Augustus Josephus II. ipsam etiam articulorum primae necessitatis limitationem aboleverat, eo nixus argumento, quod naturalis commercii cursus ipsorum etiam horum articulorum pretia ad justum aequilibrium suapte reducat. Nimirum cum pretia rerum a proportione auctae circulantis pecuniae sensim increscere, etsi pretia victualium eleventur, artefacta ab eadem proportione assurgere soleant. An enormia, quae non multo post enata sunt articulorum horum pretia, ordinationi huic, vel vero mox consecuto Turcico bello adscribi debeant, tuto quidem statuere non licet: quodsi tamen aliorum temporum populorumque experientiam consulamus, facile apparebit quod limitationem pro variis status commercii epochis jam extendere, jam restringere, jam etiam simpliciter abolere intersit. Nimirum tres epochae hac in 1334 re universim defigi possunt. Prima dum tenui adhuc populatione, nationalis industria et opificia quasi pullulare primo incipiunt, et tunc, cum nulla adhuc sit venditorum concurrentia, administratio publica vigilare debet, ne pauci, qui adhuc praesto sunt venditores, nimis exaggerata articulis primae necessitatis pretia statuant, id quod illa nonnisi per generales et periodicas limitationes impedire potest. Altera epocha est dum aucta populatione et opificum numero notabilior jam venditorum concurrentia enata est, et tunc sicut non ubique, et omnium primae necessitatis articulorum, sed jam hic, jam ibi, jam unius, jam alterius articuli pretia exorbitare solent: ita administratio etiam publica in illis tantum locis, ubi casus enascitur, et illius tantum, cujus pretium nimium assurgit, articuli partialem tantum limitationem suscipere debet. Tertia demum epocha est, dum commercium jam ita effloruit ut sola venditorum concurrentia sufficiens cupiditati frenum injiciat; et tunc cessante limitationis necessitate ipsa suapte evanescit. Hungaria in prima adhuc epocha versabatur, dum veteres leges et generalem , et periodicam articulorum primae necessitatis limitationem praescripserunt. Quod tertiam necdum attigerit, vel id demonstrat, quod commercium ejus cum iis populis, apud quos limitatio omnis jam exolevit, nullatenus comparari possit, id est, quod in Hungaria necdum tanta, quanta apud populos illos, venditorum concurrentia vigeat. Itaque Hungaria in secunda adhuc epocha versatur, adeoque non interest ejus ut seu generalem et periodicam limitationem continuet, seu eam simpliciter aboleat, sed ut remedium hoc in specificis tantum casibus et articulis adhibeat.

Temperamentum hoc ea etiam ratio commendat, quod generalis omnium primae necessitatis victualium et artefactorum limitatio, ut justa evadat, non secus institui possit, quam si internus rei valor ad justam cum massa circulantis pecuniae proportionem reducatur, ac praeterea victualium pretia artefactis, et vicissim, commensurentur; massa vero circulantis pecuniae nunquam exacte determinari, adeoque tota haec operatio in nullo fixo principio fundari possit. E converso si partialis tantum alicujus articuli limitatio suscipiatur, omnia haec ita ad vivum resecari non est necesse, sufficit, si vel per practicam aliquam probam, vel per institutam cum sumtuosiori aliquo articulo comparationem, seu etiam a vicinae, quae in iisdem plane circumstantiis versatur, jurisdictionis exemplo pretium alicujus ejusmodi articuli exaggeratum esse ostendatur.

Cum tamen ipsa haec criteria fallere possint, interest ut jurisdictiones publicae omnes alias diminuendi talis pretii politicas vias antea experiantur, quam ad limitationem descendant. Ita si pistores panis, lanii bubulae pretium plus justo augeant, juvat experiri, an non per admissam omnibus emacillandi et panem vendendi facultatem pretium articulorum horum ad justos limites reduci possit. Ita etiam si merces asciariorum et murariorum elevetur, experiri interest, an non per evocationem 1336 aliorum magistrorum malo huic subveniri possit, antequam ad anceps et invisum limitationis remedium descendatur.

