Škrlec Lomnički, Nikola (1729-1799) [1791], Status actualis oeconomiae publicae, versio electronica (), Verborum 39967, Ed. Neven Jovanović [genre: prosa oratio - tractatus] [word count] [skerlenstatus].
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="skerle-n-status">
<titleStmt>
<title>Status actualis oeconomiae publicae, versio electronica</title>
<author key="skrl01">
<name xml:lang="hr">Škrlec Lomnički, Nikola</name>
<date>1729-1799</date>
</author>
<editor>Neven Jovanović</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>Digitalizat modernog znanstvenog izdanja, bez aparata (2007).</p>
</editionStmt>
<extent ana="D">Mg:D Verborum 39967</extent>
<publicationStmt>
<p>elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>Siječnja 2008</date>.</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl>Škrlec, Nikola, Stjenko Vranjican, i Eugen Pusić. Nikola Škrlec Lomnički:
(1729-1799). Sv. 4. Zagreb: Pravni fakultet, 2007.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<creation>
<date when="1791">1791</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="biblio/croala-catalogus-aetatum.xml#typ01">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="biblio/croala-catalogus-aetatum.xml#aet01">
<term>Litterae recentiores (1600-1850)</term>
<term>Saeculum 18 (1701-1800)</term>
<term>1751-1800</term>
</keywords>
<keywords scheme="biblio/croala-catalogus-aetatum.xml#gen01">
<term>prosa oratio - tractatus</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-03-07</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="prorsaOratio">
<front>
<docTitle>
<titlePart>Status actualis oeconomiae publicae opificiorum et manufacturarum, vectigalis
tricesimalis, fundi publici et commercii</titlePart>
</docTitle>
<docAuthor>per Excellentissimum ac illustrissimum dominum Nicolaum Skerlecz de Lomnicza,
Ins. Ord. S-ti Stephani Reg. Apost. Equitem, I. Comitatus Zagrabiensis supremum
comitem, S. C. R. A. Maiestatis act. intimum status consiliarium, ordinatae
regnicolariter deputationis commercialis <date>a-o 1791 et 2-do</date> considentis
dignissimum commembrum, </docAuthor>
<docImprint>praefatae Exc. Deputationi exhibitum et per eandem
Archivo huic Regnicolari, ut in posteris existat, traditum.</docImprint>
</front>
<body>
<head>I. Status actualis Economiae publicae, opificiorum et manufacturarum,
vectigalis tricesimalis, fundi publici et commercii.</head>
<div>
<head>1. Commerciales Regni Relationes.</head>
<div>
<head>§. 1. Notiones praeliminares.</head>
<p>Ut actualis omnium horum obiectorum status plenius intelligatur operae
precium existimabat Deputatio paucis antea adumbrare: quae sit physica? Quae
politica Regni relate ad commercium situatio? Qualesve Hungaria relate ad
alias tam contiguas, quam etiam remotiores provincias habeat
politico-commerciales relationes. </p>
</div>
<div>
<head>§. 2. Hungariae clima, solum et divisio in linea commerciali.</head>
<p>Hungaria cum adnexis partibus intra 45. et 49. latitudinis, nec non 36. et
44. longitudinis gradum situatur: cum zonam habeat temperatam, non tantum
ea, quae hactenus produxit, sed omnia etiam alia, quae zona temperata
sustinet producta proferre potest; et quia per 4. latitudinis et 8.
longitudinis gradus porrigitur, reffertque circiter 4999 quadrata milliaria,
varium utique et clima, et solum habere debet. Hac ipsa de causa Hungaria in
<emph>respectu commerciali</emph> bifariam dividi potest; nempe in
<emph>Septentrionalem</emph> et <emph>Meridionalem</emph>.
Septentrionalis Posonio usque extremum Maramarossiensis Comitatus angulum,
inaequali tamen latitudinis linea protenditur. Haec tota ferme in montes
assurgit, sylvis et lignis variae speciei abundat, hisque inferiora Regni
loca, quae illis destituuntur, providet. Solum habet minus fertile, et quod
alendis suis incolis non sufficit. E converso producit metalla, semimetalla,
lapides pretiosos, et tantam, quae vix exhauriri possit salis quantitatem.</p>
<p>
<emph>Meridionalis</emph> si solam Hungariam spectes, a Septentrionali hac
linea usque <emph>Dravum</emph> et <emph>Danubium</emph> protenditur, si eam
cum partibus adnexis assummas, usque <emph>Mare Adriaticum</emph> procurrit.
Habet quidem haec quoque regio complures mediteraneos montes, quorum
plerique sylvis teguntur, aliqui generosa vina producunt, maxima tamen parte
in vastas planities diffunditur, quae in nonnullis locis lenioribus collibus
permixta est. Solum habet et agriculturae, et rei peccuariae perquam
idoneum, et ideo Septentrionalem Regni partem frumento, adiacentes vero
Germanicas provincias et hoc, et peccoribus providet.</p>
<p>Meridionalis haec Regni pars in respectu commerciali in tres iterum partes a
ratione principalium duorum fluviorum, qui eam in totidem partes secant,
dividi debet, nimirum in <emph>Cis-Danubianam</emph>, quae Austriae,
Styriae, et, si partes adnexae una summantur, Carnioliae adiacet,
<emph>Trans-Danubianam</emph> quae Danubio et Tibisco concluditur, et
<emph>TransTibiscanam</emph>, quae ultra hunc fluvium ad limites
Transylvaniae procurrit. Huius extrema linea in altos iterum montes
attollitur, qui perinde sylvis teguntur et metalla ferunt; huius incolae
adsitos sibi comitatus planos lignis provident, sed cum solum minus fertile
habeant, ab his vicissim frumentum recipiunt.</p>
</div>
<div>
<head>§. 3. Fluvii vehiculum internae communicationis praebere possunt.</head>
<p>Ita ipsa iam physica Regni situatio necessitatem <emph>internae
communicationis</emph> incolis per id imposuit, quod montosae planas, et
hae vicissim illas, reciprocis productis debeant providere. Caeterum natura
fluviorum etiam cursum ita direxit, ut iam hi magnum internae
communicationis vehiculum praestare possint, <emph>Danubius</emph> enim
Posonio usque Pesthinum, <emph>Tibiscus</emph> Szigethino usque Szolnokinum
mediam <emph>ferme</emph> inter montosos et planos comitatus communicationis
lineam efficiunt. Per fluvium <emph>Raba</emph> qui per Rabczam Danubium
attingit, interiora etiam Comitatus Castriferrei cum Danubianis Comitatibus
nectuntur: sicut vicissim per <emph>Vagum</emph> et <emph>Granum</emph>
aliquot Septemtrionales Comitatus cum omnibus, quos Danubius alluit, planis
Comitatibus iunguntur. Cum Danubius Pesthino, et Tibiscus Szolnokino
parallella<note><p>1. pararella <emph>MS</emph>
</p></note> linea versus meridiem defluant, hi additos utroque rippae
Comitatus iterum connectunt. Caeterum per fluvios <emph>Hernant</emph>,
<emph>Sajó</emph> et <emph>Bodrogh</emph>, qui in superioribus, et
<emph>Samusium</emph>, tres Crisios et Marusium, qui in inferioribus
partibus in Tibiscum se exonerant, adiacentes ab utrinque plagae denuo
iunguntur. </p>
<p>Sclavoniam <emph>Dravus</emph> et respective <emph>Mura</emph> Hungariae
nectit. Postquam Dravus ab <emph>Almás</emph> Danubio se infundit, iam hic
Sclavoniam limite disterminat, navigationis beneficio Hungariae coniungit.
Cum Savus postquam ad <emph>Siscium</emph> Colapim, ad Ieszenovacz
<emph>Unnam</emph> recepisset, ad Zemlinum Danubio illabatur, hic ipsa
iam interiora Sclavoniae et Croatiae cum Hungaria connectit. </p>
<p>E fluviis his Danubius, Dravus et Savus ab eo, quo Hungaricas ditiones
subeunt puncto, iam nunc navigationi patent, ex aliis quidam maiori, quidam
minori sui parte, partim rates, partim etiam naves alicubi maiores, alicubi
minores sustinentur. Nullus tamen est, praeter Danubium et Savum, in quo
adversa etiam aqua per totum eius defluxum adhuc navigari possit. Sed et hoc
beneficium per artem in plerisque magna ex parte posset procurari. </p>
</div>
<div>
<head>§. 4. Uti et duo insignes lacus.</head>
<p>Ut natura faciliorem adhuc reddat internam communicationem, locavit illa ad
Sopronium protensum ad 6. milliaria lacum <emph>Fertő</emph> cuius stagna
usque Rabam fluvium protenduntur. Inter Danubium vero et Dravum extensum ad
12. milliaria lacum <emph>Ballaton</emph> collocavit, cuius paludes cum a
Canisiensibus, quae Muram contingunt, non procul distant, sicque paratam
duos insignes communicationis canales efformandi occasionem suppeditavit.
</p>
</div>
<div>
<head>§. 5. Habet parata pro sternendis viis materialia.</head>
<p>Cum tamen nec fluvii, nec praedictae lacus omnes Regni partes contingant, ne
ad procurandam his quoque beneficio viarum <emph>internam
communicationem</emph> materialia deessent, natura parte ex una Danubii,
omniumque ferme in eum influentium fluviorum fundum aut zabulosum aut
arenosum formavit - parte vero ex alia in <emph>plerisque</emph> per quae
viae hae duci debent locis, aut lapides aut sabulum aut arenam collocavit.
In aliquibus tantum Tibiscanis partibus, natura omnia ferme haec viarum
subsidia negavit. Verum ipsae illae partes seu vitioso molarum situ, seu
irregulari fluviorum cursu, seu priorum temporum iniquitate tantas paludes
habent, ut si istae in rite efformandos canales contrahantur, hi ferme
viarum beneficium supplere possint. </p>
</div>
<div>
<head>§. 6. E converso a meridie et Septentrione nonnisi difficilem per axem
exitum habet.</head>
<p>Minus propitia est Hungariae relate ad <emph>externam communicationem</emph>
situatio. Alluit quidem adnexas partes a meridie <emph>Mare
Adriaticum</emph> verum in hoc nullus ex Hungaria navigabilis fluvius
effunditur. Fluvialis versus illud navigatio <emph>Carlostadii</emph> et
respective <emph>Kosztaniczae</emph> desinit, inde nonnisi per asperas, ad
plura milliaria protensas Croatiae Alpes ad mare perveniri potest. </p>
<p>A Septentrione influit quidem Popradus in Vistulam, qui se deinde in mare
Balticum effundit. Verum Popradus primo in finibus Regni naves easque
minores tantum sustinet; donec ad eum pertingatur aspera perinde per longam
montium seriem via confici debet, sicque commercialis exitus hac quoque
parte nonnisi per <emph>axem</emph> patet. Montosa haec meridionalium et
septentrionalium Regni limitum situatio, illud quidem commerciali instituto
commodum adfert, quod paratis ubique ferme materialibus, viae illic minori
impendio construi possint. Verum cum Hungaria vis aliqua
<emph>artefacta</emph> superflua habeat. <emph>Producta</emph> vero quibus
abundat et maioris sint voluminis, et ferme nonnisi in interioribus Regni
partibus procreentur, exitus hic per longinquam et montosam viam non potest
esse non sumptuosus. </p>
</div>
<div>
<head>§. 7. Ab Occidente iam navibus, sed adversis fluviis exitus patet.</head>
<p>Ab occidente iam navigabiles fluvii in ipsas capitales vicinarum Germanicarum
provinciarum urbes viam praebent, nimirum Savus <emph>Labacum</emph>, Mura
<emph>Graecium</emph>, Danubius <emph>Viennam</emph> et, si Morava, uti
sub incude est, navigabilis efficiatur <emph>Brunam</emph>. Verum ex omnibus
his provinciis in Hungariam secundis, inde vero ad illas
<emph>adversis</emph> fluviis navigatur; indeque fit, ut Vienna in Hungariam
plurimaeque, ex Hungaria vero Viennam paucaeque tantum naves adveniant:
Graecio et Labaco in Hungariam et Croatiam sat copiosa, vicissim vero nulla
ferme fit navigatio. </p>
</div>
<div>
<head>§. 8. Tantum versus Orientem secundam in exteras provincias habet
navigationem.</head>
<p>Versus Orientem tantum ex Hungaria in <emph>Mare Nigrum secundis</emph>
fluviis perveniri potest. Cum enim Danubius flexo versus Orientem ad
<emph>Almâs</emph> cursu mari huic illabatur, antea vero omnes
navigabiles regni fluvios recipiat, magna Hungariae pars paratum ope
navigationis in Mare Nigrum exitum habet. Neque tamen vel haec via suis
obstaculis caret; scopuli enim ad Orsavam, vexationes Turcarum, mercium ad
Suniam in naves maritimas transpositio, hanc quoque tantisper impeditam
efficiunt. Verum haec quoque impedimenta iam aliquot peritiores mercatores
superarunt. </p>
<p>Et haec sunt tam adminicula quam et impedimenta commercii, quae physica regni
situatio producit. </p>
</div>
<div>
<head>§. 9. Constitutio Regni Commercio absolute non adversatur.</head>
<p>Politicam singuli status relate ad commercium situationem
<emph>constitutio</emph> eius et legislatio efficiunt; licet enim commercium
suapte soleat exoriri, si tamen ipsa constitutio eidem adversetur, aut si
legislatio <emph>impedimenta</emph> removere necessariaque eidem praebere
adminicula intermittatur commercium aut languere, aut, si vicinorum
legislatio in id magis intendat, passivum effici debet. </p>
<p>Libera constitutio commercio adeo non adversatur, ut illud potius in liberis
statibus et primam originem acceperit, et hodiedum vel maxime floreat.
<emph>Feudale</emph> tamen systema, quod praeter principem
<emph>dominorum</emph> tantum et <emph>subditorum</emph> conditionem
agnoscit, omnem commercii progressum natura sua morari debet. </p>
<p>Hungaria nunquam habuit strictam feudalis regiminis formam, nunquam in hac
viguit illa magnorum vasallorum, horum sub-feudatorum, et horum iterum
sub-vasallorum graduatio: nunquam nobilibus ad nutum et sub vexillis baronum
arma corripiendi officium incubuit: nunquam hi aut iure tutoratus in
pupillos inscripti cualistarum suorum, aut filias earum elocandi
praerogativa gaudebant. </p>
<p>Cum exordio Regni nemo nobilium aut iudicium alterius quam ipsius Regis
agnoscere; aut aliud quam huius Banderium sequi voluit. Nobilium pupillorum
tutelam proximi cognati exercebant. Filiae sub auspiciis parentum
elocabantur. Et quanquam primis Regni temporibus status liberarum civitatum
non statim invaluerit, iam tamen sub sancto Stephano exteri in Regnum
vocabantur, iisdemque sub nomine <emph>Hospitum</emph> praerogativae liberi
hominis concedebantur: iam domesticis etiam vigenti eotum servituti elapsis
et nomen et iura <emph>liberi hominis</emph> ita tribuebantur, ut exiguus
ille, quem fundi in quo degebant domino, nomine Terragii dependebant,
census, liberi denarii dicti fuerint. Interea donec stabilito formali
civitatum statu, auctoque tantisper earum numero, hae iure suffragii in
comitiis sub Zigismundo donatae sunt, constitutionem Hungaricam commercio
minus favorabilem fuisse inficiari non licet. Postquam haec iam evenerunt,
constitutio Regni commercio vix iam in alio adversatur, quam in exiguis,
quae civitates adhuc manent subditalis obligationis reliquiis, iureque
liberis hominibus ab intestato succedendi. </p>
</div>
<div>
<head>§. 10. Legislatio tamen usque praesens saeculum ad eius incrementum parum
contulit.</head>
<p>Legislatio e contra sub primis regibus commercio reipsa adversantur: sub
<emph>Sancto Ladislao</emph> debuit omnis exter mercator pro
<emph>exploratore</emph> haberi, cum ingressus in Regnum iis nonnisi
erga tam anxia cautela admissus fuerit, Lib. 2. <abbr>Cap</abbr>. 18. nimirum ut hi se
statim in limitibus Regni apud respectivum parochianum comitem insinuare,
hic vero illos per hominem suum ad regem deducere debeat; rex primo
ratificandi facultatem iis dare, et tunc etiam nonnisi in praesentia
adiungendi iisdem <emph>Pristaldi</emph> regii quidquam emere, vel vendere
possit. Sub <emph>Colomanno</emph> videtur legislatio commercium quaesita
opera impedire voluisse cum Lib. 1. <abbr>Cap</abbr>. 93. constitutum fuerit, ut qui
sustentanda tantum vitae causa aliquid vendit, id est qui commercium ex
<emph>instituto</emph> non profitetur, <emph>simplicem</emph>, qui vero
ut ditescat vendit, qui quaestum reipsa exercet, <emph>dupplicem</emph> fori
censum persolvere teneatur. </p>
<p>Tandem post desolationem Tartaricam (antea enim paucas admodum villas
libertate donatas fuisse comperimus) Bela IIus <emph>ut</emph> Regnum citius
restauret, systema <emph>liberarum villarum</emph> coepit propagare. Cum
systema libertatis huius in eo situm fuerit, quod incolae eiusmodi villarum
non tantum de mobili sua substantia, sed de immobilibus etiam fundis plenam
disponendi habuerint libertatem, quod a Teloniorum et Naulorum persolutione
immunes fuerint, denique quod in <emph>Personalibus</emph> et
<emph>realibus</emph> causis nonnisi coram proprio magistratu potuerint
conveniri, debuit itaque systema hoc prima commercii ponere fundamenta;
verum haec etiam posteriora instituta subinde everterunt, nimirum
impetraverant pleraeque finitimae Regni civitates, sub primis 2dae periodi
regibus, eiusmodi privilegia ut nulli extero mercatori profundius in regnum
intrare liceat, verum ut illi merces suas in has tantum civitates inferre,
hae vero interiora Regni cum iis providere debeant. Postea et quidem sub 3ae
etiam Epochae Regibus Complures Civitates, quos in Legibus
<emph>Depositoriales</emph> appellantur, <emph>Ius stapulae</emph>, id
est talem sibi praerogativam compararunt, ut nullus ad eas partes delapsus
Mercator eas aut praeterire aut per eas cum mercibus transire potuerit, quin
eas per aliquot dies in tali Civitate venui exponat. Buda qua Regni
Metropolis tale plane Privilegium sibi comparaverat ut omnes Mercatores
quascunque res venales, si per hanc Civitatem vehebantur, tantum ibi
vendere, neque ultro promovere audeant e Sigismundi Decr. 2. Art. 11. Omnia
quidem haec Monopolia, partim contrario usu postea sublata, partim subsequis
Legibus abrogata: Tricesimarum, quarum priora tempora nonnisi confusam cum
Teloniis idaeam habuerunt, institutum regulatum. Sigismundi Decr. 2. Art.
17. harum stationes defixae. 1498. art. 34. ipsa portorii Tricesimalis
quantitas in trigesima valoris mercium parte id est in 3 florenos 20
denarios pro centum stabilita fuit, necdum tamen evolutis genuinis
promovendi Commercii principiis, necdum satis agnita eius utilitate continua
ferme, quae Regnum exagitabant, qua externa, qua etiam domestica Bella,
curas Legislationis ad praesens usque saeculum ita distraxerunt, ut relictum
sibi ipsi Commercium, eum tantum quem physicae temporum circumstantiae
sponte produxerunt, cursum habuerit. </p>
</div>
<div>
<head>§. 11. Legislatio praesentis saeculi quid praestiterit in commercii
incrementum.</head>
<p>Cessantibus tandem cum initio praesentis saeculi et Turcarum incursionibus et
internis motibus ipsa iam etiam Legislatio excitando Commercio magis
incubuit. Ut exhausta prioribus Bellis Populatio celerriora capiat
Incrementa, decernebatur Praediorum impopulatio 1723. Art. 18. et ut id
effici possit, immigraturis in Regnum exteris sex Annorum ab Oneribus
Publicis Immunitas concedebatur Art. 103. Ut necessarii
<emph>Opifices</emph> et <emph>Mechanici</emph> alliciantur, horum immunitas
ad 15 plane annos extensa fuit 1723. Art. 117. Et ne hi per rurales curas in
exercitio artis suae distrahantur, Possessorium Oeconomicorum fundorum iis
vetabatur 1723. Art. 117. Ut autem tanto faciliorem habeant promeritam
laboris sui mercedem, ab iis, qui hanc morabantur, extorquendi rationem
Institutum Processus <emph>Auszugalis</emph> stabiliebatur 1723. Art. 53. E
converso ne Opifices favore <emph>Caehalis instituti</emph> pretia
artefactorum suorum ex condicto plus nimio elevare, aut alios etiam excessus
patrare possint, Caehas id est Contubernia opificum etiam sufferri posse
declaratum fuit 1715. Art. 79. et 1723. Art. 74. </p>
<p>Ne illimitatum ius <emph>praeemptionis</emph> dominorum Terrestrium
Commercium moretur, illud ad propriam tantum necessitatem restringebatur,
1723. Art. 75; ne navigatio, praecipuum Commercii Vehiculum, impedita sit,
omnes huic noxiae <emph>molae</emph> sufferendae decernebantur 1751. Art.
14. <emph>Fluvialia Telonia</emph> nullo alioquin titulo nixa sufferebantur
1751. Art. 17. Tellonia vero Continentis, quae seu titulo seu merito
carebant, abrogabantur, reliquorum <emph>Tariffas</emph> ad iustos limites
reducendas esse decernebatur 1723. art. 15. Deffigebantur etiam stationes
Tricesimales: mediteraneae vero, qua parte commercium gravabant,
sufferebantur 1715. art. 91. </p>
<p>Cum Hungaria ex ipsa physici sui situs ratione praecipuam aut in aut per
Germanicas Provincias haereditarias Commercii viam habeat, de hoc reserando,
deque admittenda Vini, Frumenti, Boum Hungaricorum partim in has invectione,
partim per eas eductione, omnium ferme Comitiorum Legislatio se occupavit.
Et cum id impositiones, quibus status harum Provinciarum Producta Hungarica
condam gravaverant, potissimum morarentur, de harum sublatione identidem
actum fuit 1723. art. 119. 1741. art. 27. </p>
<p>Sub idem tempus Legislatio Hungarica emendationem etiam Vectigalis
Tricesimalis agitabat. Sed de hoc suo Loco ex Instituto agetur. </p>
<p>Fundi Publici, sine quo sumptuosa Commercialia Instituta suscipi non possunt,
conflandi cura Legislationem iam 1681. art. 13. tenuit. Cum Lex haec
effectui mancipata non fuisset, defferebatur Consilio Locumtenentiali 1723.
Articulis 115. 116 et 122. ut non tantum Oeconomiae et Fundi Publici, sed et
ducendorum Canalium, generaleque stabiliendi Commercii Proiectum elaboret,
et in proximis Comitiis referat. </p>
<p>Et hucusque processit Hungarica in Linea Commerciali Legislatio. Haec est
politica Regni relate ad Commercium Situatio. Interea ipsa Deputationi huic
delata Provincia satis ostendit complura ex iis, quas Leges iam hactenus
disposuerant necdum effectuato, alia non eo, quo Lex ordinaverat, modo in
effectum perducta fuisse. Patet etiam Legislationem necdum omnia Commercii
Impedimenta removisse. Verum antequam ea, quae adhuc desiderantur,
proponantur, iuvat Politico-Commercialem Regni ad reliquas tum viciniores,
quam et remotiores Provincias et Regna relationem paucis exhibere. </p>
</div>
<div>
<head>§.12. Interest cumprimis nosse Politico-Commercialem Hungariae ad alias
Provincias relationem.</head>
<p>Politico-Commercialis Populi alicuius ad alium relatio inter diversos Status
per <emph>Tractatus Commerciales</emph>, inter eiusdem Principis imperio
obnoxios Populos (nisi Princeps omnes sine discrimine iisdem quoad
Commercium favoribus perfrui velit) per <emph>Vectigal Tricesimale</emph>
determinatur. Si universi Status seu aqua, seu continenti se
<emph>immediate</emph> contingant, tractatus eiusmodi utilissime suscipi
possunt; quodsi enim nonnisi per intermediam tertii alicuius Status
Provinciam Communicationem habent, iam aut arbitrariis huius Portoriis
obnoxii sunt, aut novum iterum cum hoc statu tractatum suscipere debent, per
quem notabilis plerumque redundantis apriori Tractatus utilitatis pars
intercipi solet. Inter ipsos eiusdem Principis imperio obnoxios Populos, si
de exitu ad externam, seu mari seu Terrae contiguam Provinciam agitur, cum
uni Populo nihil officiat, si alter quo maiorem propriarum mercium copiam ad
adsitas sibi exteras Provincias educat, exitus hic per Vectigal plerumque
facilitari solet, verum si de eductione mercium ad exteras quidem Regiones,
sed per <emph>intermediam</emph> eiusdem Principis Provinciam agatur, iam
tum exitus, seu quod intermedia haec Provincia eosdem plane merces producat,
seu quod merces eiusmodi ad se pertrahere sicque cum iis
<emph>Oeconomiae</emph> Commercium exercere anhelet, pluribus
difficultatibus obiici solet.</p>
<p>Caeterum et in Commercialibus inter diversos sed sibi contiguos status
Tractatibus et in Vectigali inter contiguas eiusdem Principis Provincias
<emph>reciproca utilitas</emph> pro scopo assummitur, et tamen, licet in
Commercialibus Tractatibus plena ab utrinque Libertate agatur, saepe tamen
unius partis inadvertentia Tractatus eiusmodi huic onerosus, alteri admodum
utilis evadit. Vectigal cuius elaboratio paucis plerumque hominibus concredi
solet, sub minus recte applicato <emph>Commercialis Aequilibrii
titulo</emph> facilius adhuc uni Provinciae utile, alteri onerosum evenire
potest. Apprime itaque nosse interest, ad quas Provincias aut Regna Hungaria
seu ope Vectigalis, seu per Commerciales Tractatus favorabilem, ad quas item
onerosam habeat Politico-Commercialem relationem. </p>
</div>
<div>
<head>§.13. Cum quibus Provinciis maiorem cum quibus vero minorem Hungaria
habeat Politico-Commercialem relationem.</head>
<p>Hungaria si Littorale, et exiguam, quae Dalmatiam Venetam contingit
particulam excipias, tantum Haereditario-Germanicis et Turcicis Provinciis
concluditur; cum inter Transylvaniam et Hungariam nullae sint Tricesimae,
<emph>Moldavia</emph> et <emph>Valachia</emph> Hungariam <emph>in linea
commerciali</emph> cingere censentur. Germanicae Provinciae ab occidente
et septentrione, Turcicae vero tantum ab oriente eam ambiunt, indeque fit ut
illa cum Germanicis Provinciis <emph>maximum</emph>, cum Turcicis
<emph>minorem</emph>, cum exoticis vero Provinciis <emph>exiguum</emph>
adhuc habeat nexum Commercialem; quemadmodum id Tricesimales Tabellae
diserte ostendunt. </p>
</div>
<div>
<head>§.14. Relatio Politico-Commercialis Hungariae ad Haereditario-Germanicas
Provincias.</head>
<p>Haereditario-Germanicarum Provinciarum Status, qui eotum formali Comitiorum
Iure perinde gaudebant, iam ante Annum 1625. ultra competentem aerario
Principis 30-mam valoris mercium partem, dimidium adhuc tantum iisdem
imposuerunt, pecculiaremque ex hoc Proventu fundum sibi conflarunt: id quod
aequabilem inter has et Hungariam Commercialem relationem primum intercepit. </p>
<p>Quare eodem 1625. in Comitiis Hungariae constituebatur, ut augmentata
Tricesimarum solutio in Austria Styria Sylesia et Moravia cesset. Articulo
quidem hoc nec statuum, nec auctionis mediae Tricesimae diserta fit mentio,
ex iis tamen, quae non multo post evenerunt, id ita se habuisse facile
colligi potest.</p>
<p>Nempe non secuto Legis illius effectu post Decennium id est 1635. Hungarica
etiam Legislatio Articulo 1-o § 5to item 1638. Articulo 6-o constituit ut
ultra competentem aerario Principis 30mam valoris mercium partem, dimidium
adhuc tantum dependi debeat, ex eodemque Proventu pecculiaris pro Stipendiis
veterani Confiniarii Militis Fundus confletur. Ita rediit iterum aequabilis
inter Hungariam et Germanicas Provincias relatio Politico-Commercialis,
neque ullae longo postea tempore quaerelae contra Tricesimale earum Systema
a parte Hungariae movebantur. Verum progressu temporis ipsa etiam illa
mediae Tricesimae auctio tam in Hungaria, quam etiam in Germanicis
Provinciis aerario Regio influxit: neque tamen propterea Legislatio
Hungarica seu merces distinctas praeter elevatum iam hac ratione ad 5 pro
100. Regium Vectigal Impositionem gravavit, neque Germanicarum mercium
Inductionem in Hungariam unquam prohibuit. Status e contra Germanicarum
Provinciarum cum formali adhuc Comitiorum Iure gauderent, non tantum
Producta Hungarica variis Commercialibus Taxis, vulgo <emph>Landstaatliche
Auflagen</emph> ultra Stabilitum iam 5 a 100. Portorium gravarunt, sed
absolutam etiam eorum Prohibitionem saepius procurarunt. Ita vini Hungarici
ne in exteras quidem Provincias <emph>per sui gremium</emph> eductionem
admittabant, Hungaricis Animalibus cum prorsus carere non possint,
<emph>Austria</emph> quidem ulteriorem eorum in Imperium depulsionem
morabatur tantum ut illa seu pro usu proprio, seu pro ulteriori quaestu
leviori habere possit. <emph>Styria</emph> vero et <emph>Carniolia</emph>
cum metuerent ne proprii quos in ditionem Venetam vendere solebant Boves, si
Hungarici per Portum Buccari directe educantur, horum Concurrentiam
sustinere non possint, id effecerunt, ut Hungarici Boves nonnisi per has
Provincias in Ditionem Venetam, aliaque Italiae Emporia depelli potuerint,
sicque Germanico Portorio subiacere debuerint. </p>
<p>Quare urgebant Status Hungarici iam 1715. articulo 13. ne vini, Anno vero
1723. articulo 119. ne Boum in et per Germanicas Provincias Inductio, et per
has in exteras oras eductio impediatur: semper tamen eam acceperunt
assecurationem, <emph>quod sua Maiestas cum Statibus Germanicarum
Provinciarum utpote quos res ex altera parte tangit, tractura
sit</emph>, licet nullus unquam cum Statibus Hungariae, dum impedimenta haec
poni coeperunt, Tractatus susceptus fuerit. </p>
<p>Interea Hungaria nullum e Tractatu eiusmodi Beneficium accepit: Provinciales
Germanicarum Provinciarum Impositiones, mutatis licet subinde nominibus,
Producta Hungarica hodiedum gravant: saepe adhuc absoluta inducendi in illas
Vini et Frumenti prohibitio usu venit quin reciprocum Status Hungariae
unquam obtinere potuerint, adeoque Hungaria vel hac parte onerosam habet cum
Provinciis Germanicis relationem Politico-Commercialem; quam damnosam autem
ad easdem Provincias Relationem Vectigal Tricesimale efficiat, suo loco
opportunius exponetur. </p>
</div>
<div>
<head>§.15. Relatio Politico-Commercialis inter Hungariam et Turcicas Provincias</head>
<p>Inter Hungariam et Turcicas Provincias hanc determinant iam praeexstantes
Tractatus Commerciales; per hos enim et in Specie Pacis Paszaroviczensis
3-um, Belgradiensis 11-um, Tractatus item Anni 1783. itidem 3-um Articulos,
reciprocum trium tantum procentum florenorum Portorium ab omnibus
indiscriminatim mercibus defixum est, idque in ingressu ad respectivum
Imperium semel tantum persolvitur. Ipsi tamen hi Tractatus varias subinde
per Vectigal acceperunt modificationes, quae suo loco indicabuntur.
Universim Quaestus Turcicus eam 1741. per articulum 27. accepit
regulationem, ut Turcicis subditis nonnisi cum mercibus Turcicis, et cum his
nonnisi <emph>all' ingrosso</emph> quaestum per Hungariam exercere liceat,
eorumque merces, qui Ordinationi huic contravenerint, in comissum cadant. </p>
<p>Cum et <emph>reciprocum</emph> et <emph>fixum</emph> stabileque sit inter
Hungariam et has Provincias Portorium, hic iam Aequabilis magis est, quae ad
invicem viget, Politico-Commercialis relatio. Industria Mercatorum in ordine
ad hunc Quaestum liberiorem iam manum habet, possetque exiguus modo adhuc
hic per Continentem nexus notabile accipere incrementum, ni una
Circumstantia obstaret: nimirum licet Hungaricam adnexasque partes ab
Oriente Turcicae Provinciae continuo concludant, ipsum tamen
<emph>Provinciale</emph> nuspiam immediate contigunt; Hungaricum enim
Provinciale <emph>Transylvania</emph> et aliqua Confinii Temessiensis pars a
<emph>Valachia</emph> et <emph>Moldavia</emph> intercipit.
<emph>Croaticum</emph> vero Provinciale a continua <emph>Bosnia</emph>
et <emph>Servia</emph> per Sclavonicum Banale et Carlostadiense Confinium
continuo intercluditur. Cum in Statu militari, de natura sui Systematis
necessaria commercio Libertas locum habere non possit: cum instituta
Militaria varios Mercatorum Speculationibus obices adferre queant: denique
cum confinium Carlostadiense iam ipso Vectigalis Systemate a Provinciali
discernatur, favorabilis licet cum his Provinciis nexus
Politico-Commercialis haud magnum in Regni commoda effectum adhuc praestare
potest. </p>
</div>
<div>
<head>§.16. Hungariae ad Moscoviticas Provinciis relatio Politico Commercialis.</head>
<p>Cum e <emph>Moscoviticis</emph> Provinciis plures navigabiles fluvii in Mare
Nigrum defluant, ipsaque Crimeae littora mari huic adiaceant, Hungaria vero
immediatam, ut § 8. apparuit, in mare hoc navigationem habeat, Moscoviticae
hae Provinciae in sensu Commerciali Hungariam immediate contingere
censentur. Verum hanc inter et Moscoviam nulla usque recentiora tempora
relatio politico-Commercialis intercessit; necdum aperta in Mare Nigrum
Navigatione exigua etiam illa, quas inter hos duos Status viguit physica
Communicatio, per Poloniam processit. Augustus Josephus 2-us Anno 1784.
Commercialem cum Aula Moscovitica ad 12. Anno Tractatum inivit. Per hunc
Moscovia Vini Ordinarii Hungarici Portorium, pro uno <emph>Axthoff</emph>
(quatuor circiter continet Antalkones) a sexaginta ad quatuor rublas, 50
copecias, confecti vero ex uvis passis, ad huius Dupplum reduxit, Insuper ut
Commercium <emph>Crimeae</emph> florentius reddat, ab omnibus seu per
Austriacos, seu per Moscoviticos Mercatores in huius portus inducendis
mercibus Austriacis, unam ordinarii Portorii quartam remisit. Augusta vero
Aula nostra a Moscoviticis pelliceis mercibus, cutibus, Loris Bagaria
dictis, et praeparatis Balenarum ovulis vulgo <emph>Kaviar,</emph> Portorium
diminuit; ac ab omnibus seu per Austriacos seu per Moscoviticos Quaestores
ex Portubus Crimeae in Ditiones Caesareo-Regias invehendis Moscoviticis et
Chinensibus mercibus, unam ordinarii Portorii quartam, pariter remisit. </p>
<p>Cum Tractatus hic perfecte reciprocos favores continent; cum per Constitutos
idoneis in Locis Consules sustineantur; denique cum e Crimeae et ex aliis
Moscoviae Provinciis in ipsum immediate Provinciale Hungaricum et vicissim
navigari possit, haec est maxime favorabilis quam Hungaria cum aliqua extera
Provincia habet Relatio Politico-Commercialis: neque dubitare licet, quin
elapsis stipulatis annis, nexus hic per novum, captae interea experientiae
accommodum Tractatum ita sit confirmandus, ut is amplissimum quem hactenus
partim rei novitas, partim ennatum subinde Bellum Turcicum intercepit,
fructum utrique Imperio adferat. </p>
</div>
<div>
<head>§.17. Eiusdem relatio ad Poloniam</head>
<p>Donec Gallicia Poloniae partem effecit hanc Hungaria immediate contingebat,
verum nulla adhuc eotum politico commercialis relatio inter haec duo regna
intercessit, relictum sibi ipsi commercium eum naturalem cursum accepit, ut
ex Hungaria in Poloniam vini, vicissim vero, qua Polonicae, qua etiam
procuratae e Moscovia Telae notabilis quantitas inferri consveverit.
Recuperata Gallicia Commercialis iam Anno 1775. inter Augustam Aulam et
Rempublicam Polonicam Tractatus intercessit, per quem consumptionale
Portorium in 4 pro 100 defigebatur, quod tamen nonnullam postea ut suo loco
dicetur alterationem subivit. </p>
<p>Si Gallicia Hungariae incorporata fuisset, haec Poloniam nunc etiam immediate
contingeret: frueretur beneficio defixi in 4 pro 100 Portorii, vectigalis
arbitrio nonnisi quoad <emph>exitum</emph> subiaceret: haberetque eandem,
immo magis adhuc favorabilem, quam nunc cum Turcia habet
Politico-Commercialem relationem. </p>
<p>Nunc relata in censum Germanicarum Provinciarum Gallicia, Hungaria et
Poloniam immediate contingere desiit, et tota illius Politico-Commercialis
ad Poloniam relatio ad merum Vectigalis Germanici arbitrium recidit:
quanquam enim Hungaria favore stabiliti per Tractatum 1775. Consumptionalis
Portorii per intermediam Galliciam in Polonia perinde gaudeat, quoad
<emph>Esituale</emph> tamen ex Hungaria et <emph>Transituale</emph> per
Galliciam Portorium Vectigalis arbitrio obnoxia manet. </p>
</div>
<div>
<head>§.18. Cum reliquis Septentrionalibus statibus nullam habet
Politico-Commercialem relationem</head>
<p>Cum aliis, a quibus Hungariam Germanicae Provinciae intercludunt, externis
statibus, veluti Borussia, Imperio Germanico, Dania Svecia et Hollandia
nullam Hungaria habet Politico Commercialem relationem, viguit tamen condam
inter Hungariam et Borussicam Silesiam ea physica Communicatio, ut ex illa
in hanc multum <emph>Vini</emph> Hungarici, vicissim vero multum Telae
illatum fuerit, sed et hanc auctum post ennatas in Austriacis Ditionibus
copiosas Telae Fabricas, a parte Austriaca quoad <emph>Telas</emph> a parte
vero Borussica quoad Vinum Portorium intercepit. Vigebat etiam olim copiosa
Boum Hungaricorum in Imperium Germanicum Eductio, verum Provinciales in
Austria impositiones ut §. 14. apparuit eductionem eorum admodum
diminuerunt. Ita Hungaria vix iam physicam aliquam cum exteris his statibus
communicationem habet, ubi tamen cum illa pauca adhuc superflua
<emph>Artefacta</emph> habeat, cum iis vero, quae eidem a Domestica
necessitate redundant, Naturae Productis, non possit omnes Europae
Provincias providere; plurimum interesset, ut qua per Tractatus, qua etiam
vectigalis favore cum iis adminus exteris Provinciis ad favorabilem Politico
Commercialem Relationem ponatur, in quas superflua sua Producta commodissime
devehere potest. </p>
</div>
<div>
<head>§.19. Uti nec cum Dalmatia Veneta.</head>
<p>Dalmatiam Venetam confinium Carlostadiense aliqua, sed exigua parte
contingit, vigetque ea inter utriusque Status Incolas <emph>Physica
communicatio</emph> ut e Dalmatia Veneta 60 circiter millia Urnarum Vini
Dalmatici in Carlostadiensem Generalatum quotannis inferantur, e converso
confiniarii Regiminis Licani Animalia e suis Alpibus in Dalmatarum Venetorum
planities in hyeme erga stipulatum censum ad pascua depellant, ea ferme
ratione, qua et Transylvani in pascuis Valachiae et Moldaviae factitare
soleat. Caterum nulla inter Hungariam et Venetos Politico Commercialis
relatio existit, neque hac parte aliquod vel obiectum habet. </p>
</div>
<div>
<head>§.20. Hungariae Relatio ad Portus Adriatici et Mediteranei</head>
<p>Ab <emph>Obrovacz</emph> usque Fiumanum protensum per 14 Milliaria Littorale
Croaticum iam omnes non tantum Adriatici et Mediteranei, verum si
Gibraltarii angustiae superentur, totius usque adeo Oceani portus per mare
<emph>immediate</emph> contingit. Inter adsitas tamen his maribus et
Hungariam nulla hactenus alia Politico-Commercialis Relatio intercessit,
quam quae per constitutos in diversis exteris Portubus Caesreaeo Regios
Consules procurari potest: et ideo relictum sibi hac parte Commercium ab
arbitrariis exterarum Potentiarum Portoriis, et Mercatorum saepe timidis,
saepe male directis speculationibus dependet: veluti id in suscepto per
aliquot privatos, invehendi in Angliam et Hollandiam Vini Croatici et
Hungarici tentamine, apparuit. Olim Piratorum Africanorum infestationes
Commercialem aliquam hac parte relationem admodum difficilem effecerunt.
Nunc hoc quoque obstaculum per initum 1784. cuius § 15 mentio facta est, cum
Porta Ottomannica Tractatum, qui pace etiam Sistroviensi confirmatus est;
per hunc enim aula Turcica ad resarcienda omnia, quae Piratae illi Navibus
Caesareo Regiis illaturi sunt, Damna se obstrinxit. </p>
</div>
<div>
<head>§. 21 Eiusdem Relatio ad Portum Tergestinum</head>
<p>Augustus Carolus 6us ut haereditarios suos Status cum Neapolitano quod tum
adhuc possidebat Regno nectat, una vero toti suae Monarchiae Commercium
maritimum procuret, <emph>Tergestum</emph> in Germanico et Portum Regium in
<emph>Croatico</emph> littore situm ea intentione excolendum suscepit,
ut per illud Germanicis, per hunc autem Hungaricis et Croaticis mercibus
exitum ad exteras Regiones procuret. Ut primum Scopum attingat sumptuosam
per inhospites Styriae et Carnioliae montes viam a suo nomine
<emph>Carolinam Germanicam</emph> dictam, e centro Monarchiae id est
Vienna usque Tergestum instauravit, hic portum construere coepit locumque
quanquam exilis adhuc Oppidi formam eotum praeseferret, pro Portu Libero
declaravit. </p>
<p>Ut Croaticis Hungaricisque pariter mercibus exitum aperiat, aliam per Alpes
Croatiae viam <emph>Carolinam Croaticam</emph> dictam, instauravit; formatum
iam a Natura Portum Regium artis insuper subsidio ad omnigenam securitatem
et commoditatem perduxit; eundemque sensim impopulandum sibi proposuit,
verum gloriosos hos conatus subsecutum, quo Possessione Regni Neapolitani
decidit Bellum, intercepit. </p>
<p>Augusta Maria Theresia vix Confecto Successionali Bello Paterna Consilia
reassumpsit. Ut Germanico Commercio prospiciat, Privilegium Liberi Portus
pro Tergesto renovavit, coeptamque a Patre suo unam Portus Alam perfecit. Ut
Hungarico etiam Commercio subveniat, cum Portus Regius necdum impopulatus
foret, <emph>Flumen</emph> quod a Croatico Limite nonnisi exiguo rivo
intercipitur, et a Portu Regio vix horae intervallo distat, pari Liberi
Portus Privilegio donavit. Verum nullae adhuc eotum per Croatiam usque
Carolinam viae instauratae; necdum Savus et Colapis, quibus adversis usque
dissitum duabus tantum a Carolina Postis <emph>Carlostadium</emph> perveniri
potest, repurgati fuerunt. Itaque ipsum etiam Commercium Hungaricum per
<emph>Pettovium Tergestum</emph> inclinare coepit. Circumstantia hac
adeo naviter<note><p>2. noviter <emph>MS</emph>
</p></note> in rem suam usi sunt Tergestini, ut primum exteris mercibus
maius, si per <emph>Flumen</emph> quam si per <emph>Tergestum</emph> in
Hungariam inducantur Portorium imponi: dein <emph>Pettovium</emph> pro
unica, per quam venientes ab Adriatico merces Hungariam subire possint
Ingressus Statione (Commerziell Einbruch-Station) declarari procuraverint.
