Nikola Modruški (c. 1427-1480) [1465], De consolatione liber, versio electronica (, Italija), Verborum 79291, Ed. Neven Jovanović [genre: prosa oratio - tractatus] [word count] [modrncons].
<?xml version="1.0" encoding="utf-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="modr-n-cons">
<titleStmt>
<title>De consolatione liber, versio electronica</title>
<author key="nikolamodr01">
<name xml:lang="hr">Nikola Modruški</name>
<date>c. 1427-1480</date>
</author>
<editor>Neven Jovanović</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
</respStmt>
</titleStmt>
<extent ana="D">Mg:D Verborum 79291</extent>
<publicationStmt>
<p>elektronska verzija: Neolatina Croatica, znanstveni projekt na Filozofskom fakultetu
Sveučilišta u Zagrebu, Hrvatska. <date>lipanj 2005</date></p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl>Nicolai Modrussiensis De consolatione liber, u Hrvatska književna baština 1, ur.
D. Fališevac, J. Lisac, D. Novaković, Zagreb 2002, str. 55-251.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<creation>
<date when="1465">ca. 1465-66</date>
<placeName>Italija</placeName>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="biblio/croala-catalogus-aetatum.xml#typ01">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="biblio/croala-catalogus-aetatum.xml#aet01">
<term>Litterae renatae (1400-1600)</term>
<term>Saeculum 15 (1401-1500)</term>
<term>1451-1500</term>
</keywords>
<keywords scheme="biblio/croala-catalogus-aetatum.xml#gen01">
<term>prosa oratio - tractatus</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
<date>2012-05-12</date>
2, 3, 6: natura et usus... instituentibus > natura et usu...
</change>
<change>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-02-15</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
<change>
<date>[2011-10-17]</date>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
priređivač elektronske verzije
Premjestio par ref elemenata da bude TEI P5 OK. Zamijenio prelomljene zagrade s add.
</change>
<change>
<date>[2006-01-15T17:48:29+0100]</date>
<name><ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref></name>
priređivač elektronske verzije
Pojednostavio strukturu teksta (podjele do div2 stupnja); Zamijenio "q" s "quote"
elementom, nastavio preobliku citata.
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="prorsa">
<front>
<docAuthor>Nicolaus episcopus Modrusiensis</docAuthor>
<docTitle><titlePart>Liber de consolatione</titlePart></docTitle>
<titlePage>
<titlePart>NICOLAI EPISCOPI MODRVSIENSIS AD DOMINVM MARCVM VICENTINVM PRAESVLEM LIBER DE
CONSOLATIONE FELICITER INCIPIT</titlePart>
</titlePage>
<div1>
<head>Prologus<ref type="note" xml:id="r087" target="n087" n="1"/>
</head>
<p><!-- 1 --> Cum urgerem diligentius opus tuo nomine coeptum quo singulas animi
perturbationes pro cuiusque uirtute ac conditione explicare statueram, Reuerendissime
Pater, ea pars, qua rationem consolationis perstrinxi, forte incidit in manus
quorundam amicorum meorum, qui me perpulerunt<ref type="note" xml:id="r097" target="n097" n="1"/> ut prudens, licet inuitus, in illud uitii
prolaberer quod in uulgari est prouerbio: <quote>Canicula festinans parere catulos
parit caecos</quote>. <!-- 2 --> Hic uero noster partus etiam ex alia ratione
monstruosus est, utpote quo<ref type="note" xml:id="r0105" target="n0105" n="2"/> membrum unum,
non integrum corpus enixi sumus. <!-- 3 --> Illud tamen qualecumque (quando mihi ita
faciendum fuit) ad Vestram Reuerendissimam Dignitatem, cui integrum<ref type="note" xml:id="r0110" target="n0110" n="3"/> deuoueram, transmittere
curaui ut ex hoc membro cognosceres quid sit de toto corpore (si tamen cetera ad hanc
rationem effingere ualebimus) spei reliquum. <!-- 4 --> Ceterum hoc tibi frustum ea
lege committo, ut sit mihi integrum id cum uniuerso compingere corpore<ref type="note" xml:id="r0115" target="n0115" n="4"/>; et si ratio totius formae postulabit, in
quibus opus fuerit, commutare, quandoquidem dignius commodiusque singula membra
secundum statum totius corporis examinantur ac expenduntur, minusque operis ac
difficultatis est unam partem quam totum immutare.</p>
<p><!-- 5 --> Conatus sum igitur hoc in opere consolandi rationem explicare, non quidem
secundum exactam philosophiae legem — nunc enim non de rerum natura disputamus aut de
illis tenuioribus magisque minutis rebus, de quibus a turba secreti cum sapientibus
disserendum esset — sed secundum pinguiorem crassioremque rationem, quae etiam in
populo non ignaua<ref type="note" xml:id="r0122" target="n0122" n="1"/> possit uersari. <!-- 6 --> Est enim propositum nostrum praecepta tradere,
quibus, ut ceteris perturbationibus, ita et consolatione, quando res postulabit,
auditoris animum afficere possimus, ac laborantibus succurrere eorumque aegritudinem
quam commodissime leuare.</p>
<p><!-- 7 --> Nec mihi uanum hunc laborem assumpsisse puto: tametsi multa a peritissimis
uiris egregia monumenta exstent in hanc rationem conscripta, ut sunt paene omnes illi
et praeclari quidem Boethii De consolatione libri, et Senecae tam ille De
consolatione codex insignis quam alter, quem De remediis fortuitorum appellauit.
Isidori quoque<ref type="note" xml:id="r0131" target="n0131" n="1"/> Synonymorum clarissima gemmulla. <!-- 8 --> Ciceronis uero si exstaret
opus, quod de hac ipsa ratione conscripsit, forsan et nos et omnes alios hoc labore
leuasset; exstant tamen plereque eius consolatoriae dignae epistulae, quales etiam
sunt nonnullae Cypriani,<ref type="note" xml:id="r0136" target="n0136" n="2"/>
Hieronymi, Basilii Magni aliorumque complurium doctissimorum uirorum tam Latinorum
quam Graecorum. <!-- 9 --> Scripserunt enim hac ipsa de re et Graecorum complures:
Plato, Cleanthes, Crato, Diogenes, Epicurus, Dicaearchus, Posidonius, Carneades,
Chrysippus, et Crantor, quem Cicero illo secutus est.<ref type="note" xml:id="r0141" target="n0141" n="3"/>
<!-- 10 --> Verum hi omnes officio consolandi perfuncti sunt et quidem dignissime
sapientissimeque; ceterum quo pacto idem munus et alii sequi<ref type="note" xml:id="r0146" target="n0146" n="4"/> possent, pauci admodum praecipere uoluerunt.
<!-- 11 --> Et hi quidem pro admirabili ingenii eorum acumine fortasse satis copiose,
sed pro illorum desiderio, qui nondum in philosophia<ref type="note" xml:id="r0151" target="n0151" n="5"/> admodum exercitatos habent sensus, meo iudicio et
pressius et parcius. <!-- 12 --> Neque id eos peccati ignorantiae admisisse certo
scio; quid enim diuina illa ingenia ignorarunt, a quibus nobis altissimi ita ferente
prouidentia quicquid luminis est, illuxit; quin potius negligentia aut incuria quadam
et ipsius rei per<ref type="note" xml:id="r0156" target="n0156" n="6"/>
facilitatem contemptu. <!-- 13 --> Tametsi quidam nonnullos maiorum nostrorum ut in
ceteris, ita et in hoc ipso inuidiae insimulent. <!-- 14 --> Mihi autem iubetur
scientiam absque inuidia communicare et ex percepto talento lucrum uel fenore
quaerere, nec pudori esse debere infantibus lac praebere, pro quibus Christus mori
non<ref type="note" xml:id="r0163" target="n0163" n="7"/> erubuit. <!-- 15 --> Praecipue cum sit ipse dominus non solos
philosophos, aut eos dumtaxat qui habiti sunt sapientiores, uerum omnes omnino
homines interrogaturus si se in carceribus et in tribulatione positum uisitauerint,
aut consolati fuerint; unde uidere licet quanta necessitate mortales cogantur
consolandi munus obire, cuius se Dominus tam seuerum exactorem comminatur.<ref type="note" xml:id="r0168" target="n0168" n="8"/>
<!-- 16 --> Itaque et nos uniuersis prodesse cupientes eisque uiam ostendere ad id
consequendum quod diuino pariter ac humano iure ab his exquiritur praecepta
consolandi ex ordine digessimus illius ope adiuti, qui solus est cunctorum miserorum
optimus consolator.<ref type="note" xml:id="r0173" target="n0173" n="9"/>
<!-- 17 --> Qua in re, quando curandorum animorum artem professi sumus, nobis ueluti
corporum medicis faciendum statui generales quasdam ac praecipuas medendi rationes
tradere, particulares uero et quae sedulo accidere possunt prudentiae medici
relinquere, praesertim cum ipsae ex traditis principiis per se facile
percipi<ref type="note" xml:id="r0178" target="n0178" n="10"/> poterunt.</p>
</div1>
</front>
<body>
<div1>
<head><add>Liber I</add><ref type="note" xml:id="r0190" target="n0190" n="1"/></head>
<div2>
<head><add>I 1</add> Qualiter affecti sunt qui consolatione egent.</head>
<p><!-- 1 --> Consolatori optimo tria cognoscere expedit: primum qualiter affecti
sint qui consolatione indigent, deinde a quibus personis illam praecipue expetunt,
tertio loco qua ratione consolandi officium sit suscipiendum et quibus exsequendum
rebus.<ref type="note" xml:id="r0201" target="n0201" n="1"/>
<!-- 2 --> Sane ad haec singula facilem nobis forsan aditum consolationis
definitio praestabit.<ref type="note" xml:id="r0206" target="n0206" n="2"/>
<!-- 3 --> Proinde primum quid ipsa sit consolatio uideamus.</p>
<p><!-- 4 --> Est igitur consolatio (quatenus ad propositum negotium spectat) amicis
dictis uel factis maerentis animi refocillatio quaedam.<ref type="note" xml:id="r0215" target="n0215" n="1"/>
<!-- 5 --> Maeret autem animus praesentis mali opinione: praesentis, inquam, non
re tantum uerum etiam imaginatione. <!-- 6 --> Potest enim malum uel praeteriisse,
uel esse futurum, et nihilominus aegritudine animum afficere, ceterum tunc
dumtaxat, cum illius mali species nos apprehensos tenet. <!-- 7 --> Veluti enim
mens nostra laetatur numquam nisi cum bonum sibi conueniens praesens recognoscit
eiusque commodis se potiri uel putat, uel sperat, itidem nec umquam tristatur nisi
cum existimat rem sibi aduersam accidisse aut imminere ineuitabilem eiusque
molestias pati<ref type="note" xml:id="r0224" target="n0224" n="2"/>. <!-- 8 --> Oportet uero opinionem
huiusmodi (ut sapienter monet Zeno) recentem esse, siquidem inueterata et
obsoleta, quoniam iam longiore usu familiarior facta est et iam inter domesticas
computatur, non multum exacerbat animum. <!-- 9 --> Siquidem tanta est
consuetudinis uis, ut etiam, quae natura illepida sunt, ipsa laeta efficiat.
<!-- 10 --> Verum quod recentem opinionem esse debere diximus, ita interpretatur
Cicero: <quote> ut non tantum illud recens intelligatur, quod paulo ante
acciderit, sed quam diu in illo opinato malo uis quaedam insit et uigeat et
habeat quandam uiriditatem, tam diu appellatur recens; ut Artemisia illa,
Mausoli Cariae regis uxor, quae nobile illud Halicarnassi fecit sepulchrum,
quam diu uixit, uixit in luctu, eodemque etiam confecta contabuit. Huic erat
illa opinio quotidie recens, quae tum denique non appellatur recens cum
uetustate exaruit.<ref type="note" xml:id="r0235" target="n0235" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 11 --> Itaque idem est dicere recentem ac si uiuidam dixeris aut uehementem!
Recens ergo opinio malorum Hecubam, Medeam, Niobem, Bellerophontem usque ad
ultimos dies persecuta est.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 2</add> Quae nocumenta afferat aegritudo.</head>
<p><!-- 1 --> Nulla autem saeuior animi pestis est quam aegritudo, sacra Scriptura
attestante quae ait: <quote>Sicut tinea uestimento et uermis ligno, ita tristitia
uiri nocet cordi<ref type="note" xml:id="r0258" target="n0258" n="1"/></quote>. <!-- 2 --> Constat enim humana uita in motione quadam quae a
corde in cetera membra diffunditur. <!-- 3 --> Atque hanc commotionem non
quantamcumque esse decet, uerum certa quadam moderatione praefinitam, ultra quam
si progrediatur, perturbabit, immo nonnumquam et exterminabit mortalium<ref type="note" xml:id="r0268" target="n0268" n="1"/> uitam.</p>
<p><!-- 4 --> Docuimus autem alibi singulis passionibus animi corda humana amplius
solito exagitari; uerum non omnis immodica exagitatio nocet cordi, quoniam illae
passiones, quae concitant appetitum ad prosequendum comprehendendumque quippiam
quod conueniat, si non omnino uehementius concutiant, obesse nequeunt.
<!-- 5 --> Quae etsi aliquando obsunt, ut Philoni Lacedaemonio, Chiloni philosopho
aut Sophocli tragoedo et aliis nonnullis, quos legimus inmodica laetitia
exstinctos, non tamen obsunt ratione subiectae materiae, quam repraesentant,
quippe quae maxime congruit, immo quodam pabulum ac fomentum est humanae uitae,
uerum<ref type="note" xml:id="r0277" target="n0277" n="1"/> nocet ratione uehementioris
commotionis, aut nimiae dilatationis, propter quam ille uitalis igniculus, qui in
corde tenebatur inclusus, euanescat. <!-- 6 --> Siquidem cum cor nimia laetitia
iusto se amplius expandit, foliolum illud, quod aditu cordis uitalem claudebat
flammam, iusta respirationis uicissitudine temperans resolutas offendens parietes,
quibus inniti consueuerat, patens hostibulum dimittere cogitur; itaque spiritus
ille igneus claustris lassatis erumpit sedesque antiquas relinquit, quocum homo
ipsam pariter animam exhalat.<ref type="note" xml:id="r0282" target="n0282" n="2"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Passiones uero, quae appetitum in fugam uertunt et eum in se ipsum
contrahere cogunt, ueluti res obscena uisum<ref type="note" xml:id="r0289" target="n0289" n="1"/>, non tantum nocent ratione motus, sed
etiam ipsius pestiferi cibi administratione. <!-- 8 --> Illud enim animo nostro
res tristes illatae faciunt, quod corpori exhibitum uirus; ex quo liquet, cum
nulla aliarum passionum ita infesta face animum impetat, nec ullam aliam esse quae
cor hominis deterius exedat. <!-- 9 --> Quippe quae<ref type="note" xml:id="r0296" target="n0296" n="2"/> appetitum impedit ne se extra diffundat, necesse est cor
uiribus destituatur nec ceteris membris debitum possit praestare officium.
<!-- 10 --> Anima quippe<ref type="note" xml:id="r0301" target="n0301" n="3"/>
grauiori occupata cura nequit coquendis dirigendisque alimentis uacare nec
sanitati necessitatique consulere corporis. <!-- 11 --> Itaque exsiccatur ac gelu
constringitur humorque eius generis, quem Graeci melancholiam appellant,
incrementum capit ac inualescit uehementius; et quoniam siccus quodammodo ac
gelidus est, itinera spirituum uitalium occupat, nec foueri membra permittit,
atque ita nutrimento subtracto uirere<ref type="note" xml:id="r0306" target="n0306" n="4"/>
uigereque desinunt et in dies extenuantur magis ac usque ad exinanitionem
consumuntur. <!-- 12 --> Hoc est quod Ouidius scribens ex Ponto amico suo Flacco
queritur: <quote>
<lg>
<l>Longus enim curis uitiatum corpus amaris</l>
<l>Non patitur uires languor habere suas.<ref type="note" xml:id="r0320" target="n0320" n="1"/></l>
</lg>
</quote>
</p>
<p><!-- 13 --> Et postquam enumerauit incommoda, quae ob aegritudinem uel maerorem
patiebatur, nec iam posse cibum ullum capere nec somnum, intulit: <quote>
<l>Vix igitur posses uisos agnoscere uultus,</l>
<l>Quoque ierit, quaeras, qui fuit ante color.</l>
<l>Paruus in exiles sucus mihi peruenit artus,</l>
<l>Membraque sunt cera pallidiora noua.</l>
<ref type="note" xml:id="r0345" target="n0345" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 14 --> Nec huius mali <add>causam</add> dicit esse immodicum cibum, aut
uinum uel ueneris usum, quippe quorum et copiam et appetitum iam olim amiserat;
sed ait: <quote>
<lg>
<l>Vnda locusque nocent, et causa ualentior istis,</l>
<l>Anxietas animi, quae mihi semper adest.</l>
</lg>
<ref type="note" xml:id="r0367" target="n0367" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 15 --> Proinde tali morbo laborantibus suadent medici somnum,
uinum,<ref type="note" xml:id="r0378" target="n0378" n="1"/> balnea calida ceteraque eiusmodi
quae humectare irrigareque corpus iuuant ac natiuum confirmant calorem.
<!-- 16 --> Quorum<ref type="note" xml:id="r0383" target="n0383" n="2"/> opem haud
mediocrem et Augustinus nono Confessionum libro se sensisse fatetur.</p>
<p><!-- 17 --> Et aegritudo ita corpus cruciat ut dictum est.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 3</add> Quibus incommodis aegritudo afficiat animum.</head>
<p><!-- 1 --> Porro animum debilitat, grauat, et facultatem adimit philosophandi.
<!-- 2 --> Siquidem contristati nullam rem exacte curare ualemus, quoniam (ut in
communi est prouerbio) delectatio perficit opus; unde et Ouidius ait: <quote>
<l>Carmina proueniunt animo deducta sereno.</l>
<ref type="note" xml:id="r0407" target="n0407" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 3 --> Tristitia autem, non iniuria, dicitur aggrauare animum, utpote quae
uires eius ligat. <!-- 4 --> <quote>Contudit enim ingenium</quote> (ut ait idem
poeta) <quote>patientia longa malorum, et pars antiqui longa uigoris
abest.</quote><ref type="note" xml:id="r0425" target="n0425" n="1"/>
<!-- 5 --> Cohartatur namque uoluntas in malis nec se explicare ualet; ac maxime
cum spem euadendi amisit, et tamen inter angustias deprehensa, quoad potest,
reluctatur; ac ueluti de uentis illis scribit Vergilius: <quote>
<l>Circum claustra fremit,</l>
<ref type="note" xml:id="r0438" target="n0438" n="1"/>
<l>et modo hac modo illac erumpere conatur.</l>
</quote>
</p>
<p><!-- 6 --> Quod quidem ex ipso corporis habitu uidere licet, siquidem cum
aegritudine aut anxietate premitur quispiam: nullus eum locus capit, nullus
retinet; nunc resupinus recumbit, nunc deambulando fatigatur, huc atque illuc
cursitans interdum iacet, interdum sedet; et post paululum consurgit, gemit,
eiulat, uociferat, agitat caput et<ref type="note" xml:id="r0452" target="n0452" n="1"/> manus uentilat,
articulos intorquet, tundit pectus faciem, illidit frontem, plangit, plorat et
crebrioribus interuallis ab imo pectore suspiria trahit; ita corporis totius iugi
sollicitudine et labore, animae eandem aestuationem declarat ac quo pacto intus
fatiscat, manifestum facit. <!-- 7 --> Qua agitatione<ref type="note" xml:id="r0457" target="n0457" n="2"/> adeo nonnumquam defatigatur, ut tantis absorpta malis
nullum officium corpori ualeat praestare. <!-- 8 --> Ita homo stupidus aliquando
ac ueluti exanimis linquitur.<ref type="note" xml:id="r0462" target="n0462" n="3"/>
<!-- 9 --> Quae singula doctissimus poeta in persona Didonis pulcherrime
expressit: <quote>
<l>Saeuit inops animi totamque incensa per urbem</l>
<l>bacchatur: qualis commotis excita sacris</l>
<l>Thyas, ubi audito stimulant triaeteria Baccho</l>
<l>orgia nocturnusque uocat clamore Cithaeron.</l>
<ref type="note" xml:id="r0481" target="n0481" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 10 --> Et post, ubi ostendit ei ademptam omnem spem Aeneae retinendi,
adiecit: <quote>
<l>His medium dictis sermonem abrupit et auras </l>
<l>aegra fugit, seque ex oculis auertit et aufert,</l>
<l>linquens multa metu cunctantem et multa parantem</l>
<l>dicere. Suscipiunt famulae collapsaque membra</l>
<l>marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.</l>
<ref type="note" xml:id="r0509" target="n0509" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 11 --> Sic et Ouidius, quando Hecubam describit uulnera Polydori intuentem: <quote>
<l>Troades <add>exclamant</add>, obmutuit illa dolore</l>
<l>et pariter dolorem lacrimasque introrsus abortas</l>
<l>deuorat ipse dolor duroque simillima saxo</l>
<l>torpet et aduersae figit sua lumina terrae,</l>
<l>interdum toruos extollit ad aethera uultus,</l>
<l>nunc positi spectat uultum, nunc uulnera nati,</l>
<l>uulnera praecipue.</l>
<ref type="note" xml:id="r0543" target="n0543" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 12 --> Qui potuit fingi acerbior persona uel doctius uel aptius, aut quibus
euidentioribus naturae signis summus exprimi luctus et intestini doloris rabies?
<!-- 13 --> Dixi autem merito rabiem, quoniam testimonio Aristotelis multos in
insaniam uertit mentis angor. <!-- 14 --> Vnde et Vergilius non inconcinne de
Amata Latini uxore fingit, cum impetrare nequiuit Lauiniam Turno in coniugium
dari: <quote>
<l>tum uero infelix ingentibus excita monstris</l>
<l>immensam sine more furit lymphata per urbem.</l>
<l>Ceu quondam uolitans torto sub uerbere turbo,</l>
<l>quem pueri magno in gyro atria uacua circum</l>
<l>intenti ludo exercent; ille actus habena</l>
<l>curuatis fertur spatiis; stupet inscia turba</l>
<l>impubisque manus mirata uolubile buxum; </l>
<l>dant animos plagae; non cursu segnior illo</l>
<l>per medias urbes agitur populosque feroces,</l>
<l>quin etiam in siluas simulato numine Bacchi</l>
<l>maius adorsa nefas maiorem orsa furorem</l>
<l>euolat et natam frondosis montibus abdit.</l>
<ref type="note" xml:id="r0596" target="n0596" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 15 --> Simili ratione non ab re Niobem Medeam et Hecubam aliosque furore
correptos ob maeroris acerbitatem poetae scripserunt; etenim aegritudo uehementior
cerebrum exsiccat et consumit ac spiritus illos animales enecat, qui imagines
rerum a sensibus ad fantasiam adferunt. <!-- 16 --> Succidit quippe eis neruos,
dum florem sanguinis, quo uehuntur, siccibunda depascit.<ref type="note" xml:id="r0609" target="n0609" n="1"/>
<!-- 17 --> Nonnullos praeterea cura intestina apprehensos extemplo enecat, ut de
Periandro Arcadiae tyranno perhibent, qui ob necem filii Corcyrenses ulcisci
cupiens, liberos eorum ad Alyattem abscidendos misit<ref type="note" xml:id="r0614" target="n0614" n="2"/>, sed hos Samii seruauerunt.
<!-- 18 --> Qua re audita Periander dolore exstinctus est. <!-- 19 --> Ex his iam
constare potest quo modo quaue<ref type="note" xml:id="r0621" target="n0621" n="3"/> de causa
nimia aegritudo uires animi et debilitet et grauet. <!-- 20 --> Porro cur
philosophari maerentes non ualeant, causa impromtu est: quamuis enim diuersae sunt
uires animae, radix tamen eius substantiae simplex ac penitus una, quamobrem nemo
simul animum nisi ad unum opus intendere potest, quod dum exsequitur, alia
negligat necesse est, <quote>
<l>pectora nostra duas non admittentia curas,</l>
<ref type="note" xml:id="r0631" target="n0631" n="1"/>
</quote> ut poeta ait, praesertim quae diligentius tractandae sunt.
<!-- 21 --> Hinc euenit ut homini altius quippiam cogitanti ea, quae narrantur,
non intelligat nec, quae in oculis aguntur, aduertat. <!-- 22 --> Idcirco cum homo
grauioribus malis oppressus id sedulo agat, in eoque totus uersetur ut illud
depellat aut enitet, quo tantopere urgetur, nequit animum ad aliud opus
dirigere.<ref type="note" xml:id="r0642" target="n0642" n="4"/>
<!-- 23 --> Hinc et Ouidius in exilio positus ad amicum ait: <quote>
<l>Scribis ut oblectem studio lacrimabile tempus,</l>
<l>nec pereant turpi pectora nostra situ.</l>
<l>Difficile est quod, amice, mones: quia carmina laetum</l>
<l>sunt opus et pacem mentis habere uolunt:</l>
<l>Nostra per aduersas agitur fortuna procellas,</l>
<l>sorte nec ulla mea tristior esse potest.</l>
<l>Exigis ut Priamus natorum funere ludat,</l>
<l>et Niobe festos ducat ut orba choros.</l>
<l>Luctibus an studio uideor debere teneri,</l>
<l>solus in externas iussus adire Getas:</l>
<l>des licet inualido pectus mihi robore fultum,</l>
<l>fama refert Imeti quale fuisse rei,</l>
<l>fracta cadet tantae sapientia mole ruinae;</l>
<l>plus ualet humanis uiribus ira dei.</l>
<l>Ille senex dictus sapiens ab Apolline nullum</l>
<l>scribere in hoc casu sustinuisset opus.</l>
<ref type="note" xml:id="r0697" target="n0697" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 24 --> Atque ita et ratione et experimento seu testimonio doctissimi uiri
liquet aegrotum animum ad speculandum minime esse idoneum, quamuis hoc ipsum et
aliter confirmare poteramus: sed in re aperta sine uitio immorari non potest.</p>
<p><!-- 25 --> Nos quoque forsan altius in arcem huius rei inuecti sumus quam
praesens ratio postulabat, ut iocunda magis quam apta uideantur. <!-- 26 --> Ad
alia ergo, quae magis ad nostrum propositum spectant, ueniamus, et quo discrimine
ista aegritudo mortalium pectora perturbet,<ref type="note" xml:id="r0714" target="n0714" n="1"/>
consideremus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 4</add> Qui facilius et qui minus facile consolationem admittunt</head>
<p><!-- 1 --> Neque enim omnes aequaliter hac aegritudine afficiuntur, sed pro
uarietate aetatum personarum temporum ac malorum et alii quidem leuantur celerius,
alii tardius, alii uero numquam. <!-- 2 --> Eorum autem animi praecipue
refocillantur miseriaque leuantur, qui sunt ad laetitiam uoluptatemque proniores.
<!-- 3 --> Quales imprimis sunt iuuenes, quippe quorum animos ob inconstantiam ac
inconsiderationem facile est ad quampiam traducere iucunditatem, atque etiam
propter rerum imperitiam his persuadere ea, quae patiuntur uel passi sunt,
incommoda non esse; uel saltem, quando nimium creduli sunt facileque de se omnia
sperant, aliqua egregia spe eos reddere hilariores. <!-- 4 --> Has fere easdem ob
causas et mulieres non magno negotio consolationem admittunt, utpote quae et
imbecillis sensus sunt et ad quocumque libuerit deducendum faciles.</p>
<p><!-- 5 --> Contra uero consolationi difficulter consentiunt senes, ut qui sua
sponte ob amissam de se fiduciam sedulo maerore conficiuntur, neque ullis
rationibus adduci possunt melius de se sperare, praesertim si qua aperta
detrimenta acceperunt; continuo enim putant illa esse certissima interitus
euersionisque suae indicia. <!-- 6 --> Quod<ref type="note" xml:id="r0739" target="n0739" n="1"/>
quidem nobilissimus poetarum in Anchisen ingenue effinxit, cum hortaretur a filio
fugam capessere seque incendiis Iliacis subtrahere: <quote>
<l>abnegat excisa vitam producere Troia</l>
<l>exiliumque pati. "Vos o, quibus integer aeui</l>
<l>sanguis" ait, "solidaeque suae stant robore uires,</l>
<l>vos agite fugam. </l>
<l>Me si caelicolae uoluissent ducere uitam,</l>
<l>has mihi seruassent sedes. Satis una superque </l>
<l>uidimus excidia et captae superauimus urbi.</l>
<l>Sic o sic positum affati discedite corpus.</l>
<l>Ipse manu mortem inueniam, miserebitur hostis</l>
<l>exuuiasque petet; facilis iactura sepulchri."</l>
<ref type="note" xml:id="r0774" target="n0774" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 7 --> Hoc ipsum senum ingenium secutus Terentius scite Menedemum introduxit
frustra Demeam consolantem.<ref type="note" xml:id="r0785" target="n0785" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Peritis quoque mundanarum rerum hominibus magnoque usu edoctis solacium
adhibere malorum plerumque haud facile est, quoniam detrimenta tam honoris quam
facultatum iusto amplius diiudicare consueuerunt et grauioribus metiri ponderibus,
ut non sit possibile ab ipsis ueluti a pueris aut ab aliis leuioribus opinionem
malorum amouere aut eorum mentes ullis demulcere blanditiis. <!-- 9 --> Non facile
etiam solacium suscipiunt homines, qui eas res, quas praecipue dilexerant,
perdiderunt; ut auari diuitias, parentes filios et uniuersaliter cunctas illas
res, quas sibi homines maximo studio ac labore comparauerunt. Ista autem singula
grauiora ad medendum fiunt si uel ab amicis uel aliis caris, a quibus minime
conueniebat, ablata sunt, uel infortunato nimium casu adempta absque ulla spe
recuperandi. <!-- 10 --> Hinc<ref type="note" xml:id="r0796" target="n0796" n="1"/> fuit quod Menippo
cynico, cum pecuniam male quaesitam per insidias sublatam didicisset, manus a
iugulo, quin se praefocaret, studium philosophiae prohibere non ualuit.
<!-- 11 --> Hinc quoque uenit ut illi, qui se sciunt morti destinatos, raro et uix
consolationem recipiant.<ref type="note" xml:id="r0801" target="n0801" n="2"/>
<!-- 12 --> Amplius et eorum, qui frequentia infortunia passi sunt<ref type="note" xml:id="r0806" target="n0806" n="3"/> consolationibus duriores praebent aures, uel
quod crebrioribus acerbitatibus diriguerunt uel quod eis assidua nimium consolandi
officia uiluerunt, praecipue autem quod tantis confracti malis uniuersam penitus
boni spem abiecerunt. <!-- 13 --> Nonnumquam tamen, ut Cicero in Tusculanis
quaestionibus scribit, quidam ex hoc genere fortunii, <quote> qui multa sepius
sunt perpessi, quicquid accidit ferunt facilius, ut ille apud Euripidem, qui
ait: <quote>
<l>Si mihi nunc tristis primum illuxisset dies </l>
<l>nec tam aerumnoso nauigassem salo </l>
<l>esset dolendi causa ut iniecto equi</l>
<l>freno repente tactu exagitantur nouo: </l>
<l>sed iam subiectus miseriis obtorpui.</l>
<ref type="note" xml:id="r0830" target="n0830" n="1"/>
</quote>
</quote>
</p>
<p><!-- 14 --> Insuper, quod mirabilius est, nonnumquam illi, qui semper cunctis in
rebus secunda fortuna usi sunt, et quibus uniuersa ex uoto successerunt, ita unico
uel rerum uel honoris casu franguntur ut frustra illis queuis solacia adhibeas;
quo fit ut quadam tristitia et desperatione conficiantur consumanturque.
<!-- 15 --> Id autem ipsis ea ratione contingit quod nimium sibi uel tribuunt uel
indulgent. <!-- 16 --> Quoniam, ut praeclare ait Boethius: <quote>felicissimi
cuiusque delicatissimus est sensus et, nisi ad nutum cuncta suppetant, omnis
aduersitatis insolens minimis quibusque prosternitur.<ref type="note" xml:id="r0848" target="n0848" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 17 --> Viri quoque irreligiosi et qui de prouidentia iustitiaque Dei non
recte sentiunt et truces nimium ac melancholici solacium accipere nesciunt,
quoniam illi quidem iniuste se afflictos putant et non debita pati, ab his uero
affectio contraria omne abigit solacium. <!-- 18 --> At uero homines pii et Deum
metuentes, quoniam ea, quibus premuntur<ref type="note" xml:id="r0861" target="n0861" n="1"/> omnipotentis iudicio destinata recte arbitrantur, ut Iob,
Thobias, et alii sanctorum plerique aequo animo ferunt et consolationem lubentes
amplectuntur.</p>
<p><!-- 19 --> Similiter et illi facile maerorem reiciunt, quos natura ipsa finxit
hilariores, ut sanguineos aut liberales aut humanarum rerum contemptores, quorum
postremi maxime ualent et ad se et ad alios consolandos. <!-- 20 --> Quod quidem
probat caput illius epistulae, quam Cicero ad L. Lucceium scribit: <quote>
Quamquam ipsa consolatio litterarum tuarum gratissima est, declarat enim sumam
beniuolentiam coniunctam pari prudentia, tamen illum fructum ex his litteris
uel maximum coepi quod te praeclare res humanas contemnentem et optime contra
fortunam paratum cognoui; quam quidem laudem sapientiae tuae statuo esse
maximam, nec aliunde pendere nec extrinsecus aut bene aut male uiuendi
suspensas habere rationes.<ref type="note" xml:id="r0872" target="n0872" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 21 --> Ille autem pendere extrinsecus merito dicitur, cui spes non est in se
ipso reposita, quin potius in externis bonis, quarum iacturam si fecerit, se
periisse funditus arbitratur ac per hoc nisi restitutis bonis solacium admittit
nullum; porro qui de se ipso bene sperat, floccipendit cetera uniuersa.</p>
</div2>
<!-- dovde [2005-06-20T22:15:09+0200] -->
<div2>
<head><add>I 5</add> Quae propria sunt antidota harum aegritudinum singularium</head>
<p><!-- 1 --> Hoc loco non alienum puto singulis his generibus propria assignare
antidota ne, si ea inter aliam medicinarum turbam coniciamus, difficultatem
lectori praebeamus, si quando cognoscere uoluerit quod praecipue pharmacum cui
morbo sit idoneum. <!-- 2 --> Ab his ergo, quos proxime nominauimus, exordium
sumamus.</p>
<p><!-- 3 --> Consolatori enim cum huiusmodi uiris non multum negotii erit, siquidem
aduersitatibus tantum concutiuntur, sed non consternantur, ut in eadem epistula
testatur Cicero ita dicens: <quote>Haec cogitatio,</quote> uidelicet
contemnendarum fortunarum, <quote>cum mihi omnino non excidisset (etenim penitus
insederat), ui tamen tempestatum erat labefactata atque conuulsa.<ref type="note" xml:id="r0906" target="n0906" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 4 --> Tales igitur homines statim confirmare poterimus si eos, ut ad se ipsos
redeant, admonebimus et sese diligentius colligentes quid eorum sapientia, quid
disciplina, quid uirtus egregia, quid clara morum ac uitae institutio ab ipsis
postulet, uelint aduertere. <!-- 5 --> Quam rationem Cicero ad Figulum scribens
pulchre per occupationem attigit:</p>
<p>ea quidem facultas uel tui uel alterius consolandi in te summa est, si umquam in
<add>ullo</add> fuit. Itaque eam partem, quae ab exquisita quadam ratione et
doctrina proficiscitur, non attingam; tibi totam relinquam. Quid sit forti et
sapienti homine dignum, quid grauitas, quid altitudo animi, quid acta tua uita,
quid studia, quid artes, quibus a pueritia floruisti, a te flagitent, tu
uides.<ref type="note" xml:id="r0921" target="n0921" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Vide, quaeso, quam prudenter eum admonuit et obliqua oratione
insolentiam simul atque arrogantiam euitauit, et quod propter suam modestiam ac
amici auctoritatem grauitatemque, cui tantum tribuit ut eum monere non audeat, se
facturum negauit, tamen sapientissime effecit. <!-- 7 --> Induxit eum pulcherrime
omneque ipsius studium accendit ad tuendam honoris existimationisque suae
rationem<ref type="note" xml:id="r0930" target="n0930" n="1"/> ad curandumque diligentius ne opinionem praeclaram, quam homines
de sapientia et fortitudine eius conceperant, ipse dolendo mollius turpiter perdat
ac subuertat. <!-- 8 --> Hinc nos rectissime admonemur in consolandis grauioribus
ac prudentioribus uiris ut et nostri pudoris et eorum auctoritatis curamus
rationem habere et non illis nos praeceptores aut doctores exhibeamus, ne nostrum
consilium sapientiae eorum praeferre uideamur, uerum quicquid uel dicere uel
facere uoluerimus, uerecundius agere ac ipsorum dignitatem in omnibus conseruare;
ita fiet ut et impudentiae notam pulchre effugiamus et apud eos non minus oratione
quam beniuolentia ualeamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 6</add> Antidotum senum et pusillanimorum</head>
<p><!-- 1 --> Sed de his uiris praestantibus hactenus; ad eos ueniamus quibus minus
et spei est et uirtutis, cum quibus multo plus operis difficultatisque superest
oratori, atque illud praecipue curandum quo eos bene de se sperare inducat
ostendatque in eis siquid poterit tale esse, quo freti miseri esse non poterunt,
ueluti sapientiam, artem, scientiam, disciplinam, ualitudinem, robur, ingenium,
sollertiam, probitatem, et cetera id genus; quo pacto Cicero Lentulum submonuit:
<quote>"Tuae", inquit, "sapientiae magnitudinisque animi est omnem amplitudinem
et dignitatem tuam in uirtute atque in rebus gestis tuis atque in tua grauitate
positam existimare."<ref type="note" xml:id="r0947" target="n0947" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 2 --> Et recte sane; quicumque enim aliter agit, id agit ne umquam quietus
esse possit, nec ullis iocundis fruatur diebus uniuersamque uitam suam sollicitam
transigat ac miseram; quippe cuius uota et desideria ab extra pendere incipiunt,
mox fortunae praebet dominae uenale caput, illi<ref type="note" xml:id="r0957" target="n0957" n="1"/> se subicit, illius destinat seruituti, quae quoniam uaria
et instabilis est, uarios ac instabiles famulos suos reddat necesse est, et semper
eos cupiditate futurorum bonorum anhelantes efficiat, amore praesentium anxios,
praeteritorum aut ademptorum iactura tristes ac luctuosos. <!-- 3 --> Quomodo
igitur non hic iure ac merito inops et miser, immo miserrimus sit censendus in
tanta animi inopia et fluctuatione positus tametsi Attali aut Croesi thesauros
possideat? <!-- 4 --> Aut quis hunc probum uel bonum dixerit, cui nullum scelus
adeo exsecrandum detestandumque est, quod non leue putet et factu facile, dummodo,
quod cupit, uel retineat uel adipiscatur? <!-- 5 --> Nonne istorum illa uox est:
<quote>Crescant diuitiae" et "crescant quocumque modo; quid enim saluis infamia
nummis? <ref type="note" xml:id="r0968" target="n0968" n="1"/></quote></p>
<p><!-- 6 --> Et rursum:</p>
<quote>
<l>Decernat quodcumque uolet de corpore nostro </l>
<l>Isis et irato feriat mea lumina sistro, </l>
<l>Dummodo uel caecus teneam, quos abnego, nummos. </l>
<l>Et pthisis et uomice putres et dimidium crus.<ref type="note" xml:id="r0991" target="n0991" n="1"/>
</l>
</quote>
<!-- dovde [2006-01-15T17:54:36+0100] -->
<p><!-- 7 --> Haec sunt periuri uerba qui depositum negauerat amico, hi omnium
fortunae seruorum sermones. <!-- 8 --> Nec mirum quidem; qui enim sibi ipsis
diffidunt, si amittunt quod possident, desperant sua uirtute aliquid amplius
umquam comparare. <!-- 9 --> Idcirco quando in discrimen eorum ueniunt, omnibus
illa flagitiis et criminibus defendere non erubescunt, non pietati parcunt, non
amicis, non fratribus, non parentibus, non famae suae, non honori, non ipsi
denique omnium conditori deo: omnia perturbant, omnia<ref type="note" xml:id="r01008" target="n01008" n="1"/> subruunt, polluunt et profanant.</p>
<p><!-- 10 --> Contra uero illi, qui uirtutem colunt eiusque praesidio freti sunt,
nullis omnino opibus adduci queunt ut non solum rem piaculo, sed ne laxissima
quidem paenitudine dignam committant.<ref type="note" xml:id="r01015" target="n01015" n="1"/>
<!-- 11 --> Vt M. Curius et C. Fabricius apud Romanos optime declararunt, quorum
alter a Samnitibus, alter a rege Pyrrho multa argenti aurique pondera missa non
attigit<ref type="note" xml:id="r01020" target="n01020" n="2"/>. <!-- 12 --> Etenim tolle cupiditatem et flagitia uniuersa sustuleris;
tolle auaritiam et non erit amplius ob quod peterent homines, aut furta
latrociniaque exerceant, nec<ref type="note" xml:id="r01025" target="n01025" n="3"/> cur fidem uiolent,
socium decipiant aut interimant. <!-- 13 --> Sane Xenocrates philosophus
quinquaginta auri talenta missa ab Alexandro repudiauit, tametsi ad nullum scelus
illis sollicitaretur.<ref type="note" xml:id="r01030" target="n01030" n="4"/>
<!-- 14 --> Sed Crates Thebanus proprias diuitias collectas in pelagus proiecit,
"Abite" dicens "in profundum malae cupiditates; ego uos mergam, ne mergar a
uobis." <!-- 15 --> Multi quoque philosophi proprias facultates abiecerunt, ut
Democritus et Diogenes, qui se praedicabat Persarum rege ditiorem, quod ipse
uidelicet paucorum indigeret. <!-- 16 --> Et Stilbon rapta patria, amissis
liberis, uxore, facultatibus omnibus, cum ex incendio publico solus exiret,
interroganti Demetrio numquid bona omnia perdidisset, "Minime," inquit, "omnia
enim mea bona mecum porto." <!-- 17 --> Et clariora quidem omnibusque regiis
opibus pretiosiora. <!-- 18 --> Vnde<ref type="note" xml:id="r01043" target="n01043" n="5"/> iure illi dicere
poterat quod Solon cuidam diuiti retulit, a quo dum esset rogatus an thesauros
haberet, respondit: "Ambo thesauros habemus, uerum inter meum et tuum hoc interest
quia nullus de meo quicquam me inuito contingere potest, et si aliis distribuo,
diminutionem non patitur; tuus autem amissionis quotidie patet discrimini, et si
alteri uel modice tribuis, semper deperit." <!-- 19 --> Huius expectatio ab se
erat et hic ab se pendebat, non ab extrinseco.</p>
<p><!-- 20 --> Quod si dicas "Huic sapientia et rerum ingens scientia erat!" et tu,
inquam, sapiens eris si ad naturam uixeris, non ad opinionem; nam neque illi de
facultatibus fortunae amplius erat quam tibi; diues tamen erat, quia ei, quod
habebat, erat satis. <!-- 21 --> Idem, si cito cupis ditari, tibi faciendum est;
mox enim ditaberis si cupiditati detraxeris et pecuniis adiicere non curaueris.</p>
<p><!-- 22 --> His igitur atque eiusmodi suasionibus hi inducendi sunt ut uel
fortunas omnes contemnant uel, si id facere nequeunt, fiduciam sui non amittant;
quia, ut dicitur, caput facile inueniet pileum; unde habuisti, quae perdidisti,
inde et, quae non habes, consequi poteris. <!-- 23 --> Sic illi, qui dolebat
uxorem bonam amississe, dictum est:</p>
<p>Bono animo esto; aut enim bonam inuenisti, aut fecisti; si fecisti, et aliam
facies; periit enim opus, non magister; sin inuenisti, quaere et
inuenies.<ref type="note" xml:id="r01063" target="n01063" n="1"/>
</p>
<p><!-- 24 --> Et hac ratione istos consolabimur de quorum numero senes diximus
primos.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 7</add> Antidotum illorum qui rebus terrenis nimium sunt dediti</head>
<p><!-- 1 --> Nunc dicamus qua praecipue ratione illi dolore leuantur qui summum
bonum in fragilibus caducisque rebus posuerunt, quos sui nimios
amatores<ref type="note" xml:id="r01080" target="n01080" n="1"/> appellauimus.
<!-- 2 --> Amatores ergo nimii externorum bonorum erudiantur, ut cognoscant quam
iniurii sibi<ref type="note" xml:id="r01085" target="n01085" n="2"/> sint qui, cum ad dominandum ceteris
omnibus sint procreati, se ipsos sponte tam foedae miserandaeque subiciant
seruituti illisque famulentur, quibus imperare oportebat.</p>
<p><!-- 3 --> "Nam si omne cuiusque bonum," ut praeclare ait Boethius, "eo, cuius
est, constat esse pretiosius, cum uilissima rerum uestra bona esse iudicatis,
eisdem uosmet ipsos uestra existimatione submittitis, quod quidem haud inmerito
cadit. Humanae quippe naturae ista conditio est ut tantum, cum se cognoscit,
ceteris rebus excellat; eadem tamen infra bestias redigatur si se nosse desierit;
nam ceteris animantibus sese ignorare natura est, hominibus uero uitio uenit. Quam
uero late pateat hic error uidetur qui ornare aliquid posse ornamentis existimatis
alienis. At id fieri nequit; nam si quid ex appositis luceat, ipsa quidem, quae
sunt apposita, laudantur, illud uero his tectum atque uelatum in sua nihilo minus
foeditate perdurat."<ref type="note" xml:id="r01092" target="n01092" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Ad haec procurandum est ab animo eorum illarum rerum amorem abducamus,
ut, si beniuolorum quis uel interitum uel discessum dolet, proderit aliquando, si
commode fieri poterit, illos, ob quos ipse tantam maestitiam assumit persuadere ei
in amore minime respondisse, nec meritos esse, de quibus adeo uehemens sollicitudo
capiatur; ut apud Mantuanum fecit Apollo: </p>
<p>"Galle, quid insanis?" inquit; "tua cura Lycoris </p>
<p>perque niues alium perque horrida castra secuta est."<ref type="note" xml:id="r01105" target="n01105" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Quibus uerbis prudenter ei insinuare uoluit intelligat se ab illa
neglectum esse ac spretum, ut potius odio sit persequenda quam
desiderio<ref type="note" xml:id="r01112" target="n01112" n="1"/>.
<!-- 6 --> Valebit ergo hic, quantum salua pietate fieri potest, locos odii
abhominationis inuidiae ac indignationis attingere et illis animum auditoris
alienare, ut Ouidius in libello de remedio amoris egregie fecit, quibus de rebus
omnibus plenius suis locis disputauimus.</p>
<p><!-- 7 --> Porro, si bona fortunae fuerint, quibus, quorum iacturam uel
detrimentum aegro animo ferunt, amorem illorum ab animo maestorum subtrahemus si
persuadebimus bona non esse, quin potius, si liquidius discutere uoluerimus mala,
ut in eo loco, quem paulo ante adduximus, e uestigio subiecit Boethius:</p>
<p>Ego uero nego illud bonum esse quod nocet habenti. Num id mentior? Minime,
inquies. Atqui diuitiae possidentibus persaepe nocuerunt, cum pessimus quisque
eoque alieni magis auidus, quicquid usquam auri gemmarumque est, se solum, qui
habeat, dignissimum putat.<ref type="note" xml:id="r01124" target="n01124" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Vbi ostendere uoluit Boethius diuitias bonas non esse cum quod nocent
habenti, tum quod earum potestas etiam pessimis datur, quorum neutrum accideret si
diuitiae uera bona essent: nam quod uere bonum est et nouit nocere nemini, id enim
malo proprium est; et apud malum pernoctare nescit, quoniam natura secreta sunt
nec ea fas est ulla ratione permisceri;<ref type="note" xml:id="r01131" target="n01131" n="1"/> ex pauperibus
plerosque probos inuenias, ex diuitibus admodum paucos; quod est unde diuitiae
bonae possint appellari. <!-- 9 --> Ego uero sicuti illum minime dixerim candorem,
quo splendere potest nihil, itidem nec bonum cuius accessu fieri melius potest
nihil. <!-- 10 --> Sed hic mihi forsan aliquis illud satyri opponet: </p>
<p>Haud facile emergunt quorum uirtutibus obstat </p>
<p>res angusta domi.<ref type="note" xml:id="r01144" target="n01144" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Quo carmine asserit poeta inopiam difficillimum esse obstaculum illis,
qui per uirtutem ad altiora scandere nituntur. <!-- 12 --> Valent ergo diuitiae,
quoniam uiros praeclaros reddunt, potestatemque ac facultatem bene gerendi
suppetunt sine quibus multae clarissimae uirtutes interirent, ut puta liberalitas,
munificentia, et, quod praestantissimum est pietatis munus, ipsa elymosina.</p>
<p><!-- 13 --> Ad haec singula respondere facile poterimus. <!-- 14 --> Namque illud
satyricum falsitatis arguit primum Socrates, Diogenes, Democritus, et alia turba
philosophorum insignis, quos paupertas et omnium fortunarum contemptus illustres
fecit. <!-- 15 --> Item ex nostris prophetarum paene omnes, apostoli, martyres,
monachi, et fere sanctorum uniuersi, quos omnes nulla res admirabiliores quam
omnium diuitiarum abiectio fecit. <!-- 16 --> Et Saluator non diuites, sed
pauperes beatos dixit.<ref type="note" xml:id="r01163" target="n01163" n="1"/>
<!-- 17 --> Nam quod ad munificentiam liberalitatem ac elymosinam spectat, uera
quidem essent, quae dicta sunt, si uirtutis opus pretio potius rerum quam animi
probitate pensaretur. <!-- 18 --> Sed nonne legisti illam pauperculam, quae duo
aera minuta praestitit plus cunctis aliis in thesauros Domini
intulisse<ref type="note" xml:id="r01170" target="n01170" n="2"/>, ex quo intelligere potes rerum inopia
nec ipsam munificentiam excludi posse uirtutemque omnem non ab arca, sed a corde
proficisci.</p>
<p><!-- 19 --> Quod uero a sapientibus aliquando usurpatur diuitias bene utentibus
bonas esse, nec nos quidem inficiamur, sed hoc ratione defendimus: illud uidelicet
quicquid eis bonitatis tribuitur a bonitate possessorum euenire, ipsae uero
diuitiae ex se boni habent nihil, nec copia sua ulla ex parte possessores suos
reddunt meliores, quin potius deteriores; opes enim homines praestant superbos,
superbia autem facit iniustos; sane ubi<ref type="note" xml:id="r01177" target="n01177" n="1"/> iniustitia, ibi nullum deest scelus.
<!-- 20 --> Quod si horum nihil efficere queunt, certe reddunt hominem magis
sollicitum, iuxta illud eiusdem poetae: </p>
<p>Pauca licet portes argenti uascula puri </p>
<p>nocte iter ingressus contum gladiumque timebis </p>
<p>et motae ad lunam trepidabis arundinis umbram;</p>
<p>cantabit uacuus coram latrone uiator.<ref type="note" xml:id="r01194" target="n01194" n="1"/>
</p>
<p><!-- 21 --> Vnde uidere licet quo modo insana aut recta illa mortalium existimanda
est beatitudo, quam cum assecuti sunt, minime possunt esse securi, et in qua dum
requiescere sperant, maximis tempestatibus conturbantur.</p>
<p><!-- 22 --> His igitur atque eiusmodi uel ueris uel uerisimilibus rationibus, de
quibus plenius postea disseremus, amatores nimii praecipue curandi sunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 8</add> Antidotum irreligiosorum</head>
<p><!-- 1 --> Irreligiosi uero uiri et impii maxime inducendi sunt ut recte de Deo
ipsiusque prouidentia sentiant, suspicentur caelum, considerent tam disparem
aequalitatem lationis eius, intueantur terram, mare, et quae in illis nascuntur
uniuersa, qua lege gignantur, uiuant, operentur, et intereant; se praeterea ipsos
diligentius aduertant atque quo modo in mundum uenerint et unde procreati sint,
perscrutentur; seque mortales agnoscant, quam pauca possint paucioraque ualeant et
sciant. <!-- 2 --> Demum examinent paululum quo freti intumescant tantopere, quid
se subito casuros extollat; aut cur potius, si se prudentes existimant, non illud
magis uestigent cuius rei gratia in mundo sint, quemue finem, aut quod tandem
propositum habeant, cuius gratia uiuant seu quo actus operationesque suas
dirigant. <!-- 3 --> An forte frustra uel temere uel ad nihilum se factos
augurantur? <!-- 4 --> Vbi sunt reges, ubi imperatores, ubi alii potentes terrae
omnes? <!-- 5 --> Quorsum deuenit cum totius orbis imperio Alexander? Quorsum
Darius cum diuitiis suis? Quorsum Cyrus cum tanta potentiae ac gloriae
ostentatione? Quorsum? Quorsum Hannibal, Scipio, Caesar, Pompeius, Octauianus et
alii duces<ref type="note" xml:id="r01223" target="n01223" n="1"/> clarissimi
potentissimique? <!-- 6 --> Erubescant saltem uel procacis satyri uocem, qua
eiusmodi homines digne coarguit dicens: </p>
<p>discite et, o miseri, causas cognoscite rerum:</p>
<p>quid sumus et quidnam uicturi gignimur, ordo </p>
<p>quis datus, aut metae quam mollis flexus et unde, </p>
<p>quis modus argento, quid fas optare, quid asper </p>
<p>utile nummus habet, patriae carisque propinquis </p>
<p>quantum largiri deceat, quem te deus esse</p>
<p>iussit et humana qua parte locatus es in re.<ref type="note" xml:id="r01249" target="n01249" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Sed de his satis. Ad alios, quos consolari difficile est, reuertamur.</p>
<p><!-- 8 --> Illis igitur, qui multis tempestatibus frequentius contriti sunt,
enumerare oportunum erit plerosque qui post uarias multiplicesque iacturas et
aerumnas laetos tandem ac iocundos expleuerunt dies multifaria felicitate
exuberantes. Vt P. Rutilium, Lucium Lentulum, Cn. Cornelium. <!-- 9 --> Quamuis
aptius recentiorum adduci memoria<ref type="note" xml:id="r01262" target="n01262" n="1"/> et praecipue eorum,
quos ipsi maerentes cognouerunt. <!-- 10 --> Amplius hoc loco spe meliore inducere
maestum animum non postponas.<ref type="note" xml:id="r01267" target="n01267" n="2"/>
<!-- 11 --> Vnde laudatus est Rhodius ille, cui in caueam a tyranno coniecto cum
suaderet quidam a cibo abstinere, respondit omnia, dum uiuit, homini esse
speranda.<ref type="note" xml:id="r01272" target="n01272" n="3"/>
<!-- 12 --> Adde quod Domini semper fuit institutum corripere, quos dilexit,
amicos suos in deliciis non nutrire, sed more optimorum patrum filios suos
per<ref type="note" xml:id="r01277" target="n01277" n="4"/>
duriorem disciplinam seuerius educare, quod multorum amicorum Dei factum declarat,
quos nunc prolixitatem euitantes enumerare omittimus.</p>
<p><!-- 13 --> Nimium uero delicatis gloriam, diuitias, potentiam, honorem, quem ipsi
habent, aut quo perfuncti sunt, et aliorum uel ordinis uel generis eius miseriam,
inopiam, infortunium ad memoriam reducere expedit ac monere uelint potius illis
rebus gaudere et deo, qui eis tanta praestiterit, cum nihil amplius quam alii
quiuis miseri promeriti ab eo essent, meritas agere gratias.</p>
<p><!-- 14 --> Recolant quoque insigne illud ac omni laude dignum Amasis regis
Aegypti factum, cui cum Polycrate tyranno Sami cum hospitium esset, audiretque ei
frequenter uniuersa et bella et alia singula longo tempore ex sententia semper
succedere, scripsit ad ipsum epistulam in haec uerba:<ref type="note" xml:id="r01288" target="n01288" n="1"/>
</p>
<p>Amasis Polycrati ita inquit: mihi quidem feliciter agi cum uiro amico meo et
hospite audire uoluptati est, tamen tuae magnae prosperitates mihi non placent,
qui intelligo quam inuidum numen sit. Quod ad me attinet, malim cum meas ipsius,
tum eorum, qui mihi curae sunt, res nunc prospere ire, nunc per uarias fortunae
uices aeuum traducere quam in omnibus an prospere cedere. Tu itaque mihi
obtemperando hoc aduersus prosperitates agito: despice quid tibi est quod plurimum
facias quodque amissum tibi maxime doleret; id ubi inueneris, ita abicito ut
numquam ad homines ueniat. Quod si prospera deinceps tua non uariabuntur aduersis,
medeare tu tibi subinde, eo modo quem tibi subieci.</p>
<p><!-- 15 --> Hoc consilium explere cupiens Polycrates accepit rem quam in deliciis
praecipuam habebat, gemmam uidelicet signatoriam, smaragdum quam gestabat auro
inclusam, opus Theodoris Samii, atque eam ex biremi longius prouectus cunctis
spectantibus in pelagus proiecit, non absque magno dolore. <!-- 16 --> Paucis
deinde diebus piscator quidam insigni capto pisce eo Polycratem donauit; in cuius
uentre famuli eam ipsam, quam abiecerat, gemmam inuentam Polycrati detulerunt.
<!-- 17 --> Qua re Polycrates admodum delectatus singula, ut gesta erant,
conscribens misit ad Amasim. <!-- 18 --> Qui intelligens non posse praestare
hominem ut uel se uel quempiam alium e fato impendenti eripiat, utque Polycrates
bene moreretur bonam fortunam semper expertus, insuper ea quoque reperiret, quae
abiecisset, misso Samum caduceatore uoluit ius cum eo hospitii soluere.
<!-- 19 --> Quod ideo fecit ne in tristem aliquem grauemque casum incidente
Polycrate animi dolorem, ueluti de hospite, ipse contraheret. <!-- 20 --> Neque
eum profecto fefellit opinio. Nam post aliquot annos Polycrates ab Oroete quodam
Persa Asiae praefecto dolo captus miserrimoque patibulo extinctus est.</p>
<p><!-- 21 --> Hic illius sapientissimae Demetrii sententiae ueritatem intueri licet,
qua dicere assolebat "Iratum procul dubio illi deum esse, ne dubita, cui uniuersa
ex uoto fluxerunt." <!-- 22 --> Deus quidem bonos (ut egregie etiam sentit Seneca)
probat, illisque fortunam, qua eos exerceat, assignat, at imbecilles et
effeminatos respuit, nec dignos ducit a quibus fortuna aliquando uincatur.
<!-- 23 --> Hanc sententiam primus Plato posuit, quam cum apud eum legisset
Callimachus adeo pudore simul et dolore accensus est, quod ei nihil aduersi
accidisset, ut se e muro in mare praecipitem daret. <!-- 24 --> Furorem non laudo,
laudo tamen singularem uirtutis aemulationem.</p>
<p><!-- 25 --> Demum his eisdem de quibus loquebamur, si res postulabit, spem
sumendae uindictae iniciemus de his, a quibus iniuriam acceperunt, quandoquidem ob
fastum animi ingenio illorum apprime congruat ipsosque summopere delectet.
<!-- 26 --> Extremi uero uidelicet melancholici et natura truces aut duriores
uariarum uoluptatum pollicitatione oblectationeque demulcendi sunt et aliis
iocundioribus cogitationibus releuandi. <!-- 27 --> De quibus omnibus et aliis
plerisque, cum ad medelas aegritudinis ueniemus, latius disputabimus; nunc ista
congrua singulis generibus sigillatim assignasse sufficiat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>I 9</add> Qui homines consolandis aliis sint idonei</head>
<p><!-- 1 --> Quod genus hominum officio consolandi sit aptum, dicere non est
difficile: ab illis enim consolationem unusquisque cupit quibus ipse bene uult.
<!-- 2 --> Nam odiosorum tam uerba quam praesentia cum omnibus, tum praecipue in
luctu positis ad morbum esse solet. <!-- 3 --> Quod optime intelligens Seruius
Sulpicius scribit ad Ciceronem oportere eos, per quos consolationis munus obeundum
sit, propinquos esse ac familiares. <!-- 4 --> Valent ergo ad consolandum amici
parentes filii aut alia quauis necessitudine coniuncti, inter quos consolatio
filiorum est praecipua, et praesertim adulescentium uel paruulorum, si quando
contingit ut quippiam aptius proferant, aut genitori collacriment, quorum altero
parentes maxime delectantur, altero post delectationem ob pietatem paternam
stringuntur seseque cohibent, ne filiis, quos tenere diligunt, dolorem iniciant
aut eos cruciari cernant. <!-- 5 --> Eadem hac ratione et uxoris amicaeque nimium
dilectae consolatio egregie ualet. <!-- 6 --> Possunt quoque domini in consolandis
familiaribus plurimum ob hoc, quod obscuriores a dignioribus<ref type="note" xml:id="r01346" target="n01346" n="1"/> diligi
honorarique gaudent, id uero tum liquido intelligunt, cum eos sibi in
aduersitatibus familiarius adesse cernunt. <!-- 7 --> Viri etiam graues et qui
habiti sunt sapientiores sanctioresque ad leniendos dolores sunt idonei propter
admirationem fidei uel alterius uirtutis, et quia eorum aut sapientiae aut
sanctimoniae plurimum tribuimus, consolationem ipsorum et salubrem et fidelem
nobis arbitramur turpeque ducimus monitis ipsorum non obtemperari<ref type="note" xml:id="r01351" target="n01351" n="2"/>. <!-- 8 --> Hinc Cicero ad Seruium ait: </p>
<p>Me autem non oratio tua solum et paene societas aegritudinis, sed auctoritas
consolatur. Turpe enim esse existimo me non ita ferre casum meum ut tu tali
sapientia praeditus ferendum putas.<ref type="note" xml:id="r01359" target="n01359" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Cum ergo amicorum aut beniuolorum persona ad consolandum sit aptissima,
illud unum hoc loco praecipue admonere oportet: consolator primam curam adhibeat
ostendere aut persuadere illi, quem consolatur, se uerum esse amicum.
<!-- 10 --> Quod Cicero erga Titium pulcherrime seruauit; sic enim exorsus est: </p>
<p>Etsi unus ex omnibus minime sum ad te consolandum accommodatus, quod tantum ex
tuis molestiis cepi doloris ut consolatione ipse eguerim, tamen, cum longius a
summi luctus acerbitate meus abesset dolor quam tuus, statui nostrae
necessitudinis esse meaeque in te beniuolentiae non tacere tanto in tuo maerore
tam diu, sed adhibere aliquam modicam consolationem, uel quae leuare tuum dolorem
posset, si minus sanare potuisset.<ref type="note" xml:id="r01371" target="n01371" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Et ad L. Fabium: </p>
<p>Etsi egomet, qui te consolari cupio, consolandus ipse sum, propterea quod nullam
rem grauius tam diu tuli quam incommodum tuum, tamen te magnopere non hortor solum
sed etiam pro amore nostro rogo atque oro, te colligas uirumque praebeas</p>
<p>unde liquet quam uerum sese ei probet amicum, et quod declarat incommoda eius
aegro ferre animo, et quod illum se amare persuadet et de eius languore doloreque
esse sollicitum cupereque<ref type="note" xml:id="r01384" target="n01384" n="1"/> ipsum, quod unice precatur,
tranquilliore esse animo.</p>
<p><!-- 12 --> Hinc et Anna apud Maronem in consolanda Didone sumpsit exordium:</p>
<p>"O luce magis dilecta sorori,</p>
<p>solane perpetua maerens carpere iuuenta."<ref type="note" xml:id="r01397" target="n01397" n="1"/>
</p>
<p><!-- 13 --> Hoc ipsum et Hieronymus Theodoram consolando in principio sermonis sui
significare curauit:</p>
<p>Lugubri nuntio consternatus super sancti ac uenerabilis mihi dormitione Lucinii
uix breuem epistulam dictare potui, non quo eius uicem doleam, quem scio ad
meliora transisse dicente Moyse transiens uidebo uisionem hanc magnam. Sed quo
torqueor desiderio non meruisse eius uiri uidere faciem, quem in breui tempore huc
uenturum esse credebam.<ref type="note" xml:id="r01407" target="n01407" n="1"/>
</p>
<p><!-- 14 --> Multa et alia apud alios doctos uiros ex hoc genere passim reperies.
<!-- 15 --> Sed de his ista sufficiant.</p>
</div2>
</div1>
<div1>
<head>SECVNDVS LIBER<ref type="note" xml:id="r01423" target="n01423" n="1"/>
</head>
<div2>
<head><add>II 1</add> Quomodo et quibus rationibus sit consolandum<ref type="note" xml:id="r01427" target="n01427" n="1"/></head>
<p><!-- 1 --> Nunc dicere superest qua ratione quibusue modis mitigandus sit dolor
amici; et quidem hac de causa, ut Cicero in Tusculanis quaestionibus<ref type="note" xml:id="r01438" target="n01438" n="1"/> narrat, uarie sapientes
censuerunt. Cleanthes enim putauit unam illam ac simplicem esse consolandi
rationem docere illud, quod accidit, malum non esse. At Epicurus, quoniam mala
concedit, optime factum ratus est abducere animum a malis ad bona. Peripatetici,
utpote qui mediocritatem in omnibus sectantur, officium consolatoris praecipuum
statuunt persuadere afflictis non magna mala pati. Chrysippus uero caput censet in
consolando inducere animum maerentis se putet in illo labore iusto ac debito
officio fungi, nec ulla contumelia aut iniuria affectum; Cyrenaici<ref type="note" xml:id="r01441" target="n01441" n="2"/> lugentem censent admonendum conditionis
humanae prudentisque esse officium uniuersas, prius quam accidant, praemeditasse
calamitates seque ita comparasse ut nihil eum inparatum offendat. <!-- 2 --> At
Cicero haec omnia consolationis medicamina complexus est, et recte quidem. Neque
enim omnes similiter mouentur, uerum alius alio et unus quidem grauius quam alter,
neque satis exploratum habes quid cui magis conducat; ideo tentanda sunt singula
etiam si sint parua uel tenuia, quia, ut ille ait:</p>
<p>Fortasse quae non prosunt singula multa iuuant </p>
<p>Parua necat morsu spatiosum uipera taurum </p>
<p>A cane non magno saepe tenetur aper, </p>
<p>Tu tantum numero pugna, praeceptaque in unum </p>
<p>Contrahe; de multis grandis aceruus erit.<ref type="note" xml:id="r01461" target="n01461" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Quam ob rem huius aegritudinis curatori perinde atque prudenti medico
faciendum est, qui non bene cognitum morbum uario pharmaco uel cataplasmate tentat
diuersisque medelis experitur nec eorum, quae conducere putat, intentatum quicquam
relinquit. Nititurque praecipue scitus medicus morbum tollere funditus, aut, si id
nequit, dolorem sedare laborat, aut saltem minuere, et si neque id datur,
comprimere eum curat, ne in amplius manans sana membra ualeat uitiare. Diuertere
quoque minus noxiis itineribus conatur. <!-- 4 --> His rationibus omnis medicorum
ars procedit, quarum et medico animae nulla prorsus omittenda est.</p>
<p><!-- 5 --> Verum dices: quo pacto istas consequar? Facile, inquam, si ad radicem
causamque angoris oculum intendas, quam in principio huius operis explicauimus,
ubi diximus radicem originemque<ref type="note" xml:id="r01474" target="n01474" n="1"/> uniuersae aegritudinis
opinionem esse malorum, quibus se comprehensum languens ingemiscit et ab his sese
explicare contendit. <!-- 6 --> Idcirco qui morbum funditus eradicare cupit,
Cleanthis sequatur rationem, Chrysippi uero qui mitigare desiderat; porro qui
detrahere dolori uult, peripateticorum obseruet monstrata; qui supprimere,
Anaxagorae; et qui abducere aut diuertere, Epicurum non dedignetur praeceptorem.</p>
<p><!-- 7 --> Tollitur enim<ref type="note" xml:id="r01483" target="n01483" n="1"/> funditus aegritudo si,
quod aegre fertur, doceatur malum minime esse; sedatur uero si iuste eos uel
utiliter afflictos declarabimus. Minuitur cum paruum esse persuadetur; cum autem
non nouum aut insperatum agnoscitur, comprimitur haud mediocriter; sed diuertitur
cum animum ad aliam curam traducimus aut eum noua uoluptate demulcemus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 2</add> De tempore consolandi</head>
<p><!-- 1 --> Haec uero cuncta quo pacto sigillatim fieri queant, dicere incipiemus,
si prius hoc unum consolatorem praemonebimus: in consolando curet more optimorum
medicorum temporis habere rationem ac primum iuxta illius poetae sapientissimum
consilium, si dabitur facultas, uenienti occurrat morbo:</p>
<p>Sero nam medicina paratur</p>
<p>Cum mala per longas inualuere moras.<ref type="note" xml:id="r01502" target="n01502" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Deinde, si antecapere non est concessum, saltem tempestiuam adhibeat
medicinam, ut Prometheum illum Aeschyli monuisse Cicero scribit,</p>
<p>cui cum dictum esset:</p>
<p>"Atqui, Prometheu, te haec tenere existimo</p>
<p>mederi posse ratione iracundiae,"</p>
<p>respondit:</p>
<p>Siquidem qui tempestiuam medicinam admouens </p>
<p>Non aggrauescens uulnus illidat manus.<ref type="note" xml:id="r01527" target="n01527" n="1"/>
</p>
<p>– etenim quid aliud faciet sero ueniens medicus et sanitatem desperans quam
plangere aut collidere manus?</p>
<p><!-- 3 --> In quibusdam tamen languoribus, sicut in apostemate, mora et
quidem<ref type="note" xml:id="r01537" target="n01537" n="1"/> utilis est, non
modo non periculosa; unde in talibus necesse est tempus maturationis praestolari,
ne crudis ulceribus nondum conuenientia medicamenta frustra apponas.
<!-- 4 --> Quo consilio Cicero in consolando Ligario aptissime est usus:</p>
<p>Etsi tali tuo tempore me aut consolandi aut iuuandi tui causa scribere ad te
aliquid pro amicitia nostra oportebat, tamen adhuc id non feceram, quia neque
lenire uidebar oratione neque leuare posse dolorem tuum. Postea uero quam magnam
spem habere coepi fore ut te breui tempore incolumem haberem, facere non potui
quin tibi et uoluntatem declarem meam.</p>
<p>– et ad Sestium P. filium:</p>
<p>Non obliuione amicitiae nostrae neque intermissione consuetudinis meae
superioribus temporibus ad te nullas litteras misi, sed quod priora tempora in
ruinis rei publicae nostrisque iacuerunt, posteriora autem me a scribendo tuis
iniustissimis atque acerbissimis incommodis retardarunt. Cum uero et interuallum
iam satis longum fuisset et tuam uirtutem animique magnitudinem diligentius essem
mecum recordatus, non putaui esse alienum institutis meis haec ad te
scribere.<ref type="note" xml:id="r01551" target="n01551" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Sic dicit Scriptura et amicos Iob septem diebus ac noctibus, qui ad
consolandum uenerant, cum eo in terra et in puluere iacuisse, "et nemo", inquit
"loquebatur ei uerbum. Videbant enim dolorem esse uehementem."<ref type="note" xml:id="r01558" target="n01558" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Vnde intelligi datur hanc rationem consolandi semper habendam esse in
grauioribus aegritudinibus aut maeroribus, utpote qui ita perturbant uehementia
sua animum, ut nullatenus prae acerbitate aut uoluntati deliberare aut menti
uerum, uel honestum uel utile cernere<ref type="note" xml:id="r01565" target="n01565" n="1"/> concedatur. Qui ergo, obsecro, illum consolare poteris
cum omnis euellendi morbi uis, ut mox docebimus, in ratione consistat, quam aeger
animus ne agnoscere quidem ualet? <!-- 7 --> Itaque tali in negotio utendum est
sapientissimo ille Ouidii consilio:</p>
<p>Dum furor in cursu est, currenti cede furori, </p>
<p>Difficiles aditus impetus omnis habet; </p>
<p>Stultus, ab obliquo qui cum discedere possit, </p>
<p>Pugnat in aduersas ire natator aquas. </p>
<p>Impatiens animus sic adhuc tractabilis arte</p>
<p>Respuit, atque odio uerba monentis habet </p>
<p>Aggrediar melius tunc cum sua uulnera tangi</p>
<p>Iam sinet et ueris uocibus aptus erit </p>
<p>Quis matrem nisi mentis inops in funere nati </p>
<p>Flere uetet? Non hoc illa monenda loco est; </p>
<p>Cum dederit lacrimas animumque impleuerit aegrum </p>
<p>Ille dolor uerbis emoderandus erit.</p>
<p>Temporibus medicina ualet, data tempore prosunt </p>
<p>Et data non apto tempore uina nocent. </p>
<p>Quin etiam accendis uitia irritasque uetando </p>
<p>Temporibus si non aggrediare suis.<ref type="note" xml:id="r01618" target="n01618" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Captandum est ergo consolatori idoneum tempus, quod nobis est
necessario prudentiae eius relinquendum.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 3</add> Quomodo aggrediendae sunt grauiores aegritudines</head>
<p><!-- 1 --> Interea tamen temporis, quo maturationem ulceris expectas, mulcendum
est oleo, unguento, aliisque medelis aut potionibus, quae ad celeriorem
maturationem conducere solent, hoc est condolendo uel compatiendo, iuuando,
minuendo, et aliis rebus fouendo, de quibus postea dicturi sumus; quae ubi singula
adhibueris, et iam uulnus tractabile reddideris, tum demum illud tollere
laborabis<ref type="note" xml:id="r01635" target="n01635" n="1"/>.
<!-- 2 --> Ista prudentia Seneca, in consolando Lucilio scilicet, accommodatissime
usus est, quem cum accepisset uehementius morte Flacci amici sui commotum,
principio eum dolere non prohibuit, ceterum ut id modestius faceret, diligenter
admonuit: "Moleste" inquit "fers discessisse Flaccum amicum tuum; plus tamen aequo
dolere te nolo. Illud ut non doleas uix audebo exigere a te; et esse melius scio.
Sed cui iam ista firmitas contingeret, nisi iam multum supra fortunam elato? Illum
quoque ista res uellicabit. Nobis autem ignosci potest prolapsis ad lacrimas si
non minime decurrerint, si ipsi illas repressimus. Nec sicci sint oculi amisso
amico nec fluant: lacrimandum est, non plorandum."<ref type="note" xml:id="r01640" target="n01640" n="2"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Sed postquam aliis plurimis medicaminibus fomentisque egregiis, quae in
illa epistula adhibuit, uisus est sibi dolorem eius potuisse temperare, quam docte
hanc indulgentiam comprimere et angorem omnem conatus sit auferre, uideamus:
"Cogitemus ergo", inquit, "Lucilii carissime cito nos eo peruenturos quo illum
peruenisse maeremus; et fortasse, si uera sapientum fama est, recipit nos locus
aliquis et, quem putamus periisse, praemissus est."<ref type="note" xml:id="r01647" target="n01647" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Ecce quo modo aegritudinem paenitus tollere uoluit docendo cum Flacco
nihil mali actum nec ei quicquam accidisse, propter quod ingemiscendum sit, sed
discessum eius, qui ad meliora transiuit, plus gaudii quam molestiae habere.
<!-- 5 --> Iuxta hanc eandem rationem, si quis diligentius intuebitur, et Boethii
processit consolatio<ref type="note" xml:id="r01656" target="n01656" n="1"/> et
aliorum complurium doctissimorum uirorum. <!-- 6 --> Ipsa eos natura et <corr resp="NJ">usu</corr>
aliarum rerum grauiorum ita instituentibus; etenim in cunctis arduis rebus uidemus
eodem modo<ref type="note" xml:id="r01661" target="n01661" n="2"/> homines
incedere ac prius radices uel alia, si qua sunt, retinacula succidere quam totam
molem subruere aggrediantur; sic fabri caementarii in lapidibus effodiendis facere
consuerunt, sic agricolae in transplantandis arboribus. In leuioribus uero
negotiis freti uiribus mox caput rei adoriuntur. <!-- 7 --> Vnde aliquando ultra
uires ausi temeraria spe, non iniuria frustrantur et accepta confusione, digno
temeritatis suae praemio,<ref type="note" xml:id="r01666" target="n01666" n="3"/> ad
sanius redeunt consilium. Ex quo datur intelligi, si qua manifesta necessitatis
ratio aliud non postularet, securiorem salubrioremque uiam consolandi fore si
leniores medelae praemittantur. <!-- 8 --> Sic et sciti medici omnes, si non
extremo discrimine aegroti ab ordine auocentur, semper ante pharmacum potiunculis
leuioribus morbum mitiorem reddere consueuerant. Nam et natura excolit prius
corpora ac praeparat quam ea formam induat uel superuestiat.</p>
<p><!-- 9 --> Nos tamen postquam, quae<ref type="note" xml:id="r01675" target="n01675" n="1"/> de
tempore et modo aggrediendae curationis admonenda erant, praemisimus, iuxta
institutum ordinem a radicali aegritudinis medicina dicere incipiemus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 4</add> Aegritudo quibus medicaminibus funditus tollitur</head>
<p><!-- 1 --> Primum igitur consolatori, postquam satis indicauit se esse amicum, si
ita res tulerit ut beniuolentia nostra fit obscurior, illa praecipue cura
adhibenda est, ut haec, quibus amicus urgetur<ref type="note" xml:id="r01688" target="n01688" n="1"/>, doceat aut persuadeat mala non esse. <!-- 2 --> Quippe ut
superius habitum est, nemo maeret nisi grauiorum opinione malorum; quam si
auferas, et maerorem procul dubio totum abstuleris. Auferri autem alio pacto
nequit nisi ita auditoris inducas animum ut, quae prius putabat mala,
credere<ref type="note" xml:id="r01693" target="n01693" n="2"/> desinat.