Major est in eo difficultas: quinam articuli ad categoriam primae necessitatis referri debeant, cum id nulla lege diserte definitum sit. Communiter quidem ea pro primae necessitatis articulis reputantur, quorum maxima populi pars indispensabilem habet necessitatem. Verum ne hoc quidem satis determinatum rei hujus criterium est. Nemo enim est, qui indispensabilem non habeat frumenti necessitatem, et tamen hujus pretium non solet limitari. E converso e communi populo plures vino, quam bubula utuntur, et tamen haec cadit, illud non cadit sub limitationem. Tota itaque res ad usum recidere videtur. Sed ne hic quidem hactenus uniformis fuit; alii enim comitatus plura, alii pauciora objecta ad limitationem revocabant. Ita e victualibus alicubi plane vitulina limitabatur, qua certe rustici, adeoque major populi pars, non utuntur. Ex opificiis alicubi maxime vulgaria sartorum , etiam sutorum, cothurnariorum et pellionum artefacta limitationi subjiciuntur; alibi tantum ascariorum et murariorum merces, et sebacearum candelarum pretium ad limitationem revocari solet. Ut hac quoque in re uniformitas inducatur, Deputatio indicatos tantum articulos ad categoriam primae necessitatis referendos esse, et hos solos ad casum limitationis devenire posse existimavit, praeter casum illum, quo opifices cujuscunque demum caehae de pretio artefactorum suorum condixisse eveniat. In tali enim occasione, donec caehae subsistunt, nullum aliud tollendo malo huic remedium esse quam limitationem jam supra §-pho 57. ostendimus.

Quoad ascariorum et murariorum mercedem ea quidem subire potest consideratio quod rustici horum etiam opera vix utantur, et quod auctis intra tempus illud, quo diurna eorum merces in novem vel decem grossis subsistit, victualium pretiis, horum quoque labor naturali rerum cursui relinquendus esse videri possit. Verum artefactorum horum omnes quatuor Regni status indispensabilem habent necessitatem, neque tantus adhuc domesticorum ejusmodi opificum numerus adest ut non magna laborum istorum pars per extraneos perfici debeat. Ne hi mercedem suam ultra modum elevent, ex eo etiam interest, quia secus major adhuc pecuniae quantitas e Regno eveheretur. Itaque hos etiam adminus eousque per limitationem continere expedit, donec Regnum necessario domesticorum ejusmodi opificum numero provideatur. Quodsi tamen horum etiam laborum pretium suapte tantisper increscat, ad prudens localium jurisdicionum arbitrium pertinebit determinare: an non id dissimulare rerum adjuncta exigant?

Caeterum hactenus quidem limitatio etiam in civitatibus per comitatus peragebatur. Verum inficiari non licet quod id primis jurisdictionis principiis adversetur. Civitates enim quartum Regni Statum constituunt, et plena in gremio sui pollent jurisdictione. Habent jus statuta cum assensu Principis condendi. Magistratum suum ipsi 1338 cives eligunt. Hic judicatum etiam in octavalibus objectis exercet, id quod comitatensi magistratui leges denegarunt. Gaudet jure gladii, jus forisationis exercet; contributionem publicam repartitur, domesticam vero ipse imponit. Ipsam denique politiam quoad omnia sui objecta in gremio sui dirigit. Nullus itaque titulus, nulla ratio, nullum motivum superest, quo limitatio a Magistratibus Civicis legitime avelli potuerit. Seu enim qua pars politiae, seu vero qua actus territorialis jurisdictionis consideretur, in utroque casu natura sua ad activitatem Civici Magistratus spectat. Exiguorum a proportione, qui illic habitant nobilium, consideratio id exigere non potuit. Civitatem enim in substantia cives efficiunt; nobilium, qui non sunt simul cives in illis habitatio est accessorium . Itaque limitatio non ad horum, sed ad illorum commoda dirigi debet; civium autem utilitati prospicere certe non ad comitatensis, sed ad Civici Magistratus provinciam refertur. Sed nec illa ratio tenet, quasi stabilita in civitate limitatio pro regula toti comitatui deservire deberet, hocque titulo ad magistratum comitatus pertineret. Constat enim, quod alia plerumque pro civitate, alia pro rure victualium pretia defigantur.