Ita cum Flumen omni revectionis vulgo <emph>Contracarico</emph> Beneficio
privatum fuerit, totum non modo <emph>Inductionis</emph> sed etiam
<emph>Eductionis</emph> Hungaricae Commercium per Tergestum Cursum
accepit. </p>
<p>Verum vix repurgato Savo et Colapi fluvialis Navigatio aperta: viaeque
Varasdino usque Carolinam sollide instauratae, sicque cum hac coniunctae
fuerunt, cum iam eadem Augusta, ut Commercium Hungaricum ad naturalem suum
Cursum reponat, ipsam Urbem Fluminensem Hungariae adiecit: in hac sedem
Gubernii collocavit, sublataque quae antea Rem Commercialem communiter
procurabat <emph>Intendenza Tergestina</emph> Directionem Commercii
Hungarici huic concredidit. </p>
<p>Augustus Iosephus II ut mercibus Hungaricis et Croatici faciliorem adhuc
exitum procuret, novam a nomine suo <emph>Iosephinam</emph> dictam viam
Carlostadio usque Segniam perduxit, sublatoque Portorii inter tres has vias
discrimine, <emph>Carlostadium</emph> perinde atque <emph>Pettovium</emph>
pro Commerciali ingressus statione declaravit. </p>
<p>Itaque perinde iam est Hungaro Mercatori: an suas versus <emph>Segniam,
Flumen,</emph> vel <emph>Tergestum</emph> merces educat, eademque via
exteras etiam recipiat, imo <emph>Canisa</emph> per Carlostadium Flumen
quidem quatuor, Segniam vero quinque Postis breviorem viam habet, quam per
Pettovium, Tergestum; et tamen seu inveterato iam inter Hungaricos et
Pettovienses Mercatores nexu, seu minus adhuc instructae per Hungariam rei
Vectoriae deffectu, seu praeindicata etiam Opinione, durat adhuc potior non
tantum Inductionis, sed etiam evectionis Hungaricae cursus per Tergestum,
urbsque haec eam semper relate ad Flumen Littoraleque Hungaricum habebit
Politico-Commercialem relationem, quam duo vicina et Aemula Emporia de
Natura sua habere consveverunt. </p>
</div>
<div>
<head>§.22. Eiusdem Relatio ad Belgium et Lombardiam Austriacam</head>
<p>Lombardiam Austriacam tantum <emph>mediate</emph>, Belgium e contra e
Littorali suo per Portum Ostendensem immediate Hungaria contingit. De
arctiori inter Ostendam et Littorale tam Germanicum quam et Hungaricum nexu
procurando, deque mercium utriusque Indiae quae nunc potissimum per
Hamburgum et Francofurtum in Ditiones Austriacas invehuntur, Importatione ad
hoc derivanda, denique de lucrifaciendis, qui Millionem superare feruntur,
transportus sumptibus saepius iam Consilia collata fuerunt. Hactenus tamen
nulla vel physica immediata Communicatio has inter Provincias et Hungariam
ennata est. Pannum aliaque pauca, quo inde in Germanicas Provincias inferri
adhuc admittuntur, Artefacta Hungaria accipit medio Mercatorum Germanicorum,
quorum Concurrentiam Hungarici propter Concessos illis in Vectigali favores,
sustinere non possunt. Hungarica Producta nullam adhuc in has Provincias
viam receperunt. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>Status Populationis et Alimentationis.</head>
<div>
<head>§.23. Status Populationis</head>
<p>
<emph>Physica</emph> et <emph>Politica</emph> Regni relate ad Commercium
Situatione, uti et Politico-Commercialibus, quas ad alias Provincias et
Regna habet, Relationibus, praevio modo adumbratis, exhibendus iam foret
Actualis Oeconomiae Publicae Status, verum ut et huius et Commercii
modernus Status planior evadat, paucis praemittendum existimabat
Deputatio: Quae sit Regni Populatio? Qualis Populi ad Industriam
propensio? Quis alimentationis Status? Qualis denique Consummentium ad
Producentes Proportio? </p>
<p>Hungaria cum adnexis partibus (nec Transylvania nec Militaribus Confiniis
eo computatis) Anno 1787. 7.116.789 animas numeravit. Croatica,
Sclavonica, et Banatica confinia certe ultra 383.211 Capita etulerunt,
adeoque tota Regni populatio Anno illo 7 et medium Millionem superavit.
Si summa haec ad 4499 quadrata milliaria, quae Hungariae extensio
effert, applicetur, ad unum milliare 1777. animae obvenient, qui numerus
notabilem certe exhibet Populationem, et tamen si fertilissimae
meridionalis Regni Partes Danubianae et Tibiscanae spectentur, in his
Loca Populosa tanto ad invicem intervallo distant, ut illic Populatio
vix primum adhuc gradum attigisse videatur. Verum parte ex una in ipsis
his, quae maxime desertae videntur Partibus, vasta et ferme ultra modum
Populosa Oppida exstant, veluti <emph>Kecshemets Vásarhely, Gyula,
Csaba</emph> et quorum numerosi Incolae cum re agraria et peccuaria
vitam unice sustentent, magna utique egent terreni extensione, parte
vero ex alia, maxima septentrionalis, in sensu §. 2-di acceptae
Hungariae pars adeo Populo abundat, ut cum minus fertile Regionis illius
solum Incolas suos alere non possit, hi ad peragendos messis et
falcaturae in fertiliori illa Plaga labores descendere, sicque vitam
sustinere debeant. </p>
<p>Populationem Anni 1787. subsecutum sequenti statim Anno Turcicum Bellum,
Hostilisque in Banatum irruptio tantisper quidem diminuit. Verum cum
Confinia uno aliove Centeno mille plus, quam supra assumptum est certe
etulerint, cum per ipsum hoc Belli tempus copiosus emigrantium
Turcicorum subditorum numerus in Regnum receptus sit: denique cum ipse
Naturalis Populationis progressus ephemera eius modi Damna intra paucum
tempus soleat reparare, Populatio Hungariae nunc etiam in septem et
medio Millione tuto assummmi posse videtur. </p>
</div>
<div>
<head>§.24. Populi ab Industriam Dispositio.</head>
<p>Hungaria adnexaeque partes non a solis Hungaris, sed ab aliis etiam
gentibus Croatis, Sclavis, Germanis, Rascianis, Armenis, Ruttenis,
Valachis, Iudaeis, Zingaris coluntur. Hungara Plebs vetus rei pecuariae
studium, velut genus vitae minime laboriosum, si Loci Circumstantiae
admittant adhucdum ultro consectatur. Et ideo nulla Regni pars ita pure
ab Hungaris insidetur sicut illa Danubiana et Tibiscana plaga, in qua
Latifundia istud vitae Institutum admittunt. Croatae et Slavi, seu
constrictae quam habitant regionis necessitate, seu animi indole in
agriculturam proniores videntur. Germani ne quidem agriculturam
abhorrent, ad opificia tamen et commercium magis inclinant. Rasciani,
Armeni et Iudaei in commercium suapte propendent. Valachi ad ignaviam
quaeque eam commitari solent scelera proiecti, ipsam agriculturam
oscitanter et quasi inviti exercent, reliquos industriae ramos
aspernantur. Zingari his adhuc segniores praeter minutos fabriles
labores nullam industriam exercent. </p>
<p>Si res universim spectetur, industriam incolarum Hungariae haud magnum
adhuc gradum attigisse vel inde apparet, quod institutum rei sericeae,
licet certam et facili labore parabilem adferat utilitatem, tam lentum
progressum habeat; verum hac quidem in re eadem est Hungariae conditio,
quae condam florentissimorum modo Populorum fuit, dum in pari adhuc
culturae suae epocha versarentur: nimirum medium et quod paulum supra
excurrit pacis saeculum non potuit adhuc tot priorum saeculorum clades
reparare, nec populatio adhuc adeo increvit, nec omnes educendorum
productorum Regni viae ita adhuc apertae sunt, ut auctis rerum pretiis
necessitas industriam imperare potuerit, denique necdum circulanti
pecuniae omnes canales ita reserati sunt, ut haec ad eam incolarum
classem, cuius plane industria florentem efficit civitatem, sat
aequabiliter pertingere, sicque maius adhuc sui desiderium in eadem
excitare potuerit. </p>
</div>
<div>
<head>§.25. Status alimentationis in partibus fertilioribus.</head>
<p>Si iuxta naturalem, quem res publica singulae civium classi destinavit
scopum res procederet, ruri tantum agricultura, manualibus operis et
servitiis oeconomicis, in <emph>civitatibus</emph> vero opificiis,
manufacturis, quaestu, publicis et domesticis servitiis viveretur; verum
fluxus et refluxus industriae nullos sibi limites poni sinit. Cum
pleraeque civitates ampla possideant territoria, non pauca vastis
promontoriis gaudeant, magna in his pars incolarum rem agrariam et
vinariam exercet, sicut vicissim per pagos et oppida sparsi sunt copiosi
opifices, multi minuti mercatores, quandoque notabiles etiam quaestores.
Ipsae fabricae saepe ruri defiguntur, saepe plerique tam cives quam
ruricolae plures alimentationis species simul consectantur. Quare dum de
statu alimentationis agitur, non in eo res versatur, quales in specie
subsistendi modos aut singulus incolarum, aut singula earum classis
habeat, sed quae Regni partes? Qua specie agriculturae subsistant? Quae
alios etiam subsidiarios modos consectentur? Quale partes illae habeant
surrogatum, quibus seu angustia seu sterilitas soli ex agricultura
subsistentiam negavit? An multae sint civitates, quarum praecipua
subsistentia non in opificiis, quaestu aut manufacturis, sed in aliqua
agriculturae specie consistit? </p>
<p>Quod primum et 2um attinet: rem agrariam diligentissime exercent eorum
comitatuum incolae, qui montanam metalli- et saliferam, steriliorem et
tamen maxime populosam Regni partem contingunt; cum enim paratam semper
habeant frumenti distractionem certa spe lucri ad hanc industriae
speciem praecipue moventur; agriculturam potissimum exercent ii etiam
comitatus, qui Austriae et Styriae propius adiacent: licet enim frumenti
in has Provincias inductio gravi portorio onerata sit, cum tamen aliqua
eius quantitate quotannis absolute indigeant, haec semper distrahitur,
sterilioribus vero annis invectio plane illimitate admitti consvevit. In
aliis planis comitatibus, qui nec tam promptam, nec ita utilem habent
<emph>frumenti</emph> distractionem, aliqui <emph>tabacae</emph>,
alii <emph>serici</emph> culturam in subsidium subsistentiae vocant. E
re <emph>pecuaria</emph> et quidem <emph>pecorum cornutorum</emph>
distractione potissimum subsistit illa Regni pars, quae a Comitatu
Hevesiensi tam cis quam trans-Tibiscum intra Danubium et ferme
Transylvaniae limites concluditur. E <emph>lanae oviumque</emph>
distractione plurium quidem comitatuum incolae subsidiarium sibi
subsistentiae modum procurant, praecipuum tamen alimentationis statum
hic ramus industriae in Comitatibus Alvensi-Veszprimiensi, Comariomiensi
et Nyitriensi praebet. </p>
<p>Maiales perinde ad propriam necessitatem ferme ubique aluntur. Positivum
tamen subsistentiae ramum constituunt in Szaboltsensi, Bihariensi,
sylvosisque Comitatibus Bereghiensi, Ungsvariensi, Veröczensi et
Posegano. </p>
<p>Equorum cultura separatum alimentationis statum apud plebem non
constituit, ad propriam tamen necessitatem et minutum quaestum hi in
plerisque Regni partibus educantur. </p>
<p>
<emph>Res vinaria</emph> si planos ex toto, frigidiores item
septentrionales comitatus excipias ubique colitur. Maxime tamen floret
in Soproniensibus, Posoniensibus, Budensibus, Tokaiensibus et plerisque
Croatiae partibus; provident hae partes illas, in quibus vinearum
culturam clima aut plana situatio non admittit. Etiam extra Regnum non
exigua eius pars effertur ita, ut vinum tertiam capitalem alimentationis
populi Hungarici rubricam constituat. </p>
</div>
<div>
<head>§.26. Status alimentationis in partibus sterilioribus</head>
<p>Quoad tertiam, tres habet Hungaria regiones, in quibus nec agrorum nec
pecorum nec vinearum cultura sufficientem alimentationis modum praebet:
nimirum <emph>septentrionalem</emph>, quae §o 2o deffinita est,
<emph>orientalem</emph> quae iuxta limites Transylvaniae procurrit,
et <emph>meridionalem</emph> quae per Alpes Croatiae usque mare
protenditur. Verum hic iam necessitas industriam procuravit. In 1-ma et
2-a res metallurgica et salinaria ut plurimum viget, et hic populus
impensis in harum culturam operis se sustentat. Ubi haec merendi occasio
defficit, metendo et falcando in planis Comitatibus subsistentiam
quaerit. Reliquum partim apum, lini et canabum cultura, partim manuali
aliquo artefactorum praesertim ligneorum industria, partim denique olei,
croci et crasssioris telae quaestu supplet. In maritimis Croatiae
partibus, pars aliqua salem maritimum equis clitellariis in interiora
Regni deferendo, et pro frumento permutando, victitat; longe tamen maior
pars cum mari, aut viae Carolinae vel adiaceat vel inde non procul
distet, faciendis per dictam viam vecturis aut minutiori commercio se
sustentat. </p>
</div>
<div>
<head>§.27. Status alimentationis in civitatibus</head>
<p>Relate ad 4-tum cum vix aliqua sit in Hungaria civitas, in qua aliqua
ruralis industriae species non vigeat, id tantum nosse interest, in
quibus <emph>civilis</emph> industria <emph>ruralem</emph> superet? vel
vicissim? Universim quae civitates aut constrictum admodum terrenum
habent, aut propius ad Germanicas Provincias situantur, aut maiori
navigabili fluvio, vel principali alicui per Continentem Commercii
ductui adiacent, in his <emph>civilis</emph> industria rurali praevalere
solet. </p>
<p>
<emph>Carlostadium</emph> et quia vix aliquod Territorium habet, et quia
in ultimo Fluvialis Navigationis termino, ad principalem item versus
mare Commercii per Continentem ductum situatur, mera ferme Civili
industria subsistit. </p>
<p>
<emph>Zemlinum</emph> licet adhuc oppidum cum in confluxu omnium
Hungariae et Croatiae navigabilium fluviorum iaceat e sola ferme quaestu
se sustentat. <emph>Temesvarinum</emph> et quia exiguum Territorium
habet, et quia ductus Commercii Vienna in Transylvaniam illud attingit,
e Civili potissimum industria subsistit. </p>
<p>
<emph>Pestinum</emph> cum in ipso puncto situetur ubi principales duo
Commercii ductus, nempe unus Vienna Continenti in Transylvaniam, aqua
vero versus Mare Nigrum: alter autem e Littorali in Galliciam se
intersecant, plurima parte civilem habet alimentationis statum. </p>
<p>
<emph>Montanae Civitates</emph> quibus soli sterilitas ruralem
subsistentiam non admittit, Civili potissimum industria se sustentant. </p>
<p>Denique <emph>Posonium</emph> cum et Danubio adiacent, et Austriae
limites proxime contingat Civilem ut plurimam industriam exercet. </p>
<p>
<emph>Sopronii</emph> quia nec Vienna nec a Styriae limitibus procul
distat: <emph>Iaurini</emph> et <emph>Comaromii</emph> quia Danubio
adiacent: <emph>Budae</emph> et quia illam Danubius praeterfluit, et
quia Dicasteriorum praesentia Circulationem pecuniae adiunxit:
<emph>Cassoviae</emph> quia ductus e Littorali per illam transit: et
<emph>Szegedini</emph>, quia tam secundae quam adversae per Tibiscum
Navigationis beneficio gaudet, quanquam res seu agraria seu vinaria
admodum adhuc vigeat, Civilis tamen industria ruralem superare videtur. </p>
<p>In aliis, quas Dicasterii alicuius Iuridici, Episcopi, Capituli,
frequentiorisque Nobilitatis beneficio gaudent, Civilis cum rurali
Industria adhuc colluctari videtur. In reliquis haec illam adeo superat,
ut si necessarios pro Urbe adiacenteque peripheria opifices atque
officinarios excipias, reliqua tota pars Incolarum rurali Industria
subsistat. </p>
</div>
<div>
<head>§.28. Proportio intra Producentes et consummentes</head>
<p>Omnes Civium Classes in linea Commerciali ad duas revocari possunt:
<emph>Producentes</emph> nempe et <emph>Consummentes</emph>: et
sicut necessitates hominum ad <emph>Naturae Producta</emph> et
<emph>Artefacta</emph> referuntur, ita hi iterum iuxta haec duo
obiecta dispesci debent. Quoad artefacta alibi opportunius agetur, hic
per Producentes eos tantum, qui Vitae alimenta procreant, per
<emph>Consummentes</emph> vero omnes illos, qui haec absummunt
intelligimus. </p>
<p>Interest quidem singuli Status ne sua aliunde alimenta petere debeat, imo
ut superfluam etiam habeat horum quantitatem, quam exteris distrahere
possit, dantur tamen Regna et Provinciae quae alimentorum Copia ita
laborant, ut ea nec domi consummere nec ad extra efferre queant. Res
haec inde consequi solet, quod longe maxima pars Incolarum tantum
agriculturam aut rem peccuariam exerceat, ipsas aliquas alimentorum
Species negligat: Civili autem Industriae pauciores adhuc, quam oportet
se impendant. In hoc rerum situ interest omnino ut Legislatio
Stabiliendae maioris inter <emph>Producentes</emph> et
<emph>Consummentes</emph> Proportionis Curam suscipiat. </p>
<p>Quod Hungaria in hoc casu versetur et res ipsa et Conscriptio 1787 satis
ostendit. Constat quippe quod una <emph>Producens</emph> familia plures
alias alimentis providere possit, et tamen iuxta hanc ad 20.
<emph>Producentes</emph> Familias vix una consummens obvenit.
Constat etiam quod omnes Civilis Industriae, per quam ad aliquod inter
Producentes et Consummentes aequilibrium accedi potest rami, potissimum
in Civitatibus incrementa capiant, et tamen iuxta eandem Conscriptionem
ad 400os Pagos nonnisi una Civitas obtingit. Si vel paucae hae Civitates
in Centro singulae per 400os Pagos computatae Sectionis situarentur,
posset adhuc improportio haec per Successivum Comitatum florem
quadamtenus suppleri. Nunc stant ad exiguam distantiam quinque
Civitates, <emph>Ruszt, Posonium, Bazinium, S. Georgius</emph> et
<emph>Modra.</emph> E contra vasti Comitatus Szaladiensis et
Simeghiensis, quanquam insigni navigabili fluvio Dravo adsito, nullam
numerant Civitatem. </p>
<p>Universim nisi Sterilitas in aliqua extera Provincia eveniat, Hungariae
vix dimidiae frumenti et vini, quod producit partis debitum fructum
capere potest; ipsorum peccorum notabilem saepe a Domestica necessitate
et quaestu superfluam quantitatem habet. Ut usus agrorum magis varius
efficiatur, capit quidem hinc inde nam etiam Tabacae Cultura exerceri,
sed nec haec in hos adhuc limites attingit. </p>
<p>Interest proinde, ut Legislatio inducendae maiori inter
<emph>Consummentes</emph> et <emph>Producentes</emph> proportioni
Curam impendat. Quod partim per reserandos et multiplicandos eductionis
Canales, partim per dirigendam ad colenda, praeter Frumentum, Vinum et
Peccora, alia etiam Naturae Producta Incolarum Industriam: partim
denique per inducendam maiorem inter Civitates et Pagos proportionem
praestari potest. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>Actualis Status Oeconomiae Publicae quoad Gentilitia Producta e Regno
Vegetabili</head>
<div>
<head>§. 29. Status Actualis Agriculturae</head>
<p>Oeconomiae Publicae Officium est, et Naturae et Artis omnium trium
Regnorum producta augere, et perficere: Ad hanc promovendam postremi duo
Imperantes nihil ferme intentati reliquerunt, suscitaverant agrarias
societates: Distributis in vernaculis Linguis de cultura singuli, quod
aut inducere, aut perficere volebant obiecti Libellis, Populum
illuminare conati sunt: edidere idonea ad promovendos varios Oeconomiae
Publicae ramos Normalia: Incolarum industriam saepe propositis etiam
proemiis excitare conabantur. Iuvat itaque nosse ad quem gradum
Oeconomia Publica, tantis medii ferme Saeculi Conatibus perducta sit? </p>
<p>
<emph>Minerale Regnum</emph> ordinata huius intuitu Montanistica
Deputatio proponet. </p>
<div>
<head>Quoad Frumentum</head>
<p>Quod Vegetabile Regnum attinet <emph>Agriculturae</emph> Status iam ferme
e Superioribus patet. Nimirum in partibus illis, ubi aut Terra luxuriae
aut exigua distrahendi frumenti Occasio adest, agri sat remisse
coluntur. Ubi e contra aut solum ingratum, aut praesens est e
distractione granorum utilitas, ubi Agricultura seu eius Instrumenta,
seu arandi seu fimandi componendique frumenti modum spectes, iam satis
provecta est, licet necdum illum perfectionis gradum attigerit, quem
sterilitas soli, aut provecta nimium apud aliquas Europae Gentes
Populatio expressit. Adhuc enim et Communium Pascuorum et Vervactorum
usus in his quoque partibus viget. </p>
<p>Quod grani qualitatem attinet missus quidem per Augustum Josephum 2um ad
investiganda Hungariae Producta fluminensis Mercator <emph>Raysz</emph>
hanc ita definivit, ut postremum Syrmiensi, tum Bachiensi dein Banatico,
porro Békesiensi et Chongradiensi, supremum vero Locum Borsodiensi
assignaverint. Verum hic non omnes Regni partes peragravit, neque
necessariam pro classificatione hac tuta determinanda in singulo loco
moram traxisse videtur. Itaque an sit in Hungaria aliquod solum, quod vi
indolis suae ita excellens Triticum, sicut promontorium Tokaiense Vinum
producat? vel vero: an huius qualitas unice a modo et gradu Culturae
pendeat, necdum satis exploratum est. </p>
</div>
<div>
<head>Quoad Foenum</head>
<p>Pratorum eadem ferme, quae Agrorum ratio est: ubi redundant, in naturali
suo statu relinquuntur. Ubi maior est foeni necessitas curantur,
rigantur, fimantur. Alicubi artificialia iam etiam prata invaluerunt.
Supremum tamen Culturae huius gradum, <emph>siccam</emph> nempe Peccorum
<emph>Alimentationem</emph> seu Industria, seu necessitas vix adhuc
alicubi invexit. </p>
</div>
<div>
<head>Quoad Vinum.</head>
<p>Vineas colendi Studium in Hungaria iustos plane iam limites excedit:
plantatur enim etiam in minus idoneis ad id collibus, in campis ipsis
qui maiorem per frumentum et olera fructum ferre possent. Ratio eas
colendi vix aliquo amplius naevo laborat. Liquores ex uvis passis
conficiendi norma e Tokaiensi iam ad pleraque generosiora Regni
Promontoria propagata est. Compluribus in locis vites iam ad ordinatas
lineas plantatae sunt. Et ideo cum Vini qualitas potissimum a Vinearum
Situatione, et soli indole pendeat, Promontoria vero Hungariae
multiplicem et situm et glebam habeant, vix est aliqua vini species quam
Hungaria non producat. In unico forte componendi et conservandi vini
modo maior adhuc perfectio desideratur; sed et haec si facilior producti
huius distractio procuretur indubie sensim invehetur. </p>
</div>
<div>
<head>Quoad olera et fructus.</head>
<p>Obviorum <emph>olerum</emph> et fructuum Cultura in Hungaria semper
viguit, ab aliquo tempore exquisitiora etiam olera coli, delicatiores
fructus inseri coeperunt, ususque hic in dies magis propagatur. Necdum
tamen eo res perducta est ut haec Domesticae necessitati sufficiant;
Adhuc et Olera et fructus, imo ipsae etiam Plantae Exterae Regno in
copia inferuntur. Adhuc adsitae Danubio Civitates his Vienna magna ex
parte providentur. </p>
</div>
<div>
<head>Quoad Oleum</head>
<p>Arbori olivae paucorum tantum maritimorum Croatiae locorum Clima
propitium est. Huius itaque speciei <emph>oleum exoticum</emph> semper
pro Hungaria Productum manebit. Verum plurima sunt vegetabilia, e quibus
oleum deterioris speciei exprimi potest, velut semen Lini, faginaceae
glandes, Heliotropii semen, certa rapparum flori similis Planta pluraque
alia: Iam vero oleum non tantum obsoniis deservit, verum etiam
Pictoribus, variis praesertim coriaceis Fabricis et Lampadibus, quae
postquam iam aliquae Civitates noctu illuminari coeperunt, magnam
deterioris olei quantitatem absummunt: e semine lini quantum Domestica
necessitas exposcit oleum passim per totum regnum conficitur. E Planta
<emph>Repeza</emph> oleum exprimendi modum Domestica Industria in
aliquibus Regni partibus perinde iam invenit. In Comitatu Szaladiensi
loco <emph>Sz. Kiraly</emph> mola erecta est, quae e faginaceis
glandibus oleum exprimit, et Viennam pro usu Publicarum lampadum vendit.
Iam sub Augusto Iosepho II. obtulerat se homo, qui e Heliotrophio non
tantum deterioris speciei, sed optimo etiam olivarum oleo par, se
expressurum recepit. Ut eius industriam foveat idem Augustus non tantum
decennalem ab oneribus Publicis immunitatem, sed Hospitium etiam et 50
iugerum pro seminando Heliotrophio fundum in Dominio Selye eidem gratis
concessit; verum ille post unius alteriusve Anni laborem, nescitur
quibus de Causis recessit. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.30. Culturae Lini et Canabum.</head>
<p>Lino frigidior, Canabibus calidior Regio convenire videtur. Cum
<emph>tela</emph> quae exinde conficitur obiectum primae
necessitatis constituat, Productorum horum cultura apud omnem Populum
mature invalescere debuit. Verum cum illa et varium et Longum Laborem
requirat, ut seu ultra Domesticae Consumptionis limites, seu in meliorem
qualitatem assurgat, debuit Populatio multas antea ab agriculturae
laboribus manus vacuas efficere, donec Industria haec invaluit. </p>
<p>Cultura <emph>Lini</emph> et <emph>Canabum</emph> hunc etiam in Hungaria
Cursum tenuit. Colebatur tantum ad Domesticam necessitatem et in sat
mediocri qualitate, donec Populatio Septentrionalium Comitatuum hunc
etiam Industriae ramum excitavit: nimirum coeperunt illic, ac praesertim
Comitatus Scepusiensis Incolae Moscoviticum semen sponte adhibere idque
tanto cum successu ut productum ex eo Linum ad 4 pedes assurgat, et
Moscovitico vix aliquid concedat, cum partes illae multas a laboribus
agriculturae vacuas manus habeant. Productis etiam Lini notabiliter
adaucta est, et si naturalis Industriae Cursus spectetur porro etiam
quotannis augebitur. </p>
<p>Verum ne in his quidem partibus Industria eo adhuc pervenit, ut artem
semen Moscoviticum naturalisandi invenire potuerit. Degenerat illud
quotannis, exterum autem semen omni anno procurare, magnam, quam
Industria haec adfert utilitatis partem <emph>partem</emph> intercipit.
In aliis Regni partibus vix adhuc aliquid lini a Domestica necessitate
superest, neque id ultra mediocrem qualitatem assurgit, quanquam paratam
habeat per Littorale eductionem, imo aliqui Germanicis Provinciis
viciniores Comitatus producto hoc inde se provident. </p>
<p>Canabes usque Augusti Iosephi II Regimen in mediocri sua qualitate
perstiterunt. Hic semen Italicum medio Gubernii Fluminensis per Croatiae
et aliquot Hungariae Comitatus distribui fecit, responditque conatui
eventus. Productae enim sunt ex eo Canabes Italicis vix inferiores.
Verum seu quod hoc quoque semen mox degeneraverit, novum vero sibi
procurare vires privatae Industriae excesserit, seu quod producentes
modum congruum ex Industria hac Lucrum capiendi ignoraverint, seu
denique quod semen talibus plane Comitatibus, qui minime vacuas ab
agriculturae laboribus manus habent obtigerit, hic quoque conatus mox
evanuit, in inferiori tamen Sclavonia debuit spontanea Incolarum
Industria Canabum qualitatem tantisper perficere cum memoratus § 29
Itinerans Mercator has aliis anteponat, et Carinthiacis aequales
statuat. </p>
<p>Caeterum et de Lino et de Canabibus hinc inde per Regnum, ac de Lino
quidem potissimum in Septentrionalibus, de Canabibus vero in
Sarossiensi, Bihariensi, Bachiensi et inferioris Sclavoniae Comitatibus
iam tantum producitur, ut et a proprio producentium usu et a paucarum
quas adhuc Regnum numerat Textrinarum necessitate aliquid etiam pro
Commercio supersit. </p>
</div>
<div>
<head>§. 31. Culturae Sylvarum et Ligni Surrogatorum</head>
<p>Hungaria relate ad Sylvarum Obiectum in duas partes dispesci debet:
nimirum in planam illam Danubianam et Tibiscanam Plagam, quae omni
prorsus Ligno adeo destituitur, ut pauperiores Incolae Domos sibi in
terra effodere, cibos vero Stramine et alio deteriori adhuc materiali
parare debeant: et in reliquam Regni partem, quae dum minor adhuc esset
Populatio Sylvis plane redundabat. </p>
<p>In priori Plaga necdum Incolarum Industria evigilavit, necdum illi
periculum fecere, quas Lignorum species gleba illa patiatur, necdum de
aliquo Lignorum <emph>Surrogato</emph> exquirendo curam susceperunt,
licet <emph>torfa</emph>, quae nihil aliud est, quam inflammabile
crassiorum radicum agregatum plerumque in locis paludinosis, quibus
Plaga haec abundat, reperiri consvevit. </p>
<div>
<head>Implantatio Salicum.</head>
<p>In reliqua Regni parte ubi increscens Populatio Sylvarum abundantiam iam
consumpserat naturaque Soli id patiebatur, caepit hinc inde privata
Industria ulteriori Lignorum deffectui per Implantationem Salicum
subvenire, Industriam hanc non modo confirmare, sed ultro etiam
propagare Augusta Maria Theresia iam inde ab Anno 1755. non intermisit,
iussit illa editos de recta arbores has plantandi Norma Libellos in
Vernaculo Idiomate vulgari, de progressu vero implantationis huius
Annuas sibi relationes submitti imperavit, patuit e relationibus his
multa Centena Salicum millia aliquot Annorum Spatio per Regnum reipsa
plantata fuissse, verum nec id adhuc Crescentem in dies Lignorum
Consumptionem, Devastationesque illas Sylvarum, quibus aliquas Legum
rimae ansam praebebant, supplere potuit. Crescebat adhuc praesertim in
aliquibus Civitatibus tam <emph>Focalium</emph> quam et
<emph>Aedilium</emph> Lignorum pretium, et horum quidem eo magis, quod
Salices usui Aedili non possint servire. Edidit itaque eadem Augusta
1769. <emph>Ordinem Sylvarum</emph>, utve Singulus Comitatus unum
idoneum pecculiarem Instituti huius Curam habiturum Individuum conducat,
commisit. </p>
<p>Verum in Hungaria Sylvarum proprietas, potissimum ad Dominos Terrestres
spectat. Huius exercitio per Comitatus nulli limites deffiniri, nulla
norma praescribi potest: Sicut e converso nullos in Institutum eiusmodi
quod unice Dominis Terrestribus Lucro cedit, Sumptus e Cassa Domestica
facere licet. Quare totus praescripti Sylvarum Ordinis successus unice
ad Dominorum Terrestrium Industriam recidit. Et cum ille parte ex una
homines manipulationis huius peritos, quales in Regno pauci adhuc dantur
requirat, iamque hoc nomine sit sumptuosus, parte vero ex altera magnum
et Laboratorum, qui Ligna cedant et vecturarum, quas illa in Tempore
evehant, numerum quotannis exigant, Ordo hic Sylvarum in paucis tantum,
quae et paratam et utilem habent Lignorum distractionem, Locis hactenus
inductus est. </p>
</div>
<div>
<head>Torfa et Lycanthraces.</head>
<p>Ut Regnum a Lignorum penuria praeservet, eadem Augusta Sollicitudinem
Suam etiam ad Lignorum <emph>Surrogata</emph> extendit, proposuitque
illi, qui Torfam aut <emph>inferiorem</emph> Lycantracum seu Carbonum
Fossilium Speciem detegerit 24, illi vero, qui idoneos plane liquando
metallo eiusmodi Carbones reperit, 100 Aureorum proemium, id quod
Augustus Iosephus 2us 1782 sub 22 Martii benigne renovavit. Torfa et
primae speciei <emph>Lycanthraces</emph> sub utriusque Augusti Regimine
reipsa in aliquot Locis detecti sunt, verum eruebantur in talibus tantum
Locis, quas alioquin Lignis abundant, et e quibus in partes illas, quas
his carent transportus nimis erat Sumptuosus. Quare usus horum parum
adhuc propagatus, Lycanthraces autem Secondae Speciei necdum detecti
sunt. </p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>2. Status Actualis Oeconomiae Publicae quoad Producta Adscitia e Regno
Vegetabili.</head>
<div>
<head>§.32. Prima Culturae Tabacae Epocha in qua ad distractionem intra
Monarchiam restricta fuit.</head>
<p>Et haec ferme sunt <emph>Gentilia</emph> e Regno Vegetabili Producta, circa
quae Industria Incolarum Hungariae a longissimo retro tempore versabatur. Ex
<emph>adscitiis</emph> prima in Regnum <emph>Tabaca</emph> penetravit:
nimirum cum in Hungaria liber semper fuerit eius usus, Culturam hanc
principio domestica Consumptio excitavit, necessitas vero Producti huius,
quam Monopolium Viennense habuit, provexit. Donec eius distractio his
Limitibus continebatur, nullum adhuc in exteris Provinciis Tabacae
<emph>Hungaricae</emph> nomen fuit; hae sola <emph>Levantina</emph> et
<emph>Americana</emph> utebantur. Postquam ennato Americano Bello,
Tabacae e Regionibus illis importatio in Europam impedita evasit, eas, quae
hac utebantur Provincias, ut Hungaricam quaerant necessitas ipsa coegit. </p>
<div>
<head>Secunda eius Epocha, qua iam ad exteras Provincias efferri coepit.</head>
<p>Antea, quia nulla fuit inter emptores <emph>Concurrentia</emph>, Tabaca
Hungarica exili admodum pretio veniebat, et tamen ut vel hoc pretio
Viennam distrahi posset, Cultores de bona eius qualitate Solliciti esse
cogebantur. Intercepta Americanae Tabacae importatione, cum plures ad
semel <emph>Emptores</emph> comparuissent, quam erant
<emph>Producentes</emph>, pretium Tabacae Hungaricae uno ictu
notabiliter increvit. Praesens haec Lucri occasio, parte ex una Cultorum
numerum continuo provexit, parte vero ex alia, aviditatem eorum ita
excitavit, ut quo quantitatem eius augeant de ipsis iam consvetis
Culturae Regulis remiserint. Pondus vero eius variis, saepe minus iustis
artibus augere studuerint. Inde evenit, ut nec Spuria foliaa, quae
legitimorum vim enervant, nec Cacumina Plantae decerpi: ut pistilli
vulgo <emph>Tingl</emph> et quidem longiores, qui producto falsum pondus
procurant et vecturam inutiliter gravant, relinqui, denique ut intra
formatos e melioribus foliis manipulos deteriora abscondi coeperint.
</p>
</div>
<div>
<head>Tertia eius Epocha, qua ad domesticam iterum distractionem Restricta
fuit.</head>
<p>Vel haec sinistra Tabacae Hungaricae manipulatio poterat omne eius
Creditum enervare. Accessit tamen subinde alia gravior, compositi nempe
Belli <emph>Americani</emph> Circumstantia, quae exteros emptores uno
ferme ictu ad Tabacam <emph>Americanam</emph> revocavit. Inde enim
evenit, ut (si exiguam quae adhuc partim Flumen ad Fabricam
<emph>Bienenfeldianam</emph>, partim per Littorale efferebatur
quantitatem excipias) Distractio Tabacae Hungaricae iterum ad domesticum
tantum usum et necessitates Viennensis Monopolii Restricta fuerit. </p>
<p>Res haec quidem debuit Cultorum numerum, qui antea a proportione externae
eius distractionis accreverat, diminuere; poterat tamen tabaca Hungarica
certam adhuc distractionis viam in Lombardiam Austriacam retinere:
poterat ipsam cum Americana Concurrentiam in aliquibus mediteraneis
Portubus sustinere, si qualitas eius emendata, inque eius distractione
meliori fide processum fuisset. Nunc quo magis eius pretium propter
diminutum emptorum numerum decrevit, eo magis etiam Industria eam
colentium remisit. Iam nec terra debite praeparari, nec Plantae in
Requisita duorum pedum distantia collocari, nec tempus inseminationis et
collectionis Rite observari coepit. </p>
</div>
<div>
<head>Quarta eius Epocha, qua cum praeponderantia Apaldi Viennensis
colluctabatur.</head>
<p>In hoc decrescentis Culturae huius Statu, Directio Tabacaria Viennensis
Depositorium suum Pesthini in ipso manipulationis huius centro
collocavit; non Viennensis tantum sed Lembergensis etiam Apaldi cum
Hungarica Tabaca provisionem suscepit: hoc non contenta in exteras
insuper Provincias Commercium cum illa exercere coepit: et ut hoc
lucrosius evadat, evectionem Tabacae Hungaricae dempto Littorali
prohiberi procuravit. Concentrata hac ratione in unico Corpore tam vasta
manipulatio, debuit utique omnes privatos emptores removere, debuit per
idipsum distractionem etiam per Littorale <emph>indirecte</emph>
impedire, debuit arbitrium pretii unice ad Apaldo Viennense recidere
debuit denique id efficere, ut eius Officiales Productores Tabacae
variis modis vexare, et emungere potuerint, interea Administratio
Publica, omnem movebat Lapidem, ut Tabacae Hungaricae ad exteras
Provincias evectio adminus per Littorale pedem figere possit.
Repraesentabat specificos Officialium Depositorii Pesthiensis excessus,
prohibitionem evehendae praeter Littorale per alios etiam passus tabacae
Hungaricae subinde relaxari procurabat: ut Directio Tabacaria Viennensis
tantum ad provisionem Monarchiae restringatur, externum vero cum Tabaca
Hungarica Commercium eidem interdicatur, identidem supplicabat:
indicabat specificos Culturae Defectus ut hi sufferantur, irremisse
adurgebat, et quo id facilius obtineat, excusos Vernaculis Linguis de
optima Tabacam colendi ratione Libellos vulgabat. Distribuebat semen
Americum et Levantinum: aliquas plane e Turcia familias Levantinam
Tabacam colendi peritas, educi procuravit. </p>
</div>
<div>
<head>Actualis Culturae huius Status.</head>
<p>Verum Officiales Depositorii Pesthiensis propter repraesentatos per
Consilium excessus necdum castigati sunt. Apaldo Viennense ab externo
cum Tabaca Hungarica commercio necdum inhibitum est, adeoque reserata
licet evectionis prohibitione nullus adhuc privatus Quaestor in educenda
per alios, praeter Littorale passus, Tabaca Hungarica eius Concurrentiam
sustinere, sicque Apaldo pretium Producti huius pro arbitrio porro etiam
defigere potest. Semen americanum aut Levantinum quotannis sibi
procurare, vires privatae Industriae excedit, horum autem
<emph>naturalisationi</emph> necdum manus efficaciter admota fuit.
Quod summum est, indicati toties per Consilium Iurisdictionibus Culturae
deffectus in paucis adhuc Locis Correcti sunt: in vicem
<emph>fermentationis</emph> viget adhuc damnosus folia in aere
exsiccandi usus, qui non tantum maximam aromatis partem ex iis extrahit,
sed et folia fragilia, idest in transportu cum detrimento emptoris
facile conteribilia efficit. Denique necdum eo Tabacae Cultores perduci
poterant, ut pro diversitate qualitatis foliorum diversos etiam
manipulos efforment, quod vulgo <emph>Stingl</emph> appellatur, licet
classificatam eiusmodi tabacam, in toto altiori, quam nunc commixtam
vendere possent. Nunc enim ipsum hunc Laborem emptor, antequam tabacam
in exteras Provincias transmittat, sed maiori cum Detrimento praestare
debet, et ideo, commixtam etiam eiusmodi Tabacam Leviori persolvit.
Omnia haec eum demum effectum produxerunt, ut longe iam minor tabacae
Hungaricae quantitas seu per Flumen, seu per Tergestum, per alios vero
passus prorsus nihil in externam aliquam Provinciam educatur. </p>
</div>
<div>
<head>Qualitas Tabacae in Hungaria adhuc a Culturae ratione dependet.</head>
<p>Itinerans cuius §-o 29 mentio facta est Mercator, qualitates Tabacae
Hungaricae ita classificavit ut primum Locum assignaverit
<emph>Tolnensi</emph>, tum <emph>Quinque-Ecclesiensi</emph>, ad quam
proxime accedere dicit unam Insulae Murak?z Speciem, quae vulgo
<emph>Megymoracz</emph> appellatur. Has solas omni tempore in Italia
vendi posse affirmat. Post has locat <emph>Szegediensem</emph>, ad quam
accedere dicit Aradiensem et Posonis <emph>Rakomasz</emph> in Comitatu
Szabolcsiensi sitae. His subiicit <emph>Debroiensem</emph> quam ita
praeparari posse aiit, ut Turcicae <emph>Carara</emph>, et Italicae
<emph>Badia</emph> dictae vices obire possit. </p>
<p>Tum primum ponit <emph>Debraczinensem</emph>, et post hanc
<emph>Syrmiensem</emph>, <emph>Poseganae</emph> vero postremum plane
Locum assignat, harumque vel Eductionem disuadet, ne per eas meliorum
Specierum Creditum corrumpatur. </p>
<p>Verum hoc ille iudicium tantum ex oblatis sibi forte manipulis tulit,
constat enim, quod in uno eodemque Loco pro ratione Culturae melior aut
deterior tabaca producatur. Constat etiam, quod adhuc ante Bellum
Americanum in Campo Varasdinensi, cuius solum qua sabulosum Producto
hinc minus convenire videtur, industria periti manipulationis huius
Itali, adeo insignem in certo Dominio Tabacam produxerit ut primae
speciei Centenarius a 26., Secundae a 15. postremae a 9. fluviis in
Italiam Anno minime Sterili Venditus sit, singulumque iuger, detractis
notabilibus sane expensis 60 florenorum Lucrum protulerit. Postquam
Industria haec in pluribus iam Locis debitum perfectionis gradum
attigerit, tum primo tuto Statui potest quod Solum? qualem det Tabacae
qualitatem. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.33. Quae media ad promovendam Serici culturam adhibita fuerint?</head>
<p>
<emph>Sericum</emph>, licet Climati Regni in maxima parte homogeneum,
respectu vicinarum vero Provinciarum <emph>exclusivum</emph> ferme sit
productum, tamen nonnisi Anno 1765. coli caepit: et tunc quoque non
<emph>privata Industria</emph>, sed vere materna Augustae Mariae
Theresiae Sollicitudo Culturam eius excitavit. </p>
<p>Si de aliquo Producto naturalisando, propagandaque eius Cultura genuina via
inita est, hanc certe quoad Sericum attestata Augusta inivit. Constituit
illa Eszekini in Cuius peripheria aliquot a Relictis adhuc per Turcas moris,
propagatae arbores supererant, artis huius Magistrum, sedemque
manipulationis huius ibi defixit; necessaria pro hac inducenda Aedificia et
Instrumenta in Bonis Cameralibus posuit: Redimendis ex Aerario Galletis, sat
generosum pretium statuit, semen Bombicum principio gratis distribui
curavit: Personale directionis huius Culturae pro ratione Crescentis
manipulationis auxit, et Congruis ex Aerario suo Stipendiis donavit:
vulgatis in vernaculis Linguis de optima Productum hoc colendi ratione
Libellis, necessarias hac de Re notitias communes reddi voluit: qui se in
hoc Industriae genere distinxerant, gratialibus nummis, imo Caracteribus
etiam exornavit: filatoria erexit: omniaque haec Regiis unice Sumptibus
perfecit. </p>
<p>A Comitatibus et Civitatibus nil aliud exigebat, quam ut idoneos pro
condiscenda hac manipulatione practicantes Eszerinum sumptibus Cassae
domesticae submittant, eosque ubi redierint, congruo Salario provideant, quo
hi Plantarios mororum hortos erigere, exinde Contribuentibus Arbusculas post
triennium distribuere; et postquam hae in aliqua Possessione ita
increverint, ut Sufficiens ad producendas Galletas foliorum quantitas addit,
Plebem in educandis Bombicibus subinstruere, Galletas a Plebe redimere,
deglomerare, deglomeratumque Sericum Camerali Directionis huius Officio
transmittere teneantur. </p>
<div>
<head>Deffectus varii qui eam morabantur.</head>
<p>Ita provide inviatam hanc Culturam morabatur quidem tantisper inveteratum
Plebis erga omnem novitatem odium, maius tamen adhuc eidem detrimentum
attulerunt nonnulli, qui in omni fere novo Instituto irrepere solent,
Deffectus, nimirum non statim seggregatae fuerunt Iurisdictiones illae,
quarum Clima Productum hoc sustinere non potest. Recusabant hae merito
inutiles hanc in rem expensas, earum vero exemplum etiam tales
sequebantur, quibus Cultura haec si non in toto, in notabili adminus
parte conveniebat. </p>
<p>Primus manipulationis huius Magister nimio Zelo eam quo citius propagandi
tales etiam quandoque Practicantes dimittebat, qui vix superficiem
Culturae eius condidicerant. Hi vitiosam statim principio manipulationem
invexerunt, quae cum et tardam arborum Succrescentiam, et paucas
vilisque qualitatis galletas produxerit debuit utique Plebs mercede
Laboris sui hac ratione fraudata animum ab hoc Instituto avertere.