<!-- 3 --> Inducere autem poteris ut talia mala suspicari desistat si ea in
muneribus naturae esse doceas atque ad omnes aequaliter spectare; deinde si boni
auferant nihil; postea si uel honoris uel utilitatis plurimum afferant; ad haec si
nulli quicquam mali<ref type="note" xml:id="r01698" target="n01698" n="3"/>
apponant; praeterea si ista, quae putantur mala, uel a plurimis uel a paucioribus
sed sapientioribus ac melioribus expetantur; extremo si oppositum horum malum esse
ostendemus.</p>
<p><!-- 4 --> Horum septem modorum quocumque maluerit, poterit prudens consolator
persuadere, quae arbitrabatur afflictus, tristia non esse; et, si omnes has
rationes adaptare ualebis, ne obmiseris; id autem<ref type="note" xml:id="r01705" target="n01705" n="1"/> assequi in defunctorum casu non
erit difficile.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 5</add> Primus locus a munere naturae</head>
<p><!-- 1 --> Possumus enim ex his omnibus locis ostendere<ref type="note" xml:id="r01718" target="n01718" n="1"/> aut persuadere mortem malam non
esse primum, inquam, quoniam naturae munus. <!-- 2 --> Nam, ut in illis libris
docuimus, quos de natura mali conscripsimus, quaecumque secundum naturam sunt,
bona sunt uniuersa: omne autem malum, si non est praeter naturam, cunctorum
sapientum sententia nec malum ullo pacto censendum est; sicuti ergo nemo iure
queritur de ortu, pubertate, adolescentia, iuuentute, et senecta, ita certe queri
non habet neque de morte; aeque enim ista omnia naturae lege distribuuntur, nec
minus errabit qui mortem malam dixerit, quam qui fructuum filiorumque maturationem
culpauerit; aut quis suae compos mentis, cum pira, poma, castaneae, aliaeque nuces
decidunt, male tunc cum<ref type="note" xml:id="r01723" target="n01723" n="2"/> arboribus agi dicat? Si igitur
eadem ratione mors in homines uenit, qua tandem ineptia malam esse causamur?</p>
<p><!-- 3 --> Amplius nonne, ut ceterorum, ita et cursus humani duae sunt necessario
constitutae metae, hoc est principii<ref type="note" xml:id="r01730" target="n01730" n="1"/> et finis; principii unde incipias, finis ubi desinas; ab
ortu uel natiuitate peregrinationis sumitur initium et in morte terminatur; cui
incipere placuit, certe nec finire displicere habet; aut qui principium probauit,
eadem ratione et exitum comprobet necesse est. <!-- 4 --> Stultissimus utique est
qui nauigationem laudat, peruenire autem ad portum contemnat, sicuti et ille qui
semper ambulare uellet et numquam ad locum, quem petit, deuenire. Insani est
mouere<ref type="note" xml:id="r01735" target="n01735" n="2"/> semper et uelle quiescere numquam. <!-- 5 --> Tibi
data est huius uitae nauigatio, libens eam accepisti cum dabatur; et portum, si
sapies, suscipies libentius, et si illud uisum est bonum, hoc nimirum uideri debet
tanto melius, quanto melior semper finis fuit his, quae ad finem diriguntur.<ref type="note" xml:id="r01740" target="n01740" n="3"/>
<!-- 6 --> Nascuntur fructus ut, cum maturescant, colligantur; nauigatur ut
perueniatur ad portum; laboratur ut quiescere possimus; sic et uiuitur ut
moriatur.</p>
<p><!-- 7 --> Ex hac ipsa, quam tractamus, ratione Seneca in libello suo de remediis
fortuitorum multa traxit sapientissime dicta, quale est illud imprimis, quod ipse
quoque in fronte collocauit; cum diceretur "Morieris!" respondit:</p>
<p>Ista hominis est natura, non poena.</p>
<p>item:</p>
<p>Hac condicione intraui ut exirem.</p>
<p>et illud:</p>
<p>Peregrinatio est uita; cum multum diuque ambulauerimus, domum tandem redeundum
est. Ad hanc conditionem cuncta gignuntur ut quod coepit et desinat.</p>
<p>et iterum:</p>
<p>Putabam te noui aliquid dicturum; ad hoc ueni, hoc ago; huc me singuli dies
ducunt. Nascenti mihi natura posuit protinus hunc terminum: quid habeo quo
indigner?<ref type="note" xml:id="r01770" target="n01770" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Haec omnia et horum similia ideo ad leuandum maerorem ualent quoniam
docent mortem non esse malam eo quod a natura praestatur.</p>
<p><!-- 9 --> Et hic locus leuando<ref type="note" xml:id="r01781" target="n01781" n="1"/> funebri
luctui est aptissimus; quem tamen aliis perpaucis ualebis accommodare, quoniam non
item priuatio aliarum rerum a natura prouenit ut uitae. <!-- 10 --> Nisi forte hac
ratione utaris ut dicas: "Vitam humanam inter praecipua bona nemo dubitat
computare et tamen nullus sapientum interitum eius dixit esse malum, eo quod a
natura accipitur; quid ergo causae est cur et iacturam facultatum, quae multo
minora bona sunt, similiter non esse malam putemus, tametsi non a natura sed a
fortuna contingant? Aut si (ut uniuersi sapientes statuunt) cuncta tam laeta quam
tristia ab altissima prouidentia distribuuntur, ipso per prophetam testante:</p>
<p>Ego sum faciens bonum et creans malum, ego sum Dominus faciens omnia.<ref type="note" xml:id="r01789" target="n01789" n="1"/>
</p>
<p>– si, inquam, ab eo sunt omnia, quare non iure singula sint non solum non mala,
sed potius bona censenda? Aut quomodo aliud quam bonum ab optimo potest prouenire?
Non nouit summum bonum nisi bona facere, tametsi nobis secus uideatur. Quod quidem
non ipsius rectoris nostri aut rerum ipsarum, uerum sensus nostri uitio uenit.
Plorant pueri malumque putant cum corripiuntur uel uerberantur; sed pater aut
magister, qui incutit flagra, aliter existimat. Et uitis inuita forsan falcem
patitur truncarique<ref type="note" xml:id="r01795" target="n01795" n="1"/> membra molestius fert: tamen hoc
et fecundior redditur et diuturniore uita donatur. Infirmus qui fidit medico et a
quo pristinam ualitudinem expectat, nullas amariores potiones, nullas incisiones,
nulla cauteria, nullam omnino acerbitatem quam a medico patitur malam esse putat
neque ob hanc aliquem concipit maerorem; idem et tu, si de Deo existimabis ut
merito et de uero omnium patre et Domino debes, comperies liquido nihil tibi mali
euenisse posseue euenire. Hinc merito ab ipso in euangelio arguimur et increpamur: </p>
<p>Si uos, qui estis mali, nostis uestris filiis bona data dare, quanto magis pater
uester caelestis.<ref type="note" xml:id="r01801" target="n01801" n="1"/>
</p>
<p>Itaque si, quae a natura sunt bona, esse censemus uniuersa, certo multo rectius et
illa bona iudicanda sunt quae ab ipsius naturae institutore et rectore
proficiscuntur."</p>
<p><!-- 11 --> In hunc ergo modum, si uidebitur, istum primum locum singulis rerum
detrimentis adaptabis.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 6</add> Secundus locus ab uniuersitate</head>
<p><!-- 1 --> Secundo uero loco diximus illud posse persuaderi malum non esse quod
uel omnibus uel potioribus nobiscum commune est; ex hoc ipsum, quod omnibus
commune est, non est ueri simile malum esse; cum enim tale nihil nisi uel a deo
uel a natura proueniat, non est rationabile ipsos auctores suum damnasse opus;
damnassent autem profecto si malum, quod operi suo uel non dare uel adimere
potuerunt, dederunt tamen<ref type="note" xml:id="r01821" target="n01821" n="1"/> aut
non ademerunt. Nam nescisse id aut nequiuisse tam sapientissimos potentissimosque
opifices sani hominis non est asserere. <!-- 2 --> Restat ergo ut si illud, quod
toto ipsorum in opere<ref type="note" xml:id="r01826" target="n01826" n="2"/>
reperitur, malum esse dicatur, nec tamen id prohibeatur uel tollatur, cum possit
et noscatur, restat duo ut tam sancti auctores uel inuidiae uel ineptiae aut
saltem negligentiae accusentur, quod nimirum affirmari absque summa impietate
simul et dementia non potest. <!-- 3 --> Si ergo deus ac natura et prudentissimi
et potentissimi sint, certe operi suo mali inseruerunt nihil; atqui mortem ab
ipsis insertam nemo dubitat; ergo et malam non esse procul dubio unusquisque debet
scire.<ref type="note" xml:id="r01831" target="n01831" n="3"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Et hoc modo persuadetur illud, quod omnibus commune est, malum non
esse.</p>
<p><!-- 5 --> Illud uero quod, licet non omnibus, potioribus tamen et
praestantioribus nobiscum commune est, alia ratione et forsan non inepta
declarabitur inter mala minime computandum. <!-- 6 --> Si enim uera illa est
sanctissima sapientum sententia, quam Cicero in Tusculanis refert quaestionibus,
neque uiuis neque mortuis quicquam mali euenire, nec eorum res a deo immortali
umquam negligi,<ref type="note" xml:id="r01844" target="n01844" n="1"/> quomodo igitur nos illud malum appellare
audebimus quod optimis amicis Dei datum esse uidemus? Et de quibus ipsos tamquam
de ingentibus beneficiis sedulo auctori suo gratias agere cernimus? Quod nequaquam
facerent nisi bona esse intelligerent. Irrisoria quidem esset illa gratiarum actio
si pro eo, quod noxium malumque est, gratiae agerentur. <!-- 7 --> Et tamen
legimus Iob pro morte filiorum et iactura uniuersae substantiae suae, quin immo et
pro ulceribus grauissimis molestissimisque uermibus quibus totus laniabatur et
discerpebatur gratias Deo cantantem atque dicentem:</p>
<p>Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est; sit nomen
Domini benedictum.<ref type="note" xml:id="r01852" target="n01852" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Similiter et Paulum legimus gloriantem in tribulationibus suis et alios
sanctorum complures; quas si malas cognouissent, nimirum lamentis eas potius quam
laudibus prosecuti fuissent.</p>
<p><!-- 9 --> Istius secundi loci hanc alteram partem omnibus omnino calamitatibus et
anxietatibus humanis accommodare poteris quandoquidem nullum est infortunii genus
quod non plerosque clarissimos sanctissimosque uiros perstrinxerit.
<!-- 10 --> Quorum habita ratione iuxta modum, quem ostendimus, dabitur commoditas
persuadendi tales aduersitates malas non debere appellari.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 7</add> Tertius locus a damno</head>
<p><!-- 1 --> Sane tertius locus quemadmodum ad efficiendum quod uolumus ualidissimus
est, ita ad consistendum debilissimus. Nempe cum difficile sit rationes
inire<ref type="note" xml:id="r01875" target="n01875" n="1"/>, quae constanter docere queant morte aut rerum interitu uel defectu boni
nihil esse ademptum. <!-- 2 --> Et fortasse diuitias non esse bonas persuadere
poterimus cum illis rationibus, quas superius in antidoto diuitum adduximus, tum
aliis de quibus postea disseremus; similiter et abdicationem magistratus et
aliarum rerum priuationem nihil nocere; sed contra uitam sanitatemque, quarum
altera morte, altera languore tollitur, quis sustinere poterit disputantem? Et ut
sustineri possit, ceterum quis tantam audebit impietatem, ut praestantissimum dei
opus praesumat<ref type="note" xml:id="r01880" target="n01880" n="2"/> condemnare? <!-- 3 --> Quamobrem fateri necessarium
est et uitam et incolumitatem bonam esse. Eatenus tamen has bonas concedimus,
quatenus<ref type="note" xml:id="r01885" target="n01885" n="3"/>
plus incommoditatis mortalibus afferant quam commoditatis, licet id nostra culpa
proueniat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 8</add> De miseria uitae humanae</head>
<p><!-- 1 --> Atque ut de uita prius dicamus: quid est quod in toto cursu eius
inuenire ualeas aliud quam sollicitudines, labores, curas, molestias, anxietates,
dolores, et omnis generis miserias? <!-- 2 --> Intuere in omnes aetates eius;
nullibi pacem, nullibi quietem, nullibi tranquillitatem, nullibi aliquam reperies
iocunditatem quae facile non plus molestiae habeat quam uoluptatis. <!-- 3 --> Nam
si ab ipso exordio uitae incipias (est enim opere pretium per singulas discurrere
aetates), nonne id plenum tristitia, fetore, et pudore est? Quae si diuina
sapientia amore incredibili parentum non temperasset, quis id umquam pati
potuisset? Aut<ref type="note" xml:id="r01902" target="n01902" n="1"/> cui non stomachum
fecissent sordes nostrae? Cuius bilem continui uagitus, ploratus, et bestialia
fastidia non commouissent? Aut quem non defatigassent iuges sollicitudines, noctes
insomnes, curae laboresque qui ob infantiam sine intermissione capiuntur?
<!-- 4 --> Porro ex pueritia quid commodi amplius reportamus quam bruta animantia;
quippe cum id aetatis<ref type="note" xml:id="r01907" target="n01907" n="2"/> nihil
aliud nouimus aut ualemus, quam cibo somnoque uacare.</p>
<p><!-- 5 --> Deinde nos excipit adolescentia quae, sicut a puerilibus impedimentis
absoluit, ita uitiis miserrime implicat ac irretitur. Tunc enim omnis libidinis
nefaria turba scaturire occipit<ref type="note" xml:id="r01914" target="n01914" n="1"/>; tunc animi saeuissime nascuntur pestes, tunc
ueneris obscena feruent incendia, tunc irae flammis succendimur et ad conserendas
rixas stimulis eius instigamur. Modo gulae irritamentis ad crapulas et ebrietates
trahimur, modo funestis inuidiae urimur facibus; nunc stultissima uanissimaque
iactantia efferimur, nunc ignauia desidiaque marcescimus ac ueluti sues in luto
spurcissimo uolutari gaudemus. <!-- 6 --> Et ne diutius in his morer, sine
cessatione compensato nobiscum duello uniuersa flagitia decertant, atque ubi unum
nos reliquit, mox aliud saeuius aggreditur, quibus cum uolentes plerumque cedamus,
necesse est uictoris subire legem: cuius in ius cum semel concesseris et sub iugum
eius missus fueris, necesse est id toto uitae tempore feras. Quod<ref type="note" xml:id="r01919" target="n01919" n="2"/> si illud aliquando detractare
tentaueris, cogeris inuitus; licet tu sicut canis uinctus catenam assidue rodas,
rumpere quidem anulum unum aut duos forsan poteris, semper tamen supererit quod ex
collo pendeat, per quod captus rursum ad molam alligaberis; atque hoc te munere
adolescentia donat.</p>
<p><!-- 7 --> Transi nunc ad prouectiorem uiri aetatem, cum qua ultra has, quas
commemorauimus, molestias te alias non leuiores oportet suscipere<ref type="note" xml:id="r01926" target="n01926" n="1"/>, curam rei familiaris, uxoris
importunitates, ac fastidia continua, seruorum perfidias, filiorum scelera. Adde
infortunia diuersa, languores uel tuos uel tuorum, odia intestina, persecutiones
inimicas, peregrinationes, discrimina, uulnera, praedas, captiuitates, uincula, et
omnis faciei aerumnas quas singulas uel pati uel timere necesse est. Quae
uniuersa, si ad rem publicam accesseris, tanto augentur amplius, quanto in ea
dignitas aut magistratus magis augescit. <!-- 8 --> Si fortuna tibi sinus paululum
feliciores laxauerit, metu et sollicitudine sedulo angeris; sin autem numquam eos
auara patefecerit aut patefactos instabilis contraxerit, tunc uero dolore simul et
desiderio intabescis, tum maerore conficeris<ref type="note" xml:id="r01931" target="n01931" n="2"/>. <!-- 9 --> Hic te postremo excipit senectus, exoptatum mortalium malum.
Haec tibi affert morbos, haec omnes adimit, si quae fuerunt, uoluptates: iam cibus
non sapit, gratus somnus aufugit, distillant oculi simul et nasus, languescit
caput, genua manusque tremunt.</p>
<p><!-- 10 --> Sed haec ut iocundius legas, satyri tibi egregium senectutis carmen
referam, quo merito deridet eos qui ad eam peruenire precantur:</p>
<p>"Da spatium uitae, multos da, Iuppiter, annos."</p>
<p>Hoc recto uultu solum, hoc et pallidus optas</p>
<p>sed quam continuis et quantis longa senectus</p>
<p>plena malis, deformem et tetrum ante omnia uultum</p>
<p>dissimilemque sui, deformem pro cute pellem</p>
<p>pendentesque genas et tales aspice rugas</p>
<p>quales umbriferos ubi pandit Thabraca saltus.</p>
<p>in uetula scalpit iam mater simia bucca.</p>
<p>Plurima sunt iuuenum discrimina, pulchrior ille</p>
<p>hoc, atque ille alio, multum hic robustior illo:</p>
<p>una senum facies, cum uoce trementia membra</p>
<p>et iam leue caput, madidique infantia nasi;</p>
<p>frangendus misero gingiua panis inermi.</p>
<p>Vsque adeo grauis uxori natisque sibique</p>
<p>ut captatori moueat fastidia Cosso.</p>
<p>Non eadem uini atque cibi torpente palato</p>
<p>gaudia; nam ueneris iam longa obliuio, uel si</p>
<p>coneris, iacet exiguus cum ramice neruus</p>
<p>et, quamuis tota palpetur nocte, iacebit.</p>
<p>Anne aliquid sperare potest haec inguinis aegri</p>
<p>canities? Quid quod merito suspecta libido est</p>
<p>quae uenerem affectat sine uiribus. Aspice partis</p>
<p>nunc damnum alterius. Nam quae cantante uoluptas,</p>
<p>sit licet eximius citharoedus, situe Seleucus</p>
<p>et quibus aurata mos est fulgere lucerna?</p>
<p>Quis refert magni sedeat qua parte theatri</p>
<p>qui uix cornicines exaudiet atque tubarum</p>
<p>concentus; clamore opus est ut sentiat auris</p>
<p>quem dicat uenisse puer, quot nuntiet horas.</p>
<p>Praeterea minimus gelido iam corpore sanguis</p>
<p>febre calet sola, circumsilit agmine facto</p>
<p>morborum omne genus, quorum si nomina quaeras,</p>
<p>promptius expediam quot amauerit Ippia moechos,</p>
<p>quot Themison aegros autumno occiderit uno,</p>
<p>quot Basilus socios, quot circumscripserit Hirrus</p>
<p>pupillos, quot longa uiros exsorbeat uno</p>
<p>Maura die, quot discipulos inclinet Hamillus;</p>
<p>percurram citius, quot uillas possideat nunc</p>
<p>quo tondente grauis iuueni mihi barba sonabat.</p>
<p>Ille humero, hic lumbis, hic coxa debilis, ambos</p>
<p>perdidit ille oculos et luscis inuidet, huius</p>
<p>pallida labra cibum accipiunt digitis alienis</p>
<p>ipse ad conspectum cenae deducere rictum</p>
<p>suetus hiat tantum ceu pullus hirundinis ad quem</p>
<p>ore uolat pleno mater ieiuna: sed omni</p>
<p>membrorum damno maior dementia; quae nec</p>
<p>nomina seruorum nec uultum agnoscit amici</p>
<p>cum quo praeterita cenauit nocte, nec illos</p>
<p>quos genuit, quos eduxit.<ref type="note" xml:id="r02087" target="n02087" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Quomodo potuit aut uerius aut rectius extrema miseria nouissimaque
humanae pars uitae effingi aut designari? <!-- 12 --> Nec tamen mirari habemus
eius tam infelicem exitum, cuius dolendum lacrimandumque cognouimus exordium.
Lacrimis et ploratu initiatum principium digne aerumnosum luctuosumque sortitur
finem, media uero omnis fastidii et calamitatis plena.</p>
<p><!-- 13 --> Si cetera desint, sed quantam illam uitae miseriam putas quam ex
corporis cura patimur indesinenter, nunc aestus, nunc frigora declinando; modo
fugitando imbres, modo uentos ac tempestates, sedulo autem sanitatem procurando.
<!-- 14 --> Quamobrem aliquando ab his, aliquando ab illis abstinemus alimentis et
tamen gulae instigatione cruciamur; mane grauis somno et hesternis adhuc
indigestis crapulis surgere cunctaris, dum hinc te sollicita auaritia ad negotium
uocat, illinc desidia plumis et otio inuolutum fouent utque tibi indulgeas
hortantur; sed quiescere te dominarum tuarum cupiditatum rixa non sinit ad sua
quaeque studia te diuisum trahentibus.<ref type="note" xml:id="r02102" target="n02102" n="1"/>
<!-- 15 --> Tandem uincit auaritia a pudore non numquam adiuta, eruit te e
uolutabro suem<ref type="note" xml:id="r02107" target="n02107" n="2"/>, licet tu saepius
languidior illud repetas.</p>
<p><!-- 16 --> Exsurgenti primus labor uestiendi ornandique offertur. Petis deinde
aliquod ingratum opus, aut forsan gratum, sed laboriosum ac difficile; ibi eo
maceraris usque quo deficias, interim fame ac siti urgeris, nec eas amplius
tolerare ualens pergis ad potum ac cibum, quae aut insipida fastidis, aut si
sapient, uentrem saginis oneratum uix a mensa refers ad thalamum. Hinc rictus aut
uomitus exsecrandi, hinc stomachi uentrisque grauis dolor.<ref type="note" xml:id="r02114" target="n02114" n="1"/> Age rursum post somnum meridianum redi ad opus, rursum
fames, rursum capiendus cibus. <!-- 17 --> Interea nox uenit; deponendus est
iterum ornatus, detrahenda uestimenta, et iam iterum ad plumae otia redimus, quam
aut exerciti curis tota nocte insomnem fatigamus, aut uicti epularum humore ueluti
mortui sine sensu iacemus. <!-- 18 --> Sed neque hic quies; mox enim adoriuntur
nos insomnia, nouae horribilesque terrent imagines aut sollicitudines urunt: nunc
aduersum nos stricto ense inimica stat facies, nunc ferimur aut ab aliquo loco
edito deturbamur in praeceps; alius iugulatur ab hoste, alius spoliatur; interdum
compedibus uincitur aut ad supplicium ducitur et alia inuisa phantasmata patitur,
adeo ut plerumque exclamare et se e strato corripere sudans trepidansque cogatur.
<!-- 19 --> Et ecce iterum mane, ecce iterum superioris diei angustias, atque ita
his miserrimis uicibus totam transigimus hanc, felicem quam appellamus, uitam, et
quam differre protelareque tantopere optamus.</p>
<p><!-- 20 --> At non ita apostolus, sed gemitibus, fletibus, rugitibusque magnis
clamabat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?<ref type="note" xml:id="r02127" target="n02127" n="1"/>
<!-- 21 --> Et recte sane, quandoquidem, ut ait Augustinus Ioannis tractans
euangelium: Ista uita nec est nominanda uita quia non est uera uita.<ref type="note" xml:id="r02132" target="n02132" n="2"/>
<!-- 22 --> Hoc enim nostrum uiuere, ut ait Gregorius,</p>
<p>cotidie est a uita transire; quippe dum infantia ad pueritiam, pueritia ad
adolescentiam, adolescentia ad iuuentam, iuuentus ad senectutem, senecta transit
ad mortem, in cursu uitae praesentis ipsis suis augumentis ad detrimenta
impellitur.<ref type="note" xml:id="r02140" target="n02140" n="1"/>
</p>
<p>Quomodo non iure mors dicitur in qua cotidie desinentes morimur, tanto infelicius
quanto diutius? Merito enim et uulgus illam crudeliorem diramque magis mortem
appellat, quae cruciatu longiori trahitur, contra uero fortunatam et felicem quae
breui et facili momento consumitur. <!-- 23 --> Hinc Augustinus ad Macedonum
scribens digne commendauit Ciceronis ea de re iudicium dicens:</p>
<p>Sanior est Ciceronis sententia ubi ait: haec uita mors est, quam lamentari posset
si liberet.<ref type="note" xml:id="r02151" target="n02151" n="1"/>
</p>
<p><!-- 24 --> Sed si tamen eam mortem appellare non placet, et<ref type="note" xml:id="r02158" target="n02158" n="1"/> uitam esse uis, certe uel illud negare non
poteris eam fallacem et umbrantem esse innumerisque laqueis praepeditam, quae pro
uno gaudio multos sibi dat maerores, pro una uana laetitia innumeras uerasque
tristitias, pro fastidiosissima sanitate complures saeuos morbos. <!-- 25 --> Nunc
te fortunatum in sublime tollit, tanto quidem altius quanto mox cupit praecipitare
grauius; ita pauco interuallo felix fis et infelix; nunc te ridere facit, nunc
flere; modo falsa spe erigit, modo certa desperatione prosternit, teque ut
ludicrum<ref type="note" xml:id="r02163" target="n02163" n="2"/> uersat, nec una hora patitur eodem habitu
perseuerare. <!-- 26 --> Ad haec circa te uelut lacessentium canum turbam
saeuissimam immittit: hinc famem, inde sitim, illinc algorem, ex alia parte
aestum, deinde metum, imbres, tempestates, muscas, culices, pediculos, pulices,
pruritum, scabiem, impetiginem, et duas infestissimas dolorum et cupiditatum
turmas, quarum nec nomina nec numerum<ref type="note" xml:id="r02168" target="n02168" n="3"/> ullus umquam scire potuit.</p>
<p><!-- 27 --> Haec tibi mors omnia adimit, his te liberat malis, et audes demens
dicere te magnis bonis ab ea spoliatum? Pro gratiis conuicia in eam uesanus
ingeris. Resipisce<ref type="note" xml:id="r02175" target="n02175" n="1"/>
aliquando et cognosce tuam liberatricem, quae non solum bona tibi non detrahit
ulla, sed insuper multis magnisque subducit malis!</p>
<p><!-- 28 --> His igitur et talibus rationibus mortem nihil boni haud parum omnino
auferre persuadebimus. Ceterum his damna languoris leuari non possunt; adimit enim
sanitatem languor, quam alia ex occasione recte accusare non poteris nisi quod nos
in illis calamitatibus, quas modo commemorauimus, diutius retinet, uel quia carnem
magis rebellem animo facit, quod nulli bono optandum esse debet, immo praecipue
abhominandum. <!-- 29 --> Sic apostolus non in sanitate, sed in infirmitatibus
gloriabatur: "Cum enim", inquit, "infirmor, fortior sum." Et Dominus ad eum:
"Paule, uirtus in infirmitate perficitur." <ref type="note" xml:id="r02184" target="n02184" n="1"/>
</p>
<p><!-- 30 --> Quibus rebus languores corporis boni potius comprobantur quam mali
ualitudinemque magis homini esse noxiam. Quae etiam si<ref type="note" xml:id="r02191" target="n02191" n="1"/> nihil noceret, tamen illud, quod bonitatis habet, naturae est bonum, non
hominis, quandoquidem sanitas non facit bonum quenquam. <!-- 31 --> Quamobrem si
tibi eam morbus tollit, de tuo bono tollit nihil; tua uero tibi cuncta permanent
integra et intacta, nec auferri a quoquam possunt aut labefactari nisi abs te
ipso. Nemo autem iuste queritur rerum iacturam alienarum, nec ea bona sua recte
appellat, quibus detractis ipsius bonitatis deperit nihil.</p>
<p><!-- 32 --> Hinc prudentissime Boethius fortunam aduersum se induxit ita
disserentem:</p>
<p>Quid homo tu ream me cotidianis agis querelis? Quam tibi fecimus iniuriam? Quae
tua tibi detraximus bona? Quouis iudice de opum dignitatumque possessione mecum
contende, et si cuiusquam mortalium proprium quid horum esse monstraueris, ego iam
tua fuisse, quae repetis, sponte concedam.</p>
<p>Cum te matris utero natura produxit, nudum rebus omnibus inopemque suscepi meisque
opibus foui et, quod te nunc impatientem nostri facit, fauore prona indulgentius
educaui, omnium, quae mei iuris sunt, affluentia et splendore circumdedi. Nunc
mihi retrahere manum libet; habes gratiam uelut usus alienis. Non habes ius
querelae tamquam prorsus tua perdideris; quid igitur ingemiscis? Nulla tibi a
nobis illata est uiolentia. Opes honores ceteraque talium mei sunt iuris; dominam
famulae cognoscunt: mecum ueniunt, me abeunte discedunt. Audacter affirmem si tua
forent, quae amissa conquereris, nullo modo perdidisses.<ref type="note" xml:id="r02206" target="n02206" n="1"/>
</p>
<p>Haec et talia pleraque sapiens consolator tam in amissione rerum quam liberorum
aut amicorum melius atque aptius ex persona Dei apud pias mentes poterit
disserere. <!-- 33 --> Vt Hieronymus ad Tyrasium:</p>
<p>Quod dederat, abstulit qui creauit. Quis est alius qui plangat quod ad tempus
acceperat: commodaueras ut haberes quantocumque tempore uoluisset et, cum uellet,
rursum auferret. Nihil abstulit tuum cui recipere decuit creditorem, et nihil
aliud decet quam creditori gratias agere mutuantem. Sic Iob legimus quam sequamur
deuotissimam uocem dicentis: "Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino
placuit ita factum est. Sit nomen Domini benedictum." Parum non erat haec
consolatio contra luctum quod nemo lugere debeat cum aliquid reddiderit alienum,
quia fas non erat apud alium retineri quod domino suo fuerat necessarium.<ref type="note" xml:id="r02217" target="n02217" n="1"/>
</p>
<p>Innumera eiusmodi et dicta et facta apud sapientes reperies.</p>
<p><!-- 34 --> Pluraque in hanc partem, ut in ceteras omnes, dici possent. Sed nos
nunc consolamur neminem: tantum consolandi rationem designamus. Exprimere autem
ille curabit cui serio munus hoc erit obeundum. Nobis uero sufficiat, quae
attingenda sunt, succincte admonere.</p>
<p><!-- 35 --> Pergamus itaque reliqua recensendo.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 9</add> Quartus locus a nocumento</head>
<p><!-- 1 --> Quarto igitur loco docebimus illud, quod quis patitur, malum non esse,
si ostendemus id mali afferre nihil. Non enim recte uidetur malum nuncupari quod
malitiae attulit nihil; si namque malum per malitiam est malum, ubi malitiae nihil
est, nec mali quicquam profecto erit; aut quis sanae mentis illud dulce dixerit,
quod omnis dulcedinis expers est? <!-- 2 --> Sic certe nec ille prudens esset qui
malum illud diceret in quo malitiae uel parum nequiret monstrare.<ref type="note" xml:id="r02243" target="n02243" n="1"/> Atqui perspicuum in morte est nihil malitiae
residere, ut Cicero in prima Tusculanarum quaestionum doctissime optimeque probat.
Vnde ergo mors appellabitur mala? <!-- 3 --> Similiter nec in paupertate nec
dignitatis rerumque amissione nec in dolore aliquo pars malitiae ulla inhabitat;
laboris fortasse, praecipue in hoc postremo, plurimum. Vnde Posidonium
philosophum, cum uehementius dolore articulorum laboraret et quasi facibus admotis
crebrius ureretur, saepius dixisse ferunt:</p>
<p>Nihil agis, dolor, quamuis sis molestus, numquam tamen confitebor te esse
malum.<ref type="note" xml:id="r02251" target="n02251" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> De qua ratione multa a Cicerone in secunda Tusculanarum quaestionum
egregie ac praeclare dicta reperies.<ref type="note" xml:id="r02258" target="n02258" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 10</add> Quintus locus ab utili uel commodo</head>
<p><!-- 1 --> Nos nunc ad quintum locum ueniamus qui germanus omnino est huic quem
modo attigimus. Est enim quintus locus quo probatur casus aliquis malus non esse
si declarabitur eorum, quaecumque secum adducit, bona esse uniuersa; siquidem
diuina pariter et naturae lege sententia stabilitum est non posse a mala arbore
bonos fieri fructus, nec ullum malum parere bonum; nascitur enim semper in
legitima procreatione simile ex simili. <!-- 2 --> Si igitur tam ex morte quam ex
aliis casibus, quos imprudentes homines infortunia appellant, multa et ingentia
bona prouenire explicabimus, facile ab his mali notam diluemus. Quod quidem in
singulis horum non magno negotio assequi poteris si magis oculum ad bona animi,
quae uera bona sunt, intenderis. Inuenies enim ab illis omnibus fructum afferri
uberrimum mirificumque prouentum.<ref type="note" xml:id="r02273" target="n02273" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 11</add> De bono mortis</head>
<p><!-- 1 --> Atque primum de morte: quis est tam perspicaci aut alto ingenio qui
metiri queat quanta uel qualia illa bona sint quae martyribus mors ipsa
conciliauit? Similiter, quis dicere umquam potuit ad quae bona mors transmittat
omnes illos qui pietatem iustitiamque in uita coluerunt? (Nam de impiis et
scelerosis loqui uiro bono non expedit, quibus non immerito mors omnia mala
affert, quoniam uita nihil promeruit boni, mali autem plurimum coaceruauit.)
<!-- 2 --> De morte ergo proborum loquimur, qui tot a morte cumulantur bonis quot
teste Scriptura <quote>Nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis
umquam ascendit</quote>.<ref type="note" xml:id="r02291" target="n02291" n="1"/>
<!-- 3 --> Horum exiguam minimamque partem cum legisset ille Siculus philosophus
apud Platonem bonis uiris esse propositam, non est passus diuturniorem mortis
moram, sed eam e uestigio ipse inuenire curauit; itaque in ardentis Aetnae specum
praeceps prosilit, sed hac imprudenti temeritate perdidit infelix quod capere tam
ardenter properabat:<ref type="note" xml:id="r02299" target="n02299" n="2"/> non enim per piaculum, sed per pietatem iter ad illa bona
patet ipso Platone attestante, qui ait ex hac uita, quam a deo accepimus, nefas
esse quenquam iniussum discedere. <!-- 4 --> Praestolanda est igitur illius
uoluntas qui nobis uitam dedit et illi reddenda cum iusserit, bonaque accipienda
quando ipse concesserit in cuius manu et reposita sunt. <!-- 5 --> Quorum spe
bonorum et Socrates laeto animo mortem praestolabatur tamquam insigne et
praeclarum aliquod munus. <!-- 6 --> Vnde et illa dignissima, quam apud iudices
habuit, legitur oratio:</p>
<p>"Magna", inquit, "me tenet spes bene mihi euenire quod mittar ad mortem. Necesse
est enim sit alterum de duobus: ut aut sensus omnino omnes mors auferat, aut in
alium quendam locum ex his locis migretur. Quamobrem siue sensus extinguitur
morsque ei somno similis est, qui nonnumquam etiam sine uisis somniorum
placatissimam quietem affert, dii boni, quid lucri est mori, aut qui multi dies
reperiri possunt qui tali nocti anteponantur, cui simul futura est perpetuitas
omnis consequentis temporis, quis me beatior? Sin uera sunt quae dicuntur
migrationem esse mortem in eas oras, quas qui e uita excesserunt incolunt, id
multo iam beatius est te, cum ab his, qui se iudicum numero haberi uolunt,
euaseris, ad eos uenire qui ueri iudices appellantur, Minoem, Rhadamanthum,
Aeacum, Triptolemum, conuenireque eos qui iuste cum fide uixerunt. Haec
peregrinatio mediocris urbis uideri potest. Vt uero colloqui cum Orpheo, Musaeo,
Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem existimatis? Equidem saepe emori, si fieri
posset, uellem ut ea, quae dico, mihi liceret inuenire. Quanta delectatione autem
afficerer cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquorum circumuentos
conuenirem. Tentarem etiam summi regis, qui maximas copias duxit ad Troiam, et
Ulixis Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exquirerem sicut hic
faciebam, capite damnarer. Nec uos quidem, iudices, hi qui me absoluistis,
timueritis: nec umquam enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec
mortuo, nec umquam eius res a diis immortalibus negligentur. Nec mihi ipsi hoc
accidit fortuito, nec uero ego his, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus
sum, habeo quid succenseam nisi quod mihi nocere se crediderunt. Et haec quidem
hoc modo mihi nihil aliud melius existimo."<ref type="note" xml:id="r02311" target="n02311" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Haec igitur ac talia si pagano homini et falsae religionis erroribus
inuoluto sperare post mortem licebat, quanto magis Christiano et uerae religionis
cultori, pro cuius salute pater et omnium Dominus filium unigenitum morti tradere
non dubitauit; cui certa repromissio facta est ut, quicumque crediderit in eum,
uiuet in aeternum. <!-- 8 --> Ad quam uitam unicum atque solum iter mors ipsa est;
quis non ergo istud iter, quod ad tanta tamque incredibilia bona ducit, non libens
amplectetur, quo emenso nulla reliqua cura, nulla sollicitudo, nulla omnino
perturbatio metuenda est? <!-- 9 --> Difficillimos labores, maxima pericula
uidemus adiri ab hominibus pro his caducis bonis; quibus si potiri contigerit,
illas omnes difficultates praecipuas uoluptates appellant; et mortem, qua nec
facilius nec uelocius est quicquam, subire perhorrescimus, qua nobis ad illa uera
immortaliaque supercaelestium bona certum est iter? Felices homines si sua bona
cognoscerent et si ratione magis quam sensu ducerentur! Sed de his postea; ad
reliqua ueniamus.</p>
<p><!-- 10 --> Hoc ergo modo, quo mortem utilem bonamque esse declarauimus, poterimus
persuadere morbos, uulnera, plagas, tormenta, uincula, carceres, contumelias,
opprobria, aliaque eiusmodi mala non esse, quippe quibus uiri praestantes, si ea
aequo animo tolerant, digniores admirabilioresque redduntur. <!-- 11 --> Quid enim
M. Reguli praeclaram<ref type="note" xml:id="r02328" target="n02328" n="1"/> et omni
ueneratione dignam fecit memoriam quam carcerum teterrimorum, acutissimorum
clauorum, intolerabilium uinculorum, incredibilis patientia? Quid Mucium inter
illustrissimos uiros retulit quam constantissima illa bracchii exustio? Quanta
admiratione recolitur Anaxarchi memoria, cui cum inter acerbissima tormenta
tyrannus ille Cypriorum minaretur linguam abscidere, qua in se maledicta
coniciebat, ipse dentibus abreptam et commanducatam linguam in os tyranni
proiecit! Zenonis uero et Cleanthis clarius nomen Phalaris eculei quam omnium
rerum scientia fecerunt. <!-- 12 --> Sed istos, si libet, omittamus, quandoquidem
illustriores ut in ceteris, ita in hoc uirtutis genere plurimos ex nostris
habeamus! Nae Iob quidem, illius omnis patientiae exempli, quid aliud praedicatur
quam omnium bonorum iactura, orbitas filiorum, fetidissima ulcera, uermes et
totius corporis miseranda laceratio? Quo spectabiles et conspicui tres illi
gloriosissimi pueri prius apud Nabuchodonosor exercitumque eius, deinde apud
uniuersum orbem exstitere, nisi ardentissimi illius ignis camino, quem tanta
constantia intrepidi subierunt? Quo celebrantur tanta cum omnium dignitate
strenuissimi illi Machabaei; nonne furiosis Antiochi cruciatibus? Vel persecutio
impiissime Hiezabel Heliae quantae laudi ac splendori fuit? Aut Ioanni Baptistae
nonne insanus Herodis gladius supremum honoris ac gloriae cumulum adiecit? Et
apostoli quo alio quam sanguine fuso ecclesiae matris nostrae et totius
Christianae religionis fundamenta solidissima iecerunt? Quid Stephano, Laurentio,
Gregorio, Fabiano, Sebastiano, ceterisque martyribus tam insignes contulit palmas
et tam gloriosos parauit triumphos nisi saxa, crates, ignes, sagittae, eculei,
secures, atque<ref type="note" xml:id="r02333" target="n02333" n="2"/> alia tormenta et numero et genere perhorrenda?
<!-- 13 --> Tanta his omnibus tribulatio et poena contulit, quanta nullae
uoluptates et deliciae nec Sardanapalo, nec Epicuro, nec Croeso, nec reliquis
orientalibus regibus<ref type="note" xml:id="r02338" target="n02338" n="3"/>
conferre umquam potuerunt. Immo his, quos modo commemorauimus, et aliis omnibus
qui mollius uiuentes indulgere sibi studuerunt, otium segne illud praestitit ut
nec inter uiros quidem nominentur. <!-- 14 --> Latet enim (ut recte ille poeta
ait) <quote>
<l>Inque bonis cessat non cognita rebus,</l>
<l>apparet Virtus arguiturque malis.</l>
<ref type="note" xml:id="r02351" target="n02351" n="1"/>
</quote></p>
<p>
<!-- 15 --> Et recte sane, quandoquidem Ciceronis testimonio uirtus a uiro
appellata est, uirtutum autem praecipua et uiro maxime propria fortitudo, cuius
munera duo sunt maxima: doloris mortisque contemptio; his qui uti negligit dum
usus uenit, procul dubio non potest nec nomen recte uiri retinere.<ref type="note" xml:id="r02362" target="n02362" n="1"/>
</p>
<p><!-- 16 --> Hac ipsa ratione et paupertatis omniumque aliarum miseriarum ac
infortuniorum tolerantiam bonam esse poteris persuadere, quae nunc studio
breuitatis omittere cogimur, maxime cum ista ingeniis uel leuiter eruditis inuentu
difficilia esse non possunt, multosque futuros non dubitamus qui et talia qualia
nos et longe aptiora post hanc nostram tenuem admonitionem ualebunt excogitare.
Proinde huic quinto loco hic finem imponamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 12</add> Sextus locus a iudicio sapientum</head>
<p><!-- 1 --> Sexto loco diximus posse probari malum non esse illud quod multi
sapientes uiri concupiscunt aut concupierunt. Neque enim uerisimile uidetur
sapientes uiros aliud quam bonum expetere,<ref type="note" xml:id="r02379" target="n02379" n="1"/> quandoquidem sapientes non essent si,
quod cognoscerent malum, tamen appeterent: appetitio namque testimonio
philosophorum nisi boni esse nequit et praesertim sapientum, qui falli non
consueuerunt. <!-- 2 --> Videmus autem uiros et quidem sapientissimos
sanctissimosque mortem optasse, ut hunc ipsum, cuius iam meminimus, Socratem, qui
Apollinis iudicio sapiens est<ref type="note" xml:id="r02384" target="n02384" n="2"/> appellatus. <!-- 3 --> Hanc Zeno libens amplexus
est, hanc Theramenes in poculo a triginta Athenarum tyrannis oblatam laetus hausit
epotoque ueneno pateram excussit atque illam subridens publico tradidit seruo
dicens: "Defer hanc ad Critiam, cui eam propinaui." Erat autem hic Critias ex
omnibus tyrannis crudelissimus, qui diuino iudicio breui eum consecutus est.<ref type="note" xml:id="r02389" target="n02389" n="3"/>
<!-- 4 --> Et Lacedaemonius ille qui auiditate ad mortem properabat, cui dictum ab
inimico est cum duceretur ad supplicium: "Legesne Lycurgi contemnis?" quod hilaris
pergeret, respondit: "Ego uero illis ingentes ago gratias quae me ea poena
multauerunt quam sine mutuatione et sine usura possem dissoluere."</p>
<p><!-- 5 --> Sed quid in recensendis nominibus huiusmodi uirorum tempus tero, cum
nullus fere umquam sapientum fuerit, qui mortem uel magnopere non optauerit
dilatam uel oblatam lubens non exceperit.<ref type="note" xml:id="r02398" target="n02398" n="1"/>
<!-- 6 --> Quod quidem et sanctis omnibus usu uenisse cognouimus; nam legimus
Heliam his uerbis Dominum obsecrasse:</p>
<p>"Sufficit mihi Domine. Tolle quaeso hanc animam a me; numquid ego melior sum
patribus meis."<ref type="note" xml:id="r02406" target="n02406" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Psalmistae quoque sacri haec uox est:</p>
<p>"Heu me, quia incolatus meus prolongatus est habitare cum habitantibus
Cedar."<ref type="note" xml:id="r02416" target="n02416" n="1"/>
</p>
<p>Quid putas hic cupiebat, qui longiorem querebatur uitam, aliud quam mortem?</p>
<p><!-- 8 --> Paulo quoque eadem mens fuit cum ait: "Cupio dissolui et esse cum
Christo."<ref type="note" xml:id="r02426" target="n02426" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Et ille gloriosissimus pontifex Martinus quid aliud optabat, cum
dicebat:</p>
<p>"Tolle, obsecro, Domine, iam me, uerumtamen si populo tuo sum necessarius, non
recuso laborem."<ref type="note" xml:id="r02436" target="n02436" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Denique nullus sanctorum umquam fuit qui mortem et precatus et cupide
non sit et amplexus.<ref type="note" xml:id="r02443" target="n02443" n="1"/>
<!-- 11 --> Quod nimirum apertissimum maximumque potest esse argumentum mortem
bonam esse et minime malam. <!-- 12 --> Hac eadem ratione et paupertatem,
tormenta, plagas, ceterasque miserias bonas poteris insinuare, quippe quas multi
sapientissimi maximique uiri uel sponte assumpserunt uel illatas laeti
susceperunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 13</add> Septimus locus a contrario et de incommodis uitae</head>
<p><!-- 1 --> Restat igitur nunc septimus et ultimus locus quo aduersitates casusque
omnes doceri poterunt esse boni, qui locus a contrario accipitur, hoc est ut, quem
casum bonum esse persuadere uolumus, eius contrarium malum esse ostendamus.
<!-- 2
--> Atque hic locus uniuersaliter in omnibus rerum detrimentis
oportunissime adhiberi potest. Vt si mortem uoluerimus persuadere malam non esse,
explicemus uitae aerumnas, afflictiones, sollicitudines, labores, et alias
miserias uniuersas, sicuti Augustinus egregie fecit secundo et uigesimo libro
eorum, quos de ciuitate Dei conscripsit, ubi ita ait:</p>
<quote> In hac uita quam nouimus, in qua adhuc sumus, cuius temptationes, immo quam
totam temptationem, quam diu in ea sumus, quantum libet proficiamus, perpeti non
desinimus, quae sint iudicia Dei circa genus humanum, quis poterit explicare? Nam
quod ad primam originem pertinet omnem mortalium propaginem fuisse damnatam haec
ipsa uita, si uita dicenda est tot et tantis malis plena, testatur. Quid enim
aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua omnis error
existit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscepit, ut homo ab illo
liberari sine labore et dolore timere<ref type="note" xml:id="r02465" target="n02465" n="1"/> non possit.
Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus atque luctu, a damnis et
damnationibus et deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab
omnibus uiolentis facinoribus et sceleribus alienis, quandoquidem ab eis et
damnatio et captiuitas et uincula et carceres et exilia et cruciatus et amputatio
membrorum et priuatio sensuum et oppressio corporis ad obscenam libidinem
opprimentis explendam et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid ab innumeris
casibus, qui forinsecus corpori formidantur aestibus et frigoribus, tempestatibus
et imbribus, coruscatione tonitruum, grandine, fulmine, motibus hiatibusque
terrarum, oppressionibus ruinarum, ab offensionibus et pauore uel etiam malitia
iumentorum tot uenenis fruticum, aquarum, ranarum, bestiarum, ac ferarum, ultimo
uero molestiis uel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex rabido
cane, ut etiam blanda et amica suo domino bestia nonnumquam uehementius et amarius
quam leones draconesque metuantur faciantque hominem, quem forte acta
tractauerunt, cogitatione pestifera ita rabiosum ut a parentibus coniuge filiis
peius omni bestia formidetur. Quae mala patiuntur nauigando, quae terrena itinera
gradientes? Quis ambulat ubique non inopinatis subiacens casibus? De foro quidam
rediens domum sanis pedibus suis cecidit, pedem fregit, et ex illo uulnere hanc
uitam finiuit. Quid uidetur sedente<ref type="note" xml:id="r02468" target="n02468" n="2"/>
securius; et tamen de sella in qua sedebat Eli sacerdos cecidit et mortuus est.
Agricolae, immo uero omnes homines, quot et quantos a caelo et terra uel a
perniciosis animalibus causis metuunt agrorum fructibus? Solent tamen de frumentis
tandem collectis et reconditis esse securi; sed quibusdam, quod nouimus, prouentum
optimum fluuius improuisus fugientibus hominibus de horreis eiecit atque abstulit.
Contra milleformes daemonum incursus quis innocentia sua fidit; quandoquidem ne
quis fideret etiam paruulos baptizatos, quibus certe nihil est innocentius,
aliquando sic uexant ut in eis maxime Deo ita sinente monstratur huius uitae
flenda calamitas et alterius desideranda felicitas. Iam uero de ipso corpore tot
existunt morborum mala ut nec libris medicorum cuncta comprehensa sint, in quorum
pluribus ac paene omnibus ipsa etiam argumenta et medicamenta tormenta sunt, ut
homines a malis poenarum eruantur auxilio. Nonne ad hoc producit sitientes homines
ardor immanis ut urinam quoque humanam uel etiam suam biberent, nonne ad hoc fames
ut a carnibus hominum se abstinere non possent, nec inuentos homines mortuos, sed
propter hoc a se occisos, nec quoslibet alienos, uerum etiam filios matres
incredibili crudelitate, quam rabida esuries faciebat, absumerent.<ref type="note" xml:id="r02471" target="n02471" n="3"/>
</quote>
<p><!-- 3 --> Multa quoque et alia, quae referre longum esset, de hac ratione
praeclare eo in libro disputat, fortasse non segnius quam ille Cyrenaicus
Hegesias, quem tradunt ita strenue in hanc partem quodam in libro suo disseruisse
ut multos ad mortem sibi ipsis consistendam prouocasset, idcirco a Ptolomaeo ne is
legeretur liber, edicto sublatus est<ref type="note" xml:id="r02481" target="n02481" n="1"/>.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 14</add> Quod mors sit bona</head>
<p><!-- 1 --> His itaque rationibus uidetur satis copiose declaratum mortem bonam
potius esse quam malam, quam ueritatem daemones quoque, licet sint mendacissimi,
cum dictis, tum factis negare tamen non ualuerunt.<ref type="note" xml:id="r02497" target="n02497" n="1"/>
<!-- 2 --> Refert enim Cicero</p>
<p>Trinacreum quendam Elysium, cum grauiter mortem filii maereret, uenisse in
siccomantium querentem quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis
tres huiusmodi uersiculos datos:</p>
<p>"Ignari homines in uita mentibus errant:</p>
<p>Euthynous potitur fatorum numine laeto</p>
<p>Sic fuit utilius finiri ipsique tibique."<ref type="note" xml:id="r02514" target="n02514" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Apollo quoque Delphicus non inuenit in humanis precium maius, quod
Trophonio et Agamedi pro extructo templo persolueret, quam mortem. Cum enim
templum hi exaedificassent, precati sunt Apollinem nominatim nihil, sed quod
optimum homini esset, id operis sui daret mercedem; quod Apollo se daturum
pollicitus est. Itaque post diem tertium eius diei mortui sunt; quo declarauit
daemon homini nihil melius morte posse dari.<ref type="note" xml:id="r02521" target="n02521" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Simile huic Solon Atheniensis Croeso Lydorum regi in cena rogatus
quemnam in terris beatum uidisset, retulit de illis duobus fratribus
Cleobolo<ref type="note" xml:id="r02528" target="n02528" n="1"/> et Bitone, quorum mater cum sacerdos esset et dies festus
Iunonis apud Argiuos instaret, in quo sacerdoti adesse necessitas summa erat, et
boues ei ex agro praesto ad horam non essent, tum iuuenes temporis interclusi
angustia iugum subeuntes per quinque ac quadraginta stadia matrem uehentes mira
celeritate ad templum toto praestolante populo ac spectante perduxere dicentibus
omnibus et acclamantibus felicem matrem,<ref type="note" xml:id="r02531" target="n02531" n="2"/> quae natos tali ac tanta pietate procreasset; ea re delectata
admodum sacerdos ingentique perfusa gaudio stans ante simulacrum precata est deam
ut filiis suis daret quod optimum homini contingere posset. Vbi igitur
sacrificatum epulatumque est, Cleoboles<ref type="note" xml:id="r02534" target="n02534" n="3"/> et Biton in ipso fano quiescentes uitam exhalasse inuenti sunt. Ita et
daemonis iudicio mortem non solum non esse malam, sed optimum hominis munus
determinatum est, quippe quae hominem tantis liberat malis quantis a uita
oneratur.</p>
<p><!-- 5 --> Nec uita haec propitio, sed irato Deo data esse uidetur ipso doctissimo
sanctissimoque uiro Augustino attestante, qui uno et uigesimo libro de ciuitate
Dei uitam hanc mortalium totam nihil aliud quam poenam dixit et post: "Ira dei",
inquit, "est ista uita mortalis, ubi homo uanitati similis est et dies eius uelut
umbra praetereunt."<ref type="note" xml:id="r02541" target="n02541" n="1"/>
<!-- 6 --> Et centesimum trigesimumque primum tractans psalmum: "Hanc", ait,
"uitam nobis peccantibus dedit Deus ubi etiam necesse est ut homo a Deo
conteratur, ut in sudore et labore uultus sui, cum terra ei tribulos et spinas
parit."<ref type="note" xml:id="r02546" target="n02546" n="2"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Merito ergo maiores nostri corpus istud ergastulum animae nuncuparunt,
quandoquidem, quam diu in eo detinetur, necesse<ref type="note" xml:id="r02553" target="n02553" n="1"/>
est continuis laboribus iugiter maceretur. <!-- 8 --> Hinc et sapiens ait: Auis ad
uolandum et homo natus est ad labores. Et alia Scriptura dicit: Vniuersa uita
hominis militia est super terram. <ref type="note" xml:id="r02558" target="n02558" n="2"/>
<!-- 9 --> Ad quod respiciens Euripides poeta non insulsa utebatur sententia
dicens:</p>
<p>"nos decebat coetus celebrantis domum</p>
<p>lugere, ubi esset aliquis in lucem editus,</p>
<p>humanae uitae uaria reputantes mala;</p>
<p>at, qui labores morte finiuisset graues,</p>
<p>hunc omnes amicos laude et laetitia exsequi."<ref type="note" xml:id="r02578" target="n02578" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Quod institutum superiores Daciae populos diligentissime seruasse
scribit Herodotus. Nam ortum cuiusque paruuli domestici amici ac parentes magnis
excipiebant lamentis ac lacrimis querentes eum ad tantas miserias huius uitae
natum, funus uero choreis cantu diuersisque harmoniis magna cum laetitia
producebant, optime dicentes cum <add>eis</add> factum esse qui hac aerumnosa
molestissimaque uita sunt liberati.<ref type="note" xml:id="r02585" target="n02585" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Sed longius de morte dicendo quam forte expediebat prouecti sumus.
Reliquos ergo casus breuiter recenseamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 15</add> Contra auaritiam et de paupertate</head>
<p><!-- 1 --> <add>Alii</add> etiam casus aliaque infortunia hac ratione bona
docebuntur: utpote si paupertatem bonam persuadere uoluerimus<ref type="note" xml:id="r02602" target="n02602" n="1"/> apponamus ante oculos
sollicitudines, molestias, tormenta, calamitates, clades, mortes, et alias
miserias quas diuites pati consueuerunt. <!-- 2 --> Quod Horatius in primo sermone
pulchre attigit:</p>
<p>At bona pars hominum decepta cupidine falso</p>
<p>"Nil satis est", inquit, "quia tanti quantum habeas sis."</p>
<p>Quid facias illi? Iubeas miserum esse, libenter</p>
<p>quatenus id facit, ut quidam memoratur Athenis</p>
<p>sordidus ac diues populi contemnere uoces</p>
<p>sic solitus: "Populus me sibilat, at mihi plaudo</p>
<p>Ipse domi, simul hac nummos contemplor in arca."</p>
<p>Tantalus a labris sitiens fugientia captat</p>
<p>flumina; quid rides? Mutato nomine de te </p>
<p>fabula narratur: congestis undique saccis</p>
<p>congeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.</p>
<p>Nescis quo ualeat nummus, quem praebeat usum?</p>
<p>Panis ematur, holus, uini sextarius, ad</p>
<p>quis humana sibi doleat natura negatis.</p>
<p>An uigilare metu exanimem noctesque diesque</p>
<p>formidare malos fures incendia seruos</p>
<p>ne te compilent fugientes<ref type="note" xml:id="r02658" target="n02658" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Haec enim sunt continua diuitis studia, hae praecipuae curae quibus
incessanter coquitur. <!-- 4 --> "Ardet namque", ut inquit Gregorius, "aestu
concupiscentiae et multiplici custodiae cura; si potentiorem uidet, timet
raptorem; si inferiorem, suspicatur furem." <!-- 5 --> Ac infelix tot mala
sustinet quot in caelo sunt sidera, et cum omnia habeat, se ipsum non habet; ab
illo quippe possidetur cuius se putat possessorem, et cui imperare credit, illius
saeuissimam tolerat tyrannidem. <!-- 6 --> Siquidem diues omnis statim sub
auaritiae miserandum iugum<ref type="note" xml:id="r02671" target="n02671" n="1"/> mittitur, illi se totum dedit, illius leges ad unguem exequitur
et eas uiolare maximum nefas ducit, alios cibos non capit nisi quos ipsa iusserit.
<!-- 7 --> Si atrum proponit panem, uorat infelix dicens:</p>
<p>"Hoc bene sic" tunicatum cum sale mordens </p>
<p>cepe et farratam pueris plaudentibus ollam </p>
<p>pannosa faecem morientis sorbet aceti.<ref type="note" xml:id="r02685" target="n02685" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Quamuis enim mucidum ei offerat uinum, bibit tamen miser, licet clausis
oculis aut contracto supercilio.<ref type="note" xml:id="r02692" target="n02692" n="1"/>
<!-- 9 --> Iure hesterno carnibusque rancidis metuit <ref type="note" xml:id="r02697" target="n02697" n="2"/> saturari, largiri autem inopi socio uel pauxillum
cauet ac si esset capite interminatum. <!-- 10 --> Dormit quoad auaritia iusserit,
quiescit quantum ipsa indulget, uestit, spatiatur, ludit, ambulat, laborat, sedet,
denique omnia pro imperio cupiditatis facit. Nec speres hanc militiam infortunatam
posse etiam decrepita senectute emereri: immo quanto senesces magis, tanto abs te
duriora exiget seruitia, durioribusque<ref type="note" xml:id="r02702" target="n02702" n="3"/> grauabit oneribus. <!-- 11 --> Quae expertus Maronis amicus
Gallus honestissimo carmine ex persona senis uoluit deplorare.</p>
<p>Quid mihi diuitiae? Quarum si demeris usus</p>
<p>quamuis largus opis semper egenus ero,</p>
<p>immo etiam partis poena est incumbere rebus,</p>
<p>quas cum possideas est uiolare nefas:</p>
<p>non aliter sitiens uicinas Tantalus undas</p>
<p>captat et appositis abstinet ora cibis.</p>
<p>Efficior custos rerum magis ipse mearum</p>
<p>conseruans aliis quae periere mihi</p>
<p>sicut in auricomis dependens plurimus ortis</p>
<p>peruigil obseruat non sua poma draco.</p>
<p>Hinc me sollicitum torquent, sunt omnia curae,</p>
<p>hinc requies animo non fuit ulla meo.</p>
<p>Quaerere quae nequeo semper retinere laboro</p>
<p>et retinens semper nil tenuisse puto.<ref type="note" xml:id="r02749" target="n02749" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Nec mirum quidem quoniam, ut Gregorius sapientissime docet, diues
omnis semper curru uehitur quattuor uitiorum rotis reuoluto, pusillanimitate,
inhumanitate, contemptu Dei, mortisque obliuione. Trahitur autem duobus bobus,
tenacitate ac rapacitate: vis aurigam cognoscere, ipse est habendi ardor. Huic tam
insigni triumphatori omnis cupiditatum acclamat turba<ref type="note" xml:id="r02756" target="n02756" n="1"/>
eumque ouantem usque ad Ditis palatia producit. <!-- 13 --> Mortuus est enim diues
et sepultus in inferno; nam caelos scandere non speret, cum ueritas dicat<ref type="note" xml:id="r02761" target="n02761" n="2"/> possibilius esse camelo foramen acus
penetrare quam diuiti caelos ascendere.</p>
<p><!-- 14 --> Hic mihi cum Iacobo exclamare libet:</p>
<p>Agite nunc, diuites, et plorate ululantes in miseriis uestris, quae aduenient
uobis; diuitiae uestre putrefactae sunt et uestimenta uestra a tineis comesta;
aurum et argentum uestrum aeruginauit et aerugo eorum in testimonium uobis erit et
manducabit carnes uestras sicut ignis. Thesaurizastis uobis iram in nouissimis
diebus.<ref type="note" xml:id="r02771" target="n02771" n="1"/>
</p>
<p><!-- 15 --> Et si haec uana putatis, ut soletis harum rerum falso splendore
decepti et execrati, considerate saltem, miseri, quot cernitis locupletes sedulo
insidias pati, quot discrimina adire, quot subire molestias doloresque, quot
uidetis quotidie ob diuitias in tyrannorum foedissimis macerari carceribus, quot a
piratis, latronibus, praedonibus propter opes cruciantur necantur<ref type="note" xml:id="r02778" target="n02778" n="1"/> et
iugulantur, quot audistis et uidistis ob amissas pecunias mortem sibi turpissimam
consciuisse aut ignominiosissimo dolore uita excessisse!</p>
<p><!-- 16 --> Refert Hermippus Graecus Menippum cynicum cum uidisset pecuniam, quam
magno studio male comparauerat, dolo ereptam, prae acerbitate laqueo uitam
finisse. <!-- 17 --> Narrant quoque fide digni historiarum scriptores, quod etiam
Vergilius attigit, Pigmalionem Sychaeum auunculum suum eundemque generum sine
respectu pietatis occidisse cupientem ei thesauros, quos eum reconditos tenere
acceperat, auferre,<ref type="note" xml:id="r02787" target="n02787" n="1"/> a Polymnestore autem rege Traciae Polydorum regis Priami filium cupidine
auri, quod ei Priamus una cum filio crediderat, impiissime necatum.
<!-- 18 --> Venerant ad Antigonum Gallorum legati componendae pacis gratia, quos
rex opulentissime pro sua magnificentia excipere cupiens ac honorare magnam uim
auri atque argenti mensis exposuit; illi eius desiderio capti simul et spe praedae
accensi infensiore animo, quam uenerant, discesserunt, suosque ad tam diuitem
praedam magnis instigant studiis, congressos<ref type="note" xml:id="r02792" target="n02792" n="2"/> uix maxima caede Antigonus pacificauit. <!-- 19 --> Ita
aurum et Antigonum in discrimen omnium fortunarum et Gallos ad illud<ref type="note" xml:id="r02797" target="n02797" n="3"/> aspirantes in necem magnam adduxit.
<!-- 20 --> Alexandro nihil aliud dicitur Darium totumque orientem suppeditasse
quam nimiae barbarorum deliciae; quippe quis Macedones, postquam gustauerunt,
ueluti canes sagacissimi odorata semita obliti coniugum ac liberorum et tam longae
difficilisque militiae immemores eorum inhaerentes uestigiis nusquam absistebant
donec optata praeda potirentur.</p>
<p><!-- 21 --> Pulchra uineae possessio Naboth morte condemnauit. Nimiae opes
Sodomitas igni sempiterno tradiderunt. Nonne et Gedeon, quem pauperem angelus
uisitauerat, legimus successu fortunarum elatum a beniuolentia Dei excidisse;
nonne Ieroboam, qui primus adolescens bonae indolis et industrius dicebatur,
regias opes adeptus preuaricatus est fabricatoque aureo uitulo grauiter Deum
offendit? Et Salomoni magis rerum habundantia<ref type="note" xml:id="r02806" target="n02806" n="1"/> nocuit quam profuit sapientia. <!-- 22 --> Cur ita? Nempe domini
testimonio spinae sunt diuitiae<ref type="note" xml:id="r02811" target="n02811" n="2"/> bonumque semen excrescere non
sinunt, sed suffocant et obruunt. <!-- 23 --> Verum dices, fuerunt tamen diuites
plerique dilecti amicique dei, ut Abraham, Isaac, Iacob, Ioseph, Dauid, Ezechias,
Constantinus, duoque gloriosissimi Vngariae reges Stephanus eiusque filius
Ladislaus, et alii tam cum magistratu quam priuati uiri santissimi complures.
Minime, inquam, aliquis horum diues fuit, licet omnes habundauerint<ref type="note" xml:id="r02816" target="n02816" n="3"/> rerum
plurima substantia. <!-- 24 --> Neque enim diuitem facit exuberans census et larga
opum copia, sed animus his deditus et deuinctus, qualis illorum erat nemini.
Singuli enim illud propheticum sequebantur consilium: Diuitiae si affluant, nolite
cor apponere.<ref type="note" xml:id="r02821" target="n02821" n="4"/>
</p>
<p><!-- 25 --> Proinde et Dauid, tametsi amplissimum teneret imperium, pauperem se
tamen et inopem ubique appellat et iure quidem, quoniam diuitias omnes non pluris
quam lutum pendebat.</p>
<p><!-- 26 --> Hoc si tu quoque feceris, in amissione rerum tuarum consolatione non
indigebis. Nemo enim, ut alias diximus, iacturam illius rei dolere potest, quam
non diligit.</p>
<p><!-- 27 --> Ita igitur paupertas ex contrario diuitiarum malo bona esse astruitur.
Hoc modo et Boethius, ut fortunam prosperam malam esse doceret, aduersae fortunae
multas utilitates prudentissime explicauit dicens:</p>
<p>illa semper spe felicitatis, cum uidetur esse blanda, mentitur. Haec semper uera
est cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit; illa
mendacium spe bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis
absoluit. Itaque illam uideas uentosam fluentem suique semper ignaram, hanc
sobriam succinctamque et ipsius seueritatis exercitatione prudentem. Postremo illa
felix a uero bono deuios blanditiis trahit, aduersa plerumque uera ad bona reduces
unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas quod amicorum tibi fidelium
mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit? Haec tibi certos sodalium
uultus ambiguosque secreuit. Discedens suos abstulit, tuos reliquit; quanti hoc,
integer cum tu uidebaris tibi fortunatus, emisses. Nunc amissas opes quaere; quod
pretiosissimum est genus diuitiarum, amicos inuenisti.<ref type="note" xml:id="r02839" target="n02839" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 16</add> Contra tyrannidem</head>
<p><!-- 1 --> Hac eadem ratione et imperium, potentiam, seu principatum malum esse
docebimus si recensebimus curas, suspiciones, anxietates, metus, pericula,
crudeles exitus et cetera id genus, quae potentibus magnisque uiris accidere
consueuerunt, ut Cicero fecit in extrema Tusculanarum quaestionum, ubi per uitam
Dionysii omnium tyrannorum uitam pulcherrime expressit; quam nos quoque cum
propter eloquentiam singularem, tum propter traditionis nostrae confirmationem
ipsius uerbis referre uolumus. Ait ergo:</p>
<p>Dionysius, qui duo de XL annos tyrannus Siracusanorum fuit, quos ex famulis
locupletum seruos delegerat, quibus nomen seruitutis ipse detraxerat et quibusdam
conuenis et feris barbaris corporis custodiam commitebat, ita propter iniustam
dominatus cupiditatem in carcere quodammodo ipse se incluserat. Quin etiam ne
tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. Itaque sordido
ancillarique seruitio regiae uirgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum
patris, et tamen ab his ipsis, cum iam essent adultae, ferrum remouit instituitque
ut candentibus gladium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent. Cumque duas
uxores haberet, Aristomachem ciuem suam, Doridem aut Locrensem, sic noctu ad eas
uentitabat ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. Et cum fossa lata lectum
circumdedisset, eiusque fossae transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum,
cum fores cubiculi clauserat, detorquebat. Idem cum in communibus suggestis
consistere non auderet, contionari e turri alta solebat. Atque is cum pila ludere
uellet, (studiose enim id factitabat) tunicamque poneret, adolescentulo, quem
amabat, tradidisse gladium dicitur; hic cum quidam familiaris iocans dixisset:
"Huic quidem certe uitam tuam committis", arrisissetque adolescens, utrumque
iussit interfici: alterum quia uiam demonstrasset interimendi sui, alterum quia
dictum id risu approbauisset. Atque eo facto sic doluit nihil ut tulerit grauius
in uita; quem enim uehementer amarat, occiderat. Sic distrahuntur contrarias in
partes impotentium cupiditates: cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum.
Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicauit quam esset beatus; nam, cum quidam ex
eius assentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias eius, opes,
maiestatem, rerum habundantiam<ref type="note" xml:id="r02855" target="n02855" n="1"/>,
magnificentiam aedium regiarum, negaretque quenquam beatiorem fuisse, "Visne
igitur, o Damocles, quoniam haec te uita delectat, ipse eadem degustare et
fortunam experiri meam?" Cum se ille cupere dixisset, collocari iussit hominem in
aureo lecto strato pulcherrimo textili stragulo magnificis operibus picto
abacosque compluris ornauit argento auroque celato. Tum ad mensam eximia forma
pueros delectos iussit consistere eosque ad nutum illius intuentis ministrare
diligenter; aderant unguenta, coronae, incendebantur odores, mensae
conquisitissimis epulis extruebantur; fortunatus sibi Damocles uidebatur. In hoc
medio apparatu fulgentem gladium e lacunari seta equina appensum dimitti iussit,
ut impenderet illius beati ceruicibus. Itaque nec pulchros illos administratores
aspiciebat, nec plenum artis argentum, nec manum porrigebat in mensam; iam ipse
defluebant coronae. Denique exorauit tyrannum ut abire liceret, quod iam beatus
nollet esse.<ref type="note" xml:id="r02858" target="n02858" n="2"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Quo commento calidissimo satis declarauit Dionysius nullas rerum
fortunas, nullas diuitiarum copias, nullam denique potentiam illi esse iocundam,
cuius animus grauioribus curis sedulo coquitur; quod quidem usu uenire solet
uniuersis qui rem publicam administrare aut aliis quorumque modo imperare
consueuerunt. <!-- 3 --> Tyranni enim sibi metuunt, legitimos autem principes
necesse est pro salute incolumitateque suorum iugiter esse sollicitos curareque
sedulo ut satis tutati defensique sint ab iniuriis aliorum; et ne unus alio uim
ullam aut molestiam inferat, nullo alter alterum damno afficiat, nihil contumeliae
praebeat, denique uniuersa prouideat, quantum per ipsum fieri potest, quae ad bene
lauteque uiuendum cum illis, tum domesticis suis necessaria esse<ref type="note" xml:id="r02867" target="n02867" n="1"/> uidentur. <!-- 4 --> Ex quo tamen uniuerso labore et
perpetua sollicitudine sua nihil amplius commodi utilitatisue referunt quam
plerique ex familiaribus eorum, cum nec consumere amplius possint quam aliquis
seruorum<ref type="note" xml:id="r02872" target="n02872" n="2"/> aut amicorum ipsorum,
nec ampliore uestimentorum ornatu uti, nec aliarum rerum ulla expleri uoluptate.
<!-- 5 --> Nec uelim credas cunctorum imperantium aliam esse mercedem praeterquam
quod eis uenientibus assurgimus, priores salutamus, dominosque uocitamus.<ref type="note" xml:id="r02877" target="n02877" n="3"/>
<!-- 6 --> Ceterum uidendum est uiro sapienti an tam exiguis fumus et tenuissima
leuissimaque aura congruum sit praemium dignumque ob quod homo tot et tantas
sollicitudines capiat tantis consumatus curis et ueluti Sulla noctes insomnes
transigat, timeat omnes, saepius nec uxori nec liberis confidat, numquam uel cibum
uel somnum capiat securum.</p>
<p><!-- 7 --> Sed quis saeuissimus diriora inimico suo sciuisset imprecari mala quam
quae dominandi cupidi tamquam furiis infernalibus acti sponte sua subeunt? Hanelas
toto pulmone, haspiras<ref type="note" xml:id="r02886" target="n02886" n="1"/> ad principatum,
uniuersis contendis uiribus, ruis in arma amens, extendere ultra terminos terrarum
fines imperii optas, cui mox tres uilissimi soli passus satis erunt.
<!-- 8 --> Moreris demens et, qui uniuerso orbi<ref type="note" xml:id="r02891" target="n02891" n="2"/>
timori esse laborabas, a muribus spurcissimis sordidissimisque uermibus statim
contemneris. <!-- 9 --> Nec speres ad hanc miseriam lento aut consueto mortalium
gradu descendere, quandoquidem</p>
<p>ad generum Cereris sine cede et uulnere pauci </p>
<p>descendunt reges et sicca morte tyranni.<ref type="note" xml:id="r02902" target="n02902" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 17</add> Contra cupidos laudis</head>
<p><!-- 1 --> Quod si dicas "Famam tamen et gloriam uiro sine culpa quaerere semper
concessum fuit, quippe qua nec dulcius nec suauius quicquam in uita humana esse
potuit," – proh pudor! miserandam hominum mentis caecitatem<ref type="note" xml:id="r02915" target="n02915" n="1"/>, quae numquam in se curant
descendere, aut quales ipsi sint diligentius examinare, atque ita se componere ut
innocentiae integritatisque suae conscientia ualeant gaudere! <!-- 2 --> Non nos,
ubi sumus, miseri quaerimus: circum fora uolitamus, uulgi insani ora insaniores
oberramus, ex illis pendemus hiantes, in illis nos futiles quaerimus; quales
quantique apud ea resideamus, primis in uotis habemus.<ref type="note" xml:id="r02920" target="n02920" n="2"/>
<!-- 3 --> Non curo si mille ulceribus morbidum iecur putrescat, modo me popellus
probum dicat uel egregium. O admirabilem sapientiam, o sanctimoniam singularem,
quae fabrorum, cerdonum, pastorum, rusticorumque iudicio stabilitur, quae tantum
et ponderis et diuturnitatis habet, quantum insano uulgo et plebeculae omni folio
uolubiliori collibuerit! <!-- 4 --> En tibi egregium sapientem, qui nisi
uolentibus fatuis sapiens esse nequit; en sanctissimum uirum nefaria impudentia
consecratum; en uenerandam probitatem turpissimo<ref type="note" xml:id="r02927" target="n02927" n="3"/> scelere comparatam, quae, quam primum flagitiosi
uoluerint, improba esse incipiet!</p>
<p><!-- 5 --> At non talis erat qui dicebat Oleum peccatoris non impinguabit caput
meum.<ref type="note" xml:id="r02934" target="n02934" n="1"/>
<!-- 6 --> Optime enim nouerat quod scriptum est:</p>
<p>Vae uobis diuitibus, qui habetis consolationem uestram. Vae uobis, qui saturati
estis, quia esurietis. Vae uobis, qui ridetis et iocatis, quia lugebitis et
flebitis. Vae cum benedixerint uobis homines,<ref type="note" xml:id="r02942" target="n02942" n="1"/>
</p>
<p>quoniam nemo laudat nisi quae diligit; homines autem mundani, nisi quae mundi
sunt, aliud diligunt nihil; porro qui mundi est, non est dei. <!-- 7 --> Nonne
uides hac eadem ratione uae et illis esse, qui a malis cupiunt laudari, siquidem
qui scelestorum laudem affectat, se quoque scelestum esse manifeste profitetur.
Hinc ille cui dictum est: "Male de te locuntur homines", sapientissime respondit:
"Si boni mouerer quidem, sed boni male loqui nesciunt. Sin mali equidem gaudeo,
quippe quibus displicere magna laus est."<ref type="note" xml:id="r02950" target="n02950" n="1"/>
<!-- 8 --> Sed adde quod prudenti bonorum etiam laudatio quaerenda non est, ne
illud ex euangelio referatur: "Recepisti mercedem tuam."<ref type="note" xml:id="r02955" target="n02955" n="2"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Quid ergo nobis prodest, ut sancte monet Hieronymus, </p>
<p>si illi nos laudent quibus placere peccatum est, quidue obest si uituperent? Cur
non uituperatio plus prodest quam obest laudatio? Audiamus modo quod ille uas
electionis et doctor gentium dicat et quo nos, ne hominibus placere uelimus,
hortatur exemplo: "Si hominibus", inquit, "placerem, Christi seruus non essem."
Vnde nulli dubium est eos Christo seruire non posse qui hominibus optant potius
quam Christo placere; contenti ergo interim simus hominibus displicere, tantum ut
Christo placeamus; nec eorum laudibus oblectemur qui non alios quam sibi similes
laudare consueuerunt.<ref type="note" xml:id="r02965" target="n02965" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Et hoc modo ostendendo contrarium illius quod dolemus malum esse
commutamus in animo auditoris illam, quam conceperat, mali opinionem, atque ita et
aegritudinis totam subuertimus sedem. <!-- 11 --> Similiter faciendum est si
quando quempiam bonis dolere accidat alienis, ut inuidis contingere solet.