Denique nec ea ratio subsistit quod ad civitates victualia per provinciales homines comportentur; hi autem non civili sed comitatus jurisdictioni subsint. Cum enim civitas territoriali jurisdictione gaudeat, quicunque in hac aliquid vendit, quoad ipsum venditionis actum jam ejus jurisdictionem sortitur.

Unica adhuc illa reflexio superest, quod cum saepe aliqua Magistratus Civici membra ipsas illas, quae sub limitationem cadunt, professiones exerceant, evenire posset ut abusibus eorum conniveatur. Verum ad id praecavendum alioquin proponitur, ut omnis limitatio cum interventu electae communitatis et possessionatae nobilitatis, juxta pluralitatem votorum peragatur. Praescripsit lex remedium hoc pro repartitione contributionum , et ab eo tempore aut nullae eatenus querelae oriuntur, aut per unum recursum statim complanantur. Eadem causa eundem utique effectum etiam quoad limitationem producere debebit.

Quod in arbitrio domini terrestris situm sit officinae erectionem admittere vel prohibere, id ex ipsa libera fundo suo utendi potestate deducitur. Non possunt itaque cogi domini terrestres ut singulo, qui in bonis eorum officinam aperire vult, fundum pro illa assignare teneantur.

Verum sub praetextu legitimi hujus juris formales subinde abusus emergunt; nimirum offerunt quandoque cupidi ejusmodi officinarii majorem locali domino censum, si quaestum cum iis articulis, qui in tali officina prostant, per terrenum suae jurisdictionis interdicat, et dominus terrestris id ad liberam de rebus suis disponendi facultatem pertinere ratus prohibitionem ejusmodi reipsa emittit.

Alias si articuli cujuspiam, v.gr. tabacae, gallarum quercinarum, butyri, mellis, ipsius usque adeo frumenti commercium aliquo anno lucrosum evadat, solent iterum cupidi emtores ad dominos terrestres convolare, et his pro ea, quam ipsi habent, articuli talis quantitate altum pretium ea conditione offerre, si sibi soli coëmtionem talis articuli per dominium suum concedant. Et horum aliqui id quoque ad dominicam potestatem pertinere existimantes subditos suos, ne alteri quam huic quaestori articulum talem vendere ausint, reipsa inhibere solent.

Proinde cum utrumque hoc limites jurisdictionis dominalis excedat, et nocivum commercio publico monopolium inducere possit, interest ut id diserta lege interdicatur. Quod autem dominalis jurisdictio ad coactiones illas se non extendat, facile apparebit, si ad genuina hujus principia reflectatur. Nimirum dominus fundi, quem rusticus colit, proprietatem tantum habet, et ideo hic de illo sine dominii consensu nihil disponere potest. De fructibus e converso colonus de lege plenam habet disponendi facultatem: hanc itaque dominus nullo modo restringere potest. Quod enim jus colono lex tribuit, hoc eum dominus, qui ipse legibus obedire debet, privare non potest. Quod autem lex liberam de fructibus suis disponendi facultatem colonis tribuat, vel inde patet, quia hanc in unico illo casu restringit, ubi domino terrestri pro propria necessitate jus praeemtionis concedit juxta tritum autem illud: exceptio firmat regulam in casibus non exceptis . Jam vero si dominus colonis suis imperare posset, ut his, vel illis articulis nonnisi ab officinario suo se providere audeant, vel vero ut hoc, vel illud productum nonnisi illi, quem ipse designaverit, quaestori vendere possint, constringeret utique legalem colonorum de fructibus suis disponendi facultatem: adeoque id limites dominalis jurisdictionis excedere satis apparet.