Alicubi Culturam hanc morabantur enatae circa subministranda per eos,
qui licet arbores haberent, bombices tamen non alebant pretia,
quaestiones; quae activitate Localium, Officialium pro ratione
Circumstantiarum longe felicius superari potuissent, quam generali
Dirigentis Dicasterii e Longinquo Decisione, alibi practicantes optime
etiam artem edocti, non eam nacti sunt assistentiam, qua opus fuisset,
ut Cultura haec desiderata summat incrementa. Ubi assistentia non
defuit, ibi saepe practicantes ipsi aut negligentia, aut interessentia
sua Progressum Instituti huius intercoeperunt; denique cum arbores e
quarum foliis Bombices ali debent, enutrire longius tempus requirat,
evenit quibusdam in Locis, ut ipsa expectationis diuturnitas lassaverit
patientiam aliquarum Iurisdictionum, sicque Institutum hoc ad
maturitatem perduci non potuerit; inde factum est, ut cum Cultura haec
langueret, errores vero, qui languorem hunc produxerant a paucis
adverterentur, ipsum Institutum tanquam inutile damnatum fuerit, sicque
languor sinistram hanc de cultura opinionem, opinio e converso haec
maiorem adhuc in Cultura hac languorem reciproce produxerit. </p>
</div>
<div>
<head>In particulari damnosa Deglomerationis methodus.</head>
<p>Accessit quod primus Artis huius Magister eandem in Deglomeratione Serici
damnosam Methodum induxerit, quam in Compositione Tabacae vigere supra
apparuit. Nempe sicut ibi optima mediocria et deteriora filia
<emph>promiscue</emph> in unum manipulum compinguntur, ita iuxta
<emph>Solenghianam</emph> methodum subtilissima, mediocria et
crassiora fila <emph>mixtim</emph> in unum stamen deglomerantur, ita ut
inter ipsa Stamina nullum aliud Discrimen intercedat, quam quod alia e
pluribus alia e paucioribus filis consistant: fit inde ut Sericum
Hungaricum indiscriminatim eodem, et quidem plerumque illo, quo ultima
eius Classis venire solet, pretio vendatur, ubi alias subtiliores
Classes Serici, quas pro delicatioribus laboribus deserviunt, cariori
persolvuntur, quam crassius illud sericum, quod tantum pro velis,
aliisque sollidioribus materiis idoneum est. </p>
</div>
<div>
<head>Quomodo hanc Augustus Iosephus 2us corrigere conatus sit?</head>
<p>Sensit detrimentum hoc Augustus Iosephus 2us utve illud anteverteret
<emph>Mazucatium</emph>, qui compendiarias insuper Deglomerationis
Machinas possidebat notabili ex Orario Regio Stipendio provisum Budam
illocavit: Necessarium pro nova hac deglomerationis methodo Aedificium
erexit, Machinas comparavit: quove abrogata <emph>Solenghiana</emph>
methodus nova ubique introducatur non tantum Practicantes, sed ipsum
Directorem Rei Sericeae Eszekiensem ad eam condiscendam Budam venire
iussit. </p>
<p>Verum Natura paucos ex his acri illo occulorum iudicio donavit, ut ipsas
primae classis galletas pro ratione tenuitatis filorum, quod continent,
in tres iterum alias Classes uno obtutu discernere, intra exiguum illud,
quod Budae consumpserunt tempus condiscere potuerint. Dolebat aliis, qui
se hac in re iam Magistros arbitrabantur, iterum Discipulos agere. Pauci
licet adhuc quos Regnum numerat serici Fabricantes cum talibus laboribus
se tantum occupent, qui crassius sericum requirunt, metuebant, ne si
subtilius illud serici genus inducatur, multa serici pars ad exteras
Fabricas, quae subtiliores materias elaborant extra Regnum evehatur,
sicque Fabricae suae necessario materiali destitutae remaneant. Omnes hi
sustinebant <emph>Solenghianam</emph>, Mazuratianae vero methodo
adversabantur: atque ita factum est, ut licet altefatus Augustus
posteriori continuo institerint, licet in ipsa finali, de Producto hoc
sibi submittenda Tabella Sericum iuxta veterem Normam deglomeratum, ab
eo quod iuxta novam elaboratum est, per distinctas rubricas discerni
iusserit, methodus tamen haec vix adhuc aliquot in Locis introducta sit.
</p>
</div>
<div>
<head>Epocha, qua maxime florebat</head>
<p>Interea crescebat tamen sensim in Hungaria Serici productio, iamque Anno
1783. inclusis Confiniis militaribus ad 131 Contenarium assurrexit, ita,
ut in Aerario Camerali tantum per redemptionem Galletarum et Serici
deglomerati divenditionem obiectum hoc 132 milia florenorum
Circulationem eo Anno produxerit. Quodsi insuper spectetur ea Galletarum
quantitas, quam producentes pro usu proprio retinuerunt: si e comparato
per domesticos Fabricantes a Camera serico elaborata, et iterum vendita
artefacta in Considerationem summantur, obiectum hoc internam supra 200
milia Circulationem eo Anno produxisse tuto Statui potest. </p>
</div>
<div>
<head>Eius decrescentia et Status Actualis.</head>
<p>Verum erupit paulo post Turcicum Bellum, sub cuius demissu
Caesareo-Regiae copiae plane illos Comitatus in quibus industria haec
maxime florere coeperat, Banaticos nempe et inferioris Sclavoniae ita
occupabant, ut rusticis omnis ferme Bombices alendi Opportunitas sit
intercoepta. In ipsis militaribus confiniis ubi Cultura haec iam
notabilem extensionis gradum attigerat, cum Omnia Annis streperent,
eadem magna in parte intercidit. Supremum tamen instituto huic vulnus
Annus 1790. inflixit, quo reducta prioris Gubernii forma complures
Iurisdictiones id quoque eo pertinere arbitratae, et Practicantes
dimiserunt, et omnem ulteriorem promovendae serici Culturae Curam palam
deposerunt. Omnia haec id demum effecerunt, ut paucae admodum
Iurisdictiones supersunt in quibus Industria haec adhuc se sustineat; ut
productio Serici adminus in dimidio deciderit ab ea quantitate, quam
ante hanc Epocham efficiebat, et ut de crudo exotico Serico iuxta
Diametrum ultimi Decenii quotannis pro 78717. florenorum in Regnum
invehatur. Decennium hoc nos ab Anno 1775. usque 1786. inclusive formare
debuimus, quia posteriores tabellae ad Consilium Littorale non extant.
Et ideo imposterum etiam semper huius Decennii Diametrum provocabimus.
Sane, nisi Legislatio Culturam hanc canonizet, clementia vero Principis
eadem media, quibus illam principio provexit, resummat, post paucos
Annos vix aliquod iam eius vestigium apparebit. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.34. Ad perficiendos e plantis domesticis colores nihil hactenus actum
fuit.</head>
<p>Complures in Regno Plantas Natura Sponte produxit, quae varios dant colores,
sine quibus plurima Opificia et Fabricae subsistere non possunt. Ita in
Comitatu Alba-Regalensi e Herba <emph>Lanol</emph> dicta,
<emph>viridis</emph> sat bonae qualitatis Color exprimitur. Comitatus
Zempliniensis refert, quod e Herba <emph>Seberka</emph> dicta, Coria sat
bono <emph>rubro</emph> Colore tingantur, alia vero quam tamen non nominat,
si alumine misceatur, flavum bonae qualitatis colorem praebent. In Banatu
Rubia Tinctorum vulgo <emph>Wenig</emph>, quam tellus sponte profert sat
commodum <emph>rubrum</emph> colorem producit: uno asserunt Tinctores
Banatici quod <emph>flavus</emph> etiam et niger bonae qualitatis
<emph>color</emph> e gentilitiis plantis praeparari possit. E contra
Tinctores Pesthienses affirmant, flavum quidem bonae qualitatis colorem e
Domesticis plantis exprimi posse, rubrum tamen et nigrum requisito Splendore
destitui. Aliae Iurisdictiones hac de re non retulerunt, neque id debite
adhuc indagatum fuit: quae Plantae cuius qualitatis Colorem dent? Qualiter
in praesens in earum praeparatione procedatur, et an non haec emendari
possit? An non eaedem Plantae, quae nunc in naturali suo Statu usuantur, si
transplantatae Industriosam Culturam acciperent, melioris etiam qualitatis
Colores proferrent? Denique an non praeter iam notas coloriferas plantas,
aliae etiam adsint, quae si non melioris eiusdem adminus Sortis Colores dare
possunt? Cum praestantia Coloris pretium artefacti notabiliter augeat,
Publici plurimum interesse videtur, ut haec omnia determinentur. Edidit
quidem <emph>Drigenti</emph> Alba regalensis physicus Tractatum de
Coloribus, qui e gentilitiis, seu mineralis seu vegetabilis Regni Productio
praeparari possunt, verum author hic, qui se chymiae potissimum impendebat,
circa producta Regni mineralis utplurimum versatur. Plantarum totius Regni
vix tantam habuerit notitiam ut obiectum hoc exhaurire potuisset; libellus
ipse in paucorum manibus versatur, sed nec ea, quae ille tradit in practicum
examen adhuc revocata sunt. </p>
<div>
<head>Irritus Conatus procurandi Indigho Surrogati.</head>
<p>Pro Coeruleo <emph>Indigho</emph> dicto colore Anno 1785. Anno vero 1786.
* * * floreni e Regno educti sunt. <emph>Fischer</emph> Medicus
Kesmarkensis eum ope chymiae producere tentavit, et post 20 Annorum
Laborem produxit tandem trium Specierum Caeruleos Colores, quorum prima
ab Indigho haud multum abludere videbatur, receperat ille se modum
praeparandi huius Coloris in Regno propagaturum, si petita sibi
remuneratio decernatur. Verum seu quod Color ipse Stabilitatem non
habuerit, seu quod nimis Sumptuosa fuerit eius praeparatio, author
petitum proemium non obtinuit, sicque modus etiam hunc Colorem
praeparandi intercidit. </p>
</div>
<div>
<head>Uti et naturalisandae ipsius quae colorem hunc producit Plantae.</head>
<p>Interea Augustus Iosephus II. ipsam anilis Plantam, quae pretiosum illud
<emph>Indigho</emph> profert, in Hungaria stabilire meditabatur.
Iussit itaque ille 1785. cum semine Plantae huius et in Banatu et
Quinque-Ecclesiis periculum fieri, cumque eum non lateret, quod nullum
exoticum Productum alicui Provinciae sollidam adferat utilitatem, nisi
semen ipsum naturalisetur, isthuc praecipue curam omnem converti
imperavit. Verum in Banatu Cultura haec altero statim Anno intercidit,
Quinque-Ecclesiis Administrationis adiunctus, cui Provincia haec delata
fuit, nihil intentati reliquit, ut vota Principis expleat, Patriamque
pretioso hoc Producto ditet? Observavit ille primo Anno usque ad
Scrapulum praescriptam sibi Normam. Ducebat exactum per totum Culturae
tempus Diarium, quod Superioritati Suae periodice submittebat. In hoc et
omnes Singulae diei tempestatis mutationes et eas, quas ex iterata
quotidie et sollicita Plantarum inspectione, deprompserat Observationes,
referebat. Evoluto Culturae tempore combinabat experientiam totius Anni,
et si in aliquo erratum fuisse, aut quidpiam emendari posse deprehendit,
id altero Anno sollicite immutabat. Sed incassum tanta cura primis 4
Annis ne plantam quidem ad maturitatem perducere potuit, quinto tandem
Anno eam ad maturitatem provexit, produxitque Colorem Coeruleum, sed eo,
quem Planta haec in aliis calidioribus Regionibus dat longe inferiorem.
Et tunc demum denunciavit, irritam fore omnem operam ut vel Planta haec
minus vero adhuc Semen eius sub Climate Hungariae naturalisetur. </p>
</div>
<div>
<head>Isatis tamen Cultura cum successu inducta est.</head>
<p>Ut aliquem adminus Coeruleum Colorem Hungaria habeat. Altefatus Augustus
ad promovendam Herbae <emph>Isatis</emph> vulgo <emph>Wegdt</emph> Curas
suas convertit. Planta haec iam quidem alias saepius minutim coli
tentabatur, sed industria haec semper non multo post intercidit. Tandem
1789. hominem huius rei peritum idem Augustus et 10 Annorum ab oneribus
Publicis Immunitate, et gratuito 50 Iugerum terrae usu in Dominio Selye
donavit. Qui Culturam hanc cum bono ut fertur successu in praesens etiam
exercet. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.35 Status Actualis Culturae Gozypii et Orizae.</head>
<p>Gozypeorum manufacturorum usus iam adeo communis evasit ut Productum hoc in
primam ferme necessitatem transiverit. Clima haud adeo calidum exigere
videtur, cum illud in Servia iam longo tempore producatur. E Hungaria pro
Crudo tantum hoc materiali 404 621 floreni quotannis iuxta Diametrum ultimi
Decennii efferuntur. Mansit tamen peregrinum pro Hungaria Productum hoc
usque 1780. privata unius Proprietarii Industria illud in Banatu colere
coepit. Verum Cultura haec vix ultra triennium perduravit, cum tamen nullae
tum hac in re fuerint Publicae Administrationis partes, quali Industria illa
excitata fuerit? Quem habuerit singulo Anno successum? Quibus de Causis
interciderit? Non constat. </p>
<p>Oriza perinde exoticum usque ad recentiora tempora pro Hungaria Productum
fuit, susceperunt non multos ante Anno eius in Banatu Culturam nonnuli
Itali, iamque aliquot ibidem Orisarias excitarunt; ex his aliquae quidem
subinde iterum derelictae sunt, perdurat tamen etiamnum in Regione illa haec
Cultura. Quanquam cum Hungaria 1780. tantum * * * florenorum valoris Oriza
consumpserit, Orisariae vero viciniam insalubrem reddant, dubium adhuc
videatur, an Operae pretium sit exiguo huic lucro vel aliquot hominum
salutem sacrificare. </p>
</div>
<div>
<head>§.36. Cultura Apum</head>
<p>Ut Contritis Alvearibus mel et cera obtineatur, hanc quidem Ideam res ipsa
facile potuit excitare. Verum integro Capitali Interusurio frui, id est
absque alvearis destructione eundem percipere fructum sicque aucto Alvearium
numero lucrum etiam augere id longam et meditationem et experientiam
requirebat; ad hoc enim nosse necessum fuit, quod alveare? Quantum superflui
mellis habeat? Quod eidem tuto adimi possit? Cui vicissim quantum pro
hyemali eius intertentione addi debeat? Quando aliquod examen Regulum
amittat, qualiter eidem alter substitui posset? Quae sint alias etiam Apum
infirmitates? Quomodo his etiam subveniri possit? Verbo totam admirabilem
sane animalculorum horum Constitutionem et Oeconomiam detegere oportebat. </p>
<p>Praestitere id aliae quas invalescens Populatio auctaque iam ultra Domesticam
procreationem Cerae Consumptio ad id coegit Nationes. In Hungaria cum
neutrum adhuc horum evenisset retinebatur ultro relicta fortuito tantum suo
Cursui Apum Manipulatio, easdemque enecandi usus ultro perdurabat. Et tamen
cera activam in eius Commercio rubricam efficiebat. Augusta Maria Theresia
cum iam etiam Hungariae et Populationem, et Cerae Consumptionem increscere,
activumque rubricae huius sensim diminui advertisset, hanc quoque Culturae
speciem inducere voluit. Submisit itaque peritos eius homines, hos
stipendiis ex Aerario suo providit, Iurisdictionibus vero id tantum
imperavit, ut idoneos pro condiscenda hac Manipulatione Iuvenes iis
adiungant, eamque per hos ubi illam condidicerint, in respectivis
Districtibus propagari curent. </p>
<p>Verum seu inveterato Plebis adversus omnes Novitates odio seu aliquorum ex
iis, qui ad docendam hanc manipulationem missi fuerant, inscitia, seu
denique minus Zelosa Subalternorum Officialium Cooperatione salutare hoc
Institutum paulo post intercidit, radicesque tantum in Septentrionalibus
aliquot Comitatibus, Trenchiniensi Arvensi Liptoviensive defixit. </p>
</div>
<div>
<head>§.37. Culturae Maialium et Caprarum</head>
<p>
<emph>Maialium</emph> diversae qualitatis eum numerum Hungaria profert, ut
praeter domesticum usum aliquam insuper quantitatem ad vicinas Provincias
divendat. </p>
<p>Pars tamen longe maxima eorum, qui venduntur, non in Regno educantur, sed e
Turcicis Provinciis coemitur. Olim <emph>Sylvosi</emph> tantum Comitatus,
idque illis tantum ferme annis quibus glandes procreabantur, e Maialium
Distractione Lucrum habuere, nunc in talibus etiam aliquot Comitatibus, qui
Sylvis non abundant, ea Industria invaluit, ut magna Turcici tritici copia
pro alendis Maialibus seminetur. Industria haec in demum effecit ut
Hungaria, quae antea quoad <emph>Communes</emph> quidem activam, quoad
<emph>Saginatos</emph> vero pasivam habebat Commercii Bilancem,
posterioribus his Annis etiam quoad <emph>Saginatos</emph> Maiales activum
Commercium exerceat.</p>
<p>
<emph>Capras</emph>, qua Sylvis noxias Augustus Iosephus II penitus
extirpari iusserat, verum postquam illi remonstratum fuit, dari in Hungaria
loca, in quibus hae absque Sylvarum Detrimento ali possunt, Cutes autem
earum pro conficiendo Cordovan Necessarias esse, illas in eiusmodi Locis
conservari admisit. Ita factum est ut Hungaria maiorem adhuc Caprarum
numerum alat, quam Opifices adsint, qui Cutes earum elaborandi, Regnumque
necessario Cordovan providendi artem callent. </p>
</div>
<div>
<head>§.38 Cultura Ovium primum in Germanicas tantisper emendata</head>
<p>Hungaria inde a primordio ovibus abundavit, sed hae crassam adeo Lanam
proferebant, ut eius usus tantum in postremae sortis pannis haberi potuerit,
ad Corripendum hunc Naevum coeperunt sic dictae <emph>germanicae</emph> oves
introduci, sed et hae Lanam <emph>mediocribus</emph> tantum pannis idoneam
producebant, subtilior Lana pro Nobilioribus pannis ex Hispania, Anglia, et
aliquibus Italiae Locis, quae hanc Lanae Speciem propriam sibi ferme
reddiderant debuit procurari: subinde, et Anglia, et Hispania ut Domesticas
Fabricas provehant, Lanam educi vetuerunt.</p>
<p>Augusta Maria Theresia ut propriis Statibus consulat, a Rege Hispaniae 1768.
impetravit, ut eidem gregem Hispanicarum ovium una cum Pastoribus, qui modum
oves has curandi Domesticos edoceant, submiserit. Hi Lustrato Utroque
Littorali adsitum viae Croaticae Carolinae Locum <emph>Merkopail</emph> pro
Sede intertenendi huius gregis delegerunt. Et vero quanquam Locus hic raram
et ad apparentiam minime succosam herbam proferat; quanquam praeterea adeo
frigidus sit, ut Oves octo ferme mensium spatio in ovili contineri, foenoque
interteneri debeant, Oves tamen hae optimo cum successu illic alebantur. Ut
earum Species sensim per Regnum propagetur, superfluos arietes privatis, qui
Species ovium suarum emendare voluerunt divendi; de modo autem, quo id
perfici possit, excusos vernaculis Linguis Libellos vulgari eadem Augusta
imperavit. His mediis Industria eo sensim profecit, ut illi, qui arietes
eiusmodi comparaverant, praescriptumque cum iis procedendi observarent parem
ferme illi, quae in <emph>Merkopail</emph> ab originariis Hispanicis ovibus
proferebatur, Lanam produxerint. </p>
<p>Cum nutritae tanto tempore in ovili peccudes hae, magnam foeni, cuius
deffectu via Carolina alioquin laborat, quantitatem consumpserint urgebatur
subinde a Gubernio Fluminensi, ut Grex hic alio transponatur, foenumque quod
illae hactenus consummebant, ad promovendam per hanc viam vecturisationem
conversatur.</p>
<p>Ne tamen pretiosa haec ovium Species alibi forte degeneret, primum in
<emph>Buda-Eörs</emph> periculum factum, mediaque gregis huius pars eo
depulsa fuit. Postquam tentamen hoc optatum effectum produxit, statuit
Augustus Iosephus IIus ut in <emph>Merkopail</emph> nonnisi, 200 Oves
interteneantur, quod supernataverit, per Dominia Cameralia Fundi Religionis,
et Studiorum distribuatur, ubique vero eadem quae in <emph>Merkopail</emph>
viget, oves curandi ratio observetur. Ita primum in <emph>Berkava</emph> et
<emph>Radonicz</emph> Dominio Bachiensi dein 1787., in
<emph>Pusztakuta</emph> Dominio Zomboriensi, tum 1788. in
<emph>Tarkany</emph> et <emph>Tokod</emph>, successive in <emph>Bozok,
Marotki, Kis-Megyer</emph> et <emph>Atsa</emph>, et haec species ovium,
et modus eas curandi introductus est. </p>
<div>
<head>Actualis Culturae huius Status.</head>
<p>Hac ratione notabilis quidem Lanae Hungaricae pars, longe tamen adhuc
infra eam, quam vel solae Germanicae Fabricae requirunt quantitatem
emendata fuit. Verum quod in compluribus aliis Productis deesse vidimus,
nimirum modum illa in suas pro ratione qualitatis partes dispescendi, id
in Lana etiam adhuc desideratur, necdum ea hanc pectendi ratio vulgo
<emph>Partassen </emph>invecta est, quae apud alias Nationes viget,
et per quam segregata in suas classes Lana cariori divenditur. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§ 39 Status Actualis Culturae Cornutorum peccorum et Lacticiniorum.</head>
<p>Paucae iam sunt in Europa Provinciae ubi magna <emph>Boum</emph> armenta,
ultimae Pastoralis vitae reliquiae vigeant. Ubique ferme populatio omnes
fundos ita occupavit, ut nulla iam pro horum intertentione spatia
supersint. In Trans-Danubiana et Trans-Tibiscana in sensu §-i 2i accepta
Hungaria exstant adhuc Complura Latifundia, in quibus ita copiosa
armenta aluntur, ut vires Proprietariorum plerumque excedat, necessaria
in hyeme, pro tanto Animalium Numero Stabula erigere, eademque <emph>de
manu</emph> ut dicimus per hoc tempus pabulare. Greges proinde hi,
ipsam etiam hyemem in Praediis <emph>sub Dio</emph> exigere, et
composito illic in cumulos foeno se sustentare debent. Et tamen in ipsis
his armentis et nobilissima Boum Species, et tantus eorum numerus
procreatur, ut externum activum Commercium his potissimum sustineatur.</p>
<p>Vaccae quanquam paris cum Bobus ellegantiae, a copia Lactis non
commendantur, quo fit ut de Butyro et Caseo non ea quantitas in Hungaria
producatur, quae ab ingenti in tam vasto Regno Vaccarum numero merito
exspectari posset. Verum hac quoque in re Industria iam ita evigilavit,
ut pro allodialibus non <emph>Hungaricae</emph> sed
<emph>Helveticae</emph>, aut <emph>Germanicae</emph> vaccae passim
adhiberi incoeperint.</p>
<p>Caeterum in vicinis Germanicis Provinciis res <emph>peccuaria</emph> et
<emph>Lacticinia</emph> plerumque in alpibus floret; in Hungaria
loca plana, aut submontosa hunc Industriae ramum montosis Partibus
praeceperunt. </p>
</div>
<div>
<head>§.40. Primitiva Equorum Hungaricorum Species.</head>
<p>Equatia (si pauca domestica excipias) perinde atque armenta in praediis
per totum annum <emph>sub Dio</emph> in Hungaria intertenentur. Verum
seu quod Equi ita, ut Boves iniurias acris sustinere non possint, seu
quod minus conspicuam eorum Speciem Hungari principio statim induxerint,
equi Boum praestantiam non aequant. Non deest quidem Hungaricis etiam
equis generosus spiritus: possuntque longos praesertim per planitiem
cursus, seu ab equite, seu cum minori onere sustinere: Corpus tamen
minus spectabile habent, nec trahendis gravioribus oneribus, ita, ut
aliarum Gentium Equi pares sunt. Et ideo non multo post atque
<emph>Rhedarum</emph> usus apud Nobilitatem invaluit, nonnulli
proprietarii grandiores <emph>exteros</emph> Admissarios adhibere, et in
Locum <emph>vagae</emph> equorum procreationis domesticum et regulare,
quod de <emph>manu</emph> appellare solemus, Caballarum Admissionis
Institutum consecari coeperunt. Verum industriam hanc adeo pauci
exercebant, ut ne Domesticae quidem Nobilitatis Currus altioris Staturae
equis inde provideri potuerint. </p>
<div type="div4">
<head>Origo Instituti Propagationis Equorum altioris Staturae.</head>
<p>Interea Commutata Belli gerendi ratio, robustiores pro devehendis
exercitus Impedimentis Equos exigere coepit. Interea media inter
<emph>Catafractos</emph> et <emph>Velites, Desultorum</emph>
Equitum Classis (<emph>Dragons</emph>) quae maiores tantisper atque
<emph>velites</emph> equos requirit, inducta fuit. Interea
denique ipse Commercii Progressus plurium vecturarum, proque harum
compendio talium etiam equorum necessitatem produxit, qui devehendis
etiam graviter oneratis Currubus pares sint. Omnia haec maternam
Augustae Mariae Theresiae Sollicitudinem eo permoverunt, ut
emendandae etiam in Hungaria Equorum Speciei Consilium iam Anno
1767. susceperit. </p>
</div>
<div type="div4">
<head>Norma Instituti huius quae sub Maria Theresia viguit.</head>
<p>Principio Industria haec tantum Proprietariis commendabatur;
iubebantur tamen Magistratus, ut ad hanc Plebem potissimum
exciterit, atque id efficere possint, admittenda proceriori
Admissario Caballa a contributione immunis pronunciabatur. Anno
1774. iam Norma iuxta quam Institutum hoc tractari debeat,
vulgabatur decernebaturque premium pro Hinnulo a Normali Admissario
procreato, si fuit 1ae Classis 6ti 2di 4ti 3ae 2rum aureorum. Verum
diversae Iurisdictiones diversam etiam Benignam hanc ordinationem
effectuandi viam iniverunt. Aliqui Comitatus unum aut plura Publica
Equatia erexerunt, alii plures altiores Admissarios procurarunt, hos
per Districtus Comitatus diviserunt, vicinorumque Rusticorum
Caballas iis admitti procurarunt. Alii denique, potentiores tantum
Communitates ad comparandos sibi proceros Admisarios disposuerunt.
Omnia tamen haec eum tantum effectum produxerant ut apud melius
habentes Incolas aliquos proceriores Hinnuli, procreati sint. Apud
alios, quorum longe maximus ex numerus, quominus Institutum hoc
effectum produxerit <emph>miseria</emph> eorum praepedivit. Ob hanc
enim rustici admissis etiam ad proceriores Admissarios Caballis
usque Faetus tempus gravissimos saepe labores peragere: ob hanc vix
prognatos Hinnulos longa aut molesta itinera simul cum Matre peragi
facere debebant, ob hanc hinnulis prima eorum Aetate nec debitam
munditiem, nec conveniens pabulum praebere poterant: ob hanc denique
eosdem iam 3o Aetatis Anno saepe iniungi facere cogebantur, accessit
grave insuper illud Impedimentum, quod multi rustici adeo parvas
habuerint Caballas, ut hae proceriores Admissarios sustinere non
potuerint. </p>
<p>Ad Removenda haec Impedimenta altefata Augusta aliud explanatorium
1777. edidit Normale, quo potissimum Civitates ad provehendum hoc
Institutum adstringebantur. Rustici ad parcendum faetis Caballis, et
Hinnulis monebantur. Coemptio maiorum Caballarum iis praesertim
Communitatibus, quae distinctos pro Occurrentibus Transennis equos
intertenere solent, indulgebatur. Assecurabantur Rustici, quod
prognati ab altioribus Admissariis Hinnuli non limitando pretio, sed
erga liberam Conventionem pro usu militari ab iis coemendi sint:
Curatores Instituti huius, Agazones et periti Fabri, erga moderata
Salaria conducendi Comitatibus admittebantur: denique promittebatur,
quod ellustratae e Regiminibus, faetus tamen adhuc capaces Caballae
Comitatibus moderato admodum pretio cedendae sint. </p>
<p>Ne aliquod progressui Instituti huius adminiculum desit, iussu
eiusdem Augustae arendavit Bohemica propagationis Equorum Directio
Praedium <emph>Enijed</emph> in Insula <emph>Chalokőz,</emph> et
praedium <emph>Ormosz</emph> in Comitatu Borsodiensi situm fine eo,
ut Bohemicos illic hinnulos educet eosdemque Comitatibus moderato
pretio divendat. Verum institutum istud ennatum subinde 1788. Bellum
intercoepit. Industria tamen hac id demum effectum est ut iam 1781.
ad coemendos pro equitatu Caesareo-Regio per Hungariam equos
Militare Commando Pesthinum submissum fuerit. </p>
</div>
<div type="div4">
<head>Norma per Iosephum II introducta.</head>
<p>Augustus Iosephus II ut Institutum hoc magis adhuc promoveat,
coemptos in <emph>Moldavia</emph> et <emph>Ukraina</emph> sexaginta
Admissarios Comitatibus gratis distribui iussit ea cum prohibitione,
ne ab admissis ad hos rusticorum Caballis quidpiam exigatur. Anno
vero 1785. erexit deserviturum potissimum pro adiacentibus
Comitatibus Equatium <emph>Mezöhegyessiense</emph>, qua occasione
vigentem hactenus Normam tantisper immutavit, nimirum interdixit
ille Iurisdictionibus ulteriorem Admissariorum Coemptionem, verum
hos iis e dicto equatio moderato pretio Suppeditandos esse
declaravit. Praecepit etiam ut Iurisdictiones pro Agazonibus
semi-invalidos assummant. Demum et Immunitatem a Contributione et
Stabilita 1774. pro singulo hinnulo proemia abolevit, e converso ad
provehendum Propagationis equorum Institutum sequentem Normam
stabilivit. </p>
<p> 1. 1o Ut adiacentibus Equatio <emph>MezöHegyessiensi</emph>
Comitatibus 2000 altiores Caballae seligantur, et Singulo Caballae
proprietario Schaeda Legitimatoria extradetur.</p>
<p> 2. 2o Adveniente Admissionis tempore Admissarii e hoc equatio ad
Possessiones illas, ubi Conscriptae eiusmodi Caballae reperiuntur,
pro admissione deducantur.</p>
<p> 3. 3o Peracta admissione Singulo Caballae Proprietario 1 florenus
titulo Doni exolvatur.</p>
<p> 4. 4o Liceat Proprietario prognatum ex hac admissione hinnulum cui
voluerit, et quanti potuerit, vendere. Quodsi tamen alium emptorem
non inveniret debeat Status militaris hinnulum quidem unius anni ab
18. usque 24. florenos, duorum vero Annorum a 35 usque 45 florenos,
trium vero Annorum a 45 usque 65. denique hinnulum 4 Annorum a 65
usque 75 florenos persolvere.</p>
<p> 5. 5o Qui ultra tres eiusmodi hinnulos educaverit eidem insuper una
Caballo ex eodem equatio dono detur.</p>
<p> 6. 6o Si rusticus Caballa egeret, possit hanc e dicto equatio pro
3um Annorum Hinnulo obtinere.</p>
</div>
<div type="div4">
<head>Modo varia Instituti huius manipulatio viget.</head>
<p>Quem equatium Mezőhegyessiense Normaque haec 1766. et 1787. in
vicinis Comitatibus effectum produxerit; ex actis colligi non
potest. Id constat, quod emanatum 1788. Bellum Turcicum omnem hanc
manipulationem interceperit, in aliis vero Comitatibus diversa in
praesens usque quoad hoc Institutum Norma vigeat. Augusto certe
Iosepho II equatium illud adeo Cordi fuit, ut pro stabili eius dote
residuos ab intertentione Turmae Praetorianae m/10 Florenos
Instituto huic pro stabili dote assignaverit, manipulationemque eius
mox finito Bello resummi, interea vero Capitale illud erga interesse
elocari iusserit. Hic est actualis Oeconomiae Publicae in Hungaria
Status: e quo patet et quantum in ea promovenda Studium postremi duo
Imperantes collocaverint? Et quae impedimenta piis eorum Conatibus
se obiecerint? Et quousque demum Nationalis Industria singulo hoc in
genere provecta sit. </p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>3. Status Actualis Opificiorum, Manufacturarum et Fabricarum</head>
<div>
<head>§. 41. Qui sint Opifices, qui manu facturistae?</head>
<p>Quid Opificii? Quid manufacturae? Quid Fabricae nomine venire debeat, usus
necdum satis determinavit, et tamen ut actualis Obiectorum horum in Hungaria
Status cognoscatur, distincta singuli huius obiecti Idea, etsi arbitrarie
tantum, defigi debet. Omnis illa Industria, quae Crudum aliquod Productum
non manibus aut obvio aliquo Instrumento, sed ope complicatorum aliquorum
Instrumentorum ita praeparat ut deinde materiale hoc pro
<emph>immediato</emph> hominum usu per <emph>Opifices</emph> elaborari
possit, pro Manufactura passim habetur. Inde fit, ut qui pannos aut
qualescunque setaneas, seu lineas, seu sericeas, seu gozypeaceas materias
praeparant, qui Cutes et Coria elaborant, denique qui fornacibus seu
metalli, seu vitrifusoriis Operam navant, pro <emph>manufacturistis</emph>:
Sartores vero Aulearii (Tappezirer) sutores, Lorarii, Ephipiarii, Fabri
diversae speciei, et vitriarii pro <emph>Opificibus</emph> habeantur. Inde
etiam fit, ut licet Chartarii Papyrum pro inmediato Statim usu elaborent,
quia tamen id non manibus, uti e.g. pectinifices, sed ope molae efficiunt,
inter manufacturistas reputentur. </p>
<div>
<head>Quid sit Manufactura.</head>
<p>Donec tamen Singularia eiusmodi Individua, ipsas eiusmodi materias
seorsim elaborant, cum Opificibus passim Confundi solent. Ita Cerdones,
Alutarii, Textores, Singulares Pannifices plerumque inter
<emph>Opifices</emph> referuntur. E converso si unus homo aut aliqua
Societas tantam crudi alicuius Producti quantitatem praeparet, quantum
plurium Magistrorum cum Sodalibus suis opera vix producit; tum demum
Institutum hoc nomine <emph>manufacturae</emph> venire solet. Et hoc
sensu ipsum etiam stricte dictum <emph>Opificium</emph> in
<emph>Manufacturam</emph> transformari potest. Ita Horologiorum
Confectio natura sua ad Classem <emph>Opificiorum</emph> pertinet:
quodsi tamen Societas coalescat, quas magnam eorum quantitatem fine
exercendi cum iis Commercii elaboret iam pro <emph>manufactura</emph>
habetur. </p>
<p>Ita Typographia Classem <emph>Opificiorum</emph> subit, donec ad
pecculiares tantum privatorum Commissiones, prelum exercet; si magnam
Librorum copiam etiam pro Commerciali speculatione imprimat, iam transit
in <emph>manufacturam</emph>. Ita denique si tale Institutum formetur,
in quo seu pretiosior Lignea supellex, quam alias arcutarii singillative
conficere solent seu quodcunque aliud Mechanicum Productum in tanta
copia elaboretur, ut formale deinde commercium cum elaboratis his
exerceri possit, iam Institutum hoc pro <emph>manufactura</emph>
reputari consvevit. </p>
</div>
<div>
<head>Quid Fabrica</head>
<p>
<emph>Fabricas</emph> et <emph>Manufacturas</emph> usus loquendi passim
confundere solet. Aliqui tamen <emph>Caracteristicam</emph> Fabricae
notam in eo constituunt, si elaborata eius ope ignis aut aquae
perficiantur. Verum in hoc sensu omnis <emph>mola frumentaria</emph>,
omnis Fabrina pro <emph>fabrica</emph> reputari deberet, et alioquin
explicationi huius usus ipse loquendi repugnat, ubi enim copiosa seu
Lanea seu gozypeacea Fabricata unice exercendi Commercii causa
elaborantur, licet nullo seu aquae, seu ignis subsidio egeant,
<emph>Fabricarum</emph> nomine semper designantur. Forte inter
Affinia adeo haec duo obiecta illud Discrimen Statui posset, ut pro
<emph>manufactura</emph> id habeatur, ubi elaborata aut tantum
minutim, aut et <emph>alla minuta</emph> et <emph>allingrosso</emph>
venduntur. Pro <emph>fabrica</emph> vero id reputetur, ubi artefacta
tantum <emph>all'Ingrosso</emph> distrahuntur. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.42. Actualis Status Opificiorum.</head>
<p>Si praestitae de his Obiectis Iurisdictionum Relationes ad has Ideas exactae
fuissent, pronum foret actualem Obiectorum horum Statum adaequate adumbrare.
Nunc cum recentiores et de Opificiis et de Fabricis relationes desiderentur:
cum in iis etiam, quae exstant, Singulares manufacturistae, cum Fabricis
confundantur: cum ad Complures Tabellae rubricas, in Relationibus non satis
determinate respondeatur: denique cum nullo Anno omnes omnium Iurisdictionum
relationes confluxerint, Deputatio etiam haec, actualem Obiectorum horum
Statum, nonnisi <emph>inadaequate</emph> exhibere potest. </p>
<p>Maxime completa Opificum Tabella est de Anno 1777. quae in pleno centum
Opificum Species exhibet; sed his immixti sunt etiam tales, qui Classem
manufacturistarum stricte subeunt; vel uti Pannifices, Tectores aliique.
Exhibet illa Magistrorum numerum in 13934., Sodalium in 12316. Tyronum vero
in 4671, universim 30921 Individua. An tamen vel haec accurrata fuerit
Opificum pro illo Anno Consignatio merito dubitare licet, et inde a 14
Annis, numerus eorum forte increvit. Si vel unam 16am numeri illius, idest
1932 pro incremento assummamus haberet Hungaria Opifices 32853. </p>
<p>Quiscunque demum sit positivus Opificum numerus, Opificia in Hungaria non
admodum florere vel e Tabella illa satis apparet. Ostendit id primum exiguus
Opificiorum Speciei, quae ad plura millia assurgunt numerus; tum improportio
intra hos, et totum Populationis Statum; si enim haec spectetur ad 140
Individua vix unus Opifex obvenit. Ostendit deinde improportio inter
Magistros et Sodales, nam 1605 Sodales pauciores sunt, quam Magistri: ubi in
vigente Ceharum Systemate duo adminus Sodales ad Unum Magistrum in Diametro
obvenire deberent. Ostendit denique exiguus Tyronum Numerus, qui
Succrescentiam Instituti huius efficiunt, ut adeo vereri liceat, ne numerus
Opificum Successive decreverit potius, quam accreverit. Inde fit ut tanta
Supellectilis imo vestimentorum etiam, quae stricte ad Opificia pertinent
quantitas Vienna in Hungariam inferatur; ut Complures Magistri Viennenses
Opificia Sua iam in Manufacturas transformaverint, utque ligneroum tantum
fabricatorum annua in Regnum inductio 229.361 florenos in Diametro ultimi
Decennii efferat. Fit quidem aliquando, ut artefacta eiusmodi e Sola illa
opinione illinc procurentur quasi Viennae omnia et cultius et solidius
elaborentur; universim tamen inficiari non licet, quod haec Viennae, et in
meliori qualitate et leviori pretio haberi possunt. Si id maiori illic
Opificum Concurrentiae adscribatur, patet ex hoc ipso Hungariam nec dum
Sufficientem Opificum numerum habere: si obvertatur, quod Viennenses
Opifices Compendiario quaedam Adminicula quoad eiusmodi Artefacta v.g.
Arculariorum opera habeant, quae Hungarici habere non possunt: Caristiam e
contra Viennensem in victu et habitatione, Publicaque onera in Calculum
revocare oportet. Deinde nec hoc de omnibus, quae Vienna adferri solent,
artefactis statuere licet. Cerdones enim, Pileatores, pluresque alii ipsam
primam artefacti sui materiam Domi leviori habent, et tamen elaborata sua
plerumque Cariori aestimant, quam Viennenses. Est itaque aliquod seu in
Spiritu Opificum Hungaricorum, seu in Ceharum Instituto intrinsecum vitium,
cui nec illa Legis Sanctione ne Opificibus fundos Oeconomicos emere liceat,
nec illa Administrationis Publicae provisione ut Singulis Ceharum
Congressibus Magistratualis Persona intersit, adhuc satis obviatum est. </p>
</div>
<div>
<head>§.43. Inadaequatae licet Iurisdictionum Relationes, necessariam
Legislationi de Statu Fabricarum notitiam dare possunt.</head>
<p>
<emph>Fabrica</emph>, eo quo §.40 definito est Sensu Sumpta, aut nulla, aut
Certe paucae adhuc in Hungaria extant. Nihil itaque obstat, quominus
manufacturae et fabricae promiscue pertractentur. Verum harum quoque Status
nonnisi inadequate exhiberi potest. Postremae enim, quae exstant de Anno
1787 et 1788. Relationes, adeo incompletae sunt ut complures Fabricas ex iis
exmissas esse, aliquas vero, quas iam desertae sunt, adhuc memorari privata
etiam notitia constet. Ita nulla illic <emph>Typographia</emph>, nec
Budensis Currum <emph>Fabrica</emph> memoratur: <emph>Ferrifusoria</emph> in
Beregdiensi Comitatu, et <emph>Coctura Salis Nittri</emph> Posonii una
tantum exprimitur, quarum tamen plures in Regno numerari palam notum est.
Ita <emph>Tinctores</emph> tantum tres iique in Comitatu Thurocziensi
specificantur, ubi tamen de solo Indigho * * * ut iam dictum est, de
Reliquis autem Coloribus * * * annue infertur, haec autem Colorum quantitas,
subtracta etiam, ea, quam pictores assummunt quantitate, plures utique quam
tres Tinctores occupare debet: vicissim <emph>Pannificia</emph> Hatvaniensis
et Keszteliensis adhuc memorantur, quas tamen iam intercidisse constat. Quod
summum est, potuerunt ab eo inde tempore aliquae Fabricae deseri, aliae
vicissim exurgere potuerunt. </p>
<p>Vel inadequatae tamen hae, quas Relationes illae praebent Notitiae, si cum
Tabellis Commercialibus combinentur, ad necessariam pro Legislatione de
Statu Fabricarum Cognitionem sufficere possunt, neque enim huius interest
Omnia minutim nosse sufficit, si Status eorum Fabricatorum cognoscatur,
quorum maximus est in Regno usus, et pro quibus maxima vis pecuniae
effertur, haec autem ad 4 ferme Capita revocantur 1o ad <emph>Linea,
Lanea</emph>, et <emph>Gozypeacea</emph> fabricata. 2o ad <emph>sericeas
materias</emph>. 3o ad <emph>Coriorum</emph> praeparationem. Denique 4o
ad <emph>metallistica elaborata.</emph>
</p>
</div>
<div>
<head>§.44. Actualis Status Linearum, Lanearum et Gozypeacearum Fabricarum.</head>
<p>De Communi Tela, quantum ferme Domestica necessitas exigit, Plebs ipsa
fabricare solet. De <emph>nobiliori</emph> e Converso sed adhuc cruda tela
aliisque Lineis fabricatis pro 1.042,046 florenis iuxta ultimum Diametrum
quotannis invehitur. Coepit tamen iam huius intuitu Domestica Industria in
Septentrionalibus Comitatibus ac praesertim in Scepusiensi et 10 oppidis
tantisper excitari. In his enim solis 5 Telarum Fabricas Relationes
exhibent. Singulares Textrinae non memorantur, quarum tamen notabilem esse
in Regno et praecipue in Septentrionalibus illis partibus numerum satis
constat, et quorum 10 pro una Fabrica tuto reputari possunt. Memoratus
Saepius itinerans Mercator Telam Scepusiensem adeo bonae qualitatis esse
pronunciavit, ut Bohemicae nonnisi in gravitate et albedine cedat. Tela si
varii eidem Colores imprimantur, pro diversis et domesticae Supellectilis,
et externorum vestimentorum Speciebus deservit. Et tamen Relationes
Iurisdictionum, unicam hactenus pro praeparandis Telis Fabricam
(Leinwand-Vorbereitung) Posonii denotant. </p>
<p>Pro diversis Laneis et respective Lineis fabricatis iuxta Diametrum ultimi
10nnii 849.824 floreni quotannis evehuntur, in Regno nonnisi sex eiusmodi
Fabricae specificantur. Harum duae Pestini, tantum cum materiae Rasih dictae
praeparatione se occupant. Duabus aliis una in Comitatu Neogradiensi
Possessione <emph>Gács</emph>, alia in 16. Oppidis in <emph>Varallya</emph>
et flanel et alia Lanea artefacta producunt. Reliquae duae
<emph>Posonii</emph> et <emph>Mosonii</emph> diversae speciei Lanea producta
elaborant. </p>
<p>Ad Lanea producta diversae etiam <emph>Pannorum</emph> Species referuntur.
Non computatis privatis Franciscanorum Fullonariis, iuxta memoratas
Relationes nonnisi 9 Pannificinae in Regno exstant. Nimirum
<emph>Posonii</emph>, <emph>Mosonii</emph>. In eiusdem nominis Comitatu
possessione <emph>Szigets</emph>, in Castriferreo possessione
<emph>Tarcsa</emph>, In Iaurinensi possessione <emph>Szigets</emph>. In
Simegdiensi possessione <emph>Nagy-Attad</emph>, in Baranyiensi possessione
<emph>Flidar/Hidar</emph>, et 16 Oppidis <emph>Belae</emph> et
<emph>Leibczy.</emph> Particulares tamen Pannifices Quinque Ecclesiis 7
in Comitatu Barsiensi possessione <emph>Kis-Tapolcza</emph> 5, in Maroth 8.
et in Comitatu Thurocziensi 5. adeo universim 25 memorantur. Paucae hae
Fabricae necessitates Regni adeo non explevit, ut pro diversae Speciei
pannis 789.113 floreni efferantur. </p>
<p>
<emph>Gozypeacea</emph> fabricata 477.732 florenos singulo Anno e Regno
exportant. Et tamen fide dictarum Relationum, non nisi 3 eiusmodi Fabricae
in Regno reperiuntur: nempe in Nittriensi Comitatu possessione
<emph>Salsin</emph>, et Posoniensi Possessione <emph>Deveny</emph> et
<emph>Cseklész</emph> de postrema, an adhuc vel exstant dubitare licet.
