LVI. B. ALOISIUS GONZAGA A PROFANA AD SACRAM MILITIAM TRANSCRIPTUS EPINICIUM
Gonzagam canimus, teneris quem firmus in annis
Deduxit per tela vigor, cui pectore sedit
Dum quondam cuperet Mavors metuendus amari.
Ast illum rapidos sensim moderata furores
Integritas magni vertit sub signa Tonantis
Et stravit super astra viam. Molimina Ditis
Sprevit et illecebras atque ambitiosa perosus
Cociti promissa puer Furiisque repulsis
In ripa dominas fixit Phlegetontide palmas,
Maior ab insidiis. Sic magni a Mentoris arte,
Sic Policletaei pretioso a vulnere caeli
Suspicitur populis et discit vivere rupes,
Sic amnis celeres devolvit purior undas,
Qui fractus rigidae per dura, per aspera cautis
Profundit liquidae valles horrore procellae.
Iam, Gonzaga, tibi patrio cita sanguine virtus
Ingentes animos et nil vulgare moventem
Indiderat genium, grandisque infantia Marte
Et primae vires et ver puerile calebat.
Hinc te iam cupidum sua per vestigia duxit
Bellipotens genitor gestitque, ut cultus in arte
Bellique armorumque olim per aperta moveres
Spem tantam et vegeto quo te Mavortius aestu
Impetus abriperet, trans Ismara transque calentes
Gangaridum populos et trans cunabula solis,
Haurires primos victrici casside rores.
Ergo, qua teneram generosa gymnade pubem
Exercet Mavors et iusti lege Gradivi
Temperat ingenitum moderatrix virga vigorem,
Tu doctus, qualem glans ignea destinet ictum,
Quanta fides clypeo, gravibus quae fata sarissis,
Cornipedem qua lege rotes, quo fulmine ferrum, 159
Optabas proferre palam, quod mascula virtus
Famaque Gonzagae semper viridissima gentis
Ante diem crcscat, quod nunquam efeta triunphis
Emicet et longo iuvenescat firmior aevo.
Non secus in sylvis atque inter pascua suetus
Ludere nativosque fuga praevertere campos
De grege non humili sonipes, cui nobilis olim
Piseas genitor meruit sub Castore laurus,
Si fragor increpuit, si rauci murmura belli
Martiaque horrificum dederunt procul aera canorem,
Exilit imbellesque dies et foeda perosus
Otia stare negat pugnatque repagula pulsu
Solvere, dat saevos fremitus, tremit aure micanti,
Pulsat humum planta, generosos concutit artus
Et calidum patula glomerat de nare vaporem.
Talis eras, Gonzaga, tamen tua mollior aetas
Vixdum septenos poterat vidisse Decembres.
Talem te Rhodopes vidit de rupe suisque
Ostendit Bellona Getis, cum fulgidus hasta
Belliger Insubras traheres post terga phalanges,
Teque ciente ferox et gutture raucus aheno
Mulciber aeterni streperet tibi nominis omen.
Nec minus Elisiae temerarius arbiter umbrae
Taenariumque Chaos stipataque Curia monstris
Extimuit, ne quando acies sortemque Gradivi
Despiciens superis tandem concredere totos
Tentares animos, nec iam tibi vana placerent
Proelia, sed domiti regalis adorea Ditis.
In te ergo subitus furiali e plebe satelles
Eligitur vani male sana Superbia fastus.
Et iam Thisiphones stimulata horrentibus hydris
Prosilult, credas Baleari e verbere tristem
Exiluisse globum trifidumque e nube refracta
Fulmen agens sonitum, cum scindit Iuppiter auras
Et coniurati praetexunt aethera nimbi.
Proh, nam qualis adest! Iussam mitescere frontem
Irradiat non luce sua, cava tempora fulgor
Obnubit galeae, Zephyrique a verbere conus
Versicolorata pennarum fluctuat unda.
Inflato ventis et grandi murice thorax 160
Et pectus thorace latet, gladiumque trememtem
Per femur aurato suspendit zona ceraste;
Martia luxuries placet hic, hic bellicus horror
Ridet et auratis terror mollescit in armis.
His compta Ambitio vanum ostentare decorem,
Ostentando placere oculis tandemque placendo
Deterius nocuisse parat. Puero illa sedenti
Accedit propius generosoque arctua gressu
Pene videbatur superis sese ipsa minari
Gestire in nubes bellumque indicere caelo.
Tum sic orsa: »Meos vultus, Gorazaga, timeres,
Si sciret tanta consuescere in indole pallor.
Sed ne, quae dicam, timeas, miranda loquenti
Fide, puer, dicti ratio tibi serviet omnis,
Ipsaque, si dederint, tollent mea verba pavorem.
Gloria sum mundi. sum magni nominis ardens
Ambitio, cunas caelo debemus et ortum.