Et sane si dominus colonorum de fructibus suis disponendi libertatem quoad aliquos articulos constringere valeret, posset eodem jure hanc iis indiscriminatim quoad omnes adimere; nulla enim ratio assignari potest, quare quoad hos tantum in 1342 specie, et non quoad alios etiam articulos idem Jus possit exercere. Quodsi vero generale hoc jus domino competeret, tunc posset singulus dominus terrestris statuere ut coloni sui nihil eorum, quibus ipsi egent, ab alio quam a se comparare, neque quidquam ex iis, quae dominus pro se comparare vult, alteri vendere ausint: posset singulus iis, quos a colonis suis consumi observaret, seu productis, seu artefactis se providere, coëmtos autem a colonis suis fructus ipsis illis, quibus hi eos antea vendebant, quaestoribus distrahere, sicque totum sensim internum commercium unice dominis terrestribus in monopolium cedere posset, id, quod nec legi nec rationi congruit.

Ex omnibus autem his apparet quod nec potestas dominica, nec praerogativae nobilitares in legali sensu acceptae, sed promanantes tantum ex detorto earum intellectu abusus promotioni commercii in Hungaria obstent. Contineatur jus praeemtionis dominorum terrestrium intra legales, qui sequenti §-pho explicabuntur limites: conserventur caeteroquin coloni in plena, quam ipsis jam veteres leges attribuerunt, quaeve §-pho hoc enucleatius tantum explicatur, de fructibus suis disponendi libertate, et dominalis jurisdictio tam parum commercio obstabit in Hungaria, quam parum illa eidem in aliis provinciis adversatur.

Quamvis provocatus Articulus disertis verbis dicat jus praeemtionis eo non extendi ut deinde aliis cariori iterum pretio venales ejusmodi res distrahantur: sub praetextu tamen illo, quod vina pro educillis, animalia pro macellis, necessaria materialia pro suis fabricis comparare ad necessitatem propriam referatur, jus hoc quoad hos etiam articulos frequenter exercebatur. Imo quia nulla contraventoribus legis illius poena statuta fuit, ipsa immediati quaestus objecta, veluti tabaca , gallae quercinae , cineres clavellati , et similia saepe praeemebantur. Qui vinum pro educillis, animalia pro macellis, materialia pro fabricis suis comparat, utique ideo illa emit, ut eadem cariori iterum pretio distrahat, adeoque jam in Articulum 75. 1723. impingit: necessarium itaque existimavit Deputatio ut et praetextus illi 1344 diserte praescindantur, et cupiditati aliquorum per sensibilem poenam frenum injiciatur.

Qualemcunque etiam minutam mercaturam exercere, ingenuam constituit professionem; minerales autem fodinas colere, quaestum praesertim exportationis all ingrosso facere, et fabricas erigere, pro tam nobili vitae instituto declaratur, ut hoc nec nobilitaris, nec magnatum status honori, quidquam possit derogare.

Favores Articulo 17. §-pho 1. majoribus et minoribus fabricantibus concessi etiam ad eos extenduntur, qui merces Hungaricas exportant, seu deinde ejusmodi quaestor domesticus , seu recentius illocatus sed necdum naturalisatus , seu etiam simpliciter exter fuerit. Domestici , et recentius illocati sed necdum naturalisati, si majorem quampiam fabricam erigant aut commercium exportationis all ingrosso exerceant, insuper in concivilitatem gratis assumantur. Simpliciter vero exteri , aut recentius quidem illocati, sed necdum naturalisati majores ejusmodi quaestores aut fabricantes etiam absque indigenatu , vel ante terminum naturalisationis , armales erga duorum comitatuum aut civitatum commendationem impetrare possint.