</p>
</div>
<div>
<head>§.45. Actualis Status Filaturae seu Neturae.</head>
<p>Omnes hae seu <emph>Lineae</emph> seu <emph>Laneae</emph> seu
<emph>Gozypeaceae </emph>fabricae non possunt excitari, nisi Plebis
Industria ad <emph>filaturam</emph> seu Neturam animetur. Hanc vero solae
foeminae in sufficienti pro multis aut magnis fabricis quantitate perficere
non possunt. Quare in omnibus Provinciis ubi eiusmodi Fabricae florent, iam
viri etiam ad manus filaturae admovendas dispositi sunt. Saepe ne sic quidem
necessitates Fabricae sola vicinia explere potest, verum defilandum
materiale per remotiores etiam partes distribui solet. </p>
<p>Augustus Iosephus II. Ut in Hungaria Viri etiam Plebeii ad filaturam
excitentur, iteratim demandaverat eo potissimum persuasus argumento quod
alioquin pauci eorum elaborandis in aliquod vitae subsidium quibusdam
artefactis per <emph>hyemem</emph> tempus impendant, sed hanc pars longe
maxima otiose consummat. Verum irradicata est apud Plebeios Hungaros ab hoc,
velut <emph>muliebri</emph> labore aversio, quam praesens etiam
<emph>utilitas</emph> vix; sola forte <emph>necesitas</emph> suo tempore
vincet. Interea apparet e Relationibus quod Anno 1787. in Solo Oppido
<emph>Papa</emph> 4716 Librae Lanae pro Mosoniensi Fabrica defilatae
sint: Id tamen relatio non exprimit, an totam hanc <emph>Filaturam</emph>
solae mulieres vel aliquam etiam partem viri perfecerint. Quis sit ad
reliquas, quas supra memoravimus <emph>Lineas</emph>, <emph>Laneas</emph> et
<emph>Gozypeaceas</emph> Fabricas Filaturae progressus? Relationes non
exhibent. E Commercialibus tamen Tabellis constat, quod Filaturae omnis
generis pro 183120 florenis iuxta ultimum Diametrum e vicinis Provinciis
quotannis inducantur, adeoque satis apparet et quod Domestica Industria, ne
paucas quidem, quas Hungaria habet fabricas adhuc provideat, et quod
filatura in Germanicis Provinciis iam eo provecta sit, ut licet magnas et
copiosas fabricas habeant, ultra tamen harum necessitatem notabilem illius
quantitatem etiam exportare possint. </p>
<div>
<head>Machinae, quae Filaturam supplere possunt.</head>
<p>Si quae Provincia aut paucas adhuc a Laboribus Agriculturae residuas
manus habet, aut fabricae omnis generis in ea ita invaluerunt, ut earum
aliquae iam Laboratorum deffectum patiantur, tum demum interest talium
praesertim Laborum, qui multas manus requirunt, compendia per idoneas
<emph>Machinas</emph> procurare. In primo casu Hungaria in altero
Anglia versatur. Quare cum plane <emph>filatura</emph>, si <emph>Lineae
Laneae Gozypiaceae</emph> Fabricae efflorescant, magnum numerum
Laboratorum exigat, invenit Anglicana Industria Machinam, quae ingens in
Labore Filaturae Compendium adfert. Comes Rubini (uti e praestita post
occularem probam Magistratus Relatione apparet) Anno 1787 talem,
nescitur tamen, an ad Anglicanum, vel vero alium Mechanismum Constructam
Machinam <emph>Posonii</emph> excitavit, ope cuius una Persona de
crassiori filatura 6, de mediocri 4, de subtiliori vero filatura 2,5
Libras diei Spatio producere potuit. Recentissime attulit Zelosus
Patriae Civis, modulum ipsius Anglicanae Machinae, spesque est, ut eadem
proximius etiam in Natura erigatur. Si propitia Hungariae Sors Machinas
eiusmodi invalescere admiserit, Fabricae quarum fundamentum Filatura
constituit, post non multum tempus radices in Regno figent: secus
Fabricae hae nonnisi tardissime exurgent; licet enim Filaturae Labor in
hyeme, adeoque absque agriculturae detrimento peragatur; licet Regnum
tantam iam habeat Populationem, ut si omnes otiosae per hyemem plebeiae
manus operi huic impendantur, hae necessariam pro qualicunque Fabricarum
numero quantitatem producere possint, aversio tamen virorum ab hoc
labore, foeminarum vero lenta in ducendis pro vario Fabricarum usu
filis, Instructio, longissimam Instituto huic moram iniicient. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.46. Status Filatoriorum in Hungaria.</head>
<p>
<emph>Deglomeratio</emph> Crudam tantum <emph>Serico</emph> dat
praeparationem. Ut textrinam subire possit, debet praevie per
<emph>Filatorium</emph> elaborari; sicut itaque <emph>Lineae,
Laneae</emph> et <emph>Gozypeaceae</emph> Fabricae sine Netura, ita
<emph>Sericeae</emph> sine sufficientibus <emph>Filatoriis</emph>
exurgere non possunt. Primum in Hungaria <emph>Eszekini manuale</emph> id
est quod manu movetur <emph>Filatorium</emph> erectum fuit, verum cum
nonnisi 12. Centenarios defilare potuerit, crescente Serici productione
Camera subinde <emph>Fluviale</emph>
<emph>Budae</emph> excitavit, quod iam 50 Centenarios elaborare potest.
Utrumque tardius tantisper, ac opportuit surrexit. Neque enim Eszekiense et
currenti, et illi quod iam anterioribus annis productum fuit, serico
defilando suffecit, neque Budense increscentem usque sui erectionem serici
productionem simul cum eo, quod annue procreabatur, sustinere potuit. Debuit
itaque magna deglomerati tantum Serici Copia pluribus Annis haerere, Sericum
autem ni ocyus defiletur, multa in labore <emph>defilationis</emph> dare
solet <emph>reiectamenta</emph>. Inde factum fuit ut principio anceps fuerit
Serici Hungarici existimatio, utve Camera tales inire debuerit Contractus,
vigore quorum Libram nonnisi a 7 florenis per <emph>aversionem</emph>
hodiedum divendit. Cum nec haec duo filatoria sufficerent,
<emph>Valere</emph> velorum Fabricator aliud Pesthini erexit, quod equis
movetur, et 30 circiter Centennarios elaborare potest. Surrexerunt deinde
<emph>manualia</emph> in <emph>Banatu</emph> et <emph>Belovarini</emph>
in <emph>Generalatu</emph> Varasdinensi, quas 20 forte Centenarios defilare
possunt. <emph>Budae</emph> Mazzucato novum 25 Centenariorum Capax
construere coepit, sed necdum ad perfectionem deduxit. Habuit itaque
Hungaria capacia defilandis 122 Centenariis Filatoria: verum in
Constructionem Cameralis Budensis, tanti deffectus irrepserunt, ut sub
repetitis reparationibus plus ferme vacaverit, quod opus exercuit. Magna
etiam adhuc fuit de Serico tantum deglomerato priorum Annorum remanentia.
Productio Anni 1785i et forte etiam 1786i et 1787, capacitatem Omnium
filatorium multis Centenariis superavit: ipse ille licet exter Mercator, cui
Camera residuam a necessitatibus paucorum, quos Regnum numerat, fabricantium
serici quantitatem cedere debuit, hanc cum nullum adhuc alibi exstaret, in
Hungaricis Filatoriis debuit defilare, sicque remanentiae de Anno in Annum
cumulabantur. Circumstantia haec ansam praebuit <emph>Speculationi
illi</emph> ut ad Computum Serici Hungarici (Germanicae enim Provinciae
nullum ferme producunt) novum Viennae Filatorium sit erectum. Ita totum
illud, quod Camera Mercatori illi vendere debet Sericum Viennae defilari
coepit. Non multo postea intercessit Circumstantiarum Complicatio, ut ipsum
Camerale Budense Filatorium extra omnem motum positum fuerit; quae res eum
produxit effectum, ut non pauci privati, aut deglomeratum suum sericum
Viennam vendere, aut si materias sibi inde praeparari maluerunt, illud ibi
defilari curare debuerint. Nunc cum Serici productio ut § 33. ostensum est
vehementer decreverit, et eius etiam quae producitur notabilem quantitatem
adhuc exter ille Mercator percipiat, possunt fortasse residua in Regno
Filatoria, totam modernam Serici procreationem sustinere. Quodsi tamen
resuscitata localium Magistratuum Industria, cultura eius nova iterum ut
sperare licet, acceperit Incrementa: quodsi expiraturo propediem, quem
Camera cum Mercatore illo iniverat contractu, Camerale Sericum e Regno
exportatum non fuerit, intererit certo Publici, ut et Camerale Budense denuo
ad motum reponatur, et Mazzucatianum perficiatur, et pro ratione crescentis
Producti huius plura etiam subinde idoneis Locis Filatoria excitentur. </p>
</div>
<div>
<head>§.47. Actualis Status Fabricarum Sericearum.</head>
<p>In Regno, quod Sericum producit, Fabricae Filatoriorum Loca suapte sequi
solent: <emph>Sericum</emph> enim non requirit <emph>manualem
filaturam</emph>, velut <emph>Linum, Lana</emph> et <emph>Gozzipium</emph>,
adeoque neque per Provinciam, uti haec Producta, pro defilaitone distribui
potest, sed haec in certis Locis, per machinam <emph>filatoriam</emph>
peragi debet. Postquam Galletarum productio invalescit, pauperrimi tantum
Producentes illic in Natura vendunt. Qui tantisper melius habent eas prius
<emph>deglomerari</emph> curare, sicque crudum sericum vendere solent.
Quibus maiores sunt facultates (et hi plurimum sericearum materiarum usum
plerumque habent) ut Sumptuum compendium faciant, sericum insuper
<emph>defilari</emph> curare, sicque iam defilatum fabricanti pro
elaboranda, quam cupiunt, materia tradere consueverunt; iam vero Naturale
est ut Proprietarii eiusmodi Serici malint illud fabricanti, qui in Loco
Filatorii degit, modo artem suam rite calleat, concredere, quod in alium
iterum Locum, cum Sumptibus et molestia pro elaboratione transferre, unde
suapte consequitur, quod Fabricantes, qui in Loco Filatorii degunt, plurimos
Labores obtinere debeant. Fabricae autem Loca illa, in quibus plurima est
Laboris adeoque merendi Laboris <add>occasio</add> suapte consectantur.
Apparet itaque quod Fabricae Sericeae Filatoriorum Loca Suapte consectentur
et Suapte si unquam Defilatoriae Lini, Lanae et Gozzipii Machinae de quibus
§o 45o mentio facta est, invaluerint, cessante manuali filatura, idem
effectus etiam quoad horum Productorum Fabricas Suapte consequetur. </p>
<p>Caeterum Regnum quod Sericum producit, si vicinarum sibi Regionum Clima
producto huic adversetur, Sericeas Fabricas proprias efficere sibi potest;
omne enim materiale in Loco productionis Leviori venit, quam si Longinqui
transportus et Tricesimae Sumptus sustinere debeat. Fabricae autem, quibus
prima materia leviori venit, artefacta etiam sua meliori pretio dare sicque
aliis distractionem praeripere possunt. Cum Hungaria iam inde a 27 Annis
Sericum colat, vicinarum vero Provinciarum Clima (Si Valachiam et Moldaviam,
quarum Populi nullum Benigni Climatis sui usum faciunt, excipias) Producto
huic resistat, poterant in illa Sericeae Fabricae iam admodum efflorescere.
Interest proinde ut Actualis earum Statum attentius tantisper expendatur. </p>
<p>E puro Serico producuntur Vela Crassiora vulgo <emph>Flor</emph>, subtiliora
vulgo <emph>Sintuch</emph>, Bissus seu Holosericum et variae proprie dictae
Sericeae et semi Sericeae materiae. Pestini exstat iam insignis velorum
crassiorum Fabrica, cum proprio Filatorio, quae non Hungaricas tantum
Provincias providet sed notabilem insuper mercis huius Quantitatem in
vicinas Provincias divendit, Posonii una Fabrica unice Conficiendis
Subtilioribus velis id est <emph>Fintuch</emph> incumbit, alia, praeter
caeteras materiarum species, aliquam etiam horum velorum quantitatem
producit, utraque tamen longissime adhuc abest vel a domestica Consumptione:
Pestini duo manufacturistae elaborando Bisso Operam navant, qui cum exiguam
producant quantitatem formali Bissi Fabrica Regnum adhuc carere apparet.
Elaborandis variis Sericeis et Semi Sericeis materiis Posonii 1. Budae 1.
Pestini 4. in Banatu 1. Eszekini 1. et Belovarini in Generalatu Varasdinensi
1, adeoque universim 9. Fabricantes incumbunt. Verum horum plerique unam
tantum aliamve Textrinam occupant, solus Budensis pro ratione
Circumstantiarum a 5 usque 8 Textrinas exercere solet. Cum sericum in ipsa
iam deglomeratione diversas accipiat Classes, quae Technicis terminis
<emph>Floret</emph>, <emph>Strusi</emph> et <emph>Sbusi</emph>
appellantur, ubi Sericum elaboratur, ubi e deterioribus etiam his Speciebus
aut homogeneae materiae, aut alia varia artefacta accessorie elaborari
consueverunt reiectamenta ipsa vulgo <emph>Straccie</emph> quae amplius texi
non possunt per manualem filaturam praeparantur diversaque inde artefacta
conficiuntur. Industria haec iam in Hungaricis etiam Fabricis initium
sumpsit; Budae et Pestini tantisper etiam provehi coepit. Verum Species et
quantitatem artefactorum horam ex actis Publicis necdam licuit determinare. </p>
<p>Si omnium harum Fabricarum situs spectetur, eas ubique ad Filetoriorum Loca
Collocatas esse apparebit. Tantum Posonium vicinae Austriae aliquas earum
detulit. Si tota, quam illae producunt elaboratorum Summa, in reflexionem
summatur, haec adeo exigua est, ut impedire non potuerit, ne Luxus
Articulorum horum Inductionem inde ab aliquo tempore de Anno in Annum
maiorem efficiat. Nam iuxta Diametrum ultimi Decennii pro Sericeis et Semi
Sericeis materiis 585443. floreni quotannis evehuntur. Causa lenti huius
Sericearum Fabricarum progressus partim 33o partim Superiori §-o iam
indicatae sunt, nimirum perdurans adhuc dispendiosus deglomerationis modus,
erecta tardius ac oportuit Filatoria, ipsa demum Crudi Serici productio,
inde ab Anno 1788. diminuta, si his addatur erectum iam Viennae Filatorium,
admissaque in Germanicas Provincias Crudi Hungarici Serici absque omni
Portorio Inductio, facile apparebit Sericeas in Regno Fabricas iam ita
nutare, ut nisi Publica Providentia modum posuerit, eas proxime prorsus
collabescere oporteat. In Particulari si expirante Camerali Contractu
Camerale Sericum absque Reflexione ad domesticos Fabricantes, per
<emph>auctionem</emph> divenditum fuerit, naturalis inter Quaestores
Aemulatio efficiet, ut exteri illud eo, quo nunc exoticum emunt pretio
persolvant: quod quidam pretium domestici, quibus brevior adhuc supelllex
vix poterunt sustinere. Sericum autem illud, quod privati producunt vix unum
Filatorium vix sex, septemve Textrinas poterit occupare. </p>
</div>
<div>
<head>§.48. Actualis Status Fabricarum Coriacearum.</head>
<p>In Relationibus Iurisdictionum septem tantum Cerdonariae Fabricae
exprimuntur, nimirum in <emph>Baranyiensi</emph> possessione <emph>Sikloss
</emph>et <emph>Nemes Urogh</emph>; in <emph>16 oppidis</emph> in
<emph>Bela-Felka, Sancto Georgio, Rusquini et Mathiaevilla.</emph>
Alutaria vero <emph>Sopronii</emph> indicatur. Novem praeterea
<emph>cerdones</emph> in eodem <emph>Baranyiensi</emph> comitatu nempe
Quinqueecclesiensis 4 et in Böly 5; alutarii vero in eodem Boly 4
memorantur. An non tamen singulares aliqui cerdones fabricarum numerum
ingressi sunt, tuto statuere non licet. Utcumque sit, omnis haec industria
domesticae consumptioni adeo non sufficit ut cutes et pelles pro 257.023
florenis efferantur. <add>Pellicea</add>1 e contra et coriacea
fabricata pro 261.116 florenis iuxta ultimum diametrum invehantur. </p>
<p>
<emph>Passivus</emph> hic pro Hungaria articulus triplicem ramum habet;
nimirum cornutorum aliorumque animalium <emph>cutes, hircinas pelles</emph>,
e quibus <emph>cordovan</emph> conficitur et <emph>lora</emph>. Primae
speciei elaboratis Hungaria, quanquam et superfluas cutes et necessarium pro
cerdonariis elaboratis alumen uti et gallas quercinas domi habeat, e vicinis
Germanicis provinciis providetur. Nimirum in his populatio curaque publica
administrationis industriam adeo iam intendit ut earum fabricantes non
obstantibus et transportus et tricesimae sumptibus crudas pelles educere,
elaboratas vero denuo in Hungariam cum lucro revehere possint. Pelles
<emph>Sattyan</emph> et cordovan conficiendi modum Turcae diu proprium
habuerunt. Nunc fide memoratarum relationum Quinqueecclesiis unus, et in 16
Oppidis 4 fabricantes, nimirum <emph>Igloviae, Varallyae, Laibcii et
Olaszini</emph> industriam hanc exercent. Itinerans mercator qualitatem
praeparatarum per eos eiusmodi pellium dilaudat, has tamen necdum eo
perductas esse agnoscit ut aquam ita prouti Turcicae arceant; quaestores et
barones <emph>Tamaiani</emph> et <emph>Zagardi</emph> se detegisse referunt
quoad praeparandas in perfecta qualitate has pelles, herba
<emph>scombria</emph> dicta necessaria sit, haec autem unice e Moldavia
haberi possit, si obtento herbae huius <emph>prototypon</emph> eadem per
Hungariam rite perquiratur, posset fortasse eadem et hic reperiri. </p>
<p>
<emph>Lora</emph> ac praesertim eam quae Bagaria appellatur speciem
conficiendi modum Moscovitae proprium adhuc habent, sed horum importatio nec
magnam summam efficit, et haec pro aliquo mercium Hungaricarum, quibus
Moscovia vicissim eget, aequivalenti tuto tolerari potest. </p>
</div>
<div>
<head>§.49. Status Actualis Fabricarum metallisticarum.</head>
<p>Metallisticae Fabricae ad <emph>Ferreas Cupreas</emph>, et sic dictas
<emph>Norimbergenses</emph> ferme revocantur. Fornacem ferri Liquatoriam
unam tantum in Relationibus memorari plures tamen existere iam supra dictum
est. Determinatum tamen earum Numerum tuto statuere non licet.
Ferri-Cusorias Officinas id est malleaturas ferri, dictae relationes novem
exprimunt, nimirum in <emph>Abarujvariensi</emph> Cassoviae et possessione
Hamor. in <emph>Gőmőriensi</emph> possessione Hetly, in Beregsiensi
possessione Szelesto; Bihariensi possessione Vaskot; <emph>Veszpri
miensi</emph> possessione Kislod et Igloviae tres. Qui malleatum iam ferrum
in varias utensilium formas elaborat plures quidem sparsim per Regnum
Opifices dari constat, formalis tamen ferreorum Instrumentorum Fabrica in
Relationibus nulla memoratur. Quo fit, ut de ferreis fabricatis pro 27388
florenis quotannis inferatur. Sed quod mirum quando de ipso crudo ferro in
Hungaria <emph>adeo</emph> parum producitur ut de hoc articulo pro 121.919
florenis quotannis invehatur. </p>
<p>Formalis <emph>Cupreorum</emph> Artefactorum Fabricantis Relationes de Anno
1788. unius tantum <emph>Budae</emph> meminere, qui variam Turcis familiarem
Supellectilem conficiebat, et ideo officinam suam nomine <emph>Orientalis
Fabricae</emph> insignavit. Verum unius tantum Magistri cum uno aliove
Sodali Labor titulo Fabricae venire non potest. Imo an non exortum hoc Anno
Turcicum Bellum huius etiam Fabricantis industriam interceperit? Ex actis
elici non potest, constat tamen ex commercialibus Tabellis, quod iuxta
ultimum Diametrum de cupreis artefactis quotannis 21232 florenis plus
educatur, quam invehitur. Haec est itaque unica artefactorum Species,
respectu cuius Hungaria in <emph>Activo</emph> versatur, et hoc emolumentum
non Fabricae, sed copiosi Singulares fabricantes praestant; evidenti sane
argumento, quod alia etiam artefacta florere possint sine Fabricis, modo
copiosi singulares Fabricantes adsint. </p>
<p>Norimbergenses sic dictae Fabricae cum variam minutiorem Supellectilem etiam
e metallis elaborent; ad Cathegoriam hanc pariter referri posse videntur.
Fabrica eiusmodi una in Comitatu Castriferreo, possessione
<emph>Lepesdorf</emph>, alia <emph>Posonii</emph> memoratur, sed hae Regno
adeo non sufficiunt, ut 1786. pro mercibus huius generis * * * floreni
quotannis elati sint. </p>
</div>
<div>
<head>§.50. Actualis Status Reliquarum Fabricarum.</head>
<p>Reliquae Fabricae minorem subeunt Considerationem, cum earum elaborata minus
notabilem vim peccuniae evehant. Ut tamen artificialis Incolarum Industriae
Status penitius cognoscatur, iuvat has quoque exhibere. </p>
<p>Relationes Iurisdictionum 23 universim Vitriarias exhibent: nimirum in
<emph>Zagrabiensi</emph> possessione <emph>Szusicza, Ver?cziensi
</emph>possessione <emph>Szova</emph>. In Simegsiensi Pago
<emph>Harszag.</emph> in <emph>Baranyiensi</emph> Possessione Hoszutesény et
Barkocza. Tres in <emph>Veszprimiensi</emph> in Varoslod, Urkut, Lorkut, et
CsesLanya, adeoque quatuor, Bihariensi Oppido Bell; Szasmariensi possessione
Hutta, <emph>Hevessiensi</emph> in Sylva Paradiensi, Szuhaniensi et
Hasznaliensi, adeoque tres, <emph>Borsodiensi</emph> oppido
<emph>Diosgyör</emph>: in <emph>Abaujvariensi</emph> Possessione Ujhutta,
Holohaza et Nagy Szalancz. In <emph>Tornensi</emph> possessione
<emph>Nagy-Szalancz</emph> et Tuzén, in <emph>Zoliensi</emph>
possessione Miklosfalva et Veglér Hutta, et in <emph>Barsiensi</emph> in
Németh et Ebedecz adeoque duas. </p>
<p>
<emph>Papyraceas</emph> exhibent 16. nimirum in <emph>Barsiensi</emph> in
Ebedecz et Nemes Kosztolyan adeoque duas: in Abanjvariensi
<emph>Cassoviae</emph> et possessione Poprad. In <emph>Thurocziensi</emph>
in Neczpoll et <emph>Zino-Varallya</emph> in <emph>Zoliensi</emph> Neosoly
et Zolyulipts, in <emph>Scepusiensi</emph> in Oppido Teplicz et Tizalok. In
<emph>Gömoriensi</emph> Rosnaviae Ochrinae, Rochfalva et Muranyala. In
<emph>Baranyiensi</emph> Quinque Ecclesiis et Olaszini. Testaces
nobiliores vulgo maiolicas dictas quatuor nempe in <emph>Hontensi</emph>,
possessione Pangyolok, <emph>Pesthiensi Budae, Nittriensi</emph> Holits, et
Comaromiensi Tovanos. </p>
<p>Referunt praeterea <emph>Posonii</emph> duas minorum Speculorum, Cerussa una,
et Acuariam 1. <emph>Pestini</emph> Telae Ceratae vulgo
<emph>Wachs-Leinwand</emph> 1. Cinerum clavellatorum tantum in Civitate S.
Georgii, et Cocturae Salis Nittri <emph>Posonii</emph> meminerunt. Sed hae
pluribus in Locis exerceri palam constat. </p>
<p>Fabricantis Tabacae unius tantum in Comitatu Castriferrei, possessione Tarcsa
Relationes meminerunt. Constat tamen Complures eorum per Regnum Sparsos
esse, qui domesticam consumptionem abunde explent. Unus <emph>Budae</emph>
alter <emph>Lendvae</emph> iam Hispanicam imitantur, eiusque aliquam
quantitatem etiam extra Regnum distrahunt. <emph>Flumine</emph> exstat iam
formalis Fabrica quae Tabacam ope molae praeparat, et notabilem eius
quantitatem quotannis ad exteras Provincias effert. Omnium Fabricarum harum
Loca ideo designanda esse videbantur, et ut mutationes, quae a postremo, quo
Relationes praestitae sunt, anno intervenerunt, facilius possint observari,
et ut appareat quorsum quae Industriae Species Suapte inclinet; patet nempe
ex his quod Fabricae universim ac praesertim <emph>Laneae</emph> et
<emph>Gozypeaceae</emph> ad viciniam Germanicarum Provinciarum
surrexerint, quod Lineae in 16 Oppidis, vicinisque sterilioribus et frigidis
Comitatibus pululare incipiant: denique quod <emph>metallisticae</emph> et
<emph>vitriariae </emph>in montanis et sylvosis Comitatibus sint
ennatae: <emph>Sericeae </emph>vero <emph>Budae</emph> et Pestini Sedem
figere velle videantur. </p>
<p>Caeterum ut adaequatiis Fabricarum Status cognoscatur, insuper nosse iuvaret:
quot Personas non modo Fabricae, sed ipsi etiam stricte dicti Fabricantes
occupent? quantam Singula elaboratorum quantitatem producat? et quae sit
mercium harum qualitas? Sed hae e relationibus elici non possunt, Solus
Personarum, quas Fabricae occupant numerus, sed fluctuante admodum Calculo
ad 9395 Individua evaluari potest. </p>
</div>
<div>
<head>§.51. Quousque processerit Nationalis Industria in Fabricis?</head>
<p>Crescens tamen haec Nationalis Industria eum tantum hactenus sensibilem
effectum produxisse observatur, quod vilioris qualitatis pannus Turcicus
<emph>Aba</emph> dictus: communia item Turcica vela coerulea: nec non
certum pariter caerulei coloris Laneum fabricatum <emph>Bagasia</emph>
dictum, prorsus eliminata sint; quodve pro elaboratis coriis, praesertim
vero pro pellibus <emph>Sattyan</emph> et <emph>Cordovan</emph> Longe
pauciores atque anterioribus annis Summae in Turciam evehantur. </p>
<p>Interea constat, quod complures pannificinae <emph>Lineae</emph>
<emph>Laneae Coriaceae</emph> aliaeque complures Fabricae, licet prima earum
materia domi habeatur, et elaboratarum, quas illae conficiunt, plurimus sit
in Regno usus, notabilibus saepe sumptibus in Regno excitatae, non multo
tamen post interciderint. Ipse ille, quem exhibuimus actualis earum Status
tantis, quas Administratio Publica in earum Incrementum per medium id
Saeculum impendit, curis<note></note> minus respondere videtur. </p>
<div>
<head>Intrinsecae Lenti in Hungaria Fabricarum Progressus causae:</head>
<p>Verum erectae iam Fabricae, si per Nobiles excitatae fuerant, internis
manipulationis vitiis; si professionistae eas susceperunt, deffectu
necessarii, ad sustinendas praeliminares expensas, fundi, collabi
debuerant. Universim autem Lenti adeo Fabricarum in Hungaria progressus
aliae sunt <emph>intrinsecae</emph> aliae <emph>exstrinsecae</emph>
causae. </p>
<p>Quod primas attinet: tritum est illud adagium, quod Industriae mater sit
<emph>necessitas</emph>. Haec eos Populos, quibus ingratum, quod
colunt, solum necessaria sustinendae vitae media praebere non potest, ad
<emph>opificia</emph> et <emph>artes</emph> consectandas mature
impulit. Apud alios quibus fertilior tantisper Regio obtigit
Populationis Incrementum eandem, quod apud priores, Soli Sterilitas
produxit necessitatem. Si Regio in qua seu Soli Sterilitas seu aucta
vehementer Populatio artes et opificia iam provexit, alteri fertiliori,
sed minus populosae Provinciae adiaceat, solent quidem aliqui opifices
et artistae ex illa, in hanc sponte immigrare, sed hi aut in arte sua
minus versati sunt, aut necessario ad eam provehendam Nervo
destituuntur, aut adeo exiguum Numerum efficiunt, ut nec Domesticae
talis Provinciae necessitati respondeant. Qui et arte et Nervo pollent,
cum Regio in qua artes iam effloruerunt, plurae vitae oblectamenta
praebeat, malunt e transmissis via Commercii in fertiliorem illam
Regionem artefactis penum suam domi augere. In fertiliori e contra
Regione illis maiores Proprietarii, cum exotica artefacta pro
provenientibus e fructu agriculturae, et rei pecuariae<note>3</note> peccuniis facile
habere possint, invehendis artibus haud incumbunt. Minores Proprietarii
uti et aliae inferiores Civium Classes, requisito ad id Nervo
destituuntur: quodsi hic quoque uni alterive, qui ad excitandas artes
propendet praesto sit, necdum Sufficientes, quae pro Fabricis copiosae
requiruntur, manus adsunt; civium enim classis vix opificiis sufficit:
plebem in fertilioribus partibus agricultura et res peccuaria totam
occupat. Ipsi Steriliorum partium Incolae necessaria vitae alimenta,
exigua Industria, e fertiliori vicinia sibi possunt procurare; quare si
quis etiam aliquam fabricam excitet, principio statim cum defectu
necessariarum manuum debet colluctari. Quodsi has quoque procuravit, cum
novo adhuc in Regno tali fabricarum obiecto administratio publica nullam
quoad Fabricas Politiam defixerit, Tyrones, et Sodales saepe admodum
intempestive heros suos deserere solent. Et hae sunt intrinsecae causae,
quae sicut in omni tantisper fertiliori, et mediocriter Populosa
Provincia, ita etiam in Hungaria Fabricarum progressum morabantur.<note>4</note> </p>
</div>
<div>
<head>Extrinsecae Languoris huius Causae.</head>
<p>Extrinsecae, Lenti in Hungaria manufacturarum progressus causae, ad
<emph>rivalitatem</emph> Germanicarum Provinciarum Fabricarum, et
<emph>Vectigal</emph> Tricesimale revocantur. </p>
<p>Quod primum attinet: etiamsi omnes illae, quae praemissae sunt,
<emph>intrinsecae</emph> causae absint, principio tamen dum quaedam
Fabrica exurgit, graves quos requirit sumptus, multis eam
Difficultatibus obiiciunt. Necessariorum enim <emph>Aedificiorum</emph>
Constructio, et pretiosiorum saepe <emph>Instrumentorum</emph>
Comparatio, praeliminares, qui nullum Interusurium proferunt Sumptus
requirunt. Hos sequitur regni sitorum <emph>materialium</emph> Coemptio,
et Tyronum <emph>Sodaliumque</emph> merces, quas perinde antea exolvi
debent, quod fabrica Proprietario vel teruntium inferat. </p>
<p>Paucis Professionistis tanta est aeris Supellex, ut omnes hos sumptus e
proprio sustinere possint. Debent itaque necessarias ad id Summas mutuo
levare. Iam vero novo alicui Fabricanti raro ea felicitas obtigit, ut
primis statim annis e lucro Fabricae et vitam sustentare, et requisita
materialia parato exolvere, et Tyronibus Sodalibusque mercedem exacte
dependere, et insuper Contractorum Debitorum Interusuria rite depurare
possit, et tamen ni id praestet, iam <emph>Creditum</emph> eius
vacillare incipit: Collapsurum penitus, si pluribus annis Interusuria
persolvere intermittat. </p>
<p>Quodsi etiam adeo Lucrosum sit, Fabricae alicuius Institutum, ut Omnia
haec onera tollerare possit, necessaria tamen pro eius erectione Summae
in Regno ubi pauci adhuc Civilis Conditionis homines residuam ab
Instituto vitae suae peccuniam habent, nonnisi difficulter obtineri
possunt: opulentiores enim Proprietarii Fabricarum Institutum plerumque
pro adeo <emph>incerto</emph> considerant, ut peccuniam suam aliis
iterum Proprietariis <emph>tutius</emph> credi posse arbitrentur. </p>
<p>Quodsi tamen omnia haec Fabricans superet, tum demum cum difficultate
elaborata sua vendendi colluctari debet. Ad novam enim fabricam
plerumque inexperti tantum Sodales haberi possunt. Hi quaecunque demum
Magistri sit, Diligentia nonnisi minus perfecta elaborata producunt,
quae <emph>Concurrentiam</emph> cum perfectionibus Stabilitae iam dudum
Fabricae Productis non possunt sustinere. </p>
<p>Et hae sunt, quae omnem Surgentem primo Fabricam premunt, Difficultates.
Vetus e Converso Fabrica Aedificiorum Instrumentorumque Sumptus iam
sustinuit. Debita si quae hoc nomine contraxerat iam expunxit. Fabricans
itaque talis, totum quod a materialium pretio, et Tyronum Sodaliumque
mercede resultat lucrum iam proprium facit, adeoque Lucrum hoc moderari,
artefactaque sua leviori pretio offerre potest quam alter qui in hoc
Interusuria etiam, quae dependit, imputare debet. In veteri Fabrica
tempus ipsum ususque Sodales ita formavit, ut si unus egrediatur, alter
alterius Locum per gradualem Successionem continuo occupet. Experti
eiusmodi Sodales non modo <emph>perfectiora</emph>, sed plura
<emph>artefacta</emph>. Pro eadem, qua minus periti mercede
elaborant: adeoque <emph>vetus</emph> Fabricans, hoc etiam nomine
distractionem <emph>novello</emph> praeripere potest. Sed et secus vetus
Fabrica certa sibi Distractionis Loca vulto <emph>Kundschaft</emph> iam
comparavit, quae nova magno et saepe irrito Conatu sibi primo procurare
debet. Omnia hoc sponte sua evenire solent. Quid? Si veterem Fabricantem
prava insuper rivalitas invadat: si meliores novelli Sodales avocet, si
emptores sparsa de imperfectione artefactorum eius sinistra opinione
avertat, si denique quod effroenis passio quandoque suggerere solet,
minus intrinseco valore pretium propriis mercibus pro aliquo tempore
statuat tantum ut novellum qui damnum hoc sustinere non potest
Fabricantem in ruinam agat. </p>
<p>Iam vero sicut se habet novella erga <emph>veterem</emph> Fabrica si in
eadem Provincia sitae sint, ita etiam se habet <emph>Status
Fabricarum</emph> relate ad diversas Provincias, si hae in una iam
effloruerunt; in alia adhuc in herba versentur. Duo tantum eventus
efficere possunt, ut Fabricae in posteriori etiam Provincia rapida
capere possint Incrementa, primum si hostilis invasio, aut interni ut
nunc in Gallia motus fabricantes maiori numero in hanc effugent: deinde
si plures fabricantes persecutae Religionis suae causa ex illa in hanc
sponte commigrent; secus <emph>Legislatio, Character Nationalis,</emph>
et <emph>tempus</emph> vires suas unire debent, ut in posteriori hac
Provincia Fabricae efflorescant. <emph>Legislatio</emph> quidem si
removeat obstacula, Industriam proemiis excitet, et postquam haec ennata
est, eam ad illa potissimum artefacta quorum maxima est Domi Consumptio
dirigat: Caracter vero <emph>Nationalis</emph> si opulentiores Incolae
peccunias suas Fabricantibus, erga longius etiam si opus sit respirium,
credere ament, reliqui vero malint Domesticis etiamsi principio
<emph>imperfectioribus</emph> artefactis uti, tantum ut pululantes
Domi Fabricae Consistentiam accipiant. Tempus denique ipsum efficere
debet, ut aucta in <emph>posteriori</emph> Provincia Populatione,
Sufficientes ab Agriculturae Laboribus vacuae manus adsint: in priori
vero Provincia aut multiplicati iam ultra modum Fabricantes in
posteriorem sensim concedere debeant: aut provecta nimirum peccuniae
Circulatione <emph>merces</emph> necessariorum ad Fabricas Operariorum,
quodve huius Consectaneum est <emph>pretia</emph> artefactorum ultra
modum assurgant. </p>
</div>
<div>
<head>Epocha, qua in Hungaria Fabricae efflorescent.</head>
<p>Ipsae Haereditario Germanicae Provinciae respectu complurium exoticorum
Regnorum et Provinciarum ante medium adhuc Saeculum in posteriori casu
versabantur. Hungaria eotum paucorum adhuc exoticorum artefactorum usum
habuit, pleraque feliciter ignoravit. Nunc per omnium earum quae paulo
ante indicatae sunt, Circumstantiarum Concursum, Fabricae in Germanicis
Provinciis iam effloruerunt. Hungaria respectu harum in eodem Statu
constituitur, in quo illae ante medium Saeculum respectu exoticarum
Provinciarum versabantur. Ut unus e duobus illis casibus, quos Fabricas
in aliqua Provincia rapide provehere vidimus, eveniat, quoad
<emph>exteras</emph> vix sperare, quoad Germanicas vero Provincias
ne cogitari quidem licet. Itaque in Hungaria Fabricae tum primo
efflorescent, cum provecta Populatio plures ab Agricultura et Opificiis
manus dabit, cum aucta vehementer per florem Fabricarum in Germanicis
Provinciis Circulatio <emph>peccuniae</emph> massa, subsistentia
Fabricantum nimis sumptuosa, adeoque artefactorum etiam pretium nimis
elevatum evaserit: cum inclinato ad provehendas artes Nationali
caractere Legislatio in omnem provehendarum Fabricarum Occasionem
intenta fuerit, denique cum omnia, quae hactenus earum progressum
impedivisse suo loco ostendemus, vectigalis Impedimenta sublata fuerint. </p>
<p>Notae</p>
<p>1. Poracea <emph>MS</emph>
</p>
<p>2. <emph>Corr. ex</emph> cuius</p>
<p>3. <emph>Corr. ex</emph> peccuniariae</p>
<p>4. <emph>Corr. ex</emph> morabatur</p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>4. Status Actualis Vectigalis Tricesimalis.</head>
<div>
<head>§.52. Origo, Primitivum Systema et vicissitudines Portorii Tricesimalis.</head>
<p>Tributum aliquod a Mercatoribus exigendi Idaea adeo naturalis est, ut eam
omnes Europae Reges principio statim Constitutorum Regnorum adoptarint.
Verum certo Tributi huius <emph>Quotta</emph> tarde admodum defixa fuit. In
prima temporum obscuritate, extorquebatur a Mercatoribus arbitraria aeris
summa: postea de quotta dependendi Tributi, cum iis transigi coepit: id quod
in Turcia relate ad Domesticos (cum exteris enim Quaestoribus Secundum
Commerciales Tractatus proceditur) hodiedum usu venit, serius a Curru tantum
mercibus onerato et Animalium frustis adinstar <emph>Telonii</emph> certum
Portorium deffigi coepit: tandem adscita fuit illa Norma, ut Mercator 30ma
valoris mercium partem dependat: sicque demum Species haec Tributi
determinatum <emph>Tricesimae</emph> Nomen accepit. </p>
<p>In Hungaria Portorium hoc primis Regni Saeculis nomine Tributi a
<emph>mercibus</emph> designabatur, tractabaturque instar Telonii ita,
ut curribus tantum et frustis peccorum arbitrarie impositum fuerit; formale
<emph>Tricesimae</emph> Systema videtur <emph>Carolus 1us</emph> e Regno
Naepolitano in Hungariam invexisset: <emph>domestici </emph>quaestores
perinde, atque <emph>extranei</emph>, et ante inductum hoc Systema, et
postea Tributo huic obnoxii fuerunt. Subinde tamen debuerunt sibi
inmunitatem ab illo procurasse, cum sub <emph>Zigismundo</emph> eidem
postliminio subiecti, dependendumque per eos Portorium non pro Aerario
Regis, sed pro Publicis Regni necessitatibus destinatum fuerit. Hoc quoque
Instituto per Zigismundi Decretum 2. Articulum 17o paulo post abrogato
domestici Quaestores redierunt denuo ad priorem Immunitatem. Verum eos non
multo post et fortasse sub <emph>Mathia 1o</emph> Tricesimae subiectos
fuisse satis constar. </p>
<p>Ab eo inde tempore Quotta Portorii Tricesimalis, in 30ma valoris mercium
parte id est florenis 3 denariis 20. continuo perduravit, totusque hic
Proventus in Aerarium Regium influxit, donec vicinarum Germanicarum
Provinciarum Legislatio ut iam §. 14. dictum est, praeter Portorium Regium
aliam insuper ad rationem Cassae suae Publicae Taxam mercibus imposuit.
Horum exemplo etiam Legislatio Hungarica 1635. Art. 1 et 5. dimidium adhuc
tantum, quantum 30ma valoris mercium pars effert, nempe fl 1. a 20. ad
rationem conflandae pro Stipendiis veterani Confinii Militis Cassae, a
mercibus dependendum esse constituit, sicque demum ennatum est illud tanto
postea duraturum tempore 5 a Centum Portorium, quod ab omnibus
indiscriminatim seu <emph>Invectis</emph> seu <emph>Evectis</emph> seu
transeuntibus mercibus persolvebatur. </p>
<p>Ac Legislatio quidem Hungarica deffectuosum esse hoc Portorii Systema iam
1655 agnovit, et pro eius emendatione Articulo 100. Deputationem ordinavit.
Cum haec usque subsequa 1659. Comitia Laborem non peregisset, urgebatur ille
per 61. eorundem Comitiorum Articulum, Opere nec erga hanc quidem Legem
peracto, <emph>Correctio Vectigalis Regii</emph> 1681. articulo 44. §. 3. de
novo decreta fuit. Adhaesit tamen Labor iste usque 1715. quo per Articulum
91. Tabulae Regiae deferebatur. Cum nec haec Laborem perfecisset Anno 1720.
Provincia haec erecto eotum Consilio per Articulum 2. concredita, una
Articulo 116. § 2. principium illum stabilitum fuit, ut <emph>noxiae Regno
merces</emph> arceatur. Urgebatur deinde et 1741. et 1751., donec demum
1754. primum Systematicum Vectigal pro Hungaria providit.<note>1</note> </p>
<p>Notae</p>
<p>1. providit <emph>fortasse</emph> prodiit?</p>
</div>
</div>
<div>
<head>5. Systema Vectigalis Hungarici 1754i</head>
<div>
<head>§.53. Vectigal Tricesimale 1754i</head>
<p>Nimirum dupplex olim contraria Opinio viguit, una eorum, qui Aerarium
principis procurabant, et hi tantum de proventu Regio decessurum
arbitrabantur, quantum alicui mercede consveto 5 a 100 Portorio detractum
fuerit: alia Populi, qui Commercium eo magis promovendum esse existimavit,
quo minora Portoria fuerint constituta. Utrumque experientia ipsa evertit,
docuit enim illa, quod efflorescente per moderata Portoria Commercio haec
Aerario Regio plus inferant, quam magna illa, Circulationem mercium Natura
sua Impedientia Portoria efficiebant, parte vero ex alia, quod nimis exilia
Portoria Regnum extraneis mercibus inundare, suffocare domesticam
Industriam, sensimque maximam Circulantis peccuniae partem evehere debeant. </p>
<p>Quare vectigal etiam 1754. mediam inter utramque hanc opinionem viam inivit.
Distinxit illud exoticas a mercibus <emph>Haereditario-Germanicarum</emph>
Provinciarum. Porro relate ad utrasque inter <emph>invectas, eductas</emph>
et Transeuntes Discrimen constituit. </p>
<div>
<head>Principia eius quoad Portorium Consumptionale.</head>
<p>Cum exoticas merces praesertim quorum Surrogatum Germanicae Provinciae
praebere potuerunt, aut quae pure ad Luxum referuntur, natura sua
nocivae sint, has vero arcendas esse iam 1723. articulo 116. constitutum
fuerit, harum <emph>inductionale</emph> Portorium (vulgo
<emph>Consumptionale</emph> appellamus) in gravi 20 pro 100 summa
defixit. Inductionem vero Germanicarum mercium propter Commune
Provinciarum harum cum Hungaria respectu exterorum Statuum
<emph>Interesse</emph> penes consuetum 5 a 100 portorium reliquit.
</p>
</div>
<div>
<head>Quoad Esituale.</head>
<p>E converso, cum Hungariae superfluas sibi merces ad alias Provincias
efferre plurimum intersit, ut harum eductionem facilitet Esituale
Portorium tam in exoticas, quam in Germanicas Provincias ad 2 pro 100
reduxit. </p>
</div>
<div>
<head>Quoad Transituale.</head>
<p>Denique cum merces seu ex una ad aliam exoticam Regionem, seu e
Germanicis Provinciis in exterum aliquem Statum per Hungariam
transvehere nullum Regno adferat detrimentum, imo notabilium transportus
Sumptuum beneficium procuret, <emph>Transituale</emph> Portorium ad 1 a
100 restringat. </p>
</div>
<div>
<head>Systema Aestimationis.</head>
<p>Ipsam demum mercium Aestimationem adeo moderato calculo assumpsit, ut
nullae adversus eam Quaestorum quaerelae auditae sint. Si eadem
occasione et <emph>exoticae</emph> et <emph>Germanicae</emph> merces,
pro ratione maioris; minorisve utilitatis, prout postea factum est, in
Portorio tam <emph>Consumptionali</emph>, quam <emph>Esituali</emph>
tantisper classificatae fuissent, si eadem fidelia aut
<emph>Simultaneum</emph> aut <emph>Corellativum</emph> adminus
Hungaricum Vectigal etiam pro Germanicis Provinciis elaboratum fuisset:
si in hoc, aut eadem, quae pro Hungaria stabilita fuerunt, principia,
etiam pro Germanicis Provinciis adoptata, aut concedendi his favores,
per alios pro Hungaria Stabiliendos adminus compensati fuissent, poterat
aequissimum inter duo haec Monarchiae membra <emph>Commercii
aequilibrium</emph> pro ratione temporis illius iam tum stabiliri.