Quae fuerat superas inter nitidissima mentes,
Haec me prima tulit, meritaeque ego prima parenti
Sceptra dedi Boreae soliique ad fulcra superbi
Supposui geminam passis cervicibus Arcton.
At postquam Arctoum genitrix deiecta tribunal
Deseruit, terras humiles colo. Perfida regnum
Sors mihi, non animos rapuit, stat prisca cupido,
Ingenium caeleste manet. Quas imbuo, mentes
Alta petunt votis perque ipsa pericula summi
Emergunt seseque deis sprevere minores.
Me scelus armatum, me non latura priorem
Vis animi sublime rapit. Non infima solum,
Non solum sperno superos plebeiaque semper
Semina virtutis, vitio sed quidquid in ipso
Non regale foret. Mihi lex mea sola voluntas,
Quod nolo, me posse vetat, mihi posse relinquit
Quidquid velle licet. cui maxima velle necesse est.
Hoc sat erit: Divos facio, Macedoque parentem
Accepit me dante Iovem venerataque Roma est
Caesarea de gente Deos, queis certa quotannis
Munera ferre dedit, qaeis multa undavit acerra
Assirius per templa vapor sacroque tumultu
Imbuit immensus redimita altaria sanguis. 161
Tu quoque, magne puer, si nostri ingentia Martis
Castra sequi properes, quae nomina laudis habebis!
Quae dextrae monumenta tuae! Te destinat aether
Odrisiis cladem, te belli fulmen, et hostis
Caede rubens properat tua terga obducere Sydon.
Quod Naupacteae nuper pars maxima palmae
Parta tuo genitore stetit, quod funera Thracum
Horruit et tetigit mutatam sanguine Thetim
Invitis Achelous aquis, tulit ille futuro
Omen Aloisio, Danaoque in littore victor
Fernandus nato superanda exempla reliquit.
Nunc quoque, crede, tuae pallens primordia dextrae
Trax timet, atque orbem Getici fortuna tyranni
Eoum tremefacta quatit. Te Mantua poscit,
Te mundis dominatus Iber, sua sceptra relaxes
Trans anni solisque domos, namque omnia spondet
Exoptanda Deis tua frons et flamma genarum
Formosaeque minae metuendaque gratia vultus.
Macte ergo virtute, puer!« Sic illa loquendo
Damna tegit laudis specie pueroque silenti
Audiri meruit, si non audita probari.
Forsitan et fraudes gravioraque dicta parabat,
Sed superi fregere animos, coetusque deorum
Gonzagae timuere suo. Iamque aethere missa
Desilit Integritas Phoebo deducta iugali,
Elusura dolos Erebi, primordia magni
Et spem Gonzagae caelo assertura petenti.
Luminibus perculsa Deae fugit atra sub umbras
Ambitio et toto trepidum caput obruit Orco.
Quin etiam Gonzaga pavet laudatque pavendo
Maiorem humana speciem, nec displicet illi,
Qui possit terrere, nitor, nam faenore magno
Laetitiae sentit tantum sibi stare timorem,
Integritas donec: »Quo te altius evehat«, inquit,
»Caelituum tibi sudat amor, nec regna vel arma,
Rerum ludibria et vani mala splendida fastus,
Spondet, Aloisi; summum est, quodcumque paratur.
Lassabunt tua dona Deos, praestabit Olympus
Quo maius praestare nequit: Te cernuus olim
Phoebus uterque colet, sacro spoliabitur auro 162
In tua templa Tagus, tumulum saturabit Hydaspes
Centenisque tuae fumabunt ignibus arae.
Spem de te laxa mentemque extolle, modumque
Votorum nescire velis, tamen ipse videbis
Spe maiora tua, modo caeli castra sequaris
Atque Erebum studeas meliori urgere Gradivo.
Nunc mecum fer ad astra pedem, tua fata videbis
Aeterna caelata manu, qua regia nostra est
Quaque meas implet sedes Gonzaga futurus.«
Dixit et intrepidum, nam vel periisse fuisset
In tanto praedulce sinu, gremioque repostum
Ad sua templa rapit nitidaque exponit in aede.
Fulgida stat moles, se totam diva creatrix
In tantum difudit opus; candente sereno
Emicat et domino late vaga sydera cono
Despectat venerandus apex. Non barbara Memphis
Aut Nomas aut sectae peregrina Synade venae
Dant muris pretium; Tyrio non perlita fuco
Vellera, non Phrygiis pendent illusa figuris.
Cultor abest scelerum luxus, laudatque penates
Quaesitus sine fraude nitor. Formosior ipsis
Syderibus tantumque sua domus ista videtur
Esse minor domina, dominae quae maior ab ore
Surgit et hinc proprios discit geminare nitores.
Quin etiam augusti circum penetralia tecti
Cernere erat varios non una in imagine vultus.
Nam diva Integritas venienti heroas in aevo
Providit quoscumque suos, per tecta, per aulas
Exprimit et supero sudatos Mentore mores
Gestaque sydereo statuit viventia caelo.