Persuadeamus illa bona non esse, sicuti fecit Seneca quando est illum consolatus
qui aegre ferebat quendam magna comitatum caterua incedere; "Mel", inquit, "muscae
sequuntur, cadauera uel mures uel lupi, frumenta formicae; praedam sequitur ista
turba, non hominem."<ref type="note" xml:id="r02974" target="n02974" n="1"/>
<!-- 12 --> Quibus uerbis egregie declarauit illum honorem non esse inimico illius
exhibitum, sed diuitiis ad quas illa turba intenta anhelabat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 18</add> Vnde haberi possint rationes quibus uera bona a falsis
discernuntur:</head>
<p><!-- 1 --> Haec atque eiusmodi pleraque uiris doctis et in sacris<ref type="note" xml:id="r02989" target="n02989" n="1"/> litteris philosophiaque eruditis
factu facilia erunt, siquidem hi soli sunt qui et cognoscere et docere queunt quae
uera bona sint aut mala. <!-- 2 --> De aliis uero quam uerum illud est poetae:</p>
<quote>
<l>Omnibus in terris quae sunt a Gadibus usque</l>
<l>Auroram et Gangem, pauci dignoscere possunt</l>
<l>vera bona, atque illis multum diuerse, remota</l>
<l>erroris nebula. Quid enim ratione timemus</l>
<l>Aut cupimus? Quantum dextro pede concupis ut te</l>
<l>conatus non paeniteat uotique peracti?<ref type="note" xml:id="r03014" target="n03014" n="1"/></l>
</quote>
<p>et subiungit:</p>
<quote>
<l>Nocitura toga, nocitura petuntur</l>
<l>militia et torrens dicendi copia multis</l>
<l>et sua mortifera est facundia, uiribus ille</l>
<l>confisus periit admirandisque lacertis,</l>
<l>sed plures nimia congesta pecunia cura</l>
<l>strangulat<ref type="note" xml:id="r03043" target="n03043" n="1"/>
</l>
</quote>
<p><!-- 3 --> Quae singula postea iuxta ueram philosophiae rationem latius
prosequitur. Hinc et ille satyrorum egregius ad doctrinam Cornuti philosophi
magistri sui inuitans alios inquit:</p>
<p>Petite hinc puerique senesque</p>
<p>finem animo certum miserisque uiatica canis.<ref type="note" xml:id="r03060" target="n03060" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Quae neglecta, ut recte ait Horatius, aeque pueris senibusque nocebunt,
et quae adepta pauperibus proderunt, locupletibus aeque,<ref type="note" xml:id="r03067" target="n03067" n="1"/> et ex quibus ipse fatetur se magnam commoditatem ingensque
solacium suscipere. <!-- 5 --> Idcirco intulit:</p>
<p>Restat ut his ego me ipse regam solerque elementis,</p>
<p>hoc est philosophicis institutis, quibus (ut idem testatur)</p>
<p>nemo adeo ferus est qui non mitescere possit</p>
<p>si modo culturae patientem commodet aurem.</p>
<p>– unde et paulo post deridet eos qui maxima credunt</p>
<p>esse mala exiguum censum turpemque repulsam.<ref type="note" xml:id="r03090" target="n03090" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Proderit itaque ad hanc primam consolandi rationem, quam septem in
partes distribuimus, philosophorum, theologorum, satyrorum, historicorumque
lectio; quoniam ex aliis rationes, ex aliis exempla affatim sumere poteris ad
conuincendos multos<ref type="note" xml:id="r03097" target="n03097" n="1"/>
mortalium errores, qui inani splendore et fuco mendacissimo illecti in bonis illud
dicunt quod minime est bonum, et rursum, quod est bonum, malum arbitrantur.</p>
<p><!-- 7 --> Quod optime intelligens Cicero ita scribit:</p>
<p>Nos omnia aduersa cum eminentia metu augentes, tum maerore praesentia rerum
naturam quam errorem nostrum damnare maluimus.</p>
<p>Sed et huius culpae et ceterorum uitiorum peccatorumque nostrorum omnis a
philosophia correptio petenda est. Cuius in sinum cum a primis aetatis nostrae
temporibus uoluntas studiumque impulisset nos, his grauissimis casibus in eundem
portum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate confugimus. O uitae
philosophia dux, o uirtutum indagatrix expultrixque uitiorum! Quid non modo nos,
sed etiam omnis uita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu
dissipatos homines in societatem uitae conuocasti, tu eos inter se primo
domiciliis, deinde coniugiis, tu litterarum et uocum communione iunxisti, tu
inuentrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti; a te opem petimus, tibi
nos ut antea magna ex parte, sic nunc penitus totosque tradimus.<ref type="note" xml:id="r03110" target="n03110" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Idem tu si cum Cicerone facere uolueris, tuae curae relinquo. Nos uero
satis nunc pro modulo nostro dixisse uidemur, praeceptionesque congruas posuisse,
quibus consolator dabit operam maerorem lugentis funditus tollere.
<!-- 9 --> Diximus enim id fieri posse si illud, quod quempiam angit, bonum esse
ostendatur et non malum; quo modo autem id consequi possimus, septem rationibus
monstrauimus. Nunc ad reliqua pergamus.<ref type="note" xml:id="r03119" target="n03119" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Primum igitur consolatori, postquam satis indicauit se esse amicum, si
ita res tulerit ut beniuolentia nostra fit obscurior, illa praecipue cura
adhibenda est, ut haec, quibus amicus urgetur<ref type="note" xml:id="r03133" target="n03133" n="1"/>, doceat aut persuadeat mala non esse. <!-- 2 --> Quippe ut
superius habitum est, nemo maeret nisi grauiorum opinione malorum; quam si
auferas, et maerorem procul dubio totum abstuleris. Auferri autem alio pacto
nequit nisi ita auditoris inducas animum ut, quae prius putabat mala,
credere<ref type="note" xml:id="r03138" target="n03138" n="2"/> desinat.
<!-- 3 --> Inducere autem poteris ut talia mala suspicari desistat si ea in
muneribus naturae esse doceas atque ad omnes aequaliter spectare; deinde si boni
auferant nihil; postea si uel honoris uel utilitatis plurimum afferant; ad haec si
nulli quicquam mali<ref type="note" xml:id="r03143" target="n03143" n="3"/>
apponant; praeterea si ista, quae putantur mala, uel a plurimis uel a paucioribus
sed sapientioribus ac melioribus expetantur; extremo si oppositum horum malum esse
ostendemus.</p>
<p><!-- 4 --> Horum septem modorum quocumque maluerit, poterit prudens consolator
persuadere, quae arbitrabatur afflictus, tristia non esse; et, si omnes has
rationes adaptare ualebis, ne obmiseris; id autem<ref type="note" xml:id="r03150" target="n03150" n="1"/> assequi in defunctorum casu non
erit difficile.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 5</add> Primus locus a munere naturae</head>
<p><!-- 1 --> Possumus enim ex his omnibus locis ostendere<ref type="note" xml:id="r03163" target="n03163" n="1"/> aut persuadere mortem malam non
esse primum, inquam, quoniam naturae munus. <!-- 2 --> Nam, ut in illis libris
docuimus, quos de natura mali conscripsimus, quaecumque secundum naturam sunt,
bona sunt uniuersa: omne autem malum, si non est praeter naturam, cunctorum
sapientum sententia nec malum ullo pacto censendum est; sicuti ergo nemo iure
queritur de ortu, pubertate, adolescentia, iuuentute, et senecta, ita certe queri
non habet neque de morte; aeque enim ista omnia naturae lege distribuuntur, nec
minus errabit qui mortem malam dixerit, quam qui fructuum filiorumque maturationem
culpauerit; aut quis suae compos mentis, cum pira, poma, castaneae, aliaeque nuces
decidunt, male tunc cum<ref type="note" xml:id="r03168" target="n03168" n="2"/> arboribus agi dicat? Si igitur
eadem ratione mors in homines uenit, qua tandem ineptia malam esse causamur?</p>
<p><!-- 3 --> Amplius nonne, ut ceterorum, ita et cursus humani duae sunt necessario
constitutae metae, hoc est principii<ref type="note" xml:id="r03175" target="n03175" n="1"/> et finis; principii unde incipias, finis ubi desinas; ab
ortu uel natiuitate peregrinationis sumitur initium et in morte terminatur; cui
incipere placuit, certe nec finire displicere habet; aut qui principium probauit,
eadem ratione et exitum comprobet necesse est. <!-- 4 --> Stultissimus utique est
qui nauigationem laudat, peruenire autem ad portum contemnat, sicuti et ille qui
semper ambulare uellet et numquam ad locum, quem petit, deuenire. Insani est
mouere<ref type="note" xml:id="r03180" target="n03180" n="2"/> semper et uelle quiescere numquam. <!-- 5 --> Tibi
data est huius uitae nauigatio, libens eam accepisti cum dabatur; et portum, si
sapies, suscipies libentius, et si illud uisum est bonum, hoc nimirum uideri debet
tanto melius, quanto melior semper finis fuit his, quae ad finem diriguntur.<ref type="note" xml:id="r03185" target="n03185" n="3"/>
<!-- 6 --> Nascuntur fructus ut, cum maturescant, colligantur; nauigatur ut
perueniatur ad portum; laboratur ut quiescere possimus; sic et uiuitur ut
moriatur.</p>
<p><!-- 7 --> Ex hac ipsa, quam tractamus, ratione Seneca in libello suo de remediis
fortuitorum multa traxit sapientissime dicta, quale est illud imprimis, quod ipse
quoque in fronte collocauit; cum diceretur "Morieris!" respondit:</p>
<p>Ista hominis est natura, non poena.</p>
<p>item:</p>
<p>Hac condicione intraui ut exirem.</p>
<p>et illud:</p>
<p>Peregrinatio est uita; cum multum diuque ambulauerimus, domum tandem redeundum
est. Ad hanc conditionem cuncta gignuntur ut quod coepit et desinat.</p>
<p>et iterum:</p>
<p>Putabam te noui aliquid dicturum; ad hoc ueni, hoc ago; huc me singuli dies
ducunt. Nascenti mihi natura posuit protinus hunc terminum: quid habeo quo
indigner?<ref type="note" xml:id="r03215" target="n03215" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Haec omnia et horum similia ideo ad leuandum maerorem ualent quoniam
docent mortem non esse malam eo quod a natura praestatur.</p>
<p><!-- 9 --> Et hic locus leuando<ref type="note" xml:id="r03226" target="n03226" n="1"/> funebri
luctui est aptissimus; quem tamen aliis perpaucis ualebis accommodare, quoniam non
item priuatio aliarum rerum a natura prouenit ut uitae. <!-- 10 --> Nisi forte hac
ratione utaris ut dicas: "Vitam humanam inter praecipua bona nemo dubitat
computare et tamen nullus sapientum interitum eius dixit esse malum, eo quod a
natura accipitur; quid ergo causae est cur et iacturam facultatum, quae multo
minora bona sunt, similiter non esse malam putemus, tametsi non a natura sed a
fortuna contingant? Aut si (ut uniuersi sapientes statuunt) cuncta tam laeta quam
tristia ab altissima prouidentia distribuuntur, ipso per prophetam testante:</p>
<p>Ego sum faciens bonum et creans malum, ego sum Dominus faciens omnia.<ref type="note" xml:id="r03234" target="n03234" n="1"/>
</p>
<p>– si, inquam, ab eo sunt omnia, quare non iure singula sint non solum non mala,
sed potius bona censenda? Aut quomodo aliud quam bonum ab optimo potest prouenire?
Non nouit summum bonum nisi bona facere, tametsi nobis secus uideatur. Quod quidem
non ipsius rectoris nostri aut rerum ipsarum, uerum sensus nostri uitio uenit.
Plorant pueri malumque putant cum corripiuntur uel uerberantur; sed pater aut
magister, qui incutit flagra, aliter existimat. Et uitis inuita forsan falcem
patitur truncarique<ref type="note" xml:id="r03240" target="n03240" n="1"/> membra molestius fert: tamen hoc
et fecundior redditur et diuturniore uita donatur. Infirmus qui fidit medico et a
quo pristinam ualitudinem expectat, nullas amariores potiones, nullas incisiones,
nulla cauteria, nullam omnino acerbitatem quam a medico patitur malam esse putat
neque ob hanc aliquem concipit maerorem; idem et tu, si de Deo existimabis ut
merito et de uero omnium patre et Domino debes, comperies liquido nihil tibi mali
euenisse posseue euenire. Hinc merito ab ipso in euangelio arguimur et increpamur: </p>
<p>Si uos, qui estis mali, nostis uestris filiis bona data dare, quanto magis pater
uester caelestis.<ref type="note" xml:id="r03246" target="n03246" n="1"/>
</p>
<p>Itaque si, quae a natura sunt bona, esse censemus uniuersa, certo multo rectius et
illa bona iudicanda sunt quae ab ipsius naturae institutore et rectore
proficiscuntur."</p>
<p><!-- 11 --> In hunc ergo modum, si uidebitur, istum primum locum singulis rerum
detrimentis adaptabis.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Possumus enim ex his omnibus locis ostendere<ref type="note" xml:id="r03267" target="n03267" n="1"/> aut persuadere mortem malam non
esse primum, inquam, quoniam naturae munus. <!-- 2 --> Nam, ut in illis libris
docuimus, quos de natura mali conscripsimus, quaecumque secundum naturam sunt,
bona sunt uniuersa: omne autem malum, si non est praeter naturam, cunctorum
sapientum sententia nec malum ullo pacto censendum est; sicuti ergo nemo iure
queritur de ortu, pubertate, adolescentia, iuuentute, et senecta, ita certe queri
non habet neque de morte; aeque enim ista omnia naturae lege distribuuntur, nec
minus errabit qui mortem malam dixerit, quam qui fructuum filiorumque maturationem
culpauerit; aut quis suae compos mentis, cum pira, poma, castaneae, aliaeque nuces
decidunt, male tunc cum<ref type="note" xml:id="r03272" target="n03272" n="2"/> arboribus agi dicat? Si igitur
eadem ratione mors in homines uenit, qua tandem ineptia malam esse causamur?</p>
<p><!-- 3 --> Amplius nonne, ut ceterorum, ita et cursus humani duae sunt necessario
constitutae metae, hoc est principii<ref type="note" xml:id="r03279" target="n03279" n="1"/> et finis; principii unde incipias, finis ubi desinas; ab
ortu uel natiuitate peregrinationis sumitur initium et in morte terminatur; cui
incipere placuit, certe nec finire displicere habet; aut qui principium probauit,
eadem ratione et exitum comprobet necesse est. <!-- 4 --> Stultissimus utique est
qui nauigationem laudat, peruenire autem ad portum contemnat, sicuti et ille qui
semper ambulare uellet et numquam ad locum, quem petit, deuenire. Insani est
mouere<ref type="note" xml:id="r03284" target="n03284" n="2"/> semper et uelle quiescere numquam. <!-- 5 --> Tibi
data est huius uitae nauigatio, libens eam accepisti cum dabatur; et portum, si
sapies, suscipies libentius, et si illud uisum est bonum, hoc nimirum uideri debet
tanto melius, quanto melior semper finis fuit his, quae ad finem diriguntur.<ref type="note" xml:id="r03289" target="n03289" n="3"/>
<!-- 6 --> Nascuntur fructus ut, cum maturescant, colligantur; nauigatur ut
perueniatur ad portum; laboratur ut quiescere possimus; sic et uiuitur ut
moriatur.</p>
<p><!-- 7 --> Ex hac ipsa, quam tractamus, ratione Seneca in libello suo de remediis
fortuitorum multa traxit sapientissime dicta, quale est illud imprimis, quod ipse
quoque in fronte collocauit; cum diceretur "Morieris!" respondit:</p>
<p>Ista hominis est natura, non poena.</p>
<p>item:</p>
<p>Hac condicione intraui ut exirem.</p>
<p>et illud:</p>
<p>Peregrinatio est uita; cum multum diuque ambulauerimus, domum tandem redeundum
est. Ad hanc conditionem cuncta gignuntur ut quod coepit et desinat.</p>
<p>et iterum:</p>
<p>Putabam te noui aliquid dicturum; ad hoc ueni, hoc ago; huc me singuli dies
ducunt. Nascenti mihi natura posuit protinus hunc terminum: quid habeo quo
indigner?<ref type="note" xml:id="r03319" target="n03319" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Haec omnia et horum similia ideo ad leuandum maerorem ualent quoniam
docent mortem non esse malam eo quod a natura praestatur.</p>
<p><!-- 9 --> Et hic locus leuando<ref type="note" xml:id="r03330" target="n03330" n="1"/> funebri
luctui est aptissimus; quem tamen aliis perpaucis ualebis accommodare, quoniam non
item priuatio aliarum rerum a natura prouenit ut uitae. <!-- 10 --> Nisi forte hac
ratione utaris ut dicas: "Vitam humanam inter praecipua bona nemo dubitat
computare et tamen nullus sapientum interitum eius dixit esse malum, eo quod a
natura accipitur; quid ergo causae est cur et iacturam facultatum, quae multo
minora bona sunt, similiter non esse malam putemus, tametsi non a natura sed a
fortuna contingant? Aut si (ut uniuersi sapientes statuunt) cuncta tam laeta quam
tristia ab altissima prouidentia distribuuntur, ipso per prophetam testante:</p>
<p>Ego sum faciens bonum et creans malum, ego sum Dominus faciens omnia.<ref type="note" xml:id="r03338" target="n03338" n="1"/>
</p>
<p>– si, inquam, ab eo sunt omnia, quare non iure singula sint non solum non mala,
sed potius bona censenda? Aut quomodo aliud quam bonum ab optimo potest prouenire?
Non nouit summum bonum nisi bona facere, tametsi nobis secus uideatur. Quod quidem
non ipsius rectoris nostri aut rerum ipsarum, uerum sensus nostri uitio uenit.
Plorant pueri malumque putant cum corripiuntur uel uerberantur; sed pater aut
magister, qui incutit flagra, aliter existimat. Et uitis inuita forsan falcem
patitur truncarique<ref type="note" xml:id="r03344" target="n03344" n="1"/> membra molestius fert: tamen hoc
et fecundior redditur et diuturniore uita donatur. Infirmus qui fidit medico et a
quo pristinam ualitudinem expectat, nullas amariores potiones, nullas incisiones,
nulla cauteria, nullam omnino acerbitatem quam a medico patitur malam esse putat
neque ob hanc aliquem concipit maerorem; idem et tu, si de Deo existimabis ut
merito et de uero omnium patre et Domino debes, comperies liquido nihil tibi mali
euenisse posseue euenire. Hinc merito ab ipso in euangelio arguimur et increpamur: </p>
<p>Si uos, qui estis mali, nostis uestris filiis bona data dare, quanto magis pater
uester caelestis.<ref type="note" xml:id="r03350" target="n03350" n="1"/>
</p>
<p>Itaque si, quae a natura sunt bona, esse censemus uniuersa, certo multo rectius et
illa bona iudicanda sunt quae ab ipsius naturae institutore et rectore
proficiscuntur."</p>
<p><!-- 11 --> In hunc ergo modum, si uidebitur, istum primum locum singulis rerum
detrimentis adaptabis.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 6</add> Secundus locus ab uniuersitate</head>
<p><!-- 1 --> Secundo uero loco diximus illud posse persuaderi malum non esse quod
uel omnibus uel potioribus nobiscum commune est; ex hoc ipsum, quod omnibus
commune est, non est ueri simile malum esse; cum enim tale nihil nisi uel a deo
uel a natura proueniat, non est rationabile ipsos auctores suum damnasse opus;
damnassent autem profecto si malum, quod operi suo uel non dare uel adimere
potuerunt, dederunt tamen<ref type="note" xml:id="r03370" target="n03370" n="1"/> aut
non ademerunt. Nam nescisse id aut nequiuisse tam sapientissimos potentissimosque
opifices sani hominis non est asserere. <!-- 2 --> Restat ergo ut si illud, quod
toto ipsorum in opere<ref type="note" xml:id="r03375" target="n03375" n="2"/>
reperitur, malum esse dicatur, nec tamen id prohibeatur uel tollatur, cum possit
et noscatur, restat duo ut tam sancti auctores uel inuidiae uel ineptiae aut
saltem negligentiae accusentur, quod nimirum affirmari absque summa impietate
simul et dementia non potest. <!-- 3 --> Si ergo deus ac natura et prudentissimi
et potentissimi sint, certe operi suo mali inseruerunt nihil; atqui mortem ab
ipsis insertam nemo dubitat; ergo et malam non esse procul dubio unusquisque debet
scire.<ref type="note" xml:id="r03380" target="n03380" n="3"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Et hoc modo persuadetur illud, quod omnibus commune est, malum non
esse.</p>
<p><!-- 5 --> Illud uero quod, licet non omnibus, potioribus tamen et
praestantioribus nobiscum commune est, alia ratione et forsan non inepta
declarabitur inter mala minime computandum. <!-- 6 --> Si enim uera illa est
sanctissima sapientum sententia, quam Cicero in Tusculanis refert quaestionibus,
neque uiuis neque mortuis quicquam mali euenire, nec eorum res a deo immortali
umquam negligi,<ref type="note" xml:id="r03393" target="n03393" n="1"/> quomodo igitur nos illud malum appellare
audebimus quod optimis amicis Dei datum esse uidemus? Et de quibus ipsos tamquam
de ingentibus beneficiis sedulo auctori suo gratias agere cernimus? Quod nequaquam
facerent nisi bona esse intelligerent. Irrisoria quidem esset illa gratiarum actio
si pro eo, quod noxium malumque est, gratiae agerentur. <!-- 7 --> Et tamen
legimus Iob pro morte filiorum et iactura uniuersae substantiae suae, quin immo et
pro ulceribus grauissimis molestissimisque uermibus quibus totus laniabatur et
discerpebatur gratias Deo cantantem atque dicentem:</p>
<p>Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est; sit nomen
Domini benedictum.<ref type="note" xml:id="r03401" target="n03401" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Similiter et Paulum legimus gloriantem in tribulationibus suis et alios
sanctorum complures; quas si malas cognouissent, nimirum lamentis eas potius quam
laudibus prosecuti fuissent.</p>
<p><!-- 9 --> Istius secundi loci hanc alteram partem omnibus omnino calamitatibus et
anxietatibus humanis accommodare poteris quandoquidem nullum est infortunii genus
quod non plerosque clarissimos sanctissimosque uiros perstrinxerit.
<!-- 10 --> Quorum habita ratione iuxta modum, quem ostendimus, dabitur commoditas
persuadendi tales aduersitates malas non debere appellari.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Secundo uero loco diximus illud posse persuaderi malum non esse quod
uel omnibus uel potioribus nobiscum commune est; ex hoc ipsum, quod omnibus
commune est, non est ueri simile malum esse; cum enim tale nihil nisi uel a deo
uel a natura proueniat, non est rationabile ipsos auctores suum damnasse opus;
damnassent autem profecto si malum, quod operi suo uel non dare uel adimere
potuerunt, dederunt tamen<ref type="note" xml:id="r03425" target="n03425" n="1"/> aut
non ademerunt. Nam nescisse id aut nequiuisse tam sapientissimos potentissimosque
opifices sani hominis non est asserere. <!-- 2 --> Restat ergo ut si illud, quod
toto ipsorum in opere<ref type="note" xml:id="r03430" target="n03430" n="2"/>
reperitur, malum esse dicatur, nec tamen id prohibeatur uel tollatur, cum possit
et noscatur, restat duo ut tam sancti auctores uel inuidiae uel ineptiae aut
saltem negligentiae accusentur, quod nimirum affirmari absque summa impietate
simul et dementia non potest. <!-- 3 --> Si ergo deus ac natura et prudentissimi
et potentissimi sint, certe operi suo mali inseruerunt nihil; atqui mortem ab
ipsis insertam nemo dubitat; ergo et malam non esse procul dubio unusquisque debet
scire.<ref type="note" xml:id="r03435" target="n03435" n="3"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Et hoc modo persuadetur illud, quod omnibus commune est, malum non
esse.</p>
<p><!-- 5 --> Illud uero quod, licet non omnibus, potioribus tamen et
praestantioribus nobiscum commune est, alia ratione et forsan non inepta
declarabitur inter mala minime computandum. <!-- 6 --> Si enim uera illa est
sanctissima sapientum sententia, quam Cicero in Tusculanis refert quaestionibus,
neque uiuis neque mortuis quicquam mali euenire, nec eorum res a deo immortali
umquam negligi,<ref type="note" xml:id="r03448" target="n03448" n="1"/> quomodo igitur nos illud malum appellare
audebimus quod optimis amicis Dei datum esse uidemus? Et de quibus ipsos tamquam
de ingentibus beneficiis sedulo auctori suo gratias agere cernimus? Quod nequaquam
facerent nisi bona esse intelligerent. Irrisoria quidem esset illa gratiarum actio
si pro eo, quod noxium malumque est, gratiae agerentur. <!-- 7 --> Et tamen
legimus Iob pro morte filiorum et iactura uniuersae substantiae suae, quin immo et
pro ulceribus grauissimis molestissimisque uermibus quibus totus laniabatur et
discerpebatur gratias Deo cantantem atque dicentem:</p>
<p>Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est; sit nomen
Domini benedictum.<ref type="note" xml:id="r03456" target="n03456" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Similiter et Paulum legimus gloriantem in tribulationibus suis et alios
sanctorum complures; quas si malas cognouissent, nimirum lamentis eas potius quam
laudibus prosecuti fuissent.</p>
<p><!-- 9 --> Istius secundi loci hanc alteram partem omnibus omnino calamitatibus et
anxietatibus humanis accommodare poteris quandoquidem nullum est infortunii genus
quod non plerosque clarissimos sanctissimosque uiros perstrinxerit.
<!-- 10 --> Quorum habita ratione iuxta modum, quem ostendimus, dabitur commoditas
persuadendi tales aduersitates malas non debere appellari.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 7</add> Tertius locus a damno</head>
<p><!-- 1 --> Sane tertius locus quemadmodum ad efficiendum quod uolumus ualidissimus
est, ita ad consistendum debilissimus. Nempe cum difficile sit rationes
inire<ref type="note" xml:id="r03479" target="n03479" n="1"/>, quae constanter docere queant morte aut rerum interitu uel defectu boni
nihil esse ademptum. <!-- 2 --> Et fortasse diuitias non esse bonas persuadere
poterimus cum illis rationibus, quas superius in antidoto diuitum adduximus, tum
aliis de quibus postea disseremus; similiter et abdicationem magistratus et
aliarum rerum priuationem nihil nocere; sed contra uitam sanitatemque, quarum
altera morte, altera languore tollitur, quis sustinere poterit disputantem? Et ut
sustineri possit, ceterum quis tantam audebit impietatem, ut praestantissimum dei
opus praesumat<ref type="note" xml:id="r03484" target="n03484" n="2"/> condemnare? <!-- 3 --> Quamobrem fateri necessarium
est et uitam et incolumitatem bonam esse. Eatenus tamen has bonas concedimus,
quatenus<ref type="note" xml:id="r03489" target="n03489" n="3"/>
plus incommoditatis mortalibus afferant quam commoditatis, licet id nostra culpa
proueniat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 8</add> De miseria uitae humanae</head>
<p><!-- 1 --> Atque ut de uita prius dicamus: quid est quod in toto cursu eius
inuenire ualeas aliud quam sollicitudines, labores, curas, molestias, anxietates,
dolores, et omnis generis miserias? <!-- 2 --> Intuere in omnes aetates eius;
nullibi pacem, nullibi quietem, nullibi tranquillitatem, nullibi aliquam reperies
iocunditatem quae facile non plus molestiae habeat quam uoluptatis. <!-- 3 --> Nam
si ab ipso exordio uitae incipias (est enim opere pretium per singulas discurrere
aetates), nonne id plenum tristitia, fetore, et pudore est? Quae si diuina
sapientia amore incredibili parentum non temperasset, quis id umquam pati
potuisset? Aut<ref type="note" xml:id="r03506" target="n03506" n="1"/> cui non stomachum
fecissent sordes nostrae? Cuius bilem continui uagitus, ploratus, et bestialia
fastidia non commouissent? Aut quem non defatigassent iuges sollicitudines, noctes
insomnes, curae laboresque qui ob infantiam sine intermissione capiuntur?
<!-- 4 --> Porro ex pueritia quid commodi amplius reportamus quam bruta animantia;
quippe cum id aetatis<ref type="note" xml:id="r03511" target="n03511" n="2"/> nihil
aliud nouimus aut ualemus, quam cibo somnoque uacare.</p>
<p><!-- 5 --> Deinde nos excipit adolescentia quae, sicut a puerilibus impedimentis
absoluit, ita uitiis miserrime implicat ac irretitur. Tunc enim omnis libidinis
nefaria turba scaturire occipit<ref type="note" xml:id="r03518" target="n03518" n="1"/>; tunc animi saeuissime nascuntur pestes, tunc
ueneris obscena feruent incendia, tunc irae flammis succendimur et ad conserendas
rixas stimulis eius instigamur. Modo gulae irritamentis ad crapulas et ebrietates
trahimur, modo funestis inuidiae urimur facibus; nunc stultissima uanissimaque
iactantia efferimur, nunc ignauia desidiaque marcescimus ac ueluti sues in luto
spurcissimo uolutari gaudemus. <!-- 6 --> Et ne diutius in his morer, sine
cessatione compensato nobiscum duello uniuersa flagitia decertant, atque ubi unum
nos reliquit, mox aliud saeuius aggreditur, quibus cum uolentes plerumque cedamus,
necesse est uictoris subire legem: cuius in ius cum semel concesseris et sub iugum
eius missus fueris, necesse est id toto uitae tempore feras. Quod<ref type="note" xml:id="r03523" target="n03523" n="2"/> si illud aliquando detractare
tentaueris, cogeris inuitus; licet tu sicut canis uinctus catenam assidue rodas,
rumpere quidem anulum unum aut duos forsan poteris, semper tamen supererit quod ex
collo pendeat, per quod captus rursum ad molam alligaberis; atque hoc te munere
adolescentia donat.</p>
<p><!-- 7 --> Transi nunc ad prouectiorem uiri aetatem, cum qua ultra has, quas
commemorauimus, molestias te alias non leuiores oportet suscipere<ref type="note" xml:id="r03530" target="n03530" n="1"/>, curam rei familiaris, uxoris
importunitates, ac fastidia continua, seruorum perfidias, filiorum scelera. Adde
infortunia diuersa, languores uel tuos uel tuorum, odia intestina, persecutiones
inimicas, peregrinationes, discrimina, uulnera, praedas, captiuitates, uincula, et
omnis faciei aerumnas quas singulas uel pati uel timere necesse est. Quae
uniuersa, si ad rem publicam accesseris, tanto augentur amplius, quanto in ea
dignitas aut magistratus magis augescit. <!-- 8 --> Si fortuna tibi sinus paululum
feliciores laxauerit, metu et sollicitudine sedulo angeris; sin autem numquam eos
auara patefecerit aut patefactos instabilis contraxerit, tunc uero dolore simul et
desiderio intabescis, tum maerore conficeris<ref type="note" xml:id="r03535" target="n03535" n="2"/>. <!-- 9 --> Hic te postremo excipit senectus, exoptatum mortalium malum.
Haec tibi affert morbos, haec omnes adimit, si quae fuerunt, uoluptates: iam cibus
non sapit, gratus somnus aufugit, distillant oculi simul et nasus, languescit
caput, genua manusque tremunt.</p>
<p><!-- 10 --> Sed haec ut iocundius legas, satyri tibi egregium senectutis carmen
referam, quo merito deridet eos qui ad eam peruenire precantur:</p>
<p>"Da spatium uitae, multos da, Iuppiter, annos."</p>
<p>Hoc recto uultu solum, hoc et pallidus optas</p>
<p>sed quam continuis et quantis longa senectus</p>
<p>plena malis, deformem et tetrum ante omnia uultum</p>
<p>dissimilemque sui, deformem pro cute pellem</p>
<p>pendentesque genas et tales aspice rugas</p>
<p>quales umbriferos ubi pandit Thabraca saltus.</p>
<p>in uetula scalpit iam mater simia bucca.</p>
<p>Plurima sunt iuuenum discrimina, pulchrior ille</p>
<p>hoc, atque ille alio, multum hic robustior illo:</p>
<p>una senum facies, cum uoce trementia membra</p>
<p>et iam leue caput, madidique infantia nasi;</p>
<p>frangendus misero gingiua panis inermi.</p>
<p>Vsque adeo grauis uxori natisque sibique</p>
<p>ut captatori moueat fastidia Cosso.</p>
<p>Non eadem uini atque cibi torpente palato</p>
<p>gaudia; nam ueneris iam longa obliuio, uel si</p>
<p>coneris, iacet exiguus cum ramice neruus</p>
<p>et, quamuis tota palpetur nocte, iacebit.</p>
<p>Anne aliquid sperare potest haec inguinis aegri</p>
<p>canities? Quid quod merito suspecta libido est</p>
<p>quae uenerem affectat sine uiribus. Aspice partis</p>
<p>nunc damnum alterius. Nam quae cantante uoluptas,</p>
<p>sit licet eximius citharoedus, situe Seleucus</p>
<p>et quibus aurata mos est fulgere lucerna?</p>
<p>Quis refert magni sedeat qua parte theatri</p>
<p>qui uix cornicines exaudiet atque tubarum</p>
<p>concentus; clamore opus est ut sentiat auris</p>
<p>quem dicat uenisse puer, quot nuntiet horas.</p>
<p>Praeterea minimus gelido iam corpore sanguis</p>
<p>febre calet sola, circumsilit agmine facto</p>
<p>morborum omne genus, quorum si nomina quaeras,</p>
<p>promptius expediam quot amauerit Ippia moechos,</p>
<p>quot Themison aegros autumno occiderit uno,</p>
<p>quot Basilus socios, quot circumscripserit Hirrus</p>
<p>pupillos, quot longa uiros exsorbeat uno</p>
<p>Maura die, quot discipulos inclinet Hamillus;</p>
<p>percurram citius, quot uillas possideat nunc</p>
<p>quo tondente grauis iuueni mihi barba sonabat.</p>
<p>Ille humero, hic lumbis, hic coxa debilis, ambos</p>
<p>perdidit ille oculos et luscis inuidet, huius</p>
<p>pallida labra cibum accipiunt digitis alienis</p>
<p>ipse ad conspectum cenae deducere rictum</p>
<p>suetus hiat tantum ceu pullus hirundinis ad quem</p>
<p>ore uolat pleno mater ieiuna: sed omni</p>
<p>membrorum damno maior dementia; quae nec</p>
<p>nomina seruorum nec uultum agnoscit amici</p>
<p>cum quo praeterita cenauit nocte, nec illos</p>
<p>quos genuit, quos eduxit.<ref type="note" xml:id="r03691" target="n03691" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Quomodo potuit aut uerius aut rectius extrema miseria nouissimaque
humanae pars uitae effingi aut designari? <!-- 12 --> Nec tamen mirari habemus
eius tam infelicem exitum, cuius dolendum lacrimandumque cognouimus exordium.
Lacrimis et ploratu initiatum principium digne aerumnosum luctuosumque sortitur
finem, media uero omnis fastidii et calamitatis plena.</p>
<p><!-- 13 --> Si cetera desint, sed quantam illam uitae miseriam putas quam ex
corporis cura patimur indesinenter, nunc aestus, nunc frigora declinando; modo
fugitando imbres, modo uentos ac tempestates, sedulo autem sanitatem procurando.
<!-- 14 --> Quamobrem aliquando ab his, aliquando ab illis abstinemus alimentis et
tamen gulae instigatione cruciamur; mane grauis somno et hesternis adhuc
indigestis crapulis surgere cunctaris, dum hinc te sollicita auaritia ad negotium
uocat, illinc desidia plumis et otio inuolutum fouent utque tibi indulgeas
hortantur; sed quiescere te dominarum tuarum cupiditatum rixa non sinit ad sua
quaeque studia te diuisum trahentibus.<ref type="note" xml:id="r03706" target="n03706" n="1"/>
<!-- 15 --> Tandem uincit auaritia a pudore non numquam adiuta, eruit te e
uolutabro suem<ref type="note" xml:id="r03711" target="n03711" n="2"/>, licet tu saepius
languidior illud repetas.</p>
<p><!-- 16 --> Exsurgenti primus labor uestiendi ornandique offertur. Petis deinde
aliquod ingratum opus, aut forsan gratum, sed laboriosum ac difficile; ibi eo
maceraris usque quo deficias, interim fame ac siti urgeris, nec eas amplius
tolerare ualens pergis ad potum ac cibum, quae aut insipida fastidis, aut si
sapient, uentrem saginis oneratum uix a mensa refers ad thalamum. Hinc rictus aut
uomitus exsecrandi, hinc stomachi uentrisque grauis dolor.<ref type="note" xml:id="r03718" target="n03718" n="1"/> Age rursum post somnum meridianum redi ad opus, rursum
fames, rursum capiendus cibus. <!-- 17 --> Interea nox uenit; deponendus est
iterum ornatus, detrahenda uestimenta, et iam iterum ad plumae otia redimus, quam
aut exerciti curis tota nocte insomnem fatigamus, aut uicti epularum humore ueluti
mortui sine sensu iacemus. <!-- 18 --> Sed neque hic quies; mox enim adoriuntur
nos insomnia, nouae horribilesque terrent imagines aut sollicitudines urunt: nunc
aduersum nos stricto ense inimica stat facies, nunc ferimur aut ab aliquo loco
edito deturbamur in praeceps; alius iugulatur ab hoste, alius spoliatur; interdum
compedibus uincitur aut ad supplicium ducitur et alia inuisa phantasmata patitur,
adeo ut plerumque exclamare et se e strato corripere sudans trepidansque cogatur.
<!-- 19 --> Et ecce iterum mane, ecce iterum superioris diei angustias, atque ita
his miserrimis uicibus totam transigimus hanc, felicem quam appellamus, uitam, et
quam differre protelareque tantopere optamus.</p>
<p><!-- 20 --> At non ita apostolus, sed gemitibus, fletibus, rugitibusque magnis
clamabat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?<ref type="note" xml:id="r03731" target="n03731" n="1"/>
<!-- 21 --> Et recte sane, quandoquidem, ut ait Augustinus Ioannis tractans
euangelium: Ista uita nec est nominanda uita quia non est uera uita.<ref type="note" xml:id="r03736" target="n03736" n="2"/>
<!-- 22 --> Hoc enim nostrum uiuere, ut ait Gregorius,</p>
<p>cotidie est a uita transire; quippe dum infantia ad pueritiam, pueritia ad
adolescentiam, adolescentia ad iuuentam, iuuentus ad senectutem, senecta transit
ad mortem, in cursu uitae praesentis ipsis suis augumentis ad detrimenta
impellitur.<ref type="note" xml:id="r03744" target="n03744" n="1"/>
</p>
<p>Quomodo non iure mors dicitur in qua cotidie desinentes morimur, tanto infelicius
quanto diutius? Merito enim et uulgus illam crudeliorem diramque magis mortem
appellat, quae cruciatu longiori trahitur, contra uero fortunatam et felicem quae
breui et facili momento consumitur. <!-- 23 --> Hinc Augustinus ad Macedonum
scribens digne commendauit Ciceronis ea de re iudicium dicens:</p>
<p>Sanior est Ciceronis sententia ubi ait: haec uita mors est, quam lamentari posset
si liberet.<ref type="note" xml:id="r03755" target="n03755" n="1"/>
</p>
<p><!-- 24 --> Sed si tamen eam mortem appellare non placet, et<ref type="note" xml:id="r03762" target="n03762" n="1"/> uitam esse uis, certe uel illud negare non
poteris eam fallacem et umbrantem esse innumerisque laqueis praepeditam, quae pro
uno gaudio multos sibi dat maerores, pro una uana laetitia innumeras uerasque
tristitias, pro fastidiosissima sanitate complures saeuos morbos. <!-- 25 --> Nunc
te fortunatum in sublime tollit, tanto quidem altius quanto mox cupit praecipitare
grauius; ita pauco interuallo felix fis et infelix; nunc te ridere facit, nunc
flere; modo falsa spe erigit, modo certa desperatione prosternit, teque ut
ludicrum<ref type="note" xml:id="r03767" target="n03767" n="2"/> uersat, nec una hora patitur eodem habitu
perseuerare. <!-- 26 --> Ad haec circa te uelut lacessentium canum turbam
saeuissimam immittit: hinc famem, inde sitim, illinc algorem, ex alia parte
aestum, deinde metum, imbres, tempestates, muscas, culices, pediculos, pulices,
pruritum, scabiem, impetiginem, et duas infestissimas dolorum et cupiditatum
turmas, quarum nec nomina nec numerum<ref type="note" xml:id="r03772" target="n03772" n="3"/> ullus umquam scire potuit.</p>
<p><!-- 27 --> Haec tibi mors omnia adimit, his te liberat malis, et audes demens
dicere te magnis bonis ab ea spoliatum? Pro gratiis conuicia in eam uesanus
ingeris. Resipisce<ref type="note" xml:id="r03779" target="n03779" n="1"/>
aliquando et cognosce tuam liberatricem, quae non solum bona tibi non detrahit
ulla, sed insuper multis magnisque subducit malis!</p>
<p><!-- 28 --> His igitur et talibus rationibus mortem nihil boni haud parum omnino
auferre persuadebimus. Ceterum his damna languoris leuari non possunt; adimit enim
sanitatem languor, quam alia ex occasione recte accusare non poteris nisi quod nos
in illis calamitatibus, quas modo commemorauimus, diutius retinet, uel quia carnem
magis rebellem animo facit, quod nulli bono optandum esse debet, immo praecipue
abhominandum. <!-- 29 --> Sic apostolus non in sanitate, sed in infirmitatibus
gloriabatur: "Cum enim", inquit, "infirmor, fortior sum." Et Dominus ad eum:
"Paule, uirtus in infirmitate perficitur." <ref type="note" xml:id="r03788" target="n03788" n="1"/>
</p>
<p><!-- 30 --> Quibus rebus languores corporis boni potius comprobantur quam mali
ualitudinemque magis homini esse noxiam. Quae etiam si<ref type="note" xml:id="r03795" target="n03795" n="1"/> nihil noceret, tamen illud, quod bonitatis habet, naturae est bonum, non
hominis, quandoquidem sanitas non facit bonum quenquam. <!-- 31 --> Quamobrem si
tibi eam morbus tollit, de tuo bono tollit nihil; tua uero tibi cuncta permanent
integra et intacta, nec auferri a quoquam possunt aut labefactari nisi abs te
ipso. Nemo autem iuste queritur rerum iacturam alienarum, nec ea bona sua recte
appellat, quibus detractis ipsius bonitatis deperit nihil.</p>
<p><!-- 32 --> Hinc prudentissime Boethius fortunam aduersum se induxit ita
disserentem:</p>
<p>Quid homo tu ream me cotidianis agis querelis? Quam tibi fecimus iniuriam? Quae
tua tibi detraximus bona? Quouis iudice de opum dignitatumque possessione mecum
contende, et si cuiusquam mortalium proprium quid horum esse monstraueris, ego iam
tua fuisse, quae repetis, sponte concedam.</p>
<p>Cum te matris utero natura produxit, nudum rebus omnibus inopemque suscepi meisque
opibus foui et, quod te nunc impatientem nostri facit, fauore prona indulgentius
educaui, omnium, quae mei iuris sunt, affluentia et splendore circumdedi. Nunc
mihi retrahere manum libet; habes gratiam uelut usus alienis. Non habes ius
querelae tamquam prorsus tua perdideris; quid igitur ingemiscis? Nulla tibi a
nobis illata est uiolentia. Opes honores ceteraque talium mei sunt iuris; dominam
famulae cognoscunt: mecum ueniunt, me abeunte discedunt. Audacter affirmem si tua
forent, quae amissa conquereris, nullo modo perdidisses.<ref type="note" xml:id="r03810" target="n03810" n="1"/>
</p>
<p>Haec et talia pleraque sapiens consolator tam in amissione rerum quam liberorum
aut amicorum melius atque aptius ex persona Dei apud pias mentes poterit
disserere. <!-- 33 --> Vt Hieronymus ad Tyrasium:</p>
<p>Quod dederat, abstulit qui creauit. Quis est alius qui plangat quod ad tempus
acceperat: commodaueras ut haberes quantocumque tempore uoluisset et, cum uellet,
rursum auferret. Nihil abstulit tuum cui recipere decuit creditorem, et nihil
aliud decet quam creditori gratias agere mutuantem. Sic Iob legimus quam sequamur
deuotissimam uocem dicentis: "Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino
placuit ita factum est. Sit nomen Domini benedictum." Parum non erat haec
consolatio contra luctum quod nemo lugere debeat cum aliquid reddiderit alienum,
quia fas non erat apud alium retineri quod domino suo fuerat necessarium.<ref type="note" xml:id="r03821" target="n03821" n="1"/>
</p>
<p>Innumera eiusmodi et dicta et facta apud sapientes reperies.</p>
<p><!-- 34 --> Pluraque in hanc partem, ut in ceteras omnes, dici possent. Sed nos
nunc consolamur neminem: tantum consolandi rationem designamus. Exprimere autem
ille curabit cui serio munus hoc erit obeundum. Nobis uero sufficiat, quae
attingenda sunt, succincte admonere.</p>
<p><!-- 35 --> Pergamus itaque reliqua recensendo.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Sane tertius locus quemadmodum ad efficiendum quod uolumus ualidissimus
est, ita ad consistendum debilissimus. Nempe cum difficile sit rationes
inire<ref type="note" xml:id="r03846" target="n03846" n="1"/>, quae constanter docere queant morte aut rerum interitu uel defectu boni
nihil esse ademptum. <!-- 2 --> Et fortasse diuitias non esse bonas persuadere
poterimus cum illis rationibus, quas superius in antidoto diuitum adduximus, tum
aliis de quibus postea disseremus; similiter et abdicationem magistratus et
aliarum rerum priuationem nihil nocere; sed contra uitam sanitatemque, quarum
altera morte, altera languore tollitur, quis sustinere poterit disputantem? Et ut
sustineri possit, ceterum quis tantam audebit impietatem, ut praestantissimum dei
opus praesumat<ref type="note" xml:id="r03851" target="n03851" n="2"/> condemnare? <!-- 3 --> Quamobrem fateri necessarium
est et uitam et incolumitatem bonam esse. Eatenus tamen has bonas concedimus,
quatenus<ref type="note" xml:id="r03856" target="n03856" n="3"/>
plus incommoditatis mortalibus afferant quam commoditatis, licet id nostra culpa
proueniat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 8</add> De miseria uitae humanae</head>
<p><!-- 1 --> Atque ut de uita prius dicamus: quid est quod in toto cursu eius
inuenire ualeas aliud quam sollicitudines, labores, curas, molestias, anxietates,
dolores, et omnis generis miserias? <!-- 2 --> Intuere in omnes aetates eius;
nullibi pacem, nullibi quietem, nullibi tranquillitatem, nullibi aliquam reperies
iocunditatem quae facile non plus molestiae habeat quam uoluptatis. <!-- 3 --> Nam
si ab ipso exordio uitae incipias (est enim opere pretium per singulas discurrere
aetates), nonne id plenum tristitia, fetore, et pudore est? Quae si diuina
sapientia amore incredibili parentum non temperasset, quis id umquam pati
potuisset? Aut<ref type="note" xml:id="r03873" target="n03873" n="1"/> cui non stomachum
fecissent sordes nostrae? Cuius bilem continui uagitus, ploratus, et bestialia
fastidia non commouissent? Aut quem non defatigassent iuges sollicitudines, noctes
insomnes, curae laboresque qui ob infantiam sine intermissione capiuntur?
<!-- 4 --> Porro ex pueritia quid commodi amplius reportamus quam bruta animantia;
quippe cum id aetatis<ref type="note" xml:id="r03878" target="n03878" n="2"/> nihil
aliud nouimus aut ualemus, quam cibo somnoque uacare.</p>
<p><!-- 5 --> Deinde nos excipit adolescentia quae, sicut a puerilibus impedimentis
absoluit, ita uitiis miserrime implicat ac irretitur. Tunc enim omnis libidinis
nefaria turba scaturire occipit<ref type="note" xml:id="r03885" target="n03885" n="1"/>; tunc animi saeuissime nascuntur pestes, tunc
ueneris obscena feruent incendia, tunc irae flammis succendimur et ad conserendas
rixas stimulis eius instigamur. Modo gulae irritamentis ad crapulas et ebrietates
trahimur, modo funestis inuidiae urimur facibus; nunc stultissima uanissimaque
iactantia efferimur, nunc ignauia desidiaque marcescimus ac ueluti sues in luto
spurcissimo uolutari gaudemus. <!-- 6 --> Et ne diutius in his morer, sine
cessatione compensato nobiscum duello uniuersa flagitia decertant, atque ubi unum
nos reliquit, mox aliud saeuius aggreditur, quibus cum uolentes plerumque cedamus,
necesse est uictoris subire legem: cuius in ius cum semel concesseris et sub iugum
eius missus fueris, necesse est id toto uitae tempore feras. Quod<ref type="note" xml:id="r03890" target="n03890" n="2"/> si illud aliquando detractare
tentaueris, cogeris inuitus; licet tu sicut canis uinctus catenam assidue rodas,
rumpere quidem anulum unum aut duos forsan poteris, semper tamen supererit quod ex
collo pendeat, per quod captus rursum ad molam alligaberis; atque hoc te munere
adolescentia donat.</p>
<p><!-- 7 --> Transi nunc ad prouectiorem uiri aetatem, cum qua ultra has, quas
commemorauimus, molestias te alias non leuiores oportet suscipere<ref type="note" xml:id="r03897" target="n03897" n="1"/>, curam rei familiaris, uxoris
importunitates, ac fastidia continua, seruorum perfidias, filiorum scelera. Adde
infortunia diuersa, languores uel tuos uel tuorum, odia intestina, persecutiones
inimicas, peregrinationes, discrimina, uulnera, praedas, captiuitates, uincula, et
omnis faciei aerumnas quas singulas uel pati uel timere necesse est. Quae
uniuersa, si ad rem publicam accesseris, tanto augentur amplius, quanto in ea
dignitas aut magistratus magis augescit. <!-- 8 --> Si fortuna tibi sinus paululum
feliciores laxauerit, metu et sollicitudine sedulo angeris; sin autem numquam eos
auara patefecerit aut patefactos instabilis contraxerit, tunc uero dolore simul et
desiderio intabescis, tum maerore conficeris<ref type="note" xml:id="r03902" target="n03902" n="2"/>. <!-- 9 --> Hic te postremo excipit senectus, exoptatum mortalium malum.
Haec tibi affert morbos, haec omnes adimit, si quae fuerunt, uoluptates: iam cibus
non sapit, gratus somnus aufugit, distillant oculi simul et nasus, languescit
caput, genua manusque tremunt.</p>
<p><!-- 10 --> Sed haec ut iocundius legas, satyri tibi egregium senectutis carmen
referam, quo merito deridet eos qui ad eam peruenire precantur:</p>
<p>"Da spatium uitae, multos da, Iuppiter, annos."</p>
<p>Hoc recto uultu solum, hoc et pallidus optas</p>
<p>sed quam continuis et quantis longa senectus</p>
<p>plena malis, deformem et tetrum ante omnia uultum</p>
<p>dissimilemque sui, deformem pro cute pellem</p>
<p>pendentesque genas et tales aspice rugas</p>
<p>quales umbriferos ubi pandit Thabraca saltus.</p>
<p>in uetula scalpit iam mater simia bucca.</p>
<p>Plurima sunt iuuenum discrimina, pulchrior ille</p>
<p>hoc, atque ille alio, multum hic robustior illo:</p>
<p>una senum facies, cum uoce trementia membra</p>
<p>et iam leue caput, madidique infantia nasi;</p>
<p>frangendus misero gingiua panis inermi.</p>
<p>Vsque adeo grauis uxori natisque sibique</p>
<p>ut captatori moueat fastidia Cosso.</p>
<p>Non eadem uini atque cibi torpente palato</p>
<p>gaudia; nam ueneris iam longa obliuio, uel si</p>
<p>coneris, iacet exiguus cum ramice neruus</p>
<p>et, quamuis tota palpetur nocte, iacebit.</p>
<p>Anne aliquid sperare potest haec inguinis aegri</p>
<p>canities? Quid quod merito suspecta libido est</p>
<p>quae uenerem affectat sine uiribus. Aspice partis</p>
<p>nunc damnum alterius. Nam quae cantante uoluptas,</p>
<p>sit licet eximius citharoedus, situe Seleucus</p>
<p>et quibus aurata mos est fulgere lucerna?</p>
<p>Quis refert magni sedeat qua parte theatri</p>
<p>qui uix cornicines exaudiet atque tubarum</p>
<p>concentus; clamore opus est ut sentiat auris</p>
<p>quem dicat uenisse puer, quot nuntiet horas.</p>
<p>Praeterea minimus gelido iam corpore sanguis</p>
<p>febre calet sola, circumsilit agmine facto</p>
<p>morborum omne genus, quorum si nomina quaeras,</p>
<p>promptius expediam quot amauerit Ippia moechos,</p>
<p>quot Themison aegros autumno occiderit uno,</p>
<p>quot Basilus socios, quot circumscripserit Hirrus</p>
<p>pupillos, quot longa uiros exsorbeat uno</p>
<p>Maura die, quot discipulos inclinet Hamillus;</p>
<p>percurram citius, quot uillas possideat nunc</p>
<p>quo tondente grauis iuueni mihi barba sonabat.</p>
<p>Ille humero, hic lumbis, hic coxa debilis, ambos</p>
<p>perdidit ille oculos et luscis inuidet, huius</p>
<p>pallida labra cibum accipiunt digitis alienis</p>
<p>ipse ad conspectum cenae deducere rictum</p>
<p>suetus hiat tantum ceu pullus hirundinis ad quem</p>
<p>ore uolat pleno mater ieiuna: sed omni</p>
<p>membrorum damno maior dementia; quae nec</p>
<p>nomina seruorum nec uultum agnoscit amici</p>
<p>cum quo praeterita cenauit nocte, nec illos</p>
<p>quos genuit, quos eduxit.<ref type="note" xml:id="r04058" target="n04058" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Quomodo potuit aut uerius aut rectius extrema miseria nouissimaque
humanae pars uitae effingi aut designari? <!-- 12 --> Nec tamen mirari habemus
eius tam infelicem exitum, cuius dolendum lacrimandumque cognouimus exordium.
Lacrimis et ploratu initiatum principium digne aerumnosum luctuosumque sortitur
finem, media uero omnis fastidii et calamitatis plena.</p>
<p><!-- 13 --> Si cetera desint, sed quantam illam uitae miseriam putas quam ex
corporis cura patimur indesinenter, nunc aestus, nunc frigora declinando; modo
fugitando imbres, modo uentos ac tempestates, sedulo autem sanitatem procurando.
<!-- 14 --> Quamobrem aliquando ab his, aliquando ab illis abstinemus alimentis et
tamen gulae instigatione cruciamur; mane grauis somno et hesternis adhuc
indigestis crapulis surgere cunctaris, dum hinc te sollicita auaritia ad negotium
uocat, illinc desidia plumis et otio inuolutum fouent utque tibi indulgeas
hortantur; sed quiescere te dominarum tuarum cupiditatum rixa non sinit ad sua
quaeque studia te diuisum trahentibus.<ref type="note" xml:id="r04073" target="n04073" n="1"/>
<!-- 15 --> Tandem uincit auaritia a pudore non numquam adiuta, eruit te e
uolutabro suem<ref type="note" xml:id="r04078" target="n04078" n="2"/>, licet tu saepius
languidior illud repetas.</p>
<p><!-- 16 --> Exsurgenti primus labor uestiendi ornandique offertur. Petis deinde
aliquod ingratum opus, aut forsan gratum, sed laboriosum ac difficile; ibi eo
maceraris usque quo deficias, interim fame ac siti urgeris, nec eas amplius
tolerare ualens pergis ad potum ac cibum, quae aut insipida fastidis, aut si
sapient, uentrem saginis oneratum uix a mensa refers ad thalamum. Hinc rictus aut
uomitus exsecrandi, hinc stomachi uentrisque grauis dolor.<ref type="note" xml:id="r04085" target="n04085" n="1"/> Age rursum post somnum meridianum redi ad opus, rursum
fames, rursum capiendus cibus. <!-- 17 --> Interea nox uenit; deponendus est
iterum ornatus, detrahenda uestimenta, et iam iterum ad plumae otia redimus, quam
aut exerciti curis tota nocte insomnem fatigamus, aut uicti epularum humore ueluti
mortui sine sensu iacemus. <!-- 18 --> Sed neque hic quies; mox enim adoriuntur
nos insomnia, nouae horribilesque terrent imagines aut sollicitudines urunt: nunc
aduersum nos stricto ense inimica stat facies, nunc ferimur aut ab aliquo loco
edito deturbamur in praeceps; alius iugulatur ab hoste, alius spoliatur; interdum
compedibus uincitur aut ad supplicium ducitur et alia inuisa phantasmata patitur,
adeo ut plerumque exclamare et se e strato corripere sudans trepidansque cogatur.
<!-- 19 --> Et ecce iterum mane, ecce iterum superioris diei angustias, atque ita
his miserrimis uicibus totam transigimus hanc, felicem quam appellamus, uitam, et
quam differre protelareque tantopere optamus.</p>
<p><!-- 20 --> At non ita apostolus, sed gemitibus, fletibus, rugitibusque magnis
clamabat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?<ref type="note" xml:id="r04098" target="n04098" n="1"/>
<!-- 21 --> Et recte sane, quandoquidem, ut ait Augustinus Ioannis tractans
euangelium: Ista uita nec est nominanda uita quia non est uera uita.<ref type="note" xml:id="r04103" target="n04103" n="2"/>
<!-- 22 --> Hoc enim nostrum uiuere, ut ait Gregorius,</p>
<p>cotidie est a uita transire; quippe dum infantia ad pueritiam, pueritia ad
adolescentiam, adolescentia ad iuuentam, iuuentus ad senectutem, senecta transit
ad mortem, in cursu uitae praesentis ipsis suis augumentis ad detrimenta
impellitur.<ref type="note" xml:id="r04111" target="n04111" n="1"/>
</p>
<p>Quomodo non iure mors dicitur in qua cotidie desinentes morimur, tanto infelicius
quanto diutius? Merito enim et uulgus illam crudeliorem diramque magis mortem
appellat, quae cruciatu longiori trahitur, contra uero fortunatam et felicem quae
breui et facili momento consumitur. <!-- 23 --> Hinc Augustinus ad Macedonum
scribens digne commendauit Ciceronis ea de re iudicium dicens:</p>
<p>Sanior est Ciceronis sententia ubi ait: haec uita mors est, quam lamentari posset
si liberet.<ref type="note" xml:id="r04122" target="n04122" n="1"/>
</p>
<p><!-- 24 --> Sed si tamen eam mortem appellare non placet, et<ref type="note" xml:id="r04129" target="n04129" n="1"/> uitam esse uis, certe uel illud negare non
poteris eam fallacem et umbrantem esse innumerisque laqueis praepeditam, quae pro
uno gaudio multos sibi dat maerores, pro una uana laetitia innumeras uerasque
tristitias, pro fastidiosissima sanitate complures saeuos morbos. <!-- 25 --> Nunc
te fortunatum in sublime tollit, tanto quidem altius quanto mox cupit praecipitare
grauius; ita pauco interuallo felix fis et infelix; nunc te ridere facit, nunc
flere; modo falsa spe erigit, modo certa desperatione prosternit, teque ut
ludicrum<ref type="note" xml:id="r04134" target="n04134" n="2"/> uersat, nec una hora patitur eodem habitu
perseuerare. <!-- 26 --> Ad haec circa te uelut lacessentium canum turbam
saeuissimam immittit: hinc famem, inde sitim, illinc algorem, ex alia parte
aestum, deinde metum, imbres, tempestates, muscas, culices, pediculos, pulices,
pruritum, scabiem, impetiginem, et duas infestissimas dolorum et cupiditatum
turmas, quarum nec nomina nec numerum<ref type="note" xml:id="r04139" target="n04139" n="3"/> ullus umquam scire potuit.</p>
<p><!-- 27 --> Haec tibi mors omnia adimit, his te liberat malis, et audes demens
dicere te magnis bonis ab ea spoliatum? Pro gratiis conuicia in eam uesanus
ingeris. Resipisce<ref type="note" xml:id="r04146" target="n04146" n="1"/>
aliquando et cognosce tuam liberatricem, quae non solum bona tibi non detrahit
ulla, sed insuper multis magnisque subducit malis!</p>
<p><!-- 28 --> His igitur et talibus rationibus mortem nihil boni haud parum omnino
auferre persuadebimus. Ceterum his damna languoris leuari non possunt; adimit enim
sanitatem languor, quam alia ex occasione recte accusare non poteris nisi quod nos
in illis calamitatibus, quas modo commemorauimus, diutius retinet, uel quia carnem
magis rebellem animo facit, quod nulli bono optandum esse debet, immo praecipue
abhominandum. <!-- 29 --> Sic apostolus non in sanitate, sed in infirmitatibus
gloriabatur: "Cum enim", inquit, "infirmor, fortior sum." Et Dominus ad eum:
"Paule, uirtus in infirmitate perficitur." <ref type="note" xml:id="r04155" target="n04155" n="1"/>
</p>
<p><!-- 30 --> Quibus rebus languores corporis boni potius comprobantur quam mali
ualitudinemque magis homini esse noxiam. Quae etiam si<ref type="note" xml:id="r04162" target="n04162" n="1"/> nihil noceret, tamen illud, quod bonitatis habet, naturae est bonum, non
hominis, quandoquidem sanitas non facit bonum quenquam. <!-- 31 --> Quamobrem si
tibi eam morbus tollit, de tuo bono tollit nihil; tua uero tibi cuncta permanent
integra et intacta, nec auferri a quoquam possunt aut labefactari nisi abs te
ipso. Nemo autem iuste queritur rerum iacturam alienarum, nec ea bona sua recte
appellat, quibus detractis ipsius bonitatis deperit nihil.</p>
<p><!-- 32 --> Hinc prudentissime Boethius fortunam aduersum se induxit ita
disserentem:</p>
<p>Quid homo tu ream me cotidianis agis querelis? Quam tibi fecimus iniuriam? Quae
tua tibi detraximus bona? Quouis iudice de opum dignitatumque possessione mecum
contende, et si cuiusquam mortalium proprium quid horum esse monstraueris, ego iam
tua fuisse, quae repetis, sponte concedam.</p>
<p>Cum te matris utero natura produxit, nudum rebus omnibus inopemque suscepi meisque
opibus foui et, quod te nunc impatientem nostri facit, fauore prona indulgentius
educaui, omnium, quae mei iuris sunt, affluentia et splendore circumdedi. Nunc
mihi retrahere manum libet; habes gratiam uelut usus alienis. Non habes ius
querelae tamquam prorsus tua perdideris; quid igitur ingemiscis? Nulla tibi a
nobis illata est uiolentia. Opes honores ceteraque talium mei sunt iuris; dominam
famulae cognoscunt: mecum ueniunt, me abeunte discedunt. Audacter affirmem si tua
forent, quae amissa conquereris, nullo modo perdidisses.<ref type="note" xml:id="r04177" target="n04177" n="1"/>
</p>
<p>Haec et talia pleraque sapiens consolator tam in amissione rerum quam liberorum
aut amicorum melius atque aptius ex persona Dei apud pias mentes poterit
disserere. <!-- 33 --> Vt Hieronymus ad Tyrasium:</p>
<p>Quod dederat, abstulit qui creauit. Quis est alius qui plangat quod ad tempus
acceperat: commodaueras ut haberes quantocumque tempore uoluisset et, cum uellet,
rursum auferret. Nihil abstulit tuum cui recipere decuit creditorem, et nihil
aliud decet quam creditori gratias agere mutuantem. Sic Iob legimus quam sequamur
deuotissimam uocem dicentis: "Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino
placuit ita factum est. Sit nomen Domini benedictum." Parum non erat haec
consolatio contra luctum quod nemo lugere debeat cum aliquid reddiderit alienum,
quia fas non erat apud alium retineri quod domino suo fuerat necessarium.<ref type="note" xml:id="r04188" target="n04188" n="1"/>
</p>
<p>Innumera eiusmodi et dicta et facta apud sapientes reperies.</p>
<p><!-- 34 --> Pluraque in hanc partem, ut in ceteras omnes, dici possent. Sed nos
nunc consolamur neminem: tantum consolandi rationem designamus. Exprimere autem
ille curabit cui serio munus hoc erit obeundum. Nobis uero sufficiat, quae
attingenda sunt, succincte admonere.</p>
<p><!-- 35 --> Pergamus itaque reliqua recensendo.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- Provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Atque ut de uita prius dicamus: quid est quod in toto cursu eius
inuenire ualeas aliud quam sollicitudines, labores, curas, molestias, anxietates,
dolores, et omnis generis miserias? <!-- 2 --> Intuere in omnes aetates eius;
nullibi pacem, nullibi quietem, nullibi tranquillitatem, nullibi aliquam reperies
iocunditatem quae facile non plus molestiae habeat quam uoluptatis. <!-- 3 --> Nam
si ab ipso exordio uitae incipias (est enim opere pretium per singulas discurrere
aetates), nonne id plenum tristitia, fetore, et pudore est? Quae si diuina
sapientia amore incredibili parentum non temperasset, quis id umquam pati
potuisset? Aut<ref type="note" xml:id="r04217" target="n04217" n="1"/> cui non stomachum
fecissent sordes nostrae? Cuius bilem continui uagitus, ploratus, et bestialia
fastidia non commouissent? Aut quem non defatigassent iuges sollicitudines, noctes
insomnes, curae laboresque qui ob infantiam sine intermissione capiuntur?
<!-- 4 --> Porro ex pueritia quid commodi amplius reportamus quam bruta animantia;
quippe cum id aetatis<ref type="note" xml:id="r04222" target="n04222" n="2"/> nihil
aliud nouimus aut ualemus, quam cibo somnoque uacare.</p>
<p><!-- 5 --> Deinde nos excipit adolescentia quae, sicut a puerilibus impedimentis
absoluit, ita uitiis miserrime implicat ac irretitur. Tunc enim omnis libidinis
nefaria turba scaturire occipit<ref type="note" xml:id="r04229" target="n04229" n="1"/>; tunc animi saeuissime nascuntur pestes, tunc
ueneris obscena feruent incendia, tunc irae flammis succendimur et ad conserendas
rixas stimulis eius instigamur. Modo gulae irritamentis ad crapulas et ebrietates
trahimur, modo funestis inuidiae urimur facibus; nunc stultissima uanissimaque
iactantia efferimur, nunc ignauia desidiaque marcescimus ac ueluti sues in luto
spurcissimo uolutari gaudemus. <!-- 6 --> Et ne diutius in his morer, sine
cessatione compensato nobiscum duello uniuersa flagitia decertant, atque ubi unum
nos reliquit, mox aliud saeuius aggreditur, quibus cum uolentes plerumque cedamus,
necesse est uictoris subire legem: cuius in ius cum semel concesseris et sub iugum
eius missus fueris, necesse est id toto uitae tempore feras. Quod<ref type="note" xml:id="r04234" target="n04234" n="2"/> si illud aliquando detractare
tentaueris, cogeris inuitus; licet tu sicut canis uinctus catenam assidue rodas,
rumpere quidem anulum unum aut duos forsan poteris, semper tamen supererit quod ex
collo pendeat, per quod captus rursum ad molam alligaberis; atque hoc te munere
adolescentia donat.</p>
<p><!-- 7 --> Transi nunc ad prouectiorem uiri aetatem, cum qua ultra has, quas
commemorauimus, molestias te alias non leuiores oportet suscipere<ref type="note" xml:id="r04241" target="n04241" n="1"/>, curam rei familiaris, uxoris
importunitates, ac fastidia continua, seruorum perfidias, filiorum scelera. Adde
infortunia diuersa, languores uel tuos uel tuorum, odia intestina, persecutiones
inimicas, peregrinationes, discrimina, uulnera, praedas, captiuitates, uincula, et
omnis faciei aerumnas quas singulas uel pati uel timere necesse est. Quae
uniuersa, si ad rem publicam accesseris, tanto augentur amplius, quanto in ea
dignitas aut magistratus magis augescit. <!-- 8 --> Si fortuna tibi sinus paululum
feliciores laxauerit, metu et sollicitudine sedulo angeris; sin autem numquam eos
auara patefecerit aut patefactos instabilis contraxerit, tunc uero dolore simul et
desiderio intabescis, tum maerore conficeris<ref type="note" xml:id="r04246" target="n04246" n="2"/>. <!-- 9 --> Hic te postremo excipit senectus, exoptatum mortalium malum.
Haec tibi affert morbos, haec omnes adimit, si quae fuerunt, uoluptates: iam cibus
non sapit, gratus somnus aufugit, distillant oculi simul et nasus, languescit
caput, genua manusque tremunt.</p>
<p><!-- 10 --> Sed haec ut iocundius legas, satyri tibi egregium senectutis carmen
referam, quo merito deridet eos qui ad eam peruenire precantur:</p>
<p>"Da spatium uitae, multos da, Iuppiter, annos."</p>
<p>Hoc recto uultu solum, hoc et pallidus optas</p>
<p>sed quam continuis et quantis longa senectus</p>
<p>plena malis, deformem et tetrum ante omnia uultum</p>
<p>dissimilemque sui, deformem pro cute pellem</p>
<p>pendentesque genas et tales aspice rugas</p>
<p>quales umbriferos ubi pandit Thabraca saltus.</p>
<p>in uetula scalpit iam mater simia bucca.</p>
<p>Plurima sunt iuuenum discrimina, pulchrior ille</p>
<p>hoc, atque ille alio, multum hic robustior illo:</p>
<p>una senum facies, cum uoce trementia membra</p>
<p>et iam leue caput, madidique infantia nasi;</p>
<p>frangendus misero gingiua panis inermi.</p>
<p>Vsque adeo grauis uxori natisque sibique</p>
<p>ut captatori moueat fastidia Cosso.</p>
<p>Non eadem uini atque cibi torpente palato</p>
<p>gaudia; nam ueneris iam longa obliuio, uel si</p>
<p>coneris, iacet exiguus cum ramice neruus</p>
<p>et, quamuis tota palpetur nocte, iacebit.</p>
<p>Anne aliquid sperare potest haec inguinis aegri</p>
<p>canities? Quid quod merito suspecta libido est</p>
<p>quae uenerem affectat sine uiribus. Aspice partis</p>
<p>nunc damnum alterius. Nam quae cantante uoluptas,</p>
<p>sit licet eximius citharoedus, situe Seleucus</p>
<p>et quibus aurata mos est fulgere lucerna?</p>
<p>Quis refert magni sedeat qua parte theatri</p>
<p>qui uix cornicines exaudiet atque tubarum</p>
<p>concentus; clamore opus est ut sentiat auris</p>
<p>quem dicat uenisse puer, quot nuntiet horas.</p>
<p>Praeterea minimus gelido iam corpore sanguis</p>
<p>febre calet sola, circumsilit agmine facto</p>
<p>morborum omne genus, quorum si nomina quaeras,</p>
<p>promptius expediam quot amauerit Ippia moechos,</p>
<p>quot Themison aegros autumno occiderit uno,</p>
<p>quot Basilus socios, quot circumscripserit Hirrus</p>
<p>pupillos, quot longa uiros exsorbeat uno</p>
<p>Maura die, quot discipulos inclinet Hamillus;</p>
<p>percurram citius, quot uillas possideat nunc</p>
<p>quo tondente grauis iuueni mihi barba sonabat.</p>
<p>Ille humero, hic lumbis, hic coxa debilis, ambos</p>
<p>perdidit ille oculos et luscis inuidet, huius</p>
<p>pallida labra cibum accipiunt digitis alienis</p>
<p>ipse ad conspectum cenae deducere rictum</p>
<p>suetus hiat tantum ceu pullus hirundinis ad quem</p>
<p>ore uolat pleno mater ieiuna: sed omni</p>
<p>membrorum damno maior dementia; quae nec</p>
<p>nomina seruorum nec uultum agnoscit amici</p>
<p>cum quo praeterita cenauit nocte, nec illos</p>
<p>quos genuit, quos eduxit.<ref type="note" xml:id="r04402" target="n04402" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Quomodo potuit aut uerius aut rectius extrema miseria nouissimaque
humanae pars uitae effingi aut designari? <!-- 12 --> Nec tamen mirari habemus
eius tam infelicem exitum, cuius dolendum lacrimandumque cognouimus exordium.
Lacrimis et ploratu initiatum principium digne aerumnosum luctuosumque sortitur
finem, media uero omnis fastidii et calamitatis plena.</p>
<p><!-- 13 --> Si cetera desint, sed quantam illam uitae miseriam putas quam ex
corporis cura patimur indesinenter, nunc aestus, nunc frigora declinando; modo
fugitando imbres, modo uentos ac tempestates, sedulo autem sanitatem procurando.
<!-- 14 --> Quamobrem aliquando ab his, aliquando ab illis abstinemus alimentis et
tamen gulae instigatione cruciamur; mane grauis somno et hesternis adhuc
indigestis crapulis surgere cunctaris, dum hinc te sollicita auaritia ad negotium
uocat, illinc desidia plumis et otio inuolutum fouent utque tibi indulgeas
hortantur; sed quiescere te dominarum tuarum cupiditatum rixa non sinit ad sua
quaeque studia te diuisum trahentibus.<ref type="note" xml:id="r04417" target="n04417" n="1"/>
<!-- 15 --> Tandem uincit auaritia a pudore non numquam adiuta, eruit te e
uolutabro suem<ref type="note" xml:id="r04422" target="n04422" n="2"/>, licet tu saepius
languidior illud repetas.</p>
<p><!-- 16 --> Exsurgenti primus labor uestiendi ornandique offertur. Petis deinde
aliquod ingratum opus, aut forsan gratum, sed laboriosum ac difficile; ibi eo
maceraris usque quo deficias, interim fame ac siti urgeris, nec eas amplius
tolerare ualens pergis ad potum ac cibum, quae aut insipida fastidis, aut si
sapient, uentrem saginis oneratum uix a mensa refers ad thalamum. Hinc rictus aut
uomitus exsecrandi, hinc stomachi uentrisque grauis dolor.<ref type="note" xml:id="r04429" target="n04429" n="1"/> Age rursum post somnum meridianum redi ad opus, rursum
fames, rursum capiendus cibus. <!-- 17 --> Interea nox uenit; deponendus est
iterum ornatus, detrahenda uestimenta, et iam iterum ad plumae otia redimus, quam
aut exerciti curis tota nocte insomnem fatigamus, aut uicti epularum humore ueluti
mortui sine sensu iacemus. <!-- 18 --> Sed neque hic quies; mox enim adoriuntur
nos insomnia, nouae horribilesque terrent imagines aut sollicitudines urunt: nunc
aduersum nos stricto ense inimica stat facies, nunc ferimur aut ab aliquo loco
edito deturbamur in praeceps; alius iugulatur ab hoste, alius spoliatur; interdum
compedibus uincitur aut ad supplicium ducitur et alia inuisa phantasmata patitur,
adeo ut plerumque exclamare et se e strato corripere sudans trepidansque cogatur.
<!-- 19 --> Et ecce iterum mane, ecce iterum superioris diei angustias, atque ita
his miserrimis uicibus totam transigimus hanc, felicem quam appellamus, uitam, et
quam differre protelareque tantopere optamus.</p>
<p><!-- 20 --> At non ita apostolus, sed gemitibus, fletibus, rugitibusque magnis
clamabat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?<ref type="note" xml:id="r04442" target="n04442" n="1"/>
<!-- 21 --> Et recte sane, quandoquidem, ut ait Augustinus Ioannis tractans
euangelium: Ista uita nec est nominanda uita quia non est uera uita.<ref type="note" xml:id="r04447" target="n04447" n="2"/>
<!-- 22 --> Hoc enim nostrum uiuere, ut ait Gregorius,</p>
<p>cotidie est a uita transire; quippe dum infantia ad pueritiam, pueritia ad
adolescentiam, adolescentia ad iuuentam, iuuentus ad senectutem, senecta transit
ad mortem, in cursu uitae praesentis ipsis suis augumentis ad detrimenta
impellitur.<ref type="note" xml:id="r04455" target="n04455" n="1"/>
</p>
<p>Quomodo non iure mors dicitur in qua cotidie desinentes morimur, tanto infelicius
quanto diutius? Merito enim et uulgus illam crudeliorem diramque magis mortem
appellat, quae cruciatu longiori trahitur, contra uero fortunatam et felicem quae
breui et facili momento consumitur. <!-- 23 --> Hinc Augustinus ad Macedonum
scribens digne commendauit Ciceronis ea de re iudicium dicens:</p>
<p>Sanior est Ciceronis sententia ubi ait: haec uita mors est, quam lamentari posset
si liberet.<ref type="note" xml:id="r04466" target="n04466" n="1"/>
</p>
<p><!-- 24 --> Sed si tamen eam mortem appellare non placet, et<ref type="note" xml:id="r04473" target="n04473" n="1"/> uitam esse uis, certe uel illud negare non
poteris eam fallacem et umbrantem esse innumerisque laqueis praepeditam, quae pro
uno gaudio multos sibi dat maerores, pro una uana laetitia innumeras uerasque
tristitias, pro fastidiosissima sanitate complures saeuos morbos. <!-- 25 --> Nunc
te fortunatum in sublime tollit, tanto quidem altius quanto mox cupit praecipitare
grauius; ita pauco interuallo felix fis et infelix; nunc te ridere facit, nunc
flere; modo falsa spe erigit, modo certa desperatione prosternit, teque ut
ludicrum<ref type="note" xml:id="r04478" target="n04478" n="2"/> uersat, nec una hora patitur eodem habitu
perseuerare. <!-- 26 --> Ad haec circa te uelut lacessentium canum turbam
saeuissimam immittit: hinc famem, inde sitim, illinc algorem, ex alia parte
aestum, deinde metum, imbres, tempestates, muscas, culices, pediculos, pulices,
pruritum, scabiem, impetiginem, et duas infestissimas dolorum et cupiditatum
turmas, quarum nec nomina nec numerum<ref type="note" xml:id="r04483" target="n04483" n="3"/> ullus umquam scire potuit.</p>
<p><!-- 27 --> Haec tibi mors omnia adimit, his te liberat malis, et audes demens
dicere te magnis bonis ab ea spoliatum? Pro gratiis conuicia in eam uesanus
ingeris. Resipisce<ref type="note" xml:id="r04490" target="n04490" n="1"/>
aliquando et cognosce tuam liberatricem, quae non solum bona tibi non detrahit
ulla, sed insuper multis magnisque subducit malis!</p>
<p><!-- 28 --> His igitur et talibus rationibus mortem nihil boni haud parum omnino
auferre persuadebimus. Ceterum his damna languoris leuari non possunt; adimit enim
sanitatem languor, quam alia ex occasione recte accusare non poteris nisi quod nos
in illis calamitatibus, quas modo commemorauimus, diutius retinet, uel quia carnem
magis rebellem animo facit, quod nulli bono optandum esse debet, immo praecipue
abhominandum. <!-- 29 --> Sic apostolus non in sanitate, sed in infirmitatibus
gloriabatur: "Cum enim", inquit, "infirmor, fortior sum." Et Dominus ad eum:
"Paule, uirtus in infirmitate perficitur." <ref type="note" xml:id="r04499" target="n04499" n="1"/>
</p>
<p><!-- 30 --> Quibus rebus languores corporis boni potius comprobantur quam mali
ualitudinemque magis homini esse noxiam. Quae etiam si<ref type="note" xml:id="r04506" target="n04506" n="1"/> nihil noceret, tamen illud, quod bonitatis habet, naturae est bonum, non
hominis, quandoquidem sanitas non facit bonum quenquam. <!-- 31 --> Quamobrem si
tibi eam morbus tollit, de tuo bono tollit nihil; tua uero tibi cuncta permanent
integra et intacta, nec auferri a quoquam possunt aut labefactari nisi abs te
ipso. Nemo autem iuste queritur rerum iacturam alienarum, nec ea bona sua recte
appellat, quibus detractis ipsius bonitatis deperit nihil.</p>
<p><!-- 32 --> Hinc prudentissime Boethius fortunam aduersum se induxit ita
disserentem:</p>
<p>Quid homo tu ream me cotidianis agis querelis? Quam tibi fecimus iniuriam? Quae
tua tibi detraximus bona? Quouis iudice de opum dignitatumque possessione mecum
contende, et si cuiusquam mortalium proprium quid horum esse monstraueris, ego iam
tua fuisse, quae repetis, sponte concedam.</p>
<p>Cum te matris utero natura produxit, nudum rebus omnibus inopemque suscepi meisque
opibus foui et, quod te nunc impatientem nostri facit, fauore prona indulgentius
educaui, omnium, quae mei iuris sunt, affluentia et splendore circumdedi. Nunc
mihi retrahere manum libet; habes gratiam uelut usus alienis. Non habes ius
querelae tamquam prorsus tua perdideris; quid igitur ingemiscis? Nulla tibi a
nobis illata est uiolentia. Opes honores ceteraque talium mei sunt iuris; dominam
famulae cognoscunt: mecum ueniunt, me abeunte discedunt. Audacter affirmem si tua
forent, quae amissa conquereris, nullo modo perdidisses.<ref type="note" xml:id="r04521" target="n04521" n="1"/>
</p>
<p>Haec et talia pleraque sapiens consolator tam in amissione rerum quam liberorum
aut amicorum melius atque aptius ex persona Dei apud pias mentes poterit
disserere. <!-- 33 --> Vt Hieronymus ad Tyrasium:</p>
<p>Quod dederat, abstulit qui creauit. Quis est alius qui plangat quod ad tempus
acceperat: commodaueras ut haberes quantocumque tempore uoluisset et, cum uellet,
rursum auferret. Nihil abstulit tuum cui recipere decuit creditorem, et nihil
aliud decet quam creditori gratias agere mutuantem. Sic Iob legimus quam sequamur
deuotissimam uocem dicentis: "Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino
placuit ita factum est. Sit nomen Domini benedictum." Parum non erat haec
consolatio contra luctum quod nemo lugere debeat cum aliquid reddiderit alienum,
quia fas non erat apud alium retineri quod domino suo fuerat necessarium.<ref type="note" xml:id="r04532" target="n04532" n="1"/>
</p>
<p>Innumera eiusmodi et dicta et facta apud sapientes reperies.</p>
<p><!-- 34 --> Pluraque in hanc partem, ut in ceteras omnes, dici possent. Sed nos
nunc consolamur neminem: tantum consolandi rationem designamus. Exprimere autem
ille curabit cui serio munus hoc erit obeundum. Nobis uero sufficiat, quae
attingenda sunt, succincte admonere.</p>
<p><!-- 35 --> Pergamus itaque reliqua recensendo.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 9</add> Quartus locus a nocumento</head>
<p><!-- 1 --> Quarto igitur loco docebimus illud, quod quis patitur, malum non esse,
si ostendemus id mali afferre nihil. Non enim recte uidetur malum nuncupari quod
malitiae attulit nihil; si namque malum per malitiam est malum, ubi malitiae nihil
est, nec mali quicquam profecto erit; aut quis sanae mentis illud dulce dixerit,
quod omnis dulcedinis expers est? <!-- 2 --> Sic certe nec ille prudens esset qui
malum illud diceret in quo malitiae uel parum nequiret monstrare.<ref type="note" xml:id="r04558" target="n04558" n="1"/> Atqui perspicuum in morte est nihil malitiae
residere, ut Cicero in prima Tusculanarum quaestionum doctissime optimeque probat.