</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.54. Quomodo postea per Consilium Commerciale Viennense enervatum fuerit.</head>
<p>Verum sub idem ferme tempus erectum fuit Viennae quidem Consilium Commerciale
Tergesti vero sic dicta <emph>Intendenza</emph>, ac illi quidem
<emph>Suprema</emph> totius Monarchiae Commercii Directio, huic
<emph>subalterna</emph> tam per germanicum quam etiam Croaticum
Littorale manipulatio concredita, sicque Hungarici etiam Vectigalis
regulatio ad Consilium Commerciale devoluta fuit, Consilium hoc viso e
Commercialibus Tabellis eo, quod in Hungariam pro Naturae Productis plus
tantisper Aeris influat, quam vicissim pro Artefactis refluat, sub
<emph>Commercialis Aequilibrii</emph> titulo totum 30male Vectigal unice
in favorem Germanicarum Provinciarum dirigendum sibi proposuit. </p>
<p>Ut id perficiat, duo Systemati suo principia praestruxit primum ut Mercatores
Hungari ab omni immediato cum exoticis mercibus Commercio excludantur, idque
totum ad Quaestores Germanicos derivetur: dein ut Fabricae et Manufacturae
in Germanicis Provinciis ad Summum quoad fieri potest florem evehantur,
earum artefactis Certa in Hungaria distractio procuretur. </p>
<p>Ad primum principium ea illud Consideratio deduxit, quod ipso etiam Littorali
Croatico Directioni Germanicae eotum adhuc subiecto Hungaria nonnisi
Germanicis et Turcicis Provinciis cincta fuerit: quodve ex Turcia paucae
praeter domestica producta exoticae merces in Hungaria fuerint importatae,
reliquae vero omnes nonnisi per medias Germanicas Provincias in Hungariam
penetrare potuerint. Itaque haud difficile futurum existimabat rem eo
dirigere ut Germani Quaestores tanta, quae etiam pro Hungaria sufficiat,
quantitate exoticarum mercium se provideant, Mercatores vero Hungari, has ab
illis, e <emph>secunda manu</emph> recipere debeant, sicque Germanicis totum
<emph>1ae manus Lucrum</emph> obveniat. </p>
<div>
<head>Quaestores Hungaros ab immediato exotico Commercio excludendo.</head>
<p>Itaque ut principii huius effectum procuret eam procuravit Ordinationem,
primum ut Mercatori Hungaro qui exoticas merces, non e
<emph>prima</emph> extranei, sed e <emph>secunda</emph> Haereditario
Germanici Quaestoris manu emerit, e Portorio, quod in Loco emptionis
deposuit 5 pro 100. in certis Germanicis, sed Hungariae Limitaneis
Stationibus restituantur, et ideo Stationes hae
<emph>Retrosolutionis</emph> (Rückzahl-Plätze) dictae sunt. Dein ut et
hac, et evitandarum praevaricationum Causa nulla alia, quam hac via
merces exoticas Hungariae invehere liceat. </p>
<p>Primum Ordinationis huius membrum in eo fundabatur, quod cum Mercator
Hungarus, qui merces has e secunda Germanici Quaestoris
<emph>manu</emph> accipit, huic circiter 5 a 100 titulo
<emph>Provisionis</emph> dependere debeat, iustum sit, ut hic cum
illo, qui eas e prima directe manu percipit, adeoque nullam Provisionem
Solvit, per diminutum in eadem quantitate Portorium ad Aequilibrium
ponatur, ne secus totum <emph>exoticum</emph> Commercium, ad paucos
tantum Nummosos Quaestores, restringatur, qui necessariam pro illo
paratam peccuniam possidebant. Alterum eiusdem ordinationis Membrum
necessarium primi Corollarium esse dicebatur, utpote cum id rationes
Tricesimales admodum inpeditas effecisset, si <emph>repersolutio</emph>
haec in omnibus, quas Hungaria copiosas habet, ingressus Stationibus
fieri debuisset. </p>
<p>Interea tamen omne hoc Institutum eo unice spectasse, ut Hungari
Mercatores ab Immediato exotico Commercio penitus excludantur sicque
totum <emph>provisionis</emph> omnium exoticarum mercium Beneficium,
quod gravem aeris summam effert, in Quaestores Germanos derivetur, vel
inde apparet quod omnes hae <emph>retrosolutionis</emph> Stationes non
in Hungariae, sed in Germanicarum Provinciarum Limitibus fuerint
constitutae. Sed et secus multae sunt <emph>exoticae</emph> merces, quae
infra 5 a 100 Provisionem haberi possunt, adeoque in his mercator
Hungarus iam Lucrum habuit, si eas potius e <emph>Secunda
</emph>Germani, quam e <emph>prima</emph> exteri Quaestoris manu
accepit. Vel hoc Beneficium Quaestores Germanos ad figendam in ipsis
<emph>retrosolutionis locis</emph> residentiam permovit. Tum vero
novum iterum Mercatori Hungaro e <emph>Secunda</emph> Germani Quaestoris
<emph>manu</emph> Beneficium accessit: donec enim exoticas merces ex
Interioribus Germaniae Locis accipiebat, debuit ibi integrum Portorium
persolvere; debuit deinde in Statione <emph>Retrosolutionis</emph> novam
iterum subire manipulationem, ut restituendam sibi Portorii partem
obtineat. Ubi et contra si exoticas merces ex ipso
<emph>Retrosolutionis</emph> Loco accepit, peracta semel manipulatione
depositoque cum falcidia Retrosolutionis Portorio, Longe promptius ad
propria remeavit. Tandem repetita toties, quas Residentes in ipsis
Retrosolutionis Locis Germanici Quaestores ex eiusmodi
<emph>provisionibus</emph> percipiebant, emolumenta, ita eos
ditarunt, ut exoticas merces Hungaris Mercatoribus ad
<emph>creditum</emph> pro pactatis terminis dare potuerint. Id eum demum
effectum produxit, ut nemo amplius horum merces exoticas e <emph>prima
manu</emph> sibi procurare vel tentaverit. Hae enim ab exoticis
Mercatoribus, nonnisi erga paratam haberi poterant; Hungaria autem
nullos adhuc adeo potentes Quaestores numerabat, qui tantum Aeris,
quantum notabilior eiusmodi mercium quantitas requirit, in potestate sua
habuisset. Ita Consilium Commerciale effectum primi Sui principii reipsa
obtinuit, Hungarique quaestores ab <emph>immediato exotico</emph>
Commercio penitus sunt excussi. </p>
</div>
<div>
<head>Et Fabricarum in Hungaria ortum impediendo.</head>
<p>Ad alterum Principium defigendum Consilium Commerciale necessitas ipsa
adegit. Cum enim provecta iam vehementer in Germanicis Provinciis
Populatio pauca tantum <emph>Producta</emph> pro Commercio reliqua
fecerit, debuit utique Consilium hoc suas in promotionem artefactorum
curas convertere. Verum non latebat illud parte ex una quod Fabricae et
Manufacturae absque certa et facili distractione exurgere non possint,
parte vero ex altera, quod haec <emph>novellis</emph> adhuc Germanicis
Fabricis in exteras Provincias, quae veteranis adeoque omnibus quos §
51. exposuimus favoribus iam gaudentibus Fabricis abundabant procurari
non possit. Nihil itaque sibi reliqui esse arbitrabatur, quam ad certam
facilemque, quam nascentibus Germanicis Fabricis ad exteras Provincias
parare non poterat Distractionem iisdem in destituta adhuc omnibus ferme
pro Commercio artefactis Hungaria per Vectigal procuret. </p>
</div>
<div>
<head>Prohibendo materialium Hungaricorum quae pro Fabricis Germanicis
necessaria sunt ad extra evectionem.</head>
<p>Id, ut assequatur, duos modos invit, quorum 1us si ad omnia Hungarica
Producta extensus fuisset, dimidiam Systematis illius, quod Metropoles
erga <emph>Colonias</emph> suas observare solent [Systematis] partem
induxisset. Effecit nimirum ut eorum Productorum, quibus Germanicae
Fabricae praeprimis egebant, quorumve sufficiens quantitas in Germanicis
Provinciis haberi non poterat, ex Hungaria in externis Oras evectio
simpliciter prohibeatur. Et hoc nomine <emph>Cinerum
clavellatorum</emph>, quibus Pannifices, <emph>Gallarum
Quercinarum</emph> quibus Cerdones et Allutarii, <emph>Pellium
leporinarum</emph> quibus pileatores egent, eductio ad extra diu
prohibita fuit.</p>
<p>
<emph>Lanae</emph> evectionem non procuravit quidem prohiberi, verum per
defixum illi grave Portorium id effecit, ut interfuerit Quaestoris
Hungari eam in Germanicas potius, quam in exteras Provincias efferre: si
enim in illas eam devexit nonnisi 3 xr. si in has 3 fl. a Centenario
persolvere debuit. Ne tamen Hungaricae Lanae pretium assurgere possit,
Turcicae Invectio ita facilitata fuit, ut si eam Quaestor Germanus e
<emph>prima manu</emph> emit, pro transitu per Hungariam nonnisi
tres, pro <emph>Inductione</emph> vero in Germanicas Provincias nonnisi
totidem cruciferos dependere debuerit. </p>
</div>
<div>
<head>Elevando Portorium exoticorum Artefactorum, quorum Surrogatum
Germanicae Fabricae dare poterant.</head>
<p>Alter, quem Commerciale Consilium hanc in rem inivit, modus, ille fuit,
ut omnium illorum artefactorum Portorium quorum Surrogatum Germanicae
Fabricae iam praestare poterant, si ab exotico veniant, a Stabilitis in
Vectigali 1754i 20 florenis ad 30 elevetur, si vero e Germanicis
Provinciis invehantur, a praescriptis illic 5 florenis ad 3 reducatur.
Imo Annis 1764. et 1767. complurium, quae in Germanicis Fabricis iam
aliquem perfectionis gradum attigerant, artefactorum ab
<emph>exotico</emph> Inductio simpliciter vetita, nec nisi erga
passuales admissa fuit, seu quod idem est, merces illae extra Commercium
positae, sicque iam hac quoque parte primus ad Systema
<emph>Colonicale</emph> passus factus fuit. Ita hunc quoque Scopum
attigit Consilium Commerciale ut certam Germanicis Fabricis in Hungaria
Distractionem procuraverit. Verum per id ipsum ortum Fabricarum in
Hungaria difficilem admodum effecit. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>Systema Vectigalis Germanici 1775i</head>
<div>
<head>§. 55. Vectigal Germanicum de Anno 1775o</head>
<p>Omnia haec Commerciale Consilium uno ictu neque per Systematicum
Vectigal, sed sensim per Successivas Ordinationes, et quasi vadum
tentando induxit. Interea Hungaricum 1754i Vectigal, qua parte per has,
aliasque quasdam particulares ordinationes mutatum non fuit, adhuc
subsistebat. Tandem 1775o idem Consilium <emph>Systematicum</emph> pro
Germanicis etiam Provinciis Vectigal edi procuravit. Systema eius in
Thesi in eo subsistit, quod Portorium <emph>Transitus</emph> in uno,
Exitus in 3. <emph>Inductionis</emph> seu Consumptionali, pro ratione ac
minus ac magis necessariae fuerunt merces in 20, 10 aut etiam 5 fl. ita
defixerit, ut nihilominus Hungaricae eiusdem Speciei merces nonnisi
dimiduo Portorii huius dependat. </p>
</div>
<div>
<head>Ad excludendos ab immediato Commercio exotico dirigebatur.</head>
<p>Vel hinc apparet, quod Consilium Commerciale tantum abest ut ab adoptatis
antea Hungaros, ab <emph>immediato</emph> cum exteris mercibus Commercio
excludendi, certamque Germanicis artefactis in Hungaria distractionem
procurandi, principiis recesserit, ut potius eo iam conatus suos
extenderit, ne Fabricae prorsus in Hungaria exurgere possint. </p>
<p>Perstabat enim adhuc pro Hungaria elevatum per idem Consilium contra
Dispositionem Vectigalis Hungarici de Anno 1754o ad 30 florenos de
omnibus promiscue exoticis mercibus Portorium. Itaque
<emph>Germanus</emph> Quaestor merces illas quas Vectigal hoc ad 20
florenos reduxerat, decem, quas vero illud ad 10 restrinxerat 20
florenis levius pro <emph>Hungaro</emph> Mercatore habere potuit,
accessit quod Urbe Fluminensi Germanicae adhuc eotum Iurisdictioni
subiecta, huic et <emph>Tergestino</emph> Portui Anno 1771 is favor
concessus fuerit, ut nec ab eductis per hos <emph>haereditariis</emph>
nec ab Inductis in illos, <emph>exoticis</emph> mercibus quidpiam
dependatur. Si vero exoticae merces e his Portubus in Germanicas
Provincias invehebantur, ne quidem moderatum illud 20 et respective 10.
pro 100 exoticum Portorium, sed quoad plurimos Articulos longe minus
deponi debuerit. Ubi tamen si merces hae ex ipsis illis Portubus in
Hungariam inducebantur, non tantum elevatum illud 30 a 100
<emph>Consummo</emph> indiscriminatim; sed insuper Germanicum
<emph>Exito</emph> et <emph>Transito</emph> persolvere debuerunt,
favoresque hi in novo etiam hoc vectigali § 4. Confirmati fuerint. Non
potuit itaque Quaestor Hungarus cum Germano concurrentiam sustinere:
debuit ab omni <emph>immediato</emph> cum exoticis mercibus commercio
excludi: debuit totum <emph>provisionis</emph> Beneficium ad Germanos
Quaestores derivari. </p>
</div>
<div>
<head>Per introductas Commerciales Stationes.</head>
<p>Ut tamen id tanto certius obtineatur, Beneficium repersolvendorum illorum
5 florenorum sublatum: coactio tamen, quam Institutum
<emph>Retrosolutionis</emph> inferebat, per Vectigal hoc magis adhuc
adaucta fuit. Defigebantur nempe certa iam novo <emph>Ingressus
Commercialis Stationum (vulgo Commercial-Einbruch-Stationen)</emph>
nomine insignita Loca, statuebaturque: ut non iam tantum
<emph>exoticae</emph> uti antea in <emph>Retrosolutionis</emph>
Instituto sed complures etiam Germanicae merces 13o Vectigalis §o
designatae non alia, quam per has Stationes via Hungariae inferri, neque
alibi quam illic <emph>pertricesimari</emph> possint. </p>
</div>
<div>
<head>Per Stabilitum naturalisationis Exoticarum mercium Systema.</head>
<p>Tandem prodivit etiam 45o Vectigalis huius §o, agitatum iam diu antea
<emph>Naturalisationis</emph> Systema, nimirum defigebantur Certae
Hungariae propius adsitae Germanicae Civitates hae pro Locis
<emph>depositorialibus</emph> declaratae, una Statutum fuit, ut ab
inferendis in Hungariam exoticis mercibus, Inductionis seu
Consumptionale Portorium, nonnisi in his <emph>Depositorialibus</emph>
Locis deponi debeat, hoc vero deposito, et <emph>Esituali</emph> in
finitima Germanica Statione persoluto, merces hae tanquam iam
<emph>naturalisatae</emph> per Omnes Hungaricas Tricessimas Libere
dimitti debeant, et hoc demum Institutum omne cum exoticis, quas
Hungaria consummebat mercibus, Commercium, Quaestoribus Depositorialium
harum Civitatum, quasi de manu tradidit, habitans enim in tali
Depositoriali Civitate Germanus Quaestor et advenientibus mercibus
inspicere et manipulationem Tricesimalem subire, et Portorium commode
persolvere poterat: Hungarus e contra, ut id commode praestare possit,
aut quoties merces suae adveniebant praesto esse, aut Stabilem illic
Mandatorium alere debuisset, quod utique et molestius et sumptuosius
illi evenisset, quam merces has e <emph>Secunda</emph> habitantis in
Depositoriali aliqua Civitate Quaestoris Germani <emph>manu</emph>
recipere. Atque ita Commerciale Consilium suum Hungaros ab omni
<emph>immediato</emph> cum exoticis mercibus Commercio excludendi
Scopum certius adhuc obtinuit per <emph>Naturalisationis</emph> Systema,
atque illud antea assecutum fuit per Institutum
<emph>Retrosolutionis.</emph>
</p>
</div>
<div>
<head>Dirigebatur etiam ad impediendum Fabricarum in Hungaria Progressum.</head>
<p>Quoad <emph>Fabricas</emph> et <emph>manufacturas</emph> ea tantum
hactenus Consilio Commerciali Cura fuit, ut certam Germanicis Artefactis
in Hungaria distractionem procuret. Nunc ea iam illud Sollicitudo
incessit, ne erectis forte sensim in Hungaria Fabricis Distractio haec
diminuatur; itaque ut Fabricarum in Hungaria ortum antevertat, varia iis
in Vectigali hoc posuit Impedimenta. </p>
</div>
<div>
<head>Artefacta Hungarica pro exoticis declarando.</head>
<p>Effloruerunt in Belgio et Lombardia ad Monarchiam quidem spectantibus,
sed longo terrarum tractu dissitis Regionibus antea adhuc, quam in
reliquis Germanicis Provinciis Fabricae et manufacturae. Ne hae
Germanicarum incremento obstare possint, <emph>Belgica</emph> et
<emph>Lombardica</emph> artefacta vectigali hoc pro
<emph>exoticis</emph> declarata sunt, eo solo discrimine, quod haec
dimidium tantum eius, quod eiusdem speciei exoticum artefactum portare
debet, Portorium Consumptionale dependant, ne vero Fabricae in Hungaria
exoriri possint, Artefacta Hungarica ad eandem Cathegoriam sunt
collocata, licet Germanicorum e contra artefactorum si in Hungariam
invehantur, Portorium, iam una quarta, iam una quinta minus, atque
exoticis impositum fuerit. Ac <emph>Belgium</emph> quidem et
<emph>Lombardia</emph>, quae mediae inter <emph>exteras</emph>
Provincias iacent, adeoque varios mercium suarum exitus habent, onus hoc
haud admodum sensere. In <emph>Hungaria</emph>, quae nonnisi Germanicis
et Turcicis Provinciis eotum cingebatur, cum Turca paucorum tantum
artefactorum nostrorum usum habeat, haec Portorii et elevatio, et
inaequalitas debuit utique Fabricarum ortum impedire. </p>
</div>
<div>
<head>Uti et per varios Germanicis Quaestoribus attributos favores.</head>
<p>Praeter haec Consilium Commerciale omnes insuper modos in Vectigali hoc
inivit quibus Germanicorum Artefactorum Distractio in Hungaria
facillitari possit. Hoc <add>plane</add>1 Quaestoribus indulsit ut
in <emph>Depositorialibus</emph> Civitatibus merces pro
<emph>Speculatione</emph> deponere possint, id est quod non debeant
statim declarare: an eas in Hungariam per <emph>Consummo</emph>, vel
vero per eam per Transito tantum devehere velint? Imo postquam iam etiam
declararunt, ante absolutam 30-lem manipulationem mutare poterant
Consilium, mercesque pro <emph>Consummo</emph> iam declaratas, in
<emph>Transitum</emph> et vicissim permutare. Poterant etiam merces
faciendi tantum periculi causa (vulgo Auflöpsung dicebatur) in Hungariam
ita inducere, ut si Quaestorem probum, et Sufficientibus facultatibus
provisum esse Officio 30mali constitit, aut si is <emph>caventem</emph>
pro se stitit, ne Esituale quidem Portorium in Limitanea Germanica
Statione deponere debuerit, verum illud primo in redditu ab eo, si quid
reipsa vendidit, exigebatur. Cum eadem occasione novum pro Hungaria
Vectigal elaboratum non fuerit, omnes hi favores Germanicis tantum
Quaestoribus in Beneficium cessere, Hungari stante adhuc veteri de 1754i
Vectigali, nullo eatenus reciproco gaudere poterunt. </p>
<p>Caeterum illa <emph>Cinerum Clavellatorum, Gallarum Quercinarum,</emph>
et <emph>Pellium Leporinarum</emph> eductionis <emph>ad extra</emph>
prohibitio Vectigali hoc relaxata quidem, ipsum tamen horum Articulorum
<emph>Esituale</emph> Portorium: adeo elevatum fuit, ut simplici
prohibitioni prorsus aequipolluerit; pellium enim Leporinarum in 20.,
Cinerum Clavellatorum in 25, gallarum Quercinarum in 40 pro 100.
Esituale Portorium defixum fuit. Ita Commerciale Consilium per
<emph>elevationem</emph> huius Portorii eundem, quem antea per
<emph>prohibitionem</emph> effectum obtinuit; nimirum ut
concernentes Germanicae Fabricae prima haec materialia, levi semper
pretio habere posuerint. Per defixam vero <emph>Artefactis</emph>
Hungaricis, dimidiam <emph>exotici</emph> Portorii partem, concessosque
quos paulo ante recensuimus Germanis Quaestoribus favores, id effecit,
ut Germanica Artefacta, non modo certam in Hungaria distractionem
retinuerint, verum etiam ne fabricae in Hungaria vel exoriri
potuerint.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.56. Nec per reincorporationem Littoralis Croatici, nec per defixum
Flumine Gubernium Hungaricum reseratum fuit Hungaris Quaestoribus immediatum
exoticum Commercium.</head>
<p>Verum Vectigal hoc postremus ferme Commercialis Consilii Labor fuit; Augusta
enim Maria Theresia eodem Anno 1775. et Consilium hoc et Intendensam
Tergestinam abrogavit: Directionem rei Tricesimalis, finansialibus quidem
Dicasteriis, id est Camerae Aulicae et Ministeriali Banco Deputationi, ita
tamen restituit, ut haec sine influxu respectivorum Politico-Aulicorum
Dicasteriorum, id est Cancellariarum, nihil hac in re agere possint. Sub
initium sequentis 1776i eadem Augusta Littorale Croaticum Iurisdictioni S.
Coronae postliminio restituit imo Urbem insuper Portumque Fluminensem
adiecit: utve Nationale Commercium propriam habeat <emph>immediatam</emph>
Directionem, sedem Gubernii Hungarici in hac Urbe defixit. Et ut Scopus
excitandi quod antea tantis conatibus impeditum fuisset vidimus,
<emph>immediati</emph> ad extra Commercii tanto certius obtineatur,
<emph>Flumen</emph> non obstante hac mutatione, in omnibus iis, quos
huic et Tergestino Libero Portui Anno 1771 Concessos et per Vectigal 1775
confirmatos fuisse superius exposuimus, favoribus conservandum esse edixit.
Denique ut novum Circumstantiis mutationis huius accommodum Vectigal pro
Hungaria elaboretur, imperavit. </p>
<p>Ita reserata tandem fuit exigua licet haec Littoralis Porta, per quod
Hungaria immediatum tam <emph>Eductionis</emph>, quam et <emph>Importationis
</emph>cum exteris Provinciis Commercium instaurare potuisset, si piam hanc
Augustae Principis Intentionem explere licuisset. Nunc ante omnia impeditum
fuit, ne totum Littorale Croaticum Politico Commerciali Hungaricae
Iurisdictioni restituatur, sed pars tantum illa, quae Flumine usque
<emph>Novi</emph> extenditur; reliqua, quae inde usque Venetum
<emph>Obrovacz</emph> se extendit, confinio quidem Carlostadiensi
incorporata fuit, Directio tamen rei Tricesimalis per Districtum hunc, ad
<emph>Bancalem</emph> Deputationem recidit. Ita divisa biffariam hac
directione Hungaria Beneficium illud, quod eius unitas importare solet,
illico amisit; Bancalis enim Deputatio vetus illud Tricesimae valoris
mercium partis Systema quoad<note>2</note> districtum hunc retinuit et cum hoc in
pluribus Articulis favorabilius fuerit pro Quaestoribus, quam elevata contra
tenorem vectigalis 1754i exotica Portoria, iam idipsum cursum Commercii
Hungarici, quem principio concentrare plurimum interfuisset, distraxit.
Observatum deinde fuit ab Adverso, quod Hungaria per exiguam licet hanc
Littoralis portam, sufficientibus e <emph>prima manu</emph> exoticis
Productis provideri posset, si concessi Urbi Portuique Fluminensi, dum adhuc
Germanicae suberat Iurisdictioni Vectigalis, quos supra memoravimus favores
eidem porro etiam relinquantur. Itaque antequam adhuc Gubernator in
exercitium muneris sui effective introducatur, impetrata fuit illa sub 13
Maii 1776. Ordinatio, per quam relicto pro Tergesto his favoribus, iidem
respectu Fluminis revocabantur. Re hac id effectum est, ut Mercator
<emph>Tergestinus</emph> in quibusdam exoticis Articulis 40 in aliis 55,
in aliquibus plane 240 florenorum pro 100 Beneficium habuerit pro
<emph>Fluminensi</emph>, prouti id adnexa sub A et altissimo Loco eotum
repraesentata Tabella remonstrat sicque impossibile porro etiam fuerit
aliquam exoticam mercem per Flumen in Hungariam inferre. </p>
<p>Ita recuperavit quidem Hungaria sed non totum Littorale Croaticum, obtinuit
Portum Liberum, sed per quem <emph>exitus</emph> tantum patebat,
<emph>Ingressus</emph> omnis praecludebatur: recepit denique quod fines
suos alluit mare, sed per quod propter interclusum
<emph>Importationis</emph> Commercium, vix aliqua Navigatio vigere potuit.
Cum notum sit, quod <emph>exportationis</emph> Commercium efflorescere non
possit, nisi importationis etiam a proportione restauretur, omnia quidem
haec tantum usque elaborationem novi Vectigalis Hungarici disponebantur,
verum et Commercium et Portus Hungarici Impedimenta haec diu adhuc sustinere
debuerunt. </p>
<p>Notae</p>
<p>1. <emph>In margine scripta pars prima verbi legi non potest.</emph>
</p>
<p>2. quod <emph>MS</emph>
</p>
</div>
</div>
<div>
<head>6. Systema Vectigalis Hungarici 1784.i</head>
<div>
<head>§.57. Vectigal Hungaricum 1784.</head>
<p>Novi Hungarici Vectigalis elaborationem Consilium Commerciale iam Anno 1769.
proposuerat: consederat eodem Anno 30a Decembris super eius proiecto
Consilium Littorale et Camera Hungarica. Verum cum basis totius huius
Proiecti in inducendo de quo paulo ante dictum est,
<emph>Naturalisationis</emph> Proiecto fundata fuerit huic vero Dicasteria
Hungarica non potuerint assentiri, Opus hoc usque tempus reincorporati
Littoralis Croatici, defixique Flumine Gubernii Hungarici adhaesit. Tum vero
res ipsa elaborationem Hungarici Vectigalis exegit. Audita fuit 1776. primum
Camera, tum Gubernator, denique et Locumtenentiale et Croaticum, quod
interea erectum fuerat, Consilium, omnia haec Dicasteria
<emph>immediatum</emph> cum exteris mercibus Commercium, pro Hungaria eo
magis reclamabant, quod secus ipsa Hungarici per Portum Fluminensem
promovendi Commercii, iam exteris etiam Potentiis Significata Idaea,
evanescere, totumque Gubernii Hungarici Institutum, inutile reddi debeat,
Cancellaria Hungarica adaequatum Germanicas inter Provincias et Hungariam
<emph>reciprocum</emph> quoad singulos Vectigalis Articuloso sustinebat.
Novum tamen pro Hungaria Vectigal nonnisi 1784. adeoque post 30 a primo
Vectigali annos emanavit. Eodem Anno Germanicum etiam 1775. Vectigal
abrogatum, novumque pro his etiam Provinciis editum fuit. </p>
<div>
<head>Principia Portorii Consumptionalis.</head>
<p>Systema Vectigalium horum a prioribus admodum discessit, exoticae merces
in tres generales Classes distributae fuerunt nempe in
<emph>minus</emph>, et <emph>magis</emph> utiles, et
<emph>victualia</emph>, Tricesimalia etiam Loca per tres species
distinquebantur, et alia pro <emph>Capitalibus</emph> alia pro
<emph>Depositorialibus</emph>, alia pro <emph>Ordinariis</emph>
declarata sunt, horumque silabus Vectigali sub A adnexus fuit. </p>
<p>
<emph>Minus utiles</emph> merces, quarum Consignatio ibidem sub C.
exhibetur nonnisi in <emph>Capitalibus</emph> Locis tricesimalem subire
poterant manipulationem § Vectigalis 16, reliquae omnes exoticae merces
etiam in <emph>Depositorialibus</emph> Locis poterant pertricesimari, §
15 <emph>Victualia</emph> aliaeque ibidem sub B. expressa minoris
valoris merces etiam per <emph>ordinaria</emph> Limitanea Officia
poterant manipulari § 20; neque tamen Singulae huic Classi aequale
Consumptionale Portorium defixum, verum a ratione variarum Commercialium
Speculationum aliquibus maius, aliis minus definitum fuit.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§. 58. Forma Tariffae Animalium per Vectigal 1784i immutata.</head>
<p>Denique vectigal hoc eam etiam quae 1754. stabilita fuerat, desummendi ad
Animalibus Portorii Tariffam reformavit. Ab his Portorium non a procentuali
proportione sed a frustis, habita tam politicarum, quam et Finanzialium
Circumstantiarum ratione, defigi solet. Cum tamen diversus sit eiusdem
speciei animalium valor, haec in Certas Classes dividi, et secundum has in
Portorio etiam distingui debent. Tariffa Anni 1754i Cornuta Animalia plane
per 16 Rubricas distinxerat, Tariffa e converso 1784. illa ad 3 tantum
Classes, totidemque Portorii rubricas reduxit, Peccudes etiam id est Oves et
Capras, vetus Tariffa per quartum, moderna per duas tantum rubricas
distinxit, hasque non a Centuria, ut prior sed a frustis taxavit.
<emph>Illa</emph>, equos ad quatuor, <emph>haec</emph> tantum cum unam
rubricam distinxit, denique <emph>illa</emph> Portorium per denarios, haec
per <emph>cruciferos</emph> expressit. Omnia haec uniformitatis cum aliis
Provinciis, facilitandaeque Tricesimalis manipulationis causa facta fuisse
dicebantur.</p>
<div>
<head>Systema Portorii ab Animalibus in eadem Tariffa defixi.</head>
<p>Quodipsum Portorii Systema attinet: Tariffa 1754. idem
<emph>Inductionis</emph> Portorium constituerat, seu Animalia ab
<emph>exoticis</emph> seu <emph>haereditariis</emph> Provinciis
impellantur. Quod anni 1784. Tariffa emendavit, minusque pro
<emph>haereditariis</emph>, quam pro <emph>exoticis</emph>
Animalibus Inductionis Portorium defixit.</p>
</div>
<div>
<head>Portorium Transituale quoad Animalia Locum non habet.</head>
<p>Caeterum Portorium <emph>Transituale</emph>, quoad Animalia nec per
veterem, nec per modernam Tariffam admissum fuit, verum si Turca
Animalia per Hungariam in Germanicas Provincias depellat, debet in ipso
statim in Hungariam ingressu <emph>Consumptionale</emph>, dum vero
egreditur, <emph>Exituale</emph> Hungaricum: si autem Germanicas
Provincias ingrediatur, Consumptionale Germanicum Portorium deponere;
seu quod idem est, loco <emph>Transitus</emph> debet duo consumptionalia
Portoria deponere: eodem modo etiam Hungarus Quaestor tractatur, si
animalia per Germanicas Provincias in exteras oras depellat.</p>
</div>
<div>
<head>Quomodo Turcae et Poloni quoad Animalia tractentur.</head>
<p>Quod Turcas adtinet: nulla Commercialis Tractatus quoad Animalia ratio
habetur; articulo enim 39 pacis Paszaroviczensis beneficium defixi illic
Portorii tantum <emph>mercibus quae seu aqua seu continenti
deportantur</emph>, concedebatur, sub hanc autem Cathegoriam, animalia
non cadere subsecutus statim tractatum illum usus ostendit.
<emph>Poloni</emph> ê contra Beneficio Transitualis Taxae omnino gaudent
ita, ut si Polonus Animalia per Galliciam in Hungariam depellat, illic
tantum transituale, in Hungaria vero Inductionale, seu Consumptionale
Portorium deponat, Beneficium hoc Polonis ea potissimum de Causa
Concessum est, quod secus facile aliam, cum detrimento Monarchiae
distractionis Animalium suorum viam inire possent, id quod Turca haud
facile praestare potest. Caeterum Tariffa haec stabilitum Anno 1754.
Portorium quoad omnes ferorum animalium rubricas diminuit et ad haec
ferme totum vectigalis 1784i Systema recidit.</p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>7. Systema Vectigalis Hungarici Anni 1788.</head>
<div>
<head>§.59. Vectigal Hungaricum 1788i</head>
<p>Interea eodem mense et die quo Vectigal hoc emanaverat Augustus Iosephus II
separatus praeterea edidit patentales per quas numerosi exoticarum mercium
Articuli in adnexa illic consignatione expressi, extra quaestum positi,
normaque cum iisdem procedendi praescripta fuit. Sub hoc tempus idem
Augustus distinctam iterum et a Politicis, quibus non multo post Cameralia
etiam Obiecta concredita fuerunt, Dicasteriis independentem rei Tricesimalis
Directionem Constituit. Haec seu quod Norma cum mercibus extra quaestum
positis procedendi Vectigal 1784i ingressa non fuerit seu quia plura adhuc
ad stabiliendum istud <emph>Prohibitionis Systema</emph> media adhibenda
esse existimavit novum iterum iam Anno 1788. Vectigal edi procuravit, quod
in praesens usque subsistit.</p>
<div>
<head>In quibus cum Vectigali 1784. Conveniat? in quibus differat?</head>
<p>Vectigal hoc a priori quoad formam haud multum discedit. Eadem Officiorum
Tricesimalium Classificatio: eadem mercium quae in
<emph>Ordinariis</emph> finitimis Officiis; quae in
<emph>Depositorialibus</emph>? quae denique nonnisi in
<emph>Capitalibus</emph> Stationibus pertricesimari possunt? Sub A.
B. C. designatio tantum quod Omnes hae Consignationes prolixiores sint,
ac priores: quod aliqui Articuli ex una ad aliam transpositi, ad
<emph>Capitales</emph> vero Stationes longe plures, quam antea
inviati: denique quod inducta nunc primum quarta positarum nempe extra
quaestum mercium Classis perinde ad Capitales tantum Stationes restricta
sit.</p>
<p>Aliud quod inter utrumque Vectigal intercedit Discrimen in eo versatur,
quod iuxta §.38. Vectigalis 1784. Omnis in Civitatibus et Oppidis imo in
pagis etiam residens Quaestor si expressam a Dominio ad id obtinuerit
facultatem etiam cum exoticis sub C. ad capitales Stationes inviatis
mercibus, liberum absque aliqua ulteriori restrictione quaestum
habuerit: iuxta Dispositionem vero postremi Vectigalis, Commercium cum
eiusmodi mercibus admodum sit coarctatum. Nam primum data est
Tricesimatoribus Potestas, ut a Singulo hac mercium Specie proviso
Mercatore legitimationem unde eas habeat? dum et quando exigere possint,
haec autem non secus praestari valeat, quam aut per Schaedae
Tricesimalis exhibitionem, aut vero eius, a quo eas emit? indicationem
§o 48. quo fit ut Mercator plurium saepe Annorum Schaedas Sollicite
conservare debeat, et si quae forte eidem depereat, gravi damno exponi
possit.</p>
<p>Deinde designantur §. 49 duodecim eiusmodi mercium maxime ferme usuales
Articuli, quorum intuitu notabile inter habitantes in
<emph>Capitalibus</emph> aut <emph>Depositorialibus</emph> Civitatibus
Quaestores et eos, qui extra has resident discrimen stabilitur. </p>
<p>Iis, qui in <emph>Capitalibus</emph> degunt illud Beneficium concreditur
ut has merces ab exotico ad Locum suae habitationis directe constituere,
Tricesimalemque ibidem subire possint manipulationem qui in
Depositoriali Civitate habitat Quaestor has nonnisi ad Capitalem aliquam
Stationem constituere potest, ibidemque eas pertricesimari curare debet.
E converso utrique huic Quaestorum Classi concreditur, ut merces
eiusmodi minoribus Mercatoribus pro ulteriori Quaestu distrahere
possint. Habitantes vero extra <emph>Capitales</emph> et Depositoriales
Civitates Mercatores prohibentur ne eas aliis pro <emph>quaestu</emph>,
sed privatis tantum pro immediato usu vendere possint. §. 54. Littera D;
sed nec habitans in Capitali aut Depositoriali Loco Quaestor merces
eiusmodi secus distrahere audet, nisi Tricesimalem schaedam suam in
Officio producat, et eius dorso quantitatem distractae mercis inscribi
faciat: emens vero novam, rubro Colore Signatam Bolletam super eadem
quantitate excipiat. §.55. Littera (b)</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§. 60. Hungaricae Tricesimae cum Germanicis coniunctae.</head>
<p>Maxima tamen quam idem Augustus occasione vectigalis huius in manipulatione
Tricesimali instituit mutatio in eo subsistit, quod Hungaricas cum
Germanicis Tricesimis coniunxerit. Antea in Limitibus Germanicarum
Provinciarum semper <emph>Hungarica</emph>
<emph>Germanicae</emph> Nationi Opposita fuerit haecque ab exeuntibus
<emph>Esituale</emph> ab intrantibus vero mercibus
<emph>consumptionale</emph> Germanicum Portorium incassabat, et vicissim;
postquam in Vectigali 1788. non tantum exoticae quas alioquin in Germanicis
Stationibus Portorium Consumptionale deponere debuerant, sed ipsae etiam
pleraeque Germanicae merces a Portorio Consumptionali Hungarico immunes
redditae sunt, Tricesimae Hungaricae quae iam nonnisi Esituale Hungaricum
Portorium percipiebant reipsa inutiles ferme evaserunt, hocque nomine easdem
Augustus cum Germanicis ita coniunxit, ut hae non tantum Consumptionale
Germanicum, sed et Esituale Hungaricum perceperint. Verum institutum hoc eum
effectum produxit, ut Camera Hungarica maxima Proventuum Tricesimalium parte
privata totum hunc Hungaricum Proventum Bancalis Deputatio ad se
pertraxerit.</p>
<div>
<head>No 1o</head>
<p>Caeterum hoc Vectigali iidem, qui priori favores Fluminensi et Tergestino
Portui conceduntur, imo adnexis sub No 1o exoticis articulis, si iidem
per hos Portus invehuntur, notabilis Portorii pars per separatam
Resolutionem relaxata est.</p>
<p>Generalatus etiam Carlostadiensis et illa Zagrabiensis Comitatus pars
quae antea Szeverinensem constituebat in Concessis priori Vectigali
favoribus stabilitur.</p>
<p>Ita tamen prioris Vectigalis Dispositione a mercibus quae floreni valorem
non aequant Tricesima desummatur in novo Vectigali nuspiam
renovatur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§. 61. Principia Vectigalis huius quoad Status cum quibus Commerciales
Tractatus praeexistunt.</head>
<p>Quod Turcicum Commercium attinet: iam §.58. apparuit, Animalia sub sensum
Tractatum non venire praesens vectigal ostendit, quod nec Tabaca quidem ad
eorum sensum referatur; defixo enim quoad hanc Portorio, Turcici subditi
perinde obnoxii sunt, hi tamen quoad exitum, eum ultra tenores Tractatum
Favorem per Vectigal hoc perceperint, quod Stipulatos 5 a 100 tantum
<emph>Naturae Producta et artefacta</emph> nonnisi ¼ cruciferi a valore
unius floreni dependant; nimirum illa Hungaria subministrat haecve
Germanicis Provinciis devehuntur.</p>
<p>Commercialis cum Polonia Tractatus §.6. Vectigalis diserte quidem stabilitur,
diciturque quod in singulo sub sensum illius cadente articulo admensum
Stipulatis 4 pro 100 Portorium in Vectigali exprimendum sit, quodsi tamen
rubricae hae cum rubricis editi statim post initum illum tractatum 1776. pro
Gallicia Vectigalis conferatur, subsequis ordinationibus Complures eatenus
factas esse mutationes facile apparebit. In particulari auctum fuerat ultra
tenores praevii Tractatus Polonici Cremati Portorium, ob quod Res-Publica
Polona Taxam vini Hungarici ad 4 aureos elevavit. Moscoviticus Tractatus
eodem §o perinde confirmatur verum huius usum ennatum, non multo post ut iam
vidimus, Bellum intercoepit, adeoque eius intuitu nulla etiam ab eo quem §o
16o descripsimus Statu mutatio intercedere potuit.</p>
</div>
<div>
<head>§.62. In quibus Tariffa Animalium Vectigalis huius a priori differat.</head>
<p>Emensa pro Animalibus Portoria, quae hactenus per Separatam semper Tariffam
tractabantur iam nunc ipsi Vectigali in Concernenti rubrica incorporata
sunt. Caeterum in hoc quoque eadem quae in priori Tariffa animalium
classificatio: Portoria ipsa in Singulis rubricis cum prioribus ex asse
conveniunt. Differt tamen modernum Taxationis Systema a priori in tribus
realibus punctis, 1o quod in priori Tariffa Aequale pro omnibus exoticis
Provinciis Portorium defixum fuerit, nunc Polonia distinctum et quidem minus
in singula rubrica Portorium habeat. 2o Quod relate ad <emph>Turciam</emph>
omnis Maialium classificatio sublata sit, sed Portorium mediae Classis pro
omnibus indiscriminatim dependatur. 3o Quod Transitus Portorium, a quo in
prioribus Tariffis, ut iam vidimus praescissum fuit, in hoc Vectigali
stabiliatur, hocque nomine rubrica haec quartam columnam acceperit.
Transitus Portorium tunc Locum habet, dum Animalia Hungarica per aliquam
Haereditario-Germanicam Provinciam ad exteram Regionem de pelluntur, estque
adeo elevatum, utsi Quaestor Hungarus animal cornutum 1ae Classis immediate
ad <emph>exteras</emph> oras deducat, titulo exitus nonnisi 1 Rf. 30 xr.
dependat. Si vero illud per aliquam Germanicam Provinciam expellat, solo
Germanico transitus titulo 5 Rf. 30 xr. persolvere debeat. Eadem est
proportio quoad Animalia Cornuta 2ae et Maiales 1ae Classis, reliquae
rubricae non ita in oculos incurrunt.</p>
<p>In hoc Systemate Quaestor Hungaricus si Animalia per Germanicam Provinciam
educat, solvere debet titulo exitus hungarici 1 Rf 30 xr. titulo transitus,
5 Rf 30 xr. titulo exitus Germanici * * *1 adeoque novem ferme florenos. Ubi
tamen alter, qui illud immediate per Littorale educit, universim nonnisi fl
1. xr 30. <emph>titulo exitus</emph> dependit.</p>
<p>Memorabile est relate ad hanc Vectigalis rubricam etiam illud, quod
Animalibus eadem prorsus exitus Portoria sint emensa, quae in
<emph>exteram</emph> immediate, <emph>seu in Germanicam</emph> Provinciam
depellantur.</p>
<p>Quod reliquarum mercium Portoria attinet: iam primum omnia illa quorum
surrogatum Germanicae Fabricae dare poterunt, exotica artefacta, imo quaedam
etiam Naturae Producta, Vectigali hoc extra quaestum ponuntur, et horum
Consignatio sub No 2. adnectitur; ne tamen Libertas Incolarum nimium
restringatur, privatis tantum ad proprium usum earum inductio erga passuales
concernentis Dicasterii et dependendorum 60 pro 100 Portorium
conceditur.</p>
</div>
<div>
<head>§.63. Principia Vectigalis huius quoad Portorium Consumptionale.</head>
<p>Reliquae omnes variationes Portorii potissimum ad sustinendum illud
<emph>Prohibitionis Systema</emph> diriguntur, quare relate ad
<emph>inductionem</emph> Portoria exoticarum sub prohibitionem illam non
cadentium mercium magis adhuc atque in priori Vectigali variantur, nimirum
prout exoticus aliquis Articulus, aut per domesticam Industriam minus
suppleri potest: aut haec maiorem eius necessitatem habet, ita
<emph>minore</emph>, in casu vero Contrario <emph>maiori</emph> Portorio
subiicitur. </p>
<div>
<head>Nro 3o</head>
<p>Ita ut Portoria a 2 1/2 usque 40 pro 100 variantur, prout id ex adnexo
sub 3tio Consignatione apparet. Verum tota hac in re non ad Hungaricam
sed ad Germanicam tantum industriam reflexum fuisse mox ostendetur. </p>
</div>
<div>
<head>No 4o</head>
<p>In Tariffa Vectigalis huius tantum expressis in adnexa sub No 4o
consignatione Germanicis Mercibus Libera ab omni Portorio in Hungariam
inductio conceditur. Debuit tamen favor hic per subsequas resolutiones
ad omnia Germanica fabricata extendi, cum haec dum Hungariae inferuntur
nullum reipsa Consumptionale Portorium persolvant.</p>
</div>
<div>
<head>No 5.</head>
<p>Materialia e converso illa, quibus Germanicae Provinciae pro fabricis
suis opus habent, notabili si Hungariae inferantur Portorio
Consumptionali subsunt. Prouti id annexa Sub Numero 5 Consignatio
ostendit. </p>
</div>
<div>
<head>No 6o</head>
<p>Sicut Inductionis ita etiam eductionis Portorium maior aut minor seu pro
Consumptione seu pro Industria Domestica necessitas regulare debet.
Verum in postremo Vectigali etiam huius intuitu Germanicarum tantum
Provinciarum ratio habita fuisse videtur; paucis enim tantum sub Numero
6o consignatis Hungaricis mercibus, partim ad Germanicas tantum, partim
etiam ad exteras Provincias liber ab omni Portorio exitus conceditur.