Dedaleae haud alias arti dextraeque sagaci,
Haud alias plus posse datum, concredita cuique
Vis animi in gestu clare viget: ipsaque credas
Ingenia et mentes vultu testante tueri.
Quin ipsas voces valuit variosque sonorum
Fingere conatus; nitet aurea turba per illam,
Et laudem artificis spirantia signa loquuntur.
Huc ubi deventum est, superae miracula mentis
Miranti et tacito lustranti singula visu
Diva refert: »Laudande puer, si discere gestis,
Quorum ardens circum non una in imagine virtus 163
Eniteat sculptaeque animent penetralia palmae,
Hi sunt praeduri quondam Mavortis alumni
Corpore in hostili laudem per vulnera mille
Assueti scripsisse suam lateque profuso
Sanguine fumantes galeis inponere laurus.
Hos tamen ethereus iaculis atque aere rigentes
Vicit amor iussitque omnem donare Tonanti
Militiam et veteres caelo submittere fastus.
Cerne senem implicitis manibus sub rupe gementem,
Cui tergum lorica terit, cui cassida frontem,
Statque genis macies et sculpto pallor ab auro:
Gulielmum cernis, qui quondam iura piumque
Sprevit Aquitanae ductor Mavortius orae,
Sed cessit tandem superis plusque auxit avitum
Per lacrymas Ligerim quam caedibus auxerat olim.
Ille, cui argento sonipes, cui crista pyropo,
Cui thorax adamante riget, qui sustinet alte
Directam chlamidem gladium vibrante lacerto,
Ille est effigie fulgens Martinus equestri,
Deliciae Turonum Gallique superbia mundi.«
Hic Gonzaga: »Quis ille iacet pede saucius inter
Armorum cumulos et vulsae fragmina turris
Aeraque cum sonitu rapidas ructantia mortes,
Diva, doce; nitido nam tanti herois labore
Nescio cur subiti tendunt mihi pectora motus.
Sitne amor an pietas! certe facit ardor, ut illum,
Etsi non norim, possim novisse videri.«
Dixit Aloisius, risit dea et illius ora
Maiori superos circum pinxere sereno.
»Loiola est«, inquit, »tibi quem statuere sequendum
Fatorum consulta ducem, Loiola, verendum
Caelitibus populisque caput, spes ultima quondam
Et Pompeianae custos fortissimus urbis.
Ille quidem rabiem patrioque calore ruentes
Vangionum cuneos et Gallica signa feroci
Mente manuque suis deiecit ab arcibus unus,
Albreto mirante parem sed habere tonanti.
Fulmina Sequanici tandem iaculantur in illum
Auspicio contorta Iovis: cecidere revulsa
Moeniaque turresque, et maior moenibus ipsis
Ignatius fracta iacuit resupinus in arce, 164
At casu maior rediit: dant vulnera palmas,
Loiolaeque sciunt ipsae prodesse ruinae.
Nam liquit campos caelo duce castra secutus,
Indixit bellum sceleri sociosque potentes
Aurorae e thalamis primae ad confinia noctis
Misit et in saevos gelida Saramantas ab Arcto,
Ut lucem cum sole vehant, ut regnet ubique
Religio, vento pietas ut naviget omni,
Et Loioleis sol sit mensura triumphis.
Hinc est, quod plena cum primum matris ab alvo
Prodiit, insuetos tentavit navita cursus,
Egressisque modum naturae extremaque rerum
Puppibus ignoti patuerunt littora mundi,
Ut foret illius pietas quod vincat et uno
Orbe animus maior, cunis ut cingat in ipsis
Nascentem venturus honos, caeloque sub orta
Regna alii, solos Loiola recenseat orbes.
Huius in auspiciis tu signa secutus et almae
Nomina militiae triplicem terrentia mundum,
Edomitor luxus, vitiis invictus et Orco,
Auriga caelo, fama et virtute iugali
Celsus ages nitidos Capitolia ad alta curules.«
Non procul hinc pullo iuvenis spectandus amictu
Pulchrior a tenebris surgit vincitque tuendo
Noctivagam Phoebem scissoque Hiperiona nimbo.
Huic trabeae undantes limbis et sydera picti
Muricis, huic flavo squallentia serta metallo,
Spiculaque et galeae mersaeque in sanguine lauri,
Exuviae sortis bellique horrenda supellex
Sub pedibus congesta iacent. Circum agmina pubis
Aligerae crispant sacri monumenta doloris:
Calcar sanguineum permistaque flagra catenis
Atque triumphato metuenda insignia Diti.
Ille oculos caelo tendit lateque coruscat
Dispersas cum sole manus, quibus aureus imber
Efluit in terras; sub nimbo divite tellus
Instaurat faciem vultumque virescere sentit.
Agnovit sese Gonzaga atque ore beato
Despexit terras humilis mundumque minorem.

-

-

165