Vnde ergo mors appellabitur mala? <!-- 3 --> Similiter nec in paupertate nec
dignitatis rerumque amissione nec in dolore aliquo pars malitiae ulla inhabitat;
laboris fortasse, praecipue in hoc postremo, plurimum. Vnde Posidonium
philosophum, cum uehementius dolore articulorum laboraret et quasi facibus admotis
crebrius ureretur, saepius dixisse ferunt:</p>
<p>Nihil agis, dolor, quamuis sis molestus, numquam tamen confitebor te esse
malum.<ref type="note" xml:id="r04566" target="n04566" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> De qua ratione multa a Cicerone in secunda Tusculanarum quaestionum
egregie ac praeclare dicta reperies.<ref type="note" xml:id="r04573" target="n04573" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- Provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Quarto igitur loco docebimus illud, quod quis patitur, malum non esse,
si ostendemus id mali afferre nihil. Non enim recte uidetur malum nuncupari quod
malitiae attulit nihil; si namque malum per malitiam est malum, ubi malitiae nihil
est, nec mali quicquam profecto erit; aut quis sanae mentis illud dulce dixerit,
quod omnis dulcedinis expers est? <!-- 2 --> Sic certe nec ille prudens esset qui
malum illud diceret in quo malitiae uel parum nequiret monstrare.<ref type="note" xml:id="r04589" target="n04589" n="1"/> Atqui perspicuum in morte est nihil malitiae
residere, ut Cicero in prima Tusculanarum quaestionum doctissime optimeque probat.
Vnde ergo mors appellabitur mala? <!-- 3 --> Similiter nec in paupertate nec
dignitatis rerumque amissione nec in dolore aliquo pars malitiae ulla inhabitat;
laboris fortasse, praecipue in hoc postremo, plurimum. Vnde Posidonium
philosophum, cum uehementius dolore articulorum laboraret et quasi facibus admotis
crebrius ureretur, saepius dixisse ferunt:</p>
<p>Nihil agis, dolor, quamuis sis molestus, numquam tamen confitebor te esse
malum.<ref type="note" xml:id="r04597" target="n04597" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> De qua ratione multa a Cicerone in secunda Tusculanarum quaestionum
egregie ac praeclare dicta reperies.<ref type="note" xml:id="r04604" target="n04604" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 10</add> Quintus locus ab utili uel commodo</head>
<p><!-- 1 --> Nos nunc ad quintum locum ueniamus qui germanus omnino est huic quem
modo attigimus. Est enim quintus locus quo probatur casus aliquis malus non esse
si declarabitur eorum, quaecumque secum adducit, bona esse uniuersa; siquidem
diuina pariter et naturae lege sententia stabilitum est non posse a mala arbore
bonos fieri fructus, nec ullum malum parere bonum; nascitur enim semper in
legitima procreatione simile ex simili. <!-- 2 --> Si igitur tam ex morte quam ex
aliis casibus, quos imprudentes homines infortunia appellant, multa et ingentia
bona prouenire explicabimus, facile ab his mali notam diluemus. Quod quidem in
singulis horum non magno negotio assequi poteris si magis oculum ad bona animi,
quae uera bona sunt, intenderis. Inuenies enim ab illis omnibus fructum afferri
uberrimum mirificumque prouentum.<ref type="note" xml:id="r04619" target="n04619" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 11</add> De bono mortis</head>
<p><!-- 1 --> Atque primum de morte: quis est tam perspicaci aut alto ingenio qui
metiri queat quanta uel qualia illa bona sint quae martyribus mors ipsa
conciliauit? Similiter, quis dicere umquam potuit ad quae bona mors transmittat
omnes illos qui pietatem iustitiamque in uita coluerunt? (Nam de impiis et
scelerosis loqui uiro bono non expedit, quibus non immerito mors omnia mala
affert, quoniam uita nihil promeruit boni, mali autem plurimum coaceruauit.)
<!-- 2 --> De morte ergo proborum loquimur, qui tot a morte cumulantur bonis quot
teste Scriptura Nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis umquam
ascendit.<ref type="note" xml:id="r04634" target="n04634" n="1"/>
<!-- 3 --> Horum exiguam minimamque partem cum legisset ille Siculus philosophus
apud Platonem bonis uiris esse propositam, non est passus diuturniorem mortis
moram, sed eam e uestigio ipse inuenire curauit; itaque in ardentis Aetnae specum
praeceps prosilit, sed hac imprudenti temeritate perdidit infelix quod capere tam
ardenter properabat:<ref type="note" xml:id="r04639" target="n04639" n="2"/> non enim per piaculum, sed per pietatem iter ad illa bona
patet ipso Platone attestante, qui ait ex hac uita, quam a deo accepimus, nefas
esse quenquam iniussum discedere. <!-- 4 --> Praestolanda est igitur illius
uoluntas qui nobis uitam dedit et illi reddenda cum iusserit, bonaque accipienda
quando ipse concesserit in cuius manu et reposita sunt. <!-- 5 --> Quorum spe
bonorum et Socrates laeto animo mortem praestolabatur tamquam insigne et
praeclarum aliquod munus. <!-- 6 --> Vnde et illa dignissima, quam apud iudices
habuit, legitur oratio:</p>
<p>"Magna", inquit, "me tenet spes bene mihi euenire quod mittar ad mortem. Necesse
est enim sit alterum de duobus: ut aut sensus omnino omnes mors auferat, aut in
alium quendam locum ex his locis migretur. Quamobrem siue sensus extinguitur
morsque ei somno similis est, qui nonnumquam etiam sine uisis somniorum
placatissimam quietem affert, dii boni, quid lucri est mori, aut qui multi dies
reperiri possunt qui tali nocti anteponantur, cui simul futura est perpetuitas
omnis consequentis temporis, quis me beatior? Sin uera sunt quae dicuntur
migrationem esse mortem in eas oras, quas qui e uita excesserunt incolunt, id
multo iam beatius est te, cum ab his, qui se iudicum numero haberi uolunt,
euaseris, ad eos uenire qui ueri iudices appellantur, Minoem, Rhadamanthum,
Aeacum, Triptolemum, conuenireque eos qui iuste cum fide uixerunt. Haec
peregrinatio mediocris urbis uideri potest. Vt uero colloqui cum Orpheo, Musaeo,
Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem existimatis? Equidem saepe emori, si fieri
posset, uellem ut ea, quae dico, mihi liceret inuenire. Quanta delectatione autem
afficerer cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquorum circumuentos
conuenirem. Tentarem etiam summi regis, qui maximas copias duxit ad Troiam, et
Ulixis Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exquirerem sicut hic
faciebam, capite damnarer. Nec uos quidem, iudices, hi qui me absoluistis,
timueritis: nec umquam enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec
mortuo, nec umquam eius res a diis immortalibus negligentur. Nec mihi ipsi hoc
accidit fortuito, nec uero ego his, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus
sum, habeo quid succenseam nisi quod mihi nocere se crediderunt. Et haec quidem
hoc modo mihi nihil aliud melius existimo."<ref type="note" xml:id="r04651" target="n04651" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Haec igitur ac talia si pagano homini et falsae religionis erroribus
inuoluto sperare post mortem licebat, quanto magis Christiano et uerae religionis
cultori, pro cuius salute pater et omnium Dominus filium unigenitum morti tradere
non dubitauit; cui certa repromissio facta est ut, quicumque crediderit in eum,
uiuet in aeternum. <!-- 8 --> Ad quam uitam unicum atque solum iter mors ipsa est;
quis non ergo istud iter, quod ad tanta tamque incredibilia bona ducit, non libens
amplectetur, quo emenso nulla reliqua cura, nulla sollicitudo, nulla omnino
perturbatio metuenda est? <!-- 9 --> Difficillimos labores, maxima pericula
uidemus adiri ab hominibus pro his caducis bonis; quibus si potiri contigerit,
illas omnes difficultates praecipuas uoluptates appellant; et mortem, qua nec
facilius nec uelocius est quicquam, subire perhorrescimus, qua nobis ad illa uera
immortaliaque supercaelestium bona certum est iter? Felices homines si sua bona
cognoscerent et si ratione magis quam sensu ducerentur! Sed de his postea; ad
reliqua ueniamus.</p>
<p><!-- 10 --> Hoc ergo modo, quo mortem utilem bonamque esse declarauimus, poterimus
persuadere morbos, uulnera, plagas, tormenta, uincula, carceres, contumelias,
opprobria, aliaque eiusmodi mala non esse, quippe quibus uiri praestantes, si ea
aequo animo tolerant, digniores admirabilioresque redduntur. <!-- 11 --> Quid enim
M. Reguli praeclaram<ref type="note" xml:id="r04668" target="n04668" n="1"/> et omni
ueneratione dignam fecit memoriam quam carcerum teterrimorum, acutissimorum
clauorum, intolerabilium uinculorum, incredibilis patientia? Quid Mucium inter
illustrissimos uiros retulit quam constantissima illa bracchii exustio? Quanta
admiratione recolitur Anaxarchi memoria, cui cum inter acerbissima tormenta
tyrannus ille Cypriorum minaretur linguam abscidere, qua in se maledicta
coniciebat, ipse dentibus abreptam et commanducatam linguam in os tyranni
proiecit! Zenonis uero et Cleanthis clarius nomen Phalaris eculei quam omnium
rerum scientia fecerunt. <!-- 12 --> Sed istos, si libet, omittamus, quandoquidem
illustriores ut in ceteris, ita in hoc uirtutis genere plurimos ex nostris
habeamus! Nae Iob quidem, illius omnis patientiae exempli, quid aliud praedicatur
quam omnium bonorum iactura, orbitas filiorum, fetidissima ulcera, uermes et
totius corporis miseranda laceratio? Quo spectabiles et conspicui tres illi
gloriosissimi pueri prius apud Nabuchodonosor exercitumque eius, deinde apud
uniuersum orbem exstitere, nisi ardentissimi illius ignis camino, quem tanta
constantia intrepidi subierunt? Quo celebrantur tanta cum omnium dignitate
strenuissimi illi Machabaei; nonne furiosis Antiochi cruciatibus? Vel persecutio
impiissime Hiezabel Heliae quantae laudi ac splendori fuit? Aut Ioanni Baptistae
nonne insanus Herodis gladius supremum honoris ac gloriae cumulum adiecit? Et
apostoli quo alio quam sanguine fuso ecclesiae matris nostrae et totius
Christianae religionis fundamenta solidissima iecerunt? Quid Stephano, Laurentio,
Gregorio, Fabiano, Sebastiano, ceterisque martyribus tam insignes contulit palmas
et tam gloriosos parauit triumphos nisi saxa, crates, ignes, sagittae, eculei,
secures, atque<ref type="note" xml:id="r04673" target="n04673" n="2"/> alia tormenta et numero et genere perhorrenda?
<!-- 13 --> Tanta his omnibus tribulatio et poena contulit, quanta nullae
uoluptates et deliciae nec Sardanapalo, nec Epicuro, nec Croeso, nec reliquis
orientalibus regibus<ref type="note" xml:id="r04678" target="n04678" n="3"/>
conferre umquam potuerunt. Immo his, quos modo commemorauimus, et aliis omnibus
qui mollius uiuentes indulgere sibi studuerunt, otium segne illud praestitit ut
nec inter uiros quidem nominentur. <!-- 14 --> Latet enim (ut recte ille poeta
ait) "Inque bonis cessat non cognita rebus, / apparet Virtus arguiturque
malis."<ref type="note" xml:id="r04683" target="n04683" n="4"/>
<!-- 15 --> Et recte sane, quandoquidem Ciceronis testimonio uirtus a uiro
appellata est, uirtutum autem praecipua et uiro maxime propria fortitudo, cuius
munera duo sunt maxima: doloris mortisque contemptio; his qui uti negligit dum
usus uenit, procul dubio non potest nec nomen recte uiri retinere.<ref type="note" xml:id="r04688" target="n04688" n="5"/>
</p>
<p><!-- 16 --> Hac ipsa ratione et paupertatis omniumque aliarum miseriarum ac
infortuniorum tolerantiam bonam esse poteris persuadere, quae nunc studio
breuitatis omittere cogimur, maxime cum ista ingeniis uel leuiter eruditis inuentu
difficilia esse non possunt, multosque futuros non dubitamus qui et talia qualia
nos et longe aptiora post hanc nostram tenuem admonitionem ualebunt excogitare.
Proinde huic quinto loco hic finem imponamus.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Nos nunc ad quintum locum ueniamus qui germanus omnino est huic quem
modo attigimus. Est enim quintus locus quo probatur casus aliquis malus non esse
si declarabitur eorum, quaecumque secum adducit, bona esse uniuersa; siquidem
diuina pariter et naturae lege sententia stabilitum est non posse a mala arbore
bonos fieri fructus, nec ullum malum parere bonum; nascitur enim semper in
legitima procreatione simile ex simili. <!-- 2 --> Si igitur tam ex morte quam ex
aliis casibus, quos imprudentes homines infortunia appellant, multa et ingentia
bona prouenire explicabimus, facile ab his mali notam diluemus. Quod quidem in
singulis horum non magno negotio assequi poteris si magis oculum ad bona animi,
quae uera bona sunt, intenderis. Inuenies enim ab illis omnibus fructum afferri
uberrimum mirificumque prouentum.<ref type="note" xml:id="r04708" target="n04708" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 11</add> De bono mortis</head>
<p><!-- 1 --> Atque primum de morte: quis est tam perspicaci aut alto ingenio qui
metiri queat quanta uel qualia illa bona sint quae martyribus mors ipsa
conciliauit? Similiter, quis dicere umquam potuit ad quae bona mors transmittat
omnes illos qui pietatem iustitiamque in uita coluerunt? (Nam de impiis et
scelerosis loqui uiro bono non expedit, quibus non immerito mors omnia mala
affert, quoniam uita nihil promeruit boni, mali autem plurimum coaceruauit.)
<!-- 2 --> De morte ergo proborum loquimur, qui tot a morte cumulantur bonis quot
teste Scriptura Nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis umquam
ascendit.<ref type="note" xml:id="r04723" target="n04723" n="1"/>
<!-- 3 --> Horum exiguam minimamque partem cum legisset ille Siculus philosophus
apud Platonem bonis uiris esse propositam, non est passus diuturniorem mortis
moram, sed eam e uestigio ipse inuenire curauit; itaque in ardentis Aetnae specum
praeceps prosilit, sed hac imprudenti temeritate perdidit infelix quod capere tam
ardenter properabat:<ref type="note" xml:id="r04728" target="n04728" n="2"/> non enim per piaculum, sed per pietatem iter ad illa bona
patet ipso Platone attestante, qui ait ex hac uita, quam a deo accepimus, nefas
esse quenquam iniussum discedere. <!-- 4 --> Praestolanda est igitur illius
uoluntas qui nobis uitam dedit et illi reddenda cum iusserit, bonaque accipienda
quando ipse concesserit in cuius manu et reposita sunt. <!-- 5 --> Quorum spe
bonorum et Socrates laeto animo mortem praestolabatur tamquam insigne et
praeclarum aliquod munus. <!-- 6 --> Vnde et illa dignissima, quam apud iudices
habuit, legitur oratio:</p>
<p>"Magna", inquit, "me tenet spes bene mihi euenire quod mittar ad mortem. Necesse
est enim sit alterum de duobus: ut aut sensus omnino omnes mors auferat, aut in
alium quendam locum ex his locis migretur. Quamobrem siue sensus extinguitur
morsque ei somno similis est, qui nonnumquam etiam sine uisis somniorum
placatissimam quietem affert, dii boni, quid lucri est mori, aut qui multi dies
reperiri possunt qui tali nocti anteponantur, cui simul futura est perpetuitas
omnis consequentis temporis, quis me beatior? Sin uera sunt quae dicuntur
migrationem esse mortem in eas oras, quas qui e uita excesserunt incolunt, id
multo iam beatius est te, cum ab his, qui se iudicum numero haberi uolunt,
euaseris, ad eos uenire qui ueri iudices appellantur, Minoem, Rhadamanthum,
Aeacum, Triptolemum, conuenireque eos qui iuste cum fide uixerunt. Haec
peregrinatio mediocris urbis uideri potest. Vt uero colloqui cum Orpheo, Musaeo,
Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem existimatis? Equidem saepe emori, si fieri
posset, uellem ut ea, quae dico, mihi liceret inuenire. Quanta delectatione autem
afficerer cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquorum circumuentos
conuenirem. Tentarem etiam summi regis, qui maximas copias duxit ad Troiam, et
Ulixis Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exquirerem sicut hic
faciebam, capite damnarer. Nec uos quidem, iudices, hi qui me absoluistis,
timueritis: nec umquam enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec
mortuo, nec umquam eius res a diis immortalibus negligentur. Nec mihi ipsi hoc
accidit fortuito, nec uero ego his, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus
sum, habeo quid succenseam nisi quod mihi nocere se crediderunt. Et haec quidem
hoc modo mihi nihil aliud melius existimo."<ref type="note" xml:id="r04740" target="n04740" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Haec igitur ac talia si pagano homini et falsae religionis erroribus
inuoluto sperare post mortem licebat, quanto magis Christiano et uerae religionis
cultori, pro cuius salute pater et omnium Dominus filium unigenitum morti tradere
non dubitauit; cui certa repromissio facta est ut, quicumque crediderit in eum,
uiuet in aeternum. <!-- 8 --> Ad quam uitam unicum atque solum iter mors ipsa est;
quis non ergo istud iter, quod ad tanta tamque incredibilia bona ducit, non libens
amplectetur, quo emenso nulla reliqua cura, nulla sollicitudo, nulla omnino
perturbatio metuenda est? <!-- 9 --> Difficillimos labores, maxima pericula
uidemus adiri ab hominibus pro his caducis bonis; quibus si potiri contigerit,
illas omnes difficultates praecipuas uoluptates appellant; et mortem, qua nec
facilius nec uelocius est quicquam, subire perhorrescimus, qua nobis ad illa uera
immortaliaque supercaelestium bona certum est iter? Felices homines si sua bona
cognoscerent et si ratione magis quam sensu ducerentur! Sed de his postea; ad
reliqua ueniamus.</p>
<p><!-- 10 --> Hoc ergo modo, quo mortem utilem bonamque esse declarauimus, poterimus
persuadere morbos, uulnera, plagas, tormenta, uincula, carceres, contumelias,
opprobria, aliaque eiusmodi mala non esse, quippe quibus uiri praestantes, si ea
aequo animo tolerant, digniores admirabilioresque redduntur. <!-- 11 --> Quid enim
M. Reguli praeclaram<ref type="note" xml:id="r04757" target="n04757" n="1"/> et omni
ueneratione dignam fecit memoriam quam carcerum teterrimorum, acutissimorum
clauorum, intolerabilium uinculorum, incredibilis patientia? Quid Mucium inter
illustrissimos uiros retulit quam constantissima illa bracchii exustio? Quanta
admiratione recolitur Anaxarchi memoria, cui cum inter acerbissima tormenta
tyrannus ille Cypriorum minaretur linguam abscidere, qua in se maledicta
coniciebat, ipse dentibus abreptam et commanducatam linguam in os tyranni
proiecit! Zenonis uero et Cleanthis clarius nomen Phalaris eculei quam omnium
rerum scientia fecerunt. <!-- 12 --> Sed istos, si libet, omittamus, quandoquidem
illustriores ut in ceteris, ita in hoc uirtutis genere plurimos ex nostris
habeamus! Nae Iob quidem, illius omnis patientiae exempli, quid aliud praedicatur
quam omnium bonorum iactura, orbitas filiorum, fetidissima ulcera, uermes et
totius corporis miseranda laceratio? Quo spectabiles et conspicui tres illi
gloriosissimi pueri prius apud Nabuchodonosor exercitumque eius, deinde apud
uniuersum orbem exstitere, nisi ardentissimi illius ignis camino, quem tanta
constantia intrepidi subierunt? Quo celebrantur tanta cum omnium dignitate
strenuissimi illi Machabaei; nonne furiosis Antiochi cruciatibus? Vel persecutio
impiissime Hiezabel Heliae quantae laudi ac splendori fuit? Aut Ioanni Baptistae
nonne insanus Herodis gladius supremum honoris ac gloriae cumulum adiecit? Et
apostoli quo alio quam sanguine fuso ecclesiae matris nostrae et totius
Christianae religionis fundamenta solidissima iecerunt? Quid Stephano, Laurentio,
Gregorio, Fabiano, Sebastiano, ceterisque martyribus tam insignes contulit palmas
et tam gloriosos parauit triumphos nisi saxa, crates, ignes, sagittae, eculei,
secures, atque<ref type="note" xml:id="r04762" target="n04762" n="2"/> alia tormenta et numero et genere perhorrenda?
<!-- 13 --> Tanta his omnibus tribulatio et poena contulit, quanta nullae
uoluptates et deliciae nec Sardanapalo, nec Epicuro, nec Croeso, nec reliquis
orientalibus regibus<ref type="note" xml:id="r04767" target="n04767" n="3"/>
conferre umquam potuerunt. Immo his, quos modo commemorauimus, et aliis omnibus
qui mollius uiuentes indulgere sibi studuerunt, otium segne illud praestitit ut
nec inter uiros quidem nominentur. <!-- 14 --> Latet enim (ut recte ille poeta
ait) "Inque bonis cessat non cognita rebus, / apparet Virtus arguiturque
malis."<ref type="note" xml:id="r04772" target="n04772" n="4"/>
<!-- 15 --> Et recte sane, quandoquidem Ciceronis testimonio uirtus a uiro
appellata est, uirtutum autem praecipua et uiro maxime propria fortitudo, cuius
munera duo sunt maxima: doloris mortisque contemptio; his qui uti negligit dum
usus uenit, procul dubio non potest nec nomen recte uiri retinere.<ref type="note" xml:id="r04777" target="n04777" n="5"/>
</p>
<p><!-- 16 --> Hac ipsa ratione et paupertatis omniumque aliarum miseriarum ac
infortuniorum tolerantiam bonam esse poteris persuadere, quae nunc studio
breuitatis omittere cogimur, maxime cum ista ingeniis uel leuiter eruditis inuentu
difficilia esse non possunt, multosque futuros non dubitamus qui et talia qualia
nos et longe aptiora post hanc nostram tenuem admonitionem ualebunt excogitare.
Proinde huic quinto loco hic finem imponamus.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Atque primum de morte: quis est tam perspicaci aut alto ingenio qui
metiri queat quanta uel qualia illa bona sint quae martyribus mors ipsa
conciliauit? Similiter, quis dicere umquam potuit ad quae bona mors transmittat
omnes illos qui pietatem iustitiamque in uita coluerunt? (Nam de impiis et
scelerosis loqui uiro bono non expedit, quibus non immerito mors omnia mala
affert, quoniam uita nihil promeruit boni, mali autem plurimum coaceruauit.)
<!-- 2 --> De morte ergo proborum loquimur, qui tot a morte cumulantur bonis quot
teste Scriptura Nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis umquam
ascendit.<ref type="note" xml:id="r04797" target="n04797" n="1"/>
<!-- 3 --> Horum exiguam minimamque partem cum legisset ille Siculus philosophus
apud Platonem bonis uiris esse propositam, non est passus diuturniorem mortis
moram, sed eam e uestigio ipse inuenire curauit; itaque in ardentis Aetnae specum
praeceps prosilit, sed hac imprudenti temeritate perdidit infelix quod capere tam
ardenter properabat:<ref type="note" xml:id="r04802" target="n04802" n="2"/> non enim per piaculum, sed per pietatem iter ad illa bona
patet ipso Platone attestante, qui ait ex hac uita, quam a deo accepimus, nefas
esse quenquam iniussum discedere. <!-- 4 --> Praestolanda est igitur illius
uoluntas qui nobis uitam dedit et illi reddenda cum iusserit, bonaque accipienda
quando ipse concesserit in cuius manu et reposita sunt. <!-- 5 --> Quorum spe
bonorum et Socrates laeto animo mortem praestolabatur tamquam insigne et
praeclarum aliquod munus. <!-- 6 --> Vnde et illa dignissima, quam apud iudices
habuit, legitur oratio:</p>
<p>"Magna", inquit, "me tenet spes bene mihi euenire quod mittar ad mortem. Necesse
est enim sit alterum de duobus: ut aut sensus omnino omnes mors auferat, aut in
alium quendam locum ex his locis migretur. Quamobrem siue sensus extinguitur
morsque ei somno similis est, qui nonnumquam etiam sine uisis somniorum
placatissimam quietem affert, dii boni, quid lucri est mori, aut qui multi dies
reperiri possunt qui tali nocti anteponantur, cui simul futura est perpetuitas
omnis consequentis temporis, quis me beatior? Sin uera sunt quae dicuntur
migrationem esse mortem in eas oras, quas qui e uita excesserunt incolunt, id
multo iam beatius est te, cum ab his, qui se iudicum numero haberi uolunt,
euaseris, ad eos uenire qui ueri iudices appellantur, Minoem, Rhadamanthum,
Aeacum, Triptolemum, conuenireque eos qui iuste cum fide uixerunt. Haec
peregrinatio mediocris urbis uideri potest. Vt uero colloqui cum Orpheo, Musaeo,
Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem existimatis? Equidem saepe emori, si fieri
posset, uellem ut ea, quae dico, mihi liceret inuenire. Quanta delectatione autem
afficerer cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquorum circumuentos
conuenirem. Tentarem etiam summi regis, qui maximas copias duxit ad Troiam, et
Ulixis Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exquirerem sicut hic
faciebam, capite damnarer. Nec uos quidem, iudices, hi qui me absoluistis,
timueritis: nec umquam enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec
mortuo, nec umquam eius res a diis immortalibus negligentur. Nec mihi ipsi hoc
accidit fortuito, nec uero ego his, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus
sum, habeo quid succenseam nisi quod mihi nocere se crediderunt. Et haec quidem
hoc modo mihi nihil aliud melius existimo."<ref type="note" xml:id="r04814" target="n04814" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Haec igitur ac talia si pagano homini et falsae religionis erroribus
inuoluto sperare post mortem licebat, quanto magis Christiano et uerae religionis
cultori, pro cuius salute pater et omnium Dominus filium unigenitum morti tradere
non dubitauit; cui certa repromissio facta est ut, quicumque crediderit in eum,
uiuet in aeternum. <!-- 8 --> Ad quam uitam unicum atque solum iter mors ipsa est;
quis non ergo istud iter, quod ad tanta tamque incredibilia bona ducit, non libens
amplectetur, quo emenso nulla reliqua cura, nulla sollicitudo, nulla omnino
perturbatio metuenda est? <!-- 9 --> Difficillimos labores, maxima pericula
uidemus adiri ab hominibus pro his caducis bonis; quibus si potiri contigerit,
illas omnes difficultates praecipuas uoluptates appellant; et mortem, qua nec
facilius nec uelocius est quicquam, subire perhorrescimus, qua nobis ad illa uera
immortaliaque supercaelestium bona certum est iter? Felices homines si sua bona
cognoscerent et si ratione magis quam sensu ducerentur! Sed de his postea; ad
reliqua ueniamus.</p>
<p><!-- 10 --> Hoc ergo modo, quo mortem utilem bonamque esse declarauimus, poterimus
persuadere morbos, uulnera, plagas, tormenta, uincula, carceres, contumelias,
opprobria, aliaque eiusmodi mala non esse, quippe quibus uiri praestantes, si ea
aequo animo tolerant, digniores admirabilioresque redduntur. <!-- 11 --> Quid enim
M. Reguli praeclaram<ref type="note" xml:id="r04831" target="n04831" n="1"/> et omni
ueneratione dignam fecit memoriam quam carcerum teterrimorum, acutissimorum
clauorum, intolerabilium uinculorum, incredibilis patientia? Quid Mucium inter
illustrissimos uiros retulit quam constantissima illa bracchii exustio? Quanta
admiratione recolitur Anaxarchi memoria, cui cum inter acerbissima tormenta
tyrannus ille Cypriorum minaretur linguam abscidere, qua in se maledicta
coniciebat, ipse dentibus abreptam et commanducatam linguam in os tyranni
proiecit! Zenonis uero et Cleanthis clarius nomen Phalaris eculei quam omnium
rerum scientia fecerunt. <!-- 12 --> Sed istos, si libet, omittamus, quandoquidem
illustriores ut in ceteris, ita in hoc uirtutis genere plurimos ex nostris
habeamus! Nae Iob quidem, illius omnis patientiae exempli, quid aliud praedicatur
quam omnium bonorum iactura, orbitas filiorum, fetidissima ulcera, uermes et
totius corporis miseranda laceratio? Quo spectabiles et conspicui tres illi
gloriosissimi pueri prius apud Nabuchodonosor exercitumque eius, deinde apud
uniuersum orbem exstitere, nisi ardentissimi illius ignis camino, quem tanta
constantia intrepidi subierunt? Quo celebrantur tanta cum omnium dignitate
strenuissimi illi Machabaei; nonne furiosis Antiochi cruciatibus? Vel persecutio
impiissime Hiezabel Heliae quantae laudi ac splendori fuit? Aut Ioanni Baptistae
nonne insanus Herodis gladius supremum honoris ac gloriae cumulum adiecit? Et
apostoli quo alio quam sanguine fuso ecclesiae matris nostrae et totius
Christianae religionis fundamenta solidissima iecerunt? Quid Stephano, Laurentio,
Gregorio, Fabiano, Sebastiano, ceterisque martyribus tam insignes contulit palmas
et tam gloriosos parauit triumphos nisi saxa, crates, ignes, sagittae, eculei,
secures, atque<ref type="note" xml:id="r04836" target="n04836" n="2"/> alia tormenta et numero et genere perhorrenda?
<!-- 13 --> Tanta his omnibus tribulatio et poena contulit, quanta nullae
uoluptates et deliciae nec Sardanapalo, nec Epicuro, nec Croeso, nec reliquis
orientalibus regibus<ref type="note" xml:id="r04841" target="n04841" n="3"/>
conferre umquam potuerunt. Immo his, quos modo commemorauimus, et aliis omnibus
qui mollius uiuentes indulgere sibi studuerunt, otium segne illud praestitit ut
nec inter uiros quidem nominentur. <!-- 14 --> Latet enim (ut recte ille poeta
ait) "Inque bonis cessat non cognita rebus, / apparet Virtus arguiturque
malis."<ref type="note" xml:id="r04846" target="n04846" n="4"/>
<!-- 15 --> Et recte sane, quandoquidem Ciceronis testimonio uirtus a uiro
appellata est, uirtutum autem praecipua et uiro maxime propria fortitudo, cuius
munera duo sunt maxima: doloris mortisque contemptio; his qui uti negligit dum
usus uenit, procul dubio non potest nec nomen recte uiri retinere.<ref type="note" xml:id="r04851" target="n04851" n="5"/>
</p>
<p><!-- 16 --> Hac ipsa ratione et paupertatis omniumque aliarum miseriarum ac
infortuniorum tolerantiam bonam esse poteris persuadere, quae nunc studio
breuitatis omittere cogimur, maxime cum ista ingeniis uel leuiter eruditis inuentu
difficilia esse non possunt, multosque futuros non dubitamus qui et talia qualia
nos et longe aptiora post hanc nostram tenuem admonitionem ualebunt excogitare.
Proinde huic quinto loco hic finem imponamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 12</add> Sextus locus a iudicio sapientum</head>
<p><!-- 1 --> Sexto loco diximus posse probari malum non esse illud quod multi
sapientes uiri concupiscunt aut concupierunt. Neque enim uerisimile uidetur
sapientes uiros aliud quam bonum expetere,<ref type="note" xml:id="r04868" target="n04868" n="1"/> quandoquidem sapientes non essent si,
quod cognoscerent malum, tamen appeterent: appetitio namque testimonio
philosophorum nisi boni esse nequit et praesertim sapientum, qui falli non
consueuerunt. <!-- 2 --> Videmus autem uiros et quidem sapientissimos
sanctissimosque mortem optasse, ut hunc ipsum, cuius iam meminimus, Socratem, qui
Apollinis iudicio sapiens est<ref type="note" xml:id="r04873" target="n04873" n="2"/> appellatus. <!-- 3 --> Hanc Zeno libens amplexus
est, hanc Theramenes in poculo a triginta Athenarum tyrannis oblatam laetus hausit
epotoque ueneno pateram excussit atque illam subridens publico tradidit seruo
dicens: "Defer hanc ad Critiam, cui eam propinaui." Erat autem hic Critias ex
omnibus tyrannis crudelissimus, qui diuino iudicio breui eum consecutus est.<ref type="note" xml:id="r04878" target="n04878" n="3"/>
<!-- 4 --> Et Lacedaemonius ille qui auiditate ad mortem properabat, cui dictum ab
inimico est cum duceretur ad supplicium: "Legesne Lycurgi contemnis?" quod hilaris
pergeret, respondit: "Ego uero illis ingentes ago gratias quae me ea poena
multauerunt quam sine mutuatione et sine usura possem dissoluere."</p>
<p><!-- 5 --> Sed quid in recensendis nominibus huiusmodi uirorum tempus tero, cum
nullus fere umquam sapientum fuerit, qui mortem uel magnopere non optauerit
dilatam uel oblatam lubens non exceperit.<ref type="note" xml:id="r04887" target="n04887" n="1"/>
<!-- 6 --> Quod quidem et sanctis omnibus usu uenisse cognouimus; nam legimus
Heliam his uerbis Dominum obsecrasse:</p>
<p>"Sufficit mihi Domine. Tolle quaeso hanc animam a me; numquid ego melior sum
patribus meis."<ref type="note" xml:id="r04895" target="n04895" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Psalmistae quoque sacri haec uox est:</p>
<p>"Heu me, quia incolatus meus prolongatus est habitare cum habitantibus
Cedar."<ref type="note" xml:id="r04905" target="n04905" n="1"/>
</p>
<p>Quid putas hic cupiebat, qui longiorem querebatur uitam, aliud quam mortem?</p>
<p><!-- 8 --> Paulo quoque eadem mens fuit cum ait: "Cupio dissolui et esse cum
Christo."<ref type="note" xml:id="r04915" target="n04915" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Et ille gloriosissimus pontifex Martinus quid aliud optabat, cum
dicebat:</p>
<p>"Tolle, obsecro, Domine, iam me, uerumtamen si populo tuo sum necessarius, non
recuso laborem."<ref type="note" xml:id="r04925" target="n04925" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Denique nullus sanctorum umquam fuit qui mortem et precatus et cupide
non sit et amplexus.<ref type="note" xml:id="r04932" target="n04932" n="1"/>
<!-- 11 --> Quod nimirum apertissimum maximumque potest esse argumentum mortem
bonam esse et minime malam. <!-- 12 --> Hac eadem ratione et paupertatem,
tormenta, plagas, ceterasque miserias bonas poteris insinuare, quippe quas multi
sapientissimi maximique uiri uel sponte assumpserunt uel illatas laeti
susceperunt.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Sexto loco diximus posse probari malum non esse illud quod multi
sapientes uiri concupiscunt aut concupierunt. Neque enim uerisimile uidetur
sapientes uiros aliud quam bonum expetere,<ref type="note" xml:id="r04950" target="n04950" n="1"/> quandoquidem sapientes non essent si,
quod cognoscerent malum, tamen appeterent: appetitio namque testimonio
philosophorum nisi boni esse nequit et praesertim sapientum, qui falli non
consueuerunt. <!-- 2 --> Videmus autem uiros et quidem sapientissimos
sanctissimosque mortem optasse, ut hunc ipsum, cuius iam meminimus, Socratem, qui
Apollinis iudicio sapiens est<ref type="note" xml:id="r04955" target="n04955" n="2"/> appellatus. <!-- 3 --> Hanc Zeno libens amplexus
est, hanc Theramenes in poculo a triginta Athenarum tyrannis oblatam laetus hausit
epotoque ueneno pateram excussit atque illam subridens publico tradidit seruo
dicens: "Defer hanc ad Critiam, cui eam propinaui." Erat autem hic Critias ex
omnibus tyrannis crudelissimus, qui diuino iudicio breui eum consecutus est.<ref type="note" xml:id="r04960" target="n04960" n="3"/>
<!-- 4 --> Et Lacedaemonius ille qui auiditate ad mortem properabat, cui dictum ab
inimico est cum duceretur ad supplicium: "Legesne Lycurgi contemnis?" quod hilaris
pergeret, respondit: "Ego uero illis ingentes ago gratias quae me ea poena
multauerunt quam sine mutuatione et sine usura possem dissoluere."</p>
<p><!-- 5 --> Sed quid in recensendis nominibus huiusmodi uirorum tempus tero, cum
nullus fere umquam sapientum fuerit, qui mortem uel magnopere non optauerit
dilatam uel oblatam lubens non exceperit.<ref type="note" xml:id="r04969" target="n04969" n="1"/>
<!-- 6 --> Quod quidem et sanctis omnibus usu uenisse cognouimus; nam legimus
Heliam his uerbis Dominum obsecrasse:</p>
<p>"Sufficit mihi Domine. Tolle quaeso hanc animam a me; numquid ego melior sum
patribus meis."<ref type="note" xml:id="r04977" target="n04977" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Psalmistae quoque sacri haec uox est:</p>
<p>"Heu me, quia incolatus meus prolongatus est habitare cum habitantibus
Cedar."<ref type="note" xml:id="r04987" target="n04987" n="1"/>
</p>
<p>Quid putas hic cupiebat, qui longiorem querebatur uitam, aliud quam mortem?</p>
<p><!-- 8 --> Paulo quoque eadem mens fuit cum ait: "Cupio dissolui et esse cum
Christo."<ref type="note" xml:id="r04997" target="n04997" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Et ille gloriosissimus pontifex Martinus quid aliud optabat, cum
dicebat:</p>
<p>"Tolle, obsecro, Domine, iam me, uerumtamen si populo tuo sum necessarius, non
recuso laborem."<ref type="note" xml:id="r05007" target="n05007" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Denique nullus sanctorum umquam fuit qui mortem et precatus et cupide
non sit et amplexus.<ref type="note" xml:id="r05014" target="n05014" n="1"/>
<!-- 11 --> Quod nimirum apertissimum maximumque potest esse argumentum mortem
bonam esse et minime malam. <!-- 12 --> Hac eadem ratione et paupertatem,
tormenta, plagas, ceterasque miserias bonas poteris insinuare, quippe quas multi
sapientissimi maximique uiri uel sponte assumpserunt uel illatas laeti
susceperunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 13</add> Septimus locus a contrario et de incommodis uitae</head>
<p><!-- 1 --> Restat igitur nunc septimus et ultimus locus quo aduersitates casusque
omnes doceri poterunt esse boni, qui locus a contrario accipitur, hoc est ut, quem
casum bonum esse persuadere uolumus, eius contrarium malum esse ostendamus.
<!-- 2 --> Atque hic locus uniuersaliter in omnibus rerum detrimentis
oportunissime adhiberi potest. Vt si mortem uoluerimus persuadere malam non esse,
explicemus uitae aerumnas, afflictiones, sollicitudines, labores, et alias
miserias uniuersas, sicuti Augustinus egregie fecit secundo et uigesimo libro
eorum, quos de ciuitate Dei conscripsit, ubi ita ait:</p>
<p>In hac uita quam nouimus, in qua adhuc sumus, cuius temptationes, immo quam totam
temptationem, quam diu in ea sumus, quantum libet proficiamus, perpeti non
desinimus, quae sint iudicia Dei circa genus humanum, quis poterit explicare? Nam
quod ad primam originem pertinet omnem mortalium propaginem fuisse damnatam haec
ipsa uita, si uita dicenda est tot et tantis malis plena, testatur. Quid enim
aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua omnis error
existit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscepit, ut homo ab illo
liberari sine labore et dolore timere<ref type="note" xml:id="r05036" target="n05036" n="1"/> non possit.
Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus atque luctu, a damnis et
damnationibus et deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab
omnibus uiolentis facinoribus et sceleribus alienis, quandoquidem ab eis et
damnatio et captiuitas et uincula et carceres et exilia et cruciatus et amputatio
membrorum et priuatio sensuum et oppressio corporis ad obscenam libidinem
opprimentis explendam et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid ab innumeris
casibus, qui forinsecus corpori formidantur aestibus et frigoribus, tempestatibus
et imbribus, coruscatione tonitruum, grandine, fulmine, motibus hiatibusque
terrarum, oppressionibus ruinarum, ab offensionibus et pauore uel etiam malitia
iumentorum tot uenenis fruticum, aquarum, ranarum, bestiarum, ac ferarum, ultimo
uero molestiis uel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex rabido
cane, ut etiam blanda et amica suo domino bestia nonnumquam uehementius et amarius
quam leones draconesque metuantur faciantque hominem, quem forte acta
tractauerunt, cogitatione pestifera ita rabiosum ut a parentibus coniuge filiis
peius omni bestia formidetur. Quae mala patiuntur nauigando, quae terrena itinera
gradientes? Quis ambulat ubique non inopinatis subiacens casibus? De foro quidam
rediens domum sanis pedibus suis cecidit, pedem fregit, et ex illo uulnere hanc
uitam finiuit. Quid uidetur sedente<ref type="note" xml:id="r05039" target="n05039" n="2"/>
securius; et tamen de sella in qua sedebat Eli sacerdos cecidit et mortuus est.
Agricolae, immo uero omnes homines, quot et quantos a caelo et terra uel a
perniciosis animalibus causis metuunt agrorum fructibus? Solent tamen de frumentis
tandem collectis et reconditis esse securi; sed quibusdam, quod nouimus, prouentum
optimum fluuius improuisus fugientibus hominibus de horreis eiecit atque abstulit.
Contra milleformes daemonum incursus quis innocentia sua fidit; quandoquidem ne
quis fideret etiam paruulos baptizatos, quibus certe nihil est innocentius,
aliquando sic uexant ut in eis maxime Deo ita sinente monstratur huius uitae
flenda calamitas et alterius desideranda felicitas. Iam uero de ipso corpore tot
existunt morborum mala ut nec libris medicorum cuncta comprehensa sint, in quorum
pluribus ac paene omnibus ipsa etiam argumenta et medicamenta tormenta sunt, ut
homines a malis poenarum eruantur auxilio. Nonne ad hoc producit sitientes homines
ardor immanis ut urinam quoque humanam uel etiam suam biberent, nonne ad hoc fames
ut a carnibus hominum se abstinere non possent, nec inuentos homines mortuos, sed
propter hoc a se occisos, nec quoslibet alienos, uerum etiam filios matres
incredibili crudelitate, quam rabida esuries faciebat, absumerent."<ref type="note" xml:id="r05042" target="n05042" n="3"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Multa quoque et alia, quae referre longum esset, de hac ratione
praeclare eo in libro disputat, fortasse non segnius quam ille Cyrenaicus
Hegesias, quem tradunt ita strenue in hanc partem quodam in libro suo disseruisse
ut multos ad mortem sibi ipsis consistendam prouocasset, idcirco a Ptolomaeo ne is
legeretur liber, edicto sublatus est<ref type="note" xml:id="r05049" target="n05049" n="1"/>.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 14</add> Quod mors sit bona</head>
<p><!-- 1 --> His itaque rationibus uidetur satis copiose declaratum mortem bonam
potius esse quam malam, quam ueritatem daemones quoque, licet sint mendacissimi,
cum dictis, tum factis negare tamen non ualuerunt.<ref type="note" xml:id="r05062" target="n05062" n="1"/>
<!-- 2 --> Refert enim Cicero</p>
<p>Trinacreum quendam Elysium, cum grauiter mortem filii maereret, uenisse in
siccomantium querentem quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis
tres huiusmodi uersiculos datos:</p>
<p>"Ignari homines in uita mentibus errant:</p>
<p>Euthynous potitur fatorum numine laeto</p>
<p>Sic fuit utilius finiri ipsique tibique."<ref type="note" xml:id="r05079" target="n05079" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Apollo quoque Delphicus non inuenit in humanis precium maius, quod
Trophonio et Agamedi pro extructo templo persolueret, quam mortem. Cum enim
templum hi exaedificassent, precati sunt Apollinem nominatim nihil, sed quod
optimum homini esset, id operis sui daret mercedem; quod Apollo se daturum
pollicitus est. Itaque post diem tertium eius diei mortui sunt; quo declarauit
daemon homini nihil melius morte posse dari.<ref type="note" xml:id="r05086" target="n05086" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Simile huic Solon Atheniensis Croeso Lydorum regi in cena rogatus
quemnam in terris beatum uidisset, retulit de illis duobus fratribus
Cleobolo<ref type="note" xml:id="r05093" target="n05093" n="1"/> et Bitone, quorum mater cum sacerdos esset et dies festus
Iunonis apud Argiuos instaret, in quo sacerdoti adesse necessitas summa erat, et
boues ei ex agro praesto ad horam non essent, tum iuuenes temporis interclusi
angustia iugum subeuntes per quinque ac quadraginta stadia matrem uehentes mira
celeritate ad templum toto praestolante populo ac spectante perduxere dicentibus
omnibus et acclamantibus felicem matrem,<ref type="note" xml:id="r05096" target="n05096" n="2"/> quae natos tali ac tanta pietate procreasset; ea re delectata
admodum sacerdos ingentique perfusa gaudio stans ante simulacrum precata est deam
ut filiis suis daret quod optimum homini contingere posset. Vbi igitur
sacrificatum epulatumque est, Cleoboles<ref type="note" xml:id="r05099" target="n05099" n="3"/> et Biton in ipso fano quiescentes uitam exhalasse inuenti sunt. Ita et
daemonis iudicio mortem non solum non esse malam, sed optimum hominis munus
determinatum est, quippe quae hominem tantis liberat malis quantis a uita
oneratur.</p>
<p><!-- 5 --> Nec uita haec propitio, sed irato Deo data esse uidetur ipso doctissimo
sanctissimoque uiro Augustino attestante, qui uno et uigesimo libro de ciuitate
Dei uitam hanc mortalium totam nihil aliud quam poenam dixit et post: "Ira dei",
inquit, "est ista uita mortalis, ubi homo uanitati similis est et dies eius uelut
umbra praetereunt."<ref type="note" xml:id="r05106" target="n05106" n="1"/>
<!-- 6 --> Et centesimum trigesimumque primum tractans psalmum: "Hanc", ait,
"uitam nobis peccantibus dedit Deus ubi etiam necesse est ut homo a Deo
conteratur, ut in sudore et labore uultus sui, cum terra ei tribulos et spinas
parit."<ref type="note" xml:id="r05111" target="n05111" n="2"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Merito ergo maiores nostri corpus istud ergastulum animae nuncuparunt,
quandoquidem, quam diu in eo detinetur, necesse<ref type="note" xml:id="r05118" target="n05118" n="1"/>
est continuis laboribus iugiter maceretur. <!-- 8 --> Hinc et sapiens ait: Auis ad
uolandum et homo natus est ad labores. Et alia Scriptura dicit: Vniuersa uita
hominis militia est super terram. <ref type="note" xml:id="r05123" target="n05123" n="2"/>
<!-- 9 --> Ad quod respiciens Euripides poeta non insulsa utebatur sententia
dicens:</p>
<p>"nos decebat coetus celebrantis domum</p>
<p>lugere, ubi esset aliquis in lucem editus,</p>
<p>humanae uitae uaria reputantes mala;</p>
<p>at, qui labores morte finiuisset graues,</p>
<p>hunc omnes amicos laude et laetitia exsequi."<ref type="note" xml:id="r05143" target="n05143" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Quod institutum superiores Daciae populos diligentissime seruasse
scribit Herodotus. Nam ortum cuiusque paruuli domestici amici ac parentes magnis
excipiebant lamentis ac lacrimis querentes eum ad tantas miserias huius uitae
natum, funus uero choreis cantu diuersisque harmoniis magna cum laetitia
producebant, optime dicentes cum <add>eis</add> factum esse qui hac aerumnosa
molestissimaque uita sunt liberati.<ref type="note" xml:id="r05150" target="n05150" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Sed longius de morte dicendo quam forte expediebat prouecti sumus.
Reliquos ergo casus breuiter recenseamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 15</add> Contra auaritiam et de paupertate</head>
<p><!-- 1 --> <add>Alii</add> etiam casus aliaque infortunia hac ratione bona
docebuntur: utpote si paupertatem bonam persuadere uoluerimus<ref type="note" xml:id="r05167" target="n05167" n="1"/> apponamus ante oculos
sollicitudines, molestias, tormenta, calamitates, clades, mortes, et alias
miserias quas diuites pati consueuerunt. <!-- 2 --> Quod Horatius in primo sermone
pulchre attigit:</p>
<p>At bona pars hominum decepta cupidine falso</p>
<p>"Nil satis est", inquit, "quia tanti quantum habeas sis."</p>
<p>Quid facias illi? Iubeas miserum esse, libenter</p>
<p>quatenus id facit, ut quidam memoratur Athenis</p>
<p>sordidus ac diues populi contemnere uoces</p>
<p>sic solitus: "Populus me sibilat, at mihi plaudo</p>
<p>Ipse domi, simul hac nummos contemplor in arca."</p>
<p>Tantalus a labris sitiens fugientia captat</p>
<p>flumina; quid rides? Mutato nomine de te </p>
<p>fabula narratur: congestis undique saccis</p>
<p>congeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.</p>
<p>Nescis quo ualeat nummus, quem praebeat usum?</p>
<p>Panis ematur, holus, uini sextarius, ad</p>
<p>quis humana sibi doleat natura negatis.</p>
<p>An uigilare metu exanimem noctesque diesque</p>
<p>formidare malos fures incendia seruos</p>
<p>ne te compilent fugientes<ref type="note" xml:id="r05223" target="n05223" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Haec enim sunt continua diuitis studia, hae praecipuae curae quibus
incessanter coquitur. <!-- 4 --> "Ardet namque", ut inquit Gregorius, "aestu
concupiscentiae et multiplici custodiae cura; si potentiorem uidet, timet
raptorem; si inferiorem, suspicatur furem." <!-- 5 --> Ac infelix tot mala
sustinet quot in caelo sunt sidera, et cum omnia habeat, se ipsum non habet; ab
illo quippe possidetur cuius se putat possessorem, et cui imperare credit, illius
saeuissimam tolerat tyrannidem. <!-- 6 --> Siquidem diues omnis statim sub
auaritiae miserandum iugum<ref type="note" xml:id="r05236" target="n05236" n="1"/> mittitur, illi se totum dedit, illius leges ad unguem exequitur
et eas uiolare maximum nefas ducit, alios cibos non capit nisi quos ipsa iusserit.
<!-- 7 --> Si atrum proponit panem, uorat infelix dicens:</p>
<p>"Hoc bene sic" tunicatum cum sale mordens </p>
<p>cepe et farratam pueris plaudentibus ollam </p>
<p>pannosa faecem morientis sorbet aceti.<ref type="note" xml:id="r05250" target="n05250" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Quamuis enim mucidum ei offerat uinum, bibit tamen miser, licet clausis
oculis aut contracto supercilio.<ref type="note" xml:id="r05257" target="n05257" n="1"/>
<!-- 9 --> Iure hesterno carnibusque rancidis metuit <ref type="note" xml:id="r05262" target="n05262" n="2"/> saturari, largiri autem inopi socio uel pauxillum
cauet ac si esset capite interminatum. <!-- 10 --> Dormit quoad auaritia iusserit,
quiescit quantum ipsa indulget, uestit, spatiatur, ludit, ambulat, laborat, sedet,
denique omnia pro imperio cupiditatis facit. Nec speres hanc militiam infortunatam
posse etiam decrepita senectute emereri: immo quanto senesces magis, tanto abs te
duriora exiget seruitia, durioribusque<ref type="note" xml:id="r05267" target="n05267" n="3"/> grauabit oneribus. <!-- 11 --> Quae expertus Maronis amicus
Gallus honestissimo carmine ex persona senis uoluit deplorare.</p>
<p>Quid mihi diuitiae? Quarum si demeris usus</p>
<p>quamuis largus opis semper egenus ero,</p>
<p>immo etiam partis poena est incumbere rebus,</p>
<p>quas cum possideas est uiolare nefas:</p>
<p>non aliter sitiens uicinas Tantalus undas</p>
<p>captat et appositis abstinet ora cibis.</p>
<p>Efficior custos rerum magis ipse mearum</p>
<p>conseruans aliis quae periere mihi</p>
<p>sicut in auricomis dependens plurimus ortis</p>
<p>peruigil obseruat non sua poma draco.</p>
<p>Hinc me sollicitum torquent, sunt omnia curae,</p>
<p>hinc requies animo non fuit ulla meo.</p>
<p>Quaerere quae nequeo semper retinere laboro</p>
<p>et retinens semper nil tenuisse puto.<ref type="note" xml:id="r05314" target="n05314" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Nec mirum quidem quoniam, ut Gregorius sapientissime docet, diues
omnis semper curru uehitur quattuor uitiorum rotis reuoluto, pusillanimitate,
inhumanitate, contemptu Dei, mortisque obliuione. Trahitur autem duobus bobus,
tenacitate ac rapacitate: vis aurigam cognoscere, ipse est habendi ardor. Huic tam
insigni triumphatori omnis cupiditatum acclamat turba<ref type="note" xml:id="r05321" target="n05321" n="1"/>
eumque ouantem usque ad Ditis palatia producit. <!-- 13 --> Mortuus est enim diues
et sepultus in inferno; nam caelos scandere non speret, cum ueritas dicat<ref type="note" xml:id="r05326" target="n05326" n="2"/> possibilius esse camelo foramen acus
penetrare quam diuiti caelos ascendere.</p>
<p><!-- 14 --> Hic mihi cum Iacobo exclamare libet:</p>
<p>Agite nunc, diuites, et plorate ululantes in miseriis uestris, quae aduenient
uobis; diuitiae uestre putrefactae sunt et uestimenta uestra a tineis comesta;
aurum et argentum uestrum aeruginauit et aerugo eorum in testimonium uobis erit et
manducabit carnes uestras sicut ignis. Thesaurizastis uobis iram in nouissimis
diebus.<ref type="note" xml:id="r05336" target="n05336" n="1"/>
</p>
<p><!-- 15 --> Et si haec uana putatis, ut soletis harum rerum falso splendore
decepti et execrati, considerate saltem, miseri, quot cernitis locupletes sedulo
insidias pati, quot discrimina adire, quot subire molestias doloresque, quot
uidetis quotidie ob diuitias in tyrannorum foedissimis macerari carceribus, quot a
piratis, latronibus, praedonibus propter opes cruciantur necantur<ref type="note" xml:id="r05343" target="n05343" n="1"/> et
iugulantur, quot audistis et uidistis ob amissas pecunias mortem sibi turpissimam
consciuisse aut ignominiosissimo dolore uita excessisse!</p>
<p><!-- 16 --> Refert Hermippus Graecus Menippum cynicum cum uidisset pecuniam, quam
magno studio male comparauerat, dolo ereptam, prae acerbitate laqueo uitam
finisse. <!-- 17 --> Narrant quoque fide digni historiarum scriptores, quod etiam
Vergilius attigit, Pigmalionem Sychaeum auunculum suum eundemque generum sine
respectu pietatis occidisse cupientem ei thesauros, quos eum reconditos tenere
acceperat, auferre,<ref type="note" xml:id="r05352" target="n05352" n="1"/> a Polymnestore autem rege Traciae Polydorum regis Priami filium cupidine
auri, quod ei Priamus una cum filio crediderat, impiissime necatum.
<!-- 18 --> Venerant ad Antigonum Gallorum legati componendae pacis gratia, quos
rex opulentissime pro sua magnificentia excipere cupiens ac honorare magnam uim
auri atque argenti mensis exposuit; illi eius desiderio capti simul et spe praedae
accensi infensiore animo, quam uenerant, discesserunt, suosque ad tam diuitem
praedam magnis instigant studiis, congressos<ref type="note" xml:id="r05357" target="n05357" n="2"/> uix maxima caede Antigonus pacificauit. <!-- 19 --> Ita
aurum et Antigonum in discrimen omnium fortunarum et Gallos ad illud<ref type="note" xml:id="r05362" target="n05362" n="3"/> aspirantes in necem magnam adduxit.
<!-- 20 --> Alexandro nihil aliud dicitur Darium totumque orientem suppeditasse
quam nimiae barbarorum deliciae; quippe quis Macedones, postquam gustauerunt,
ueluti canes sagacissimi odorata semita obliti coniugum ac liberorum et tam longae
difficilisque militiae immemores eorum inhaerentes uestigiis nusquam absistebant
donec optata praeda potirentur.</p>
<p><!-- 21 --> Pulchra uineae possessio Naboth morte condemnauit. Nimiae opes
Sodomitas igni sempiterno tradiderunt. Nonne et Gedeon, quem pauperem angelus
uisitauerat, legimus successu fortunarum elatum a beniuolentia Dei excidisse;
nonne Ieroboam, qui primus adolescens bonae indolis et industrius dicebatur,
regias opes adeptus preuaricatus est fabricatoque aureo uitulo grauiter Deum
offendit? Et Salomoni magis rerum habundantia<ref type="note" xml:id="r05371" target="n05371" n="1"/> nocuit quam profuit sapientia. <!-- 22 --> Cur ita? Nempe domini
testimonio spinae sunt diuitiae<ref type="note" xml:id="r05376" target="n05376" n="2"/> bonumque semen excrescere non
sinunt, sed suffocant et obruunt. <!-- 23 --> Verum dices, fuerunt tamen diuites
plerique dilecti amicique dei, ut Abraham, Isaac, Iacob, Ioseph, Dauid, Ezechias,
Constantinus, duoque gloriosissimi Vngariae reges Stephanus eiusque filius
Ladislaus, et alii tam cum magistratu quam priuati uiri santissimi complures.
Minime, inquam, aliquis horum diues fuit, licet omnes habundauerint<ref type="note" xml:id="r05381" target="n05381" n="3"/> rerum
plurima substantia. <!-- 24 --> Neque enim diuitem facit exuberans census et larga
opum copia, sed animus his deditus et deuinctus, qualis illorum erat nemini.
Singuli enim illud propheticum sequebantur consilium: Diuitiae si affluant, nolite
cor apponere.<ref type="note" xml:id="r05386" target="n05386" n="4"/>
</p>
<p><!-- 25 --> Proinde et Dauid, tametsi amplissimum teneret imperium, pauperem se
tamen et inopem ubique appellat et iure quidem, quoniam diuitias omnes non pluris
quam lutum pendebat.</p>
<p><!-- 26 --> Hoc si tu quoque feceris, in amissione rerum tuarum consolatione non
indigebis. Nemo enim, ut alias diximus, iacturam illius rei dolere potest, quam
non diligit.</p>
<p><!-- 27 --> Ita igitur paupertas ex contrario diuitiarum malo bona esse astruitur.
Hoc modo et Boethius, ut fortunam prosperam malam esse doceret, aduersae fortunae
multas utilitates prudentissime explicauit dicens:</p>
<p>illa semper spe felicitatis, cum uidetur esse blanda, mentitur. Haec semper uera
est cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit; illa
mendacium spe bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis
absoluit. Itaque illam uideas uentosam fluentem suique semper ignaram, hanc
sobriam succinctamque et ipsius seueritatis exercitatione prudentem. Postremo illa
felix a uero bono deuios blanditiis trahit, aduersa plerumque uera ad bona reduces
unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas quod amicorum tibi fidelium
mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit? Haec tibi certos sodalium
uultus ambiguosque secreuit. Discedens suos abstulit, tuos reliquit; quanti hoc,
integer cum tu uidebaris tibi fortunatus, emisses. Nunc amissas opes quaere; quod
pretiosissimum est genus diuitiarum, amicos inuenisti.<ref type="note" xml:id="r05404" target="n05404" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 16</add> Contra tyrannidem</head>
<p><!-- 1 --> Hac eadem ratione et imperium, potentiam, seu principatum malum esse
docebimus si recensebimus curas, suspiciones, anxietates, metus, pericula,
crudeles exitus et cetera id genus, quae potentibus magnisque uiris accidere
consueuerunt, ut Cicero fecit in extrema Tusculanarum quaestionum, ubi per uitam
Dionysii omnium tyrannorum uitam pulcherrime expressit; quam nos quoque cum
propter eloquentiam singularem, tum propter traditionis nostrae confirmationem
ipsius uerbis referre uolumus. Ait ergo:</p>
<p>Dionysius, qui duo de XL annos tyrannus Siracusanorum fuit, quos ex famulis
locupletum seruos delegerat, quibus nomen seruitutis ipse detraxerat et quibusdam
conuenis et feris barbaris corporis custodiam commitebat, ita propter iniustam
dominatus cupiditatem in carcere quodammodo ipse se incluserat. Quin etiam ne
tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. Itaque sordido
ancillarique seruitio regiae uirgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum
patris, et tamen ab his ipsis, cum iam essent adultae, ferrum remouit instituitque
ut candentibus gladium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent. Cumque duas
uxores haberet, Aristomachem ciuem suam, Doridem aut Locrensem, sic noctu ad eas
uentitabat ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. Et cum fossa lata lectum
circumdedisset, eiusque fossae transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum,
cum fores cubiculi clauserat, detorquebat. Idem cum in communibus suggestis
consistere non auderet, contionari e turri alta solebat. Atque is cum pila ludere
uellet, (studiose enim id factitabat) tunicamque poneret, adolescentulo, quem
amabat, tradidisse gladium dicitur; hic cum quidam familiaris iocans dixisset:
"Huic quidem certe uitam tuam committis", arrisissetque adolescens, utrumque
iussit interfici: alterum quia uiam demonstrasset interimendi sui, alterum quia
dictum id risu approbauisset. Atque eo facto sic doluit nihil ut tulerit grauius
in uita; quem enim uehementer amarat, occiderat. Sic distrahuntur contrarias in
partes impotentium cupiditates: cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum.
Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicauit quam esset beatus; nam, cum quidam ex
eius assentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias eius, opes,
maiestatem, rerum habundantiam<ref type="note" xml:id="r05420" target="n05420" n="1"/>,
magnificentiam aedium regiarum, negaretque quenquam beatiorem fuisse, "Visne
igitur, o Damocles, quoniam haec te uita delectat, ipse eadem degustare et
fortunam experiri meam?" Cum se ille cupere dixisset, collocari iussit hominem in
aureo lecto strato pulcherrimo textili stragulo magnificis operibus picto
abacosque compluris ornauit argento auroque celato. Tum ad mensam eximia forma
pueros delectos iussit consistere eosque ad nutum illius intuentis ministrare
diligenter; aderant unguenta, coronae, incendebantur odores, mensae
conquisitissimis epulis extruebantur; fortunatus sibi Damocles uidebatur. In hoc
medio apparatu fulgentem gladium e lacunari seta equina appensum dimitti iussit,
ut impenderet illius beati ceruicibus. Itaque nec pulchros illos administratores
aspiciebat, nec plenum artis argentum, nec manum porrigebat in mensam; iam ipse
defluebant coronae. Denique exorauit tyrannum ut abire liceret, quod iam beatus
nollet esse.<ref type="note" xml:id="r05423" target="n05423" n="2"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Quo commento calidissimo satis declarauit Dionysius nullas rerum
fortunas, nullas diuitiarum copias, nullam denique potentiam illi esse iocundam,
cuius animus grauioribus curis sedulo coquitur; quod quidem usu uenire solet
uniuersis qui rem publicam administrare aut aliis quorumque modo imperare
consueuerunt. <!-- 3 --> Tyranni enim sibi metuunt, legitimos autem principes
necesse est pro salute incolumitateque suorum iugiter esse sollicitos curareque
sedulo ut satis tutati defensique sint ab iniuriis aliorum; et ne unus alio uim
ullam aut molestiam inferat, nullo alter alterum damno afficiat, nihil contumeliae
praebeat, denique uniuersa prouideat, quantum per ipsum fieri potest, quae ad bene
lauteque uiuendum cum illis, tum domesticis suis necessaria esse<ref type="note" xml:id="r05432" target="n05432" n="1"/> uidentur. <!-- 4 --> Ex quo tamen uniuerso labore et
perpetua sollicitudine sua nihil amplius commodi utilitatisue referunt quam
plerique ex familiaribus eorum, cum nec consumere amplius possint quam aliquis
seruorum<ref type="note" xml:id="r05437" target="n05437" n="2"/> aut amicorum ipsorum,
nec ampliore uestimentorum ornatu uti, nec aliarum rerum ulla expleri uoluptate.
<!-- 5 --> Nec uelim credas cunctorum imperantium aliam esse mercedem praeterquam
quod eis uenientibus assurgimus, priores salutamus, dominosque uocitamus.<ref type="note" xml:id="r05442" target="n05442" n="3"/>
<!-- 6 --> Ceterum uidendum est uiro sapienti an tam exiguis fumus et tenuissima
leuissimaque aura congruum sit praemium dignumque ob quod homo tot et tantas
sollicitudines capiat tantis consumatus curis et ueluti Sulla noctes insomnes
transigat, timeat omnes, saepius nec uxori nec liberis confidat, numquam uel cibum
uel somnum capiat securum.</p>
<p><!-- 7 --> Sed quis saeuissimus diriora inimico suo sciuisset imprecari mala quam
quae dominandi cupidi tamquam furiis infernalibus acti sponte sua subeunt? Hanelas
toto pulmone, haspiras<ref type="note" xml:id="r05451" target="n05451" n="1"/> ad principatum,
uniuersis contendis uiribus, ruis in arma amens, extendere ultra terminos terrarum
fines imperii optas, cui mox tres uilissimi soli passus satis erunt.
<!-- 8 --> Moreris demens et, qui uniuerso orbi<ref type="note" xml:id="r05456" target="n05456" n="2"/>
timori esse laborabas, a muribus spurcissimis sordidissimisque uermibus statim
contemneris. <!-- 9 --> Nec speres ad hanc miseriam lento aut consueto mortalium
gradu descendere, quandoquidem</p>
<p>ad generum Cereris sine cede et uulnere pauci </p>
<p>descendunt reges et sicca morte tyranni.<ref type="note" xml:id="r05467" target="n05467" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 17</add> Contra cupidos laudis</head>
<p><!-- 1 --> Quod si dicas "Famam tamen et gloriam uiro sine culpa quaerere semper
concessum fuit, quippe qua nec dulcius nec suauius quicquam in uita humana esse
potuit," – proh pudor! miserandam hominum mentis caecitatem<ref type="note" xml:id="r05480" target="n05480" n="1"/>, quae numquam in se curant
descendere, aut quales ipsi sint diligentius examinare, atque ita se componere ut
innocentiae integritatisque suae conscientia ualeant gaudere! <!-- 2 --> Non nos,
ubi sumus, miseri quaerimus: circum fora uolitamus, uulgi insani ora insaniores
oberramus, ex illis pendemus hiantes, in illis nos futiles quaerimus; quales
quantique apud ea resideamus, primis in uotis habemus.<ref type="note" xml:id="r05485" target="n05485" n="2"/>
<!-- 3 --> Non curo si mille ulceribus morbidum iecur putrescat, modo me popellus
probum dicat uel egregium. O admirabilem sapientiam, o sanctimoniam singularem,
quae fabrorum, cerdonum, pastorum, rusticorumque iudicio stabilitur, quae tantum
et ponderis et diuturnitatis habet, quantum insano uulgo et plebeculae omni folio
uolubiliori collibuerit! <!-- 4 --> En tibi egregium sapientem, qui nisi
uolentibus fatuis sapiens esse nequit; en sanctissimum uirum nefaria impudentia
consecratum; en uenerandam probitatem turpissimo<ref type="note" xml:id="r05492" target="n05492" n="3"/> scelere comparatam, quae, quam primum flagitiosi
uoluerint, improba esse incipiet!</p>
<p><!-- 5 --> At non talis erat qui dicebat Oleum peccatoris non impinguabit caput
meum.<ref type="note" xml:id="r05499" target="n05499" n="1"/>
<!-- 6 --> Optime enim nouerat quod scriptum est:</p>
<p>Vae uobis diuitibus, qui habetis consolationem uestram. Vae uobis, qui saturati
estis, quia esurietis. Vae uobis, qui ridetis et iocatis, quia lugebitis et
flebitis. Vae cum benedixerint uobis homines,<ref type="note" xml:id="r05507" target="n05507" n="1"/>
</p>
<p>quoniam nemo laudat nisi quae diligit; homines autem mundani, nisi quae mundi
sunt, aliud diligunt nihil; porro qui mundi est, non est dei. <!-- 7 --> Nonne
uides hac eadem ratione uae et illis esse, qui a malis cupiunt laudari, siquidem
qui scelestorum laudem affectat, se quoque scelestum esse manifeste profitetur.
Hinc ille cui dictum est: "Male de te locuntur homines", sapientissime respondit:
"Si boni mouerer quidem, sed boni male loqui nesciunt. Sin mali equidem gaudeo,
quippe quibus displicere magna laus est."<ref type="note" xml:id="r05515" target="n05515" n="1"/>
<!-- 8 --> Sed adde quod prudenti bonorum etiam laudatio quaerenda non est, ne
illud ex euangelio referatur: "Recepisti mercedem tuam."<ref type="note" xml:id="r05520" target="n05520" n="2"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Quid ergo nobis prodest, ut sancte monet Hieronymus, </p>
<p>si illi nos laudent quibus placere peccatum est, quidue obest si uituperent? Cur
non uituperatio plus prodest quam obest laudatio? Audiamus modo quod ille uas
electionis et doctor gentium dicat et quo nos, ne hominibus placere uelimus,
hortatur exemplo: "Si hominibus", inquit, "placerem, Christi seruus non essem."
Vnde nulli dubium est eos Christo seruire non posse qui hominibus optant potius
quam Christo placere; contenti ergo interim simus hominibus displicere, tantum ut
Christo placeamus; nec eorum laudibus oblectemur qui non alios quam sibi similes
laudare consueuerunt.<ref type="note" xml:id="r05530" target="n05530" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Et hoc modo ostendendo contrarium illius quod dolemus malum esse
commutamus in animo auditoris illam, quam conceperat, mali opinionem, atque ita et
aegritudinis totam subuertimus sedem. <!-- 11 --> Similiter faciendum est si
quando quempiam bonis dolere accidat alienis, ut inuidis contingere solet.
Persuadeamus illa bona non esse, sicuti fecit Seneca quando est illum consolatus
qui aegre ferebat quendam magna comitatum caterua incedere; "Mel", inquit, "muscae
sequuntur, cadauera uel mures uel lupi, frumenta formicae; praedam sequitur ista
turba, non hominem."<ref type="note" xml:id="r05539" target="n05539" n="1"/>
<!-- 12 --> Quibus uerbis egregie declarauit illum honorem non esse inimico illius
exhibitum, sed diuitiis ad quas illa turba intenta anhelabat.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Restat igitur nunc septimus et ultimus locus quo aduersitates casusque
omnes doceri poterunt esse boni, qui locus a contrario accipitur, hoc est ut, quem
casum bonum esse persuadere uolumus, eius contrarium malum esse ostendamus.
<!-- 2 --> Atque hic locus uniuersaliter in omnibus rerum detrimentis
oportunissime adhiberi potest. Vt si mortem uoluerimus persuadere malam non esse,
explicemus uitae aerumnas, afflictiones, sollicitudines, labores, et alias
miserias uniuersas, sicuti Augustinus egregie fecit secundo et uigesimo libro
eorum, quos de ciuitate Dei conscripsit, ubi ita ait:</p>
<p>In hac uita quam nouimus, in qua adhuc sumus, cuius temptationes, immo quam totam
temptationem, quam diu in ea sumus, quantum libet proficiamus, perpeti non
desinimus, quae sint iudicia Dei circa genus humanum, quis poterit explicare? Nam
quod ad primam originem pertinet omnem mortalium propaginem fuisse damnatam haec
ipsa uita, si uita dicenda est tot et tantis malis plena, testatur. Quid enim
aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua omnis error
existit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscepit, ut homo ab illo
liberari sine labore et dolore timere<ref type="note" xml:id="r05560" target="n05560" n="1"/> non possit.
Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus atque luctu, a damnis et
damnationibus et deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab
omnibus uiolentis facinoribus et sceleribus alienis, quandoquidem ab eis et
damnatio et captiuitas et uincula et carceres et exilia et cruciatus et amputatio
membrorum et priuatio sensuum et oppressio corporis ad obscenam libidinem
opprimentis explendam et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid ab innumeris
casibus, qui forinsecus corpori formidantur aestibus et frigoribus, tempestatibus
et imbribus, coruscatione tonitruum, grandine, fulmine, motibus hiatibusque
terrarum, oppressionibus ruinarum, ab offensionibus et pauore uel etiam malitia
iumentorum tot uenenis fruticum, aquarum, ranarum, bestiarum, ac ferarum, ultimo
uero molestiis uel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex rabido
cane, ut etiam blanda et amica suo domino bestia nonnumquam uehementius et amarius
quam leones draconesque metuantur faciantque hominem, quem forte acta
tractauerunt, cogitatione pestifera ita rabiosum ut a parentibus coniuge filiis
peius omni bestia formidetur. Quae mala patiuntur nauigando, quae terrena itinera
gradientes? Quis ambulat ubique non inopinatis subiacens casibus? De foro quidam
rediens domum sanis pedibus suis cecidit, pedem fregit, et ex illo uulnere hanc
uitam finiuit. Quid uidetur sedente<ref type="note" xml:id="r05563" target="n05563" n="2"/>
securius; et tamen de sella in qua sedebat Eli sacerdos cecidit et mortuus est.
Agricolae, immo uero omnes homines, quot et quantos a caelo et terra uel a
perniciosis animalibus causis metuunt agrorum fructibus? Solent tamen de frumentis
tandem collectis et reconditis esse securi; sed quibusdam, quod nouimus, prouentum
optimum fluuius improuisus fugientibus hominibus de horreis eiecit atque abstulit.