</p>
</div>
<div>
<head>No 7o</head>
<p>Paucis Ungaricis Articulis quibus Gallicia opus habet, modicum Essituale
Portorium per Separatum pro Provincia hac editum vectigal defigitur:
aliis qui in Consignatione sub No 7o continentur, tenue quidem, si ad
Germanicas Provincias educantur Portorium statuitur. </p>
</div>
<div>
<head>No 8.</head>
<p>Verum hae plerumque tales sunt, quorum e converso ad exteras Provincias
eductio aut simpliciter vetita, aut gravi Portorio impedita est;
utriusque Ordinis Articulos consignatio sub Numero 8. exhibet, et inter
prohibitos sunt <emph>pelles Leporinae, ossa</emph> et <emph>ungues
Animalium,</emph> quae non postremum exportationis versus mare
obiectum constituere possent. A 100 <emph>pellibus vitulinis</emph> 16.
a <emph>caprinis</emph> et ovinis 12 florenorum Esituale Portorium
defigitur, quod fermê 50 pro 100 efficit, a cineribus clavellatis 1 fl.
a metreta statuitur, quod altius adhuc Portorium effert, et hi articuli
notabile proinde Commercii versus mare obiectum efficere possent, ut
adeo si omnes hae tres Consignationes combinentur, facile appareat
plurimorum Articulorum Hungaricorum eductionem ideo tantum ad extra aut
prohibitam aut gravatam ad Germanicas vero Provincias alleviatam fuisse
ut harum Fabricis merces illae, tanto leviori obvenire debeant. </p>
<p>Quoad reliquos articulos, qui sub hanc Speculationem non cadebant, Quotta
Essitualis Portorii 5/12 pro 100 in medii denarii a floreno universim
defixa est.</p>
<p>In reliqua quidem universim relicta est Eductionis via Certae tamen in
adnexa Vectigali sub D Consignatione expressae merces nonnisi per
Capitales Stationes evehi permittuntur.</p>
</div>
<div>
<head>Quoad Portorium Transituale.</head>
<p>
<emph>Portorium</emph> Transitus in postremo Vectigali adhuc magis
exactum est ad Commercialia illa duo principia, nimirum ut Merces,
quibus Monarchia ipsa eget, aut quarum Specie illa perinde abundat in
Portorio Transitus graventur. Quare in postremo Vectigali plures adhuc,
quam in priori merces graviori quam Systematisatus olim florenus fuit,
Transitus Portorio subiacent, articuli qui maximê gravantur sunt
sequentes. <emph>Maiolica</emph> quae quatuor, <emph>Pelles
Leporinae</emph> et<emph> Porcellana</emph>. Quae quinque:
<emph>Sericum</emph> et <emph>Sericea fabricata</emph> quae 6 plane pro
100 titulo transitus dependere debent.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.64. Principia Vectigalis Germanici eiusdem Anni 1788i.</head>
<p>Apparet ex his quibus principiis postremum Vectigal innitatur, seu quoad
exoticas et germanicas, dum in Hungariam invehuntur, seu vero quoad
Hungaricas merces dum illas aut ad exoticum aut ad Germanicas Provincias
educuntur. </p>
<div>
<head>Quoad Portorium Consumptionale.</head>
<p>Ut constet quale inter duo haec Monarchiae membra relate ad Vectigal
aequilibrium in praesens subsistat? nosse insuper interest, qualiter
vicissim seu Hungaricae dum in Germanicas Provincias inducuntur, seu
Germanicae dum in Hungariam educuntur merces in Germanico eiusdem Anni
1788. Vectigali tractentur. </p>
</div>
<div>
<head>No 9o</head>
<p>Aliqui sed exigui admodum in Consignatione sub Numero 9o expressi
Hungarici articuli in Germanicas Provincias absque Portorio
Consumptionale invehi permittuntur, nimirum quia prima plerumque pro
Germanicis Fabricis necessaria materiali constituunt.</p>
<p>
<emph>Naturae Producta</emph> Hungarica dum in Germanicas Provincias
invehuntur, haud magno quidem Germanico Portorio subsunt. </p>
</div>
<div>
<head>No 10.</head>
<p>Verum Polonici plane adeoque exotici aliquot in Consignatione sub Numero
10. contenti Articuli minus atque Hungarici, dum Germanicis Provinciis
inferuntur Portorium dependunt. Vigent praeterea adhuc
<emph>Provinciales</emph> illae impositiones, quas gravis Portorii
vices subire, vel solus <emph>ordinarii vini</emph> articulus satis
ostendit. Istud enim e praescripto vectigalis nonnisi 18 xr.
Consumptionali Germanico Portorio subiacet, verum titulo
<emph>Impositionis Provincialis</emph> 2 florenos ab Urna dependere
debet, id quod gravius quam 30 per 100 Portorium effert. Maior adhuc et
aequitati magis adversa est illa pressio, quod Vinum Hungaricum in
Austriam beneficio Danubii invehere non liceat, sed per
<emph>Continentem</emph> invehi debeat, eo indubie ex fundamento,
quod Terrestris Transportus prae <emph>aquatico</emph> sit magis
sumptuosus, <emph>collaterales</emph> eiusmodi et extrinsecae seu
Impositiones seu Prohibitiones eo magis Commercium Hungaricum premere
debent, quod in Vectigali nunquam exprimantur, Quaestores vero Hungaros
eo magis confundunt, quod ab ipsis plerumque ignorentur: atque ita
Hungarica Producta, gravem reipsa Censum dependunt, dum Germanicis
Provinciis inferuntur, ubi e contra Germanico Producto dum Hungariae
inferuntur, nulli prorsus Consumptionali Portorio subiacere supra
vidimus. </p>
</div>
<div>
<head>No 11o</head>
<p>Artefacta Hungarica praeterea, quae in adnexa sub Numero 11o
Consignatione continentur, si in Germanicas Provincias invehantur, adhuc
pro semiexoticis tractantur: adhuc dimidium exotici Portorii, aut si
sint de specie positarum extra Quaestum mercium, eius sextam dependere
debent. Ubi e contra Germanica Artefacta dum Hungariam intrant, nulli
prorsus, ut supra apparuit Consumptionali Portorium subiacent, imo horum
intuitu novum Vectigal maiorem adhuc quod antea inter Hungarica et
Germanica artefacta improportionem induxit. Antea enim ista dum
Hungariae inferebantur Portorio 3 et respective 5 pro 100 subiacebant
adeoque si e.g. aliquis exoticus Articulus Portorio 20 pro 100 affectus
fuit, debuit quidem Quaestor Hungarus dum eiusdem speciei Articulum
Hungariae intulit, dimidium huius id est 10 pro 100 persolvere, verum
eotum Germanicus etiam Quaestor, dum eiusdem speciei articulum
Germanicum Hungaricae intulit debuit 5 aut adminus 3 pro 100 Beneficii
habuit. Nunc cum Quaestor Germanus ab eiusmodi Articulo prorsus nihil,
Hungarus vero adhuc illos 10 pro 100 persolvere debeat,
<emph>ille</emph> prae <emph>hoc</emph> totius utique summae beneficio
gaudet, et hoc quoad Portorium <emph>Inductionis</emph> quod Hungaricae
si Germanicis Provinciis inferantur merces dependere debent.</p>
</div>
<div>
<head>Quoad Portorium Essituale.</head>
<p>Quod <emph>Essituale</emph> Germanicarum dum in Hungariam inducuntur
mercium Portorium attinet: has Vectigal Germanicum ab hoc etiam exemit,
demptis tantum iis, quarum ipsae Germanicae Provinciae necessitatem
habent. </p>
</div>
<div>
<head>No 4</head>
<p>Ubi e contra Hungaricae praeter paucas sub Numero 4 consignatas merces
defixum sibi in Vectigali Hungarico Exitus Portorium, ut iam supra
apparuit dependere debent. Caeterum eaedem ferme merces quas Hungaricum
Vectigal aut educi ad extra vetat, aut nonnisi cum gravi Portorio
admittit, in Germanico etiam Vectigali aut educi prohibentur, aut gravi
perinde Portorio affecta sunt. Verum cum haec plerumque sint necessaria,
pro florentibus iam Germanicis Fabricis materialia, Hungaria vero his
adhuc destituatur, hac quoque in re Germanicarum potissimum Fabricarum
rationem habitam fuisse satis apparet.</p>
</div>
<div>
<head>Quoad Transitum</head>
<p>Relate ad <emph>Transitum</emph> aequalia quidem et in Germanico et in
Hungarico Vectigali Portoria defixa sunt, nulli tamen adhuc Statui,
talia adversus alium sibi exoticum Statum, transitus impedimenta ponere
in mentem venit, qualia evehendo per Austriam in exteras Provincias
<emph>Vino Hungarico</emph> ponuntur. Nam dudum nemini licuit illud
per Austriam transvehere, nisi una tantum de Austriaco Vino eduxerit;
aggravium hoc subinde quidem cessavit, stat tamen adhuc illa cuius in
inductione meminimus pressio, quod illud beneficio Danubii ne quidem in
exteras Provincias per Austriam transvehere liceat, sed debeat per
Continentem promoveri.</p>
</div>
<div>
<head>Quoad immediatum cum exoticis mercibus Commercium.</head>
<p>Quoad exoticas non prohibitas merces Beneficium
<emph>Naturalisationis</emph>, ne hoc quidem Vectigali Hungaris
Quaestoribus admittitur, si enim has Quaestor Hungarus e tali Regione
constituat e qua per aliquam Germanicam Provinciam transire debent, iam
non potest has usque locum Domicilii sui, etiamsi in Capitali aliqua
Statione Hungarica resideat promovere, et ibi primum pro iis Portorium
deponere, sed hoc in Capitali illius Provinciae Germanicae per quam
transeunt Statione persolvere debet. Ubi e contra si Germanus Gozypium
aut Lanam e Turcia per Hungariam constituat, Portorium Domi Suae
deponere potest. Porro postquam seu Germanus seu Hungarus Quaestor ab
eiusmodi mercibus Portorium deposuit, ulteriorem cum iis Quaestum seu in
Hungariam seu in alias quoque exoticas Provincias absque nova Portorii
alicuius depositione exercere potest, e contra si Hungarus merces
eiusmodi non per aliquam Germanicam Provinciam, sed directe e Littorale
Croatico accepit iam eidem tenore Vectigalis Hungarici § 52 Littera C.
nonnisi per Hungariam cum iis mercari licet.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.65. Effectus quos haec Vectigalis Inaequalitas relate ad Hungariam
produxit.</head>
<p>Tantum adhuc est in postremo etiam Vectigali discrimen inter favores illos,
quibus Germanicae respectu Hungaricarum mercium gaudent, superest ut
Sinistros quos Systema hoc, relate ad Commercium Hungaricum effectus
producit compendio exhibeamus. 1o pertractis ad Bancalem Deputationem
Hungaricarum Tricesimarum Proventibus, dicasterium exterum influit in
internam Regni administrationem, id autem salva, quae postremis etiam
Comitiis agnita est <emph>Regni independentia</emph> admitti non potest. 2o
restrictis ad domesticam tantum consumptionem exoticis illis Articulis, qui
immediate ab extra in Hungariam invehuntur, pars maxima Beneficii illius,
quod per reseratam <emph>immediatam</emph> exoticam Importationem Hungariae
accessit, iam per idipsum enervatur. 3o relictis Germanis Quaestoribus
Naturalisationis talium exoticorum Articulorum beneficiis, qui nonnisi per
Germanicas Provincias in Hungariam penetrare possunt, Hungarus ex explicatis
§. 54. motivis, respectu talium concurrentiam eorum sustinere non potest,
adeoque 4o, cum idem beneficium relate ad Turcicas, quae vicissim per
Hungariam in Germanicas Ditiones pertingere debent merces Quaestoribus
Hungaris reciproce concessum non sit, debet totum exoticum Commercium porro
penes etiam solos Germanos Quaestores remanere. 5o Cum omnia illa exotica
artefacta, quorum Surrogatum Germanicae Fabricae praestare possunt:
prohibita sint, Germanica vero absque Portorio in Regnum invehantur, cogitur
Hungaria necessariis sibi mercibus se tantum e Germanicis Provinciis
providere, e converso 6o cum omnes illi Hungarici Articuli quibus Germanicae
Fabricae opus habent vel extra educi prohibeantur, vel certe gravibus
Portoriis impediantur, in Germanicas vero Provincias aut sine ullo, aut erga
exiguum Portorium induci permittantur, cogitur interim Hungaria complura
Producta Sua tantum Germanicis Provinciis distrahere, atque ita Regnum alias
<emph>independens</emph> ad formale ferme <emph>Coloniarum</emph>
Systema redactum est, ac Coloniae quidem Legi huic, ne aut Sua alio quam ad
Metropolim Producta distrahere, aut aliunde necessariis sibi artificiis se
providere audeant, ex pacto subiacent, Hungaria sola <emph>indirecta</emph>
Vectigalis via, per id tantum eo perducta est, quia ab <emph>activo</emph>
in regulationem eius influxu, iam dudum arcetur. 7o Ex ipso Coloniarum
Systemate debet Metropolis productorum distractionem Coloniis suis
facilitare, ideo ut hae tanto plura Metropolis artefacta possint exportare;
Hungariae ipsa <emph>Productorum Naturae</emph> in Germanicas Provincias
distractio impeditur, partim per impositiones Provinciales, partim per
vetitam beneficio aquae non tantum invectionem, sed etiam transvectionem,
partim denique per constituta nonnullis articulis maiora, quam eiusdem
Speciei exoticis Productis defixa sunt Portoria, uti id e Consignatione sub
Numero 10. iam apparuit. Et ideo 8o cum parte ex una Productorum
Hungaricorum exportatio per ipsam tot exoticarum mercium, quae materiam
<emph>Commutationis</emph> praebere potuissent prohibitionem, diminuta
sit: parte vero ex alia eorum in Germanicas Provincias distractio, non tam
per Vectigal, quam alia collateralia Impedimenta difficilior semper
efficiatur, debebit ipsa etiam artefactorum Germanicorum Consumptio in
Hungaria sensim diminui, nisi malo huic per elaborandum novum et aequianime
Vectigal remedium ponatur.</p>
</div>
<div>
<head>§.66. Systema Aestimationis mercium.</head>
<p>Caeterum Quotta metiendi Portorii necessariam ad aestimationem mercis
relationem habet: potest enim Portorium aliquod exiguum videri, et tamen si
aestimatio mercis excessiva sit, hanc in re ipsa gravare et vicissim;
occasione editi 1775 Germanici Vectigalis, id in rubrica Panni reipsa
evenisse constat, nam in hoc Vectigali Aestimatio Optimae Species Panni, pro
Cynosura emetiendi pro omnibus inferioribus Speciebus Portorii assumpta
fuit. Anno quidem 1789. edita fuit norma tam Turcicas, quam alias quasvis
res aestimandi. An tamen nihil de eadem postea mutatum sit? Anne illa in
Vectigali 1784. et 1788. observata fuit? Per eam, qua hactenus negotia haec
tractabantur secreti religionem comperire non licuit.</p>
<p>Et hic fuit Negotii Vectigalis ad praesens usque tempus cursus: hae
vicissitudines, haec Systematum varietas: unum tamen erat, in quo omnia
hactenus edita Vectigalia consentiebant, nimirum quod in favorem
Germanicarum Provinciarum et Hungarici Commercii Detrimentum directa
fuerint.</p>
</div>
<div>
<head>§.67. Frequentes Portoriorum mutationes, cursum Commercii perturbarunt.</head>
<p>Neque tamen Solo Vectigali seu manipulatio Tricesimalis seu Directio
Commercii absolvebatur: vix aliquod Vectigal prodiit cum iam per
particulares ordinationes mutari coepit. Hae adeo celerriter sibi succedere
solebant, ut intra paucos Annos maxima pars Vectigalis extra usum posita
fuerit. Ac id quidem inficiari non licet, quod in cursu commercii talis
quandoque Circumstantia se evolvit, ut vigens quoad articulum aliquem
Portorium mutari, ipsa Publicae utilitatis ratio deposcat: verum mutationes
hae non semper e ratione Boni Publici suscipiebantur, prouti id sub Consilio
Commerciali evenisse constat, dum in favorem Polonicae, Hungarica
<emph>Cera</emph> et <emph>mel</emph> adeo gravatum fuit, ut Hungaricum cum
his articulis Commercium aliquo tempore prorsus stagnare debuerit: praeterea
mutationes hae quandoque adeo peremptoriê emanarunt ut nec ad notitiam
omnium, quoad articulum talem, cuius Portorium mutatum est, interessatorum
Quaestorum in tempore pervenerint. Acceserunt pecculiares saepe non tantum
Mercatoribus, sed ipsis etiam Dicasteriis Politicis ignotae Tricesimarum
Instructiones. Quae omnia et cursum Commercii perturbare et Quaestoribus
grave saepe Detrimentum adferre debuerint.</p>
<p>Notae</p>
<p>1. <emph>Spatium in MS-to vacuum relictum.</emph>
</p>
</div>
</div>
<div>
<head>8. Status Actualis Viarum et Navigationis.</head>
<div>
<head>§.68. Status Viarum per Capitales Commercialium viarum Ductus</head>
<p>Ut Status Commercii penitius cognoscatur <add>nosse</add>1 interest
qualiter duo eius vehicula, <emph>viae</emph> nempe et
<emph>navigatio</emph> se habeant? Viis commercialibus nullum tantisper
regnum carere potest. Ipsa enim localium situationum varietas non admittit,
ut canales per totum regnum ita aequaliter distribui possint, quo per hos
solos interna <emph>communicatio</emph>, sine qua <emph>externum</emph>
commercium exurgere non potest, facilis efficiatur. </p>
<div>
<head>Primus Capitalis Ductus Vienna et Posonio ad Littorale.</head>
<p>Commerciales viae in <emph>Capitales</emph> et Collaterales dividuntur:
Hungaria tres tantum habet Capitales Ductus: primum Posonio ad
<emph>Littorale</emph> Hungaricum, qui exiguo duarum Postarum
deflexu, una etiam Viennam ducit sicque Littorale Hungaricum cum ipsa
totius Monarchiae Metropoli Connectit. In Ductu hoc intra Posonium et
Sopronium notabilis adhuc viae pars instauranda restat, reliquum per
Sabariam, Varasdinum, Carlostadium, ita solide exstructum est, ut non
nisi periodicis reparationibus, indigeat.</p>
<p>Ductus hic commodior admodum redditus est per id, quod quatuor quae in
fluviis <emph>Mura, Dravo, Savo</emph> et <emph>Collapi</emph> illum
antea impediebant naula sublata fluviique hi subliciis pontibus
constrati sint: verum sumptuosi hi pontes nullam adhuc habent stabilem
Dotem, quodsi autem proportionata Conservationis oneri Telonii Tariffa
in singulo stabiliatur, ipsa Portorii magnitudo grave Commercio adferret
Impedimentum.</p>
</div>
<div>
<head>Alter Capitalis Ductus Vienna per Budam in Transylvaniam.</head>
<p>Alter Capitalis Ductus <emph>Vienna</emph> per Budam in
<emph>Transylvaniam</emph> et per hanc in <emph>Moldaviam</emph>, et
respective <emph>Valachiam</emph> procedit, in hoc ductu Budam usque
tota ferme via iam sollide instaurata est. Inde usque Transylvaniam per
eiusmodi plagas ducit in quibus necessaria pro Constructione materialia
desiderantur. Hunc quoque ductum Danubius et Tibiscus intersecat, ac
navali quidem qui <emph>Danubio</emph> intra Budam et Pestinum imponitur
ponti vigens in eodem tariffa sufficientem pro eius conservatione fundum
praebet: vel hoc tamen onus cursus Commercii iam resentit; Tibiscus
etiam ad Szolnokinum ponte constratus est, sed qui nullam interim
stabilem dotem habet; caeterum ductus quidem hic Buda alium ramum etiam
format, nempe per Temesvarinum in inferiorem Valachiae partem ad
Zemlinum. Cum tamen maxima pars commercii Buda Zemlinum secundo Danubio
cursum habeat, via haec in linea commerciali nonnisi pro collaterali
haberi potest.</p>
</div>
<div>
<head>Tertius Capitalis Ductus e Littorali per Pesthinum in Galiciam.</head>
<p>Tertius Capitalis ductus est a <emph>Littorali Hungarico</emph> per
Canisam, Pestinum in <emph>Galliciam</emph> et <emph>Poloniam</emph>,
clausa enim per Vectigalia Borussica Dantisci portu, commercium
orientalium et meridionalium mercium e Littorali Hungarico in Poloniam
inclinare coepit. In hoc Ductu Carlostadio quidem iam Navigatio incipit,
quae in varias Regni partes Communicationem praebet, Pestinum tamen,
quod ferme in centro ductus huius situatur, ipse commercii cursus per
<emph>continentem</emph> sponte inclinavit; nimirum quia transportus
hac via minus sumptuosus evadit, quam per Longum illum et multis adhuc
incommodis impeditum circuitum, si secundo Collapi et Savo Zemlinum,
inde vero adverso Danubio Pestinum navigetur. Hunc quidem per
<emph>Continentem</emph> ductum recensita §. 54. et 55. Impedimenta
ita interverterant, ut usque 1784um totum Pestiense Commercium per
Pettovium Tergestum procedere debuerit. Verum reserata per Vectigal Anni
huius ut §. 57. Ostensum est immediata exoticarum mercium per Littorale
Hungaricum inductione, minus Sumptuosus iam Mercatoribus Pestiensibus
per Canisam, Carlostadium ad Littorale seu domestica Producta evehere
seu exoticas merces inferre. In hoc ductu via iam Zagrabia, in Ductum
primo Loco recensitum deflectit, duarumque ferme Postarum Circuitum
facit per Varasdinum Canisam, qui compendiari potest Si Zagrabia per
Crisium et Capronczam directe Canisam duceretur. Verum Varasdinum usque,
imo usque <emph>Prelok</emph> Possessionem Comitatus Szaladiensis via
iam ad Sollidum Statum Collocata est. Per Crisium et Capronczam maxima
eius pars de novo primum restaurari, et Dravo ad Dernye in Statu
militari Sumptuosus Pons iniici deberet. Canisa usque Tapolczam nullae
adhuc viae instauratae, nec hinc usque Pestinum totus Tractus absolutus
est. Pestino ipso usque <emph>Duklam</emph> multi adhuc viarum Tractus
fundamentali instauratione Opus habent.</p>
<p>Et hi sunt tres <emph>Capitales</emph> Commercialium viarum ductus, qui
ad tres praecipuos evectionis ad exoticas Provincias <emph>Passus</emph>
ducunt, nempe per Croatiam ad <emph>mare</emph>, adeoque omnes
<emph>Adriatici</emph> et <emph>meridiani</emph> Portus: per
Transylvaniam in <emph>Moldaviam</emph> et respective
<emph>Valachiam</emph> et per Galliciam in <emph>Poloniam.</emph>
</p>
</div>
<div>
<head>Reliqui Collaterales Ductus.</head>
<p>Quod Passus attinet: qui in haereditario Germanicas Provincias ducunt;
evectio in <emph>Austriam</emph>, cum qua Hungaria plurimam habet
Mercium Communicationem alioquin in utrumque priorem; eductio vero in
<emph>Gallitiam</emph> in tertium Capitalem ductum incidit. Reliqui
qui in <emph>Silesiam</emph>
<emph>Moraviam,</emph> Styriam et <emph>Carnioliam</emph> ducunt
<emph>passus</emph> limitaneorum ferme Comitatuum eductioni tantum
deserviunt, adeoque cum ea parte minor vigeat communicatio ducentes
etiam ad hos passus viae <emph>Collateralibus</emph> accensendae esse
videntur. In hos Capitales Ductus ex <emph>Emporialibus</emph> Locis
viae aut iam influunt, aut certe influere deberent. Harum aliquae eadem
qua <emph>Capitales</emph> viae Soliditate instauratae: aliae levius
reparatae: plurimae in Naturali adhuc suo Statu relictae sunt.</p>
</div>
<div>
<head>Reparationem viarum Telonia morantur.</head>
<p>Caeterum reparationem viarum, atque ipsum usque adeo Commercium plurimum
moratur, partim nimia Teloniorum frequentia, partim illa Legis
ambiguitas, quas telonialis dominis praeter pontium ipsius insuper
<emph>accessus</emph> et <emph>recessus</emph> reparationem imponit.
Cum enim idipsum indeterminatum sit, pleraque vero privilegia, non uni
determinato ponti affixa, sed universim ad Pontes in Territorio
privilegiato sitos extensa sint, vigent Continuae inter Possessores
Telloniorum et Iurisdictiones Publicas Controversiae, in Casu quidem
illo, ubi privilegiatus nimis multos in Terreno suo pontes habet super
eo an omnes? Vel quos reparare debeat? in Casu vero illo, si paucos aut
unum tantum et hunc exilem habeat, <add>quid</add>2 per accessum et
recessum intelligi oporteat? Quarum quidem differentiarum is plerumque
exitus esse solet, ut aut viae in desolato statu persistunt, aut certe
ut maxima oneris pars in ipsum publicum recidat.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.69. Status maritimae Navigationis.</head>
<p>Quod <emph>maritimam</emph> Navigationem attinet, habet quidem Littorale
Hungaricum et necessaria pro Construendi Navibus Ligna et Populum ad rem
Nauticam ita comparatum, ut ipsae Naves Tergestinae Nautas inde adsciscere
debeant; nationalem tamen navigationem vix adhuc aliquam habet. Anno 1784.
nonnisi 30 Naves domesticas numeravit, et hae nonnisi pondus a 100 usque 300
toleratum sustinebant, et earum maximae vix 20 Nautas occupabant. De
<emph>Segnia</emph> et <emph>Carlobagho</emph> quae ad militarem
Iurisdictionem pertinent quot naves habeant? Statui non potest. Portus tamen
hos pauciores adhuc numerari, tuto affirmare licet. Ipsae paucae hae Naves
advehendo e Sicilia maritimo Sale potissimum occupantur pro aliis Commercii
articulis paucae supersunt, et ideo ipsum exiguum illud, quod per tanta
superius recensita Vectigalis Impedimenta Locum habere potuit,
<emph>exoticae Importationis</emph> Commercium exteris plerumque Navibus
perficitur, ipsa Domesticorum Productorum exportatio, si eam Solito
Copiosiorem esse contingat, veluti in casu vigentis in Italia Frumenti
Caristiae exteras potissimum naves occupare solet.</p>
<p>Proponebatur quidem identidem primum ut ad formandum Nautarum Seminarium
piscatura excitetur. Omniumque quos <emph>Domestici</emph> Piscatores
Capturi sunt, maritimorum Piscium libera ab omni Portorio Inductio
admittatur. Dein ut ad excitandam Nationalem Navigationem exoticis illis
articulis, qui Domesticis Navibus fuerint importati, favores aliqui
concedantur; neque tamen seu unum, seu aliud hactenus perfici potuit:
credebaturque sat esse si ad derivandum sensim ad Littorale tam Germanicum,
quam et Hungaricum Commercii Ductum Certis exoticis articulis si hac via seu
deinde per <emph>domesticas</emph> seu per exteras Naves inducti fuerint
aliqua Portorii diminutio concedatur.</p>
</div>
<div>
<head>§.70. Naturales Navigationis Hungaricae Canales.</head>
<p>Quod Navigationem intra continentem concernit, Hungaria ut iam § 3. ostensum
est, naturalis Navigationis Canales plurimos habet. Princeps omnium est quem
illi <emph>Danubius</emph> praebet, qui medium ferme Regnum intersecat.
<emph>Tibiscus Dravus</emph> et <emph>Savus</emph> licet Danubio
illabantur, cum tamen longum antea terrarum tractum emetiantur, adeoque
copiosis ripparum suarum accolis Beneficium praestent, pro <emph>Capitalibus
Canalibus</emph> merito haberi possunt, reliqui, qui in hos influunt
fluvii, qua parte seu ratibus seu navigiis patent, pro collateralibus
censeri debent.</p>
<div>
<head>Primus Capitalis Navigationis Canalis Danubius. Eius intrinseca
Impedimenta</head>
<p>Danubius inter praecipitem et lentum Cursum medium tenet, et ideo
commodiorem prae aliis Hungariae fluviis Canalem praebet, habet tamen
diversa adhuc Navigationis impedimenta, neque enim omnia eius Littora
adhuc a Sylvis repurgata sunt, quo fit, ut licet eius alveus a truncis
iam Saepius repurgatus sit, novi tamen eidem de tempore in tempus
illabantur, qui impeditam faciunt navigationem. Quibusdam in Locis in
nimium multos ramos abit, nimis multas insulas efficit id quod minus
profundam tempore siccitatis aquam in principali Canali efficit; alibi
per Longos nimium gyros se incurvat, qui Longiorem, adeoque magis etiam
Sumptuosam reddunt navigationem, nec desunt scopuli arenosi, ad quos
imperitus Navarchus Navem facile allidere potest, nec omnes adhuc molae
ad innoxium Navigationi situm sunt collocatae. Et haec de Navigatione
<emph>Secunda</emph>, quod ad versam attinet, <emph>Danubius</emph>
Zemlino usque Földvarinum rippas ita demissas habet, ut eas omnis
exundatio transcendat, et ideo nulla etiam toto hoc tractu semita
attractoria hactenus subsistere potuit, aut enim pars semitae post omnem
exundationem collabebatur, aut etiam succrescentia continuo fruticela
impediebant.</p>
<p>Et ideo naves hoc tractu non <emph>equis</emph> sed hominibus
attrahuntur, quod utique transportum sumptuosum efficere debet. Sed nec
Földvarino usque Limites Hungariae repulsuales viae in debito statu
consistunt, alicubi enim necdum plene restauratae sunt, alibi iam
conciderunt, quin novae iis sunt substitutae, hic succrescrentes
frutices, ibi collocata in Littoribus Aedificia attractionem impediunt.
Universim sicut Danubius Hungariae fluviorum maximus est, ita etiam
navigatio in eodem cum ventis et fluctibus plurimum debet colluctari. Et
haec sunt <emph>intrinseca</emph> Navigationis Danubianae impedimenta,
quibus antequam <emph>generalis</emph> Scopo huic Conformanda Mappa
ellaboretur, ordinatum remedium adferri non potest; neque enim vel id,
qui rami obstrui? Qui vero gyri transecari debeant? absque hoc subsidio
tuto definiri potest. Exstant quidem in Archivo Littoralis Consilii
diversorum Fluvii huius tractatuum mappae. Commissio sic dicta
<emph>Rabiana</emph> 1772. generalem plane per Suas Sectiones fluvii
huius mappam elaboravit: verum particulares illae mappae, nec ad hunc
Scopum, nec ad eandem Scalam ellaboratae sunt. <emph>Rabiana</emph>
Commissio praesentanea tantum Navigationis impedimenta removere, non
vero Systematicam Danubii regulationem ponere sibi pro Scopo
praefixerat, et alioquin ab eo tempore quo <emph>Rabiana</emph>
Commissio processit, ingens in Statu Danubii Commutatio facta est. Quare
generalis ad Scopum Systematicae fluvii huius regulationis elaboranda
mappa adhucdum desideratur, pro aliquo tamen operis huius Subsidio,
antiquiores etiam mappae deservire possunt.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.71. Extrinseci Navigationis Danubianae Defectus.</head>
<p>Extrinseci Navigationis Danubianae defectus ad tria Capita se vocantur: 1o
Quod Naves e molli ligno constructae vulgo <emph>Pelfammer</emph>plerumque
adhibeantur, 2o Quod Navium Structura Capacitati fluvii non sit accomodata.
3o Quod imperitis et saepe dissolutis Nautis Directio Navium Concredi
debeat.</p>
<p>Quod primum attinet: plerasque quibus Danubialis Navigatio perficiatur Naves,
Quaestores Viennenses ex Imperio coemunt, iisdemque merces suas Pestinum
demittunt, seu quod raro fit, quod inde revehere possint, seu vero attractio
Navium, si voluminosis Articulis impleantur, adversa aqua, nimis sumptuosa
evadat, has Pestini divendere solent. Pestienses vicissim iisdem Navibus
merces suas Zemlinum devehunt: ibi eas aliis, qui in adverso Savo et Collapi
navigare consveverunt saepius distrahunt, raro iisdem aliquid revehunt
quandoque praevie dissolutas instar asserum et Lignorum focalium vendere
leguntur, atque ita primum singulae eiusmodi Navis pretium e Provinciis
haereditariis effertur, licet Hungaria abundet Quercinis Lignis, constructae
vero e hoc Ligno Naves tres etiam Aetates earum sustineant, quae e molli
ligno consistunt.</p>
<p>Ad 2um constat maiorem esse <emph>Danubii</emph>, quam <emph>Rheni</emph>
capacitatem, et tamen per hunc constructis e duro ligno maioris longe
ponderis, atque Danubianae sustinent capacibus, malis praeterea velis et
anchoris provisis navibus Commercium exercetur. Cum Subsidia haec magnum et
itineris, et Sumptuosum Compendium procurent, iam Augusta Maria Theresia,
quo florentiorem reddat Hungaricam Navigationem usum eiusmodi Navium per
Danubium introducere constituerat. Evocavit illa hunc in finem e Rhenanis
partibus Navarchum <emph>Heppe</emph> per hunc duas eiusmodi Naves
Speciminis Causa Sumptibus Regiis construi curavit. Singulo privato, qui
suis sumptibus navem eiusmodi construxerit 100 aureorum proemium addixit,
Navarchis vero Danubianis quo debitum velorum Anchorarum usum faciendi,
navesque eiusmodi regendi artem condiscant; ut unum aliudve iter in his
Navibus per vices faciant, imperavit, omnes tamen hi Conatus profusique in
Salutare hoc institutum Sumptus eum tantum effectum produxerunt, quod duae e
Ligno quercino ad maiorem modulum constructae velis et anchoris provisae
Naves prodierint. Verum harum prima non procul a Carlostadio erecta a
postremo Possessore dicta <emph>Taufferiana</emph>, propter nimiam molem non
pro Danubiano Commercio sed pro Navigatione per <emph>Mare Nigrum</emph>
principio statim destinabatur. Et ideo superatis summa difficultate Colapis
et Savi angustiis, utprimum Constantinopolim pertigit, ibidem etiam
divendita fuit. Alia Comitis Theodori de Batthyan aliquot Secundo et adverso
Danubio Navigationes peregit, exstatque etiamnum, neque tamen continuo
Commercii usui deseruit; neque eiusmodi Nautis semper provisa est, qua
debitum velorum usum facere sciant. Ipsae hae duae Naves ad
<emph>Rhaenanum</emph> modulum non erant efformatae adeoque ad designatum ab
Augusta Scopum non deserviebant. Surrexerant primo in illo Aestu etiam
aliquot e Ligno quercino minores Naves, sed nec hae seu ad Rhenanum modulum
efformatae erant, seu vela habuere. Postea omnis iterum Navigatio Danubiana
ad molles Imperiales Naves et imperitos domesticos Nautas recidit; Nam.</p>
<p>Ad 3tium Nullus est Danubianus Navarchus, qui seu Naves construendi, seu
Navigandi artem ex <emph>instituto</emph> edoctus sit; Naves enim ut iam
apparuit paratae ab exteris coemuntur, paucas quae domi efformantur fabri
Lignarii erga inviationem imperitorum Navarchorum elaborant. Ipsi Nautae
artem suam ab attractione Navium saepe incipiunt, alias Remiges (qui vulgo
<emph>hajós</emph> appellantur) eam usu condiscunt, postquam horum
aliquis aliquot itinera in hac qualitate confecit, iam se regendae Navis
parem putat. Et si inveniat Quaestorem qui suam sibi Navim concredat,
assumpto <emph>Kormány</emph> seu Navarchi titulo totam se iam artem callere
arbitratur; inde frequentia ferme quotannis Naufragia, inde redacti ad
incitas tot Mercatores, inde denique languor ipse Navigationis.</p>
<p>Non exiguum etiam Danubianae Navigationi Deffectum pravi Nautarum mores
constituunt, cum enim nulla circa id Norma subsistat, quae sint
<emph>Remigum</emph> erga <emph>Navarchos</emph> et vicissim, quae etiam
Proprietarii Navis erga <emph>Navarchum</emph> Officia? cum multa Convitia
circa inchoandam exercendam aut deserendam hanc professionem, uti et circa
modum illata seu per Nautas seu etiam fortuito mercibus Damna inquirendi
vigent, naturale est, ut hoc genus hominum vitam agat prorsus dissolutam: ut
Remiges subordinationem saepe excutiant: ut nec Navis, nec mercium debitam
Curam gerant, sicque causando Proprietariis Damna, quibus resarciendis pares
non sunt, hos quidem ad incitas frequenter redigant, Navigationi vero et
Commercio grave adferant detrimentum.</p>
</div>
<div>
<head>§.72. Navigatio per Mare Nigrum.</head>
<p>Ante paucos adhuc annos Terminum Navigationis Danubianae
<emph>Zemlinum</emph> efficit. Ibi omne Commercium Hungaricum desinebat,
inde Domestica Producta, quae pro Littorali destinabantur Savum subierunt;
<emph>hoc</emph> et <emph>Colapi</emph> adverso Carlostadium, inde vero
per Carolinam ad mare transponenda. Diu quippe viguit opinio illa, quod seu
propter Latentes infra Orsovam ad sic dictam <emph>Portam ferream</emph>
Scopulos, seu propter Longinquitatem itineris, seu propter frequentes
Turcorum vexationes seu denique propter periculum internum et per
enasciturum forte Bellum Commercii non intersit Mercatores ultro navigare.</p>
<p>Post initium ab Augusto Iosepho II postremum cum Turcis Commercialem
Tractatum Quaestores iam ultra etiam Belgradum navigare, emensoque Danubio
ipsum etiam <emph>Mare Nigrum</emph> tentare coeperunt.</p>
<p>Praeter recensita paulo ante Navigationis huius impedimenta unum illud e
praecipuis est, quod devecta <emph>usualibus</emph> hactenus Navibus usque
<emph>Suinam</emph> merces in maritimas, quae raro illic praesto esse
solent, transponi debeant, nulla autem adsint magazina; ubi hae interea
reponi possint. Mercator <emph>Golner</emph>, qui unus e primis hanc
navigationis viam iniverat, huic quoque difficultati subvenit, nimirum
construxit ille duas Naves, quae et Danubium et Mare Nigrum perinde possint
sustinere, his quoque e Banatu Constantinopolim directe navigavit. Fecit
quidem ille unius ad Scopulos Orsovanos allisae navis iacturam, sed id ille
ad infidelitatem Turcici <emph>Piloti</emph> retulit, idque in posterum
facile evitari posse statuit. Post Golnerum Compagnia <emph>Brigenti</emph>,
et <emph>Dellascia</emph> 15 eadem via expeditiones suscepit. Verum conatus
hos emanatum Anno 1788. Turcicum Bellum intercoepit. Hoc tamen vix terminato
<emph>Golner</emph> novam continuo pro eadem Navigatione Societatem
conquirere coepit. An ille propositum suum in effectum perducturus, aut
quispiam alter id tentaturus sit non constat, discrepant enim admodum circa
utilitatem Navigationis huius Quaestorum Sententiae, qui in Littorali se
defixerunt, metuunt ne si feliciter cedat commercium totum suum Cursum eo
avertat. Alii ideo eam haud Lucro Cessuram arbitrantur, quin e mari nigro
Zemlinum nullae exoticae merces <emph>adverso Danubio</emph> revehi possunt.
Mercator vero, qui post primam statim mercium suarum venditionem Navim, ut
et <emph>Tauferer</emph> et <emph>Golnerus</emph> fecit, distrahere debet
adeoque nullas cum redditu suo merces adferre potest, dimidium Beneficii,
quod secus habere poterat amittit. Interea, tempus et Industria Mercatorum
Problema illud primum resolvere debet an non Quaestor Hungarus per Danubium
seu Constantinopolim seu ad alium Maris Nigri portum pertingit distractis
ibidem mercibus suis, alias coemere, hasque eadem qua illuc pertigerat,
navi, seu in alium eiusdem <emph>maris nigri</emph>, seu Superatis
<emph>Dardanellarum</emph> angustiis, ad aliquem <emph>Adriatici</emph>
aut <emph>Mediteranei</emph> portum utiliter transportare? aut vero: an non
idem Quaestor exoticas quas in primo statim Maris Nigri portu, in quo sua
distraxerat, coemit merces, Littorali Hungarico eadem Navi inferre? Suamque
illic in posterum Stationem pro exercendo ulteriori, cum eadem Navi Quaestu,
defigere possit?</p>
<div>
<head>Danubius plurimas mercium Species vehit.</head>
<p>Utcunque id eveniat: quaecunque sint Danubianae Navigationis Impedimenta,
fluvio tamen hoc et plurima mercium quantitas, et praecipuae earum
Species devehi solent. Aliorum <emph>Capitalium</emph> licet fluviorum
Hungariae Navigatio ad unum fermê ut mox apparebit, aliumque articulum
restringitur. Danubius plerasque quibus aut Hungaria opus habet aut quas
exteris transmittit, merces vehit. Hoc enim <emph>Secundo</emph>
pleraque Germanica artefacta Pestinum usque saepe etiam ulterius
demittuntur: eo vero <emph>adverso</emph> maxima frumenti copia Austriae
et Moraviae invehitur, et ideo ille pro principe Navigationis Hungaricae
Canali merito reputatur. Cuius quidam rei ratio non tantum in
amplitudine fluvii, sed etiam in eo versatur, quod medium plane Regnum
praeterfluat, quodve Cursum teneat per <emph>Austriam</emph>, cui
plurima cum Hungaria Commercii Communicatio intercedit; a Moravia vero
haud nullum discedat. </p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.73. Capitalis Navigationis Canalis per Tibiscum.</head>
<p>
<emph>Tibiscus</emph> Szolnokinum usque ratibus tantum et minoribus navigiis
frequentatur. Inde etiam usque Szegedinum Navigatio paucas adhuc maiores
Naves occupat. Summa itaque Navigationis Tibiscanae intra hanc Urbem et
fluvii huius in Danubium Effluxum Concentratus. Tibiscus inde ferme Tokaino
adeo lente fluit, ut Spatio horae, vix mille orgias conficiat, alicubi plane
stagnare videtur. Praeter exiguum quem fluvius hic habet Cursum, Languorem
hunc ingentes eius Gyri producunt, id quod tardam <emph>secunda</emph> etiam
aqua efficit navigationem, saepe enim vix unius diei navigatione tantum
Spatii conficias, quantum terrestri itinere unius horae intervallo peragi
potest. Ut et itineris compendium et fluvio celerrior tantisper defluxus
procuretur, quod gyros hos transectare expediat, suapte apparet; haec de
<emph>Secunda</emph>; quod adversam Navigationem attinet, haec iam
Szegedini terminatur. Nempe hucusque durant viae repulsuales, sed nec hae ad
eum adhuc Statum Collocatae sunt, ut Naves equis ubique attrahi possint:
adhuc alicubi homines ad opus hoc adhibere debent. Supra Szegedinum Tibiscus
alicubi nullas ferme rippas habet sed protensae ab utrinque saepe ultra
mille orgias et arundine concretae Palludes quae vulgo <emph>Tisza
rétye</emph> compellantur alveum eius abscondunt. Alibi evagantes fluvii
huius rami, alibi concreta fruticetis eius Littora difficilem adhucdum
reddunt viarum repulsualium Constructionem, quas tamen adminus usque
Tokainum instaurare plurimum interest ad id ut Navigationis huius Superiores
etiam Comitatus participes reddi, sicque eadem efflorescere possit. Hactenus
enim illa usque Szegedinum ad <emph>Salis</emph> et <emph>Lignorum</emph>
aedilium transportum restringitur. Inde <emph>Tabaca</emph> paucique aliquot
Articuli Danubio inferri consveverunt, per quem deinde partim Neo-Plantam,
partim Zemlinum, seu pro usu partium illarum, seu pro ulteriori ad Littorale
transportu promoventur. Et ideo Languori Navigationis huius, forma etiam
Navium quibus exercetur, et Nautarum dexteritas, qui eas dirigunt respondet.
Ipsa tamen haec sensim perficienda esse sperare licet, si transectis Gyris,
occlusis Superfluis ramis, instauratis usque Superiores Comitatus
repulsualibus viis, Navigatio ipsa tam <emph>secundo</emph> quam
<emph>adverso</emph> fluvio maiora coeperit Incrementa.</p>
<p>Caeterum huius etiam fluvii exstant diversae in Archivo et Consilii partiales
mappae: Generalis ad eandem cum Danubio Scalam exacta et iuxta easdem
Regulas elaborata adhuc desideratur.</p>
</div>
<div>
<head>§.74. Capitalis Navigationis Canalis per Colapim et Savum.</head>
<p>Colapis usque Ozalyinum torrentis potius quam fluminis Speciem praesefert,
post Cataractam Ozalyiensem iam Cursum Suum ita moderatur, ut Carlostadio
usque Siscium ubi Savo influit tutam praebeat Navigationem.
<emph>Secundae</emph> Navigationi praeter molas nil ferme aliud obstat, quam
Cataractae ad <emph>Szerediglo</emph> et <emph>Degoy</emph> per has enim
parva aqua transiri non potest Utrique huic impedimento tollendo, erga
relationem Comissionis <emph>Rabianae</emph> manus iam admota, opus tamen
consummatum non fuit, nimirum rumpebantur Saxa, cum Celebris temporis sui
Hydraula <emph>Freiman</emph> irritum futurum hunc Laborem edixit utque
potius Cataractae hae per artificialem Canalem circumeantur, svasit. Nunc
hydraula Fluminensis <emph>Gnamb</emph> Scopum hunc per collocanda debitis
Locis Calcaria minori impedimento obtineri posse arbitratur. Caeterum Siscio
usque Carlostadium adversa etiam Navigatio patet quidem, quibusdam tamen
adhuc Locis attractio per homines perfici debet.</p>
<p>
<emph>Savus</emph> usque Rugviczam exiguo supra Siscium intervallo Situm
Locum, adeo praecipitem Cursum habet, ut ratibus tantum, minoribusque
Navigiis pateat, repulsuales vias propter ripparum instabilitatem, adeoque
adversam etiam Navigationem non patiatur, a Rugvicza cursum ita moderatum
habet, ut Commodam usque Zemlinum <emph>Secunda</emph> aqua praebeat
Navigationem: Ad <emph>Ostrilugh</emph> tamen in Confinio Slavonico tantum
Gyrum facit ut is vix sex horis absolvi possit, ubi tamen punctum, ubi Gyrus
hic a Rectilinio discedit a puncto illo, ubi iterum ad eandem Lineam redit,
vix 80 Orgias constituit. Huic quoque Gyro transecando, erga Commissionis
<emph>Rabianae</emph> Proiectum manus iam admota, postea tamen Opus
interruptum fuit. Zemlino usque Siscium, quanquam una rippa longo terrarum
tractu ad Turcam pertineat, nihil ferme est, quod [ad] <emph>adversam</emph>
Navigationem impediat: Semitae enim attractoriae in Littore Croatico per
totum hunc Ductum ita instauratae sunt ut attractio Solis Equis perficiatur.
Caeterum totus Carlostadio usque Zemlinum ductus, licet duos fluvios
complectatur, in Linea tamen commerciali pro uno reputari debet. Transit
ille partim in Hungaricam et Turcicam, partim inter Militarem et Politicam,
partim inter Solam Militarem, partim denique inter Solam Politicam
Iurisdictionem. Turcae tempore pacis vix aliqua Navigationis Impedimenta
ponunt, tempore Belli eam infestam reddere non intermittunt. Militaris
Status ubi utramque rippam habet, quoad coactivum natura sua militare
Systema admittit eam utcunque sustinet. Ubi una rippa ad unam, alia ad aliam
pertinet Iurisdictionem olim frequentes Controversiae oriebantur: nunc maior
iam Cointelligentia viget. Huius quoque Savano Colapinae Navigationis Statum
et impedimenta primum quidem Commissio Rabiana 1772., dein Comes Mailats qua
eotum Gubernator 1780. postremo Comes Sermage 1787. in relationibus suis
adumbrarunt.</p>
<p>Caeterum per hunc aquaeductum partim coemptae Zemlini ut iam apparuit Naves
<emph>Pelhammen</emph> dictae, partim domesticae maiores
<emph>Bortun</emph> appellatae, quorum aliquae e duro ligno constructae 2000
metretarum Capaces sunt, partim denique minores Corabae vocitatae ducentarum
aut tercentarum Metretarum capaces vigent. Zemlini et Carlostadii exstat
quidem aliqua Contubernii Nautarum Species, sed quae multam adhuc requirit
emendationem, et ideo <emph>Savana</emph> etiam Navigatio nihilo
peritioribus atque <emph>Danubiana</emph> Nautis regitur.</p>
<p>His Navibus Nautisque utque 1784o quo <emph>directa</emph> exotica Importatio
reserata fuit, vix aliqui praeter Banaticum et Bachiense frumentum,
demissamque per Tibiscum Szegedino partium illarum Tabacam Articuli
<emph>adversa aqua</emph> usque Carlostadium promovebantur, inde vacuae
plerumque Naves redire debuerunt, iam nunc non Mercatores Carlostadienses,
quorum nullus tantum adhuc nervum habet, sed Graeci et Macedones maritimas
merces, Flumine Carlostadium devehere iis denique reduces Zemlinum naves pro
variis seu Danubio seu Tibisco adiacentibus Emporiis onerare coeperunt. Sed
<add>si</add> hic <emph>Reonerationis</emph> usus pedem figeret,
Navigatio haec rapida utique capere deberet Incrementa: verum sub finem
praeterriti anni inscitia Navarchi reducem eiusmodi Navem Ponti Pestiensi
ita alisit, ut omnes ad m/20 aestimatae merces submersae sint. Id quod a
simili tentamine alios Quaestores pro longo tempore deterrere potest.</p>
<p>Et hi sunt Capitales Navigationis Hungaricae canales, per quos non exigua
Commercii pars procedit. Circa eorum regulationem multa quidem iam adusque
frustratim acta; alicubi adiacentium Paludum exsiccatio, ante regulationem
ipsius fluvii praepostere suscepta, nullum tamen hactenus Generale et
Systematicum regulandorum in mutuo nexu fluviorum horum Planum elaboratum
fuit. Ut hoc stabiliri possit, Generalis et Systematicae fluviorum horum
mappae elaboratio Anno primum 1785. decernebatur; praescripta fuit omnibus
in illa operaturis Comitatensibus Geometriis Conformis instructio, eademque
Scala: in Singulo vero in quot eotum Hungaria divisa fuit Districtu unus
Geometra Dirigens maiori tantisper Salario provisus, qui reliquos in opere
manuducat, Constitutus fuit: Verum hoc quoque opus partim Bellum Turcicum,
partim subsecuta temporum mutatio intercepit. Magnam tamen eius partem per
subsequum quod Turcicum Bellum praecessit, biennium peractum esse vix
dubitare licet, quae si Labor hic reassummatur non exiguum ad celerriorem
eius perfectionem momentum adferre possit.</p>
</div>
<div>
<head>§.75um Collaterales Navigationis Canales, qui in Danubium ducunt.</head>
<p>Reliqui navigabiles Hungariae fluvii <emph>Collaterales</emph> tantum
Navigationi Canales praestant, tales sunt respectu Danubii
<emph>Vagus</emph>, <emph>Granus Raba</emph> et <emph>Dravus</emph>.</p>
<p>Vagus iam Rosenberga usque Comaromium ubi Danubio influit, ratibus
Fraequentatur; Navigiis propter nimis praecipitem quem habet Cursum vix
patet: et ideo nec repulsuales vias, nec <emph>adversam</emph> recipit
Navigationem. Canalis hic praeter <emph>aedilia</emph> et
<emph>focalia</emph> Ligna, et nonnulla artefacta vix aliam Commercio
materiam praebet. Mappam eius iam Anno 1780. Hydraula Hölczl elaboravit,
operantique eotum Commissario Regio Comiti Balassa exhibuit, erga cuius
Relationem Ordinati fuere necessarii non tam ad eius
<emph>Regulationem</emph>, quam ad praevertenda ulteriora Damna Laboratores.</p>
<p>
<emph>Grani,</emph> qui Neosolio Strigonium usque ubi Danubio illabitur,
ratibus fraequentatur eadem per omnia, quae <emph>Vagi</emph> ratio est.
Mappam eius modernus Consiliariis Aulicus Valcher confecit, nulla tamen
eius, etiam post hanc regulatio subsecuta est.</p>
<p>
<emph>Raba</emph> Körmöndino usque Iaurinum ubi se Danubio miscet et
moderatum Cursum, et tantum Volumen aquae habet, ut minora Navigia sustinere
imo repulsualem etiam viam admittere possit, verum intervallum hoc adeo
exiguum est, ut vix aliquod ad internam Communicationem momentum adferre
possit. Et ideo ne mappa quidem eius hactenus exstat.</p>
<p>Dravus Zavrihio usque Legradinum adeo praecipiti Cursu currit, adeo fragiles
habet rippas, ut ferme ratibus tantum pateat, neque capax sit viae
Repulsualis, adeoque nec adversam Navigationem admittat. Ut malo hinc
subveniatur, Colonellus <emph>Biequin</emph> artificialem iuxta Littora
eius, per totum hunc tractum Canalem iam dudum proiectaverat, verum
proiectum hoc Hydraula <emph>Freman</emph> e Hydraulicis motivis reiecit, et
alioquin res ipsa ostendit, quod procurandum per id Commercii emolumentum,
necessariam in id Aeris Summam nunquam compensaret.</p>
<p>
<emph>Dravus</emph> Legradino usque Eszekinum, ubi se Danubio infundit iam
ita moderatum Cursum habet, ut repulsualem etiam viam recipere possit. Verum
hoc etiam spatio copiosis Truncis scatet, complures gyros format, et in
multos ramos frequenter abit. Prout omnia haec Hydraula <emph>Pichler</emph>
in exacta quam Anno 1775. confecit eiusdem fluvii mappa adaequate expressit.
Donec Belgradum Ditionis Austriacae fuit praecipuumque Commercii Emporium
effecit, ut ut impedita frequens tamen fuit Dravana Navigatio. Hoc enim
Canali et adiacentes illi Hungarici, Croaticique Comitatus Producta sua, ac
praesertim vina, et ipsa Styria partim Producta, partim etiam artefacta sua
Levi impendio dimittebant. Si Danubius et Dravus iam tunc repulsandibus viis
provisus fuisset, Ductus hic <emph>Capitalem</emph> Certe Navigationis
Canalem effecisset. Nunc fluvius hic <add>nullo</add> alio nomine
Commercio subservit, quam quod Pettovienses <emph>Aedilia Ligna, Asseres,
Clavos</emph>, aliaque ferrea Instrumenta plerumque Eszekinum aliquando
ultro etiam ratibus transportent. Quodsi tamen aut Belgradum aliquando
reciperetur, aut forte interea Zemlinum in Celebre Emporium assurgat, operae
pretium certe erit regulato Dravo tam <emph>secundam</emph>, quam et
<emph>adversam</emph> Canali hoc Navigationem debite instaurare.</p>
<p>Caeterum Collateralem huius Dravi Canalem <emph>Mura</emph> efficit, qui ab
Oppido Beltinecz usque Legradinum, ubi se Dravo miscet, Insulam Muraköz
alluit. Hic a Lendvensi ponte ita moderate decurrit, et tantum aquae volumen
habet, ut et minores Naves sustinere, et viam repulsualem recipere possit.
Nunc tamen ratibus tantum fraequentatur, quibus Graecenses Mercatores,
quorum moenia fluvius hic praeterfluit, eosdem ferme Articulos, quos
Pettovienses per Dravum dimittunt, iisdemque adsitos huic Comitatus
provident. Quanquam Hungarus Quaestor exiguo tantum Spatio per fluvium hunc
possit navigare, cum tamen in eius effluxu iam Dravanae et Danubianae
Navigationis beneficium nanciscatur, eius mentio vel eo nomine iniicienda
videbatur, ut appareat, quod et ille et <emph>Dravus</emph> unice ob
deffectum viae repulsualis passivum tantum pro Hungaria Canalem
praebeat.</p>
</div>
<div>
<head>§.76. Collaterales Navigationis Canales, qui in Tibiscum ducunt.</head>
<p>Collaterales Tibisci Canales efficiunt, in partibus Superioribus
<emph>Bodroghus Hernandus</emph> et <emph>Sajo</emph>, in inferioribus
tres <emph>Crisii, Samusius</emph> et <emph>Marusius.</emph>
</p>
<p>
<emph>Bodroghus</emph> toto suo licet sat longo Cursu ferme ratibus tantum
patet, nec adversam recipit Navigationem. <emph>Hernandus</emph> et
<emph>Sajio</emph> vix a confluxu suo minora Navigia sustinent, et
adversae Navigationi perinde minus idonei sunt. Fluviorum horum Navigatio
exiguam Commercio materiam praebet, ferme enim ligna tantum per eos in
inferiores Comitatus demittuntur.</p>
<p>Eadem est trium Crisiorum ratio, <emph>Samusius</emph> iam ad
<emph>Deecs</emph> Transylvaniae Oppidum minores Naves sustinet, sed et
huius Navigatio devehendo tantum Sali et Lignis hactenus subservit.
<emph>Marusius</emph> iam ad Possessionem <emph>Lard</emph> in
Transylvania ratibus sufficit. Postquam Hungariam subivit, minoribus etiam
Navibus par est. Hoc quoque Canali <emph>Sal</emph> tantum et
<emph>Ligna</emph> in inferiores Comitatus hactenus demittebantur, iam nunc
pauca etiam alia Producta devehi coeperunt. Per fluvium hunc ab eius in
Tibiscum influxu usque Transylvaniae Limites possent viae repulsuales,
adeoque adversa navigatio instaurari; sed hoc tum primum operae pretium
futurum videtur, ubi Tibiscus Danubio per intermedium Canalem iunctus et
utriusque Navigatio debite regulata fuerit. Tum enim primum Ductus hic
faciliorem reddet inter Hungariam et Transylvaniam Communicationem.</p>
<p>
<emph>Savus</emph> in Turcico plures quidem habet <emph>Collaterales</emph>
Canales, nimirum <emph>Verbacz, Bosnam Drinum et Moravam</emph>, qui omnes
<emph>secunda</emph> aqua sat longo Spatio navigabiles sunt. In Ditione
Austriaca unicum eiusmodi Canalem eidem Unna praebet, qui ad
<emph>Ieszenovacz</emph> militarem confinii Banalis Locum Savo
illabitur. Sub tempus confecti recentissimi Belli Turcici Statum militarem
necessitas ipsa adegit, ut per fluvium hunc Commeatum Militarem usque
Kosztajniczam adversa aqua transponere debuerit, licet construendis per hunc
tractum repulsualibus viis, nunquam hactenus manus admota fuerit. Cum
Kosztajnicza <emph>Segniam</emph> brevior sit, quam Carlostadio per
Continentem via, Segnienses regulationem fluvii huius efflagitarunt. Verum
cum totus hic fluvius per Statum Militarem defluat, obiectum etiam hoc ad
eius agenda refertur. </p>
<p>Ubi nullus <emph>Naturalis</emph> Canalis adest, et tamen Communicationem per
aquam utilitas Commercii exposcit neque adeo Solum reluctatur, ibi
<emph>artificiales</emph> etiam canales duci consveverunt. Videndum
itaque restat, quid hactenus in Hungaria hoc in genere factum, quod tantum
propositum, neque tamen effectuatum fuit? Quod ut clarius appareat, iuvat
ea, quae reipsa Navigationis causa acta sunt ab illis, quae exsiccandarum
tantum Palludum gratia suscipiebantur, separare.</p>
</div>
<div>
<head>§.77. Artificiales Hungariae Canales.</head>
<div>
<head>Ramus ErsekUjvariensis</head>
<p>Ramum Ersek-Ujvarinum manu formatum esse fert traditio: per hunc longe
facilius, quam magno Danubio navigabatur. Verum ramus hic seu per
solitas aquarum vicissitudines, seu per susceptos praepostere Posonii
aliquos labores Hydraulicos iam Anno 1780. Sabulo repleri coepit.
Agitata fuere continuo de adferendo malo huic remedio, consilia: exmissi
saepius Hydraulae, discussa, quae illi proposuerant Plana, operi ipsi
manus identidem, sed semper incassum admota fuit. Seu Planorum vitio,
seu ob non adhibitam ad Sufferendum in ipsa radice malum Sufficientem
operam, ramus ille ita exaruit, ut nulla amplius per eum Navigatio
pateat; sed Nautae cum Ventis, fluctibus exundationibus praesertim in
<emph>adversa</emph> Navigatione in magno Danubio debeant
colluctari. Quibus Operis et Sumptibus Summe Necessarius pro Navigatione
Danubiana hic Canalis restitui possit? Necdum Calculus subductus est,
quod pluribus Centenis millibus opus futurum sit, facile coniicere
licet.</p>
</div>
<div>
<head>Canalis Temessiensis</head>
<p>Praeter hunc ramum si adhuc ille arteformatus fuit, Hungaria nullum alium
proprie artificialem Canalem habet, quam illum, quem adhuc Administratio
Banatica Ope aquarum fluvii <emph>Begsa</emph> ad Temesoarinum, versus
sic dictam <emph>albam Palludem</emph> effodi curavit. Verum nec hoc
Opus adhuc consummatum est, et ideo vix adhuc aliqua per illum in
Tibiscum Navigatio viget. Augustus quidem Iosephus II perfectionem eius
1787. demandaverat, sed effectum ennatum subsequo anno Bellum Turcicum
impedivit.</p>
</div>
<div>
<head>Proiectatur Canalis iuxta Danubium Baja usque Haraszty.</head>
<p>Artificiales, qui hactenus proiectabantur Canales ad Sequentes fermê
recidunt, Hydraula <emph>Balla</emph> ut recensita Superuis intrinseca
Navigationis Danubianae Zemlino usque Földavar Impedimenta sufferantur,
proponit ut inchoatus iam et illic dicit ab Oppido Baja Canalis per
<emph>Akaszto-Fülöp, Szabad Szálas, Hun-Sz. Mikloss, Budyi</emph>
usque Possessionem Harasztii perficiatur. Verum ille nec Laboratorum
Calculum, nec Sumptuum Schaema exhibuit. Res tamen ipsa ostendit, Opus
hoc pluribus Centenis millibus constiturum. </p>
</div>
<div>
<head>Proiectatus Canalis Communicationis inter Danubium et Tibiscum.</head>
<p>Et idem <emph>Balla</emph> et alii plures transversalem intra Pestinum et
Szolnokinum Canalem proiectaverunt, quo Tibiscus Danubio coniungatur ac
<emph>Balla</emph> quidem Proventum Canalis huius ad m/115 vel ad
m/120 elevare conatur, nimirum ut ostendat, quod si duorum etiam
millionum Sumptus requirat, operae tamen pretium esse, ut eidem manus
admoveatur, verum an omnia ita se habeant? Anve Operi huic antequam tota
Danubii et Tibisci pars perfecte absolvatur manum admovere intersit?
Disquirere non est huius Loci.</p>
</div>
<div>
<head>Uti et Canalis a Danubio per Sio-Ballationem, huius Stagna et Palludes
Canisenses ad Muram.</head>
<p>Exstat etiam in Archivo Consilii Proiectum qualiter ope aquarum fluvii
<emph>Sio</emph> Canalis in Danubium duci, Stagna
<emph>Ballatonis</emph> exsiccari, sicque aliquot Comitatibus navigatio
procurari possit. Verum in proiecto hoc reflexum non fuit ad vastas,
quae a Ballatonensibus Stagnis non multum distant, quae Muram fluvium
contingunt Palludes Canisenses, ut enim Proiectum hoc notabilem Regno
adferat utilitatem deberet efformandus per Stagna Ballatonensia Canalis
cum eo, qui per Canisenses Palludes effoderetur coniungi, ita reipsa
Complures Comitatus et <emph>Muranae</emph> et <emph>Dravanae</emph> et
<emph>Danubianae</emph> Navigationis participes efficerentur.</p>
</div>
<div>
<head>Canalis Communicationis intra Danubium et Savum.</head>
<p>Ut vetus Romanorum inter <emph>Vukovar</emph> et <emph>Mitrovicz</emph>
Canalis restauretur, sicque e Savo in Danubium et vicissim navigari
possit, quin Longus ille per Zemlinum Circuitus peragi debeat iam
saepius propositum mappae elaboratae, Sumptuumque etiam Schaemata
exhibita, numquam tamen operi manus admota fuit.</p>
<p>Hydraula <emph>Freiman</emph> hoc compendio non contentus Dravum a
<emph>Dernya</emph>, Savo ad <emph>Siscium</emph> Ope artificialis
Canalis nectendum proposuit, Systematicoque opere, quod in Archivo
Consilii exstat, proiectum hoc suum Complexus est, quo Schaema Sumptuum
operis huius tantum ad m/200 evaluavit.</p>
</div>
<div>
<head>Colapis intra Carlostadium et Brodium in Canalem reducendus.</head>
<p>Proiectatum fuit etiam identidem ut Colapis <emph>Carlostadio</emph>
usque <emph>Brod</emph> Opem Cataractarum navigabilis efficiatur. Comes
Theodorus de Battyan operi huic praelucere voluit, dum prominentia ad
Ozail Saxa primum pulveribus pyriis disrumpere, dein coarctato per
artificiales rippas fluminis alveo aquam elevare gravibus sane sumptibus
tentavit, verum disruptis subinde vi aquarum his rippis reliquum etiam
opus adhaesit, quod tamen per aliquos Littoralis Hungarici Quaestores
magnis studiis iterum urgetur. Diversa Proiecti huius Plana Sumptuumque
Schaemata Comes Mailath, in provocata superius relatione exhibuit e
quibus patet, quod aliqui Hydraula ad m/600 alii ad m/500, qui vero
Calculum maxime restrinxerunt ad m/300 florenorum Summam
calculaverunt.</p>
</div>
<div>
<head>Canalis intra Tibiscum et Popradum</head>
<p>Denique proponebatur iam etiam efformandus ope fluviorum <emph>Hernandi,
Ungs Laboren</emph> et <emph>Lanorecz</emph> in Popradum Canalis,
Laborque hic B. Laurentio condam Orczy, qua Commissario Regio obvenerat.
Cum <emph>Popradus</emph> in <emph>Danajecz</emph>, iste in
<emph>Vistulam</emph>, hic vero in mare Balticum effluat, per
Canalem hunc reserata fuisset Navigationi Hungaricae et omnibus suis
navigabilibus fluviis postquam hi pro adversa navigatione debite aptati
fuissent, in Balticum, adeoque in omnia etiam ulteriora maria, via: quod
quidem Beneficium quibusvis impendendis in Opus hoc sumptibus
praevaleret. Verum re penitius investigata compertum fuit molimini huic
Longitudinem Ductus, altos praeruptos et Saxosos, qui eum intersecant
montes, exiguum,3 quod fluvii illi vehunt aquae volumen, verbo naturam
ipsam adversari. </p>
<p>Et haec fuere hactenus ad procurandos <emph>Artificiales</emph>
Navigationis Canales partim acta partim tantum proposita.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.78. Labores pro exsiccandis Paludibus Suscepti.</head>
<div>
<head>Proiectum exsiccandi Districtus Hanszags, et Stagnorum Förtöiensium</head>
<p>Ut Palludes quas per varias Regni partes immensum ferme Spacium occupant
exsiccentur adhuc Augusta Maria Theresia distinctos in respectivis
Districtibus Commissarios, qui Opus hoc dirigant, cum necessariis
Geometris ordinavit. Proponebatur eotum ut per Stagna Lacus
<emph>Fertő</emph> Paludesque Districtus <emph>Hanszags</emph> dicti in
fluvium <emph>Rabam</emph>, non procul ab eius in Danubium influxu
Canalis ducatur, quo ingens illa Palludum Plaga exsiccari possit. Cum
opus hoc Comitatum Castriferrei, Soproniensem, Mosoniensem, et
Iaurinensem iuxta respiciat, Convocati fuere omnium horum Comitatuum
Deputati cum suis Geometris, adhibitus Hydraula Regni
<emph>Krieger</emph>, necdum enim Hydraulicum Departamentum exstabat.
Collata fuere Consilia, efformata Plana, Subducti Laboratorum et
sumptuum calculi. Verum totum hoc Opus in quaestione illa quis? In qua
proportione Comitatus concurrere debeat? Subinde adhaesit. Princeps
tamen Eszterhazÿ ab <emph>Eszterház</emph> versus Iaurinum sat longum
Canalem fodi curavit, sed cum multos transversos Canales duxerit,
exiguam adiacentem tantum Terreni partem exsiccavit.</p>
</div>
<div>
<head>Exsiccatio Palludum Alba Regalensium suscepta</head>
<p>Exsiccandis e converso per efformandum fluvio <emph>Sárviz</emph>, qui
eas efficit alveum Palludibus Comitatus Albaregalensis manus effective
ea ratione admota fuit, ut Dominia necessarios per Terrenum suum Sumptus
suppeditent, si quod vero id recusaret, rata eius Publicis etiam
impensis perficiatur, usus tamen exsiccandae hac ratione Plagae penes
Publicum tamdiu permaneat? Donec impensi in eam Sumptus compensentur.
Verum opus hoc quod ab influxu <emph>Sarvizÿ</emph> in Danubium ad
<emph>Battam</emph> inchoari debuisset, supra Albam regalem
praepostere inceptum, usque tamen Limites Comitatus Albensis perductum
fuit. Comitatus Tolnensis ad id ut alveum hunc continuet, et in Danubium
educat, nulla ratione perduci potuit. Utrumque hoc opus Directioni
Comitis Sigrai Concreditum fuit. In amplissima illa, quae Tibiscanos
occupat Comitatus Palludum Sede notabiles sed haud magno cum fructu
Labores sub directione Comitis Antonii Károlyi susceptae fuere, nimirum
regulatus fuit <emph>Samusii</emph> Cursus, et per id aliquot quas ille
formabat Palludes reipsa exsiccabantur. Verum Comitatus Szabolesensis
per ipsam hanc regulationem Terrena sua magis adhuc inundari
querulabatur. Id, quod reipsa facile evenire potest: si superiori fluvio
promptus refluxus procuretur, antequam inferior in quem ille influit,
reguletur. Admota etiam fuit manus exsiccandae Paludi Essediensi eoque
Labor perductus, ut magna Terreni pars reipsa exsiccata fuerit. Verum
seu quod fluvii Crisii, in quos Palludi huic effluxus procurari debuit
praevie regulati non fuerint, seu quod nulla postea in Conservationem
iam efformatorum Canalium Opera impensa sit, nec hi Labores seu
notabilem seu stabilem fructum produxerunt.</p>
</div>
<div>
<head>Notitiae hae poterunt Hydraulicae Commissioni, quae generale
Navigationis et exsiccationis Palludum Systema elaboratura est,
deservire.</head>
<p>De <emph>Pallude Alba</emph> paucisque aliis quae in Banatu adhuc
supersunt stagnis exsiccandis proiecta saepius proposita, formata Plana,
Schaemata Sumptuum elaborata: nunquam tamen operi manus admota fuit.</p>
<p>Omnia haec quorum meminimimus Plana et Schaemata in Archivo Litteralis
Consilii exstant, quae licet moderno fluviorum Stagnorumque Statui planê
non correspondeant, poterant tamen non exiguo pro Hydraulicae, quam
Deputatio haec propositura est, commissioni usu deservire. Omnes etiam,
quas praemisimus, notitiae praebebunt illi Lumen aliquod pro gravi illa
Quaestione decidenda: quos (cum omnes simul inchoare res ipsa non
admittat) Labores praeferentes suscipere intersit? In quo nexu Scopus
exsiccationis Paludum cum efformatione artificialium pro Navigatione
Canalium obtineri possit? Quale denique generale et fixum totius operis
Planum ita construi possit, ut Labores non tantum ex occasione et
sparsim uti hactenus suscipiantur, sed hi semper in sequelam Generalis
Plani ea ratione quotannis ordinentur, ut grande illud exsiccandarum tam
vastarum Palludum, obtinendaeque per intermedios
<emph>artificiales</emph> Canales Commercialis Communicationis
Propositum post aliquot adminus annorum effluxum obtineri possit.</p>
<p>Notae</p>
<p>1. non <emph>MS</emph>
</p>
<p>2. qui <emph>MS</emph>
</p>
<p>3. exigui <emph>MS</emph>
</p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>9. Status Actualis Commercii</head>
<div>
<head>§.79. Mechanicus Commercii Cursus, Ordinarie per sic dictas Scalas
procedit.</head>
<p>Quis sit Commercii Hungarici Status multa quidem in §phis ubi de Fabricarum
Statu, de Vectigalis Systemate, et de viarum Navigationisque Obiecto
agebatur, iam praemissa sunt, ut tamen completa huius etiam obiecti Idaea
efficiatur, explanandum restat: quis sit <emph>mechanicus</emph> eius
cursus? Id est ad quae Emporia? Per quas Scalas Singulus Commercii Articulus
tendat? Cum quibus Provinciis activum? Cum quibus item passivum Commercium
Hungaria habeat? Denique quae sit Hungarici Commercii Billanx?</p>
<p>Quod primum attinet: in Regione ubi Commercium iam plane effloruit, nullae
nundinae vigent, victualia, aliaeque pro immediata Consumptione neccesariae
merces quotidie venui prostant. Negotiatio omnis per Contractus, qui nulli
tempore, aut Loco affixi sunt geritur.</p>
<p>In Hungaria mechanicus Commercii Cursus adhuc per <emph>Nundinas</emph>
procedit. In <emph>hebdomadalibus</emph> quidem potissimum victualia, et
paucae pro proprio emptoris usu necessariae merces exponuntur, quandoque
tamen in his etiam, praesertim frumentum pro ulteriori Quaestu coemi solet.
<emph>Annuales</emph> ê converso praecipuum toti Commercio Hungarico
Vehiculum praebent. Ad has Frumentum, Peccora, alia Naturae Producta uti et
Artefacta Opificum et pro Locali Consumptione, et pro ulteriori Quaestu
conferri: ad has Germanici etiam (exteros enim Flos Commercii necdum
allicuit) Quaestores merces suas deportare solent. In <emph>annuis</emph>
Centralis Emporii Pesthiensis Nundinis Germanici Quaestores cum Domesticis
quoad necessaria sibi Hungarica Producta, et hi vicissim quoad Germanica
Artefacta potissimum Contractus concludere consveverunt.</p>
<p>Habet tamen Hungaria suas uti aliae Regiones <emph>Scalas</emph>, per quas
Commercium ad Centrum et vicissim procedit. Centrale Commercii Hungarici
emporium est <emph>Pesthinum</emph> et respective <emph>Buda</emph>. In hoc
plurimi Primari Mercatores aut habitationem, aut Certae negotiationis suae
sedem defixerunt, Scalae eius versus <emph>Austriam Moraviam</emph> et
<emph>Silesiam</emph> (Bohemiam enim immediate non contingit) sunt:
Iaurinum, Comaromium, Posonium et in parte Mosonium versus Galliciam
Cassovia, Eperiessinum et Leutsovia; versus Transylvaniam Debreczinum,
Szegedinum et Temesvarinum: versus <emph>Turcicas Provincias</emph>
Neoplanta, et Zemlinum, <emph>versus Littorale</emph> et respective
<emph>Styriam</emph> hactenus Pettovium et Tergestum fuit. Iam Spes est
quod horum Locum Canisa, Carlostadium et Flumen occupatura sint; si id
eveniat, Centrale Hungariae Commercium nullam <emph>Styriam</emph> versus
Scalam habebit, collateralis tantum Graecio et Pettovio in viciniores
Comitatus Communicatio vigebit, uti id quoad Carnioliam actu etiam usu
venit. In <emph>Scalis</emph> his solent se <emph>Secundarii</emph>
Mercatores defigere, qui seu a primariis, seu etiam a viciniore Centro
Commercii, <emph>Secundario</emph> Mercatore, necessariis sibi exteris
mercibus se providere, ê converso Producta illa, quibus
<emph>primarii</emph> Mercatores egent, in Districtu suo colligere et
transmittere solent.</p>
<p>
<emph>Subalternum</emph>, sed respective Tibiscanarum partium
<emph>Capitale</emph> emporium est Debreczinum, quod et partes illas et
aliquam Transylvaniae partem per Concernentes Scalas providere solet. Verum
nulli eo adhuc exteri Quaestores comparent. Eiates Mercatores potissimum a
Posoniensibus et Pesthiensibus primariis providentur, quandoque tamen
necessarias pro Districtu suo merces, in nundinis Pesthiensibus ab ipsis
Germanis Mercatoribus directê accipiunt.</p>
</div>
<div>
<head>§.80. Quandoque tamen aliam accipit Directionem</head>
<p>Neque tamen progressivus hic Commercii per <emph>Scalas</emph> Cursus ita
fixus et regulatus est, ut non aliam saepe accipiat Directionem.</p>
<p>Quandoque unus Commercii Articulus non Pesthini, sed alibi sibi Centrum
figit, prouti id de frumento mox videbimus, saepe etiam primarii Quaestores
Domestica Producta, veluti sunt <emph>Lana, Tabaca Cineres clavellati, Galla
Quercina, pelles Leporinae</emph>, et aliorum Animalium
<emph>Cutes</emph> non a secundariis in respectivis Scalis habitantibus
Mercatoribus, accipiunt, sed ea per factores suos qui potissimum Iudei sunt
aut Rasciani in ipsis Productionis Locis conquirunt. His Depositoria sua
Pesthini replent, indeque ea non iterum residentibus, inhabitantibus in
intermediis, relate ad Distractionis Locum Secundariis Mercatoribus, sed
ipsis directe principalibus Germanicis Quaestoribus seu in massa, seu per
partes vendunt. Ideo ipsi iam Germani Quaestores neglectis Pesthiniensibus
Hungarica Producta per Factores suos in ipso Productionis Loco colligere, in
erecta Pesthini Depositoria Congerere, indeque ad Destinationis Suae Loca
promovere coeperunt.</p>
<p>Quod Germanica Fabricata adtinet, pauci adhuc sunt ita potentes etiam
primarii Quaestores Hungari, ut se iis ex ipsis immediate Fabricis providere
possint; licet enim ibi leviori veniant, raro tamen inde absque parata
haberi possunt.</p>
<p>Iam vero pauci adhuc sunt tantas facultatum Quaestores, qui necessariam pro
notabiliori eiusmodi mercium provisione Summam in parata semper persolvere
possint. Verum sunt Viennae primarii Mercatores, qui completa de Singula
Germanicorum Fabricatorum Specie Depositoria tenent, et vulgo
<emph>Niederläger</emph> appellantur; qui cum peccunia abundent,
primariis etiam Hungaris Quaestoribus notabilem mercium quantitatem erga
<emph>respirium</emph> concredere solent, a quibus deinde Secundarii in
respectivis Scalis, Mercatores eiusmodi mercibus se providere solent, neque
in eo adhuc rem subsistere permittit Industria Germanicorum Quaestorum Ipsi
illi Depositarii seu <emph>Niederläger</emph> merces suas ad Pesthienses
praesertim Nundinas transmittunt. Ibi aliquam <emph>Sub-Depositorium</emph>
Speciem constituunt in quae merces unis Nundinis non venditas reponunut, et
pro Sequentibus Nundinis reservant. Imo dantur alii etiam Quaestores
Germani, qui merces Germanicas praesertim <emph>deteriores</emph>, seu in
ipsis Fabricis seu etiam a Depositoriis illis coemunt, has non tantum per
Pesthienses, sed alias etiam Regni Nundinas imo ostiatim plane circumferunt,
sicque et primariis et secundariis Quaestoribus Hungaris Lucrum praeripiunt.</p>
<p>Eadem est <emph>exoticarum Septentrionalium</emph> mercium ratio. Cum enim
directa earum importatio usque 1784. per Vectigal impedita fuerit, Hungarici
etiam primarii Quaestores merces has, e Secunda Quaestoris Germani manu ita
accipere insveverunt, ut usus hic hodiedum perduret. Orientales etiam et
meridionales, quas uno nomine <emph>maritimas</emph> appellare solemus
merces, licet Pesthiensis Mercator eas Flumine per Carlostadium <emph>e
prima manu</emph> Leviori habere possit, quam Tergesto per Pettovium,
tamen horum plerique posteriori hac via, adeoque iterum e Secunda Quaestoris
Germani manu accipere solent, imo quod pro Commerciali paradoxo haberi
deberet, nisi ratio eius in promptu foret, sunt qui ipsas has merces Vienna,
quorsum utique Tergesto venire debent accipere malunt, nimirum quia illas a
Viennensi Mercatore erga Creditum habere possunt.</p>
</div>
<div>
<head>§.81us Extera, sed instabilia distrahendi Frumenti Emporia.</head>
<p>Talis est universim mechanicus Hungarici Commercii Cursus. Cum tamen
<emph>Frumentum, Vinum</emph> et <emph>Animalia</emph> praecipuam
Hungarici Commercii rubricam efficiant, operae pretium videtur,
pecculiariter adumbrare per quas Scalas et passus Articulorum horum
Commercium procedat. </p>
<p>Quod Frumentum attinet: huius praecipua distractio tunc viget, si in Italia
Frumenti Caristia enascatur. Concurrunt tunc copiosi maritimi Quaestores, et
triticum per ipsa interiora Hungariae Loca conquirunt. Quia tamen
transportus eius per axem et tardus et sumptuosus est, ea potissimum Loca
consectantur quae a Navigabili aliquo fluvio haud procul distant. Verum
Caristia haec raro ultra annum durare consvevit. Et ideo dum suum quisque
triticum quo citius ad mare transponere festinat, ut illud inde ad
famellicam Regionem adhuc in tempore promovere possit, brevi eo res deduci
solet, ut nec in fluviis naves et Nautae, nec in viis Sufficientes vecturae
in tempore haberi possint, fit autem ut Quaestores, qui tardos transportus
suscipiunt, diminuto interea in Regione famellica frumenti pretio, grave
saepe detrimentum patiantur. Interea transportus pretium adeo elevari solet,
ut ipsum hoc ulteriorem demum emptionem sistat. Atque ita Hungaria raro
hactenus tali occasione vel dimidium eius frumenti distraxit, quod vendere
poterat si plures, Celerriores transportus faciendi modus adfuisset. Ante
postremam in Italia famem, nec via <emph>Iosephina</emph> exstabat, nec
<emph>Carolina</emph> adhuc impopulata, nec Collateralibus huius pagis
additus ad illam reseratus fuit. Postquam haec perfecta sunt, primus, qui
enascetur eiusmodi Casus ostendet, an Navigatio Danubiana, Tibiscana et
Savana stet in proportione cum harum duarum viarum vecturisatione? Id est an
tantum per hos fluvios Carlostadium advehi possit, quantum vecturae harum
viarum inde versus mare promovere queant?</p>
<p>Extra tempus Caristiae in Italia tunc tantum aliqua Tritici quantitas versus
Littorale educi potest, quando illud in Banatu et Comitatu Bachiensi vili
admodum pretio venit, secus illud transportus pretium sustinere non potest,
plenê tamen depuratum semper evehi posse expertus in hac Linea Mercator
<emph>Susani</emph> affirmat. Aliae frumenti Species id minus adhuc
tollerare possunt. Et ideo Littorale Hungaricum, <emph>Ordinariis</emph>
annis de exotico Turcico Tritico pro 300is circiter millibus consummare
solet. Quodsi Navigatio per Mare Nigrum Consistentiam acciperet, forte
Stabilior in Turcicos, ac praesertim Moscoviticos Portus frumenti evectio
hac via posset procurari.</p>
<p>Alium notabilem distrahendo Frumento passum efficiunt, <emph>Styria</emph> et
<emph>Carniolia</emph>, si in his Provinciis eius penuria enascatur:
tunc enim in Carnioliam per passus <emph>Metlinkensem Mokricensem</emph> et
<emph>Ranensem</emph> e Comitatu <emph>Zagrabiensi</emph> et
<emph>Crisiensi</emph>, in Styriam vero per <emph>Krapinensem,
Zavrschensem, Regediensem</emph> et <emph>Pinkafeldensem</emph>,
aliosque minores e Comitatu Varasdinensi, Szaladiensi et Castriferrei
Copiosum frumentum evehi solet. Postquam Navigatio Savana instaurata, et
Carlostadii copiosa Frumenti Depositoria Stabilita sunt, iam Carniolia, imo
ipsa pars Styriae, quae passui Crapinensi adiacet, in casu penuriae se
Carlostadio providere coepit. Extra Casum penuriae exigua frumenti Hungarici
quantitas in Provincias has distrahitur, qui enim illud eo devehit praeter
onus <emph>Provincialium impositionum</emph> diversis praeterea vexis
obnoxius est: nimirum Molitores et Pistores Pettovienses et Graecenses ius
praeemptionis sibi arrogant hacque occasione frumento pretium pro arbitrio
defigunt. Porro si Vector totum frumentum non vendat, ab eo quod revehit
novam iterum 30mam in confinio persolvere debet. Ubi e converso merces
germanicae si e Hungaria, quia vendi non poterant revehantur, nulli amplius
30mae subsunt.</p>
<p>
<emph>Gallicia</emph> etiam tunc tantum Frumento Hungarico exitum praebet,
si in eadem penuriam enasci contingat: verum id raro evenire solet, saepius
ferme Septentrionales Regni Comitatus uti id 1788. et 1789. factum est, inde
providentur. In utroque casu <emph>Bartpha</emph>, praecipuam Commercii
huius Scalam efficit. Cuius quidem rei dupplex est ratio: primum quod illic
pleraeque Collaterales viae confluant, veluti <emph>Ilbensis, Musinensis,
Beheroviensis</emph> et <emph>Grabensis</emph>: dein quod in
adiacentibus Civitati huic Locis ingens Vectorum Copia adsit. </p>
</div>
<div>
<head>§.82. Extera et Stabilia distractionis Frumenti Emporia.</head>
<p>Per omnes hos passus <emph>ephemera</emph> tantum est Hungarici Frumenti
evectio, <emph>Austria</emph> iam stabile etiam extra Casum penuriae
educendo frumento emporium praebet, quantitatem tamen maior aut minor
Provinciae necessitas determinat. In hanc et axe et per aquam Frumentum
Hungaricum devehitur, pro axe Sopronium Scalam praebet; in hanc enim Urbem
magna frumenti Copia ad Singulas Hebdomadales Nundinas e vicinis etiam
Comitatibus importatur, quod partim a comparentibus eo Austriacis, partim
etiam a Domesticis Mercatoribus coemitur. Frumentum hoc plerumque aut
Neostadium, aut ad molas Leitenses continuo devehi, quandoque tamen seu
deffectu vectorum, seu sub spe futuri maioris pretii ad Depositoria reponi
solet.</p>
<p>Devehendo per Danubium Frumento in Austriam Scalam praebent <emph>Baja
Vaczium, Iaurinum, Comaromium</emph> et <emph>Mosonium</emph> ultra enim
raro Navigatio procedit. Hic fruges deponuntur, et a Concurrentibus eorsum
Quaestoribus versus Viennam promoventur. Plerumque illud ad hebdomadales
intermediorum Locorum Nundinas inde devehitur, donec ad
<emph>Fischament</emph> quasi gradatim pertingat. Quaestores Loci huius
illud ordinarie in adiacentibus molis Commoliri curare, sicque farinam
tantum Viennam promovere solent. Neque enim Viennenses molae Commoliendo
tanto, quo Urbs haec eget frumento sufficiunt. Solent tamen Quaestores
Frumenti e vicinioribus Austriae Locis illud etiam axe devehere. Postquam
distantia Loci Sumptuosum efficit transportum, viam Navigationis ineunt. Et
tum viciniores iterum Danubio adiacentes Comitatus evacuant. Si hi non
sufficiant, pro ratione necessitatis Iaurinum, Vaczium Bajam gradatim se
convertunt. Si Summa sit necessitas plane Neo-plantam descendunt. Omnes
autem ferê hi transportus aquatici per Nautas Iaurinenses et Comaromienses
perficiuntur.</p>
<p>Minus, sed perinde stabile eductionis Frumenti Emporium Moravia praebet, nam
et in hanc e Scala Mosoniensi et e vicinioribus Comitatibus Posoniensi
Nittriensi Trenchiniensi, ac praesertim Szeredino, Vagh-Ujholino Galgoczio
et Trenchino aliqua frumenti Quantitas quotannis educitur: evehitur etiam
pars aliqua adversa Morava Znaimium, et si fluvius iste ut nunc sub opere
est debite regulatus fuerit, evectio haec notabile accipere poterit
incrementum: minus adhuc emporium <emph>Transylvania</emph> praebet, in hanc
tamen etiam aliqua frumenti pars ex emporio Aradiensi et Temesvariensi
quotannis exportatur.</p>
</div>
<div>
<head>§.83. Domesticum notabilis Frumenti Distractionis Emporium.</head>
<p>Et haec sunt extera distrahendi Frumenti Emporia. Domesticum pro adiacentibus
Comitatibus notabilis Frumenti distractionis Emporium efficiunt Montanae
Civitates et Districtus. Ac ipsi quidem tam Regii, quam privatorum
Monticolae Frumentum in Computum promeritae mercedis e Depositoriis Regiis,
quae directio Montana, coemptis per fertiliores, qui propius adiacent
Comitatus frugibus replet, plerumque accipere solent, reliqua Districtus
<emph>Schemnicziensis, Cremnicziensis</emph> et
<emph>Neozoliensis</emph> Populatio a Barsiensi, Strigoniensi, Honthensi,
Neogradiensi et in parte Hevessiensi Comitatu providetur.</p>
<p>Districtus <emph>Szomolnokiensis</emph> magnaque non tantum Monticolarum, sed
reliqua etiam Comitatuum Gömoriensis, Abaujvariensis et Scepusiensis
Populationis Pars, suam a Comitatibus Zempliniensi et Borsodiensi accipit
provisionem.</p>
<p>Districtui <emph>Nagy Bánya</emph> et <emph>Marmatiae</emph> Szathmariensis
et Bihariensis Comitatus frumentum subministrant. In omnes autem hos
Districtus frumentum e remotioribus etiam partibus per hebdomadales
intermediorum etiam Locorum Nundinas quasi gradatim promovetur.</p>
<p>Denique <emph>Banaticum</emph> fodinalem Districtum Emporium Temesvariense
per intermedias minoris nominis Scalas pariter providere consvevit.</p>
</div>
<div>
<head>§.84. Exterae Distractionis Vini Emporia</head>
<p>Praecipuum Commercii Hungarici Articulum etiam vinum constituit: articulo
huic <emph>Silesia Austriaca</emph> et <emph>Polonia</emph> praecipuum adhuc
Emporium praestant. Donec tota Silesia Austriaco Imperio paruit, omnia, quae
Posonio adiacent, uti et Soproniensia et Gyntiensia Promontoria paratam in
hanc vinorum suorum distractionem habuerunt, id quod desolatis iam nunc
fermê Civitatibus <emph>Rusztensi, SS Georgii, Baziniensi,</emph> et
<emph>Modrensi</emph> ansam dederat, ut honorem status huius ambiverint,
nunc sola ferme Civitas Soproniensis illud beneficii habet, quod aliquam
Vinorum suorum quantitatem Silesitis vendere possit, qui deinde illud non
obstante gravissimo Portorio <emph>suo modo</emph> in Ditiones Borussicas
promovere norunt.</p>
<p>In <emph>Poloniam</emph> maxima Superiorum Comitatuum Vinorum, quae
<emph>Submontana</emph> dicuntur pars ad recentiora usque tempora
efferebatur. Utprimum <emph>Gallicia</emph> Austriaci Iuris effecta, et in
Censum Germanicarum Provinciarum relata est, evectio haec notabiliter
decrevit. Imposito ante non multos Annos per Rempublicam Polonam Singulo
Antalkoni 4 aureorum Portorio, eius distractio longe maius adhuc accepit
detrimentum. Effertur tamen hodiedum aliqua eius Quantitas, cuius quidem
Commercii Scalam praesertim Oppida Scepusiensia <emph>Lyublo</emph> et
<emph>Gneszda</emph> constituunt. In haec enim e Submontanis partibus
per continentem devehuntur. Hic vero ratibus imposita per
<emph>Popradum</emph> in <emph>Dunajecz</emph>, per hunc vero in
<emph>Vistulam</emph> demissa, Varsoviam deportantur.</p>
<p>In <emph>Galliciam</emph> exigua eorum quantitas educitur, verum in hanc
Agriensia et Budensia inferri coeperunt, idque non tantum pro proprio
Provinciae huius usu, sed etiam pro ulteriori in Poloniam transportatione.