Contra milleformes daemonum incursus quis innocentia sua fidit; quandoquidem ne
quis fideret etiam paruulos baptizatos, quibus certe nihil est innocentius,
aliquando sic uexant ut in eis maxime Deo ita sinente monstratur huius uitae
flenda calamitas et alterius desideranda felicitas. Iam uero de ipso corpore tot
existunt morborum mala ut nec libris medicorum cuncta comprehensa sint, in quorum
pluribus ac paene omnibus ipsa etiam argumenta et medicamenta tormenta sunt, ut
homines a malis poenarum eruantur auxilio. Nonne ad hoc producit sitientes homines
ardor immanis ut urinam quoque humanam uel etiam suam biberent, nonne ad hoc fames
ut a carnibus hominum se abstinere non possent, nec inuentos homines mortuos, sed
propter hoc a se occisos, nec quoslibet alienos, uerum etiam filios matres
incredibili crudelitate, quam rabida esuries faciebat, absumerent."<ref type="note" xml:id="r05566" target="n05566" n="3"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Multa quoque et alia, quae referre longum esset, de hac ratione
praeclare eo in libro disputat, fortasse non segnius quam ille Cyrenaicus
Hegesias, quem tradunt ita strenue in hanc partem quodam in libro suo disseruisse
ut multos ad mortem sibi ipsis consistendam prouocasset, idcirco a Ptolomaeo ne is
legeretur liber, edicto sublatus est<ref type="note" xml:id="r05573" target="n05573" n="1"/>.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 14</add> Quod mors sit bona</head>
<p><!-- 1 --> His itaque rationibus uidetur satis copiose declaratum mortem bonam
potius esse quam malam, quam ueritatem daemones quoque, licet sint mendacissimi,
cum dictis, tum factis negare tamen non ualuerunt.<ref type="note" xml:id="r05586" target="n05586" n="1"/>
<!-- 2 --> Refert enim Cicero</p>
<p>Trinacreum quendam Elysium, cum grauiter mortem filii maereret, uenisse in
siccomantium querentem quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis
tres huiusmodi uersiculos datos:</p>
<p>"Ignari homines in uita mentibus errant:</p>
<p>Euthynous potitur fatorum numine laeto</p>
<p>Sic fuit utilius finiri ipsique tibique."<ref type="note" xml:id="r05603" target="n05603" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Apollo quoque Delphicus non inuenit in humanis precium maius, quod
Trophonio et Agamedi pro extructo templo persolueret, quam mortem. Cum enim
templum hi exaedificassent, precati sunt Apollinem nominatim nihil, sed quod
optimum homini esset, id operis sui daret mercedem; quod Apollo se daturum
pollicitus est. Itaque post diem tertium eius diei mortui sunt; quo declarauit
daemon homini nihil melius morte posse dari.<ref type="note" xml:id="r05610" target="n05610" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Simile huic Solon Atheniensis Croeso Lydorum regi in cena rogatus
quemnam in terris beatum uidisset, retulit de illis duobus fratribus
Cleobolo<ref type="note" xml:id="r05617" target="n05617" n="1"/> et Bitone, quorum mater cum sacerdos esset et dies festus
Iunonis apud Argiuos instaret, in quo sacerdoti adesse necessitas summa erat, et
boues ei ex agro praesto ad horam non essent, tum iuuenes temporis interclusi
angustia iugum subeuntes per quinque ac quadraginta stadia matrem uehentes mira
celeritate ad templum toto praestolante populo ac spectante perduxere dicentibus
omnibus et acclamantibus felicem matrem,<ref type="note" xml:id="r05620" target="n05620" n="2"/> quae natos tali ac tanta pietate procreasset; ea re delectata
admodum sacerdos ingentique perfusa gaudio stans ante simulacrum precata est deam
ut filiis suis daret quod optimum homini contingere posset. Vbi igitur
sacrificatum epulatumque est, Cleoboles<ref type="note" xml:id="r05623" target="n05623" n="3"/> et Biton in ipso fano quiescentes uitam exhalasse inuenti sunt. Ita et
daemonis iudicio mortem non solum non esse malam, sed optimum hominis munus
determinatum est, quippe quae hominem tantis liberat malis quantis a uita
oneratur.</p>
<p><!-- 5 --> Nec uita haec propitio, sed irato Deo data esse uidetur ipso doctissimo
sanctissimoque uiro Augustino attestante, qui uno et uigesimo libro de ciuitate
Dei uitam hanc mortalium totam nihil aliud quam poenam dixit et post: "Ira dei",
inquit, "est ista uita mortalis, ubi homo uanitati similis est et dies eius uelut
umbra praetereunt."<ref type="note" xml:id="r05630" target="n05630" n="1"/>
<!-- 6 --> Et centesimum trigesimumque primum tractans psalmum: "Hanc", ait,
"uitam nobis peccantibus dedit Deus ubi etiam necesse est ut homo a Deo
conteratur, ut in sudore et labore uultus sui, cum terra ei tribulos et spinas
parit."<ref type="note" xml:id="r05635" target="n05635" n="2"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Merito ergo maiores nostri corpus istud ergastulum animae nuncuparunt,
quandoquidem, quam diu in eo detinetur, necesse<ref type="note" xml:id="r05642" target="n05642" n="1"/>
est continuis laboribus iugiter maceretur. <!-- 8 --> Hinc et sapiens ait: Auis ad
uolandum et homo natus est ad labores. Et alia Scriptura dicit: Vniuersa uita
hominis militia est super terram. <ref type="note" xml:id="r05647" target="n05647" n="2"/>
<!-- 9 --> Ad quod respiciens Euripides poeta non insulsa utebatur sententia
dicens:</p>
<p>"nos decebat coetus celebrantis domum</p>
<p>lugere, ubi esset aliquis in lucem editus,</p>
<p>humanae uitae uaria reputantes mala;</p>
<p>at, qui labores morte finiuisset graues,</p>
<p>hunc omnes amicos laude et laetitia exsequi."<ref type="note" xml:id="r05667" target="n05667" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Quod institutum superiores Daciae populos diligentissime seruasse
scribit Herodotus. Nam ortum cuiusque paruuli domestici amici ac parentes magnis
excipiebant lamentis ac lacrimis querentes eum ad tantas miserias huius uitae
natum, funus uero choreis cantu diuersisque harmoniis magna cum laetitia
producebant, optime dicentes cum <add>eis</add> factum esse qui hac aerumnosa
molestissimaque uita sunt liberati.<ref type="note" xml:id="r05674" target="n05674" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Sed longius de morte dicendo quam forte expediebat prouecti sumus.
Reliquos ergo casus breuiter recenseamus.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> His itaque rationibus uidetur satis copiose declaratum mortem bonam
potius esse quam malam, quam ueritatem daemones quoque, licet sint mendacissimi,
cum dictis, tum factis negare tamen non ualuerunt.<ref type="note" xml:id="r05692" target="n05692" n="1"/>
<!-- 2 --> Refert enim Cicero</p>
<p>Trinacreum quendam Elysium, cum grauiter mortem filii maereret, uenisse in
siccomantium querentem quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in tabellis
tres huiusmodi uersiculos datos:</p>
<l>"Ignari homines in uita mentibus errant:</l>
<l>Euthynous potitur fatorum numine laeto</l>
<l>Sic fuit utilius finiri ipsique tibique."<ref type="note" xml:id="r05709" target="n05709" n="1"/>
</l>
<p><!-- 3 --> Apollo quoque Delphicus non inuenit in humanis precium maius, quod
Trophonio et Agamedi pro extructo templo persolueret, quam mortem. Cum enim
templum hi exaedificassent, precati sunt Apollinem nominatim nihil, sed quod
optimum homini esset, id operis sui daret mercedem; quod Apollo se daturum
pollicitus est. Itaque post diem tertium eius diei mortui sunt; quo declarauit
daemon homini nihil melius morte posse dari.<ref type="note" xml:id="r05716" target="n05716" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Simile huic Solon Atheniensis Croeso Lydorum regi in cena rogatus
quemnam in terris beatum uidisset, retulit de illis duobus fratribus
Cleobolo<ref type="note" xml:id="r05723" target="n05723" n="1"/> et Bitone, quorum mater cum sacerdos esset et dies festus
Iunonis apud Argiuos instaret, in quo sacerdoti adesse necessitas summa erat, et
boues ei ex agro praesto ad horam non essent, tum iuuenes temporis interclusi
angustia iugum subeuntes per quinque ac quadraginta stadia matrem uehentes mira
celeritate ad templum toto praestolante populo ac spectante perduxere dicentibus
omnibus et acclamantibus felicem matrem,<ref type="note" xml:id="r05726" target="n05726" n="2"/> quae natos tali ac tanta pietate procreasset; ea re delectata
admodum sacerdos ingentique perfusa gaudio stans ante simulacrum precata est deam
ut filiis suis daret quod optimum homini contingere posset. Vbi igitur
sacrificatum epulatumque est, Cleoboles<ref type="note" xml:id="r05729" target="n05729" n="3"/> et Biton in ipso fano quiescentes uitam exhalasse inuenti sunt. Ita et
daemonis iudicio mortem non solum non esse malam, sed optimum hominis munus
determinatum est, quippe quae hominem tantis liberat malis quantis a uita
oneratur.</p>
<p><!-- 5 --> Nec uita haec propitio, sed irato Deo data esse uidetur ipso doctissimo
sanctissimoque uiro Augustino attestante, qui uno et uigesimo libro de ciuitate
Dei uitam hanc mortalium totam nihil aliud quam poenam dixit et post: "Ira dei",
inquit, "est ista uita mortalis, ubi homo uanitati similis est et dies eius uelut
umbra praetereunt."<ref type="note" xml:id="r05736" target="n05736" n="1"/>
<!-- 6 --> Et centesimum trigesimumque primum tractans psalmum: "Hanc", ait,
"uitam nobis peccantibus dedit Deus ubi etiam necesse est ut homo a Deo
conteratur, ut in sudore et labore uultus sui, cum terra ei tribulos et spinas
parit."<ref type="note" xml:id="r05741" target="n05741" n="2"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Merito ergo maiores nostri corpus istud ergastulum animae nuncuparunt,
quandoquidem, quam diu in eo detinetur, necesse<ref type="note" xml:id="r05748" target="n05748" n="1"/>
est continuis laboribus iugiter maceretur. <!-- 8 --> Hinc et sapiens ait: Auis ad
uolandum et homo natus est ad labores. Et alia Scriptura dicit: Vniuersa uita
hominis militia est super terram. <ref type="note" xml:id="r05753" target="n05753" n="2"/>
<!-- 9 --> Ad quod respiciens Euripides poeta non insulsa utebatur sententia
dicens:</p>
<p>"nos decebat coetus celebrantis domum</p>
<p>lugere, ubi esset aliquis in lucem editus,</p>
<p>humanae uitae uaria reputantes mala;</p>
<p>at, qui labores morte finiuisset graues,</p>
<p>hunc omnes amicos laude et laetitia exsequi."<ref type="note" xml:id="r05773" target="n05773" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Quod institutum superiores Daciae populos diligentissime seruasse
scribit Herodotus. Nam ortum cuiusque paruuli domestici amici ac parentes magnis
excipiebant lamentis ac lacrimis querentes eum ad tantas miserias huius uitae
natum, funus uero choreis cantu diuersisque harmoniis magna cum laetitia
producebant, optime dicentes cum <add>eis</add> factum esse qui hac aerumnosa
molestissimaque uita sunt liberati.<ref type="note" xml:id="r05780" target="n05780" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Sed longius de morte dicendo quam forte expediebat prouecti sumus.
Reliquos ergo casus breuiter recenseamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 15</add> Contra auaritiam et de paupertate</head>
<p><!-- 1 --> <add>Alii</add> etiam casus aliaque infortunia hac ratione bona
docebuntur: utpote si paupertatem bonam persuadere uoluerimus<ref type="note" xml:id="r05797" target="n05797" n="1"/> apponamus ante oculos
sollicitudines, molestias, tormenta, calamitates, clades, mortes, et alias
miserias quas diuites pati consueuerunt. <!-- 2 --> Quod Horatius in primo sermone
pulchre attigit:</p>
<p>At bona pars hominum decepta cupidine falso</p>
<p>"Nil satis est", inquit, "quia tanti quantum habeas sis."</p>
<p>Quid facias illi? Iubeas miserum esse, libenter</p>
<p>quatenus id facit, ut quidam memoratur Athenis</p>
<p>sordidus ac diues populi contemnere uoces</p>
<p>sic solitus: "Populus me sibilat, at mihi plaudo</p>
<p>Ipse domi, simul hac nummos contemplor in arca."</p>
<p>Tantalus a labris sitiens fugientia captat</p>
<p>flumina; quid rides? Mutato nomine de te </p>
<p>fabula narratur: congestis undique saccis</p>
<p>congeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.</p>
<p>Nescis quo ualeat nummus, quem praebeat usum?</p>
<p>Panis ematur, holus, uini sextarius, ad</p>
<p>quis humana sibi doleat natura negatis.</p>
<p>An uigilare metu exanimem noctesque diesque</p>
<p>formidare malos fures incendia seruos</p>
<p>ne te compilent fugientes<ref type="note" xml:id="r05853" target="n05853" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Haec enim sunt continua diuitis studia, hae praecipuae curae quibus
incessanter coquitur. <!-- 4 --> "Ardet namque", ut inquit Gregorius, "aestu
concupiscentiae et multiplici custodiae cura; si potentiorem uidet, timet
raptorem; si inferiorem, suspicatur furem." <!-- 5 --> Ac infelix tot mala
sustinet quot in caelo sunt sidera, et cum omnia habeat, se ipsum non habet; ab
illo quippe possidetur cuius se putat possessorem, et cui imperare credit, illius
saeuissimam tolerat tyrannidem. <!-- 6 --> Siquidem diues omnis statim sub
auaritiae miserandum iugum<ref type="note" xml:id="r05866" target="n05866" n="1"/> mittitur, illi se totum dedit, illius leges ad unguem exequitur
et eas uiolare maximum nefas ducit, alios cibos non capit nisi quos ipsa iusserit.
<!-- 7 --> Si atrum proponit panem, uorat infelix dicens:</p>
<p>"Hoc bene sic" tunicatum cum sale mordens </p>
<p>cepe et farratam pueris plaudentibus ollam </p>
<p>pannosa faecem morientis sorbet aceti.<ref type="note" xml:id="r05880" target="n05880" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Quamuis enim mucidum ei offerat uinum, bibit tamen miser, licet clausis
oculis aut contracto supercilio.<ref type="note" xml:id="r05887" target="n05887" n="1"/>
<!-- 9 --> Iure hesterno carnibusque rancidis metuit <ref type="note" xml:id="r05892" target="n05892" n="2"/> saturari, largiri autem inopi socio uel pauxillum
cauet ac si esset capite interminatum. <!-- 10 --> Dormit quoad auaritia iusserit,
quiescit quantum ipsa indulget, uestit, spatiatur, ludit, ambulat, laborat, sedet,
denique omnia pro imperio cupiditatis facit. Nec speres hanc militiam infortunatam
posse etiam decrepita senectute emereri: immo quanto senesces magis, tanto abs te
duriora exiget seruitia, durioribusque<ref type="note" xml:id="r05897" target="n05897" n="3"/> grauabit oneribus. <!-- 11 --> Quae expertus Maronis amicus
Gallus honestissimo carmine ex persona senis uoluit deplorare.</p>
<p>Quid mihi diuitiae? Quarum si demeris usus</p>
<p>quamuis largus opis semper egenus ero,</p>
<p>immo etiam partis poena est incumbere rebus,</p>
<p>quas cum possideas est uiolare nefas:</p>
<p>non aliter sitiens uicinas Tantalus undas</p>
<p>captat et appositis abstinet ora cibis.</p>
<p>Efficior custos rerum magis ipse mearum</p>
<p>conseruans aliis quae periere mihi</p>
<p>sicut in auricomis dependens plurimus ortis</p>
<p>peruigil obseruat non sua poma draco.</p>
<p>Hinc me sollicitum torquent, sunt omnia curae,</p>
<p>hinc requies animo non fuit ulla meo.</p>
<p>Quaerere quae nequeo semper retinere laboro</p>
<p>et retinens semper nil tenuisse puto.<ref type="note" xml:id="r05944" target="n05944" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Nec mirum quidem quoniam, ut Gregorius sapientissime docet, diues
omnis semper curru uehitur quattuor uitiorum rotis reuoluto, pusillanimitate,
inhumanitate, contemptu Dei, mortisque obliuione. Trahitur autem duobus bobus,
tenacitate ac rapacitate: vis aurigam cognoscere, ipse est habendi ardor. Huic tam
insigni triumphatori omnis cupiditatum acclamat turba<ref type="note" xml:id="r05951" target="n05951" n="1"/>
eumque ouantem usque ad Ditis palatia producit. <!-- 13 --> Mortuus est enim diues
et sepultus in inferno; nam caelos scandere non speret, cum ueritas dicat<ref type="note" xml:id="r05956" target="n05956" n="2"/> possibilius esse camelo foramen acus
penetrare quam diuiti caelos ascendere.</p>
<p><!-- 14 --> Hic mihi cum Iacobo exclamare libet:</p>
<p>Agite nunc, diuites, et plorate ululantes in miseriis uestris, quae aduenient
uobis; diuitiae uestre putrefactae sunt et uestimenta uestra a tineis comesta;
aurum et argentum uestrum aeruginauit et aerugo eorum in testimonium uobis erit et
manducabit carnes uestras sicut ignis. Thesaurizastis uobis iram in nouissimis
diebus.<ref type="note" xml:id="r05966" target="n05966" n="1"/>
</p>
<p><!-- 15 --> Et si haec uana putatis, ut soletis harum rerum falso splendore
decepti et execrati, considerate saltem, miseri, quot cernitis locupletes sedulo
insidias pati, quot discrimina adire, quot subire molestias doloresque, quot
uidetis quotidie ob diuitias in tyrannorum foedissimis macerari carceribus, quot a
piratis, latronibus, praedonibus propter opes cruciantur necantur<ref type="note" xml:id="r05973" target="n05973" n="1"/> et
iugulantur, quot audistis et uidistis ob amissas pecunias mortem sibi turpissimam
consciuisse aut ignominiosissimo dolore uita excessisse!</p>
<p><!-- 16 --> Refert Hermippus Graecus Menippum cynicum cum uidisset pecuniam, quam
magno studio male comparauerat, dolo ereptam, prae acerbitate laqueo uitam
finisse. <!-- 17 --> Narrant quoque fide digni historiarum scriptores, quod etiam
Vergilius attigit, Pigmalionem Sychaeum auunculum suum eundemque generum sine
respectu pietatis occidisse cupientem ei thesauros, quos eum reconditos tenere
acceperat, auferre,<ref type="note" xml:id="r05982" target="n05982" n="1"/> a Polymnestore autem rege Traciae Polydorum regis Priami filium cupidine
auri, quod ei Priamus una cum filio crediderat, impiissime necatum.
<!-- 18 --> Venerant ad Antigonum Gallorum legati componendae pacis gratia, quos
rex opulentissime pro sua magnificentia excipere cupiens ac honorare magnam uim
auri atque argenti mensis exposuit; illi eius desiderio capti simul et spe praedae
accensi infensiore animo, quam uenerant, discesserunt, suosque ad tam diuitem
praedam magnis instigant studiis, congressos<ref type="note" xml:id="r05987" target="n05987" n="2"/> uix maxima caede Antigonus pacificauit. <!-- 19 --> Ita
aurum et Antigonum in discrimen omnium fortunarum et Gallos ad illud<ref type="note" xml:id="r05992" target="n05992" n="3"/> aspirantes in necem magnam adduxit.
<!-- 20 --> Alexandro nihil aliud dicitur Darium totumque orientem suppeditasse
quam nimiae barbarorum deliciae; quippe quis Macedones, postquam gustauerunt,
ueluti canes sagacissimi odorata semita obliti coniugum ac liberorum et tam longae
difficilisque militiae immemores eorum inhaerentes uestigiis nusquam absistebant
donec optata praeda potirentur.</p>
<p><!-- 21 --> Pulchra <FONT COLOR="#CC3300"><b>uineae</b></FONT> possessio Naboth morte condemnauit. Nimiae opes
Sodomitas igni sempiterno tradiderunt. Nonne et Gedeon, quem pauperem angelus
uisitauerat, legimus successu fortunarum elatum a beniuolentia Dei excidisse;
nonne Ieroboam, qui primus adolescens bonae indolis et industrius dicebatur,
regias opes adeptus preuaricatus est fabricatoque aureo uitulo grauiter Deum
offendit? Et Salomoni magis rerum habundantia<ref type="note" xml:id="r06001" target="n06001" n="1"/> nocuit quam profuit sapientia. <!-- 22 --> Cur ita? Nempe domini
testimonio spinae sunt diuitiae<ref type="note" xml:id="r06006" target="n06006" n="2"/> bonumque semen excrescere non
sinunt, sed suffocant et obruunt. <!-- 23 --> Verum dices, fuerunt tamen diuites
plerique dilecti amicique dei, ut Abraham, Isaac, Iacob, Ioseph, Dauid, Ezechias,
Constantinus, duoque gloriosissimi Vngariae reges Stephanus eiusque filius
Ladislaus, et alii tam cum magistratu quam priuati uiri santissimi complures.
Minime, inquam, aliquis horum diues fuit, licet omnes habundauerint<ref type="note" xml:id="r06011" target="n06011" n="3"/> rerum
plurima substantia. <!-- 24 --> Neque enim diuitem facit exuberans census et larga
opum copia, sed animus his deditus et deuinctus, qualis illorum erat nemini.
Singuli enim illud propheticum sequebantur consilium: Diuitiae si affluant, nolite
cor apponere.<ref type="note" xml:id="r06016" target="n06016" n="4"/>
</p>
<p><!-- 25 --> Proinde et Dauid, tametsi amplissimum teneret imperium, pauperem se
tamen et inopem ubique appellat et iure quidem, quoniam diuitias omnes non pluris
quam lutum pendebat.</p>
<p><!-- 26 --> Hoc si tu quoque feceris, in amissione rerum tuarum consolatione non
indigebis. Nemo enim, ut alias diximus, iacturam illius rei dolere potest, quam
non diligit.</p>
<p><!-- 27 --> Ita igitur paupertas ex contrario diuitiarum malo bona esse astruitur.
Hoc modo et Boethius, ut fortunam prosperam malam esse doceret, aduersae fortunae
multas utilitates prudentissime explicauit dicens:</p>
<p>illa semper spe felicitatis, cum uidetur esse blanda, mentitur. Haec semper uera
est cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit; illa
mendacium spe bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis
absoluit. Itaque illam uideas uentosam fluentem suique semper ignaram, hanc
sobriam succinctamque et ipsius seueritatis exercitatione prudentem. Postremo illa
felix a uero bono deuios blanditiis trahit, aduersa plerumque uera ad bona reduces
unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas quod amicorum tibi fidelium
mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit? Haec tibi certos sodalium
uultus ambiguosque secreuit. Discedens suos abstulit, tuos reliquit; quanti hoc,
integer cum tu uidebaris tibi fortunatus, emisses. Nunc amissas opes quaere; quod
pretiosissimum est genus diuitiarum, amicos inuenisti.<ref type="note" xml:id="r06034" target="n06034" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> <add>Alii</add> etiam casus aliaque infortunia hac ratione bona
docebuntur: utpote si paupertatem bonam persuadere uoluerimus<ref type="note" xml:id="r06048" target="n06048" n="1"/> apponamus ante oculos
sollicitudines, molestias, tormenta, calamitates, clades, mortes, et alias
miserias quas diuites pati consueuerunt. <!-- 2 --> Quod Horatius in primo sermone
pulchre attigit:</p>
<p>At bona pars hominum decepta cupidine falso</p>
<p>"Nil satis est", inquit, "quia tanti quantum habeas sis."</p>
<p>Quid facias illi? Iubeas miserum esse, libenter</p>
<p>quatenus id facit, ut quidam memoratur Athenis</p>
<p>sordidus ac diues populi contemnere uoces</p>
<p>sic solitus: "Populus me sibilat, at mihi plaudo</p>
<p>Ipse domi, simul hac nummos contemplor in arca."</p>
<p>Tantalus a labris sitiens fugientia captat</p>
<p>flumina; quid rides? Mutato nomine de te </p>
<p>fabula narratur: congestis undique saccis</p>
<p>congeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.</p>
<p>Nescis quo ualeat nummus, quem praebeat usum?</p>
<p>Panis ematur, holus, uini sextarius, ad</p>
<p>quis humana sibi doleat natura negatis.</p>
<p>An uigilare metu exanimem noctesque diesque</p>
<p>formidare malos fures incendia seruos</p>
<p>ne te compilent fugientes<ref type="note" xml:id="r06104" target="n06104" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Haec enim sunt continua diuitis studia, hae praecipuae curae quibus
incessanter coquitur. <!-- 4 --> "Ardet namque", ut inquit Gregorius, "aestu
concupiscentiae et multiplici custodiae cura; si potentiorem uidet, timet
raptorem; si inferiorem, suspicatur furem." <!-- 5 --> Ac infelix tot mala
sustinet quot in caelo sunt sidera, et cum omnia habeat, se ipsum non habet; ab
illo quippe possidetur cuius se putat possessorem, et cui imperare credit, illius
saeuissimam tolerat tyrannidem. <!-- 6 --> Siquidem diues omnis statim sub
auaritiae miserandum iugum<ref type="note" xml:id="r06117" target="n06117" n="1"/> mittitur, illi se totum dedit, illius leges ad unguem exequitur
et eas uiolare maximum nefas ducit, alios cibos non capit nisi quos ipsa iusserit.
<!-- 7 --> Si atrum proponit panem, uorat infelix dicens:</p>
<p>"Hoc bene sic" tunicatum cum sale mordens </p>
<p>cepe et farratam pueris plaudentibus ollam </p>
<p>pannosa faecem morientis sorbet aceti.<ref type="note" xml:id="r06131" target="n06131" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Quamuis enim mucidum ei offerat uinum, bibit tamen miser, licet clausis
oculis aut contracto supercilio.<ref type="note" xml:id="r06138" target="n06138" n="1"/>
<!-- 9 --> Iure hesterno carnibusque rancidis metuit <ref type="note" xml:id="r06143" target="n06143" n="2"/> saturari, largiri autem inopi socio uel pauxillum
cauet ac si esset capite interminatum. <!-- 10 --> Dormit quoad auaritia iusserit,
quiescit quantum ipsa indulget, uestit, spatiatur, ludit, ambulat, laborat, sedet,
denique omnia pro imperio cupiditatis facit. Nec speres hanc militiam infortunatam
posse etiam decrepita senectute emereri: immo quanto senesces magis, tanto abs te
duriora exiget seruitia, durioribusque<ref type="note" xml:id="r06148" target="n06148" n="3"/> grauabit oneribus. <!-- 11 --> Quae expertus Maronis amicus
Gallus honestissimo carmine ex persona senis uoluit deplorare.</p>
<p>Quid mihi diuitiae? Quarum si demeris usus</p>
<p>quamuis largus opis semper egenus ero,</p>
<p>immo etiam partis poena est incumbere rebus,</p>
<p>quas cum possideas est uiolare nefas:</p>
<p>non aliter sitiens uicinas Tantalus undas</p>
<p>captat et appositis abstinet ora cibis.</p>
<p>Efficior custos rerum magis ipse mearum</p>
<p>conseruans aliis quae periere mihi</p>
<p>sicut in auricomis dependens plurimus ortis</p>
<p>peruigil obseruat non sua poma draco.</p>
<p>Hinc me sollicitum torquent, sunt omnia curae,</p>
<p>hinc requies animo non fuit ulla meo.</p>
<p>Quaerere quae nequeo semper retinere laboro</p>
<p>et retinens semper nil tenuisse puto.<ref type="note" xml:id="r06195" target="n06195" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Nec mirum quidem quoniam, ut Gregorius sapientissime docet, diues
omnis semper curru uehitur quattuor uitiorum rotis reuoluto, pusillanimitate,
inhumanitate, contemptu Dei, mortisque obliuione. Trahitur autem duobus bobus,
tenacitate ac rapacitate: vis aurigam cognoscere, ipse est habendi ardor. Huic tam
insigni triumphatori omnis cupiditatum acclamat turba<ref type="note" xml:id="r06202" target="n06202" n="1"/>
eumque ouantem usque ad Ditis palatia producit. <!-- 13 --> Mortuus est enim diues
et sepultus in inferno; nam caelos scandere non speret, cum ueritas dicat<ref type="note" xml:id="r06207" target="n06207" n="2"/> possibilius esse camelo foramen acus
penetrare quam diuiti caelos ascendere.</p>
<p><!-- 14 --> Hic mihi cum Iacobo exclamare libet:</p>
<p>Agite nunc, diuites, et plorate ululantes in miseriis uestris, quae aduenient
uobis; diuitiae uestre putrefactae sunt et uestimenta uestra a tineis comesta;
aurum et argentum uestrum aeruginauit et aerugo eorum in testimonium uobis erit et
manducabit carnes uestras sicut ignis. Thesaurizastis uobis iram in nouissimis
diebus.<ref type="note" xml:id="r06217" target="n06217" n="1"/>
</p>
<p><!-- 15 --> Et si haec uana putatis, ut soletis harum rerum falso splendore
decepti et execrati, considerate saltem, miseri, quot cernitis locupletes sedulo
insidias pati, quot discrimina adire, quot subire molestias doloresque, quot
uidetis quotidie ob diuitias in tyrannorum foedissimis macerari carceribus, quot a
piratis, latronibus, praedonibus propter opes cruciantur necantur<ref type="note" xml:id="r06224" target="n06224" n="1"/> et
iugulantur, quot audistis et uidistis ob amissas pecunias mortem sibi turpissimam
consciuisse aut ignominiosissimo dolore uita excessisse!</p>
<p><!-- 16 --> Refert Hermippus Graecus Menippum cynicum cum uidisset pecuniam, quam
magno studio male comparauerat, dolo ereptam, prae acerbitate laqueo uitam
finisse. <!-- 17 --> Narrant quoque fide digni historiarum scriptores, quod etiam
Vergilius attigit, Pigmalionem Sychaeum auunculum suum eundemque generum sine
respectu pietatis occidisse cupientem ei thesauros, quos eum reconditos tenere
acceperat, auferre,<ref type="note" xml:id="r06233" target="n06233" n="1"/> a Polymnestore autem rege Traciae Polydorum regis Priami filium cupidine
auri, quod ei Priamus una cum filio crediderat, impiissime necatum.
<!-- 18 --> Venerant ad Antigonum Gallorum legati componendae pacis gratia, quos
rex opulentissime pro sua magnificentia excipere cupiens ac honorare magnam uim
auri atque argenti mensis exposuit; illi eius desiderio capti simul et spe praedae
accensi infensiore animo, quam uenerant, discesserunt, suosque ad tam diuitem
praedam magnis instigant studiis, congressos<ref type="note" xml:id="r06238" target="n06238" n="2"/> uix maxima caede Antigonus pacificauit. <!-- 19 --> Ita
aurum et Antigonum in discrimen omnium fortunarum et Gallos ad illud<ref type="note" xml:id="r06243" target="n06243" n="3"/> aspirantes in necem magnam adduxit.
<!-- 20 --> Alexandro nihil aliud dicitur Darium totumque orientem suppeditasse
quam nimiae barbarorum deliciae; quippe quis Macedones, postquam gustauerunt,
ueluti canes sagacissimi odorata semita obliti coniugum ac liberorum et tam longae
difficilisque militiae immemores eorum inhaerentes uestigiis nusquam absistebant
donec optata praeda potirentur.</p>
<p><!-- 21 --> Pulchra uineae possessio Naboth morte condemnauit. Nimiae opes
Sodomitas igni sempiterno tradiderunt. Nonne et Gedeon, quem pauperem angelus
uisitauerat, legimus successu fortunarum elatum a beniuolentia Dei excidisse;
nonne Ieroboam, qui primus adolescens bonae indolis et industrius dicebatur,
regias opes adeptus preuaricatus est fabricatoque aureo uitulo grauiter Deum
offendit? Et Salomoni magis rerum habundantia<ref type="note" xml:id="r06252" target="n06252" n="1"/> nocuit quam profuit sapientia. <!-- 22 --> Cur ita? Nempe domini
testimonio spinae sunt diuitiae<ref type="note" xml:id="r06257" target="n06257" n="2"/> bonumque semen excrescere non
sinunt, sed suffocant et obruunt. <!-- 23 --> Verum dices, fuerunt tamen diuites
plerique dilecti amicique dei, ut Abraham, Isaac, Iacob, Ioseph, Dauid, Ezechias,
Constantinus, duoque gloriosissimi Vngariae reges Stephanus eiusque filius
Ladislaus, et alii tam cum magistratu quam priuati uiri santissimi complures.
Minime, inquam, aliquis horum diues fuit, licet omnes habundauerint<ref type="note" xml:id="r06262" target="n06262" n="3"/> rerum
plurima substantia. <!-- 24 --> Neque enim diuitem facit exuberans census et larga
opum copia, sed animus his deditus et deuinctus, qualis illorum erat nemini.
Singuli enim illud propheticum sequebantur consilium: Diuitiae si affluant, nolite
cor apponere.<ref type="note" xml:id="r06267" target="n06267" n="4"/>
</p>
<p><!-- 25 --> Proinde et Dauid, tametsi amplissimum teneret imperium, pauperem se
tamen et inopem ubique appellat et iure quidem, quoniam diuitias omnes non pluris
quam lutum pendebat.</p>
<p><!-- 26 --> Hoc si tu quoque feceris, in amissione rerum tuarum consolatione non
indigebis. Nemo enim, ut alias diximus, iacturam illius rei dolere potest, quam
non diligit.</p>
<p><!-- 27 --> Ita igitur paupertas ex contrario diuitiarum malo bona esse astruitur.
Hoc modo et Boethius, ut fortunam prosperam malam esse doceret, aduersae fortunae
multas utilitates prudentissime explicauit dicens:</p>
<p>illa semper spe felicitatis, cum uidetur esse blanda, mentitur. Haec semper uera
est cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit; illa
mendacium spe bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis
absoluit. Itaque illam uideas uentosam fluentem suique semper ignaram, hanc
sobriam succinctamque et ipsius seueritatis exercitatione prudentem. Postremo illa
felix a uero bono deuios blanditiis trahit, aduersa plerumque uera ad bona reduces
unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas quod amicorum tibi fidelium
mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit? Haec tibi certos sodalium
uultus ambiguosque secreuit. Discedens suos abstulit, tuos reliquit; quanti hoc,
integer cum tu uidebaris tibi fortunatus, emisses. Nunc amissas opes quaere; quod
pretiosissimum est genus diuitiarum, amicos inuenisti.<ref type="note" xml:id="r06285" target="n06285" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 16</add> Contra tyrannidem</head>
<p><!-- 1 --> Hac eadem ratione et imperium, potentiam, seu principatum malum esse
docebimus si recensebimus curas, suspiciones, anxietates, metus, pericula,
crudeles exitus et cetera id genus, quae potentibus magnisque uiris accidere
consueuerunt, ut Cicero fecit in extrema Tusculanarum quaestionum, ubi per uitam
Dionysii omnium tyrannorum uitam pulcherrime expressit; quam nos quoque cum
propter eloquentiam singularem, tum propter traditionis nostrae confirmationem
ipsius uerbis referre uolumus. Ait ergo:</p>
<p>Dionysius, qui duo de XL annos tyrannus Siracusanorum fuit, quos ex famulis
locupletum seruos delegerat, quibus nomen seruitutis ipse detraxerat et quibusdam
conuenis et feris barbaris corporis custodiam commitebat, ita propter iniustam
dominatus cupiditatem in carcere quodammodo ipse se incluserat. Quin etiam ne
tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. Itaque sordido
ancillarique seruitio regiae uirgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum
patris, et tamen ab his ipsis, cum iam essent adultae, ferrum remouit instituitque
ut candentibus gladium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent. Cumque duas
uxores haberet, Aristomachem ciuem suam, Doridem aut Locrensem, sic noctu ad eas
uentitabat ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. Et cum fossa lata lectum
circumdedisset, eiusque fossae transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum,
cum fores cubiculi clauserat, detorquebat. Idem cum in communibus suggestis
consistere non auderet, contionari e turri alta solebat. Atque is cum pila ludere
uellet, (studiose enim id factitabat) tunicamque poneret, adolescentulo, quem
amabat, tradidisse gladium dicitur; hic cum quidam familiaris iocans dixisset:
"Huic quidem certe uitam tuam committis", arrisissetque adolescens, utrumque
iussit interfici: alterum quia uiam demonstrasset interimendi sui, alterum quia
dictum id risu approbauisset. Atque eo facto sic doluit nihil ut tulerit grauius
in uita; quem enim uehementer amarat, occiderat. Sic distrahuntur contrarias in
partes impotentium cupiditates: cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum.
Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicauit quam esset beatus; nam, cum quidam ex
eius assentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias eius, opes,
maiestatem, rerum habundantiam<ref type="note" xml:id="r06301" target="n06301" n="1"/>,
magnificentiam aedium regiarum, negaretque quenquam beatiorem fuisse, "Visne
igitur, o Damocles, quoniam haec te uita delectat, ipse eadem degustare et
fortunam experiri meam?" Cum se ille cupere dixisset, collocari iussit hominem in
aureo lecto strato pulcherrimo textili stragulo magnificis operibus picto
abacosque compluris ornauit argento auroque celato. Tum ad mensam eximia forma
pueros delectos iussit consistere eosque ad nutum illius intuentis ministrare
diligenter; aderant unguenta, coronae, incendebantur odores, mensae
conquisitissimis epulis extruebantur; fortunatus sibi Damocles uidebatur. In hoc
medio apparatu fulgentem gladium e lacunari seta equina appensum dimitti iussit,
ut impenderet illius beati ceruicibus. Itaque nec pulchros illos administratores
aspiciebat, nec plenum artis argentum, nec manum porrigebat in mensam; iam ipse
defluebant coronae. Denique exorauit tyrannum ut abire liceret, quod iam beatus
nollet esse.<ref type="note" xml:id="r06304" target="n06304" n="2"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Quo commento calidissimo satis declarauit Dionysius nullas rerum
fortunas, nullas diuitiarum copias, nullam denique potentiam illi esse iocundam,
cuius animus grauioribus curis sedulo coquitur; quod quidem usu uenire solet
uniuersis qui rem publicam administrare aut aliis quorumque modo imperare
consueuerunt. <!-- 3 --> Tyranni enim sibi metuunt, legitimos autem principes
necesse est pro salute incolumitateque suorum iugiter esse sollicitos curareque
sedulo ut satis tutati defensique sint ab iniuriis aliorum; et ne unus alio uim
ullam aut molestiam inferat, nullo alter alterum damno afficiat, nihil contumeliae
praebeat, denique uniuersa prouideat, quantum per ipsum fieri potest, quae ad bene
lauteque uiuendum cum illis, tum domesticis suis necessaria esse<ref type="note" xml:id="r06313" target="n06313" n="1"/> uidentur. <!-- 4 --> Ex quo tamen uniuerso labore et
perpetua sollicitudine sua nihil amplius commodi utilitatisue referunt quam
plerique ex familiaribus eorum, cum nec consumere amplius possint quam aliquis
seruorum<ref type="note" xml:id="r06318" target="n06318" n="2"/> aut amicorum ipsorum,
nec ampliore uestimentorum ornatu uti, nec aliarum rerum ulla expleri uoluptate.
<!-- 5 --> Nec uelim credas cunctorum imperantium aliam esse mercedem praeterquam
quod eis uenientibus assurgimus, priores salutamus, dominosque uocitamus.<ref type="note" xml:id="r06323" target="n06323" n="3"/>
<!-- 6 --> Ceterum uidendum est uiro sapienti an tam exiguis fumus et tenuissima
leuissimaque aura congruum sit praemium dignumque ob quod homo tot et tantas
sollicitudines capiat tantis consumatus curis et ueluti Sulla noctes insomnes
transigat, timeat omnes, saepius nec uxori nec liberis confidat, numquam uel cibum
uel somnum capiat securum.</p>
<p><!-- 7 --> Sed quis saeuissimus diriora inimico suo sciuisset imprecari mala quam
quae dominandi cupidi tamquam furiis infernalibus acti sponte sua subeunt? Hanelas
toto pulmone, haspiras<ref type="note" xml:id="r06332" target="n06332" n="1"/> ad principatum,
uniuersis contendis uiribus, ruis in arma amens, extendere ultra terminos terrarum
fines imperii optas, cui mox tres uilissimi soli passus satis erunt.
<!-- 8 --> Moreris demens et, qui uniuerso orbi<ref type="note" xml:id="r06337" target="n06337" n="2"/>
timori esse laborabas, a muribus spurcissimis sordidissimisque uermibus statim
contemneris. <!-- 9 --> Nec speres ad hanc miseriam lento aut consueto mortalium
gradu descendere, quandoquidem</p>
<p>ad generum Cereris sine cede et uulnere pauci </p>
<p>descendunt reges et sicca morte tyranni.<ref type="note" xml:id="r06348" target="n06348" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Hac eadem ratione et imperium, potentiam, seu principatum malum esse
docebimus si recensebimus curas, suspiciones, anxietates, metus, pericula,
crudeles exitus et cetera id genus, quae potentibus magnisque uiris accidere
consueuerunt, ut Cicero fecit in extrema Tusculanarum quaestionum, ubi per uitam
Dionysii omnium tyrannorum uitam pulcherrime expressit; quam nos quoque cum
propter eloquentiam singularem, tum propter traditionis nostrae confirmationem
ipsius uerbis referre uolumus. Ait ergo:</p>
<p>Dionysius, qui duo de XL annos tyrannus Siracusanorum fuit, quos ex famulis
locupletum seruos delegerat, quibus nomen seruitutis ipse detraxerat et quibusdam
conuenis et feris barbaris corporis custodiam commitebat, ita propter iniustam
dominatus cupiditatem in carcere quodammodo ipse se incluserat. Quin etiam ne
tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. Itaque sordido
ancillarique seruitio regiae uirgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum
patris, et tamen ab his ipsis, cum iam essent adultae, ferrum remouit instituitque
ut candentibus gladium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent. Cumque duas
uxores haberet, Aristomachem ciuem suam, Doridem aut Locrensem, sic noctu ad eas
uentitabat ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. Et cum fossa lata lectum
circumdedisset, eiusque fossae transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum,
cum fores cubiculi clauserat, detorquebat. Idem cum in communibus suggestis
consistere non auderet, contionari e turri alta solebat. Atque is cum pila ludere
uellet, (studiose enim id factitabat) tunicamque poneret, adolescentulo, quem
amabat, tradidisse gladium dicitur; hic cum quidam familiaris iocans dixisset:
"Huic quidem certe uitam tuam committis", arrisissetque adolescens, utrumque
iussit interfici: alterum quia uiam demonstrasset interimendi sui, alterum quia
dictum id risu approbauisset. Atque eo facto sic doluit nihil ut tulerit grauius
in uita; quem enim uehementer amarat, occiderat. Sic distrahuntur contrarias in
partes impotentium cupiditates: cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum.
Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicauit quam esset beatus; nam, cum quidam ex
eius assentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias eius, opes,
maiestatem, rerum habundantiam<ref type="note" xml:id="r06365" target="n06365" n="1"/>,
magnificentiam aedium regiarum, negaretque quenquam beatiorem fuisse, "Visne
igitur, o Damocles, quoniam haec te uita delectat, ipse eadem degustare et
fortunam experiri meam?" Cum se ille cupere dixisset, collocari iussit hominem in
aureo lecto strato pulcherrimo textili stragulo magnificis operibus picto
abacosque compluris ornauit argento auroque celato. Tum ad mensam eximia forma
pueros delectos iussit consistere eosque ad nutum illius intuentis ministrare
diligenter; aderant unguenta, coronae, incendebantur odores, mensae
conquisitissimis epulis extruebantur; fortunatus sibi Damocles uidebatur. In hoc
medio apparatu fulgentem gladium e lacunari seta equina appensum dimitti iussit,
ut impenderet illius beati ceruicibus. Itaque nec pulchros illos administratores
aspiciebat, nec plenum artis argentum, nec manum porrigebat in mensam; iam ipse
defluebant coronae. Denique exorauit tyrannum ut abire liceret, quod iam beatus
nollet esse.<ref type="note" xml:id="r06368" target="n06368" n="2"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Quo commento calidissimo satis declarauit Dionysius nullas rerum
fortunas, nullas diuitiarum copias, nullam denique potentiam illi esse iocundam,
cuius animus grauioribus curis sedulo coquitur; quod quidem usu uenire solet
uniuersis qui rem publicam administrare aut aliis quorumque modo imperare
consueuerunt. <!-- 3 --> Tyranni enim sibi metuunt, legitimos autem principes
necesse est pro salute incolumitateque suorum iugiter esse sollicitos curareque
sedulo ut satis tutati defensique sint ab iniuriis aliorum; et ne unus alio uim
ullam aut molestiam inferat, nullo alter alterum damno afficiat, nihil contumeliae
praebeat, denique uniuersa prouideat, quantum per ipsum fieri potest, quae ad bene
lauteque uiuendum cum illis, tum domesticis suis necessaria esse<ref type="note" xml:id="r06377" target="n06377" n="1"/> uidentur. <!-- 4 --> Ex quo tamen uniuerso labore et
perpetua sollicitudine sua nihil amplius commodi utilitatisue referunt quam
plerique ex familiaribus eorum, cum nec consumere amplius possint quam aliquis
seruorum<ref type="note" xml:id="r06382" target="n06382" n="2"/> aut amicorum ipsorum,
nec ampliore uestimentorum ornatu uti, nec aliarum rerum ulla expleri uoluptate.
<!-- 5 --> Nec uelim credas cunctorum imperantium aliam esse mercedem praeterquam
quod eis uenientibus assurgimus, priores salutamus, dominosque uocitamus.<ref type="note" xml:id="r06387" target="n06387" n="3"/>
<!-- 6 --> Ceterum uidendum est uiro sapienti an tam exiguis fumus et tenuissima
leuissimaque aura congruum sit praemium dignumque ob quod homo tot et tantas
sollicitudines capiat tantis consumatus curis et ueluti Sulla noctes insomnes
transigat, timeat omnes, saepius nec uxori nec liberis confidat, numquam uel cibum
uel somnum capiat securum.</p>
<p><!-- 7 --> Sed quis saeuissimus diriora inimico suo sciuisset imprecari mala quam
quae dominandi cupidi tamquam furiis infernalibus acti sponte sua subeunt? Hanelas
toto pulmone, haspiras<ref type="note" xml:id="r06396" target="n06396" n="1"/> ad principatum,
uniuersis contendis uiribus, ruis in arma amens, extendere ultra terminos terrarum
fines imperii optas, cui mox tres uilissimi soli passus satis erunt.
<!-- 8 --> Moreris demens et, qui uniuerso orbi<ref type="note" xml:id="r06401" target="n06401" n="2"/>
timori esse laborabas, a muribus spurcissimis sordidissimisque uermibus statim
contemneris. <!-- 9 --> Nec speres ad hanc miseriam lento aut consueto mortalium
gradu descendere, quandoquidem</p>
<p>ad generum Cereris sine cede et uulnere pauci </p>
<p>descendunt reges et sicca morte tyranni.<ref type="note" xml:id="r06412" target="n06412" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 17</add> Contra cupidos laudis</head>
<p><!-- 1 --> Quod si dicas "Famam tamen et gloriam uiro sine culpa quaerere semper
concessum fuit, quippe qua nec dulcius nec suauius quicquam in uita humana esse
potuit," – proh pudor! miserandam hominum mentis caecitatem<ref type="note" xml:id="r06425" target="n06425" n="1"/>, quae numquam in se curant
descendere, aut quales ipsi sint diligentius examinare, atque ita se componere ut
innocentiae integritatisque suae conscientia ualeant gaudere! <!-- 2 --> Non nos,
ubi sumus, miseri quaerimus: circum fora uolitamus, uulgi insani ora insaniores
oberramus, ex illis pendemus hiantes, in illis nos futiles quaerimus; quales
quantique apud ea resideamus, primis in uotis habemus.<ref type="note" xml:id="r06430" target="n06430" n="2"/>
<!-- 3 --> Non curo si mille ulceribus morbidum iecur putrescat, modo me popellus
probum dicat uel egregium. O admirabilem sapientiam, o sanctimoniam singularem,
quae fabrorum, cerdonum, pastorum, rusticorumque iudicio stabilitur, quae tantum
et ponderis et diuturnitatis habet, quantum insano uulgo et plebeculae omni folio
uolubiliori collibuerit! <!-- 4 --> En tibi egregium sapientem, qui nisi
uolentibus fatuis sapiens esse nequit; en sanctissimum uirum nefaria impudentia
consecratum; en uenerandam probitatem turpissimo<ref type="note" xml:id="r06437" target="n06437" n="3"/> scelere comparatam, quae, quam primum flagitiosi
uoluerint, improba esse incipiet!</p>
<p><!-- 5 --> At non talis erat qui dicebat Oleum peccatoris non impinguabit caput
meum.<ref type="note" xml:id="r06444" target="n06444" n="1"/>
<!-- 6 --> Optime enim nouerat quod scriptum est:</p>
<p>Vae uobis diuitibus, qui habetis consolationem uestram. Vae uobis, qui saturati
estis, quia esurietis. Vae uobis, qui ridetis et iocatis, quia lugebitis et
flebitis. Vae cum benedixerint uobis homines,<ref type="note" xml:id="r06452" target="n06452" n="1"/>
</p>
<p>quoniam nemo laudat nisi quae diligit; homines autem mundani, nisi quae mundi
sunt, aliud diligunt nihil; porro qui mundi est, non est dei. <!-- 7 --> Nonne
uides hac eadem ratione uae et illis esse, qui a malis cupiunt laudari, siquidem
qui scelestorum laudem affectat, se quoque scelestum esse manifeste profitetur.
Hinc ille cui dictum est: "Male de te locuntur homines", sapientissime respondit:
"Si boni mouerer quidem, sed boni male loqui nesciunt. Sin mali equidem gaudeo,
quippe quibus displicere magna laus est."<ref type="note" xml:id="r06460" target="n06460" n="1"/>
<!-- 8 --> Sed adde quod prudenti bonorum etiam laudatio quaerenda non est, ne
illud ex euangelio referatur: "Recepisti mercedem tuam."<ref type="note" xml:id="r06465" target="n06465" n="2"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Quid ergo nobis prodest, ut sancte monet Hieronymus, </p>
<p>si illi nos laudent quibus placere peccatum est, quidue obest si uituperent? Cur
non uituperatio plus prodest quam obest laudatio? Audiamus modo quod ille uas
electionis et doctor gentium dicat et quo nos, ne hominibus placere uelimus,
hortatur exemplo: "Si hominibus", inquit, "placerem, Christi seruus non essem."
Vnde nulli dubium est eos Christo seruire non posse qui hominibus optant potius
quam Christo placere; contenti ergo interim simus hominibus displicere, tantum ut
Christo placeamus; nec eorum laudibus oblectemur qui non alios quam sibi similes
laudare consueuerunt.<ref type="note" xml:id="r06475" target="n06475" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Et hoc modo ostendendo contrarium illius quod dolemus malum esse
commutamus in animo auditoris illam, quam conceperat, mali opinionem, atque ita et
aegritudinis totam subuertimus sedem. <!-- 11 --> Similiter faciendum est si
quando quempiam bonis dolere accidat alienis, ut inuidis contingere solet.
Persuadeamus illa bona non esse, sicuti fecit Seneca quando est illum consolatus
qui aegre ferebat quendam magna comitatum caterua incedere; "Mel", inquit, "muscae
sequuntur, cadauera uel mures uel lupi, frumenta formicae; praedam sequitur ista
turba, non hominem."<ref type="note" xml:id="r06484" target="n06484" n="1"/>
<!-- 12 --> Quibus uerbis egregie declarauit illum honorem non esse inimico illius
exhibitum, sed diuitiis ad quas illa turba intenta anhelabat.</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Quod si dicas "Famam tamen et gloriam uiro sine culpa quaerere semper
concessum fuit, quippe qua nec dulcius nec suauius quicquam in uita humana esse
potuit," – proh pudor! miserandam hominum mentis caecitatem<ref type="note" xml:id="r06500" target="n06500" n="1"/>, quae numquam in se curant
descendere, aut quales ipsi sint diligentius examinare, atque ita se componere ut
innocentiae integritatisque suae conscientia ualeant gaudere! <!-- 2 --> Non nos,
ubi sumus, miseri quaerimus: circum fora uolitamus, uulgi insani ora insaniores
oberramus, ex illis pendemus hiantes, in illis nos futiles quaerimus; quales
quantique apud ea resideamus, primis in uotis habemus.<ref type="note" xml:id="r06505" target="n06505" n="2"/>
<!-- 3 --> Non curo si mille ulceribus morbidum iecur putrescat, modo me popellus
probum dicat uel egregium. O admirabilem sapientiam, o sanctimoniam singularem,
quae fabrorum, cerdonum, pastorum, rusticorumque iudicio stabilitur, quae tantum
et ponderis et diuturnitatis habet, quantum insano uulgo et plebeculae omni folio
uolubiliori collibuerit! <!-- 4 --> En tibi egregium sapientem, qui nisi
uolentibus fatuis sapiens esse nequit; en sanctissimum uirum nefaria impudentia
consecratum; en uenerandam probitatem turpissimo<ref type="note" xml:id="r06512" target="n06512" n="3"/> scelere comparatam, quae, quam primum flagitiosi
uoluerint, improba esse incipiet!</p>
<p><!-- 5 --> At non talis erat qui dicebat Oleum peccatoris non impinguabit caput
meum.<ref type="note" xml:id="r06519" target="n06519" n="1"/>
<!-- 6 --> Optime enim nouerat quod scriptum est:</p>
<p>Vae uobis diuitibus, qui habetis consolationem uestram. Vae uobis, qui saturati
estis, quia esurietis. Vae uobis, qui ridetis et iocatis, quia lugebitis et
flebitis. Vae cum benedixerint uobis homines,<ref type="note" xml:id="r06527" target="n06527" n="1"/>
</p>
<p>quoniam nemo laudat nisi quae diligit; homines autem mundani, nisi quae mundi
sunt, aliud diligunt nihil; porro qui mundi est, non est dei. <!-- 7 --> Nonne
uides hac eadem ratione uae et illis esse, qui a malis cupiunt laudari, siquidem
qui scelestorum laudem affectat, se quoque scelestum esse manifeste profitetur.
Hinc ille cui dictum est: "Male de te locuntur homines", sapientissime respondit:
"Si boni mouerer quidem, sed boni male loqui nesciunt. Sin mali equidem gaudeo,
quippe quibus displicere magna laus est."<ref type="note" xml:id="r06535" target="n06535" n="1"/>
<!-- 8 --> Sed adde quod prudenti bonorum etiam laudatio quaerenda non est, ne
illud ex euangelio referatur: "Recepisti mercedem tuam."<ref type="note" xml:id="r06540" target="n06540" n="2"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Quid ergo nobis prodest, ut sancte monet Hieronymus, </p>
<p>si illi nos laudent quibus placere peccatum est, quidue obest si uituperent? Cur
non uituperatio plus prodest quam obest laudatio? Audiamus modo quod ille uas
electionis et doctor gentium dicat et quo nos, ne hominibus placere uelimus,
hortatur exemplo: "Si hominibus", inquit, "placerem, Christi seruus non essem."
Vnde nulli dubium est eos Christo seruire non posse qui hominibus optant potius
quam Christo placere; contenti ergo interim simus hominibus displicere, tantum ut
Christo placeamus; nec eorum laudibus oblectemur qui non alios quam sibi similes
laudare consueuerunt.<ref type="note" xml:id="r06550" target="n06550" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Et hoc modo ostendendo contrarium illius quod dolemus malum esse
commutamus in animo auditoris illam, quam conceperat, mali opinionem, atque ita et
aegritudinis totam subuertimus sedem. <!-- 11 --> Similiter faciendum est si
quando quempiam bonis dolere accidat alienis, ut inuidis contingere solet.
Persuadeamus illa bona non esse, sicuti fecit Seneca quando est illum consolatus
qui aegre ferebat quendam magna comitatum caterua incedere; "Mel", inquit, "muscae
sequuntur, cadauera uel mures uel lupi, frumenta formicae; praedam sequitur ista
turba, non hominem."<ref type="note" xml:id="r06559" target="n06559" n="1"/>
<!-- 12 --> Quibus uerbis egregie declarauit illum honorem non esse inimico illius
exhibitum, sed diuitiis ad quas illa turba intenta anhelabat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>II 18</add> Vnde haberi possint rationes quibus uera bona a falsis
discernuntur:</head>
<p><!-- 1 --> Haec atque eiusmodi pleraque uiris doctis et in sacris<ref type="note" xml:id="r06574" target="n06574" n="1"/> litteris philosophiaque eruditis
factu facilia erunt, siquidem hi soli sunt qui et cognoscere et docere queunt quae
uera bona sint aut mala. <!-- 2 --> De aliis uero quam uerum illud est poetae:</p>
<p>Omnibus in terris quae sunt a Gadibus usque</p>
<p>Auroram et Gangem, pauci dignoscere possunt</p>
<p>vera bona, atque illis multum diuerse, remota</p>
<p>erroris nebula. Quid enim ratione timemus</p>
<p>Aut cupimus? Quantum dextro pede concupis ut te</p>
<p>conatus non paeniteat uotique peracti?<ref type="note" xml:id="r06597" target="n06597" n="1"/>
</p>
<p>et subiungit:</p>
<p>Nocitura toga, nocitura petuntur</p>
<p>militia et torrens dicendi copia multis</p>
<p>et sua mortifera est facundia, uiribus ille</p>
<p>confisus periit admirandisque lacertis,</p>
<p>sed plures nimia congesta pecunia cura</p>
<p>strangulat<ref type="note" xml:id="r06621" target="n06621" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Quae singula postea iuxta ueram philosophiae rationem latius
prosequitur. Hinc et ille satyrorum egregius ad doctrinam Cornuti philosophi
magistri sui inuitans alios inquit:</p>
<p>Petite hinc puerique senesque</p>
<p>finem animo certum miserisque uiatica canis.<ref type="note" xml:id="r06634" target="n06634" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Quae neglecta, ut recte ait Horatius, aeque pueris senibusque nocebunt,
et quae adepta pauperibus proderunt, locupletibus aeque,<ref type="note" xml:id="r06641" target="n06641" n="1"/> et ex quibus ipse fatetur se magnam commoditatem ingensque
solacium suscipere. <!-- 5 --> Idcirco intulit:</p>
<p>Restat ut his ego me ipse regam solerque elementis,</p>
<p>hoc est philosophicis institutis, quibus (ut idem testatur)</p>
<p>nemo adeo ferus est qui non mitescere possit</p>
<p>si modo culturae patientem commodet aurem.</p>
<p>– unde et paulo post deridet eos qui maxima credunt</p>
<p>esse mala exiguum censum turpemque repulsam.<ref type="note" xml:id="r06664" target="n06664" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Proderit itaque ad hanc primam consolandi rationem, quam septem in
partes distribuimus, philosophorum, theologorum, satyrorum, historicorumque
lectio; quoniam ex aliis rationes, ex aliis exempla affatim sumere poteris ad
conuincendos multos<ref type="note" xml:id="r06671" target="n06671" n="1"/>
mortalium errores, qui inani splendore et fuco mendacissimo illecti in bonis illud
dicunt quod minime est bonum, et rursum, quod est bonum, malum arbitrantur.</p>
<p><!-- 7 --> Quod optime intelligens Cicero ita scribit:</p>
<p>Nos omnia aduersa cum eminentia metu augentes, tum maerore praesentia rerum
naturam quam errorem nostrum damnare maluimus.</p>
<p>Sed et huius culpae et ceterorum uitiorum peccatorumque nostrorum omnis a
philosophia correptio petenda est. Cuius in sinum cum a primis aetatis nostrae
temporibus uoluntas studiumque impulisset nos, his grauissimis casibus in eundem
portum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate confugimus. O uitae
philosophia dux, o uirtutum indagatrix expultrixque uitiorum! Quid non modo nos,
sed etiam omnis uita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu
dissipatos homines in societatem uitae conuocasti, tu eos inter se primo
domiciliis, deinde coniugiis, tu litterarum et uocum communione iunxisti, tu
inuentrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti; a te opem petimus, tibi
nos ut antea magna ex parte, sic nunc penitus totosque tradimus.<ref type="note" xml:id="r06684" target="n06684" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Idem tu si cum Cicerone facere uolueris, tuae curae relinquo. Nos uero
satis nunc pro modulo nostro dixisse uidemur, praeceptionesque congruas posuisse,
quibus consolator dabit operam maerorem lugentis funditus tollere.
<!-- 9 --> Diximus enim id fieri posse si illud, quod quempiam angit, bonum esse
ostendatur et non malum; quo modo autem id consequi possimus, septem rationibus
monstrauimus. Nunc ad reliqua pergamus.<ref type="note" xml:id="r06693" target="n06693" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head/>
<!-- provjeri u izd. -->
<p><!-- 1 --> Haec atque eiusmodi pleraque uiris doctis et in sacris<ref type="note" xml:id="r06707" target="n06707" n="1"/> litteris philosophiaque eruditis
factu facilia erunt, siquidem hi soli sunt qui et cognoscere et docere queunt quae
uera bona sint aut mala. <!-- 2 --> De aliis uero quam uerum illud est poetae:</p>
<p>Omnibus in terris quae sunt a Gadibus usque</p>
<p>Auroram et Gangem, pauci dignoscere possunt</p>
<p>vera bona, atque illis multum diuerse, remota</p>
<p>erroris nebula. Quid enim ratione timemus</p>
<p>Aut cupimus? Quantum dextro pede concupis ut te</p>
<p>conatus non paeniteat uotique peracti?<ref type="note" xml:id="r06730" target="n06730" n="1"/>
</p>
<p>et subiungit:</p>
<p>Nocitura toga, nocitura petuntur</p>
<p>militia et torrens dicendi copia multis</p>
<p>et sua mortifera est facundia, uiribus ille</p>
<p>confisus periit admirandisque lacertis,</p>
<p>sed plures nimia congesta pecunia cura</p>
<p>strangulat<ref type="note" xml:id="r06754" target="n06754" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Quae singula postea iuxta ueram philosophiae rationem latius
prosequitur. Hinc et ille satyrorum egregius ad doctrinam Cornuti philosophi
magistri sui inuitans alios inquit:</p>
<p>Petite hinc puerique senesque</p>
<p>finem animo certum miserisque uiatica canis.<ref type="note" xml:id="r06767" target="n06767" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Quae neglecta, ut recte ait Horatius, aeque pueris senibusque nocebunt,
et quae adepta pauperibus proderunt, locupletibus aeque,<ref type="note" xml:id="r06774" target="n06774" n="1"/> et ex quibus ipse fatetur se magnam commoditatem ingensque
solacium suscipere. <!-- 5 --> Idcirco intulit:</p>
<p>Restat ut his ego me ipse regam solerque elementis,</p>
<p>hoc est philosophicis institutis, quibus (ut idem testatur)</p>
<p>nemo adeo ferus est qui non mitescere possit</p>
<p>si modo culturae patientem commodet aurem.</p>
<p>– unde et paulo post deridet eos qui maxima credunt</p>
<p>esse mala exiguum censum turpemque repulsam.<ref type="note" xml:id="r06797" target="n06797" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Proderit itaque ad hanc primam consolandi rationem, quam septem in
partes distribuimus, philosophorum, theologorum, satyrorum, historicorumque
lectio; quoniam ex aliis rationes, ex aliis exempla affatim sumere poteris ad
conuincendos multos<ref type="note" xml:id="r06804" target="n06804" n="1"/>
mortalium errores, qui inani splendore et fuco mendacissimo illecti in bonis illud
dicunt quod minime est bonum, et rursum, quod est bonum, malum arbitrantur.</p>
<p><!-- 7 --> Quod optime intelligens Cicero ita scribit:</p>
<p>Nos omnia aduersa cum eminentia metu augentes, tum maerore praesentia rerum
naturam quam errorem nostrum damnare maluimus.</p>
<p>Sed et huius culpae et ceterorum uitiorum peccatorumque nostrorum omnis a
philosophia correptio petenda est. Cuius in sinum cum a primis aetatis nostrae
temporibus uoluntas studiumque impulisset nos, his grauissimis casibus in eundem
portum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate confugimus. O uitae
philosophia dux, o uirtutum indagatrix expultrixque uitiorum! Quid non modo nos,
sed etiam omnis uita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu
dissipatos homines in societatem uitae conuocasti, tu eos inter se primo
domiciliis, deinde coniugiis, tu litterarum et uocum communione iunxisti, tu
inuentrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti; a te opem petimus, tibi
nos ut antea magna ex parte, sic nunc penitus totosque tradimus.<ref type="note" xml:id="r06817" target="n06817" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Idem tu si cum Cicerone facere uolueris, tuae curae relinquo. Nos uero
satis nunc pro modulo nostro dixisse uidemur, praeceptionesque congruas posuisse,
quibus consolator dabit operam maerorem lugentis funditus tollere.
<!-- 9 --> Diximus enim id fieri posse si illud, quod quempiam angit, bonum esse
ostendatur et non malum; quo modo autem id consequi possimus, septem rationibus
monstrauimus. Nunc ad reliqua pergamus.<ref type="note" xml:id="r06826" target="n06826" n="1"/>
</p>
</div2>
</div1>
<div1>
<head>DE SECVNDA CONSOLANDI RATIONE. LIBER <num value="3">III</num>.</head>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 1 praefatio</add></head>
<p><!-- 1 --> Quoniam igitur (quantum diuina innuit clementia) de prima ratione
consolationis disseruimus, qua tollere aegritudinem penitus conati sumus, et
quoniam ista uix et paucis persuaderi possunt, idcirco nunc explicare rationes
expedit quibus lenire ac mitigare angorem ualeamus;<ref type="note" xml:id="r06845" target="n06845" n="1"/> ut, si tollere
morbum non possumus, tentemus, si quo modo efficere ualebimus, saltem ne cruciet
languentem.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 2</add> Primus locus a iusto</head>
<p><!-- 1 --> Atque id fieri poterit, ut Chrysippo placet, si malum, quod quis
patitur, iustum esse exponemus dignumque declarabimus aequo potius quam iniquo
animo tolerari, iuxta illud poetae</p>
<p>Leuius ex merito, quicquid patiare, ferendum est,</p>
<p>quae uenit indigne poena, dolenda uenit.<ref type="note" xml:id="r06864" target="n06864" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Nihil autem adeo graue homini accidere potest quod non dicet iuste ac
merito sibi euenisse si uel iustitiam altissimi aspiciet, qui uniuersa rectissimo
consilio dispensat, uel peccata sua, quae aut in conditorem, aut in proximum suum
commisit, ad memoriam reuocet. <!-- 3 --> Priore ratione consolabatur se Thobias
cum a coniuge improperia acceperat dicens:</p>
<p>Iustus es Domine, et omnia iudicia tua iusta sunt, et omnes uiae tuae misericordia
et ueritas.<ref type="note" xml:id="r06876" target="n06876" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Sic et Dauid et se et socios suos consolatus est cum in eum Semei male
dicta congeretur postularetque Abisai supplicium ab eo sumere cui ait rex:</p>
<p>Quid mihi et tibi filii Saruiae dimitte eum ut maledicat! Dominus enim praecepit
ei ut malediceret Dauid. Quis est qui audeat dicere quare sic fecit?<ref type="note" xml:id="r06886" target="n06886" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Posteriore uero ratione utebantur fratres Ioseph quando dicebant:</p>
<p>Merito haec patimur quoniam peccauimus in fratrem nostrum et idcirco uenit
tribulatio.<ref type="note" xml:id="r06896" target="n06896" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Et Iudith obsessum ab Holoferne populum eadem ratione prudentissime
consolata est dicens:</p>
<p>Et nos non ulciscamur nos pro his quae patimur, sed reputantes peccatis nostris
haec ipsaque supplicia minora esse flagello quod meremur.<ref type="note" xml:id="r06906" target="n06906" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Amicus quoque Iob idem attigit cum ait:</p>
<p>Numquid homo Dei comparatione iustificabitur, aut factore suo purior erit uir?
Ecce qui serui sunt ei non sunt stabiles et in angelis suis repperit prauitatem;
quanto magis hi qui habitant domos luteas.<ref type="note" xml:id="r06916" target="n06916" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Quibus uerbis prudenter Iob adducit et ad reputandum condicionis suae
infirmitatem, quae apud Deum non potest esse nitida aut omnino noxa immunis;
quippe, ut ipsemet postea fatetur, in cuius oculis neque caeli mundi sunt. Vnde
Isidorus:</p>
<p>Scito, o homo, nullum tibi aduersari potuisse nisi Deus potestatem dedisset, nec
habuisset in te potestatem aduersarius nisi permitteret Deus. Vniuersa quae tibi
accidunt absque Dei non ueniunt uoluntate. Iniquorum potestas super te ex Dei
datur licentia; qui tibi aduersantur Dei consilio faciunt. Indignatio Dei te
affligi iussit, ipse iratus iussit te mala omnia experiri. Nam et quod infirmaris
et quod corporis morbo afficeris, quod languoribus et stimulis cruciaris, quod
passionibus animae quateris, quod crassante impugnatione spirituum agitaris, et
hoc ipsum tibi pro tuo peccato diuina iustitia irrogat. Omnis enim aduersitas
rerum delictorum tuorum meritis excitatur: tua contra te dimicantur arma: sagittis
tuis uulneraris. Per quae enim cecidisti, per haec et torqueris. Secutus es
carnem, flagellaris in carne; in ipsa gemis in qua peccasti. In ipsa tibi est
censura supplicii quae fuit causa peccati. Vnde corruisti a uita, inde luis
tormenta. "Discute conscientiam tuam, o homo, intende mentem tuam, exanima te",
loquitur tibi cor tuum. Considera meritum tuum: iuste argueris, iusto iudicio
iudicaris, procella iusta te conterit, iustitiae poena te premit. Nihil enim bonum
agis, nihil in te sanctitatis est, nihil pudoris; nulla memoria dignitatis;
cotidie peccas, cotidie laberis, quotidie praeceps in deterius uadis; elatio tua
non resedit, superbia non deponitur; tumor et iactantia non cohibetur; repetit te
quoque furor; inflammat ira; clamor excitat; commouet indignatio; paratus semper
ad iram supra modum irasceris, supra mensuram animi furore moueris; zelas bonis,
inuides melioribus, alienae felicitatis aemulus, alienis uirtutibus semper
inuidus; cui umquam non detraxisti? Cuius famam non lacerasti? Cuius non
absorbisti uitam? Cui non iactasti infamiam? Inconstans inuidus fallax auarus
tenax sterilis inhumanus infructuosus, non est in te ulla misericordia, occidisti
in concupiscentiis saeculi, defluxisti in cupiditatibus mundi, flagras in terreno
amore, congeris res perituras, nescit satiari, nescit expleri tuae cupiditatis
sitis; nouis te quotidie peccatis inuoluis, nouis facinoribus et ueteribus auges,
non diluis scelus sed dilatas, nec satiaris umquam flamma libidinosae
concupiscentiae. O te infelicem, non te pudet multas aspergere libidines,
corruptor luxuriose, adulter; sic in flagitio perseueras, sic in libidine
perduras, sic in luxuria permanes, sic in carnali amore persistis.<ref type="note" xml:id="r06926" target="n06926" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Non miretur ergo se afflictum qui perpetrauit propter quod afflictio
uenit; solet namque digna recogitatio delictorum a piis mentibus omnem doloris
abigere impatientiam. Etenim boni uiri, quando ob delicta patiuntur, non, quod
patiantur, sed, quod deliquerint, dolent, poenam autem uolentes sustinent et quasi
sponte ob errata sua de se ipsis et praestant et sumunt supplicium. Contra uero
improbi et scelesti se peccasse minime dolent, uerum quod<ref type="note" xml:id="r06933" target="n06933" n="1"/> poenas pendere coguntur.
<!-- 10 --> Quamuis tamen et facinorosi nonnulli et futiles, leuitate quadam dum
aliquando inuiti aut imprudentes delinquunt, unde postea incommodi quippiam
referunt, cum alios accusare nesciunt, aut in quos culpam reiciant non inueniunt,
in se ipsos conuersi furibundi<ref type="note" xml:id="r06938" target="n06938" n="2"/> desaeuiunt et se ipsi uicem suam ulciscuntur. Vltro autem
omnis hac uindicta, ut postea docebitur, semper dolori admixtam habet uoluptatem.
<!-- 11 --> Sed de his alias; nunc sufficit declarasse quomodo homo toleranda
aequo animo mala putat quae iure sibi accidisse recognoscit.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 3</add> Secundus locus a uoluntate diuina</head>
<p><!-- 1 --> Ex quo loco ille secundus rite nascitur, quo itidem mortales curis non
magnopere mouentur nec ea intolerabilia ducunt, puta quae uoluntate Dei
acciderunt. Haec enim patienter ferunt, uel propter hoc quod ea, quae ab ipso
sunt, iusta esse cognoscuntur, uel quia ipsi licet de luto suo disponere uti uult;
quoniam, ut sapiens ait:</p>
<p>Sicut lutum in manu figuli, sic homo in manu eius qui creauit se; nec debet lutum
figulo dicere: quare me ita formasti?<ref type="note" xml:id="r06956" target="n06956" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Ex hac ratione Creusa Aeneam apud egregium poetam consolasse uidetur:</p>
<p>Non haec sine numine diuum</p>
<p>eueniunt; nec te comitem hinc asportare Creusam</p>
<p>fas, haud ille sinit superi regnator Olympi.<ref type="note" xml:id="r06972" target="n06972" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Hinc et illud Ouidii est:</p>
<p>"Immensa finemque potentia caeli</p>
<p>Non habet: et quicquid superi uoluere peractum est"<ref type="note" xml:id="r06985" target="n06985" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Hinc et Hieronymus:</p>
<p>Resurgere credimus nostros et plangimus: quid faceremus si mori tantummodo
praeciperet Deus? Voluntas eius utique sola sufficeret ad solacium cui nullum
praeponere iubemur affectum.</p>
<p>et alio loco:</p>
<p>Si luctum horrueris, et te obtulisse Deo pignus deputari poteris, secundum tuum
uotum habes post Abraham, si non potes primum, ut, quod ille non dubitauit
offerre, tu saltem uidearis de sublato gaudere; ab illo Dominus postulauit, a te
tulit; ille iussioni paruit: tu uoluntati consentis; illum per obedientiam
illicita lege naturae probauit sibi deuotum: te autem per licitam conditionem
mortalitatis annotet gloriosum. Nam si nec uoluntate nec ratione compelleris
deuotionis Deo aliquid exhibere, in qua parte Christianum te poterit approbare?
<ref type="note" xml:id="r07001" target="n07001" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Hic Hieronymus, tametsi alios locos prudenter immisceat, praecipue
tamen uoluntati Dei innititur, quam nos huic secundo loco assignauimus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 4</add> Tertius a uoluntate maiorum</head>
<p><!-- 1 --> Cui quidem et ille finitimus est in quo uel principis uel patris uel
alterius, qui in nos potestatem habet, uoluntatem consueuimus assignare. Vt
Terentianus ille fecit Dauus, qui uolens inducere Pamphilum ad obsequendum iussis
paternis, quae aegre ferebat: "Pater est", inquit, "Pamphile,"<ref type="note" xml:id="r07018" target="n07018" n="1"/> ac si diceret "non licet tibi eius spernere mandata."
<!-- 2 --> Hinc uulgaris illa consolatio orta est: "Patere; oportet; ita Dominus
iubet." Quod nimirum ideo ad consolandum ualet quoniam principi licet
quaecumque<ref type="note" xml:id="r07023" target="n07023" n="2"/> libet.
<!-- 3 --> Vnde<ref type="note" xml:id="r07028" target="n07028" n="3"/> Isaac,
ut refert Ioseph, ubi cognouit se tam diuina quam paterna uoluntate ad mortem
deposci, confirmato magnoque animo parenti respondit:</p>
<p>"Iniustus equidem essem, o parens, si uobis duobus auctoribus uitae meae eam
reposcentibus denegarem, aut illis, a quibus ipsam acceperam, exigentibus nollem
restituere."<ref type="note" xml:id="r07034" target="n07034" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> His dictis laetus ac gaudens ultro ad aram accessit, non minus parentem
quam se ipsum sapientissimo responso consolatus.<ref type="note" xml:id="r07041" target="n07041" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 5</add> Quartus a uarietate et lege fortunae</head>
<p><!-- 1 --> Amplius explicare fortunae instabilitatem uarietatemque non parum habet
momenti ad mitigandos dolores, ut est illud apud Boethium:</p>
<p>Quid est, o homo, quod te in maestitiam luctumque deiecit: nouum credo aliquod
inusitatumque uidisti? Tu fortunam putas erga te esse mutatam: erras. Hi enim
semper eius sunt mores, ista ipsius natura; seruauit erga te potius propriam in
ipsa mutabilitate constantiam. Talis erat cum blandiebatur, cum tibi false
illecebris felicitas alluderet. Deprehendisti caeci numinis ambiguos uultus; quae
sese adhuc uelat aliis, tota tibi prorsus innotuit. Si probas, utere moribus, ne
queraris; sin perfidiam perhorrescis, sperne atque abice perniciose ludentem. Nam
quae nunc tibi est tanti causa maeroris, haec eadem tranquillitatis causa esse
debuisset. Reliquit enim te quam non relicturam nemo umquam poterit esse securus.
An uero tu pretiosam existimas abituram felicitatem et cara est tibi forma
praesens nec manendi fida et, cum discesserit, allatura maerorem? Quod si nec ex
arbitrio retineri potest et calamitosos fugiens facit, quid est aliud fugax quam
futurae quoddam calamitatis indicium? Neque enim, quod ante oculos est situm,
sufficit intueri: rerum exitus prudentia metitur eademque in alterutro
mutabilitatis nec formidandas fortunae minas nec exoptandas facit esse blanditias.