In ipsa enim Gallicia Austriacorum Vinorum usus invalescere coepit.</p>
<p>Infertur quidem etiam <emph>Austriae</emph> non obstantibus quae §.64.
recensuimus Impedimentis aliqua Vini Hungarici quantitas, imo forte pars
etiam aliqua eius ultro in Imperium effertur. <emph>Verum</emph> de
Austriaco Vino vicissim circiter pro m/500 quotannis Hungariae importari
solet.</p>
<p>In <emph>Styriam</emph> et <emph>Carnioliam</emph> nisi sterilis sit alicuius
anni procreatio, vix aliquid de Hungarico et Croatico Vino infertur, licet
enim eius invectio per Vectigal prohibita non sit. Status tamen Provinciarum
aliis viis id impetrare sciunt, ut illa de facto impediatur.</p>
<p>In illam, quae Hungariae vicinior est <emph>Transylvaniae</emph> partem etiam
aliqua Vini Hungarici quantitas infertur, ulterior Valachio et Moldavico
vino providetur. Ipse Generalatus Carlostadiensis non Croatico sed
Veneto-Dalmatico Vino utitur. </p>
<p>Educendi per Danubium et Mare Nigrum in <emph>Moscoviticas</emph> Provincias
Vini nullum adhuc periculum factum est, quanquam fortia, praesertim Croatica
vina, Septentrionali huic Populo maxime convenire videantur.</p>
<p>E converso in Angliam, Hollandiam et aliquas Septentrionales Imperii Urbes
aliquot iam probae sed semper cum sinistro successu institutae sunt. Nimirum
nondum usus determinavit, quae vini Species mare ferant? Aut qualiter
componi et tractari debeant? Ut illud sustinere possint? Forte nec debita
eorum in Navi Cura habita: forte imperitis Mandatariis negotium concreditum
fuit: forte denique Commercium eiusmodi absque praevio aliquo Commerciali
Tractatu feliciter nec inchoari potest.</p>
</div>
<div>
<head>§.85. Mechanismus Commercii cum Animalibus, Cursus eius Emporia et Scalae.</head>
<p>Centrum Commercii <emph>Cornutorum peccorum</emph> sunt Comitatus illi
Tibiscani, qui oppido Gyunta Békessiensis Comitatus Temesvarino, Neoplanta
et Pestino concluduntur. In Partibus etiam Danubianis districtus
<emph>Pakoszagsh</emph>, et Comitatus Simegsiensis et Szaladiensis non
exiguam Peccorum horum quantitatem Commercio suppeditat. Ipsa Gallicia ac
praesertim Valachia et Moldavia notabilem Commercio Hungarico Cornutorum
peccorum Copiam [Hungariae] subministrat.</p>
<p>Olim Hungaria praeter advicinantes Germanicas Provincias insuper Statum
Venetum imo ipsum Imperium Germanicum Animalibus his providebat. Nunc totum
hoc Commercium ad Germanicas Provincias restrictum est, non quasi
necessarius etiam pro Imperio providendo Numerus deesset, nam hodiedum adhuc
circiter m/40 Boum in illud depelluntur, sed quia per Vectigal, Statusque
Austriacos ut § 62 ostendimus effectum est, ut directum in Imperium
Commercium, nullus Quaestor Hungarus cum Bobus exercere possit.</p>
<p>Per Littorale ut §.62. vidimus Vectigal depulsionem Boum admodum facillitavit
et tamen nulli amplius in Italiam Boves Hungarici intrant. Tantum Americano
Bello, postquam ingentes, quibus illud gerebatur Classes pretium Carnis
Salitae admodum elevaverant, aliquot eorum Centuriae Flumen depulsae, ibi
Carnes eorum Sale conditae sicque pro Classibus venditae fuerunt.</p>
<p>Superest ut quis sit mechanicus Commercii cum Animalibus Cursus videamus. In
Comitatibus illis quos supra designavimus cum frumentum vix aliquod pretium
habeat, Incolae Studium omne in <emph>rem peccuariam</emph> converterunt.
Exstant proinde illic vasta Praedia, in quibus aliqui Proprietarii Copiosa
armenta alunt. Alia praedia sua Graecis potissimum et Armenis in arendam
Locant, qui perinde copiosa in iis armenta intertenent. Camera quae
notabilem eiusmodi Praediorum numerum possidet, hactenus posterius
Institutum sectabatur. Olim Proprietarii, qui sibi armenta tenebant,
selectos pro venditione Boves una cum iis, qui in iugo iam consenuerant, ad
Pesthienses et Vaczienses Nundinas depollebant. Arendatores vero Praediorum
Graeci et Armeni ut maius Lucrum habeant, elustratos insuper a iugo, et a
necessitate domesticorum macellorum residuos Boves hinc inde per Nundinas
conquirebant, hosque una cum iis, quos e proprio armento delegerant pariter
ad Pesthienses et Vaczienses Nundinas promovebant.</p>
<p>Ad has Lanii <emph>Viennenses Moravi</emph> quandoque etiam
<emph>Bohemi</emph> aut in persona, aut per Factores suos comparebant,
ibidemque necessarium non tantum pro Provinciarum illarum necessitate sed
pro ulteriori etiam in Imperium Quaestu, numerum mercabantur. </p>
<p>Postea iidem Lanii ut Boves Leviori habere possint, ad ipsum fontem id est ad
Praedia illa proficisci, ibidemque partim cum Proprietariis, partim cum
Arendatoribus Armenis et Graecis Contractus inire coeperunt.</p>
<p>Recentissimis Annis extraordinaria quae Viennae ennata est Carnium Caristia
Aerarium Regium coegit, ut provisionem Urbis illius in se susciperet. Ut id
praestare possit recepit Camera Hungarica ab Arendatoribus praedia sua,
propriaque armenta, et Institutum <emph>Mezlöhegyessiense</emph> erexit,
quod eandem quam Lanios Viennenses tenuisse diximus manipulationem observat.
An tamen Institutum hoc porro etiam duraturum sit? Statuere necdum licet.</p>
<p>Neque tamen aut Lanii Viennenses antea, aut nunc Institutum Mezöhegyessiense
totum venalium Boum Hungaricorum, praesertim Gallicziensibus insuper,
Moldavicis et Valachicis auctum Numerum ita exhaurit, ut nihil ultra pro
Commercio supersit. Solent insuper <emph>Iaurinenses, Sopronienses</emph>,
aliique partium illarum Lanii in distinctas Societates coire: integros
greges partim in Pesthiensibus et Vacziensibus nundinis, partim in ipsis
etiam Praediis coemere: horumque partem ad <emph>Szenczienses</emph>, partim
ad Sopronienses Nundinas depellere. Ad illas Austriaci, Moravi et Bohemi, ad
has <emph>Styrii</emph> Mercatores aut Lanii comparent, necessariamque sibi
faciunt provisionem. Et tamen notabilis adhuc Animalium horum pars in Regno
saepe invendita manet.</p>
<p>Maiales qui in Hungarico Commercio girant, perinde non sunt omnes domesticae
procreationis. Maximam eorum partem Turcicae Provinciae subministrant.
Utriusque Ordinis haec animalia iterum in Germanicas tantum Provincias
educuntur. E Croatia quidem et Sclavonia vicinioribusque his Hungaricis
Comitatibus per Scalam <emph>Soproniensem</emph> in Austriam: e mediteraneis
Comitatibus, ubi in deffectu Sylvarum Turcico Tritico saginari solent, per
Scalam Posoniensem <emph>Viennam</emph>. Denique e Superioribus Sylvosis
partibus per Comitatum Nittriensem, et passum <emph>Leupig</emph> in
Moraviam. In<emph> Styriam</emph> et <emph>Carnioliam</emph> exigua tantum
eorum quantitas ex immediate advicinantibus Comitatibus depelli solet.</p>
<p>
<emph>Peccudum</emph> id est ovium et agnorum plurima pariter in
<emph>Austriam</emph> est eductio. Neque hunc, neque cum Maialibus
Quaestum Soli Domestici Quaestores peragunt. Veniunt e Superiori praesertim
Austria, qui toto fermê <add>anno</add> in Regno commorantur. Animalia
haec per concernentes Nundinas conquirunt, sicque eorum Greges ad Provinciam
suam per partes transmittunt.</p>
</div>
<div>
<head>§.86. Reliqui Articuli e quibus aut in quas Provincias praecipue in vel
evehantur.</head>
<p>Ad haec emporia per has Scalas partim exterae merces Regno universim
invehuntur, partim vero praecipua Regni Producta exportantur. De reliqui
Commercii articulis sat esse videtur, si exponamus qui? E quibus Provinciis
(ipsos enim <emph>passus</emph> Commerciales Ingressus Stationes alioquin
indicant) Hungariae inferantur? Qui vero vicissim? In quas Provincias e
Hungaria evehantur? Neque hoc de omni minuto articulo praestare interest,
sufficit, si notabiliores recenseantur, cum iidem articuli et pluribus
Provinciis invehantur, et vicissim in plures evehantur, ad vitandam
taediosam repetitionem sat esse videtur, si hi occasione talis provinciae
nominentur in quod vel e qua plurimam habent in- vel eductionem.</p>
<p>Universim praecipere oportet, quod <emph>Sericeae, Coriaceae</emph> et
<emph>Pellicatoriae</emph> Fabricae in Austria, <emph>Laneae</emph> in
Moravia, <emph>Lineae</emph> in Silesia, <emph>Gozypiaceae</emph> maxime in
Styria effloruerint. Naturalis itaque sequela est, quod de singula hac
artefactorum specie maxima quantitas ê respectiva Provincia Hungariae
invehatur, et vicissim plurima necessariorum ad singulam Fabricae Speciem
Crudorum materialium pars e Hungaria ad concernentem Provinciam efferatur.
Inde fit, ut ex Austria plurimi <emph>Pilei, Sericeae</emph> et<emph>
Semisericae</emph> materiae, et <emph>Coriacea</emph> fabricata
Hungariae invehantur, sicut vicissim plurimae <emph>pelles Leporinae Cutes
Animalium</emph> et <emph>gallae Quercinae</emph> eo solent exportari.</p>
<p>Eadem de causa a <emph>Moravia</emph> maxima <emph>Panni</emph> Laneorumque
fabricatorum vis Hungariae infertur, e contra plurima <emph>Lanae</emph>
Hungaricae, et <emph>Cinerum clavellatorum</emph> in eam quantitas
exportatur. Solent tamen <emph>Lymburgenses</emph> in Belgio Pannifices
Factores suos per Hungariam exmittere, Specimina pannorum Suorum
Quaestoribus Hungaris exhibere, Contractusque cum iisdem concludere, quo fit
ut hi pannos huiusmodi iam e prima manu accipiunt. </p>
<p>
<emph>Silesia Telae, Lineorumque fabricatorum, Styria gozypiacearum
materiarum</emph> maximam quantitatem subministrat. Verum gozypium
Hungaria non profert. <emph>Lini</emph> etiam non magnam a propria
necessitate reliquam Copiam habet. Eius tamen quod distrahit notabiliorem
partem in Silesiam educit. </p>
<p>Interea nulla Provinciarum harum aliquam Fabricati Speciem exclusivê
possidet. Singulae Fabricae Species in Singula Provincia in maiori vel
minori quantitate et perfectione reperitur. Et ideo ab hac etiam proportione
maior vel minor Fabricatorum horum quantitas, et e his Provinciis Hungariae
infertur, et vicissim, crudorum pro respectivis Fabricis necessariorum
materialium Copia in eas importatur.</p>
<p>Quod reliquos Articulos attinet, ex <emph>Austria</emph> praeter ea, quae iam
diximus, inducuntur sic dictae <emph>Gallanterie</emph> et
<emph>Norimbergenses</emph> merces, <emph>auro et argento interminatae
materiae</emph>. Alia etiam <emph>aurea argentea</emph>, imo etiam
<emph>Lignea</emph> fabricata. Vicissim vero inducuntur <emph>Foenum,
Stamen, Lacticinia, mel, cera, sal nitrum</emph> et <emph>Tabaca.</emph>
</p>
<p>E <emph>Moravia</emph> inducitur <emph>Filatura</emph> et<emph>
Charta</emph>. E converso praeterea, quae iam praemisimus, vix aliquid
notabilioris in eam effertur.</p>
<p>In <emph>Sylesia</emph> etiam praeter iam indicata nihil nobilioris aut
induci aut educi solet.</p>
<p>E <emph>Gallicia mel, cera, Tela Polonica</emph> et <emph>moscovitica</emph>
infertur. Educuntur autem elaborata Schemniczy et Neosoly <emph>Cuprea
utensilia, Tabaca</emph>, et aliqua <emph>telae</emph> Superiorum
Comitatuum quantitas. Neque enim in Commercii Cursu id insolitum est, ut
idem Articulus in certa sui qualitate inducatur, in alia vero educatur. </p>
<p>E <emph>Transylvania</emph> praeter ea, quae iam dicta sunt vix aliquod aut
effertur, aut infertur, verum Capitale Commercii Moldavici et Valachici
emporium. <emph>Corona</emph> Principatus huius Urbs, constituit. Illuc et e
Metropolibus duarum aliarum Provinciarum <emph>Iassy</emph> et
<emph>Bukarest</emph>, et e vicinioribus Hungariae Comitatibus
Quaestores confluere solent. Inde magna <emph>Gozypii, Lanae Macedonicae,
Serici crudi</emph> et <emph>colorati</emph>, <emph>Cerae,</emph> et
<emph>Pellium Leporinarum, Sattyian</emph> item <emph>Cordovan</emph>
quantitas per intermedias Scalas in Hungariam inducitur. Pro his nonnisi
talia artefacta exportari possunt, quae Quaestor Hungarus e Germanicis
Provinciis comparare debet, veluti <emph>Panni subtiliores</emph> aliaque
manufacta, quae Baro Tomavindi in Proiecto suo specifice designavit.</p>
<p>E reliquis Turcicis Provinciis per privatos in Confiniis Croaticis passus
quae merces in et educantur, iam supra §.57. ubi de concessis Generalatui
Carlostadiensi favoribus agebatur, ostendimus. Verum Commercium hoc cum
ferme in <emph>Victualibus</emph> subsistat, vix aliquam meretur
attentionem. Illud, quod ad <emph>Zemlinum</emph> exercetur (per
<emph>Moadiam</emph> enim vix aliquid decurrit) maiorem subit
Considerationem. Per hunc passum omnes ferme illa, quos <emph>Coronae</emph>
confluere, diximus, merces, ac praeterea <emph>fila turcica alba,
caerulea,</emph> et <emph>rubra, Caffeo arabicum,</emph> aliaeque
<emph>Levantinae</emph>, seu <emph>Orientales merces</emph> importantur.
Evehuntur autem iterum nonnisi Germanico Fabricata, nempe <emph>vitra
Bohemica, Panni, Lanea, Gozypiacea</emph> fabricata, praesertim vero
elaborata ex <emph>auricalco</emph> ad gustum Orientalem utensilia. Et ideo
Hungaria adeo notabile passivum cum Turcia Commercium habet, ut 1786. (pro
quo postremo Tricesimalis Tabella haberi potuit) inductio eductionem
superaverit, in 1.216.539. Quodsi ea esset Hungarorum Quaestorum industria,
ut cum ea Turcicarum mercium parte, quae pro Germanicarum Provinciarum usu
deservit, <emph>Oeconomiae</emph> Commercium exerceant quemadmodum id
faciunt Germani Mercatores cum iis exoticis mercibus, quae nonnisi per
Germanicas Provincias, in Hungariam penetrare possunt, detrimentum hoc magna
in parte compensaretur. Nunc praeter illam quantitatem, quae pro immediata
Hungariae Consumptione deservit, <emph>Zemlini</emph> quidem ipsi Turcae,
Coronae vero Graeci Viennae residentes Quaestores, <emph>Gozypium, Lanam
Macedonicam, Filaturam Leporinas pelles,</emph> immediate Viennam pro
usu Fabricarum illarum devehunt. Imo Viennenses Mercatores tantam
Articulorum horum Copiam sibi procurant, ut cum iis, ulterius in Saxonicum
Imperium et Helvetiam <emph>Oeconomiae</emph> Commercium exerceant, Hungaria
e contra nonnisi exiguum transportus Beneficium inde capiat.</p>
<p>
<emph>Styriae</emph> importatio, praeter ea, quae iam dicta sunt potissimum
in <emph>ferro plumbo</emph> horumque <emph>Fabricatis</emph> consistit.
Eductionem praeter Superius indicata constituunt <emph>Legumina, Cutes,
Cineres clavellati</emph> et <emph>Lana.</emph>
</p>
<p>Naturalis <emph>Littoralis Hungarici</emph> destinatio est, ut per illud
merces <emph>Orientales</emph> seu Levantinae, et <emph>meridionales</emph>,
quas uno nomine <emph>maritimas</emph> appellare solemus, inducantur. Verum
Scopum hunc Vectigal usque 1784. ut iam vidimus impedivit, nunc
<emph>directa</emph> haec importatio sensim usu venire solet. Praeter
has importantur per hunc passum <emph>Gozypi</emph>
<emph>um, Canabes Pelles Raguseae</emph> et <emph>Charta</emph>. Quod
exportationem attinet per hunc passum non tantum Hungarica, sed et aliae
merces efferuntur, tales sunt: <emph>Teba Carniolica</emph> et
<emph>Fluminensia Fabricata</emph>, merces hae in censum Hungaricarum
venire non possunt, his autem separatis, sub Hungaricam exportationem nihil
aliud venit, quam <emph>Frumentum</emph>, si transmare Sterilitas enascatur,
<emph>Tabacae, Vitrea fabricata</emph> in Possessione
<emph>Szusicza</emph> et exigua Saevi quantitas. Quodsi tamen omnes
indiscriminatim merces simul summantur, adhuc respectu Littoralis huius in
<emph>passivo</emph> versamur idque Anno 1784. de quo ultimae
Guberniales Tabellae haberi poterant, etulit 346.608 florenorum Importatio
enim etulit 1.300.280, Exportatio vero non nisi 1.053.672 florenorum. In
Tricesimalibus Tabellis <emph>In</emph> et <emph>Eductio</emph> e
<emph>Fluminensi</emph> et <emph>Tergestino</emph> Portu simul
exprimitur. Re autem sic accepta apparet, quod iuxta Diametrum ultimi
Decennii eductio superet Inductionem in 73.738. Unde una apparet, quod per
portum Tergestinum adhuc eotum maior fuerit mercium Hungaricarum quam per
Fluminensem eductio. Verum hoc in genere Tabellae Guberniales cum
Tricesimalibus non cohorent; hae enim pro Anno 1784. utriusque Portus
inductionem non exprimunt, nisi in 228.032 eductionem vero in 502.660.
Tabella vero Gubernialis ut praemisimus Solam Portus Fluminensis In- et
eductionem altius elevat.</p>
<p>Cum aliis exoticis Provinciis adeo exigua Communicatio Hungariae intercedit,
ut Articulos in- et eductionis specifice designare operae pretium haud
videatur. </p>
</div>
<div>
<head>§.87. Intrinsecus Commercii Status et Billanx Commercii Hungarici.</head>
<p>Ipse intrinsecus Commercii Status vel ex his quae iam dicta sunt, facile
colligi potest: nimirum Systema vigentis hactenus Vectigalis Scopum ad quem
dirigebatur reipsa attigit, nempe ne Fabricae in Hungaria exurgant, et ut
Quaestores Hungari a directo cum exoticis mercibus praeter eas, quae pro
domestica Hungariae Consumptione necessariae sunt, <add>Commercio</add>
excludantur: effecit enim, ut omnes <emph>activas</emph> Commercii Hungarici
rubricas mera Naturae Producta constituant: e quibus praecipuae sunt,
<emph>Frumentum, Vinum, Animalia</emph> et <emph>Lana</emph>. Sola
cuprea Fabricata, eaque nonnisi ab Anno 1778. Activam rubricam efficere
coeperunt. Sed et haec iuxta Diametrum ultimi Decennii nonnisi 21.232
florenorum activum produxerunt.</p>
<p>
<emph>Passivas</emph> e contra Commercii Hungarici rubricas mera
<emph>fabricata</emph> constituunt, et ex his praecipua sunt
<emph>Pannus</emph> aliaque Lanea: <emph>Tela</emph> aliaque Linea,
Gozypeacea item coriacea, sericea et semisericea fabricata. Quanquam pro
ipsis his Fabricis Hungaria Lanam et Coria subministret, gozypium vero
nonnisi per Hungariam in Germanicas Provincias penetrare possit.</p>
<p>Effecit etiam Vectigalis Systema, ut directa Quaestorum Hungaricorum cum
exoticis Provinciis Communicatio admodum exigua sit, sed his mercibus
Hungaria per Quaestores Germanos potissimum provideatur; toto enim ultimo
Decennio immediata ex exoticis Provinciis, praeter Littorale et Turciam in
Hungariam Inductio nonnisi 446.026 florenos etulit, e qua Summa pro uno Anno
nonnisi 44.612 in Diametro obveniunt. </p>
<p>E contra inductae ex iisdem Provinciis medio Germanorum Quaestorum merces
decuplo fere tantum effecerunt.</p>
<p>Exercet tamen Hungaria activum cum omnibus advicinantibus Provinciis, praeter
<emph>Turciam</emph> et <emph>suum Littorale</emph> Commercium: imo si
hae etiam in generalem calculum assummantur, adhuc in duobus et aliquid
supra Millionibus favorabilem Commercii Bilancem habet. Et hoc unicum est
quod causam praebuit ut Vectigal Tricesimale semper contra Hungariam
directum fuerit. Metuebatur nimirum ne <emph>activum</emph> Hungaricum nova
quotannis capiat incrementa, sicque omnem sensim e Germanicis Provinciis
peccuniam extrahat. Quare e re totius Monarchiae esse videbatur, hunc
Commercii Hungarici progressum per Vectigal 30male impedire. Verum
supervacaneus est metus ille, ne <emph>activum</emph> Commercii Hungarici
quotannis increscat. Cum enim <emph>activae</emph> eius rubricae in
<emph>Naturae Productis</emph> consistant, has augenda a proportione
increscentis Populationis Domestica Consumptio sensim diminuere debet.</p>
<p>Dein irrepsit insignis calculi error in omnes, quae hactenus e Tabellis
Tricesimalibus ductae sunt Commercii Hungarici Bilances. Nimirum
<emph>Cuprum</emph> omne etiam a privatis effossum, inde a 20 Annis
iuxta initas eatenus Conventiones, ad Regia Depositoria administrari debet.
Totum hoc Cuprum, praeter exigua, quae Schemniczii et Neosoly ex eo
elaborantur utensilia, Viennam ad Officium Cupri (Kupferamt) evehitur,
ibidem divenditur, conflataque exinde Summae non Hungaricis, sed
Viennensibus Cassis inferuntur. Itaque hoc titulo ne teruntius quidem
Hungariae infertur. Et tamen evectio Cupri huius in Tabellas Tricesimales
quotannis ita infertur, tamquod pretium eiusdem in Hungariam rediret, sicque
<emph>activum</emph> Commercii Hungarici augeret. Proinde cum pretium
Cupri iuxta Diametrum ultimi Decennii 1.162.402 florenos efferat, tota haec
Summa ex <emph>activo</emph> Hungarici Commercii Statu exmitti debet.</p>
<p>Denique <emph>aequilibrium Circulantis</emph> praesertim intra Regna et
Provincias eiusdem Monarchiae, <emph>peccuniae</emph> non a Solo Commercii
Beneficio metiri oportet. Multae enim sunt aliae viae per quas saepe non
tantum Beneficium hoc absorbetur, sed maior etiam praeterea pecuniae vis
effertur: tales sunt respectu Hungariae 1o Omnes illae merces, veluti
vestes, Monilia, Clenodia et minoris molis sed magni pretii utensilia, quae
Hungari Viennae praesentes sibi procurant, et 30males Tabellas non
ingrediuntur. 2o Sumptus illi, quos Hungari dum aut Negotia sollicitant, aut
Officia vel Honores quaerunt, Viennae faciunt. 3o Taxae, quae pro
expeditionibus Negotiorum, Officiorum et Honorum persolvi debent. 4o
Habitatio Viennae ditissimorum Magnatum, qui omnes Bonorum suorum Proventus
ibidem consummunt. 5o Interusuria quae Hungari Debitores Viennensibus
Creditoribus quotannis persolvunt. 6o Lotteria Viennensis in quam notabiles
ex Hungaria peccuniae influunt. 7o Lucrum quod Banco Viennense a
Distractione Salis maritimi e Littorali Hungarico percipit. 8o Summae illae,
quae post defalcatas pro Cultura fodinarum necessarias expensas e re
montanistica quotannis Viennam deportantur. 9o Resultantes a necessariis in
Hungaria expensis Proventus Camerales, qui perinde ad Cassas Viennenses
deferuntur. Quantum hae Summae efficiant arithmetice definiri non potest,
quamcunque tamen moderato <emph>Politico</emph> Calculo assummantur, duos
certe illos et quod superat billancis Milliones facile absummunt. Et certe
si in Hungariam vel duo Milliones via Commercii e Germanicis Provinciis
effluerent, quin per alios iterum Canales in easdem refluant, intra 50 Annos
<emph>illa</emph> peccuniis reddundare, hae vix aliquid Aeris numerare
deberent. Nunc is est Naturalis peccuniae Circulantis Cursus, ut
<emph>massa</emph> quidem eius in aliqua Provincia pro aliquo tempore vel
augeri vel minui possit, ipse tamen <emph>affluxus</emph> et
<emph>refluxus</emph> certam semper teneat proportionem. Si in Hungariam
<emph>via Commercii</emph> minus Aeris influeret, minus etiam per eos,
quos supra memoravimus, <emph>Canales</emph> peccuniae e Regno educeretur,
sicut vicissim quo plus Aeris Commercium imposterum etiam Hungariae
infundet, eo etiam plus per easdem vias educetur.</p>
<p>Neque obstat, quod in Hungaria pretia Bonorum crescant, Interusuria vero a
Sex ad quinque pro Centum Sponte deciderint, effectum enim hunc non maior
peccuniae <emph>affluxus</emph> sed celerrior affluentis et reffluentis
peccuniae <emph>Circulatio</emph> produxit. Axioma hoc ipsum Sumptae in
<emph>Concreto</emph> Monarchiae Austriacae exemplum probat. Hanc enim
usque notabilem illam exoticarum mercium prohibitionem in Commercio
<emph>passive</emph> stetisse constat. Et tamen in Germanicis Provinciis
Pretia fundorum, Commoditates vitae, Luxus ipse a maiori adhuc, quam in
Hungaria proportione creverunt. Nimirum quia id, quod via
<emph>Commercii</emph> effluxit per alios <emph>Canales</emph> ab ipsis
exteris Provinciis eidem cum foenore compensabatur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>10. Status Actualis Fundi Publici.</head>
<div>
<head>§.88.</head>
<p>
<emph>Fundus</emph> seu <emph>Cassa Publica</emph> pro ratione variarum,
quae statui incumbunt necessitatum varias etiam recipit Destinationes.
Maiores nostri continuis fermê bellis impliciti omnes suas de creando fundo
Publico curas ad necessitates Bellicas direxerunt. Hunc in finem iam sub
<emph>Zigismundo</emph> constituerant, ut dependendum a
<emph>Domesticis</emph> Mercatoribus Tricesimale Portorium pro conflando ad
varias Regni necessitates Fundo Publico deserviat. Verum Institutum hoc
paulo post intercidisse Sigismundi Decr. 2. Articulo 17 satis testatur.</p>
<p>Adhuc ante Mathiam 1um praeter <emph>Lucrum Camerae</emph> quod Regium
immediate Aerarium respiciebat, conflandum e Taxa iam medii iam unius
floreni <emph>fundum publicum</emph> necessitas durante bello saepius
expressit, qui deinde sub Mathia 1o <emph>Subsidii</emph> Nomen accepit; sub
eius successore <emph>Vladislao peccuniae <FONT COLOR="#CC3300"><b>exercituales</b></FONT></emph> invaluerunt
1566o Articulo 21. 1514o Articulo 1. quae perinde Speciem Publici, pro Belli
necessitatibus fundi constituebant.</p>
<p>Anno 1635. Articulo 1. §.5. auctum in florenum 1. denarios 20. Tricesimale
Portorium pro Fundo exolvendi veteranni Confiniarii militis Constitutum
fuit, fundumque hunc ultra 1681 perdurasse art. 15 Diaetae eiusdem anni
satis ostendit.</p>
<p>Anno 1781. cum fundus hic necessitatibus Bellicis iam non sufficeret, prater
certam Summam Draskovichianam a <emph>Sale</emph> quidem
<emph>Hungarico</emph> si terra devehatur unius, si vero <emph>aqua</emph>
duorum denariorum Portorium, eodem fundi militaris titulo usque futuram
Diaetam impositum fuit, cum in Subsequis Diaetis nihil eatenus disponatur,
omnes hi fundi subinde in Aerarium Camerale derivati fuisse videntur. Tandem
1715. art. 8. stabilitis pro necessitatibus militiae provisio facta est, per
stabilitam eadem Lege <emph>Contributionem</emph>. Primis Regni temporibus
Civiles Magistratus nulla fixa Stipendia habuerunt, sed cum simul politica,
simul in judicialia curarent, Taxis iudicialibus, excisaque sibi per Leges
Birsagiorum, seu mulctarum iudicialium parte fruebantur. 1546.o 31. et
1609.o 75, excisis 1550. Articulo 31o tenuibus licet Stipendiis, haec non ad
alium, quam contributionis Colonorum fundum assignata fuisse, Continuatus
postea usus satis ostendit. Haec est enim vera sic dictae postea
<emph>Cassae domesticae</emph> origo. Idem in Civitatibus evenisse tuto
statui potest.</p>
<p>Postquam 1723. stabilita insuper et Politica et Iuridica Dicasteria erecta
sunt, ut fundus pro eorum Stipendiis defigatur pretium salis in 15 denarios
auctum fuit. Ita et Militari et Civili Listae provisum fuit.</p>
<div>
<head>Fundi Publici pro eventualibus extraordinariis Regni necessitatibus in
genere stabiliti.</head>
<p>Verum praeter has rubricas multiplices praeterea solent esse Regni
necessitates pro quibus nullas praeter defixam 1687. Articulo 25. in
1000 aureis Indigenatus Taxam fundus adfuit. Itaque iam 1723. Status
Regni Cura incessit, ut per instituendam aliquam Oeconomiae Publicae
Speciem, pro variis Regni necessitatibus fundus aliquis confletur,
detuleruntque erecto in iisdem Comitiis Consilio Locumtenentiali
Provinciam per articulum 115. ut Proiectum Fundorum, e quibus Publica
eiusmodi Oeconomia institui possit elaboret, et proximis Comitiis
referat. Proiecto hoc nec in subsequis 1712 nec in Anni 1741 Comitiis
exhibito. Coeperunt Status ipsi Obiectum in Diaeta ista agitare,
proposuerantque Principi pro conflanda eiusmodi Cassa Publica Sequentes
Fundos 1o ut 15 denarios qui pro Stipendiis Dicasteriorum in Comitiis
1723. pretio Salis adiecti fuerunt, Cassae Regni inferantur, ex hac
Dicasteria exolvantur, et quod reliquum fuerit in Beneficium Cassae
Publicae cedat. 2o Ut a Singulo Boum et Equorum pari 1 florenus, a
Sabellico 3 denarii, ab ove unus, a Centenario Tabacae dum haec e Regno
educuntur 6 denarii ad rationem <emph>Cassae Publicae</emph>
persolvantur. 3o Ut Taxa Indigenatus ad 3000 aureos elevetur. 4o Ut
exteri Beneficia Ecclesiastica tenentes eandem cum Indigenis Taxam
persolvant.</p>
<p>Assenserat Augusta Maria Theresia primo Postulato ea Lege, ut Status
innocentem pro Securitate eius, quod Dicasteria ex obvenientia illorum
15 denariorum exacte solvenda sint, fundum remonstrent. Verum Status de
eo Solliciti, ne forte ex insufficientia Fundi huius, Plebem novo oneri
involvant, a postulato hoc ultro recesserunt. Quoad Secundum monuit
Status Altefata Augusta interesse Regni ut eductio Productorum
facilitetur potius, quam aggravetur; quare et ab hoc recessum fuit.
Quoad Taxam Indigenatus in 2000. aureis demum Coalitum, sicque illa
Articulo 41. illata fuit. Denique quoad extraneos Beneficiatos, horum
Taxa respectu <emph>maiorum</emph> Beneficiatorum in 1000, respectu
<emph>minorum</emph> in 200. aureis eodem articulo defixa est.</p>
<p>Ita omnis demum in Hungaria <emph>fundus Publicus</emph> unice ad
<emph>Indigenarum</emph>, et <emph>beneficiatorum extraneorum</emph>
Taxas recidit, neque hae diserte ad <emph>Commerciales</emph> usus, sed
ad <emph>extra Ordinarias</emph> et <emph>eventuales</emph> necessitates
in Comitiis 1741 destinabantur prout et reipsa maxima fundi huius pars
in Domum Regnicolarem Posoniensem impensa, reliqua in capitale conversa
fuit. Postquam sub Palatinatu comitis Ludovici Battyán, aliquod
instaurando Archivo Regni initium factum est, Personale illud, quod et
Archivi, et Capitalium horum Curam gerit, ex eorum Interusuriis
persolvebatur.</p>
</div>
<div>
<head>Fundi Publici in Specie pro Commercialibus usibus destinati.</head>
<p>Tandem Augusta Maria Theresia ut aliquem pro Commercialibus etiam
Institutis fundum creet, Anno * * * Salis pretium in uno grosso adauxit,
fundumque hunc promovendi Commercii usui perpetuo addixit. Incameraverat
quidem hunc etiam Fundum per aliquot Annos Augustus Iosephus 2us verum
Anno * * * eum primaevae suae destinationi Sponte iterum restituit. Et
ab hoc tempore conflatae et necdum errogatae summae effecerunt * * *
annue vero producit fundus hic * * *.</p>
<p>Addixit Commercii Incremento Augusta Maria Theresia alium etiam Fundum,
nimirum confiscatarum Turcicis Quaestoribus propter praevaricationem
Articuli 27.1741. mercium pretium, qui tamen fundus et incertus est, et
admodum exiguus: Soli itaque hi duo fundi disertam unice ad
<emph>Commerciales</emph> usus habent destinationem, reliqui ad
<emph>eventuales</emph> Regni necessitates referuntur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>§.89. Status Actualis Cassae Croaticae dictae Regnicolaris vel m/200.</head>
<p>Erexit eadem Augusta aliam pro tribus Croatiae Comitatibus Cassam, quae iam
Regnicolaris iam etiam m/20 Cassa appellatur. Sed haec non tam <emph>Fundi
Publici</emph>, quam affixae Loco <emph>Fundationis</emph> Cathegoriam
subit. Quod ut clarius appareat, operae pretium videtur, Cassae huius
originem, vicissitudines, et actualem Statum paucis exhibere.</p>
<div>
<head>Eius Origo.</head>
<p>Status Croatiae usque 1723. de contributione Comitatuum Zagrabiensis,
Varasdinensis et Crisiensis in Regni illius Congregatione cum principis
tractabant.</p>
<p>Anno 1770. iidem Status adeo notabilem Contributionis pro Comitatibus
illis <emph>auctionem</emph> obtulerunt, ut Augusta Maria Theresia in
proemium Zeli huius, Benigne constituerit ordinaveritque ut e
Contributione hac m/20 tamdiu, donec sibi visum fuerit, quotannis
elocentur, ipsa Interusuria iterum in Capitale convertantur, sicque
massa confletur, cuius, postquam tantisper increverit, Interusuria in
pios usus ita convertantur, ut horum una tertia pro Scholis
Nationalibus, alia pro <emph>Xenodochiis</emph>, et Nozocomiis postrema
pro pauperibus <emph>Orphanis</emph> deserviat, totum tamen Cassae huius
Beneficium unice pro tribus illis Comitatibus, utpote e quorum
Contributione Cassae haec conflabatur, cedat. </p>
<p>Sicut de Contributione Militari Croatiae Status adhuc eo tempore cum
Principe tractabant, ita etiam pro Domesticis necessitatibus ac in
Specie pro Tabulae Banalis Iudiciariae aliorumque Regnicolarium
Officiorum Salariis, Contributionem imponebant. Inter haec erant
Capitanei Regni, Stabalis Auditoris, Exactoris Regni et Conferentiarum
Secretarii Officia, quorum Salaria 3572 florenos 45 denarios efferebant.
Itaque eodem Anno 1770. Status Regni ultra auctam ut praemissum est
Contributionem militarem, ultra reliquas domesticas necessitates pro his
etiam velut adhuc subsistentibus Officiis distinctum in Contributione
fundum eiectarunt. Verum non multo post Augustra totum hunc pro
domesticis necessitatibus eiectatum fundum ad Aerarium suum recepit,
Solutionem Tabulae Banalis ad illud assumpsit, Regnicolaria vero illa
Officia abrogavit.</p>
<p>Hoc facto Orta fuit Quaestio de Quotta illa, quam Salaria abrogatorum
horum Officiorum efferebant, id est de illis, 3572. florenis denariis
45. quorsum applicandis? Principio praetendebatur quidem, a parte
Augustae Aulae, quod Summa haec in Aerarium influere debeat. Verum
postquam Consilium Croaticum per Calculum ostendisset, quod Summa haec,
recepto ad Aerarium Domesticarum necessitatum Fundo, ultro insit,
adeoque vel Contributio ad vires huius summae diminui, vel eadem secus
in Beneficium trium illorum Comitatuum de iure converti debeat, assensit
Benignê Augusta Maria Theresia, ut Summa quoque haec illis m/20
quotannis adiiciatur, et quidem non iam tantum ad beneplacitum suum, sed
prout haec Summa recepto per Augustam illam Domesticarum necessitatum
Fundo perpetuo inerit, ita eadem in perpetuum etiam Cassae illi m/20
inferatur.</p>
</div>
<div>
<head>Eius prima Epocha.</head>
<p>Et iuxta haec principia Cassa illa inde a 1o Maii 1770. usque Consilii
Croatici cum Consilio Littorali coniunctionem, id est usque finem 1779i
manipulabatur; id quod primam Cassae huius Epocham efficit: apparet hinc
primum quod Cassae <add>huius</add>1 in origine et prima sui
Institutione <emph>pia fundatio</emph> stricte talis fuerit, cuius pars
una pro Scholis Nationalibus, altera pro Noscomiis, tertia pro Orphanis
e mente ipsius Fundatoris Converti debuit. Dein quod Fundatrix
Beneficium eius unice ad tres Superiores Croatiae Comitatus
restrinxerit, ex illa aequissima sane ratione quod tota haec Cassa unice
e Contributione trium illorum Comitatuum Conflata sit.</p>
</div>
<div>
<head>Secunda eius Epocha</head>
<p>Cum e Cassa hac per Novennium exiguae tantum ad Scopum Fundationis, idest
ad <emph>Causas pias</emph> assignationes factae fuerint, eadem ad
notabilem summam excrevit, placuit itaque Augustae Fundatrici sub
initium 1780. Destinationem eius ita mutare, ut totius actu exstantis
Capitalis <emph>una tertia</emph> pro usibus Commercialibus Regni
Croatiae, reliquae duae tertiae, ad explicatos iam superius tres pios
titulos, destinentur. Verum Benigna haec intentio Regia adeo parum
duravit, ut vix epocha Cassae huius reputari possit; non multo enim
post, emanavit alia Benigna Resolutio, qua Augusta Fundatrix iubebat, ut
non una tertia, sed <emph>rata medietas</emph> totius Cassae pro
Commerciali, <emph>alia pro piis Causis</emph> applicetur, et ut m/20
adhuc ad quinquennium, id est usque 1am Maii 1785. Communi huic Cassae,
illi vero 3572 florenorum in perpetuum, sed non <emph>Communi</emph> ast
Commerciali tantum Cassae inferantur. Et haec est secunda Fundationis
huius epocha. In hac etiam ad pias causas non multum assignabatur, et
ideo haec Cassae pars ad maiorem Summam sensim excrevit. Pro Commerciali
e converso usu notabiles factae sunt assignationes, pro sola enim
Tellonii Novigradiensis in Carolina Croatica redemptione m/36 impensa
fuerunt. Et ideo haec pars Cassae minime assurgere potuit.</p>
</div>
<div>
<head>Tertia Epocha.</head>
<p>Hactenus tota haec Cassa primum per Consilium Croaticum, dein per
Locumtenentiale manipulabatur. Anno 1782. placuit Augusto Condam Iosepho
Iio sub 18 Ianuarii: mandare, ut sicut aliae omnes ita haec etiam Cassae
<emph>incamerentur</emph>, id est ad Cameralem Administrationem
transferantur. Mens tamen Augustae Fundatricis et Matris suae exactê
observetur, et ideo Cassa Commercialis distinctim a Cassa Pia etiam per
Cameram Manipuletur. Et haec est tertia Cassae huius Epocha, in qua
Cassa quidem Commercialis distinctim tractabatur, Cassa tamen ad pias
Causas destinata, non dividebatur trifariam, iuxta mentem Augustae
Fundatricis nempe in Scholas Nationales, Nosocomia et orphanos, sed tota
haec Cassa simultanee administrabatur. Inde factum est, ut cum pro
<corr>Noscomiis</corr> et Orphanis nemo sollicitaverit, Directio e contra Litteraria
necessitates <emph>Scholarum Nationalium</emph> continuo adurserit, ad
titulum hunc plus, quam Interusuria unius tertiae Fundi ad pias causas
destinati efferant, iam sit assignatum.</p>
</div>
<div>
<head>Quarta et ultima Epocha.</head>
<p>Elapso Anno 1785. 1a Maii supra memorato quinquennio idem Augustus erga
Repraesentationem Consilii Littoralis terminum inferendorum communi huic
Cassae illorum m/20 adhuc ad triennium id est ad 1um Maii 1788i
extendit. Et, haec est ultima Cassae huius Epocha, qua illa m/20 in eam
amplius influere desierunt. Summa tamen 3752 florenorum 45 denariorum e
memorata superius ratione eidem continuo adhuc infertur, nimirum quia
eiectato per Status Regni Anno 1770. pro domesticis necessitatibus
Fundo, quem Augusta illa subinde ad Aerarium suum recepit, continuo
insunt.</p>
</div>
<div>
<head>Status eius actualis.</head>
<p>Actualem utriusque huius Cassae Statum usque ultimam martii et respective
6um Maii Anni 1791. e Communicatis Deputationi huius actis erruere
licuit; nimirum usque 6um Maii 1791 etulit <emph>Commercialis
Cassa</emph> in Capitali 93.478. florenos in Interusurio, cum Capitalia
partim a 5, partim a 4., partim etiam a 3 ½ elocata sint, exhaerentes
vero apud Gubernium Fluminense 1500 floreni nullum Interusurium ferant,
effert 3599 florenos 4 denarios. Iam sub 17. 9-bris 1785. Consilium
Littorale Suae Maiestati demisse proposuit, ut pro Obiectis impendendi
huius Fundi Systematisentur: 1o Conservatio Pontis Savani ad Zagrabiam.
2o Pontis Colaphiani ad Carlostadium. 3o Repurgatio Savi et Colapis,
necessariaeque pro facilitanda per eos Navigatione expensae. Verum
Interusuria Fundi huius, nisi Capitale per accreturum aliquot annorum
Interusurium augeatur, nec soli ultimae rubricae suffectura vel ex iis,
quae §o 74. de actuali Navigationis Fluviorum horum Statu dicta sunt,
satis apparet, ut autem Capitale ipsum expendatur, Augustae Fundatricis
menti congruere haud videtur. Caeterum Interusuria illorum Cassae huius
Capitalium, quae quoad privatos elocata sunt, a tempore factae, quo
utimur consignationis, apud aliquos inde a 9o Ianuario 1785., apud alios
ab 8a 8bris eiusdem anni, apud alios a 29o Augusto 1786. adeoque a 5e et
respective 6. annis exhaerebant. An postea incassata sint? Non constat.
Duo vero millia e hoc Fundo Civi Leuthoviensi Andreae Czili absque
Interusurio, ad quinquennium elocata sunt, licet ad Fundum hunc e
Contributione Civitatis illius nihil omnino influxerit.</p>
<p>Quod <emph>Cassam</emph> piam attinet haec cum ultima Martii 1791. in
Capitali 240620. in Interusurio 10996. florenos efferebant. Si hi iuxta
mentem Augustae Fundatricis ad tres titulos, nempe <emph>Scholas
Nationales, Nozocomia</emph> et <emph>Orphanos</emph> dividantur,
obtingent singulo titulo, in Capitali 80206 florenorum, in Interusurio
vero 3665. florenos proinde cum pro Scholis Nationalibus iam 5573
floreni pro fixo exassignati sint, titulus Scholarum Nationalium ultra
competentiam suam percipit 1908. florenos. Verum et hoc facile
rectificari potest. Inter positiones enim has assignati sunt <pro
Schola Posegana 200. pro Veröcziensi>2 50. id quod menti Augustae
Fundatricis non congruit, e horum enim Comitatuum contributione ne
obolus quidem in has Cassas influxit, deinde a Cassa hac assignati sunt
pro Convictu Zagrabiensi annui 1661 floreni quae quidem errogatio ad
nullam ê defixis per Augustam Fundatricem titulum reduci potest.</p>
<p>Ex Omnibus autem his satis apparet, Cassas has non qua<emph> Fundum
Publicum</emph> sed qua affixam tribus Comitatibus particularem
<emph>fundationem</emph> considerari debere.</p>
<p>Notae</p>
<p>1. haec <emph>MS</emph>
</p>
<p>2. pro Schola... Veröcziensi <emph>huc posui; in MS-to superius
post</emph> exassignati sint <emph>leguntur.</emph>
</p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>11. Conclusio.</head>
<p>Et hic est actualis omnium quae Deputationi huic elaboranda Benigno gratiose
commissa sunt Obiectorum Status. Hunc si uno obtutu complectamur apparebit,
quantum parte ex una postremi duo Imperantes ad excitandam Nationalem Industriam
Regiam suam Sollicitudinem intenderint. Parte e converso ex alia, quanta per
Vectigal Tricesimale Commercio Hungarico posita fuerint impedimenta? Quomodo
genius Nationalis ad duos hos contrarios Scopos cooperatus sit? Et cum industria
Commercium. Commercium vero reciprocê Industriam producat, quem in hac lucta
gradum Nationalis Industria attigerit? His rite cognitis pronius iam erit
Deputationi huic proponere: Quae Impedimenta? Et qualiter removenda? Quae vero
adminicula tam Industriae quam et Commercio per Legislationem suppeditanda esse:
humillime arbitretur. </p>
</div>
</body>
</text>
</TEI>
Škrlec Lomnički, Nikola (1729-1799) [1791], Status actualis oeconomiae publicae, versio electronica (), Verborum 39967, Ed. Neven Jovanović [genre: prosa oratio - tractatus] [word count] [skerlenstatus].
|