Postremo aequo animo tolleres oportet quid intra fortunae aream geritur cum semel
iugo eius colla submiseris. Quod si manendi abeundique scribere legem uelis ei,
quam tu tibi dominam sponte elegisti, nonne iniurius fueris et impatientia sortem
exacerbabis quam permutare non possis? Si uentis uela committeres, non quo
uoluntas peteret, sed quo flatus impeteret promouereris. Si aruis semina crederes,
feraces inter se annos sterilesque pensares; fortunae te dedisti regendum, dominae
moribus oportet obtemperes; tu uero uoluentis rotae impetum retinere conaris. At,
omnium mortalium stolidissime, si manere incipit, sors esse desistit.<ref type="note" xml:id="r07057" target="n07057" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Et paulo post aptissime ipsam fortunam inducit de hac eadem sententia
concinne disserentem his uerbis:</p>
<p>An ego sola meum ius exercere prohibeor? Licet caelo proferre lucidos dies
eosdemque tenebrosis condere noctibus: licet anno uultum terrae nunc floribus
frugibusque redimere, nunc imbribus frigoribusque confundere: ius est mari nunc
strato aequore blandiri, nunc procellis ac fluctibus inhorrescere. Num nos ad
constantiam nostris moribus alienam inexpleta cupiditas hominum alligabit? Haec
nostra uis est, hunc continuum ludimus ludum: rotam uolubili rota uersamus, infima
summis, summa infimis mutare gaudemus. Ascende ergo si placet, sed ea lege ne,
uti, cum ludicri nostri ratio poscet, descendere iniuriam putes. At tu mores
nostros ignorabas?<ref type="note" xml:id="r07067" target="n07067" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Pulchre uniuersam fortunae descripsit faciem,<ref type="note" xml:id="r07074" target="n07074" n="1"/> ex cuius conditione et natura iure conuicisse unumquemque
uidetur casus eius dolendos non esse. <!-- 4 --> Hinc est et illud poetae ad
amicum qui pecunias perdiderat: iste casus tritus est et e medio fortunae ductus
aceruo.<ref type="note" xml:id="r07079" target="n07079" n="2"/>
<!-- 5 --> Ideo autem explicatio conditionis fortunae confert ad consolationis
officium, quo tristitia lenitur, quoniam per talem fortunae commemorationem
inducitur homo ad credendum ea, quae sibi euenerunt, iure quodammodo euenisse nec
inde se aliqua iniuria affectum.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 6</add> Quintus locus a conditione humana</head>
<p><!-- 1 --> Quamobrem quinto loco exponere expedit naturam generis humani, cuius
proprium est nasci, mori, languere, laborare, aliasque miserias pati. Quo loco
Cicero ad consolandum Titium pulchre est usus cum inquit:</p>
<p>Est autem consolatio illa peruulgata quidem maxime, quam semper in ore atque in
animo habere debemus, homines nos ut esse meminerimus ea lege natos ut omnibus
telis fortunae proposita sit uita nostra, neque est recusandum quominus ea, qua
nati sumus, conditione uiuamus.<ref type="note" xml:id="r07097" target="n07097" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Quam qui nosse cupit Apuleium audiat qui ait:</p>
<p>Homines esse ratione plaudentes, oratione pollentes, immortalibus animis,
moribundis membris, leuibus et anxiis mentibus, brutis et obnoxiis corporibus,
dissimilibus moribus, similibus erroribus, peruicaci audacia, pertinaci spe, casso
labore, fortuna caduca. Sigillatim mortales cuncti, uniuersi genere perpetui,
uicissim sufficienda prole mutabiles; uolucri tempore, tarda sapientia, cita
morte, querula uita.<ref type="note" xml:id="r07107" target="n07107" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Et Seruius Sulpicius ad Ciceronem ipsum de morte filiae consolando ait:</p>
<p>si hoc tempore non diem suum obiisset, paucis tamen post annis ei moriendum
fuisset, quoniam homo nata fuerat.<ref type="note" xml:id="r07117" target="n07117" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Et Menander Trophimum consolando: "Si enim", inquit, "te solum hac
conditione ex omnibus hominibus, Trophime, genuisset mater tuo ut nutu omnia
succederent idque quis deus promiserit tibi, merito id aegre feres, quin te
deceptum sentires indignis modis; sed si, quibus legibus nos sumus, isdem (ut
tragice loquar) communem traxisti aera, ferenda haec melius et putanda ratione
sunt.<ref type="note" xml:id="r07124" target="n07124" n="1"/>"</p>
<p><!-- 5 --> Tale quid et Euripides scribit:</p>
<p>Mortalis nemo est quem non attigit morbique </p>
<p>dolorque; multi humandi sunt liberi, </p>
<p>rursumque creandi. Mors est futura omnibus.</p>
<p>Quae generi humano angorem nequaquam afferre habetur </p>
<p>reddenda est terra terrae: tum uita omnibus </p>
<p>metenda ut fruges.<ref type="note" xml:id="r07149" target="n07149" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Hinc et ille cui dictum est: "Morieris", sapientissime respondit: "Hac
conditione intraui ut exirem."<ref type="note" xml:id="r07156" target="n07156" n="1"/> et alia
similia, quae superius adduximus, ex conditione humana sumpta.</p>
<p><!-- 7 --> Huc et illud spectat Hieronymi ad Heliodorum episcopum:</p>
<p>Xerxes ille rex potentissimus qui subuertit montes, maria constrauit, cum de
sublimi loco infinitam hominum multitudinem et innumerabilem uidisset exercitum
flesse dicitur quod post centum annos nullus eorum, quos tunc cernebat,
superfuturus esset. O si possemus in talem ascendere speculam de qua uniuersam
terram sub nostris pedibus cernemus, iam tibi ostenderem totius mundi ruinas,
gentes a gentibus et regnis regna collisa, alios torquere, alios necari, alios
absorbi fluctibus, alios ad seruitutem trahi, hic nuptias, ibi plantum, illos
nasci, istos mori, alios affluere diuitiis, alios mendicari, et non Xerxis tantum
exercitum, sed totius mundi homines, qui nunc uiuunt, in breui spatio defuncturos.
Vincitur sermo rei magnitudine et minus est omne quod dicitur.<ref type="note" xml:id="r07166" target="n07166" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Haec uero<ref type="note" xml:id="r07173" target="n07173" n="1"/> cur ad tollendum maerorem ualeant? Inde quod superiori loco in causa est,
id est inusitatum eis nouumque aut iniustum acciderit nihil, sed quae ipsa humanae
naturae fert conditio.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 7</add> Sextus locus a societate.</head>
<p><!-- 1 --> Huic loco uicinus ille est quo monstramus non esse hunc aut primum aut
solum qui talia sustineat, sed multos habere socios. <!-- 2 --> Hanc rationem
pulchre Mantuanus attigit illo carmine quo Iouem induxit Herculem de morte
Pallantis consolantem:</p>
<p>Tum genitor natum uerbis affatur amicis:</p>
<p>"Stat sua cuique dies, breue et irreparabile tempus</p>
<p>omnibus est uitae; sed famam extendere factis,</p>
<p>hoc uirtutis opus. Troiae sub moenibus altis</p>
<p>tot nati cecidere deum; quin occidit una</p>
<p>Sarpedon, mea progenies. Etiam sua Turnum</p>
<p>fata uocant metasque dati peruenit ad aeui."<ref type="note" xml:id="r07209" target="n07209" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Sic et Iuuenalis ait amico:</p>
<p>Si nullum in terris tam detestabile factum</p>
<p>ostendis, taceo nec pugnis cedere pectus</p>
<p>te ueto nec plana faciem contundere palma.</p>
<p>Sed si cuncta uides simili fora plena querela,</p>
<p>si decies lectis diuersa in parte tabellis</p>
<p>uana superuacui dicunt chirographa ligni,</p>
<p>arguit ipsorum quos littera gemmaque princeps</p>
<p>sardonichis loculis quae custoditur eburnis,</p>
<p>te nunc, delicias, extra communia censes</p>
<p>ponendum, quia tu gallinae filius albae,</p>
<p>nos uiles pulli nati infelicibus ouis?<ref type="note" xml:id="r07249" target="n07249" n="1"/>
</p>
<p>et Homerus:</p>
<p>Namque nimis multos atque omni luce carentes</p>
<p>cernimus ut nemo possit maerore uacare.</p>
<p>Quo magis est aequum tumulis mandare peremptos</p>
<p>firmo animo et luctum lacrimis finire diurnis.<ref type="note" xml:id="r07267" target="n07267" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Vanus est enim dolor, ut sapientissime inquit Hieronymus, "qui nec
primus uidetur esse nec solus."<ref type="note" xml:id="r07274" target="n07274" n="1"/>
<!-- 5 --> Hinc et philosophia ait apud Boethium:</p>
<p>delicias tuas ferre non possum, qui abesse aliquid tuae beatitudini tam luctuosus
atque anxius conquereris. Quis est enim tam compositae felicitatis ut non aliqua
ex parte cum status sui qualitate rixetur? Anxia enim res est humanorum conditio
bonorum et quae uel numquam tota prouenit, numquam perpetua subsistat. Huic census
exuberat, sed est pudori degener sanguis. Hunc nobilitas notum facit, sed angustia
rei familiaris inclusus mallet esse ignotus. Ille utroque circumfluus uitam
caelibem deflet. Ille nuptiis felix, orbus liberis alieno censum nutrit heredi.
Alius prole laetatus filii filiaeue delictis maestus illacrimat. Idcirco nemo
facile cum fortunae suae exemplo concordat; inest enim singulis quod inexpertus
ignoret, et expertus exhorreat.<ref type="note" xml:id="r07282" target="n07282" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Quo loco plurimum confert illorum enumeratio qui simili infortunio
afflicti sunt, ut Cicero se fecisse Seruio scribit nominans Quintum Maximum, qui
filium consularem uirum et magnis rebus gestis amisit, et L. Paulum, qui duobus
septem diebus orbatus est, et M. Catonem, qui summo ingenio summaque uirtute
filium perdidit.<ref type="note" xml:id="r07289" target="n07289" n="1"/>
<!-- 7 --> Idem fecit<ref type="note" xml:id="r07294" target="n07294" n="2"/> et
Hieronymus ad uirginem in exilium missam ita scribens:</p>
<p>Sed cur ego te ad tribulationis patientiam humanis aut praesentis uitae prouocare
conor exemplis, cum nullum paene sciamus fuisse sanctorum qui procellosum huius
temporis agonem absque tribulationis tempestate transierit et tantorum odia
insectationemque pertulerit, quantos uitae suae dissimilitudine
castigauerit.<ref type="note" xml:id="r07300" target="n07300" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Castigare enim alium uidetur quisquis ab eius conuersatione dissentit.
Et incipiens a primo iustorum Abel inuidiam ipsius impias persecutiones cedemque
fraternam diligentissime exsequitur. Inde eius persecutionis iniquissime sortem
exaggerans, unde ea liber esse non potuit cum tantum unum haberet inimicum: per
hoc admonens uniuersos mortales rationabilius, immo et necessario tribulationibus
esse additos, quippe qui tot inimicos haberent quot extraneos, quorum cum ingens
sit multitudo, impossibile uidetur ut se quis ab eis uel defendere queat uel
custodire, quandoquidem Abel unius insidias et odia nequiuerat euitare.
<!-- 9 --> Hinc transit ad Abraham illum patriarcharum sanctissimum, eiusque
aduersitates carptim perstringendo mirificis conspergit floribus. Simili ratione
calamitates Isaac prosequitur, cui subnectit acerbitates Iacob et ueritus sermonis
prolixitatem in Ioseph iniuriis finem orationi imponit. <!-- 10 --> In aliis
quoque consolatoris epistulis eius paene omnibus exemplorum adhibet patrocinium.</p>
<p><!-- 11 --> Et Antimachus, poeta minime contemnendus, dum se ipsum consolari
cuperet de coniugis morte, hoc solo ac perpetuo loco usus est, siquidem elegiam ex
uxoris nomine Lydem, in<ref type="note" xml:id="r07315" target="n07315" n="1"/> qua cunctas heroum
calamitates recensuit. Et recte sane; enumeratio enim exemplorum, ut Cicero in
Tusculanis quaestionibus scribit, magnopere luctum leuat,</p>
<p>ut ille, qui maeret, ferendum id censeat quod uideat multos moderate et tranquille
tulisse.<ref type="note" xml:id="r07321" target="n07321" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 8</add> Septimus locus a necessitate</head>
<p><!-- 1 --> Quod si ita est, locus ergo a necessitate praecipue ad mitigandum
laborem erit accommodatus; ut ostendas quam stultum sit iniquius ferre eas res
quas aliter tenere non uales. Ideo Seneca ait: Stultum est timere quod uitare non
possis, et Hieronymus ad Tyrasium: Non tam grauiter eos casus feramus quos nullo
modo euitare possimus. <ref type="note" xml:id="r07334" target="n07334" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Ex hac ratione apud Vergilium uxor Aeneam increpat frustra lacrimantem:</p>
<p>Quid tantum iuuat insano indulgere amori,</p>
<p>o dulcis coniunx?<ref type="note" xml:id="r07347" target="n07347" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Ex hoc genere et illud Terentianum est:</p>
<p>quando non potest fieri id quod uis,</p>
<p>id uelis quod possis.<ref type="note" xml:id="r07360" target="n07360" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Hinc est et quod uulgo lamentanti flentique dicimus: "Quid tandem
facies? Iam actum est; restitui res nequit. Pone inanes lacrimas", aut "Siquid
lacrimis recuperari restaurariue potest, multi praesto erunt qui te maxima earum
copia iuuabunt". <!-- 5 --> Hac ratione comicus Graecus usus est cum inquit:</p>
<p>Si malorum medicamentum lacrimae essent semperque flens a labore quiesceret, aurum
pro lacrimis penderemus; nunc uero molestiae has nec respiciunt nec intendunt,
here, sed siue fleas siue non, eandem tamen ingrediuntur uiam.<ref type="note" xml:id="r07372" target="n07372" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Ista atque alia eiusmodi apud prudentes animos multum angorem sedare
consueuerunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 9</add> Octauus locus a diligentia.</head>
<p><!-- 1 --> Et illud quoque, quod huic simile est, quando contingit, plurimum
momenti habet ad leuandum maerorem: hoc est cum quis uel in tuendis opibus uel
uitas liberorum uel dignitate uel aliud quodcumque<ref type="note" xml:id="r07389" target="n07389" n="1"/> bonorum omnem diligentiam adhibuit et
nihilominus retinere nequiuit. <!-- 2 --> Hinc et se ipsos homines in tali iactura
plerumque consolari solent dicentes: "Feci quicquid et potui et debui, res aliter
teneri non potuit; saltem non mea culpa hoc mihi accidisse quisquam poterit
causari."</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 10</add> Nonus locus ab honesto</head>
<p><!-- 1 --> Amplius leue fit malum, immo uel ingens iactura pro lucro computatur,
quae in honesto ac digno loco accepta est aut a forti magnaue auctoritate uiro.
<!-- 2 --> Hac ratione mortem illorum qui fortissime pro patria, legibus,
libertate, honore, dignitate pugnando mortem potius expetendam quam dolendam esse
dicere consueuimus. Similiter et fortunarum detrimenta quae iusto<ref type="note" xml:id="r07406" target="n07406" n="1"/> honestoque periculo sunt accepta. <!-- 3 --> Proinde
laudatur illa praeclara ducis Leonidae uox qua commilitones suos ad honestam
mortem pro patria oppetendam cohortatus est. "Pergite animo forti," inquit,
"Lacedaemonii, hodie apud inferos fortasse cenabimus." Quam animosam adhortationem
non minus strenui facto compleuerunt.<ref type="note" xml:id="r07411" target="n07411" n="2"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Praedicatur in toto orbe Codri regis Atheniensium insignis casus; qui
se ultro hostibus seruili ornatu mactandum obiecit, cum edictum in castris
aduersariorum esset, ne quis regem uulnere appeteret, propterea quod oraculum ex
Delphis declarauerat illum uictorem exercitum fore cuius rex in acie
occubuisset.<ref type="note" xml:id="r07418" target="n07418" n="1"/>
<!-- 5 --> Quis Curtii, Romani adolescentis nobilissimi interitum felicissimum non
appellat, qui cum equo armatus pro salute patriae teterrimum in antrum sponte
insiliit? Aut duorum illorum fratrum Carthaginiensium qui Philaeni nuncupabantur
digna memoria quanto in honore apud uniuersos habetur, qui uoluntaria morte fines
patriae uersus Cyrenas latissime extenderunt?<ref type="note" xml:id="r07423" target="n07423" n="2"/>
<!-- 6 --> Dimitto enumerare gloriosam Epaminondae mortem, Harmodii, Aristogitoni,
Themistoclis, Bruti, et aliorum ducum clarissimorum tam Graecorum quam Latinorum
nec non etiam barbarorum, cum apud hos omnes non solum duces aut alias singulares
personas, uerum etiam et totos exercitus certae morti sese deuouisse legimus et,
quae imbecillioris sunt sexus, feminae pleraeque magnanimitate simili uiros
aequauerunt; quarum nomina longum esset recensere, nedum<ref type="note" xml:id="r07428" target="n07428" n="3"/> facta. <!-- 7 --> Tales
igitur casus nullus umquam licet ignauissimus aut effeminatissimus luxit aut
lamentis est prosecutus, sed potius honoribus laudibusque immensis. Hinc illud
Pallantis est:</p>
<p>Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis,</p>
<p>aut leto insigni,</p>
<p>et illud Aeneae ad Lausum:</p>
<p>Hoc tamen infelix miseram solabere mortem:</p>
<p>Aeneae magni dextra cadis.</p>
<p>et illud:</p>
<p>At non, Euandre, pudendis</p>
<p>uulneribus pulsum aspicies nec sospite dirum</p>
<p>optabis nato funus patri. <ref type="note" xml:id="r07460" target="n07460" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Hac ratione et Xenophon se ipsum est consolatus, cui sollemne
sacrificium peragenti cum nuntiatum esset filium eius apud Mantineam in proelio
cecidisse, paululum conuersus: "Quonam modo?" interrogauit ac, ubi accepit
fortissime pugnantem, coronam capiti reposuit, numina, quibus sacrificabat,
testatus maiorem se ex uirtute filii uoluptatem suscepisse quam ex morte
dolorem,<ref type="note" xml:id="r07467" target="n07467" n="1"/> itaque ceptum
sacrificium constantissimo animo persoluit.</p>
<p><!-- 9 --> Simile huic, sed quanto sexu infirmior, tanto uirtute ualidior illa
Lacaena mulier fecit, quae postquam accepit nuntium mortis filii strenuissimi,
nullos femineos edidit eiulatus, immo nec illacrimata est, uerum laeto
constantique uultu respondit: "Diis equidem ingentes ago gratias quod talem
genuerim qui mortem ob patriam oppetere non dubitauit.<ref type="note" xml:id="r07474" target="n07474" n="1"/>"</p>
<p><!-- 10 --> Hoc animo in iactura suorum et alii multi fuerunt esseque omnes debent
qui turpi utilitati honestum damnum anteponunt, uel, ut uerius dicamus, qui illud
utilissimum putant quod constat esse honestissimum, nec lucrum ullum
absque<ref type="note" xml:id="r07481" target="n07481" n="1"/> honestate suscipiunt, quippe quam
unam et ducem et comitem ipsius recte arbitrantur.</p>
<p><!-- 11 --> "Ad ferendum igitur dolorem", ut Cicero ait, "placite atque sedate
plurimum profuit toto pectore cogitare quam id honestum sit. Sumus enim natura, ut
ante dixi – dicendum enim est saepius – studiosissimi appetentissimique
honestatis. Cuius si quando quasi lumen aliquod aspexerimus, nihil est quod, ut eo
potiamur, non parati simus et ferre et perpeti. Ex hoc cursu atque impetu animorum
ad ueram laudem atque honestatem illa pericula adeuntur in proeliis. Non sentiunt
uiri fortes in acie uulnera, uel si sentiunt, sed mori malunt quam tantummodo de
dignitatis gradu dimoueri. Fulgentes gladios hostium uidebant Decii cum in aciem
eorum irruebant. His leuabat omnem uulnerum metum nobilitas mortis et gloria. Num
ingemuisse Epaminondam putas cum sanguine uitam effluere sentiret? Imperantem enim
patriam Lacedaemoniis relinquebat quam acceperat seruientem. Haec sunt solacia,
haec fomenta summorum dolorum.<ref type="note" xml:id="r07488" target="n07488" n="1"/>"</p>
<p>– et paulo post:</p>
<p>Omninoque omnes clari nobilitatique labores contemptu fiunt etiam tolerabiles.
Videmusne ut apud quos eorum ludorum, qui gymnici nominantur, magnus honos sit,
nullum ab his, qui in id certamen descendant, deuitari dolorem. Apud quos autem
uenandi et equitandi laus uiget, qui hanc petescunt, nullum fugiunt dolorem. Quid
de nostris ambitionibus, quid de cupiditate honorum loquar; quae flamma est per
quam non cucurrerint hi qui haec olim punctis singulis colligebant? Itaque semper
Africanus Socraticum Xenophontem in manibus habebat, cuius imprimis laudabat illud
quod diceret eosdem labores non esse aeque graues imperatori et militi, quod ipse
honos laborem leuiorem faceret imperatori.<ref type="note" xml:id="r07497" target="n07497" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Ex his igitur satis perspicuum esse potest qua re et quo modo
uniuersae aerumnae cunctique labores et dolores, si honestate condiantur, animis
egregiis dulcescunt facilesque fiunt. Hinc Cicero ad Lentulum ait:</p>
<p>Illustrabit, mihi crede, tuam dignitatem hominum iniuria.<ref type="note" xml:id="r07507" target="n07507" n="1"/>
</p>
<p><!-- 13 --> Et Ouidius uxorem aptissime consolatur:</p>
<p>Nec tibi, quod saeuis ego sum Iouis ignibus ictus,</p>
<p>purpureus molli fiat in ore pudor.</p>
<p>Sed magis in curam nostri consurge tuendi</p>
<p>exemplumque mihi coniugis esto bonae,</p>
<p>materiamque tuis tristem uirtutibus imple:</p>
<p>ardua per praeceps gloria uadit iter.</p>
<p>Hectora quis nosset felix si Troia fuisset?</p>
<p>Publica uirtutis per mala facta uia est.</p>
<p>Ars tua, Typhi, iacet si non sint aequore fluctus,</p>
<p>si non sint homines ars tua, Phoebe, iacet.</p>
<p>Quae latet inque bonis cessat non cognita rebus,</p>
<p>apparet uirtus arguiturque malis.</p>
<p>Dat tibi nostra locum tituli fortuna caputque</p>
<p>conspicuum pietas quae tua colat, habet.</p>
<p>Vtere temporibus quorum nunc minime freta es</p>
<p>et patet in laudes area magna tuas.<ref type="note" xml:id="r07562" target="n07562" n="1"/>
</p>
<p><!-- 14 --> Quo carmine uide quaeso quam prudenter uxoris aerumnas leuat atque ad
alias etiam grauiores fortiter ferendos scite armat, declarando ex his ipsius
calamitatibus amplissimam dari materiam, in qua uirtus eius cognoscatur eluceatque
si casibus mariti non frangatur; quin immo ipsi in tantis necessitatibus
constituto operam suam uiriliter nauare non cessauerit. <!-- 15 --> Sic et nos
mulieri uiro suo orbatae aut filio, cui parens ademptus est, dicere consueuimus:
"Venit tempus in quo tua uirtus cognoscetur et quid ualeas ostendatur; hucusque
alterius ope tutatus gubernatusque uixisti securus, nunc tibi in te ipso spes
omnis relicta est: fac te uirum probes. Tempestas gubernatorem et stricta acies
militem probat. Vir quoque fortis miseria examinatur." </p>
<p><!-- 16 --> Hae consolationes omnes ad laudem inuitant, habentque locum dumtaxat
in publicis aut apertis casibus, et qui in conspectu populi sunt constituti;
ceterum quid de priuatis occultisque dicemus malis et quae intra cubiculum uel
domus uel cordis patimur? Sed consolatori sapienti nec in his quidem consolandi
deerit ratio.</p>
<p><!-- 17 --> Nam etsi homo ex suis aduersitatibus nihil aliud referat emolumenti,
illud tamen unum ac maximum esse debet ut per tolerantiam malorum potissimam
uirtutum fortitudinem acquirat. Quam procul dubio nemo umquam nisi multis
grauioribus perpessis malis assequi potuit. <!-- 18 --> Vnde Seneca recte aegrotum
est consolatus dicens:</p>
<p>Non in mari tantum aut in proelio uir fortis apparet; exhibetur et in lectulo
uirtus.<ref type="note" xml:id="r07584" target="n07584" n="1"/>
</p>
<p><!-- 19 --> Nec te moueat quod uirtus tua in obscuro degit nec per ora populi
uolitet; eo enim, ut santissime<ref type="note" xml:id="r07591" target="n07591" n="1"/> ait Cicero, pulchrior est et magis integra si
uacet populo, neque plausum captans se tamen ipsa delectet, neque ullum theatrum
uirtute et conscientia maius est.</p>
<p><!-- 20 --> Sic ergo, ut diximus, honestate mala tolerabiliora fiunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 11</add> Decimus locus ab utili</head>
<p><!-- 1 --> Verum enimuero, quoniam maior mortalium pars utile potius quam honestum
sectatur, idcirco ad sedandum leuandumque uniuersum angorem aut dolorem locus ab
utili est potentissimus. <!-- 2 --> An non uidemus agricolas, pastores, fabros,
aliosque operatores sub quibus ponderibus aut quali aestu uel gelu cantantes
desudare grauissimumque opus hilari animo peragere? Aut negotiatores, nautae,
latrunculi, praedones, quae non adeunt certissima discrimina, quos non perferunt
libentissime labores ex quibus lucri aliquid se relaturos arbitrantur?
<!-- 3 --> Similiter et militum ducumque genus uel impensas uel inediam, sitim,
uigilias, uulnera, cedes referrem, quibus utilitatis gratia sponte se dedunt atque
haec cuncta iocundissima putant si optata praeda uel desideratis spoliis potiri
concedatur.<ref type="note" xml:id="r07612" target="n07612" n="1"/>
<!-- 4 --> Deinde quis non uidet languentes et imbecillioribus uiribus morbis
confractos, quas acerbissimas amarissimasque potiones, collisiones, uncturas,
cauteria, sectiones, aliaque asperrima medendi genera aequo animo perferant
<ref type="note" xml:id="r07617" target="n07617" n="2"/> spe recuperandae sanitatis adductos? <!-- 5 --> Postremo quis est omnino
omnium hominum qui uel leuiter<ref type="note" xml:id="r07622" target="n07622" n="3"/>
ingemiscat etiam maximis aut detrimentis aut laboribus ex quibus non dubitat
magnam se emolumentum consecuturum? <!-- 6 --> Suauis enim omnis quaestuosus labor
et, quicquid amaritudinis opus habet, temperat spes lucri; quod intelligens apud
apud nobilissimum poetam Aeneas ad socios ait:</p>
<p>Per uarios casus, per tot discrimina rerum</p>
<p>tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas</p>
<p>ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae.</p>
<p>et addit:</p>
<p>Durate et uosmet rebus seruate secundis:</p>
<p>forsan et haec olim meminisse iuuabit.<ref type="note" xml:id="r07645" target="n07645" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Hieronymus<ref type="note" xml:id="r07652" target="n07652" n="1"/> ad
uirginem scribens in exilium missam ex hac praecipue ratione ipsam consolatur, ita
hunc locum tractans ut neque elegantius neque doctius neque prudentius quicquam
uel fieri possit uel cogitari. Vnde ne et diuinum illud ingenium sua laude
fraudarem et studiosis clarissimum imitandi exemplum proponerem, non putaui
superfluum aut absurdum totum illum locum uerbis ipsius in medium afferre.</p>
<p><!-- 8 --> "Ita ergo", inquit, "nos quoque iocundos ac laetos esse oportet dum
spei nostrae signa conspicimus, cum probatores eius sumimus, cum per mala
praesentia futura bona indubitatae fidei manibus iam teneamus. Siquidem et dictum
est: Salus nostra in tempore tribulationis. Nullam ergo debet generare tristitiam,
qualecumque id est, quod maximam uidet significare laetitiam. Est enim ille
superbus, aut inuidus, aut sui fastidiosus boni, quem eius probatio reddit
tristiorem. Dicit enim in euangelio Dominus: Vos lugebitis et flebitis, mundus
autem gaudebit. Vos contristabimini, sed tristitia uestra conuertetur in gaudium.
Amplectenda est ergo tristitia quae gaudium parit et cum eius materia est
consideranda quia saepe per dulcedinem fructus placet quod amarum horruit in
radice. Et iterum ait Dominus: Haec locutus sum uobis ut in me pacem habeatis. In
hoc autem mundo passuram habebit nisi ut tanta in nobis sit eius pollicitationis
credulitas ut, cum mala mundi patiamur, futurae spei fiducia in summa pace nos
esse credamus tantaque in nobis sit futurorum fides quod omnino non sentiamus nos
sustinere illa quae patimur, sed ea potius arbitremur iam obtinere quae credimus.
Siquidem dictum est Vnde totum nos in futuro habere cognoscimus spe salui facti
sumus. Spes autem quae uidetur, non est spes. Ad hoc igitur tantam in nobis fidei
stabilitatem Dominus esse desiderat ut et uerius<ref type="note" xml:id="r07659" target="n07659" n="1"/> esse quod credimus quam quod patimur iudicemus et uerius
habeamus speranda quod sensibilia et praesentes angustias non sentiamus dum in
futuram spem tota animi intentione protendimus. At si bellator aliquis dolorem
uulneris aut contemnat aut nesciat, dum omnibus uiuacitatis sensibus solam uidetur
cogitare uictoriam. Nam et qui tempore hiemis uadit ad balneas prius asperitatem
frigoris nudus patienter excipit quia eum secutura calefactio consolatur; ita
certa spes rem uincit instantem, ut illud quodammodo esse incipiat quod futurum
est, et desinat esse quod praesens est. "Vt in me", inquit Dominus "pacem
habeatis", hoc est dicere: firmius uobis sit quod in me est, qui semper sum, quam
quod in temporali geritur mundo, quia mundus transibit et malitia quaecumque
agitur, in ipso finietur. Pax uero mea nulla umquam defectione temporis soluetur.
Et alibi dicit: Mulier cum parit tristitiam habet quoniam uenit dies eius, cum
autem peperit puerum, non meminit iam passurae propter gaudium quia natus est homo
in mundo. Et uos nunc quidem tristitiam habetis, sed tristitia uestra uertetur in
gaudium. Iterum autem uidebo uos et gaudebit cor uestrum et gaudium uestrum nemo
tollet a uobis. Aptissimum namque ad comparationem praesentium et futurorum
gaudiorum praegnantis mulieris induxit exemplum; quae quamuis causam partus non
absque ingenti sciat dolore transire, quia auiditate nimia liberos cupit, dolores
tormentum spernit dum, quod satis diligit, concupiscit et ante gaudet ex prole
quam contristetur ex partu, nec recusat fecunditatis exordia, quamuis certa sit ea
non absque magnis angoribus euentura, quoniam, dum maius gaudium cogitat,
tristitiae curas amplectitur. Sic et in omnibus paene rebus humanis difficile
potest esse laetitiam nisi tristitia ante praecessit. Et amaritudo praesentis
doloris commodat amplius gaudia secutura: sic quidem pretiosior salubritas est,
quae post languoris recuperatur incommodum et a qualibet maiore spe laboris
necessitate ad ampliorem solet felicitatem uenire. Sic qui litterarum scientiam
desiderat habere, si discendi non susceperit taedia, peritiae gaudia adipisci non
poterit. Nec cuiuslibet eruditionis quisquam habere poterit gloriam nisi aestus
fuerit ante perpessus. Agricola quandoque de ubertate frugum laetari non poterit
nisi prius terram multo labore confecerit et tanto magis prosperitatis spem
congerit, quanto se amplius desudasse cognouerit et de labore impenso sperat
ubertatis augumentum. Quicquid in creaturis paene omnibus ita esse cognoscimus
illic maiorem fructum gigni ubi onerosae acerbitatis cura praecesserit. Nam et
aestatis et autumni temporis, quae tempora ministra sunt frugum, sterilitatem
nimiam nonnumquam hiemis lenitas intulit, cum fecunditatem maximam frigoris saepe
praestiterit austeritas, et quicquid clementia ueris resoluit, spem ubertatis
amisit. Arbores uero ipsae tanto numerosiore grauantur fructo quanto acerbioris
frigoris uiolentia reprimuntur, cum praecoquos flores oportuna castigatio
refrenando ad periculum festinare non patitur; utile impedimentum pruinae et quod
reprimit non obserat, sed includit. At uero si paulo clementius extiterit imbrium,
quanto luxuriant prius in disciplina <add>?</add> festinatione, tanto post
fructibus deseruntur cum futurae uires importuno tempore consumuntur. Semina
quoque ipsa terrae iacta atque commissa quanto glaciali frigore arcente tardius
surgunt in frugem utili radice proficuunt, ac tanto post modum amplioribus
fructibus praegrauata curuantur. Nauigantibus quoque ipsis longae serenitatis spem
pollicetur nimis ualida ac diuturna tempestas. Sic et omnium fere creaturarum
specie difficile exultatio aliqua nisi maerore praeeunte succedit. Quae cum ita
sint, aequanimiter ferre conuenit, etiam si nos tribulationum imbribus ac dolorum
asperioris hiemis procella concusserit; tanto ampliorem aestatis fructum delaturi,
quanto in praesenti frigore uitam habere contingerit acriorem. Digerit enim
austeritate, qua poterat reseruare, quicquid primo impetu erumpit in exitum. Nec
ulla nos insurgens pelagi debet terrere tempestas cum uentura sit etiam numquam
finienda tranquillitas. Domini est enim illa uox dicentis: Beati estis cum uos
maledixerint et persecuti uos fuerint et dixerint omne malum aduersum uos; gaudete
et exultate, quia merces uestra copiosa est in caelis. Quisquis enim mercedis et
beatitudinis suae curas non cum ingenti gaudio suscipit, certum est hunc aut
infidelitate aut imperitia laborare. Optandum est etiam, quamuis sit amarum, quod
lucrum parit et cum laetitia maiore sumendum quicquid ampliorem potest generare
mercedem. Nec congestio laboris euitanda est quae est augumentatio commodorum. Sic
namque negotiator amplioris quaestus cura nec maria pertimescit nec terrena
discrimina, quae interdum etiam causae solent esse damnorum, et propter maioris
lucri spem nauigationis et peregrinationis incommoda libenter assumit. Quia
quamuis magnus, facile contemnitur labor ubi non tam laboris quantitas quam eius
utilitas cogitatur, et si id fieri propter temporalia et incerta lucra
conspicimus, quid nobis propter aeterna et sine ulla ambiguitate uentura sit
agendum, cogitemus. Nam cum illorum lucra insidiae uel pericula praecedant,
similiter nostra commoda dispendiis cumulantur et sub periculo feliciora
contingunt. Quae commoda ui tantum tribulationes non minuunt ut etiam mors possit
propter illa contemni, siquidem pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum
eius."<ref type="note" xml:id="r07662" target="n07662" n="2"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Haec Hieronymus<ref type="note" xml:id="r07669" target="n07669" n="1"/>. Hoc
loco pulchre adicere poteris quomodo clementissima illa diuina prouidentia
uniuersa flagella sua, quibus concutit mortales, ad utilitatem patientum semper
fere dispensat.<!-- 10 --> Nam ut<ref type="note" xml:id="r07674" target="n07674" n="2"/> ait is ipse diuus orator Marcellam de aegrotatione Blesillae
consolando:</p>
<p>Abraham tentatur in filio et fidelior inuenitur. Ioseph in Aegyptum uenditur ut
patrem pascat et fratres. Ezechias uicina morte terretur ut fusus in lacrimas
quindecim annorum proteletur spatium ad uitam. Petrus apostolus Domini passione
concutitur ut amare flens audiat: Pasce oues meas. Paulus lupus rapax et Beniamin
adolescentior in extasi creatur ut uideat et repentino tenebrarum horrore
circumdatus Dominum uocat quem dudum ut hominem persequebatur.<ref type="note" xml:id="r07680" target="n07680" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Denique nullum est calamitatis genus quod diuina maiestas summa
ratione non distribuat atque alios uerberibus emendat, ut sororem Moysi Mariam;
alios exercet, ut Iob; alios cohibet, ne uirtutem eorum per lasciuiam efflui
sinat, ut Paulum, cui datus est stimulus carnis ad colaphizandum, ne multitudo
reuelationum ipsum extolleret.</p>
<p><!-- 12 --> Plerosque etiam Deus fatigat, ut erudiat, laboribus quos quiete et
prosperitate imprudentiores uidet effectos. Sic Israhelitas per immissionem
serpentum compulit peccatum suum recognoscere. Sic et Dauid pestilentiae flagello
edoctus est quod piaculum in enumeratione populi perpetrasset. Vnde delictum suum
recognoscens cantabat:</p>
<p>Bonum mihi Domine quod humiliasti me ut discam iustificationes tuas.</p>
<p>Vexatio enim, ut scriptum est, dat intellectum.<ref type="note" xml:id="r07697" target="n07697" n="1"/>
</p>
<p><!-- 13 --> Omnes itaque istas utilitates poterit prudens consolator ad desolatum
aut afflictum referre atque, ut eas speret, animum inducere ipsius.</p>
<p><!-- 14 --> Hi duo loci postremi idonei sunt ad consolandum quoniam tanta est
laudis utilitatisque apud homines uoluptas ut uel grauissimas molestissimasque
aegritudines prae amore ac dulcedine eius contemnat. Vnde quibusdam forte uideri
poterunt ista<ref type="note" xml:id="r07708" target="n07708" n="1"/>
magis ad Epicuri rationem, quam ad calcem reiecimus, pertinere, propterea quod
diuerti quodammodo animus per eorum uoluptatem a dolore uidetur. Verum si omnem
locum, qui uoluptatem aut aliquam iocunditatem ingerit, Epicuro deputabimus,
nullus fere erit quem aliis relinquere possimus; quandoquidem nullus est qui non
aliqua demulceat uoluptate. <!-- 15 --> Istae enim duae animi affectiones,
uoluptas scilicet et tristitia, perpetui comites sunt omnium quaecumque animum
possunt perturbare. Neque ulla est perturbatio animi, teste Aristotele,
quam<ref type="note" xml:id="r07713" target="n07713" n="2"/> e uestigio aut uoluptas aut tristitia
non consequatur.</p>
<p><!-- 16 --> Et licet isti duo loci, de quibus loquimur, qui ab utili et honesto
ducuntur, uoluptatem non solum post se trahant sed etiam principaliter gignant,
tamen alii sunt propiores magisque accommodati<ref type="note" xml:id="r07720" target="n07720" n="1"/> et ad diuertendum dolorem aut maerorem
conuenientiores, ut postea docebimus, cum ad genus illud consolandi perueniemus.
<!-- 17 --> Tametsi, ut ab initio testati sumus, magis hoc in opere curandum
duximus res illas, quae ad officium consolandi faciunt, tradere, quam illa
subtiliora dialectica ratione de earum differentiis aut generibus disputare. Ista
quippe non est praesentis negotii speculatio nec ad leuandum cuiuspiam
luctum<ref type="note" xml:id="r07725" target="n07725" n="2"/> satis idonea, ad
quod propositum praesens iste labor noster pergit.</p>
<p><!-- 18 --> Hi sunt igitur loci praecipui, quantum meo ingenio colligere licuit,
quae<ref type="note" xml:id="r07732" target="n07732" n="1"/> mitigare
anxietates molestiasque animi ualent. Fuerunt autem numero decem, ut puta: ab
iusto, a uoluntate Dei, a uoluntate principis uel maioris, a conditione fortunae,
a conditione humana, a societate, a necessitate, a diligentia, ab honesto et ab
utili. Et haec omnia ad secundam rationem consolandi spectant.</p>
<p><!-- 19 --> Nunc ad ea ueniamus quae sunt tertiae rationis propria.</p>
</div2>
</div1>
<div1>
<head><add><num value="3">III</num> 12</add> DE TERTIA CONSOLANDI RATIONE</head>
<p><!-- 1 --> Tertiam rationem curandi aegritudinem<ref type="note" xml:id="r07750" target="n07750" n="1"/> esse diximus quae angorem queat minuere.
<!-- 2 --> Multi enim tales contingunt quos prae uehementia ac magnitudine nec
tollere ullo modo queas nec mitigare; proinde sequenti loco laborandum oratori est ut
angorem, quem aut auferre aut lenire nequit, reddat saltem minorem<ref type="note" xml:id="r07755" target="n07755" n="2"/>. <!-- 3 --> Id uero
maxime ea ratione consequemur si malum ipsum paruum esse docebimus.<ref type="note" xml:id="r07760" target="n07760" n="3"/>
<!-- 4 --> Paruum autem demonstratur uel in se uel relatum ad aliud. In se paruum
declaratur quando id, quod accidit, reuera exiguum esse detrimentum contingit. Quod
Iuuenalis amico suo, cui depositum negatum fuerat, persuadere est conatus illo
carmine quo ait:</p>
<p>Ponamus nimios gemitus. Flagrantior aequo</p>
<p>non debet esse dolor uiri nec uulnere maior:</p>
<p>tu quamuis leuium minimam exiguamque malorum</p>
<p>particulam uix ferre potes<ref type="note" xml:id="r07777" target="n07777" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Sic et nos dicere uulgo solemus: "Quid tu faceres si grauiora detrimenta
acciperes, quando haec tenuia adeo iniquo fers animo?" Ac si dicatur "Pudere debet
uirum leuioribus moueri malis, quandoquidem lugere friuola et tenuia aut insensati
est aut nimirum mollis. Siquidem tenuioribus malis exacerbari puerorum est et
imbecillium femellarum friuolis moueri.<ref type="note" xml:id="r07784" target="n07784" n="1"/>
<!-- 6 --> Magnorum bonorum interitu aliquando etiam uiri fortes ingemiscunt, sed non
absque insigni nota; quanto ergo foediore aduruntur nota qui minima mala in maximis
habent, quales sunt illi quos idem poeta paulo post deridet dicens:</p>
<p>Maiore tumultu</p>
<p>planguntur nummi quam funera. Nemo dolorem</p>
<p>fingit in hoc casu, uestem deducere summam et</p>
<p>contentus uexare oculos humore coacto;</p>
<p>ploratur lacrimis amissa pecunia ueris.<ref type="note" xml:id="r07804" target="n07804" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Hi quidem merito deridentur, quando illarum rerum iactura, quae uel nihil
uel omnino parum bonitatis habent uehementius franguntur<ref type="note" xml:id="r07811" target="n07811" n="1"/> quam eorum quae
ueriora sunt bona. Et malum in se paruum ita monstratur.</p>
<p><!-- 8 --> Collatum uero ad aliud multipliciter doceri poterit exiguum esse secundum
quod ad multa potest referri. Comparari enim potest malum uel ad tempus uel ad aliud
malum grauius uel ad bonum; ad quodcumque autem horum conferas, semper inuenies unde
eius molestiam diminuas. <!-- 9 --> Et primum ex ratione temporis tripliciter, quia
aut iusto tempore illatum, aut cito abiturum, aut paulo post necessario futurum.</p>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 13</add> Primus locus a tempore debito.</head>
<p><!-- 1 --> Extenuatur enim haud modicum detrimenti cuiusuis dolor si id tempore
debito aut iusto accidisse docebitur. Vt Seruius Sulpicius fecit cum inquit:</p>
<p>ab hisce rebus animum ad cogitationem tuam aduoca atque ea reminiscere potius quae
digna tua persona sunt: illam, quam dicis opus fuerat uixisse, una cum re publica
fuisse et cum res publica occideret, uita excessisse.<ref type="note" xml:id="r07832" target="n07832" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Quibus uerbis prudentissime Ciceronem persuadere uoluit filiam eius
amplius uiuere non oportuisse, nec fas esse<ref type="note" xml:id="r07839" target="n07839" n="1"/> re publica extincta ipsam superstitem optare, cum post casum eius honeste
uiuere nequiuisset; atque ex eo insinuat oportunissimo tempore ipsam a uita
destitutam.</p>
<p><!-- 3 --> Hic locus optime senibus congruit qui iam et aetate et honoribus
perfuncti sunt; poterit tamen prudens orator hanc consolandi rationem et
florentibus aetatibus adaptare iuxta illam Philippi praeclaram sententiam:</p>
<p>tunc homini mortem esse pulcherrimam cum omnium bonorum est in culmine, cum
omnibus est carus atque acceptus, cum nondum et sibi ipsi et aliis est odiosus, ut
solet accidere omnibus fere senibus et infortunatis et quacumque aduersa
ualitudine laborantibus, quorum omnium iocundior mors esse consueuit quam uita.
Praestat quoque desiderium sui amicis quam nausiam aut satietatem relinquere.</p>
<p><!-- 4 --> Praeterea, ut recte Seneca inquit,</p>
<p>Quicumque ad extremum sui fati uenit, senex moritur. Non enim refert quae sit
hominis aetas, sed quae sit uita. Nec re multum interest quot annos habeam, sed
quot acceperim; si plus uiuere non possum, haec est senectus mea.</p>
<p>– et Cicero:</p>
<p>Nemo parum diu uixit qui uirtutis perfectae perfecto functus est
munere.<ref type="note" xml:id="r07862" target="n07862" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Sane sicut casum uitae iusto tempore uel congruo euenisse docuimus, ita
tu et aliarum rerum similibus rationibus poteris persuadere.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 14</add> Secundus locus a breuitate temporis</head>
<p><!-- 1 --> Ex breuitate autem temporis imminuitur malorum opinio si ea paruo
tempore duratura insinuare ualebimus, ut philosophia ait Boethio:</p>
<p>Si idcirco te fortunatum non existimas quoniam, quae tunc laeta uidebantur,
abierunt, non est quod te miserum putes quoniam, quae nunc creduntur maesta, cito
praeteribunt.<ref type="note" xml:id="r07882" target="n07882" n="1"/>
</p>
<p>– et apud Vergilium Aeneas:</p>
<p>O socii, neque enim ignari sumus ante malorum;</p>
<p>o passi grauiora, dabit deus his quoque finem.<ref type="note" xml:id="r07894" target="n07894" n="1"/>
</p>
<p>– Ciceroque ad Figulum:</p>
<p>Ego quod intelligere et sentire ualeo et quia sum Romae, et quia curo attendoque
quod possum, id tibi affirmo te in istis molestiis, in quibus es hoc tempore, non
diutius futurum.<ref type="note" xml:id="r07903" target="n07903" n="1"/>
</p>
<p>– praeterea Hieronymus ad Theodoram:</p>
<p>Aduersus mortis duritiam et crudelissimam necessitatem hoc solacio erigimur quod
in breui uisuri sumus eos quos dolemus absentes.<ref type="note" xml:id="r07912" target="n07912" n="1"/>
</p>
<p>– hinc et Dominus ait per prophetam:</p>
<p>Audite me qui nostis iudicium, populus meus in quorum corde lex mea est: nolite
timere opprobrium hominum et blasphemias eorum ne metuatis; quia sicut uestimentum
ista per tempus deficient et ut lanam mordet eos tinea, iustitia autem mea manet,
salutare uero meum in saeculum saeculi.<ref type="note" xml:id="r07921" target="n07921" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Illi quoque, qui querebantur ad Dominum quare suum sanguinem non
defenderet, acceperunt diuinum responsum: Sustinete adhuc modicum tempus donec
impleatur numerus fratrum uestrorum.<ref type="note" xml:id="r07928" target="n07928" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Haec de temporis breuitate dicta sunt satis.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 15</add> Tertius locus ab ineuitabilitate</head>
<p><!-- 1 --> Porro et ex futura necessitate minoratur nonnihil existimatio
aerumnarum. Hoc est, cum quispiam damnum accepit, ostendamus si ualebimus, id
licet nunc non accidisset, paulo post tamen necesse futurum. <!-- 2 --> Idcirco
talem casum non esse uiro prudenti aegre ferendum propterea<ref type="note" xml:id="r07947" target="n07947" n="1"/> quod nihil iure diuturnum dixeris quod finem
habet. Nec distare utrum hoc nunc pereat an postea, quod tandem, uelis nolis,
perdere habes. Atque ut sapientissima Senecae complexione utar:</p>
<p>Nonne tibi uidetur stultissimus omnium qui queritur quod ante annos mille non
uixerit? Eque stultus est qui flet quod post annos mille non uiuit; haec paria
sunt. Non eris nec fuisti: utrumque tempus alienum est. In hoc punctum coniectus
es, quod ut extendas, quousque tandem extendes?<ref type="note" xml:id="r07953" target="n07953" n="1"/>
</p>
<p>– aut quidnam lucri uel commodi reportaturus? Qua re Nestor puerum in cunabulis
extinctum nunc superat? Quid eo amplius modo habet cum uterque sit mortuus?</p>
<p>Non ergo uiuere bonum est, sed bene uiuere; et sapiens uiuit quantum debet, non
quantum potest.</p>
<p>Citius mori aut tardius ad rem non pertinet: bene autem mori est effugere male
uiuendi periculum.</p>
<p>Portus est aliquando petendus, numquam recusandus; in quem si quis delatus intra
primos annos est, non magis queri debet quam qui cito nauigauit. Alium enim, ut
scis, uenti segnes ludunt ac detinent et tranquillitatis lentissime taedio
lassant, alium pertinax flatus celerrime perfert. Idem euenire nobis puta. Alios
uita uelocissime adduxit quo ueniendum erat etiam cunctantibus, alios macerauit et
coxit.<ref type="note" xml:id="r07968" target="n07968" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Hic Senecae est discursus; sed ille Ciceronis non indoctior:</p>
<p>Quae uero aetas longa est? Aut quid omnino homini longum? Nonne</p>
<p>modo pueros, modo adulescentes in cursu a tergo insequens</p>
<p>Nec opinantes assecuta est </p>
<p>senectus? Si, quia nihil ultra habemus, hoc longum dicimus; omnia ista, perinde ut
cuique data sunt pro rata parte aut uita longa aut breui abducuntur. Apud Hypanum
fluuium, qui ab Europae parte in Pontum fluit, Aristoteles ait bestiolas quasdam
nasci quae unum diem uiuant. Ex his igitur hora octaua quae mortua est, prouecta
aetate mortua est; quae uero occidente sole, decrepita. Et magis etiam si
solstitiali die. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate; in eadem
propemodum breuitate qua ille bestiolae reperiemur.</p>
<p>Contemnamus igitur omnes ineptias: quod enim leuius huic leuitati nomen
imponam?<ref type="note" xml:id="r07990" target="n07990" n="1"/>
</p>
<p>– hinc et ille ait: quidnam est aliud ista uita praesens quam fumus in
umbra?<ref type="note" xml:id="r07996" target="n07996" n="1"/> – ac si diceret
nihil in nihilo.</p>
<p><!-- 4 --> Hunc locum neque ille facundissimus Christi orator Hieronymus in
consolatione Heliodori episcopi obmisit:</p>
<p>"Sed debemus", inquit, "et nos animo praemeditari quod aliquando futuri sumus, et
quod, uelimus nolimus, longius abesse non potest. Nam si nongentos uitae
extenderemus annos, ut ante diluuium uiuebat genus humanum, et Mathusalem nobis
tempora donarentur, tamen nihil esset praeterita longitudo quae esse desisset.
Etenim inter eum qui decem uixit annos et illum qui mille, postquam idem uitae
finis aduenerit et irrecusabilis mortis necessitas, transactum omne tantundem est
nisi quod magis senex onustus peccatorum fasce proficiscitur. </p>
<p>Optima quaeque dies miseris mortalibus aeui </p>
<p>prima fugit, subeunt morbi tristisque senectus </p>
<p>et labor et dirae rapit inclementia mortis."<ref type="note" xml:id="r08015" target="n08015" n="1"/>
</p>
<p>– et infra:</p>
<p>Redeamus igitur ad nos et quasi e caelo descendentes paulisper nostra uideamus.
Sentisne, obsecro te, quando infans, quando puer, quando iuuenis, quando robustae
aetatis, quando senex factus sis? Quotidie morimur, quotidie commutamur et tamen
aeternos nos esse credimus. Hoc ipsum quod dico, quod scribo, quod relego, quod de
uita mea trahitur; quot puncta notaui, tot meorum damna sunt temporum. Scribimus
atque rescribimus, transeunt maria epistulae et findente sulco carina per singulos
fluctus aetatis nostrae momenta minuuntur. Solum habemus lucri quod Christi amore
sociamur.<ref type="note" xml:id="r08024" target="n08024" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Hic locus proprie funebri consolationi congruere uidetur; verumtamen et
aliis poterit adaptari, ut si persuadeamus, quod quisque patitur, illud ei fuisse
omnino futurum quia licet ista, si ad inferiores causas referas, casu quodam fieri
uideantur, tamen, si ea ad illam certam infallibilemque<ref type="note" xml:id="r08031" target="n08031" n="1"/> rectoris summi prouidentiam uel
ordinationem conferamus, comperies illud tibi ab initio fuisse deputatum aut
meritis tuis aut aliqua alia iusta omnipotentis dispositione. <!-- 6 --> De qua re
poterit consolator et apte et copiose multa disserere, quae nos prolixitatem
deuitantes simulque ingeniis peritorum non diffidentes praetermittimus ut cetera
pleraque. Haec ergo ex ratione temporis sufficiant.</p>
<p><!-- 7 --> Iam quo modo unum malum ex collatione alterius mali minui conueniat,
aperire incipiamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 16</add> Quartus locus a comparatione alterius mali grauioris</head>
<p><!-- 1 --> Mali igitur minuitur opinio eiusque angor leuatur si illud ad grauiora
mala conferas; ex talium enim ratione efficies ut hoc, de quo consolari amicum
cupis, leue ipsi suum malum uideatur atque ideo incipiat cruciari minus. Quod
attigit illo carmine Iuuenalis:</p>
<p>Rem pateris modicam et mediocri bile ferendam</p>
<p>si flectas oculos maiora ad crimina: confer</p>
<p>conductum latronem, incendia sulphure cepta</p>
<p>atque dolo, primos cum ianua colligit ignes:</p>
<p>confer et hos, ueteris qui tollunt grandia templi</p>
<p>dona uel antiquo positas a rege coronas<ref type="note" xml:id="r08068" target="n08068" n="1"/>
</p>
<p>ubi apprime conduceret alios uel aequales uel potiores cum ruinis eorum sigillatim
recensere qui grauiora mala perpessi sunt.</p>
<p><!-- 2 --> Nec solum contenti esse debemus priuatas recensuisse personas, sed
principes, reges, imperatores, ciuitates, prouincias, gentes, populos, et alias
potentias quascumque quibus aliquid cladis aut exitii aut infortunii maximum
accidisse cognoscitur. Quod nimirum Seruius ad Ciceronem prudentissime
aptissimeque his uerbis induxit:</p>
<p>Quae res mihi non mediocrem consolationem attulit uolo tibi commemorare, si forte
eadem res tibi minuere dolorem posset. Ex Asia rediens cum ab Aegina Megaram
uersus nauigarem, coepi regiones circumcirca inspicere. Post me erat Aegina, ante
Megaron, dextra Epirus, sinistra Corinthus, quae oppida quodam tempore
florentissima fuerunt, nunc prostrata et diruta ante oculos iacent. Coepi egomet
mecum sic cogitare: en nos homunculi! si quis nostrum interiit aut occisus sit,
quorum uita breuior esse debet, cum uno loco tot oppidorum cadauera proiecta
iacent. Visne tu te, Serui, cohibere et meminisse te hominem esse natum? Crede
mihi, cogitatione ea non mediocriter sum confirmatus: hoc idem, si tibi uidetur,
fac ante oculos tibi proponas: modo uno tempore tot uiri clarissimi interierunt,
de imperio praeterea tanta imminutio facta est, omnes prouinciae conquassatae
sunt; in unius mulierculae animula commoueris tantopere?<ref type="note" xml:id="r08081" target="n08081" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Hunc locum et ille caelestis rhetor Hieronymus scribens ad Heliodorum
episcopum haud segnius pertractauit his uerbis:</p>
<p>Verum quid ago medens dolori quem iam reor et tempore et ratione sedatum ac non
potius replico tibi uicinas regum miserias et nostri temporis calamitates ut non
tam plangendus sit, qui hac luce caruit, quam congratulandum ei qui de tantis
malis euaserit? Constantius, Arianae fautor hereseos, dum contra inimicum paratur
et concitus fertur ad pugnam, in Mopsi uiculo moriens magno dolore hosti reliquit
imperium. Iulianus proditor animae suae et Christiani iugulator exercitus Christum
sensit in Media quem primum in Gallia denegarat, dumque Romanos propagare uult
fines, perdidit propagatos. Iouinianus gustatis tantum regalibus bonis fetore
prunarum suffocatus interiit ostendens hominibus quid sit humana potentia.
Valentinianus uasto genitali solo et inultam patriam derelinquens uomitu sanguinis
extinctus est. Huius germanus Valens Gotico bello uictus in Tracia eundem locum et
mortis habuit et sepulchri. Gratianus ab exercitu suo proditus et ab obuiis
urbibus non receptus ludibrio hosti fuit. Cruentataeque manus uestigia parietes
tui, Lugdune, testantur. Adolescens Valentinianus et paene puer post fugam, post
exilium, post recuperatum multo sanguine imperium haud procul ab urbe fraternae
mortis conscia necatus est et cadauer exanime infamatum suspendio. Quid loquar de
Procopio, Maximo, Eugenio, qui utique, dum rerum potirentur, terrori gentibus
erant; omnes capti<ref type="note" xml:id="r08091" target="n08091" n="1"/> steterunt ante ora
uictorum et, quod potentissimis quondam miserrimum est, prius ignominia seruitutis
quam hostili mucrone confossi sunt.</p>
<p>Dicat aliquis: "Regum talis conditio est,</p>
<p>feriuntque summos fulgura montes."</p>
<p>Ad priuatas ueniam dignitates nec de his loquar qui excedunt biennium atque, ut
ceteras praetermittam, sufficit nobis trium nuper consularium diuersos exitus
scribere. Abundantius egens Pityunte exultat; Rufini caput pilo Constantinopolim
gestatum est et abscissa manu dextra ad dedecus insatiabilis auaritiae ostiatim
stipes mendicauit. Timasius praecipitatus repente de altissimo dignitatis gradu
euasisse se putat quod aduerse uiuit inglorius.</p>
<p>Non calamitates miserorum, sed fragilem humanae conditionis statum narro. Horret
animus temporum nostrorum ruinas prosequi. Viginti et eo amplius anni sunt quod
inter Constantinopolim et Alpes Iulias quotidie Romanus sanguis effunditur,
Scythiam, Thraciam, Macedoniam, Thessaliam, Dardaniam, Daciam, Epiros, Dalmatiam,
cunctas Pannonias Gotus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Vandali, Marcomanni
uastant, trahunt, rapiunt. Quot matronae, quot uirgines Dei et ingenua nobiliaque
corpora his bellis fuere ludibrio; capti episcopi, interfecti presbyteri et
diuersorum officia clericorum; subuersae ecclesiae, aenea altaria Christi
stabulati equi, martyrum effossae reliquiae,</p>
<p>ubique luctus, ubique</p>
<p>gemitus et plurima mortis imago.</p>
<p>Romanus orbis ruit et tamen ceruix nostra erecta non flectitur. Quid putas nunc
animi habere Corinthios, Athenienses, Lacedaemonios, Arcadas, cunctamque Graeciam
quibus imperabant barbari? Et certe paucas urbes nominaui in quibus olim fuere
regna non modica.</p>
<p>Immunis ab his malis uidebatur oriens et tantum nuntiis consternatus. Ecce et ibi
anno praeterito ex ultimis Caucasi rupibus immissi in nos non Arabiae, sed
septentrionis lupi, tantas breui prouincias percurrerent; quanta monasteria capta,
quantae fluuiorum aquae humano cruore mutatae sunt. Obsessa Antiochia et reliquae
urbes quas Halys, Cydnus, Orontes, Euphratesque praeterfluunt. Tracti greges
captiuorum, Arabia, Phoenix, Palestina, Aegyptus timore captiuae.</p>
<p>Non mihi si linguae centum sint oraque centum,</p>
<p>ferrea uox, omnes scelerum comprehendere formas,</p>
<p>omnia poenarum percurrere nomina possem.</p>
<p>Neque enim historiam proposui scribere, sed nostras breuiter flere miserias;
alioquin ad haec merito explicanda et Titides et Sallustius muti sunt.</p>
<p>Felix Nepotianus qui hoc non uidet, felix qui ista non audit. Nos miseri qui aut
patimur aut patientes fratres nostros tanta prospicimus, et tamen uiuere uolumus
eosque, qui his carent, flendos potius quam beatos putamus.<ref type="note" xml:id="r08133" target="n08133" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Quid aptius, quid accommodatius ex hac ratione dici potuit, quantumque
putas id ad minuendum luctum ualuisse? Quis enim cum tantarum rerum ruina
detrimentum suum non leuiter ferat? Nemo profecto nisi qui in tantam esset
delapsus amentiam ut se omnibus principibus praeponendum dicat suamque conditionem
uniuerso orbe existimet digniorem. <!-- 5 --> Ceterum non ita sensit ille merito
uel propter hoc ipsum habitus sapiens cui cum dictum esset: "Morieris!" respondit:
Quo mundus transit ego quoque transibo;<ref type="note" xml:id="r08142" target="n08142" n="1"/> stultumque est nolle mundo secum pereunte mori.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 17</add> Quintus locus a non impuni</head>
<p><!-- 1 --> Valent ergo plurimum ad extenuandam molestiam aliorum commemorare
diriores casus et praesertim inimicorum eorum quos consolamur, atque adeo si, unde
amico nostro nocere studuerant, maiora inde damna acceperint<ref type="note" xml:id="r08155" target="n08155" n="1"/>, uel in rebus ipsis uel in honore, in familia, in persona, uel saltem in
animo ipso, utpote qui alteri damnum corporis, sibi autem animi dederit
detestabiliorique incommodo se ipsum quam alium affecerit, quandoquidem omnium
sapientum iudicio peius sit improbum esse ac sceleratum quam uel pauperem uel
filio aut membro corporis orbatum. <!-- 2 --> Palam autem est unumquemque, qui
proximo iniuriam infert, turpitudinis notam effugere non posse. Hanc paene
uniuersam rationem satyrus ille assecutus est qui ait:</p>
<p>Cur tamen hos tu</p>
<p>euasisse putes quos duri conscia facti</p>
<p>mens habet attonitos et surdo uerbere cedit</p>
<p>occultum quatiente animo tortore flagellum?</p>
<p>Poena autem uehemens et multo saeuior illis</p>
<p>quas et Caedicius grauis inuenit et Rhadamat</p>
<p>nocte dieque suum gestare in pectore testem.<ref type="note" xml:id="r08181" target="n08181" n="1"/>
</p>
<p>– et post multa subdit:</p>
<p>Nocte breuem si forte indulsit cura soporem</p>
<p>et toto uersata thoro iam membra quiescunt,</p>
<p>continuo templum et uiolati numinis aras </p>
<p>et, quod praecipuis mentem sudoribus urget,</p>
<p>te uidet in somnis, tua sacra et maior imago</p>
<p>humana turbat pauidum cogitque fateri.</p>
<p>Hi sunt qui trepidant et ad omnia fulgura pallent</p>
<p>cum tonat, exanimes primo quoque murmure caeli,</p>
<p>non quasi fortuitu nec uentorum rabie, sed</p>
<p>iratus cadat in terras et uindicet ignis;</p>
<p>illa nihil nocuit, cura grauiore timetur</p>
<p>proxima tempestas uelut hoc delata sereno.</p>
<p>Praeterea lateris iuguli cum febre dolorem</p>
<p>si coepere pati, missum ad sua corpora morbum</p>
<p>infesto credunt a numine; saxa deorum</p>
<p>haec et tela putant.<ref type="note" xml:id="r08235" target="n08235" n="1"/>
</p>
<p>Et quidem ista omnia et alia eiusmodi plurima mentibus male sibi consciis euenire
consueuerunt, quae procul dubio maximis animum angoribus cruciari solent.</p>
<p><!-- 3 --> Plus tamen ad solacium aduersarii exteriora mala conferunt, quamuis
tenuiora sint et leuiora. Nam cum inimicus unusquisque ideo praecipue inimici sui
gaudet malis quod suas uices ea ulcisci<ref type="note" xml:id="r08245" target="n08245" n="1"/> putat et de hoste suo optatas sumere poenas, ultio autem omnis et uindicta
non potest nisi in apertis consistere detrimentis, ut in ratione irae
declarauimus, iure omnis inimicus magis laetatur apertis ac manifestis inimici sui
malis. Proinde talia si qua poterimus referre erit utilissimum.</p>
<p><!-- 4 --> Ex hoc ergo genere est quod dicere solemus his qui iniuria affecti
sunt: "Bono animo esto, quia non hoc auferat<ref type="note" xml:id="r08252" target="n08252" n="1"/>
impunitum." <!-- 5 --> Similiter et quando eos consolamur qui in bello
succubuerunt: "Quid doletis si a pluribus pauciores oppressi estis; magis gaudere
debetis quod hostibus uestris satis cruentam dedistis uictoriam
multoque<ref type="note" xml:id="r08257" target="n08257" n="2"/> ipsorum sanguine
comparatam." Ex hoc genere et illud Mantuani est: Numquam omnes hodie moriemur
inulti,<ref type="note" xml:id="r08260" target="n08260" n="3"/> et alia apud ipsum talia
complura.</p>
<p><!-- 6 --> Praecipue tamen ad istum locum spectat maiora mala adducere
aduersariorum; quorum commemoratione duplici solacio afficitur languens, uno, quod
proprium<ref type="note" xml:id="r08267" target="n08267" n="1"/> huic loco est, scilicet
quod sua mala parua esse recognoscit, alio, quod ad quintam medendi rationem
pertinet, quod ultionis uoluptate temperat suum maerorem. De qua re plenius
disputabimus cum ad proprium locum perueniemus. Nunc uero cetera prosequamur
quibus malorum opinio solet attenuari.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 18</add> Sextus locus a commemoratione peiorum</head>
<p><!-- 1 --> Attenuatur igitur haud parum adhuc malorum existimatio si peioribus,
quae patimur, memoriam refricuerimus uel manifestauerimus quae imminent longe esse
perniciosiora. Hoc egit optime Sulpicius scribens ad Ciceronem:</p>
<p>Quid est quod tantopere te commoueat tuus dolor intestinus? Cogita quem ad modum
adhuc nobiscum fortuna egerit: ea nobis erepta esse quae hominibus non minus quam
liberi cara esse debent, patriam honestatem dignitatem, honores omnes; hoc uno
incommodo addito quid ad dolorem adiungi potuit? Aut qui non illis rebus
exercitatus animus calere iam debet atque omnia minoris existimare?</p>
<p>An illius uicem, credo, doles. Quotiens in eam cogitationem et tu ueneris et nos
saepe incidimus, hisce temporibus cum his esse actum quibus sine dolore licitum
est mortem cum uita communicare.<ref type="note" xml:id="r08286" target="n08286" n="1"/>
</p>
<p>et paulo post:</p>
<p>At uero malum est liberos amittere, nisi prius peius sit hoc sufferre et
perpeti.<ref type="note" xml:id="r08295" target="n08295" n="1"/>
</p>
<p>et Cicero ad Titium:</p>
<p>neque hae neque ceterae consolationes, quae sunt a sapientissimis uiris usurpatae,
tantum uidentur proficere debere quantum status ipse ciuitatis et haec perturbatio
temporum perditorum, cum beatissimi sunt qui liberos non susceperunt, minus autem
miseri qui his temporibus amiserunt quam si eosdem bona aut denique aliqua re
publica perdidissent.<ref type="note" xml:id="r08304" target="n08304" n="1"/>
</p>
<p>et parum infra:</p>
<p>Quid est enim iam non modo pudori, probitati, ac saluti loci? Non mehercule
quenquam audiui hoc grauissimo et pestilentissimo anno adolescentulum uel puerum
mortuum qui mihi non a diis immortalibus ereptus ex his miseriis atque iniquissima
conditione uitae uideretur.<ref type="note" xml:id="r08313" target="n08313" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Hoc ipsum fecit scribens et ad L. Fabium:</p>
<p>Ea demum uidetur conditio impendere legum iudiciorum temporum ut optime actum cum
eo uideatur esse qui quam leuissima poena ex hac re publica
discesserit.<ref type="note" xml:id="r08323" target="n08323" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Hunc eundem locum et Hieronymus ad Tyrasium sapientissime perstrinxit:</p>
<p>Ad quid putas Christianam et fidelem animam intra carcerem mundi remorari debuisse
cui totus mundus naufragium est? Tantas ac tales tempestates uitae, tot
impugnationes diaboli, tot corporis bella, tot saeculi clades euasit et lacrimas
fundis? Quasi nescias quid in te ipsum cotidie patiaris, propter quod Dominus sic
admonet apostolos suos dicens: "Si diligeretis me, gauderetis utique quia uado ad
patrem." Plane Lazarum mortuum fleuit non dormientem, sed potius resurgentem et
flebat quem cogebatur propter saluandos alios saeculo reuocare; hanc uitam dans
Dominus ingemiscebat, quam tu doles esse sublatam.</p>
<p>– et ad Theodoram:</p>
<p>Nos dolendi magis simus, qui quotidie stamus in proelio peccatorum, uitiis
sordidamur, accipimus uulnera et de otioso uerbo reddituri sumus rationem.
<ref type="note" xml:id="r08339" target="n08339" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Iste locus praecipue a sacris scriptoribus frequentissime usurpatur
ualetque ad minuendum dolorem plurimum uel quod eius magnitudo extenuat cetera
uniuersa, uel quod reputatione ipsius uilescunt nobis cuncta, uel quod animum
inducimus ad credendum iam nobis tantis miseriis destinatis nihil boni nec posse
dari<ref type="note" xml:id="r08346" target="n08346" n="1"/> nec deberi. <!-- 5 --> Ita
ex proprio<ref type="note" xml:id="r08351" target="n08351" n="2"/> maerore
nostro ad communem omnium euocamur; quem quamuis grauiorem censeamus, leuius tamen
toleramus, quandoquidem multos socios nos habere uidemus ut nos aut infortunatos
ultra ceteros aut indigniore iniuria affectos cogitare non possimus, quae duo in
casibus aduersis maxima sunt incrementa angoris; horum uero absentia aut ex toto,
aut ex maiore parte leuat luctum. <!-- 6 --> Hinc est quod nemo mortalium durius
fert humanas miserias, ut puta corporis infirmitates, imbecillitates, labes,
spurcitias, fetores, et alios defectus aliasque miserias innumeras quibus nos
uidemur obnoxios ac subiectos<ref type="note" xml:id="r08356" target="n08356" n="3"/>, quae tamen si quis diligentius penset aut
intueatur, comperiet profecto omni miseria esse miseriora. Et nihilominus his
luget nullus. <!-- 7 --> Quod si uni ista contingerent a quibus ceteros omnes
uideret immunes, nullus profecto esset dies, nulla omnino hora quam absque
acerrimo dolore posset transigere, seque infelicem, se prae omnibus
clamitaret<ref type="note" xml:id="r08361" target="n08361" n="4"/> infortunatum. <!-- 8 --> Nunc
uero quoniam quilibet cernit eandem sibi cum aliis<ref type="note" xml:id="r08366" target="n08366" n="5"/> esse conditionem, nemo flet, nemo
lamentatur aut queritur nisi si qui sublimiore spiritu quam sit humanus subuexi
oculos ad supercaelestia intenderint; quorum comparatione miserias suas deprendit
quamque in infimo loco iaceat recognoscit. Quousque uero inter homines uersatur,
tantorum malorum immemor laetos ducit dies.</p>
<p><!-- 9 --> Vnde uidere licet qua de re communis miseria leuius toleratur ac per
hos<ref type="note" xml:id="r08373" target="n08373" n="1"/> cur prodest animum maerentem
a priuato luctu ad communem aut publicum euocare.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 19</add> De sex locis funebribus</head>
<p><!-- 1 --> Enimuero praeter hos locos, qui dicti sunt, sunt etiam alii complures
et praecipue funebres loci, ex quibus lugubres homines consolari possumus minuendo
casus defunctorum; quorum primus ac ualidissimus<ref type="note" xml:id="r08386" target="n08386" n="1"/> accipitur a re morientis, secundus ab operibus eius,
tertius a genere mortis, quartus a causa mortis, a ratione funeris quintus, sextus
a loco in quo decedere contigit. <!-- 2 --> Haec singula, quando indigna eueniunt,
maxime exaggerant exacerbantque casum; cum uero debita aut digna, minuunt et
leniunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 20</add> Primus locus a re morientis</head>
<p><!-- 1 --> Primus igitur locus, quem a re siue conditione morientis sumi diximus,
si digna sit conditio, plurimum ualet ad leuandum angorem, hoc est si declarare
poterimus ipsum, qui defunctus est, deuotum ac lubentem ex hac uita decessisse, et
praesertim si qua ratione euidenti monstrare ualebimus cum eo bene
actum<ref type="note" xml:id="r08401" target="n08401" n="1"/>
beatorumque uitam possidere, ut fecit Hieronymus Heliodorum de morte Nepotiani
consolando: <quote> Cum aestuaret febribus et uenarum fontes hauriret calor, lasso
anhelitu tristem auunculum consolabatur, laetus erat uultu et uniuersis circa
se plorantibus solus ipse ridebat. Proicere pallium, manus extendere, uidere
quod alii non uidebant et quasi in occursum se erigens salutare uenientes;
intelligeres illum non emori sed migrare, et mutare amicos, non
relinquere.<ref type="note" xml:id="r08406" target="n08406" n="1"/>
</quote>
</p>
<p>– quod egregie et Vergilius ex persona uxoris Aeneae illo carmine attigit:</p>
<quote>
<l>lacrimas dilectae pelle Creusae;</l>
<l>non ego Mirmidonum sedes Dolopumue superbas</l>
<l>aspiciam aut Grais seruitum matribus ibo,</l>
<l>Dardanis et diuae Veneris nurus;</l>
<l>sed me magna deum genitrix his detinet oris.<ref type="note" xml:id="r08433" target="n08433" n="1"/>
</l>
</quote>
<p>– idem et in alio loco fecit, ubi per insomnium inducit umbram Anchisae Aeneae ex
obitu patris maesto haec solacia referentem:</p>
<quote>
<l>Non me impia namque</l>
<l>Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum </l>
<l>concilia Elysiumque colo.<ref type="note" xml:id="r08454" target="n08454" n="1"/>
</l>
</quote>
<p><!-- 2 --> In tali ergo ratione admonendi sunt amici ut aequo animo ferant, nec
uelint dolendo tantam eis felicitatem inuidere. Quod si dicant "Nostras, qui ab
eis deserti sumus, non illorum dolemus uices", tu hic apte subicies quam sit
iniquum sua commoda ex amici incommodis spectare et salutem suam immeriti interitu
quaerere aut optare. <!-- 3 --> Quem locum Hieronymus ad Tyrasium pulcherrime
explicauit:</p>
<p>His uerbis plangere debuimus de saeculo recedentes si saeculi inimicitias contra
nos minime sentiremus; et plangimus Domini beneficia, qui scit infirmitati nostrae
quid praestet. Periclitari uolebat adhuc qui dolet aliquem dormientem et inter
fluctus uitae praesentis uidere cupiebat miserum laborare.<ref type="note" xml:id="r08470" target="n08470" n="1"/>
</p>
<p>– et post infert:</p>
<p>Gaude ergo ne tu uidearis saltem dormientis felicitatibus inuidere; ab alieno
mundo proprium transiuit ad dominum, et de hostili patria migrauit ad caelum,
caruit malis ciuibus, quorum odia sustinebat, ne adhuc peregrinaretur in terra
contraria; sicut apostolus monet dicens: quamdiu sumus in hoc saeculo,
peregrinamur a Domino. Non ergo uobis luctum debet incutere quisquam cum e
peregrinatione meruerit redire ad propriam regionem, maxime cum non inanis et
uanus redire noscatur qui Christianitatis mercatus est lucrum, propter quod
descendit ad mundi commercium.<ref type="note" xml:id="r08479" target="n08479" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Negotium explicauit, reddidit et ideo debitum soluit; comparauit
margaritam propter quam descenderat ad temptationem, ad Dominum regredi properauit
cui afferat mercedem ut comparatae mercis merito tam securitatem capiat quam
honorem.</p>
<p><!-- 5 --> Huic subnectit et aliam rationem omni laude dignam:</p>
<p>"Desolatos se", inquit, "homines aut propter negotia peregrinis regionibus credunt
et gaudent tota uita sine affectibus commorari, dummodo ualeant quod cupiunt a
suis pignoribus adipisci, et, ut ad palatia pergant, peregrinantur ad studia
dignitatis. Nauigant ad quaerendas diuitias uel ad causas patrimonii aliquas
explicandas et periculo proficiscentes omnes impelluntur: nec secum natare, quos
diligunt, patiuntur et ut ad palatia caeli, ad studia Christi, ad honorem uitae
perpetuae et patrimonium possessionis aeternae cum securitate ualeant peruenire;
nemo filios suos libenter ab se gratulatur abscedere. Propter incertam mercedem
filium uel fratrem uel parentem unusquisque compellit, et ad certam salutem suorum
aliquem proficisci nullus admittet. Ad comparanda peccata gaudent tam parentes a
filiis quam filii a parentibus prouocante diabolo separari, ad indulgentiam
percipiendam nolunt ab inuicem Domino uocante discerni.<ref type="note" xml:id="r08493" target="n08493" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Ita hunc locum ista oratione tractauit Hieronymus ut nihil addi posse
uideatur; quam ob rem eius exemplo contenti simus atque id simul et pro exemplo et
praeceptione habeamus. Itaque ad alia pergamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 21</add> Secundus locus ab operibus defuncti</head>
<p><!-- 1 --> Secundus igitur locus, qui ab opere defuncti trahitur, egregie ualet ad
mitigandum dolorem; hoc est si post mortem superest aliquod eius egregium
monumentum aut filii aut libri aut aedificia, possessiones, templa, monasteria,
urbes, ceteraque eiusmodi uel saltem alicuius digni nobilisque facinoris memoria
aut fama praeclara. <!-- 2 --> Etenim leuior fit eorum mors qui liberos et
praesertim bonae uirtutis uel spei reliquerunt. Filius namque, ut Platoni placet,
paruus pater est. Vnde et in prouerbium uenit: Non moritur qui filium relinquit.
<!-- 3 --> Et recte quidem; nam cum homini non sit data secundum personam
aeternitas, sed secundum genus, aegre ferendum non est si et debitam personae
inierit conditionem et munus aeternitatis per propagationem sobolis sit
consecutus. Ex hoc genere solacii erat quod Dido optabat illo carmine:</p>
<p>Si qua mihi de te saltem suscepta fuisset</p>
<p>ante fugam soboles, si quis mihi paruulus aula</p>
<p>luderet Aeneas qui te tantum ore referret,</p>
<p>non equidem omnino capta aut deserta uiderer.<ref type="note" xml:id="r08526" target="n08526" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Istorsumque spectant egregia facinora aut alia digna monumenta quae
quis reliquit uel in re militari uel ciuili uel in sapientia, uel in alio
quocumque uirtutis genere quod solet hominum memoriam reddere immortalem et quod
merito filiorum posteritati anteponendum est. Pulchriorque huiusmodi proles est
quam liberorum, et qua sola, etiam filii si desint, satis fecundus iure dici
poterit unusquisque. Tali prole Ennius fretus dicebat:</p>
<p>Nemo me lacrimis decoret, neque funera fletu</p>
<p>faxit. Cur? Quoniam uolito uiuus per ora uirum.<ref type="note" xml:id="r08539" target="n08539" n="1"/>
</p>
<p>– et Ouidius:</p>
<p>Hoc satis in titulo est aeterna maiora libelli</p>
<p>et diuturna magis sunt monumenta mihi.</p>
<p>Quos ego confido, quamuis nocuere, daturos</p>
<p>nomen et auctori tempora longa suo.<ref type="note" xml:id="r08557" target="n08557" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Hoc se solacio et Dido moritura consolabatur quando ait:</p>
<p>Vixi et, quem dederat cursum fortuna, peregi,</p>
<p>urbem praeclaram statui, mea moenia uidi,</p>
<p>ulta uirum poenas inimico fratre recepi</p>
<p>felix heu! nimiumque felix si litora tantum</p>
<p>numquam Dardanidae tetigissent nostra carinae.<ref type="note" xml:id="r08579" target="n08579" n="1"/>
</p>
<p>– felix, inquit: quo? Nimirum illis praeclaris facinoribus quae commemorauit,
quibus confidebat suam memoriam sempiternis laudibus uicturam, ut et uiuit quidem
ac multo celeberrior quam si absque talibus uirtutibus praestantissimos filios
genuisset. <!-- 7 --> Praedicarentur quidem filii, matris uero et nomen fortasse
obrutum iaceret atque sepultum, ut ei contingit<ref type="note" xml:id="r08587" target="n08587" n="1"/>
quae Hannibalem peperit. Sed de secundo lugubri loco satis.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 22</add> Tertius locus a genere mortis</head>
<p><!-- 1 --> Non infimus ergo et tertius locus est, qui a genere mortis accipitur,
si sors ita tulerit ut possimus uere commemorare ipsum quem lugent minime esse
lugendum, quippe qui non subita, non insperata, non ignominiosa morte decessit,
sed naturali, generosa, expetenda;<ref type="note" xml:id="r08600" target="n08600" n="1"/> lugeant eos qui
suspenduntur, qui in exemplum populi publice trucidantur, qui comburuntur secantur
suffocantur et aliis acerbissimis suppliciis enecantur. <!-- 2 --> Lugeant quoque
et illos quos aut atra inuoluit tempestas aut uorax flamma conripuit aut ruina
insperata oppressit aut inimica iugulauit uel confodit manus aut alius inoptatus,
inopinatus,<ref type="note" xml:id="r08605" target="n08605" n="2"/> inexspectatusque exstinxit
casus. Ista autem homines idcirco molestius ferunt quod in aliis se ac suos
iniuria uel saltem ignominia affectos putant, in aliis infortunia immerita pati
queruntur. <!-- 3 --> Quibus quoniam casus naturae liber est, eum tolerant leuius;
idcirco hi facilius leuantur, illi difficillime; uix enim etiam a doctissimis
sapientissimisque uiris aliquid ad hunc locum accommodatum idoneumue inueniri
potest. Quod quidem uel ex illis Senecae dictis intelligi potest ubi respondet ad
illud quod dictum est: "Decollaberis;" – "Quid interest", ait, "an caesim moriar
an punctim?"</p>
<p>– et rursum:</p>
<p>"Sed ferieris et multi in te gladii conuenient." "Quid refert", respondit, "quam
multa sint uulnera? Non potest amplius quam unum esse mortiferum." <ref type="note" xml:id="r08616" target="n08616" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Haec quanti momenti sint prudens lector diiudicet. Nos uero institutum
prosequamur.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 23</add> Quartus locus a causa mortis</head>
<p><!-- 1 --> Valet praeterea ad detrahendum angorem locus a conditione uel causa
mortis non parum, hoc est si iniusta potius est quam iusta. Vnde Socrates uxori
lamentanti ac dicenti plurimum dolere iniustam eius mortem respondit: "Tune,
mulier, iuste me condemnatum malles?" <!-- 2 --> Prudentissime simul et
sapientissime decernens leuius malum illi esse debere qui iniuria affligitur, quam
iure; iste enim duplici quatitur malo: poena et male actorum conscientia;
illos<ref type="note" xml:id="r08635" target="n08635" n="1"/> inter tormenta saltem bene actae uitae conscientia solari potest. Hinc
Cicero ad Seruium:</p>
<p>Me quidem, etsi nemini concedo qui maiorem ex pernicie et peste rei publicae
molestiam traxerit, tamen multa iam consolantur maximeque conscientia consiliorum
meorum.<ref type="note" xml:id="r08641" target="n08641" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Istorsum spectat et cum dicimus illi, qui mala patitur, ea ob uirtutem
suam pati ipsique egregiam probitatem uel doctrinam aut exquisitum ingenium
nocuisse. Hanc rationem solacii Ouidius in epitaphio suo praecipuam adhibuit:</p>
<p>Hic ego qui iaceo tenerorum lusor amorum</p>
<p>Ingenio perii Naso poeta meo.<ref type="note" xml:id="r08654" target="n08654" n="1"/>
</p>
<p>Licet hoc, quod dicit, Ouidio uitio dari merito potest, tamen uiros huiusmodi
consolando dicimus prae inuidiam esse oppressos.</p>
<p><!-- 4 --> Fit uero iste locus tanto ad leuandam aegritudinem potentior, quanto
innocentia afflicti est notior aut manifestior<ref type="note" xml:id="r08664" target="n08664" n="1"/> atque id triplici de causa: una quod palam esse cupit cunctis,
qui casum eius cognouerunt, sibi immerito id accidisse. Deinde quod confidit, si
integritas sua iniuste laesa cognoscatur, plurimos inueniri qui malis suis
ingemiscant. Et, quod suauissimum hominibus esse solet, aduersarium eius
execrentur odioque habeant propter ipsius impietatem immanitatemque.</p>
<p><!-- 5 --> His ergo uiribus locus a causa facti ualet, quo etiam in omnibus rerum
iacturis accommodatissime possumus uti.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 24</add> Quintus locus a ratione funeris</head>
<p><!-- 1 --> Sane et ille, qui ex ratione funeris oritur, plurimum confert ad
miseriae imminutionem; haud enim exiguam leuabimus tristitiae partem si
commemorabimus funus recte digneque procuratum ac uniuersa quae mortuis debentur
iuste persoluta omninoque ei esse factum satis.</p>
<p><!-- 2 --> Siquidem<ref type="note" xml:id="r08685" target="n08685" n="1"/> uniuersis fere mortalibus multa cura de sepulchris mortuorum esse solet,
ut inter summas arbitrentur infelicitates si cui honore sepulturae uacare
contingerit. <!-- 3 --> Vnde legimus apud Aegyptios consuetudinis fuisse ut
defunctus unusquisque, ante quam sepulturae mandaretur, transmissus per fluuium a
uectore quodam, quem lingua sua Charontem appellabant, coram quadraginta iudicibus
sisteretur; apud quos licebat lege cuiuis mortuum de impietate flagitioue aut
quibusuis sceleribus accusare; quae si uera iudices comprobassent, feriebant hac
mortuum sententia ut honore sepulchri, immo omnino sepultura careret<ref type="note" xml:id="r08690" target="n08690" n="2"/>, tamquam nulla maiore ignominia affici possit.
<!-- 4 --> Sic legimus et sacris codicibus illius uiri Dei, qui contra mandatum
Domini apud malum prophetam panem comederat, inter alias a Domino illatas poenas
una fuit quod non est in sepulchro patrum suorum illatus. <!-- 5 --> Hinc et illa
Ouidii fuit sollicitudo et lamentatio:</p>
<p>Sed sine funeribus caput hoc, sine honore sepulchri</p>
<p>Et non ploratum barbara terra teget.<ref type="note" xml:id="r08703" target="n08703" n="1"/>
</p>
<p>– proin precatur uxorem:</p>
<p>Ossa tamen facito parua referantur in urna.</p>
<p>Sic ego non etiam mortuus exul ero.</p>
<p>Atque etiam cum foliis et amomi puluere misce</p>
<p>inque suburbano condita pone solo.<ref type="note" xml:id="r08721" target="n08721" n="1"/>
</p>
<p>– et post:</p>
<p>Tu tamen extincto feralia munera semper</p>
<p>deque tuis lacrimis humida serta dato.</p>
<p>Quamuis in cineres corpus mutauerit ignis</p>
<p>sentiet officium maesta fauilla pium.<ref type="note" xml:id="r08739" target="n08739" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Huius uero rei studium in tantum inualuit apud uniuersas nationes ut
firmiter animos hac inani superstitione falsaque religione inducerent ad credendum
nulli inhumato nisi centum annis expletis ad destinatum locum licere peruenire,
interea uero toto tempore circum haec loca errare. Quod etiam doctissimus poeta
testatus est:</p>
<p>Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;</p>
<p>portitor ille Charon his, quos uehit unda, sepulti.</p>
<p>Nec ripas datur horrendas nec rauca fluenta</p>
<p>transportare prius quam sedibus ossa quierunt.</p>
<p>Centum errant annos uolitantque haec litora circum;</p>
<p>tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.<ref type="note" xml:id="r08764" target="n08764" n="1"/>
</p>
<p>– hinc et Aeneas Palinurum inhumatum questus est:</p>
<p>Nudus in ignota iacebis, Palinurus, arena.<ref type="note" xml:id="r08773" target="n08773" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Mater quoque Euryali apud eundem poetam apte ex eadem ratione inducitur
querens se in morte filii uel illo saltem solacio destitutam quod non presserat
oculos ipsius morientis aut uulnera lauerat.</p>
<p><!-- 8 --> Nec mirum esse debet si mortales<ref type="note" xml:id="r08784" target="n08784" n="1"/> in pompa funerum tantam curam suscipiant cum huiusmodi opus ipse quoque
Saluator inter pietatis munera annumerauerit commendaueritque illam quae in
sepulturam suam unguento eum perunxerat. <!-- 9 --> Vel Abrahae quanta cura
sepulturae et suae et uxoris fuit? Similiter et Iacob qui iussit tot dierum
itinere corpus suum ab Aegypto ad sepulchrum suorum referre; Ioseph moriens
mandauit, cum ab Aegypto exirent, ossa sua non relinquere;<ref type="note" xml:id="r08789" target="n08789" n="2"/> Thobias, quod mortuorum corpora proiecta
diligentius colligendo humaret, ab angelo laudatus est, a Domino autem
misericordiam et gratiam consecutus. <!-- 10 --> Ex quo perspicuum esse potest
quod non mediocre solacium suscipere consueuerunt homines ex digna funerum
curatione.</p>
<p><!-- 11 --> Quod si ita est, quo modo ergo consolabimus ex hoc loco eos quorum
mortui inhumati iacent? Certe neque his ratio deerit consolationis si illis
declarabimus<ref type="note" xml:id="r08798" target="n08798" n="1"/> non defunctorum,
sed uiuorum causa inuentam esse sepulturam, aut quo corpora et uisu et odore foeda
amoueantur, aut ob aliquod uiuorum solacium quibuscum iucundissime uixerunt;
ueluti fecit rex Aegypti Micerinus qui unica filia, quam tenerrime diligebat,
orbatus prae nimio amore bouem inauratam fecit atque in ea filiae cadauer apud
regiam in conclaui posuit, atque ei singulis diebus multiplicia thura inferri
iussit, lucernasque incensas iugiter adstare. <!-- 12 --> Quod se Herodotus
scribit in urbe Sai uidisse.<ref type="note" xml:id="r08803" target="n08803" n="2"/>
<!-- 13 --> Amor quoque singularis et Artemisiae, uxoris Mausoli, in causa fuit ut
illud sepulchrum mirae magnitudinis pulchritudinisque marito exstrueret, quod est
ab omnibus nobilibus poetis aliisque scriptoribus totiens celebratum atque per
excellentiam pretiosis sepulchris Mausoli nomen inclutum. <!-- 14 --> Apud
Aegyptios uero maiores eorum omnes, qui clari praecipue uiri fuerunt, uariis
medicamentis ita condiuntur ut eorum corpora flagrantia<ref type="note" xml:id="r08810" target="n08810" n="3"/> perseuerent; hos in priuato cubiculo ex ordine disponunt et quot
diebus inuisunt quorum memoriam uenerantur exemplisque eorum ad uirtutem
succenduntur atque illi feliciores dignioresque habentur apud quos plura cadauera
inueniuntur. <!-- 15 --> Ceteris uero nationibus apud alios alii sunt defunctorum
respectus. Proinde quaeque gens pro opinione sua uarios obseruat sepeliendi modos.
<!-- 16 --> Nam illi, qui in Indiae insulis habitant, mortuos in litore sepeliunt,
cadauer cum mare refluit<ref type="note" xml:id="r08817" target="n08817" n="4"/> arena obruentes. <!-- 17 --> Apud Aethiopes uero mortuos suos quidam in
flumine, quidam uitro circumdatos domi seruant, alii in uasis<ref type="note" xml:id="r08822" target="n08822" n="5"/> fictilibus conditos circa templa sepeliunt, alii, qui ad
meridiem habitant Ichthyophagi nomine, defunctos in mare proiciunt inundationis
tempore. <!-- 18 --> Porro qui insulam Pityussam incolunt, sepeliendorum membra
concisa in uase multo lapidum aggere<ref type="note" xml:id="r08827" target="n08827" n="6"/>
recondunt. <!-- 19 --> At apud Persas mortuus non prius humatur quam ab alite aut
bestia, uel a cane trahatur. <!-- 20 --> Aethiopes illi, qui Macrobii appellati
sunt, mortuos suos in cippis uitreis, cuius multa apud eos est copia, concludunt;
prius corpore aromatibus condito, quos intra aedes per annum tenent<ref type="note" xml:id="r08834" target="n08834" n="7"/>, eis omnium
rerum primitias offerentes, deinde elatos circa urbem statuunt. <!-- 21 --> Indi
Padaei, qui ad auroram incolunt, infirmos mox interimunt et comedunt; sed uicinis
eorum longe alia consuetudo est. Nam quicumque<ref type="note" xml:id="r08839" target="n08839" n="8"/> ipsorum in morbum incidit, locum desertum
petit ibique decumbit nemine ei neque infirmanti neque defuncto assistente aut
eius curam agente. <!-- 22 --> Issedonibus, qui in extrema ora terrae degunt, quae
auroram septentrionemque interiacet, alia praeterea sepeliendorum mortuorum cura
est. Vbi pater alicuius decessit, uniuersi eius propinqui praesto cum pecoribus
sunt, quibus mactatis et concisis una cum defuncti membris conuiuium celebrant,
tantum capite reseruato, quod diligentius<ref type="note" xml:id="r08844" target="n08844" n="9"/> purgatum atque inauratum pro simulacro
habere consueuerunt. <!-- 23 --> Pastores Poenorum dicti Nasamones obseruant
infirmos, dum agere animam incipiant, eosque sedentes constituunt ne supini
exspirent, atque ita sedentes sepeliunt.</p>
<p><!-- 24 --> Ceterum quis posset enumerare singularum nationum proprias
consuetudines quas de sepeliendis mortuis habuerunt,<ref type="note" xml:id="r08853" target="n08853" n="1"/> cum et usque in hodiernam diem uix duas
gentes inuenies exceptis Christianis quibus idem sit mos sepulturae!
<!-- 25 --> Vnde ergo, cum una sit omnium mors, tanta diuersitas sepeliendi
inoleuit? Non certe aliunde quam ex diuersa uiuentium uoluntate aut opinione, ad
quos, ut uel ex hoc ipso deprehendi potest, omnis tumulandi ratio pertinet, ad
ipsos uero mortuos omnino nihil, quia, ut sapienter colligit Seneca:</p>
<p>Si nihil mortui sentiunt, nec profecto insepulti corporis poenam; sin uero aliquis
relinquitur sensus, homini sepultura tormentum est.<ref type="note" xml:id="r08861" target="n08861" n="1"/>
</p>
<p><!-- 26 --> Hoc et Augustinus sensit cum de hac ipsa re in primo libro de ciuitate
Dei disputans post multa intulit dicens:</p>
<p>Proinde ista omnia, id est curatio funeris, conditio sepulturae, pompa
exsequiarum, magis sunt uiuorum solacia quam subsidia mortuorum.<ref type="note" xml:id="r08871" target="n08871" n="1"/>
</p>
<p><!-- 27 --> Licuit hac de re et poetis iocari: Caelo tegitur qui non habet
urnam.<ref type="note" xml:id="r08878" target="n08878" n="1"/>
</p>
<p><!-- 28 --> Et hanc mortalium uanam curam prudentissimo sale ille cynicus derisit
Diogenes, qui ab amicis rogatus ubi et quo pacto sepeliri uellet iussit inhumatum
se proici. Cum amici: "Volucribusne et feris?" "Minime uero", inquit, "sed baculum
prope me, quo abigam, ponite." Et illi: "Quidnam poteris; non enim senties!" "Quid
igitur mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?<ref type="note" xml:id="r08885" target="n08885" n="1"/>"</p>
<p><!-- 29 --> Hoc ipsum et ille uir Cyrenaeorum clarissimus Theodorus sensit, qui
Lysimacho regi crucem minanti "Istis, quaeso", inquit, "ista horribilia minitare
purpuratis tuis, Theodori quidem nihil interest humine an in sublime
putrescat."<ref type="note" xml:id="r08892" target="n08892" n="1"/> Quo sapienti responso et uanissimi regis tumorem compescuit et, quid
uerissimum est, docuit nihil ad mortuos attinere quo in loco marcescant et an
potius ex his cineres an uermes fiant. <!-- 30 --> Nam et Dominus, quod curam
mortuorum commendauit, uiuorum magis gratia fecit, quippe qui aliquod bene merendi
opus haberent, atque hoc si illud pie digneque exequerentur. Nam quod ad pompam
luxumque sit mundi, probat sanctorum auctoritas et uiuis obesse et defunctis.
<!-- 31 --> "Illa quoque sanctorum exempla," ut Augustinus inquit, "non hoc
admonent quod insit ullus cadaueribus sensus, sed ad Dei prouidentiam, cui placent
etiam talia pietatis officia, et corpora quoque mortuorum pertinere significant
propter fidem resurrectionis adstruendam."<ref type="note" xml:id="r08899" target="n08899" n="2"/>
</p>
<p><!-- 32 --> Vbi et illud salubriter discitur quanta possit esse remuneratio pro
elymosinis quas uiuentibus et sentientibus exhibemus si neque hoc apud Deum periit
quod exanimis hominum membris officii diligentiaeque persoluitur.</p>
<p><!-- 33 --> Quoniam uero de hoc loco plura fortasse quam expediebat uerba fecimus,
istum qui superest breuius absoluamus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 25</add> Sextus locus a loco mortis</head>
<p><!-- 1 --> Extremus luctus minuendi locus accipitur a ratione patriae uel terrae
in qua quis e uita migrauit. <!-- 2 --> Ingens enim solacium suscipiunt homines si
caros suos decedere intra patriam ciuitatemque suam accipiunt et praecipue domi et
in lectulo suo inter amicos propinquos cognatos fratresque suos et quibus ista
contingunt, morientes felices appellant. <!-- 3 --> Contra uero, quibus aut omnia
aut plura defuerint, infortunatos et miseros. Vnde Aeneas:</p>
<p>O terque quaterque beati</p>
<p>quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis</p>
<p>contigit oppetere!<ref type="note" xml:id="r08933" target="n08933" n="1"/>
</p>
<p>– beatos appellat quod in patria et in oculis parentum mortui erant et ex eorum
collatione suam infeliciorem deflet conditionem, ut qui se fluctibus actutum obrui
uerebatur et in uasto pelago extorrem crudeli morte extingui. <!-- 4 --> Eiusdem
generis et illa Ouidii lamentatio fuit:</p>
<p>Tam procul ignotis igitur moriemur in oris</p>
<p>et fierent ipso tristia fata loco;</p>
<p>nec mea consueto languescent corpora lecto,</p>
<p>depositum qui me non fleat ullus erit;</p>
<p>nec dominae lacrimis in nostra cadentibus ora</p>
<p>accedent animae tempora grata meae;</p>
<p>nec mandata dabo, nec cum clamore supremo</p>
<p>labentes oculos condet amica manus.<ref type="note" xml:id="r08965" target="n08965" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Est enim hominibus in desideriis uanitatis illud quoque haud postremum
ut a suis morientes defleantur et cum plurima funebri pompa sepeliantur; unde et
ille error adeo insedit mentibus humanis ut gratissimam acceptissimamque rem
mortuis praestare se<ref type="note" xml:id="r08972" target="n08972" n="1"/> putent si diutius et
diligentius ipsos lugeant. <!-- 6 --> Qui mos peruersus adeo apud Indos inualuerat
ut quidam eorum in funere carissimorum suorum non solum capillum ac barbam, uerum
etiam nares aures supercilia genasque praeciderent; alii in effossis sepulchris
iacentes inedia se sponte conficerent. <!-- 7 --> Nonnulli super rogum, in quo
cadauer comburebatur, sponte insilirent, plerique se uiui consepelirent; quidam in
cauernis et montibus latitantes ac consortia hominum deuitantes totam uitam
luctuosam peragunt dicentes se non debere ullis uoluptatibus oblectari quando
amici eorum illis<ref type="note" xml:id="r08979" target="n08979" n="2"/> erant priuati;
eadem ratione multi nec solem nec caelum toto tempore suspiciunt.</p>
<p><!-- 8 --> Sed mitius Aegyptii in simili re insaniunt, siquidem apud hos, dum homo
alicuius momenti decedebat, familiae suae omnis muliebris sexus caput sibi et
uultum oblinibat luto. Deinde relicto domi cadauere ipsae per urbem uagantes se
plangebant succinctae nudatas mamillas et cum eis proxime quaeque, altera ex parte
uiri et ipsi expectorati se uerberabant,<ref type="note" xml:id="r08986" target="n08986" n="1"/> ita uagantes quoad mortuus sepeliatur. Interim neque
lauantur, neque uinum aut cibum nisi uilem sumunt, neque uestibus utuntur
splendidis atque id triginta diebus quidam agunt, alii quadraginta, nonnulli et
septuaginta. <!-- 9 --> Laceratio uero uestium et alius Iudaeorum luctus nota
sunt.</p>
<p><!-- 10 --> Haec uero cuncta ideo fiunt quod quidam putant rem se gratam et
acceptam mortuis suis facturos si eos grauius luxerint. Alii quadam muliebri
superstitione adducti Deo se facilius satisfacere arbitrantur si eius plaga
percussi afflictos se et prostratos fateantur. <!-- 11 --> Ex hac opinione, ut
Cicero recte scribit,</p>
<p>nascuntur illa uaria et detestabilia lugendi genera, pedores muliebres,
lacerationes genarum, pectoris feminini, capitis percussiones, barbae criniumque
euulsiones, ut ille Homericus Agamemnon faciebat. In quem illud Bionis facetum
est: "Perinde stultissimum regem in luctu capillum sibi euellere quasi uero
caluitio maeror leuaretur.<ref type="note" xml:id="r09000" target="n09000" n="1"/>"</p>
<p><!-- 12 --> Curandum igitur consolatori est huiusmodi falsis opinionibus et
insanis delusionibus mentes imbutas liberare ad sanitatemque
reuocare.<ref type="note" xml:id="r09007" target="n09007" n="1"/>
Quos uel hac saltem ratione uanitatis poteris arguere si ita colligas: "Aut eos,
quos lugetis, inimicos uobis putatis aut amicos; sed inimici casum luget nemo,
amici uero, si se lugere sentirent, esset illis maiorem afferre aegritudinem, quod
nullus amicus umquam amico aliud optauit quam bonum, malo uero, si contigit,
indoluit semper, et cum luctus conficiat lugentes malusque eis sit, non est
uerisimile ut defuncti amici eo delectentur, immo doleant magis."</p>
<p><!-- 13 --> Quod uero ad rationem Dei pertinet, longe se aliter habet. Deus enim
miserorum cruciatibus minime gaudet nec cupit ut se quisquam conficiat uel enecet;
sed placet ei cum mortales male actorum paeniteat, atque illos, qui alta
sapiebant, si in sui cognitionem deuenerint ac ueniam ab eo humilius fuerint
deprecati.<ref type="note" xml:id="r09014" target="n09014" n="1"/>
<!-- 14 --> Quaecumque uero diuinitus patiuntur si laeti uolentesque excipiant, et
cum Dauid cithara exultantes personent et cantent. Cithara namque in inferiore
parte habet unde sonat, quare qui exultat Deo in cithara, in aduersitatibus ei
gratias agit. Sed qui in psalterio, quod in superiori parte sonat,
ipse<ref type="note" xml:id="r09019" target="n09019" n="2"/> in prosperis benedicit deo.
Itaque haec est uoluntas Dei ut in omnibus ipse laudetur et glorificetur.</p>
<p><!-- 15 --> Haec autem singula apud sanas mentes, quoniam plena leuitatis
fatuitatisque uidentur, utique, etiam si cui non dantur aut exhibentur mortuo, non
debent animum uiri exacerbare, etiamsi quem extorrem et in aliena terra uita
contingerit excedere. <!-- 16 --> Quandoquidem puerorum aut ignauorum proprium
uidetur in suo strato mori; uiris uero fortibus magis conuenit in equo uel in
naui, in hostili solo occumbere atque locum sepulchri aliquo egregio facinore
signare.</p>
<p><!-- 17 --> Praeterea quoque forti omne solum patriam esse uoluerunt. Vnde
interrogatus Socrates cuias nam esset, mundanum se respondit, utpote qui totum
mundum patriam sibi diceret. Et quae enim uerior patria terreno homini esse potest
quam terra quae, quoniam uniuersa eiusdem rationis est, ut philosophi censent,
merito cui una pars congruit et uniuersa congruere diiudicatur.</p>
<p><!-- 18 --> Ita ergo ex hoc ultimo loco ad utramque partem poteris rationem
leuandae aegritudinis inuenire.</p>
<p><!-- 19 --> Isti loci sunt, quantum mente colligere potui, quibus funebris luctus
minuitur. Tamen prudens consolator poterit et aliis casibus eos accommodare; ex
omnibus enim his locis poteris diminuere malorum opinionem.<ref type="note" xml:id="r09040" target="n09040" n="1"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 26</add> De multis aliis locis ex quibus mali opinio minuitur</head>
<p><!-- 1 --> Minuitur autem malum non tantum ex his solis, uerum uniuersaliter ex
contrariis rationibus cunctorum illorum quibus augetur bonum. <!-- 2 --> Sunt
autem quae deterrere bonum consueuerunt; ista, ut summatim dicamus, si sit paruum,
si non perpetuum, si cito abiturum, si non est pulchrum, si non est honestum uel
iustum, si non multum proficuum, si non libet factum aut praestitum, si
imprudenter uel ignoranter datum. <!-- 3 --> Licet haec, ut etiam aliqua alia, et
iniuriam minuant, ut puta quando eam nolens aut inscius quispiam intulit.
<!-- 4 --> Amplius extenuatur pretium boni si non sit a bono auctore administratum
sed ab ignauo aut indigno; si non diligitur aut magni fit ab aliis et praecipue
bonis; si non spectat ad probos; si non bene ordinatum aut concinne positum; si
non debito tempore exhibitum nec oportuno loco impensum, nec nostri sed alterius
gratia.</p>
<p><!-- 5 --> Praeter hos hic inducere poteris omnes fere mansuetudinis locos, de
quibus suo loco disputauimus. Etenim singulis propemodum rationibus, quibus ira
mitigatur, aegritudo quoque aut maeror animi uel tollitur uel minuitur, nec
iniuria quidem. <!-- 6 --> Nam omnis ira angor animi est, sed non omnis angor ira;
addit enim ira ad angorem ulciscendi spem. Siquidem irascimur nemini nisi de quo
uindictam aliquo pacto sumere speramus. <!-- 7 --> Hinc nemo maioribus, ut regi
aut principi, ob illatam succenset iniuriam, maerere tamen et dolere potest,
quoniam dolor ex sui ratione spem uindictae non habet.</p>
<p><!-- 8 --> Ex his igitur locis omnibus lenire malum poteris et minus quam
putabatur persuadere; quae extendere studio breuitatis obmittimus et ne nobilibus
ingeniis fastidium ingeramus, quibus satis est modum gerendi tantum ad mentem
reducere; ipsi uero sollertia sua, quae supersunt, facile assequi poterunt. Itaque
quae de collatione unius mali ad aliud dicenda erat, hactenus attigisse
sufficiat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 27</add> Quomodo ex collatione boni mali opinio minuitur</head>
<p><!-- 1 --> Nunc uidere superest quomodo ex collatione boni minuitur mali opinio,
aut quo pacto iacturam, quam accepimus, si ad bona conferamus, attenuare
ualebimus. <!-- 2 --> Sed hoc non alio pacto commode fieri poterit nisi si bona,
quae supersunt, multo uberiora praestantioraque esse explicabimus, adeo ut non
debeat minorum iactura tantopere commoueri. Hoc facere uoluit ille poeta qui ait:</p>
<p>Sed nec</p>
<p>tam tenuis tibi census contigit, ut mediocris</p>
<p>iacturae te mergat onus<ref type="note" xml:id="r09092" target="n09092" n="1"/>
</p>
<p>et illa ueneranda mulier apud Boethium:</p>
<p>"si, quod in omni fortunae tuae censu pretiosissimum possidebas, id tibi diuinitus
illaesum adhuc inuiolatumque seruatur, poterisne meliora queque retinens de
infortunio iure causari? Atqui uiget incolumis illud pretiosissimum humani generis
decus Simacus socer et, quod uitae pretio non segnis emeres, uir totus ex
sapientia uirtutibusque factus, suarum securus, tuis ingemiscit iniuriis. Viuit
uxor ingenio modesta, pudicitiae pudore praecellens et, ut omnes eius dotes
breuiter includam, patri similis est. Viuit, inquam, tibique tantum huius uitae
exosa spiritum seruat quoque uno felicitatem tuam minui uel ipsa concesserim:
desiderio lacrimis ac dolore tabescit. Quid dicam liberos consulares, quorum iam,
ut in id aetatis pueris, uel paterni uel auiti specimen elucet ingenii? Cum igitur
praecipua sit mortalibus uitae cura retinendae, o te (si tua bona cognoscas)
felicem cui suppetunt etiam nunc quae uita nemo dubitat esse cariora. Quare sicca
iam lacrimas; nondum est ad unum omnis exosa fortuna nec tibi nimium ualida
tempestas incubuit, quando tenaces haerent anchorae quae nec praesentis solamen
nec futuri spem temporis abesse patiantur."<ref type="note" xml:id="r09101" target="n09101" n="1"/>
</p>
<p>"Quam multos esse coniectas qui sese proximos caelo arbitrentur si de fortunae
tuae reliquiis pars eis minima contingat? Nam is ipse locus, quem tu exilium
uocas, incolentibus patria est."<ref type="note" xml:id="r09107" target="n09107" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Et Cicero ad L. Fabium:</p>
<p>Tu uero qui et fortunas et liberos habeas et nos ceterosque necessitudine et
beniuolentia tecum coniunctissimos quique magnam facultatem sis habiturus nobiscum
et cum omnibus tuis uiuendi<ref type="note" xml:id="r09117" target="n09117" n="1"/>
</p>
<p>ac si dicat: "Tu qui haec tanta ac talia habes miserum te uel infortunatum
appellare minime debes, nec tantis bonis stipatus maerere, quorum uel media pars
si alteri daretur, felicem se dicere non dubitaret."</p>
<p><!-- 4 --> Cuius perspicuum esse potest quantum diminuitur opinio accepti
detrimenti<ref type="note" xml:id="r09127" target="n09127" n="1"/> huiusmodi bonorum, quae superfuerunt, collatione.</p>
</div2>
<div2>
<head><add><num value="3">III</num> 28</add> Secundus locus a discrimine</head>
<p><!-- 1 --> Huic uero loco et ille finitimus est qui ex discrimine accipitur; id
est cum homo in aliquod discrimen grauissimum uenit, in quo omnium rerum
naufragium imminebat, et tamen aliquid periculo subduxit. <!-- 2 --> Tunc illorum
iacturam leuare consueuimus ex collatione bonorum quae superfuerunt, siue illa
praestantiora sint siue inferiora. Hinc ille naufragium consolatus est dicens:</p>
<p>Cogita non quod perdideris sed quod euaseris. Et si nudus existi, bonum est quod
existi. Considera, qui omnia perdidisti, quod cum omnibus perire
potuisti.<ref type="note" xml:id="r09145" target="n09145" n="1"/>
</p>
<p>– gaude igitur quod custodem illorum saluasti.</p>
<p><!-- 3 --> Simile attulit et illi, qui querebatur se in latrones incidisse: Noli
queri quod incideris, sed gaude quod effugeris<ref type="note" xml:id="r09155" target="n09155" n="1"/> et deo gratias age.</p>
<p><!-- 4 --> Pari quoque ratione et illos consolamur, quibus uel ex incendio uel
naufragio, uel alio simili casu quippiam superfuit, dicendo: "Age gratias Deo qui
tibi uel haec saltem reliqua esse uoluit." <!-- 5 --> Quo in casu ideo homo
solacium accipit, immo nonnumquam et se ipsum consolatur, quod dirior pernicies
discriminis ac tempestas uehementior omnia absorbere poterat ac per eam cuncta
sublata erant uel diruta, nec aduersus eam nostrum aut consilium aut opera satis
erat; quod ergo incolume superfuit, id iure in lucro deputatur ac fortunae uel Dei
potius munus esse existimatur.<ref type="note" xml:id="r09164" target="n09164" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Et ita collatione boni mali opinio attenuatur. Quomodo autem collatione
alterius mali aut quod utrumque metitur ipsius<ref type="note" xml:id="r09171" target="n09171" n="1"/> temporis, iam diximus.</p>
</div2>
</div1>
<div1>
<head>DE QVARTA CONSOLANDI RATIONE LIBER QVARTVS<ref type="note" xml:id="r09181" target="n09181" n="1"/>
</head>
<div2>
<head><add>IV 1 De quarta consolandi ratione praefatio</add></head>
<p><!-- 1 --> Vtile est consolatori scire maestitiam aegrotantis diminuere atque id
quo pacto consequi ualeat iam his, quae tradidimus, instructus esse potest. Verum
non minus proposito suo conducere ualebit si rectam assequatur rationem, qua
maerorem omnem queat comprimere, et non permittere eum licentiosius
permanare.<ref type="note" xml:id="r09193" target="n09193" n="1"/>
<!-- 2 --> Hanc uero Cyrenaici, ut ab initio docuimus, praecipuam et unicam esse
posuerunt cunctorum casuum humanorum diligentem praemeditationem. Nihil enim, ut
aiunt, adeo conturbat mortalium animos quam insperatus et inopinatus malorum
aggressus, cuius rei documentum uel ex re militari certissimum accipere possumus,
in qua uidere licet quam ualidus exercitus sepius uel leui sed inopinato casu
perculsus sternitur et dissipatur. <!-- 3 --> Ad comprimendas ergo et forti animo
tolerandas quaslibet rerum ruinas et quoscumque euentus nihil, inquiunt, adeo
ualet ut praecogitasse uniuersas miserias et cuncta infortunia quae ulli umquam
hominum uel acciderunt uel accidere potuerunt. Qua re id efficiemus ut nihil nobis
eueniat insperatum. <!-- 4 --> Videmus autem ut omnia etiam tela praeuisa minus et
formidantur et laedunt, cuius rei ueritate etiam poetae delectati
dixerunt<ref type="note" xml:id="r09202" target="n09202" n="2"/>:</p>
<p>Sagitta laedit leuius uisa uolare prius.</p>
<p><!-- 5 --> Hanc sententiam et Cicero probare uidetur; ait enim:</p>
<p>Et nimirum est haec illa praestans et diuina sapientia et perceptas penitus et
pertractatas res humanas habere: nihil admirari cum acciderit, nihil, ante quam
non euenerit, non euenire posse arbitrari.</p>
<p>"Quam ob rem omnes cum secundae res sunt maxime, tum maxime</p>
<p>meditari oportet quo pacto aduersus aerumnam ferant</p>
<p>pericula, damna peregre rediens semper secum cogitet,</p>
<p>aut filii peccatum aut uxoris mortem aut morbum familiae;</p>
<p>communia esse haec, ne quid horum accidat omnino nouum;</p>
<p>quicquid praeter spem eueniat omne id deputare esse in lucro."<ref type="note" xml:id="r09233" target="n09233" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Et post obiectis aduersus hanc sententiam respondens ait:</p>
<p>Nihil est quod tam obtundat leuetque aegritudinem quam perpetua in omni uita
cogitatio nihil esse quod non accidere possit<ref type="note" xml:id="r09243" target="n09243" n="1"/>, quam meditatio conditionis humanae, quam uitae lex
commentatioque parendi; quae non hoc affert ut semper maereamus, sed ut numquam.
Neque enim qui rerum naturam, qui uitae uarietatem, qui et imbecillitatem generis
humani cogitat, maeret cum hoc cogitat, sed tum uel maxime sapientiae fungitur
munere. Vtrunque enim consequitur ut in considerandis rebus humanis philosophiae
fruatur officio et aduersis casibus triplici consolatione sanetur: primum quod
posse accidere diu cogitauerit, quae cogitatio maxime omnes molestias extenuat et
diluit; deinde quod humane ferenda intelligit; postremo quod uidet malum nullum
esse nisi culpam, culpam autem nullam esse cum id, quod ab homine non potuerit
praestari, euenerit.<ref type="note" xml:id="r09246" target="n09246" n="2"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Huic sententiae accedit et Seneca qui ad Lucilium ita ait:</p>
<p>Hoc tibi scribo, is qui amicum Serenum carissimum tam immodice fleui ut (quod
minime uelim) inter exempla sim eorum quos dolor uicit. Hodie tamen factum meum
damno et intelligo ut maximam mihi causam sic lugendi fuisse quod numquam
cogitaueram mori eum ante me posse. Hoc unum mihi occurrebat minorem esse et multo
minorem, tamquam ordinem fata seruarent. Itaque assidue cogitemus tam de nostra
quam omnium, quos diligimus, mortalitate. Tunc ego debui dicere: 'Minor est
Serenus meus; quid ad rem pertinet? Post me mori debet, sed ante me potest.' Quod
quia non feci, imparatum cito fortuna percussit. Nunc cogito omnia et mortalia
esse et incerta lege mortali; hodie fieri potest quicquid umquam
potest.<ref type="note" xml:id="r09256" target="n09256" n="1"/>
</p>
<p>et alibi inquit:</p>
<p>Praecogitati mali mollis ictus uenit, at stultis et fortunae credentibus omnis
uidetur noua rerum et inopinata facies; magna autem pars est apud imperitos mali
nouitas. Hoc ut scias ea, quae putauerant aspera, fortius, cum assueuere,
patiuntur. Ideo sapiens assuescit futuris malis et quae alii diu patiendo leuia
faciunt, hic leuia facit diu cogitando. Audimus aliquando uoces imperitorum
dicentium 'Sciebam hoc mihi restare'; sapiens scit omnia sibi restare; quicquid
factum est, dicit 'Sciebam'.<ref type="note" xml:id="r09265" target="n09265" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Non est enim sapientis dicere 'Non putaram'.</p>
<p><!-- 9 --> "Ex hoc et illa iure laudantur," ut Cicero ait:</p>
<p>"Ego cum genui, tum moriturum sciui et ei rei sustuli.</p>
<p>Praeterea ad Troiam cum misi ad defendendum Graeciam,</p>
<p>sciebam me in mortiferum bellum, non in epulas mittere."<ref type="note" xml:id="r09285" target="n09285" n="1"/>
</p>
<p>et illud Thesei apud Euripidem:</p>
<p>Nam qui haec audita a docto meminissem uiro,</p>
<p>futuras mecum commentabar miserias:</p>
<p>aut mortam <add>!</add> acerbam, aut exilii maestam fugam,</p>
<p>ut semper aliquam molem meditabar mali,</p>
<p>ut si qua diritas iniecta casu foret,</p>
<p>ne me imparatum cura laceraret repens.<ref type="note" xml:id="r09309" target="n09309" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Simile est et illud Aeneae apud Vergilium</p>
<p>Non ulla laborum,</p>
<p>o uirgo, mi facies inopinaue surgit;</p>
<p>omnia percepi atque animo mecum ante peregi.<ref type="note" xml:id="r09325" target="n09325" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Ac si diceret: "Consueui pati difficilia atque ad omnia ardua subeunda
me comparaui."<ref type="note" xml:id="r09332" target="n09332" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Hanc itaque praecipuam rationem putant Cyrenaici ad quemlibet luctum
comprimendum: quam nimirum nec nos respuimus, dicimus tamen istam rationem non
posse a consolatore praecipue post acceptum damnum adhiberi quandoquidem illum,
qui iacturam est passurus, ea multo ante ratione se ita comparasse oportet ut, cum
aduersa euenerint, non ueniant insperata. <!-- 13 --> Nostrum autem propositum est
non ea presidia praestare quibus homo munitus omnia fortunae tela constanti animo
ualeret excipere; nam id alterius est negotii alteriusque considerationis.</p>
<p>Non hoc ergo in hoc opere curamus, uerum illud dumtaxat, quo consolatorem illis
medicamentis instruamus, quibus aegroti uulnera ab infestis fortunae telis illata
ualeat consolidare ac sanare et morbo, qui ex his uulneribus nascitur, congruas
adhibere medelas. Eas ergo, quae ad comprimendum maerorem ualent, aptiores ex
aliis locis (ut mea fert opinio) poterimus accipere.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 2</add> Primus locus a pudore</head>
<p><!-- 1 --> Ac primum admonendus est amicus ne nimium mollem aut effeminatum se
ostendat et suo se uelit iudicio condemnare, ut qui aliis simili in causa opem
saepius egregiam nauauerit, sibi ipsi illam non deneget. Quo pacto Seruius
Sulpicius Tullium compellat:</p>
<p>noli te obliuisci Ciceronem esse et eum qui aliis consueueris praecipere et dare
consilium neque imiteris malos medicos, qui in alienis morbis profitentur se
tenere medicinae scientiam, ipsi se curare non possunt; sed potius, quae tute
praecipere soles, tute tibi subice atque apud animum propone.<ref type="note" xml:id="r09357" target="n09357" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Ex hoc eodem loco et ipse Cicero Brutum de morte filii consolando
initium sumpsit:</p>
<p>Fungerer officio quo tu functus es in meo luctu teque per litteras consolarer nisi
scirem his remediis, quibus meum dolorem tu leuasses, te in tuo non egere ac uelim
facilius quam in tuo mihi nunc tu te meditare. Est autem alienum tanto uiro,
quantus es tu, quod alteri praeceperit, id ipsum facere non posse. Me quidem cum
rationes, quas collegeras, tum auctoritas tua a nimio maerore deterruit. Cum enim
mollius tibi ferre uiderer quam deceret uirum, praesertim cum, qui alios consolari
soleret, accusasti me per litteras grauioribus uerbis quam tua consuetudo ferebat.
Itaque iudicium tuum magni existimans idque ueritus me ipse collegi et ea, quae
didiceram legeram acceperam, grauiora duxi tua auctoritate addita.<ref type="note" xml:id="r09367" target="n09367" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Quibus uerbis nihil aliud egit quam ipsum admonere eum se sibi praestet
quem se exhibuit aliis, ac talem se ipsum reddat quales alios esse uolebat.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 3</add> Secundus locus ab exemplo</head>
<p><!-- 1 --> Ad haec subicere conueniet exempla illorum qui eiusmodi aut etiam
grauiores casus constantissime pertulerunt magnamque ex eo laudem et admirationem
sunt consecuti. Vt fuit Pericles princeps Atheniensium, qui cum intra quadriduum
duobus praestantissimis filiis esset spoliatus, nullum neque in uultu neque in
sermone signum maeroris ostendit, quin immo eundem ornatum retinuit nec quicquam
ex ueteri ritu immutauit. Similiter et Paulus Aemilius duobus filiis orbatus,
quorum alter ante<ref type="note" xml:id="r09384" target="n09384" n="1"/> triumphum patris quarto die decessit, alter in triumphali curru conspectus
post diem tertium defunctus est, procedens in contionem constantissimi pectoris
protulit sententiam:</p>
<p>"Quirites", inquit, "cum essem, ne quid mali fortuna moliretur, Iouem Optimum
Maximum Iunonemque reginam et Mineruam precatus, ut, si quid aduersi populo Romano
immineret, totum in meam domum conuerteretur. Quapropter bene habet: annuendo enim
uotis meis id egere ut uos potius casum meum doleatis quam ego uestro
ingemiscerem."<ref type="note" xml:id="r09390" target="n09390" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Hac eadem ratione Horatius, Marcius, atque complures insignes ac
praeclari exstitere.</p>
<p><!-- 3 --> Horum igitur ac talium commemoratione efficies ut animus amici aut
cupidine laudis gloriaeque ad similia imitanda accendatur aut saltem absterrebitur
ne inferior illis esse iudicetur.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 4</add> Tertius locus a uirtute</head>
<p><!-- 1 --> Hic igitur tertio loco apte ad constantiam fortitudinemque aeger
adhortandus est atque ut hanc quoque uirtutem suscipiat, cum ceterae suppetent,
diligentius admonendus. Quod egregie Sulpicius ad Ciceronem attigit.</p>
<p>"Vidimus", inquit, "aliquotiens te secundam pulcherrime ferre fortunam magnamque
ex ea re te laudem adipisci; fac aliquando intelligamus aduersam quoque te aeque
ferre posse, ne id maius quam debeat tibi onus uideri, ne ex omnibus uirtutibus
tibi haec una uideatur deesse."<ref type="note" xml:id="r09414" target="n09414" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Ad hoc ipsum et tu lugentem impellas. Poteris autem et ualidius
impellere si, quod hortaris, facile factu esse docueris ex hoc quod in nostra
situm est manu, si modo nos cohibere paululum uoluerimus et non dare impatientiae
manus: praesertim cum "nihil sit miserum," ut praeclare ait Boethius, "nisi cum
putes, contraque beata sors omnis est in aequanimitate tolerantis.<ref type="note" xml:id="r09421" target="n09421" n="1"/>"</p>
<p><!-- 3 --> Ex hoc genere est et illud Ciceronis ad Titium:</p>
<p>non est iam grauitatis et sapientiae tuae, quam tu a puero praestituisti, ferre
immoderatius casum incommodorum tuorum qui sit ab eorum, quos dilexeris, miseria
maloque seiunctus. Etenim cum te semper et priuatis in rebus et publicis
praestitisti, tuenda ut sit tibi grauitas et constantiae seruiendum. Nam quod
allatura est ipsa diuturnitas, quae maximos luctus uetustate tollit, id nos
praecipere consilio prudentiaque debemus; etenim si nulla fuit umquam liberis
amissis tam imbecillo mulier animo, quae non aliquando lugendi modum fecerit,
certe nos, quod est dies allatura, id consilio anteferre debemus, neque expectare
temporis medicinam quam repraesentare ratione possumus.<ref type="note" xml:id="r09431" target="n09431" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Hoc ipsum attigit et Seneca Lucilium de morte filiae consolando:</p>
<p>finem dolendi etiam qui consilio non fecerat, tempore inuenit. Turpissimum autem
est in homine prudenti remedium maeroris lassitudo maerendi. Malo relinquas
dolorem quam ab illo relinquaris, et quam primum id facere desiste quod, etiam si
uoles, diu facere non poteris. Annum feminis ad lugendum constituere maiores non
ut tam diu lugerent, sed ne diutius: uiris nullum legitimum tempus est quia nullum
honestum. Quam tamen mihi ex illis mulierculis dabis uix retractatis a rogo, uix a
cadauere reuulsis, cui lacrimae in totum mensem durauerunt? Nulla res citius in
odium uenit quam dolor, qui recens consolatorem inuenit et aliquos ad se adducit,
inueteratus uero deridetur, nec immerito: aut enim simulatus aut stultus
est.<ref type="note" xml:id="r09441" target="n09441" n="1"/>
</p>
<p>et rursum in eadem epistula:</p>
<p>'Quid ergo?' inquis 'obliuiscar amici?' Breuem illi apud te memoriam promittis si
cum dolore mansura est. Iam istam frontem ad risum quaelibet res transfert. Non
differri in longius tempus quo desiderium omne mulcetur, quo etiam acerrimi luctus
residunt: cum primum te obseruare desieris, imago ista tristitiae discedet. Nunc
ipse custodis dolorem tuum, sed custodienti quoque elabitur eoque citius, quo est
acrior, luctus desinit. Nemo libenter ad id redit quod non sine tormento
cogitaturus est.<ref type="note" xml:id="r09450" target="n09450" n="1"/>
</p>
<p>Quibus rebus omnibus tam Cicero quam Seneca ostendere nituntur constantiam uiri in
sua manu positam, nec multo negotio posse acquiri. Proinde ea uacare tanto fit
turpius quanto haberi potest facilius.</p>
<p><!-- 5 --> Atque ita in repressione luctus tres loci<ref type="note" xml:id="r09460" target="n09460" n="1"/> tractandi sunt, quorum unus a pudore sumitur, alter ab aemulatione
uirtutis et a constantia tertius. <!-- 6 --> Licet et a ceteris uirtutibus omnibus
non minus dignos locos educere ualebis ad compescendum omnem languorem; ualent
enim omnes uirtutes ad comprimendum quemuis angorem, ut Cicero praeclare in
Tusculanis quaestionibus docuit. Vbi ait:</p>
<p>Quare si (ut mihi initio concessisti) turpitudo peius est quam dolor, nihil est
plane dolor. Nam tibi dum turpe nec dignum uiro uidebitur gemere eiulare lamentari
frangi debilitari dolore, tum honestas, tum dignitas, tum decus aderit; cum in ea
intueberis, te continebis. Cedet profecto uirtuti dolor et animi inductione
languescet.</p>
<p>Aut enim nulla uirtus est, aut contemnendus est dolor. Prudentiamne uis esse sine
qua ne intelligi quidem ulla uirtus potest? Quid ergo ea? Patieturne te quicquam
facere nihil proficientem et laborantem? An temperantia sinet te immoderate
quicquam facere? An coli iustitia ab homine poterit propter uim doloris enuntiante
commissa, prodente conscios, multa officia relinquente? Quid fortitudini
comitibusque eius magnitudini animi, grauitati, patientiae, rerum humanarum
despicientiae? Quomodo respondebis afflictusne et iacens et lamentabili uoce
deplorans audieris 'O uirum fortem'; te uero ita affectum ne uirum quidem quisquam
dixerit. Amittenda igitur fortitudo est aut sepeliendus dolor. Et quid scis
igitur, si quid de Corinthiis tuis amiseris, posse te habere reliquam
supellectilem saluam; uirtutem autem si unam amiseris (etsi amitti uirtus non
potest) sed, si unam confessus eris te non habere, nullam esse te habiturum. Num
igitur fortem uirum, num magno animo, num patientem, num humana contemnentem, num
grauem poteris dicere?<ref type="note" xml:id="r09471" target="n09471" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Haec licet Cicero de corporis oppressione dicat, poteris tamen ea leui
commutatione ad animi transferre angustias atque adeo melius quod corpus
uiolentiae subiectum est, animus<ref type="note" xml:id="r09478" target="n09478" n="1"/>
minime; corpus multa inuitum tolerare cogitur, animum nisi uolentem suppeditare
potest nemo; uirtus autem, quoniam a uoluntate proficiscitur, magis in illis locum
habet quae uoluntati obnoxia sunt, quam quae necessitati. <!-- 8 --> Itaque
rectius ex ratione uirtutum animo mederi poteris quam corpori et ex unaquaque
uirtute propriam adhibere medicinam; quas tute, si parum aduigilaueris, poteris
recte distinguere ac ex singulis uirtutibus singulos trahere locos.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 5</add> Quartus locus a metu</head>
<p><!-- 1 --> Enimuero praeter hos omnes locos est et ille, qui maxime ad
comprimendum luctum ualet, qui ratione metus constituitur; hic autem fit cum
timorem maerenti incutimus ex malo aliquo quod ei propter nimium dolorem euenturum
comminamur. Vt puta quod caros suos dolendo offendat aut cruciet aut ipsis
displiceat; secundum quam rationem Cicero Brutum est consolatus:</p>
<p>Nunc populo et scaenae, ut dicitur, tibi seruiendum est. Nam cum in te non solum
exercitus tui, sed omnium ciuium ac paene gentium coniecti oculi sint, minime
decet, propter quem fortiores ceteri sumus, eum ipsum animo debilitatum
uideri.<ref type="note" xml:id="r09496" target="n09496" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Haud minus scite hoc ipsum et ille diuus ecclesiae fecit orator cum
consolaretur Heliodorum episcopum a congrua poetae sententia tale sumens initium:</p>
<p>Hesiodus natales hominum plangens gaudet in funere, prudenterque Ennius "Plebs",
ait, "in hoc regi antestat loco: licet lacrimari plebi, regi honeste non licet".
Vt regi, sic episcopo, immo minus regi quam episcopo; ille enim nolentibus
praeest, hic uolentibus; ille terrore subicit, hic seruitute donatur; ille corpora
custodit ad mortem, hic animas seruat ad uitam. In te oculi omnium diriguntur.
Domus tua et concursatio quasi in specula constituta; magistra est publicae
disciplinae; quicquid feceris, id sibi omnes faciendum putant. Caue ne committas
quod aut, qui reprehendere digne uolunt, lacerasse te uideantur aut, qui imitari
cogantur, delinquere. Vince quantum potes, immo etiam plus quam potes, mollitiem
animi tui et ubertim fluentes lacrimas reprime ne grandis pietas in nepotem apud
incredulas mentes desperatio putetur in Deum. Desiderandus est tibi quasi absens,
non quasi mortuus, ut illum expectare, non amisisse uidearis.<ref type="note" xml:id="r09506" target="n09506" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Huc spectat et quod ille apud comicum ait:</p>
<p>Cur meam senectutem huius sollicito amentia:</p>
<p>an ut pro huius peccato ego supplicium feram?<ref type="note" xml:id="r09519" target="n09519" n="1"/>
</p>
<p>et apud Mantuanum:</p>
<p>solane perpetua maerens carpere iuuenta?<ref type="note" xml:id="r09528" target="n09528" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Idcirco et in consolando uulgo usurpatur: "Ne crucia te neue sponte
eneca; nec uelis amicis liberis omnibusque tuis maerori esse aut eos affligere
diutius."</p>
<p><!-- 5 --> Ad quem locum et illud Seruii ad Ciceronem spectat:</p>
<p>Quod si quis etiam inferis est sensus, qui illius in te amor fuit pietasque in
omnes tuos, hoc certe illa te facere non uult. Da hoc illi mortuae, da ceteris
amicis ac familiaribus qui tuo dolore maerent, da patriae ut, si qua in re opus
sit, opera consilio tuo uti possit. Denique, quoniam in eam fortunam deuenimus ut
etiam huic rei nobis seruiendum sit, noli committere ut quisquam te putet non tam
filiam quam rei publicae tempora et aliorum uictoriam lugere.<ref type="note" xml:id="r09542" target="n09542" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Simili ratione Ioab a luctu Dauid regem reuocauit, quo ob necem Absalom
filii sui uehementius cruciabatur. Cum enim rex capite uelato resideret et filii
casum ingemisceret, introiuit ad eum Ioab hisque uerbis allocutus est:</p>
<p>"O rex, aperte demonstras ex his, quae geris, te odio habere et abhorrere eos qui
te diligunt et pro te pericula sustinent, immo et te ipsum tuamque generationem
uniuersam aspernaris, inimicos autem tuos diligere et illorum potius desiderio
deperire qui iustas soluentes poenas obierunt. Nam si Absalom uicisset et imperium
firmissime tenuisset et nullius nostrum nec cadauer quidem superesse passus
fuisset. Omnes enim a filiis tuis sumpto initio neci traditi fuissemus nullo
hostium nostrorum flente, sed potius omnibus laetantibus ac iubilantibus; et si
quis forte nostri miseratus fuisset, nullus impune id procul dubio fecisset. Te
uero haec agere super casum maximi inimici tui non confunderis qui, cum tuus
filius esset, non est ueritus tanta te persequi impietate et tantis onerare malis.
Quin tu igitur ab hac discedens tristitia procedis in publicum et te militibus
ostendis eisque pro labore et parta uictoria agis gratias? Ego autem hoc tibi
praedico, o rex, quod probe noui, ut si in huiusmodi actu perstabis neque ab eo
quam primum reuoces, futurum esse ut hodie uniuersus a te discedat populus et
regnum ad alium conferat, et tunc uerum atque amarissimum cognosces luctum."</p>
<p>"His dictis," inquit Iosephus, "regem a tristitia reuocauit et ad causas
utilitatesque rei publicae adduxit;"<ref type="note" xml:id="r09555" target="n09555" n="1"/> – et merito quidem. <!-- 7 --> Eruditissime enim
omnes fere partes perstrinxit quae unumquemque inducere possunt ut amplius dolere
metuat et luctum, si non tanta damna pati uult aut uni malo multa accumulare,
cohibeat et compescat. <!-- 8 --> Hae eaedem partes et nobis ferme semper ad
consolandum suppetere possunt, praeter illam ultimam quae ex ratione tyrannidis
accipitur. <!-- 9 --> Possumus tamen eam et apte et pie ex ratione diuina mutuari,
hac uidelicet ratione ut amicum admoneamus sibi diligentius prospicere ne Dominum
ad iram prouocare contendat, utpote qui mortalibus uehementius succensere
consueuit, quos cernit disciplinas iudiciaque sua ferre impatientius et detractare
iugum suum. <!-- 10 --> Hinc Hieronymus Tyrasium monuit.</p>
<p>"Sapienter", inquit, "debet dolere qui dolet, ne perdat sine causa quod
dolet."<ref type="note" xml:id="r09569" target="n09569" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Idem et Boethius attigit quando ait:</p>
<p>uos deo mente consimiles ab rebus infimis excellentis naturae ornamenta captatis,
nec intelligitis quantam conditori uestro iniuriam faciatis. Ille genus humanum
terrenis omnibus praestare uoluit, uos dignitatem uestram infra infima quaeque
detruditis.<ref type="note" xml:id="r09579" target="n09579" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Etenim qui acerbius dolet illud quod est ei a Domino sublatum, aperte
fatetur se id magis dilexisse quam Deum. Nemo quippe moleste fert sibi quippiam ab
eo auferri quem amplius quam se adamauit. <!-- 13 --> Vnde et inter ueros amicos
in prouerbium uenit: 'Amico de manu amici etiam uenenum dulce est'. Quod dictum
Alexandrum retulisse ferunt Philippo medico potionem offerenti qua hilari uultu
suscepta et epistula, qua medicus a Parmenone proditionis insimulabatur, ab rege
medico tradita his uerbis:</p>
<p>"Accipe, Philippe, epistulam, quam ueri nuntiam esse non credo; quae etiam si uera
afferret, et mors mihi de manu tua, dulcis amice, suauis est."<ref type="note" xml:id="r09591" target="n09591" n="1"/>
</p>
<p><!-- 14 --> Quanto ergo magis et nobis de manu altissimi conditoris, rectoris
patrisque nostri optimi cuncta suauia esse debent et amoena, qui cum sit summe
bonus, non nouit filiis suis nisi bona dare data, tametsi nobis ob imperitiam
nostram secus uideatur. <!-- 15 --> Itaque si nos uniuersam spem amoremque nostrum
totum in summo illo optimoque bono, cuius perfruendi gratia et conditi sumus,
repositam habuerimus, cunctorum aliorum iacturam flocci faciemus.</p>
<p><!-- 16 --> Ex hac igitur ratione pulchre semper timorem cuiuis incuties atque, ut
maerorem cohibeat, efficies.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 6</add> Quintus locus a ratione inimici:</head>
<p><!-- 1 --> Amplius superest adhuc, qui non mediocris momenti est ad hanc medendi
rationem consolandi locus; is a respectu inimici accipitur; quom aegrum admonemus
ut luctu abstineat uel propter hoc saltem ne <add>inimicos</add><ref type="note" xml:id="r09614" target="n09614" n="1"/> suos uidentes tribulationem eius gaudio
inpartiatur. <!-- 2 --> Multi enim hac ratione se cohibere consueuerunt ac dolorem
dissimulare. Vnde et Ouidius audiens quendam aemulum suum laetari infortunio suo
scribit ad eum:</p>
<p>Non adeo cecidi, quamuis abiectus, ut infra</p>
<p>te quoque sim, inferius quo nihil esse potest.<ref type="note" xml:id="r09625" target="n09625" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Vbi se longo carmine consolatur ostenditque inimico suo non tantum
grauibus se oneratum malis, quantum ipse putabat; licet<ref type="note" xml:id="r09632" target="n09632" n="1"/> ipse aliter sentiret, tamen dissimulabat quoad poterat.</p>
<p><!-- 4 --> Valet autem ideo dissimulatio doloris quia merentes comprimunt
luctum<ref type="note" xml:id="r09639" target="n09639" n="1"/>
dumque id frequentius tentant, tandem efficiunt ut uere accipiant consolationem.</p>
<p><!-- 5 --> Et aliis quoque modis tristitiam posse reprimi non dubito; uerum haec,
quae attigimus, potiora mihi uisa sunt et propositae rationi facientia satis. Nunc
ad supremae<ref type="note" xml:id="r09646" target="n09646" n="1"/> rationis explicationem accedamus.</p>
</div2>
</div1>
<div1>
<head><add>IV 7</add> QVINTA RATIO CONSOLANDI<ref type="note" xml:id="r09656" target="n09656" n="1"/>
</head>
<p><!-- 1 --> Supremam<ref type="note" xml:id="r09660" target="n09660" n="1"/> autem rationem medendae aegritudinis diuersionem esse diximus; ea
est qua animum a maerore ad aliam curam studiumue aut cogitationem uoluptuosam
euocamus uel traducimus. <!-- 2 --> Haec autem fit multipliciter, secundum quod
multiplicia sunt quibus mortales oblectari aut occupari consueuerunt. Quorum nos, ut
in aliis fecimus, potiora<ref type="note" xml:id="r09668" target="n09668" n="1"/> recensebimus. <!-- 3 --> Esset enim alio pacto negotium et
fastidii et taedii plenum, quod nobis<ref type="note" xml:id="r09673" target="n09673" n="2"/> maxime
deuitandum (quantum per nos fieri potuit) ab initio proposuimus.</p>
<div2>
<head><add>IV 8</add> Primus locus a compassione</head>
<p><!-- 1 --> Sed ante quam ad proprios locos huius rationis ueniamus, illum nunc
locum praemittamus qui et huic quintae rationi et illius, quam secundam posuimus,
communis est. Mulcet enim pariter angorem et animum ad uoluptatem iocundissimam
abducit a luctu. <!-- 2 --> Hic<ref type="note" xml:id="r09687" target="n09687" n="1"/> locus
a compassione gignitur, qui ob praestantiam suam (ut mihi quidem probatur) in omni
ratione consolandi praecedere debet. Plurimum enim (mihi crede) amici incommoda
leuabimus si prius condolebimus ac collacrimabimus. Et si per absentiam facere non
licuerit, id tamen uel litteris uel nuntiis declarare non desistamus atque ab eo
loco initium sumamus. <!-- 3 --> Nam et Seruius in illa egregia epistula ab eodem
loco pulchre exorsus est:</p>
<p>"Postquam", inquit, "mihi renuntiatum est de obitu Tulliae filiae tuae, sane quam
pro eo, ac debui, grauiter molesteque tuli communemque eam calamitatem existimaui
qui, si istic adfuissem neque tibi defuissem, coramque meum dolorem
declarassem."<ref type="note" xml:id="r09695" target="n09695" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Leuatur autem idcirco maerore animus cum cernit alios sua incommoda
uere dolere, uel quod socios se habere malorum uidet, uel quod plurimum se amari
illo argumento colligit dum ceteros intuetur, et maxime non indignos, suis
calamitatibus ingemiscere, tantamque ex huiusmodi amicitia suscipit uoluptatem ut
iam maestitiae illi non relinquat exacerbandi locum, teste Seneca qui ait:</p>
<p>Nihil aeque, Lucilii uirorum optime, aegrum reficit atque adiuuat quam amicorum
affectus.<ref type="note" xml:id="r09705" target="n09705" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Hinc est quod nemo lamentatur aut queritur nisi beniuolo uiro, quem non
dubitat suis commoueri malis; at coram inimico dolorem dissimulat unusquisque
quoad potest. <!-- 6 --> Quantum uero uoluptatis afflictus ex compassione amici
suscipiat, ex illo Ouidii carmine uidere licet quod ad amicum suum huiusmodi
officio sumptum scribit:</p>
<p>Vidi ego confusos uultus uisosque notaui</p>
<p>osque madens fletu pallidiusque meo</p>
<p>et lacrimas cernens in singula uerba cadentes</p>
<p>ore meo lacrimas, auribus illa bibi;</p>
<p>bracchiaque accepi presso pendentia collo</p>
<p>et singultantis oscula mixta sonis.</p>
<p>Sumque, care, tuis defensus uiribus absens</p>
<p>scis, care, ueri nominis esse loco,</p>
<p>multaque praeterea manifesti signa fauoris</p>
<p>pectoribus teneo non habitura meis.<ref type="note" xml:id="r09744" target="n09744" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Haec singula uerba ingentem quandam uoluptatem praeseferre uidentur,
cuius affectu dum singula officia tanto uerborum studio prosequitur, expleri non
posse uidetur. Qua de re desolati homines merito amicos requirunt quibuscum
infortunia sua communicent. Quod quidem et Cicero eidem Seruio rescribens se
imprimis expetere demonstrauit:</p>
<p>Ego uero, Serui, uellem, ut scribis, in meo grauissimo casu adfuisses; quantum
enim praesens me adiuuare potueris et consolando et prope aeque dolendo, facile ex
eo intelligo quod litteris lectis aliquantulum acquieui.<ref type="note" xml:id="r09754" target="n09754" n="1"/>
</p>
<p>Ex quibus omnibus perspicuum esse potest maxima ex parte per compassionem aliorum
maestitiam leuari.</p>
<p><!-- 8 --> Quod cum ita sit, merito<ref type="note" xml:id="r09764" target="n09764" n="1"/> secundo loco adhibenda est eorum commemoratio qui afflictorum, quos
consolamur, malis commouentur pluresque esse et bonos qui uicem eorum doleant.
<!-- 9 --> Ex quo genere est illud:</p>
<p>quae regio in terris nostri non plena laboris?</p>
<p>En Priamus. Sunt hic etiam sua praemia laudi;</p>
<p>Sunt lacrime rerum et mentem mortalia tangunt.</p>
<p>et illud:</p>
<p>Extinctum Nymphae crudeli funere Daphnim</p>
<p>flebant, uos coryli testes et flumina Nymphis,</p>
<p>atque deos atque astra uocat crudelia mater.</p>
<p>non ulli pastos illis egere diebus</p>
<p>frigida, Daphni, boues ad flumina; nulla neque amnem </p>
<p>libauit quadrupes nec graminis attigit herbam.</p>
<p>Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones</p>
<p>interitum montesque feri siluaeque loquuntur. <ref type="note" xml:id="r09805" target="n09805" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> His carminibus nihil fere aliud quam consolatio ex commiseratione uel
compassione aliorsum queritur. Et haec de isto loco dicta sint.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 9</add> Secundus locus a lamentatione</head>
<p><!-- 1 --> Age nunc huic illum subiciamus qui huius loci, de quo iam disseruimus,
aptissimus est comes, immo, cum res postulat, nullus conuenientior aut iocundior.
Hic est qui a lamentatione afflicti petitur, cum maerentem prouocamus uel petimus
nobis casum infortunii sui exponat. <!-- 2 --> Qua in re fit mirum quoddam ut
maestum ad dolorem inuitando dolore tamen leuemus: id quidem fit, uerum non
praeter rationem. Etenim exspuit quodammodo miserias animus infortunia sua
recensendo et cum lamentis partem uirus haud minimam euomit. <!-- 3 --> Quod
intelligens Ouidius scribit uxori:</p>
<p>flere meos casus; est quaedam flere uoluptas</p>
<p>Expletur lacrimis egeriturque dolor.<ref type="note" xml:id="r09832" target="n09832" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Quod consilium et ipse usurpans frequentissimo carmine suas calamitates
deplorabat, ut est illud quod ad urbem scribit:</p>
<p>Siquis adhuc istic meminit Nasonis adempti</p>
<p>et superest sine me nomen in Vrbe meum</p>
<p>suppositum stellis numquam tangentibus aequor</p>
<p>me sciat in media uiuere barbaria;</p>
<p>Sauromatae cingunt, fera gens, Bessique Getaeque</p>
<p>quae non ingenio nomine digna meo.<ref type="note" xml:id="r09857" target="n09857" n="1"/>
</p>
<p>ubi ad longum exponit suas miserias; idem facit et aliis in locis complurimis.
<!-- 5 --> Vnde indignatus scribit aduersus illum a quo lamentari uetabatur:</p>
<p>Exigis ut nulli gemitus tormenta sequantur</p>
<p>acceptoque graui uulnere flere uetas?</p>
<p>Ipse Perilleo Phalaris permisit in aere;</p>
<p>edere mugitus et bouis ore queri.</p>
<p>Cum Priami lacrimis offensus non sit Achilles,</p>
<p>tu fletus inhibes, durior hoste, meos?</p>
<p>cum faceret Niobem orbam Latonia proles,</p>
<p>non tamen huic siccas iussit habere genas;</p>
<p>est aliquid fatale malum per uerba leuare:</p>
<p>hoc querula Procnes Alcyonesque facit.</p>
<p>Hoc erat in gelido quare Poeantius antro</p>
<p>uoce fatigaret Lenia saxa sua.</p>
<p>Strangulat inclusus dolor atque cor aestuat intus,</p>
<p>cogitur et uires multiplicare suas.<ref type="note" xml:id="r09907" target="n09907" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Id uero ista ratione contingere praedicant quoniam, cum maeror duplicem
habeat sedem, unam in corpore et in animo alteram; in corpore melancholiae humorem
qui, ut physici docent, praecipuus in cerebro est, in animo uero phantasiam aut
opinionem malorum quibus se oppressum cernit. <!-- 7 --> Humorem illum
melancholicum quidam philosophorum praestantissimi dixerunt per lacrimas purgari
atque ideo asserere non dubitauerunt salubriores esse lacrimas homini quam nimium
risum, quippe quod ploratus quaedam erat malorum humorum purgatio. <!-- 8 --> Sed
de humore aut purgatione eius utcumque; illud tamen indubia fide tenendum est,
lamentationibus et querelis opinionem malorum oppido extenuari, cuius multiplex
causa est, sed<ref type="note" xml:id="r09918" target="n09918" n="1"/> praecipua quoniam
in lamentatione pergit homo enumerando praeterita bona, quorum sicut possessio
fuit iocunda, ita et recordatio, quo fit ut omnis lamentatio, ueluti et ira,
admixtam habeat cum dolore uoluptatem. <!-- 9 --> Hinc uenit ut homo, si uel solus
apud se ipsum queratur, leuetur miseria. Sed multo melius si apud alium fuerit
lamentatus, illa de causa quam superius assignauimus; leuant quoque questus
dolorem et ista ratione quod animus, dum continet intra se mali speciem, totus
circa illam occupatur et eam<ref type="note" xml:id="r09923" target="n09923" n="2"/> intuendo diutius
uehementius affligitur et cruciatur; cum uero plorat aut querelas fundit, animus
ad exteriora expanditur et ab illa urente cura quodammodo se non parua ex parte
auertit. <!-- 10 --> Et rursum lamentationibus mitigatur aegritudo quoniam omnis
lamentatio cum uoluptate est ex eo quod homo malis oneratus lacrimando et querendo
putat conuenientia sibi abire munera; omnis uero eo quod quis sibi conueniens
ducit oblectari necesse est<ref type="note" xml:id="r09928" target="n09928" n="3"/>. <!-- 11 --> Vnde aliquos maerentes delectant solitudines, ut apud Homerum
Bellerophontem, apud Vergilium uero Latini uxorem; alii se sponte cruciatibus uel
doloribus deputant, ut ille Terentianus Demea; alii nec<ref type="note" xml:id="r09933" target="n09933" n="4"/> uoluptatibus nec ullis ornamentis uti uolunt.
Quoniam illa in tantis malis putant sibi minime conuenire, ut Ouidius libellum
suum facere monet:</p>
<p>Vade, sed incultus, qualem decet exulis esse</p>
<p>infelix habitum temporis huius habe,</p>
<p>nec te purpureo uelent uaccinia suco,</p>
<p>non est conueniens luctibus ille color;</p>
<p>nec titulus minio nec cedro charta notetur</p>
<p>candida nec nigra cornua fronte geras</p>
<p>nec fragili geminae poliantur pumice frontes</p>
<p>hirsutus sparsis ut uideare comis;</p>
<p>felices ornent haec instrumenta libellos,</p>
<p>fortunae memorem te decet esse meae.<ref type="note" xml:id="r09966" target="n09966" n="1"/>
</p>
<p>Talia igitur et dictitare et factitare in luctu homines delectat magis quam ea
quae ad laetitiam pertinent. <!-- 12 --> Immo "si qui forte," ut optime testatur
Cicero, "cum se in luctu esse uellent, aliquid fecerunt humanius aut si hilarius
locuti sunt, reuocant se rursum ad maestitiam peccatisque se insimulant quod
dolorem intermiserint. Pueros uero castigare matres et magistri solent nec uerbis
solum, sed etiam uerberibus, si quid in domestico luctu hilarius factum ab his est
aut dictum,"<ref type="note" xml:id="r09974" target="n09974" n="1"/> ut minus illo tempore et ea rerum conditione dignum. <!-- 13 --> Vnde et
Sappho, cum se aptiorem alio scribendi carmini diceret, in flebili tamen materia
flebile carmen elegit. Similem huic rationi et Boethius assignauit. Ouidius quoque
ait:</p>
<p>Flebilis ut noster status est, ita flebile carmen,</p>
<p>materiae scripto conueniente suo.<ref type="note" xml:id="r09985" target="n09985" n="1"/>
</p>
<p>et alibi ex persona libelli:</p>
<p>Inspice quid portem; nihil hic nisi triste uidebis,</p>
<p>Carmine temporibus conueniente suis.</p>
<p>Claude quod alterno subsidunt carmina uersu</p>
<p>et pedis hoc ratio uel uia longa facit.</p>
<p>Quod neque sum cedro cultus nec pumice leui,</p>
<p>erubui domino dulcior esse meo.<ref type="note" xml:id="r010009" target="n010009" n="1"/>
</p>
<p><!-- 14 --> His itaque liquet quare lamentari prodest maerentibus. Quod cum ita
sit, prouocandi sunt a consolatione atque permittendi queri et plorare usque ad
satietatem.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 10</add> Tertius locus a laudatione</head>
<p><!-- 1 --> Vbi uero iam sedari et tranquilliorem fieri aestuantem uideris, hic tu
eius quodammodo uices prudenter excipias commiserando et per apostropham aut
raciocinationem uel alio conueniente tropo bona, quorum iactura facta est,
collaudabis plurimisque uerbis efferas affirmans etiam digna esse quae doleat, ut
Cicero ad Brutum:</p>
<p>accepisti tu quidem dolorem; id enim amisisti cui simile in terris nihil fuit; et
est dolendum in tam graui uulnere ne id ipsum, carere omni sensu doloris, sit
miserius quam dolere<ref type="note" xml:id="r010029" target="n010029" n="1"/>
</p>
<p><!-- 2 --> Huiusmodi igitur laudibus et tali lacrimarum indulgentia maerentis
animus haud mediocrem suscipit uoluptatem.</p>
<p><!-- 3 --> Adeo autem laus defuncti delectat et ab omni paene maerore abducit ut
Aegyptii, sicuti narrat Diodorus<ref type="note" xml:id="r010040" target="n010040" n="1"/>,
eo unico solacio in mortuorum funere uterentur. <!-- 4 --> Nam cum nemo inuenitur
qui defunctum accuset, aut si<ref type="note" xml:id="r010045" target="n010045" n="2"/> quis accusauerit,
per calumniam id egisse deprehensus est et pro obiecto falso crimine magna poena
multatus, cognati aut parentes finito luctu ad laudes mortui uertuntur et, nullas
generis eius laudes admiscentes, quoniam omnes Aegyptii aeque nobiles se putant,
tum ordientes a pueritia per singulas aetates discurrunt recensendo disciplinarum
artium aliarum eruditionem, institutionem uitae, studia, exercitationes honestas,
pudicitiam, continentiam, iustitiam, pietatem, religionem, et reliqua probitatis
ornamenta. <!-- 5 --> Idem mos laudandi et Graecis fuit, nisi quod abundantiore
uerborum loquacitate maiorum quoque praeclara facinora inter laudes defuncti
iactitare consueuerunt. Hunc morem et nostri susceperunt. Vnde Vergilius de morte
Caesaris, quam sub Daphnidis persona deplorat simul et consolatur:</p>
<p>Daphnis et Armenias curru subiungere tigres</p>
<p>instituit, Daphnis thiasos inducere Bacchi</p>
<p>et foliis lentas intexere mollibus hastas.</p>
<p>Vitis ut arboribus decori est, ut uitibus uuae,</p>
<p>ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus aruis</p>
<p>tu decus omne tuis.<ref type="note" xml:id="r010068" target="n010068" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Idem poeta cum uellet matrem et parentes Marcelli consolari, qui puer
adhuc extinctus est, nec per aetatem ulla uirtutis monumenta dedisset,
accommodatissime finxit uirtutes eius quas, si superuixisset, praestiturus erat,
et eas per commiserationem recensendo puerum apte laudauit:</p>
<p>Tum pater Anchises lacrimis ingressus abortis:</p>
<p>'Nate, ingentem luctum ne quaere tuorum.</p>
<p>Ostendent terris hunc tantum fata neque ultra</p>
<p>esse sinent. Nimium uobis Romana propago</p>
<p>uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent.</p>
<p>Quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem</p>
<p>campus aget gemitus! uel quae, Tyberine, dedistis</p>
<p>funera cum tumulum praeterlabere recentem!</p>
<p>Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos</p>
<p>in tantam spem tollet auos, nec Romula quondam</p>
<p>ullo se tantum tellus iactabit alumno.</p>
<p>Heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello</p>
<p>dextera! Non illi se quisquam impune tulisset</p>
<p>obuius armato, seu cum pedes iret in hostes</p>
<p>seu spumantis equi foderet calcaribus armos.</p>
<p>Heu miserande puer, si qua fata aspera rumpis,</p>
<p>tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis.<ref type="note" xml:id="r010126" target="n010126" n="1"/>
</p>
<p>In hoc sermone, licet et alios locos consolandi attigerit, id est a compassione, a
causa mortis, ab officio funeris, praecipue tamen laudis loco immoratus est.</p>
<p><!-- 7 --> Sic et Hieronymus, ut Theodoram de morte Lucinii consolaretur, longa
oratione recensere uoluit facta egregia ipsius, uitae sanctimoniam, diuinos mores
et alia uirtutum ornamenta dignissima; atque ut magis talem socium, quod habuerat,
gaudere uellet, hortatus est. <!-- 8 --> Idem fecit in illa praeclarissima
epistula qua Heliodorum episcopum de morte Nepotiani consolatus est, et in omnibus
paene suis consolatoriis sermonibus<ref type="note" xml:id="r010138" target="n010138" n="1"/>
hanc diligentissime conseruauit. <!-- 9 --> Et iure quidem, quoniam sanae et
compositae mentes potius gaudere deberent tales uiros habuisse, qui et nobis et
patriae et huic fortasse aetati ornamento fuerunt, quam eos, qui nobiscum<ref type="note" xml:id="r010143" target="n010143" n="2"/> esse non poterant, amisisse.</p>
<p><!-- 10 --> Ita ergo laudes defunctorum abducunt a luctu animum, sed multo magis
laudes ipsorum maerentium. Nemo est enim qui earum commendatione mirifice non
tangatur aut cuius aures simul et corda non demulceat. Vnde animus ingenti
dulcedine illectus uolens ac lubens ab illa maeroris imaginatione ad iocundissimam
laudum suarum speciem adducitur. <!-- 11 --> Quod Hieronymus cum saepe tum
Pammachium de morte Paulinae consolando et longo quidem sermone diligentissime
exsecutus est, cuius nunc uerba referre studio breuitatis omitto.<ref type="note" xml:id="r010152" target="n010152" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Hoc ipsum et Cicero ingenue fassus est rescribens Lucio Lucceio ipsum
de rei publice calamitate consolanti: "Das mihi", inquit, "iocundas recordationes
conscientiae nostrae rerumque earum, quas te imprimis auctore gessimus;
praestitimus enim patriae non minus certe quam debuimus, plus profecto quam est ab
animis cuiusquam aut consilio hominum postulatum. Ignosces mihi de me ipso aliquid
praedicanti; quarum enim tu rerum cogitatione nos leuare aegritudine uoluisti,
earum et commemoratione lenimur."<ref type="note" xml:id="r010159" target="n010159" n="1"/>
</p>
<p><!-- 13 --> Et ad Seruium de rei publicae calamitate uehementius sollicitum
perscripsit:</p>
<p>doleo te sapientia prope singulari non tuis bonis delectari potius quam alienis
malis laborare.<ref type="note" xml:id="r010169" target="n010169" n="1"/>
</p>
<p><!-- 14 --> Inuitat eum ad bene actorum contemplationem, et merito quidem, quia,
ut sapientissime idem alio in loco ait,</p>
<p>acta aetas honeste ac splendide tantam affert consolationem ut eos, qui ita
uixerunt, aut non attingat aegritudo aut perleuiter pungat.<ref type="note" xml:id="r010179" target="n010179" n="1"/>
</p>
<p><!-- 15 --> Ad quam considerationem laudando afflictum pulcherrime euocamus, ita
tamen si laudatio absit ab adulationis suspicione, qua in re consolatoris
prudentia desideratur.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 11</add> De propriis locis huius quintae rationis<ref type="note" xml:id="r010192" target="n010192" n="1"/> quorum primus est a studio</head>
<p><!-- 1 --> Diximus<ref type="note" xml:id="r010196" target="n010196" n="1"/> hucusque quo modo compassione, lamentatione, laudationeque
animum tristem ad cogitationem iucundiorem traducere possimus.<ref type="note" xml:id="r010202" target="n010202" n="1"/>
<!-- 2 --> Nunc ad propiores<ref type="note" xml:id="r010207" target="n010207" n="2"/> locos
et huic rationi consolandi magis fortasse congruos accedamus.</p>
<p><!-- 3 --> Est autem eorum primus qui desolatos homines ad aliquod studium non
illepidum aut ingratum inuitat, puta ad uenationem, ludum, cantum sonum ceteraque
eiusmodi. Quod nimirum et Ouidius in exilium missus et probasse et libens
usurpasse se scribit:</p>
<p>Si qua mei fuerint, ut erunt, uitiosa libellis,</p>
<p>excusata suo tempore, lector, habe.</p>
<p>Exul eram requiesque mihi, non fama petita est,</p>
<p>mens intenta suis ne foret usque malis.</p>
<p>Hoc est cur cantet uinctus quoque compede fossor</p>
<p>indocili numero cum graue mollit opus.</p>
<p>Cantat et innitens limosae pronus arenae</p>
<p>aduerso tardam qui uehit amne ratem</p>
<p>quique refert pariter lentos ad pectora remos,</p>
<p>in numerum pulsa bracchia pulsat aqua.</p>
<p>Fixus ubi incubuit baculo saxoue resedit,</p>
<p>pastor arundineo carmine mulcet oues.</p>
<p>Cantantis pariter, pariter data pensa trahentis</p>
<p>fallitur ancillae decipiturque labor.</p>
<p>Fertur et abducta Lyrneside tristis Achilles</p>
<p>Haemonia curas detinuisse lyra.</p>
<p>Cum traheret siluas Orpheus et dura canendo</p>
<p>saxa, bis amissa coniuge tristis erat.<ref type="note" xml:id="r010268" target="n010268" n="1"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Hoc attigit et Vergilius de Polyphemo quem</p>
<p>lanigerae comitantur oues: ea sola uoluptas</p>
<p>solamenque mali de collo fistula pendet.<ref type="note" xml:id="r010281" target="n010281" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Ex hac ratione solacii sunt conuiuia, compotationes domesticae, et
conuictus familiaris, quo Teucer apud Horatium erga socios usus est, cum inquit:</p>
<p>O fortes peioraque passi</p>
<p>mecum saepe uiri, nunc Iuno pellite curas:</p>
<p>cras ingens iterabimus equor.<ref type="note" xml:id="r010297" target="n010297" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> In hoc quoque genere est hortari amicum ad quampiam egregiam lectionem,
praecipue autem philosophiae. Quoniam, ut praeclare scribit Cicero:</p>
<p>philosophia hoc efficit, medetur animis, inanes sollicitudines detrahit,
cupiditatibus liberat, pellit timores, ueraque cultura animi est quae extrahit
uitia radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos.</p>
<p>Est profecto animi medicina, philosophia, cuius auxilium non ut in corporis morbis
petendum est foris.<ref type="note" xml:id="r010310" target="n010310" n="1"/>
</p>
<p><!-- 7 --> Hinc et Seruium maerore leuare cupiens ad hanc inuitat ita scribens:</p>
<p>Reliqua sunt in te ipso neque mihi ignota nec minima<ref type="note" xml:id="r010320" target="n010320" n="1"/> solacia. Et quidem ego sentio multo maxima, quae experiens quotidie
sic probo ut ea mihi salutem afferre uideantur, te autem ab initio aetatis memoria
teneo summe omnium doctrinarum studiosum fuisse omniaque, quae a sapientissimis
uiris ad bene uiuendum tradita essent, quae quidem uel optimis rebus ac usui et
delectationi esse possent, his uero temporis habemus nihil in quo acquiescamus.
Nihil faciam insolenter neque te tali uel scientia uel natura hortabor ut ad eas
te referas artes quibus a primis temporibus aetatis tuum studium dedisti; tantum
dicam quod te spero approbaturum: me, postea quam illi arti cui studueram nihil
esse loci neque in curia neque in foro uiderem, omnem meam curam atque operam ad
philosophiam contulisse. Tuae scientiae excellenti ac singulari non multo magis
quam nostrae est relictum loci. Quare non equidem te moneo, sed mihi ita persuasi
te quoque in his uersari rebus quae, etsi minus prodessent, animum tamen a
sollicitudine abducerent.<ref type="note" xml:id="r010323" target="n010323" n="2"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Et in Tusculanis quaestionibus:</p>
<p>Illud quidem sic habeto: nisi sanatus animus sit, quod sine philosophia fieri non
potest, finem miseriarum nullum fore; quam ob rem, quoniam cepimus, tradamus nos
ei curandos; sanabimur si uolemus.<ref type="note" xml:id="r010333" target="n010333" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Inter omnes uero occupationes aut studia, quibus animus a maerore
reuocatur, uis amoris est potentissima sacris etiam litteris testimonium
perhibentibus, in quibus legimus Rebeccam adeo ab Isaac dilectam ut dolorem, qui
ex matris morte acciderat, temperaret. Prudentissimum ergo et familiares Assueri
inierunt consilium, cum nouas puellas regi quaerere decreuerunt, quo maerorem
regis, quem ob reiectam Vasthi reginam<ref type="note" xml:id="r010340" target="n010340" n="1"/>, amore nouae coniugis depellerent;
uti et effecerunt. <!-- 10 --> Neque id ab re euenire consueuit; etenim nulla est
mentis qualitas quae uehementiore laetitia perfundat hominem quam amor. Sed ubi
exuberans laetitia, ibi maerori loci est nihil. <!-- 11 --> Aliarum uero rerum
studia, quae nominauimus, uel quia singula eorum certae sequuntur uoluptates, uel
quia animum a cogitatione rerum inuisarum abducunt et eorum memoriam tollunt: hinc
diuturnitas temporis sedat dolorem, sed ea dumtaxat quae frequenter animum ad
alias curas euocauit, id enim agendo facit imaginem praeteritorum malorum
excedere. <!-- 12 --> Cito enim decidunt e memoria quae frequentius non
retractantur.<ref type="note" xml:id="r010349" target="n010349" n="2"/>
</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 12</add> Secundus locus a facete dicto uel facto</head>
<p><!-- 1 --> Amplius diuerti animus plerumque a luctu potest aliquo faceto dicto aut
facto seu alia uel grata uel iocunda confabulatione. <!-- 2 --> Qualia sunt apud
Senecam complura. Nam dicenti "Peregre morieris," respondit "Vndecumque ad inferos
una uia est;" item: "Nulla aliena terra mortuo est."<ref type="note" xml:id="r010364" target="n010364" n="1"/>
<!-- 3 --> Et illi qui querebatur amicum perdidisse: "Alium", inquit,
"quaere."<ref type="note" xml:id="r010369" target="n010369" n="2"/> Atque iterum
lamentanti, quod non esset potens, respondit:</p>
<p>"Gaude quia impotens non eris." <!-- 4 --> Aeneam quoque fessum ac multis aegrum
curis illud Ascanii facetum consolatum fuisse scribit Mantuanus:</p>
<p>"Heus! etiam mensas consumitis", inquit Iulus.<ref type="note" xml:id="r010380" target="n010380" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> Plurima sunt ex hoc genere ac uaria a scriptoribus memoriae prodita,
quae repetere hic non oportet.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 13</add> Tertius locus a spe futuri boni</head>
<p><!-- 1 --> Rursum igitur reuocare<ref type="note" xml:id="r010397" target="n010397" n="1"/> et hac re maestum a dolore poterimus si inicere ei
curauerimus spem cuiuspiam non mediocris boni ac persuadere magna ipsum bona nec
dubia manere. <!-- 2 --> Quod quidem quantum ualeat, uel ex illo Veneris cognosce:</p>
<p>Hoc equidem occasum Troiae tristesque ruinas</p>
<p>solabar fatis contraria fata rependens.<ref type="note" xml:id="r010408" target="n010408" n="1"/>
</p>
<p><!-- 3 --> Quoniam ab Ioue audierat</p>
<p>hinc fore ductores reuocato a sanguine Teucri</p>
<p>qui mare, qui terras omni ditione tenerent,</p>
<p>et alibi hac eadem ratione Iuppiter Venerem consolatur:</p>
<p>"Parce metu, Cytherea, manent immota tuorum</p>
<p>fata tibi; cernes urbem et promissa Lauini</p>
<p>moenia sublimemque feres ad sidera caeli</p>
<p>magnanimum Aeneam…"<ref type="note" xml:id="r010436" target="n010436" n="1"/>
</p>
<p>et alia multa pergit recensendo futura quorum spe simul et commemoratione Venerem
reddat laetiorem.</p>
<p><!-- 4 --> Idem fecit et Teucer apud Horatium cum inquit:</p>
<p>"Quo nos cumque ferat melior fortuna parente,</p>
<p>ibimus, o socii comitesque;</p>
<p>nihil desperandum Teucro duce et auspice Teucro;</p>
<p>certus enim promisit Apollo</p>
<p>ambiguam tellure noua Salamina futuram."<ref type="note" xml:id="r010461" target="n010461" n="1"/>
</p>
<p><!-- 5 --> His simile est et illud:</p>
<p>Iamque tibi reduces socios classemque relatam</p>
<p>nuntio et in tutum uersis Aquilonibus actam,</p>
<p>et Sibylla ad Palinurum:</p>
<p>"Sed cape dicta memor, diri solacia casus;</p>
<p>nam tua finitimi longe lateque per urbes</p>
<p>prodigiis acti caelestibus ossa piabunt</p>
<p>et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent</p>
<p>aeternumque locus Palinuri nomen habebit."</p>
<p>His dictis curae emotae pulsusque parumper</p>
<p>corde dolor tristi; gaudet cognomine terrae. <ref type="note" xml:id="r010498" target="n010498" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Eruditissimus poeta uigilanter ad rem solacii causam quoque adiecit et
quo pacto spe futurorum ademptus est<ref type="note" xml:id="r010505" target="n010505" n="1"/>
maeror, declarauit. <!-- 7 --> Non solum autem haec, sed et alia ex hac ratione
exempla apud Vergilium passim comperies. Similiter et in epistulis apud Ciceronem,
ut est illud ad Publium Figulum:</p>
<p>"Familiares eius," id est Caesaris, "et hi quidem qui illi iocundissimi sunt,
familiariter et admirabiliter de te locuntur et sentiunt. Accedit eodem uulgi
uoluntas uel potius consensus omnium; etiam illa quae nunc minimum quidem potest,
sed ut possit, non cessat res publica, quantascumque uires habebit, ab his ipsis
quibus tenetur, de te propediem (mihi crede) impetrabit."<ref type="note" xml:id="r010513" target="n010513" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Nihil plane omnino tantum ad solacium hominis ualet, quando cuiuspiam
rei iacturam fecit, quantum spes rei recuperandae. Id optime intellexisse uidetur
Ouidius, qui in exilium missus hortatur amicum ut, si etiam minime speret posse
patriae restitui, tamen semper se spe redeundi detineat uel potius alat, testans
adeo se nulla re alia sustentari quam spe reuertendi, quam licet falsam, ne sibi
adimat, obnixe precatur dicens:</p>
<p>Si tamen interea quid in his ego perditus oris,</p>
<p>quod te credibile est quaerere, quaeris, agam;</p>
<p>spe trahor exigua quam tu mihi demere noli</p>
<p>tristia leniri numina posse dei.</p>
<p>Seu temere expecto seu id contingere fas est,</p>
<p>tu mihi, quod cupio, fas, precor, esse proba,<ref type="note" xml:id="r010538" target="n010538" n="1"/>
</p>
<p>quo dicto sapienter declarat praestare homini uel falsam spem habere quam ueram
desperationem. <!-- 9 --> Desperatio enim enecat, spes uero qualiscumque
refocillat et nutrit. Hinc Hieronymus inquit ad Tyrasium:</p>
<p>Numquam spes cum dolore concordat nec fides aliquando sentit quantamcumque
iacturam.<ref type="note" xml:id="r010549" target="n010549" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Et alibi simile quid scribit:</p>
<p>Mihi crede, semper in omnibus incredulitas maeret et sicut non potest fides nosse
quod doleat, sic diffidentia sola doloribus inuenitur ancilla. Nam si dormientes
dicimus, dormientes utique credere debemus et non mortuos ac requiescentes in
terris fideliter secundum uocem Domini. 'Omnis', inquit, 'qui credit in me, licet
moriatur, uiuet.' Si tibi medicus hoc promitteret quisquam, nullam sine dubio
promissioni eius negare poteris omnino laetitiam. Nunc quia Christus fabricator et
restitutor promittit, non timeas eam plangere.<ref type="note" xml:id="r010559" target="n010559" n="1"/>
</p>
<p><!-- 11 --> Haec uerba, licet fidem ac diffidentiam sonent, magis tamen pertinere
ad spem et desperationem; de quo loco plura iam diximus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 14</add> Quartus locus a munere</head>
<p><!-- 1 --> Est ergo et aliud, quo distrahitur non parum a tristitia animus, munus
uidelicet aliquod egregium, quo maestus donatur; oblectatur enim eo oppido animus
uel propter auaritiae cupiditatem uel propter ambitionis fastum, uel propter
amoris aut augumentum aut conciliationem, siquidem istis tribus affectibus dona
pretiosa animum praecipue immutare consueuerunt. <!-- 2 --> Quamobrem et tribus
tantum generibus hominum ea largiri solent: aut auaris, quorum opera egentes
largitione eos corrumpere student, aut maioribus, quos honorare cupimus, aut
amicis uel beniuolis, quibus uel nostrum amorem declarare, uel eorum nobis
beniuolentia conciliare desideramus. Quos omnes necesse est ex muneribus dignis
summam caperent<ref type="note" xml:id="r010578" target="n010578" n="1"/> uoluptatem. <!-- 3 --> Itaque qui et cito et bene a luctu
quempiam reuocare aptat, id claris muneribus apprime efficiet. <!-- 4 --> Quodsi
id fieri non potest aut non libet, saltem ei nos ipsos operam nostram facultates
ceteraque talia polliceamur, ueluti Cicero L. Fabio, cum inquit:</p>
<p>Meus animus erit in te liberosque tuos semper quem tu esse uis et qui esse
debet.<ref type="note" xml:id="r010588" target="n010588" n="1"/>
</p>
<p>et ad Titium:</p>
<p>Ego et memoria nostrae ueteris amicitiae et uirtute atque obseruantia tui filii
monitus nullo loco deero neque ad consolandum neque ad leuandum fortunam tuam.</p>
<p><!-- 5 --> Idem fecit et Hieronymus ad Theodoram:</p>
<p>Carissima filia, hanc epistulam meam amoris mei illum habeto epithaphium et
quicquid posse me scieris in opere spirituali, audacter impera, ut sciant saecula
post futura eum, qui dicit in Isaia Posuit me ut sagittam electam in pharetra sua
abscondit me, duos uiros tanti maris atque terrarum inter se spatiis seperatos suo
acumine uulnerasse.<ref type="note" xml:id="r010604" target="n010604" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Hae pollicitationes perinde atque munera, quanto a nobilioribus
praestantioribusque uiris exhibentur, tanto acceptiores fiunt maiorique
oblectatione demulcent.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 15</add> Quintus locus ab euentu</head>
<p><!-- 1 --> Postremo et illa uulgaris consolatio praetermittenda non est qua dicere
assolemus cuncta meliorem in partem esse accipienda. <!-- 2 --> Hinc illi, qui
detrimenta bonorum accepit, dicere consueuimus: "Bono animo esto; forsan diuitiae,
quas perdidisti, ad exitium tuum seruabantur atque caput cum illis perdendum
fuisset, aut duriores cruciatus uel uincula uel carceres expertus fuisses sicuti
plerisque accidere et legimus et uidimus."</p>
<p><!-- 3 --> Simili ratione persuadebis et filii, fratris, amici, parentis, aut
cuiuspiam alterius interitum lugendum non esse: "Fortasse, ut sapientia monet,
raptus est ne malitia immutaret sensum eius. Placita enim erat Domino anima
illius. Aut forsan, si superuixisset, acerbos dolores, uel ex eius prauis moribus
uel ex miserabiliori casu suscepisses. Quanto enim satius fuerat Priamo si Paridem
e cunabulis ad tumulum transtulisset quam quod eum adultum uidit cum illa nobili
et exitiali praeda ad domum ouantem reuerti? Vel Clytaemnestrae nonne fuisset
melius si numquam Orestem genuisset? Brutum quoque, qui primus Romanae conditor
fuit libertatis, putasne multo fuisse fortunatiorem si numquam liberos
suscepisset? Nonne et Cassius, Aulus Fuluius, Q. Fabius, Clodius Pulcher, Q.
Hortensius et ceteri omnes orbos se maluissent, quorum alii sceleribus filiorum
intabescentes, alii ultra maerorem manus cum iugulo illis, quos genuerant, inferre
compulsi sunt, et praeter iura naturae, quibus uitam dederant, necem crudelissimam
acerbissimamque praestiterunt, ita et extremos dies in luctu et squalore
misere<ref type="note" xml:id="r010627" target="n010627" n="1"/> transegerunt. Sapientissime ergo ille sese
consolatus est cui cum diceretur: "Iuuenis morieris", respondit: "Fortasse alicui
magno malo me fortuna subducit; et si nulli alii, certe uel senectuti, cui etsi
nulla mala inessent, tamen illud tale ac tantum est propter quod solum deuitandum:
nulli umquam senectus esset optanda, quin potius totis deprecanda uotis."<ref type="note" xml:id="r010630" target="n010630" n="2"/>
<!-- 4 --> Illud dico incommodum quod Iuuenalis in calce posuit:</p>
<p>Vt uigeant sensus animi, ducenda tamen sunt</p>
<p>funera natorum, rogus aspiciendus amatae</p>
<p>coniugis et fratris plenaeque sordibus urnae.</p>
<p>Haec data poena diu uiuentibus ut renouata</p>
<p>semper clade domus multis in luctibus inque</p>
<p>perpetuo maerore et nigra ueste senescant.<ref type="note" xml:id="r010653" target="n010653" n="1"/>
</p>
<p>Deinde enumerat plerosque, quibus uita longior grauissimas attulit calamitates
eosque intolerabilibus onerauit malis. Vt Nestorem, Peleum, Priamum, Andromachem,
Mitridatem, Croesum, Hannibalem, Scipionem, Pompeium, quibus omnibus praestitisset
nullos uidisse senectutis dies!"</p>
<p><!-- 5 --> His atque eiusmodi cogitationibus sapientes uiri consueuerunt maerentia
corda a luctu reuocare atque his abducere locis; qui omnes quinque fuerunt atque
eorum primus a studio dictus, secundus a facetiis, tertius a spe, a munere uel
pollicitatione quartus et quintus ab alio euentu grauiore. Et hi quidem omni fere
et tempori et personae conueniunt.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 16</add> De tribus locis qui a persona accipiuntur inimici quorum
primus a uindicta est</head>
<p><!-- 1 --> Praeter hos uero locos sunt adhuc reliqui tres, qui a persona inimici
accipiuntur, proinde religiosis uiris et probis non multum conueniunt nec salua
cum sua, tum ipsorum dignitate<ref type="note" xml:id="r010673" target="n010673" n="1"/> consolator mentes eorum temptare poterit. <!-- 2 --> Hos
tamen recensere uoluimus cum quod his maiores nostri usi sunt, tum quod
exercitatum ingenium poterit eos, si adhibere diligentiam uoluerit, aliqua ex
parte honestare et nonnumquam dignioribus consolationibus adaptare.
<!-- 3 --> Primum itaque horum a uindicta mutuamur, non quidem ea ratione qua
superius diximus, quando de diminutione angoris disputabamus, uerum a spe
uindictae, id est ut persuadeamus amico lugenti aduersarium eius, a quo iniuriam
accepit, poenas daturum aut in hac aut saltem in alia uita Deumque esse iustum
iudicem ac cunctorum scelerum ultorem. <!-- 4 --> Hoc satyrus ille diligenter
seruauit ubi inquit: <quote>
<l>"Nullane periuri capitis fraudisque nefandae</l>
<l>poena erit?" abreptum crede hunc grauiore catena</l>
<l>protinus et nostro (quid plus uelit ira?) necari</l>
<l>arbitrio; manet illa tamen iactura nec umquam</l>
<l>depositum tibi sospes erit, sed corpore trunco</l>
<l>inuidiosa dabit nimius solacia sanguis.<ref type="note" xml:id="r010701" target="n010701" n="1"/>
</l>
</quote> et post adiecit: <quote>
<l>Dabit in laqueum uestigia noster</l>
<l>perfidus et nigri patietur carceris uncum</l>
<l>aut maris Aegei rupem scopulosque frequentes</l>
<l>exulibus magnis. Pena gaudebis amara</l>
<l>nominis inuisi tandemque fatebere laetus</l>
<l>nec surdum nec Tiresiam quemquam esse deorum.<ref type="note" xml:id="r010728" target="n010728" n="1"/></l>
</quote>
</p>
<p><!-- 5 --> Hac ipsa ratione et Dido se consolabatur: <quote>
<l>"Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,</l>
<l>supplicia hausurum scopulis et nomine Dido</l>
<l>saepe uocaturum; sequar atris ignibus absens</l>
<l>et cum frigida mors animae secluserit artus,</l>
<l>omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas;</l>
<l>audiam et haec Manes ueniet mihi fama sub imos."<ref type="note" xml:id="r010758" target="n010758" n="1"/></l>
</quote>
</p>
<p><!-- 6 --> Sic et Sapientia consolatur seruos Domini iniuste a potentioribus
oppressos: <quote> Stabunt iusti in magna constantia aduersus eos qui se
angustiauerunt et qui abstulerunt labores eorum; uidentes turbabuntur timore
horribili et mirabuntur subitatione insperatae salutis dicentes intra se
paenitentiam agentes et prae angustia spiritus gementes: hi sunt quos aliquando
habuimus in derisum et in similitudinem improperii. Nos insensati uitam illorum
existimamus insaniam et finem illorum sine honore: ecce quomodo computati sunt
inter filios Dei: et inter sanctos sors illorum est. Ergo nos errauimus a uia
ueritatis et iustitiae: lumen non illuxit nobis: lassati sumus iniquitatis uia
et perditionis et ambulauimus solitudines difficiles, uiam Domini dum
ignorauimus.<ref type="note" xml:id="r010771" target="n010771" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 7 --> Tunc illud innocentes consequuntur psalmistae solacium:</p>
<p>Laetabitur iustus cum uiderit uindictam, manus suas lauabit in sanguine
peccatoris.<ref type="note" xml:id="r010785" target="n010785" n="1"/>
</p>
<p><!-- 8 --> Hieronymus quoque hoc pacto Oceanum consolatus est:</p>
<p>Veniet tempus ut eorum risus uertatur in luctum, quibus noster nunc plantus est
laetitia.<ref type="note" xml:id="r010798" target="n010798" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Et Theodoram de morte Lucinii consolando "Habemus", ait, "consolationem
quod Domini sermone mors iugulatur, per quem dicitur ad eam: Ero mors tua, o mors,
ero morsus tuus, inferne. Et in consequentibus: Adducet uentum urentem Dominus de
deserto ascendentem, qui secabit omnes uias eius et desolabit fortem
illius."<ref type="note" xml:id="r010808" target="n010808" n="1"/>
</p>
<p><!-- 10 --> Ista omnia ad consolationem dicta sunt aduersum illos, qui iniurias
consueuerunt irrogare, ut ex eo solacium suscipiant contristati, quod sperare
possunt aduersarios eorum poenam daturos. Tametsi non sit ingenuorum ac proborum
uirorum ultione gaudere, quippe qui iubentur diligere etiam inimicos et orare pro
persecutoribus ac calumniatoribus suis.</p>
<p><!-- 11 --> Cuius rei honestatem etiam falsae religionis cultores uiderunt atque
comprobauerunt. Vnde cum Demosthenes saeuientem in Athenienses Alexandrum mitigare
cuperet, non habuit maiorem laudem ad quam eum adhortaretur aut quod ei pro
clementia ipsius dignum pretium polliceretur quam quod ait: "Nihil habet fortuna
tua maius quam ut possis, nec nostra melius quam ut uelis conseruare quam
plurimos." Quam sententiam propter praestantiam et singularitatem eius postea
Cicero Caesari retulit.<ref type="note" xml:id="r010822" target="n010822" n="1"/>
</p>
<p><!-- 12 --> Hac uirtute plerique duces et principes magis quam maximis rebus
gestis clarissimisue triumphis celebrantur. <!-- 13 --> Plus laudis L. Cornelio
pietas contulit quam saeuissimo hosti Romano, duci Carthaginiensium, in funere
praestitit, quam ingens robur animi, quo ipsum hostem una cum oppido expugnauit.
Magis commendantur Caesaris lacrimae, quas capiti Pompei exhibuit et in liberos
Catonis ceterosque aduersarios suos ingens clementia quam tot insignes palmae quas
uictor conspicuus ex hoste reportauit. Quid de Q. Metello, de posteriore Africano,
Q. Crispino, M. Marcello, Hannibale, Alexandro, Pisistrato, Pyrrho, ceterisque
ducibus ac principibus dicam? Nonne hi omnes parcendo potius quam uincendo sunt
habiti admirabiliores? <!-- 14 --> Et recte sane, quoniam dare ueniam ac salutem
diuinum est munus, denegare uero aut tollere et impium et crudele.</p>
<p><!-- 15 --> Nec est egregii animi aut nobilis uindictam appetere, sed, ut
sapientissime Aristoteles docet, timidi ac uilis. Vnde merito illud Xenophontis
laudatur quod cuidam maledicenti retulit: "Tu", inquit, "potens es maledicere, ego
uero tua maledicta contemnere." <!-- 16 --> Sed illud Socratis tanto maiore
excipitur laude quanto in grauiore exhibitum iniuria. <!-- 17 --> Nam cum fuisset
a quodam impuro homine calce percussus, urgentibusque amicis
<add>ut</add><ref type="note" xml:id="r010844" target="n010844" n="1"/> cum eo iniuriam ageret
respondit: "Quid enim si me asinus calce impetisset; num ei diem dixissem?"
sapientissime decernens praestabilius esse hominum quam bestiarum iniurias
tolerare aut utrasque aeque contemnere, atque hoc proprium esse uiri officium,
muliercularum uero et puerorum lites litibus conserere et quibuscumque causis
rixas concitare; contra quorum deliramenta et poetae illi placuit disputare qui
ait:</p>
<p>"At uindicta bonum et uita iocundior ipsa."<ref type="note" xml:id="r010850" target="n010850" n="1"/>
</p>
<p><!-- 18 --> Ad quod respondit dicens:</p>
<p>Nempe haec indocti quorum praecordia nullis</p>
<p>interdum aut leuibus uideas flagrantia causis;</p>
<p>quantulacumque adeo est occasio, sufficit irae.</p>
<p>Chrysippus non dicit idem nec mite Thaletis</p>
<p>ingenium dulcique senex uicinus Hymetto</p>
<p>qui partem acceptae saeua inter uincla cicutae</p>
<p>accusatori nollet dare. Plurima felix</p>
<p>paulatim uitia atque errores exuit omnes</p>
<p>prima docens rectum sapientia; quippe minuti</p>
<p>semper et infirmi est animi exiguique uoluptas</p>
<p>ultio. Continuo sic collige quod uindicta</p>
<p>nemo magis gaudet quam femina.<ref type="note" xml:id="r010893" target="n010893" n="1"/>
</p>
<p><!-- 19 --> I nunc et inter tot tantaque et diuina et humana clementiae specimina
ac documenta insanire et furere non cessa et more rabidorum canum irritatores
insectare. Aut si id turpe putas, ut merito debes, amplectere mansuetudinis
tranquillitatisque pacem et huius potius uoluptate suauitateque fruere quam
illius, quam a spe uindictae inepte uenaris. <!-- 20 --> Quod si facies, Deo
hominibusque gratificabere; cum horum clarissimam uirtutem adeptus eris, illius
uero mandatum adimpleueris. Nunc utrum horum eligas in tua optione<ref type="note" xml:id="r010902" target="n010902" n="1"/> positum est. Nos interea inceptum
prosequamur.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 17</add> Secundus locus a criminatione aduersarii</head>
<p><!-- 1 --> Est ergo finitimus huic loco et ille qui a criminatione aduersarii
accipitur. Solent enim plerique haud mediocrem suscipere uoluptatem cum audiunt
conuicia uel maledicta congeri in suos inimicos: consolabimur ergo huiusmodi uiros
non parum si accusabimus aduersarios aut maliuolos ipsorum<ref type="note" xml:id="r010915" target="n010915" n="1"/> eosque impuris uerbis insectabimur asserentes illos esse
homines nefarios, impios, ueneficos, parricidas, et si ex ipsorum flagitiis et
sceleribus quaedam detestabiliora referemus; id namque faciendo quodammodo
ulciscimur uicem amici, quo ex officio ingens suscipit solacium. <!-- 2 --> Hunc
locum Cicero ad Curionem haud illepide attigit scribens de morte Marcelli: <quote>
Ita uir clarissimus ab homine teterrimo acerbissima morte est affectus et, cui
inimici propter dignitatem pepercerant, inuentus est amicus qui ei mortem
afferret.<ref type="note" xml:id="r010922" target="n010922" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 3 --> Iuuenalis quoque consolando amicum, cui depositum negatum fuerat,
inuehit in periuros dicens: <quote>
<l>Tam facile et pronum est superos contemnere testes</l>
<l>si mortalis nemo idem sciat! Aspice quanta</l>
<l>uoce neget, quae sit ficti constantia uultus:</l>
<l>per Solis radios Tarpeiaque fulmina iurat</l>
<l>et Martis frameam et Cirraei spicula uatis,</l>
<l>per calamos uenatricis pharetramque puellae,</l>
<l>perque tuum, pater Aegei Neptune, tridentem;</l>
<l>addit et Herculeos arcus hastamque Mineruae,</l>
<l>Si uero et pater est, "Comedam", inquit "flebile nati</l>
<l>sinciput elixi Pharioque madentis aceto."<ref type="note" xml:id="r010964" target="n010964" n="1"/></l>
</quote> et post subdit: <quote>
<l>tunc te sacra ad delubra uocantem</l>
<l>praecedit, trahere immo ultro ac uexare paratus.</l>
<l>Nam cum magna male superest audacia causae,</l>
<l>creditur a multis fiducia.<ref type="note" xml:id="r010981" target="n010981" n="1"/></l>
</quote>
</p>
<p><!-- 4 --> His et aliis multis nihil aliud agit quam illius, qui amico eius
intulit iniuriam, et ei similium arguere perfidiam ac impietatem.</p>
<p><!-- 5 --> Sic quoque et Dominus uidetur consolare uoluisse Ezechielem prophetam:</p>
<p>Et tu, fili hominis, ne timueris eos neque paueas a facie eorum quoniam insanient
atque conuenient aduersum te in gyro et in medio scorpionum tu habitas.<ref type="note" xml:id="r010999" target="n010999" n="1"/>
</p>
<p>Huc pertinet et illud quod Hieronymus ad Theodoram scribit:</p>
<p>Verum est illud super necessitatem mortis prophetale uaticinium quod fratres
diuidat et carissima inter se nomina crudelis et dura dissociet.<ref type="note" xml:id="r011008" target="n011008" n="1"/>
</p>
<p><!-- 6 --> Quibus uerbis mortis immanitatem uidetur accusare quod ei immitis et
dura fratrem abstulerat, quo pacto et nos plerumque inuehere solemus in ipsam
appellantes eam duram, iniquam, iniustam, impiam, crudelem. <!-- 7 --> Hinc illa
Theophrasti aduersus naturam querela est, qua lamentatur quod cornicibus ac ceruis
aliisque animantibus, quorum paruum interest, longiora indulget spatia, hominibus
uero, quibus maxime interfuisset, etiam ea, quae semel breuia licet concessit,
saepius inuida praeripit ac praecidit; quorum si aetas potuisset fieri longior,
futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omnique doctrina hominum uita
erudiretur.<ref type="note" xml:id="r011017" target="n011017" n="1"/>
<!-- 8 --> Similes sunt et ille indignationes aut exclamationes quas homines
contra fortunam, contra imbres, maria, tempestates, proditiones, iniustitias
malitiasque, ac perfidias humanas intorquere ac iaculari consueuerunt. Ex quorum
numero est illud Iob:</p>
<p>Pereat dies in qua natus sum et nox in qua dictum est conceptus est homo. Dies
illa uertatur in tenebras non requirat eum Dominus desuper et non sit in
recordatione nec illustretur in lumine.<ref type="note" xml:id="r011025" target="n011025" n="1"/>
</p>
<p><!-- 9 --> Ceterum haec atque eiusmodi uix et raro salua Dei reuerentia ac ipsius
hominis dignitate fieri posunt. Qua de re consolatorem monemus ut hunc tractando
locum et pudori suo et pietati debitae consulat ne, dum hominibus placere studet,
Deo conditori suo displiceat, aut, dum amico prodesse cupit, obsit animae
suae.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 18</add> Tertius locus a frustratione</head>
<p><!-- 1 --> Solent et ex tertia ratione aduersarii aliquod solacium captare
homines, quae contingit ex frustratione aut uanis conatibus inimici, puta cum
conatur magna mala inferre aut uniuersis exspoliare bonis, nec tamen potest
efficere; ex hoc se consolantur homines tamquam quandam ultionem ex hoste
sumpsissent, sed<ref type="note" xml:id="r011045" target="n011045" n="1"/> uident eum non omnino uoti sui
compotem factum. Istorsum spectat quod Ouidius ait: <quote>
<l>En ego, cum caream patria uobisque domoque</l>
<l>raptaque sint adimi quae potuere mihi,</l>
<l>ingenio tamen ipse meo comitorque ferorque:</l>
<l>Caesar in hoc potuit iuris habere nihil.</l>
<l>Quilibet hanc saeuo uitam mihi finiat ense,</l>
<l>me tamen extincto fama superstes erit</l>
<l>dumque suis uictrix omnem de montibus orbem</l>
<l>prospiciet domitum Martia Roma, legar.<ref type="note" xml:id="r011073" target="n011073" n="1"/></l>
</quote>
</p>
<p><!-- 2 --> Ista eadem ratione et complures Dominici sanguinis testes, dum ab
impiis tortoribus uariis cruciatibus eum negare compellerentur, se ipsos<ref type="note" xml:id="r011084" target="n011084" n="1"/> consolati sunt illudendo hostibus suis ac
dicendo: <q>Frustra laboratis, nec quod cupitis ullo poenarum genere a nobis
extorquebitis; etsi in corpus potestatem habetis, at nos potestatem in animum
habemus, quem uestra furia uel insania nequit attingere.</q>
<!-- 3 --> Qua ex re haud mediocre solacium capiebant, ita ut inter acerrima
tormenta saeuissimosque cruciatus cernentes carnifices suos incassum furere in
risum erumperent ac unde tristitiam capere credebantur, inde solacium ingens
suscipiebant. Hinc illa Laurentii in uesaniam regis insultatio<ref type="note" xml:id="r011092" target="n011092" n="2"/> fuit qua
dicebat dum in craticula ureretur: <q>Assatum est; uersa et manduca</q>.
<!-- 4
--> Non sine uoluptate ac solacio putamus Anaxarchum dentibus suam
praecidisse linguam quam ei tyrannus ille amputare minabatur. Itidem et aliis
plerisque, quos enumerare praetermittimus, iocundam bonorum suorum fuisse non
dubitamus iacturam, quam ipsi sponte fecerunt, ne illa in manus aut potestatem
uenirent inimicorum, et, si eis ex sententia contigit, pro magno solacio habuisse.</p>
<p><!-- 5 --> Ex hoc genere solacii est et illud quod ei accidit qui insequendo
quempiam aut appetendo fugientem aut defendere uel resistere conantem nec omnino
incolumis id quiuit tentare. In tali negotio persequens licet paruo potitus, tamen
uictorem se putat atque illo uel tenui successu solatur. <!-- 6 --> Vt apud
Ouidium Phoebus: <quote>
<l>Cui deus: "At quoniam coniunx mea non potes esse,</l>
<l>arbor eris certe", dixit, "mea; semper habebunt</l>
<l>te coma, te citharae, te nostre, laure, pharetrae"<ref type="note" xml:id="r011119" target="n011119" n="1"/></l>
</quote>
</p>
<p>consolatur se eam in sua cessuram ornamenta quam non potuit habere in amplexus.</p>
<p><!-- 7 --> His itaque rationibus procedit iste tertius locus qui, ut illi duo
superiores, a persona aduersarii ducitur. Habet tamen amplius in se honestatis,
propterea et uiris causisque dignioribus absque pudore facilius quam illi alii
accommodantur.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 19</add> De tribus locis sapientum, quorum primus a recordatione
Dominicae passionis</head>
<p><!-- 1 --> Verum enimuero quemadmodum hi tres loci uix aut raro sapientibus et
uiris religiosis conueniunt, itidem sunt alii tres qui uix aut raro, immo fere
numquam aliis quam uiris sapientibus et religiosis congruunt, ab aliorum uero
natura omnino abhorrent, quippe qui nec pie nec sapienter quicquam uel pensare uel
cogitare queunt.<ref type="note" xml:id="r011143" target="n011143" n="1"/>
<!-- 2 --> Istorum autem locorum primum sanctissima gignit pietas, duos uero
reliquos<ref type="note" xml:id="r011148" target="n011148" n="2"/>
sapientiae supremus cumulus.</p>
<p><!-- 3 --> Est autem ille, quem pietatis diximus filium, Dominicae passionis
deuota recordatio, ad quam cum pia mens aduocatur, procul dubio cunctarum suarum
tribulationum obliuiscitur aut ei in conspectu harum uel placidiores uel saltem
leuiores fiunt.</p>
<p><!-- 4 --> Etenim quis suae mentis compos, in quem omnis amoris omnisque
humanitatis scintilla non in totum extincta est, quis, inquam, adeo delicati est
sensus uel tantus sui ipsius amator cui non dulcescant uniuersae praesentis uitae
amaritudines ac poenae si diligentius intueatur quanta et qualia pro se sit noster
passus saluator? Qui primum, ut ita loquar, caelos relinquens ad nos in terras
descendit, qui patrem maximum optimumque, mirificam angelorum reliquorumque
supercaelestium ciuium societatem, non enarrabiles delicias posthabens, se
credidit inimicis, perfidis ciuibus, detractoribus blasphemis et
grassatoribus<ref type="note" xml:id="r011159" target="n011159" n="1"/> impiissimis; qui sanctissimus, immo
qui solus est sanctus, nasci de peccatoribus uoluit, ex domino seruus fieri, ex
principe frater, ex Deo homo, et sempiternus mortalitatis subire infirmitatem.
<!-- 5 --> Atque <add>ille</add><ref type="note" xml:id="r011164" target="n011164" n="2"/>, qui
caelos, sidera, angelos, et pretiosissima quaeque condiderat, luteam assumpsit
uestem; qui omnis denique diuitias distribuit ac largitur, de paupercula uirgine
in summa inopia est editus et educatus. <!-- 6 --> At in quibus palatiis altissimi
filius est natus? Nempe in uilissimo pastorum deuersorio; pro segmentatis cunis
praesepe uile<ref type="note" xml:id="r011169" target="n011169" n="3"/> habuit, pro molli pluma ac
bisso fenum et paleam. <!-- 7 --> Triginta tribus annis multas inedias passus,
sitim, aestum, nuditatem, algorem, opprobria, derisiones, uerbera, colaphos,
euulsam illam barbam sacratissimam, faciem uenerandam consputam<ref type="note" xml:id="r011174" target="n011174" n="4"/> inaudita pertulit patientia; stetit mutus
ueluti ouis coram tondente se, non fuit in uniuerso corpore illo gloriosissimo
quantum grano sinapi tegeres quod non fuerit plagis et liuoribus sauciatum ac
labefactatum. <!-- 8 --> Ad extremum, quod reliquum et summum erat, uitam suam
ignominiosissime acerbissimaeque morti pro nostra uita exposuit; ut nos uiueremus,
ipse mori uoluit; ut nos salui essemus, caput suum saluare noluit; quae, obsecro,
est ista beniuolentia, qui amor inauditus, quae incredibilis caritas? aut a quo
fratre, a quo parente, a quo domino uel amico umquam impensa? Dicite uos, quibus
omnipotens integrum dedit sensum, cogitate, pensate, narrate! <!-- 9 --> Quis ergo
est adeo durus, adeo ferus aut inhumanus, quibusue exaggeratus malis, qui ista
atque eiusmodi de saluatore suo, de Domino et conditore uniuersorum, de altissimi
Dei filio cogitans non mitescat; aut cui cuncta amara, quaecumque uel passus est,
uel patitur, uel pati posset, non uideantur amoena, et quasi domino suo seruus pro
tantis ac talibus rependat uices, praecipue ipso Domino admonente ac clamante:
<quote>Qui cupit meus esse discipulus me sequatur: et qui uult uenire post me,
abneget semet ipsum et tollat crucem suam et sequatur me.</quote> et rursum:
<quote>Qui diligit patrem aut matrem, uxorem filios uel sorores plus quam me,
non est me dignus.</quote> et: <quote>Beati qui lugent quoniam
consolabuntur.<ref type="note" xml:id="r011189" target="n011189" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 10 --> Hinc et apostolus in nullo gloriabatur nisi in tribulationibus suis;
beatum quippe non dubitabat esse eum, qui in tribulationibus suffert, quoniam,
quem probatus fuerit, accipiet coronam quam repromisit deus diligenti se. Idcirco
et ipse dicebat: <quote>Si contolerabimus, et corregnabimus.<ref type="note" xml:id="r011201" target="n011201" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 11 --> Vnde et Iacob monet dicens: <quote>Omne gaudium existimate, fratres
mei, quom in uarias temptationes incideretis scientes quoniam tribulatio
patientiam operatur, patientia spem, spes uero reddit opus perfectum.<ref type="note" xml:id="r011213" target="n011213" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 12 --> Ille quoque uenerandus piscator idem hortatur cum inquit:
<quote>Christus pro nobis passus est, uobis relinquens exemplum ut sequimini
uestigia eius.<ref type="note" xml:id="r011225" target="n011225" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 13 --> Itaque qui discipulus, qui domesticus Christi esse uult, necesse est
opprobria, detractiones, derisiones, flagella, plagas sustineat ac aequo animo
ferat omnia quae pro nobis pertulit magister et Dominus noster. <!-- 14 --> Qui
uero haec pati renuit, nec discipulum eius se depromere habet, nec filium, nec
domesticum, neque seruum. Nec illam denique debet sperare gloriam, quae etiam
Christo nisi passo non est data, quandoquidem oportuit pati<ref type="note" xml:id="r011237" target="n011237" n="1"/> et ita intrare in gloriam suam. <!-- 15 --> Ille
innocens, immaculatus, sanctus, qui testimonio prophetae peccatum non fecit, nec
inuentus est dolus in ore eius,<ref type="note" xml:id="r011242" target="n011242" n="2"/> pro nobis peccatoribus impiis sceleratis perinde ac facinorosissimus reus
uel atrocissimus grassator ab iniquissimis latronibus iudicatur, conspuitur,
irridetur, flagellis ceditur. <!-- 16 --> Et nos si quid ab ipso aut ab inimicis
eius uel ob delicta nostra uel ob iustitiam eius aut uoluntatem pati contingerit,
contristamur, dolemus, lamentamur, iniuste nos afflictos querimur, insuper
impiissimo ore non solum diem, horam natiuitatis nostrae, matrem patrem, uerum et
ipsum conditorem et regem Dominumque uniuersorum blasphemamus. Non nos
comminationes eius absterrent, non documenta erudiunt, non alliciunt blandae
paternaeque pollicitationes, non sanctorum inducunt exempla, non sempiternae
beatitudinis attrahunt praemia. <!-- 17 --> Et quibus rebus gaudere debemus, ut
pote indubiis ualidisque bonorum meritis, eisdem exacerbamur insani et tristamur
uolentes ex crapulis et plumis per otium et uoluptates<ref type="note" xml:id="r011252" target="n011252" n="3"/> ad caelos euolare ad quos nemo umquam, immo nec
ipsorum caelorum conditoris filius nisi ex carceribus tormentis et cruce per
sanguinem et uarias tribulationes conscendit.</p>
<p><!-- 18 --> Harum atque similium rerum pia reputatio, credite mihi, ita animum
nostrum omnibus leuat angoribus ut loco tristitiae mirificam inducat suauitatem
totumque recreet ac confirmet. In hac enim meditatione serpens ille aeneus
inspicitur quem iussu Domini erexit Moyses in heremo ut omnis saucius et infirmus,
quicumque respexerit ad illum, sanetur ab aegritudine sua et languore; ad quod
spectaculum tanto crebrius et libentius concurrere deberemus quanto eius intuita
specie non solum ab aegritudine liberamur et totam pristinam recuperamus
ualitudinem, uerum etiam illos sempiternos altissimi thesauros promeremur. Sed de
pietatis loco hactenus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 20</add> Secundus locus a cogitatione finis humani</head>
<p><!-- 1 --> Porro sapientiae loci apud complures fortiores sunt ad auertendum
animum a maerore non quidem uirtute sua, uerum uitio humanae imbecillitatis
infirmitatisque in qua minus uigere solet perfecta caritas quam uel prudentia uel
sapientia; et uniuersi rem suam uigilantius pensant quam alienam; quod istis
duobus locis, de quibus iam dicemus, maxime effici solet, praecipue autem illo qui
a fine uitae humanae ducitur. <!-- 2 --> Siquidem potentissima est ad reiciendum
cunctas mortalium calamitates finis sui prudens reputatio: hoc est cum uir
eruditus ac sapiens secum ita decernit: <q>Ad quid nam in hoc mundo summus me
opifex procreauit? Num ad crapulas, comessationes, uoluptatesque carnis
exquirendas, aut ad rixas, odia, lites, occisionesque concitandas; uel ad
conquirendas opes, magistratus ambiendos, aedificandas urbes, imperiumue in
homines exercendum; uel ad aliud quippiam ex humanis rebus possidendum
consequendumque? Atqui horum quaedam nobis cum brutis communia sunt, reliqua
uero nec perpetuo haberi neque illo pauculo et exiguo tempore sine magnis
laboribus comparari queunt, sine ingenti fastidio administrari et sine
grauissimis curis anxietatibusque retineri<ref type="note" xml:id="r011273" target="n011273" n="1"/>. <!-- 3 --> Non ergo iste dignus est
humani generis finis, non profecto ob haec friuola et caduca ille factus est
propter quem etiam caeli conditi sunt. Alius ergo mortalium est finis et ob
aliud procul dubio hoc in mundo producimur; nimirum ut per patientiam ac
obedientiam Deo creatori nostro in hoc ergastulo isto paruo nostrae uitae
tempore<ref type="note" xml:id="r011278" target="n011278" n="2"/> eas possessiones, illam gloriam et honorem promereamur quae
antiquus ille serpens diabolus per superbiam inobedientiamque amisit et quae
nobis scelestissimus inuidens ab initio cum homine pertinaciter luctatur, et
nos, ne ad possessionem patrimoniumque ipsius antiquum deuenire possimus, pro
uirili sua die ac nocte illis uiis abducere conatur quibus ipse corruit.</q></p>
<p>
<q><!-- 4 --> Quid mihi igitur cum mundo, quid cum diuitiis, agris, coniuge,
liberis, imperiis, potentiis, dummodo illud, cuius gratia procreatus sum,
consequar et obtineam? Viuat unusquisque, ualeat, habeat, me maledictis, me
iniuriis, me flagellis, me gladiis<ref type="note" xml:id="r011287" target="n011287" n="1"/>
impetat, loquatur, faciat, comminiscatur quicquid uult; ego tamen propositum
meum sequar, nemo me ab eo absterrebit, nemo retardabit, nemo reuocabit.
<!-- 5 --> Velatis oculis, adoperto capite, auribus obturatis,<ref type="note" xml:id="r011292" target="n011292" n="2"/> scissa ueste, immo, si
opus est, et corpore, uel per sentes, spinas, flumina, ignes, per medios
gladios nihilominus transibo. Nullus mihi propositum praemium praeripere
poterit, nullus adimere.</q>
</p>
<p>
<q><!-- 6 --> Video negotiatores per tot et maris et terrae, fluminum,
tempestatum, latronum, piratarum, aestuum, imbrium pericula ad caducas tam
diuitias properantes; et ego per minora aut etiam longe grauiora, si esse
possunt, ad illas sempiternas uerasque diuitias pergere non festinabo, quas
mihi nec tempestas labefactari aut corrumpere, nec tyrannus eripere, nec fures
subtrahere, nec demoliri tinea, nec aerugo exedere ualet;<ref type="note" xml:id="r011302" target="n011302" n="1"/> latrunculi
sanguine suo et capitis certo discrimine miserrima spolia et uictum infelicem
petere non dubitant, et ego bona illa quae nec oculus uidit, nec auris audiuit,
nec in cor hominis ascendit sanguine meo et periculo capitis quaerere uerear?
<!-- 7 --> Quid mea si uituperor, si blasphemor, si irrideor, si affligor,
uerberor, enecor, occidor; animum nemo potest occidere; quin immo haec atque
eiusmodi uniuersa eo mihi iucundiora gratioraque esse habent, quo me currentem
melius fortiusque impellunt et ad bona, quae propero, magis aptum
celeremque<ref type="note" xml:id="r011307" target="n011307" n="2"/> constituunt.</q>
</p>
<p><!-- 8 --> His ac similibus uersatur iste prior sapientiae locus, qui quantum apud
integras mentes ualeat ad exonerationem cunctarum molestiarum, quicumque sani
consilii diiudicare potest.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 21</add> Tertius locus a recordatione mortis</head>
<p><!-- 1 --> Non minus forte maerores uniuersos cunctasque fluctuationes animi
mortis sedat recordatio, quam putamus secundum locum sapientis. <!-- 2 --> Quippe
cuius memoria facit cuncta uilescere et reuelato fuco sordes uanitatesque cuiusque
deprendere, ita ut liquido cognoscatur in his inferioribus nihil esse dignum quod
ametur; ubi autem abest amor, certe abest et dolor, siquidem nullius rei iacturam
aegro animo toleramus nisi eius quam dileximus.</p>
<p><!-- 3 --> Alia quoque ratione mortis consideratio nonnumquam adimit languores:
puta cum quispiam iniuriam passus est, aut alteri nimias opes uel potentiam
inuidet uel alium sibi imperantem moleste fert; inter haec dummodo cogitat se
moriturum amissurumque omnia illa, insuper et fortasse poenas daturum, haud paruam
accipit refocillationem. Hinc sacer psalmista ait: <quote>Ne timueris cum diues
factus fuerit homo aut cum multiplicata fuerit gloria domus eius quia cum
interierit non sumet haec omnia neque descendet cum eo gloria domus eius.<ref type="note" xml:id="r011333" target="n011333" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 4 --> Pleni sunt sacri codices talibus consolationibus et huic tamquam
potissimo consolationis innituntur loco. Et certe haud mediocris est momenti.
<!-- 5 --> Vnde et uulgo ad consolandum uel se uel alium usurpatur: <q>Veniet mors
quae adaequabit omnia nosque his exsoluet malis.</q> Proinde et multi
uehementioribus calamitatibus concussi apprime exoptant mortem putantes per eam
uniuersis suis laboribus et aerumnis imponi finem, cuius longiorem
dilationem<ref type="note" xml:id="r011348" target="n011348" n="1"/> uel moram inter
praecipua maximaque infortunia deputare consueuerunt. <!-- 6
--> Vt Boethius
faciebat cum inquit: <quote>
<l>Heu heu, quam surda miseros auertitur aure</l>
<l>et flentes oculos claudere saeua negat;</l>
<l>dum leuibus male fida bonis fortuna faueret</l>
<l>paene caput tristis merserat hora meum;</l>
<l>nunc quia fallacem mutauit nubila uultum,</l>
<l>protrahit ingratas impia uita moras.<ref type="note" xml:id="r011372" target="n011372" n="1"/></l>
</quote>
</p>
<p><!-- 7 --> Idem queritur Iob: <quote>Quare misero data est lux et uita his qui in
amaritudine animae sunt, qui expectant mortem et non uenit, quasi effodientes
thesaurum gaudentque uehementer cum inuenerint sepulchrum.<ref type="note" xml:id="r011385" target="n011385" n="1"/>
</quote>
</p>
<p><!-- 8 --> Vnde plerique tenerioris sensus et malorum impatientes mortem sibi
ultro propriis arcesserunt manibus ac summa impietate dolorem depellere sunt
conati; ut Cato Vticensis, Dido, Sardanapalus, Nero, Demosthenes, Hannibal<ref type="note" xml:id="r011396" target="n011396" n="1"/>, et alii complures.</p>
<p><!-- 9 --> Quorum errorem probans Seneca in libris suis quos de consolatione
conscripsit et nonnullis in epistulis, alias uir sapiens, hoc genus solacii
extremum adhibuit atque ut eo, cum usus uenit<ref type="note" xml:id="r011403" target="n011403" n="1"/>, utantur homines et suadet et docet uaria mortis
genera explicando quibus facile sit uolenti e uita excedere. Sed absit tanta
impietas tantaque amentia ab homine Christiano quae non solum diuina, sed et
ipsius naturae ratione improbatur, ut pulchre in Politicha sua docet Aristoteles:
<quote>Homo namque natura est membrum ei<ref type="note" xml:id="r011408" target="n011408" n="1"/> rei
publicae cui si se subtrahit, nimirum iniuriam facit et pro cede sua ciuitati
debet poenas.</quote></p>
<p>Idcirco lege sancitum est huiusmodi uirorum cadauera honore sepulturae priuari;
qua ignominia mortuo maior inferri non potest, et iure quidem. <!-- 10 --> Totum
enim lege naturae in partes suas habet potestatem, quippe quae ad famulatum eius
sunt natae ipsique cuncta sua seruitia debentur.<ref type="note" xml:id="r011416" target="n011416" n="1"/>
<!-- 11 --> Sicuti humano corpori manus, pedes, oculi, aures ceteraque membra
ministrant ac famulantur, horum quoduis, si se a corpore auellere uellet, nonne
aperta illud iniuria afficeret? <!-- 12 --> Qua de re sancitum est in omni re
publica ne cui liceat potestate priuata quenquam occidere etiam facinorosum
quantumuis aut sceleratum. Vnde liquet nemini etiam nocenti licere se ipsum
interimere, quanto magis<ref type="note" xml:id="r011423" target="n011423" n="2"/>
insonti!</p>
<p><!-- 13 --> Quod etiam theologorum non minus efficaci astruitur ratione. Etenim
sapientum ambigit nemo Deum uniuersa propter hominem condidisse, hominem uero
propter se ipsum; quam ob rem, cum homo non sibi, uerum Deo potius uiuere habet,
nefas est ei procul dubio uitam suam, quam Domino debet a quo eam et<ref type="note" xml:id="r011430" target="n011430" n="1"/> acceperat, adimere.
<!-- 14 --> Quod si ademerit, iure ab eo Dominus pro perfidia aut temeritate
meritas poterit sumere poenas; nec poteris causari te inutilem ei fuisse aut ne
ipsum offenderes subtraxisse, quia non est pecudis de se ipsa iudicare ad quem
usum domino sit, sed pastoris; et figulus uasa probat et usibus quibus lubet
accommodat<ref type="note" xml:id="r011435" target="n011435" n="2"/>.</p>
<p><!-- 15 --> Vnde nequeo satis demirari illorum ingenia qui tantis laudibus ac
praeconiis factum Lucretiae, Catonis, ceterorumque quos nominauimus, efferunt et
commendant atque illud magnanimitati et constantiae tribuunt quod est
ignominiosissimae pusillanimitati et turpissimae imbecillitati<ref type="note" xml:id="r011442" target="n011442" n="1"/> merito tribuendum. <!-- 16 --> Siquidem
quis est adeo obtuso aut hebeti ingenio qui aperte dispicere non queat hos omnes,
quod prae mollitiem et infirmitatem uel dolores uel contumelias diutius perpeti
extimescerent, mortem sibi consciuisse?<ref type="note" xml:id="r011447" target="n011447" n="2"/> Nam quid dicam de Lucretia, cui rem nullo piaculo dignam summa impietate
libuit expiare et alienam suo malo culpam ulcisci? Sed de his praesens locus
disputare non postulat. <!-- 17 --> Satis igitur sit nobis hic illud admonuisse
quod sicut mortis crebra recogitatio tum ad tollendas aerumnas, tum ad componendas
omnes<ref type="note" xml:id="r011452" target="n011452" n="3"/> suae uitae rationes ad sapientes
bonosque uiros plurimum pertinet, ita prouocatio minime.</p>
<p><!-- 18 --> Valet enim ad consolandum mortis recordatio propter curas quae dictae
sunt, praecipue autem propter terrorem quem incutit mentibus humanis. Est enim ita
natura comparatum ut fortior dolor minorem<ref type="note" xml:id="r011459" target="n011459" n="1"/> excludat et leuia mala in conspectu sileant
grauiorum. Vnde tenuiora leuius portantur quom difficiliora recordamur.
<!-- 19 --> Hinc<ref type="note" xml:id="r011464" target="n011464" n="2"/> maerentem
sapientissime monet Isidorus dicens: <quote> Versetur ante oculos tuos imago
futuri iudicii; praeuide quid postmodum eris passurus, futuram Dei sententiam
cogita, futura Dei iudicia super te formida. Terreat te Gehennae metus: terreat
te iudicii illius sententia, reuocet te poenarum terror, uitae tuae criminum
cotidie intuere, omni hora mortem habeto prae oculis, ante oculos tuos
tenebrarum semper uersetur aduentus, de morte tua cotidie cogita, finem uitae
tuae semper considera; esto sollicitus ne subito rapiaris, cotidie dies ultimus
appropinquat, cotidie ad finem tendimus, quotidie ad uiam uitae transimus, ad
mortem quotidie properamus, ad uitae terminum cotidie tendimus, momentis
decurrentibus ad finem ducimur. Nescimus quid nobis hodie contingat, nescimus
quando extremum tempus adueniat nobis. Ignoramus si hac nocte animam nostram
conditio mortis reposcat, finis noster nobis absconditus est, uenturi exitus
ignorantia nobis incerta est; improuisus est mortis occursus; dum nescimus,
repente mors uenit; dum non existimamus, improuisi tollimur; dum ignoramus,
repente subtrahimur. Timeamus ne dies illa tamquam fur nos comprehendat, ne nos
turbo Diuini iudicii, dum ignoramus, diripiat, ne repentinus interitus auferat,
ne imprudentes subito comprehendat calamitas. Spiritus qui ad peccandum
succendit peccantem subito rapit, qui uiuentes inflammat, extemplo deuorat
morientes; qui inflectit ad uitia, mox rapit ad tormenta; quantos ad poenam
mortis improuisa rapuit calamitas, quantos inmeditatus exitus strauit, quanti
in momento subtracti deficiunt; quanti, dum mori non existimant, auferuntur;
quanti ad mortem subito rapiuntur et repente ad aeterna supplicia
deducuntur.<ref type="note" xml:id="r011469" target="n011469" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 20 --> Ad hos atque alios huiusmodi futuros exitus animum maestum si
inuitabimus, nimirum ab omni praesenti molestia abducemus.</p>
</div2>
<div2>
<head><add>IV 22</add> Ultimus locus ab obsecratione<ref type="note" xml:id="r011485" target="n011485" n="1"/>
</head>
<p><!-- 1 --> Hi sunt igitur omnes illi praecipui loci quos<ref type="note" xml:id="r011492" target="n011492" n="1"/> nobis Diuina clementia innotescere uoluit, quibus abduci animum a maerore
posse putamus.</p>
<p><!-- 2 --> Ille unus superest quem in calce huius nostri operis et ordine et
ratione uidemur reseruasse. Vltimo enim<ref type="note" xml:id="r011499" target="n011499" n="1"/>
loco haud inepte poterimus ad preces descendere et amicum uehementius obsecrare ne
se cruciari uelit, sed et nostra et ceterorum amicorum cura animum cohibere et
sibi ipsi ac nobis indulgere. <!-- 3 --> Sic illa apud Terentium ait: <quote>Ne
crucia te, anime mi</quote>.<ref type="note" xml:id="r011507" target="n011507" n="2"/>
</p>
<p><!-- 4 --> Sed multo melius ac praeclarius Cicero ad Publium Figulum; quo dicto
solo, quoniam huic nostrae disputationi uniuerse aptissimum uisum est, totam hanc
sermocinationem, quam longius quam sperabamus produximus, uoluimus concludere. Ait
ergo Cicero: <quote>Extremum illud est ut te horter et obsecrem animo ut sis
maximo nec ea solum memineris quae ab aliis magnis uiris accepisti, sed illa
etiam quaeque ipse ingenio studioque peperisti; quae si colliges et sperabis
omnia optime et, quae accident, qualiacumque erunt, sapienter feres.<ref type="note" xml:id="r011519" target="n011519" n="1"/></quote>
</p>
<p><!-- 5 --> Deo autem sit gloria et uero consolatori spiritui sancto, in cuius
unitate uiuit pater et filius per immensa saecula<ref type="note" xml:id="r011529" target="n011529" n="1"/>.<ref type="note" xml:id="r011533" target="n011533" n="1"/></p>
</div2>
</div1>
<trailer> FINIS </trailer>
</body>
<back>
<div1>
<head>Addendum</head>
<div2>
<head>Epigramma scribae quod in V1 invenitur (f. IIIv)</head>
<p>Hoc tibi, digne pater, Leonardus scripsit habendum:</p>
<l>edidit antistes Modrussiensis opus;</l>
<l>scriptor eius seruus semper deuotus utique est,</l>
<l>quodque sui domini sis memor usque rogat.</l>
<l>Nec mirere sui domini si commoda quaerit:</l>
<l>Nam quae sunt domini, iudicat esse sua.</l>
</div2>
</div1>
<div1 type="notes"><head>Notae</head><note xml:id="n087" place="foot" target="r087" resp="author">
<p>Prologus tit. e V1 sumpsi</p>
</note>
<note xml:id="n097" place="foot" target="r097" resp="author"> Prol. 1 Reuerendissime ]
Reuerende V1 | inter meorum et qui deleta nonnulla: quos est (ut noua omnia facere
solent) haud parum delectata, atque adeo ut me sine cessatione in dies magis
compellere, immo et pro ea, quę ipsis mecum est, necessitudine liberius cogere
coeperunt, quo ceteris partibus posthabitis hanc primum absoluerem, quippe quod
ducebant dignum humani generis munus, et propter creberrimas calamitates, quibus
mortalium uita assidue quatitur, apprime necessarium; contendentes se nullatenus
uelle pati eius diuturniori expectatione fatigari, addentes insuper nullam boni
moram discrimine uacare. | qui immutavit de Quid plura? | me perpulerunt
transposuit ] propulerunt me V1</note>
<note xml:id="n0105" place="foot" target="r0105" resp="author"> Prol.2 utpote quo ] ut quo V1 </note>
<note xml:id="n0110" place="foot" target="r0110" resp="author"> Prol. 3
integrum deuoueram ] integram deuoueram statuam V1 </note>
<note xml:id="n0115" place="foot" target="r0115" resp="author"> Prol. 4
compingere corpore transposuit </note>
<note xml:id="n0122" place="foot" target="r0122" resp="author">Prol. 5 magisque pro et magis | post ignaua delevit aut ociosa
</note>
<note xml:id="n0131" place="foot" target="r0131" resp="author">Prol. 7 post hanc delevit rem | Isidori quoque ] Et Isidori illa
V1 </note>
<note xml:id="n0136" place="foot" target="r0136" resp="author">Prol. 8 nos... leuasset pro nobis et omnibus aliis hunc
laborem ademisset | eius... epistulę ] consolatorię eius epistulę, digne quidem V1
| etiam... Cypriani ] etiam Agustini sunt nonullę, et Cypriani V1 </note>
<note xml:id="n0141" place="foot" target="r0141" resp="author">Prol. 8-9 (tam
Latinorum... secutus est) desunt in V1 | post illo delevit in opere quod meminimus </note>
<note xml:id="n0146" place="foot" target="r0146" resp="author">Prol. 10 sequi ex
assequi ] consequi V1 </note>
<note xml:id="n0151" place="foot" target="r0151" resp="author">Prol. 11 quidem pro nimirum
| post desiderio delevit aut exigentia | post philosophia delevit aliisque
liberalibus disciplinis </note>
<note xml:id="n0156" place="foot" target="r0156" resp="author">Prol. 12 ignorantię V1 ] ignoratione V2 | per ] ob V1 </note>
<note xml:id="n0163" place="foot" target="r0163" resp="author">Prol. 14 absque ] sine V1 | lucrum V1 ] luce V2 | debere ex debet | non
V1 </note>
<note xml:id="n0168" place="foot" target="r0168" resp="author">Prol.
15 delevit sedulo ante obire | comminatur pro promittit futurum </note>
<note xml:id="n0173" place="foot" target="r0173" resp="author">Prol. 16 post exquiritur delevit et desideratur | post 16
deleta sequentia Et non quidem omnia, nam illud cum esset imprimis impossibile,
tum negotii immensi ac nimirum laboriosi; etenim quis posset singulas proprias
cuiusque refocilationes ac medelas explicare, nisi qui singularum miseriarum
ęgritudines pęnitus internosceret; atqui earum uel numerum prę nimietate aut
cognoscere aut tenere possibile est nemini. Hinc et sapientes uniuersi, qui artes
et disciplinas tradiderunt, curauerunt in uniuerso de generibus pręcipere rerum,
de singulis autem in particulari scientiam ullam posse consistere negauerunt, uel
propter innumeram turbam earum, uel propter iugem infinitamque uarietatem. </note>
<note xml:id="n0178" place="foot" target="r0178" resp="author">Prol. 17 Qua in re pro Nobis ergo | nobis addidit ante ueluti | eas
delevit ante ipsę | percipi pro assequi </note>
<note xml:id="n0190" place="foot" target="r0190" resp="author">I tit. ] OPVS CONSOLATIONIS: ET PRIMO QVALITER
AFFECTI SVNT QVI EGENT CONSOLATIONE V1 </note>
<note xml:id="n0201" place="foot" target="r0201" resp="author">I.1.1 expetunt sic | tertio loco pro tum uero. </note>
<note xml:id="n0206" place="foot" target="r0206" resp="author">I.1.2 Sane... singula immutavit de Ad hęc autem s.
discutienda. </note>
<note xml:id="n0215" place="foot" target="r0215" resp="author">I.1.4 post uel factis
delevit uel prudenti secum reputatione </note>
<note xml:id="n0224" place="foot" target="r0224" resp="author">I.1.7 pati addidit </note>
<note xml:id="n0235" place="foot" target="r0235" resp="author">I.1.10 <bibl>Cic. Tusc. 3,31(75). 29-31</bibl>
</note>
<note xml:id="n0258" place="foot" target="r0258" resp="author">I.2.1 <bibl>Vulg. Prov. 25,20.</bibl>
</note>
<note xml:id="n0268" place="foot" target="r0268" resp="author">I.2.3
mortalium immutavit de mortalem </note>
<note xml:id="n0277" place="foot" target="r0277" resp="author">I.2.5 Chiloni philosopho deest in V1 | aut... aliis immut. de ac
Sophocli tragędo ac aliis exstinctos scripsit pro intemperatoque gaudio
spiritum exhalasse uerum immut. de sed </note>
<note xml:id="n0282" place="foot" target="r0282" resp="author">I.2.6 deest in V1 | animam exhalat transposuit
</note>
<note xml:id="n0289" place="foot" target="r0289" resp="author">I.2.7 post obscena del. ac
horrida | uisum V1 ] uisu V2 </note>
<note xml:id="n0296" place="foot" target="r0296" resp="author">I.2.9 Quippe quę ] Nempe
quom V1 </note>
<note xml:id="n0301" place="foot" target="r0301" resp="author">I.2.10 deest in V1 | quippe immut. de enim </note>
<note xml:id="n0306" place="foot" target="r0306" resp="author">I.2.11 uirere ] uiuere V1 </note>
<note xml:id="n0320" place="foot" target="r0320" resp="author">I.2.12 <bibl>Ov. Pont.
1,10,3-4</bibl></note>
<note xml:id="n0345" place="foot" target="r0345" resp="author">I.2.13 patiebatur ] patitur V1 | <bibl>Ov. Pont. 1,10,25-28</bibl>
</note>
<note xml:id="n0367" place="foot" target="r0367" resp="author">I.2.14 usum immut. de actum | Vnda... adest <bibl>Ov. Pont.
1,10,35-36</bibl>
</note>
<note xml:id="n0378" place="foot" target="r0378" resp="author">I.2.15 uinum deest in V1 </note>
<note xml:id="n0383" place="foot" target="r0383" resp="author">I.2.16 post Quorum delevit ipse </note>
<note xml:id="n0407" place="foot" target="r0407" resp="author">I.3.2 est prouerbio transposuit | Carmina... sereno: <bibl>Ov. Trist.
1,1,38</bibl> ] producta V1 </note>
<note xml:id="n0425" place="foot" target="r0425" resp="author">I.3.4 <bibl>Ov. Trist. 5,12,31-32</bibl>; pro longa apud
Ov. nulla. </note>
<note xml:id="n0438" place="foot" target="r0438" resp="author">I.3.5 inter... deprehensa ] in angustiis comprehensa V1 | deprehensa pro
prehensa | ac pro et | <bibl>Verg. Aen. 1,56</bibl>
</note>
<note xml:id="n0452" place="foot" target="r0452" resp="author">I.3.6 huc... cursitans ] modo sursum, modo
deorsum discurrit V1 | caput et manus: addidit et </note>
<note xml:id="n0457" place="foot" target="r0457" resp="author">I.3.7 agitatione ]
fatigatione V1 </note>
<note xml:id="n0462" place="foot" target="r0462" resp="author">I.3.8 linquitur ex remanet </note>
<note xml:id="n0481" place="foot" target="r0481" resp="author">I.3.9 <bibl>Verg. Aen. 4,300-303</bibl>, ubi trieterica pro triaeteria
</note>
<note xml:id="n0509" place="foot" target="r0509" resp="author">I.3.10 <bibl>Verg. Aen. 4,388-392</bibl>
</note>
<note xml:id="n0543" place="foot" target="r0543" resp="author">I.3.11 <bibl>Ov. Met. 13,538-544</bibl>, ubi 538 exclamant pro exclamat;
539 uocem pro dolorem, obortas pro abortas; 541 aduersa figit modo lumina
terra pro aduersę... terrae; 542 sustollit pro extollit; 543 positi correxi
e positis </note>
<note xml:id="n0596" place="foot" target="r0596" resp="author">I.3.14 <bibl>Verg. Aen. 7,376-387</bibl>, ubi 378 torto uolitans; 379
uacua atria; 381 supra pro turba; 386 adorta </note>
<note xml:id="n0609" place="foot" target="r0609" resp="author">I.3.16 post depascit
delevit uel absorbet </note>
<note xml:id="n0614" place="foot" target="r0614" resp="author">I.3.17 abscidendos misit
transposuit | 17-18 cf. Herod. 3,48 </note>
<note xml:id="n0621" place="foot" target="r0621" resp="author">I.3.19 quaue addidit -ue </note>
<note xml:id="n0631" place="foot" target="r0631" resp="author">I.3.20 <bibl>Iuv. 7,65</bibl>, ubi uestra pro nostra legitur </note>
<note xml:id="n0642" place="foot" target="r0642" resp="author">I.3.22 dirigere pro intendere </note>
<note xml:id="n0697" place="foot" target="r0697" resp="author">I.3.23 <bibl>Ov. Trist. 5,12,1-16</bibl>, ubi 2 ne pro nec; 7 natorum a
funere; 9 a pro an; 10 extremos iussus abire; 12 Anyto...reo </note>
<note xml:id="n0714" place="foot" target="r0714" resp="author">I.3.26 perturbat V1 </note>
<note xml:id="n0739" place="foot" target="r0739" resp="author">I.4.6-7 deest in V1 </note>
<note xml:id="n0774" place="foot" target="r0774" resp="author">I.4.6 <bibl>Verg. Aen. 2,637-646</bibl>, ubi 639 suo, 640 agitate </note>
<note xml:id="n0785" place="foot" target="r0785" resp="author">I.4.7 Menedemum... Demeam perperam, ut videtur;
Menedemum enim in Heauton Timorumeno, Demeam vero in Adelphois induxerat
Terentius. </note>
<note xml:id="n0796" place="foot" target="r0796" resp="author">I.4.10 deest in V1 </note>
<note xml:id="n0801" place="foot" target="r0801" resp="author">I.4.11 quoque deest in V1 | recipiant ] suscipiant
V1 </note>
<note xml:id="n0806" place="foot" target="r0806" resp="author">I.4.12
post sunt delevit nonnulli </note>
<note xml:id="n0830" place="foot" target="r0830" resp="author">I.4.13 post fortunii delevit uidelicet | <bibl>Cic. Tusc. 3,28
(67)</bibl>, ubi eculei pro equi; subactus pro subiectus </note>
<note xml:id="n0848" place="foot" target="r0848" resp="author">I.4.16 <bibl>Boeth.
Cons. phil. 2P4,16</bibl>
</note>
<note xml:id="n0861" place="foot" target="r0861" resp="author">I.4.18 post premuntur delevit
incommodis </note>
<note xml:id="n0872" place="foot" target="r0872" resp="author">I.4.20 <bibl>Cic. fam. 5,13,1</bibl>, ubi
paratum armatumque; non aliunde pro nec aliunde </note>
<note xml:id="n0906" place="foot" target="r0906" resp="author">I.5.3
cf. <bibl>Cic. fam. 5,13,2</bibl>
</note>
<note xml:id="n0921" place="foot" target="r0921" resp="author">I.5.5 Cic. fam. 4,13,4, ubi ullo pro nullo V2; uidebis pro uides
</note>
<note xml:id="n0930" place="foot" target="r0930" resp="author">I.5.7 existimationisque suę pro ex. eius | post rationem delevit
atque </note>
<note xml:id="n0947" place="foot" target="r0947" resp="author">I.6.1 <bibl>Cic. fam. 1,5a,4</bibl>
</note>
<note xml:id="n0957" place="foot" target="r0957" resp="author">I.6.2 illi se subicit:
addidit illi </note>
<note xml:id="n0968" place="foot" target="r0968" resp="author">I.6.5 cf. <bibl>Iuv. 10,24; 14,117; 1,48</bibl>
</note>
<note xml:id="n0991" place="foot" target="r0991" resp="author">I.6.6 <bibl>Iuv.
13,92-95</bibl>
</note>
<note xml:id="n01008" place="foot" target="r01008" resp="author">I.6.9 bis omnia pro bis
uniuersa </note>
<note xml:id="n01015" place="foot" target="r01015" resp="author">I.6.10 nullis... ut addidit; post
piaculo delevit dignam non committerent; laxissima pro leuissima; committant
posuit et pro totius orbis auro delevit </note>
<note xml:id="n01020" place="foot" target="r01020" resp="author">I.6.11 attigit corr. ex attigerunt | cf. Val. Max. 4,3,4-5
</note>
<note xml:id="n01025" place="foot" target="r01025" resp="author">I.6.12 nec pro uel </note>
<note xml:id="n01030" place="foot" target="r01030" resp="author">I.6.13 Sane Xenocrates pro Xenocrates uero | cf. Val.
Max. 4 3ext 3 </note>
<note xml:id="n01043" place="foot" target="r01043" resp="author">I.6.17-18 omnibusque... Vnde pro multis
pretiosiora quam ipse, qui rogabat, habebat. Itaque </note>
<note xml:id="n01063" place="foot" target="r01063" resp="author">I.6.23 Sen. de rem. fort. 16,1 </note>
<note xml:id="n01080" place="foot" target="r01080" resp="author">I.7.1 sui... amatores pro nimium amatores </note>
<note xml:id="n01085" place="foot" target="r01085" resp="author">I.7.2 sibi pro ipsis </note>
<note xml:id="n01092" place="foot" target="r01092" resp="author">I.7.3 Boeth. Cons. phil. 2P5,28-31, ubi patet uester hic
error pro pateat... uidetur. | uitio uenit pro uitio est </note>
<note xml:id="n01105" place="foot" target="r01105" resp="author">I.7.4 Verg. Ecl.
10,22-23 </note>
<note xml:id="n01112" place="foot" target="r01112" resp="author">I.7.5 desiderio pro amore aut desiderio </note>
<note xml:id="n01124" place="foot" target="r01124" resp="author">I.7.7 addidit uel detrimentum | Boeth. Cons. phil.
2P5,32-33, ubi ullum esse bonum quod noceat pro illud... nocet </note>
<note xml:id="n01131" place="foot" target="r01131" resp="author">I.7.8 inter permisceri et ex
pauperibus in V1 nonnulla quae V2 omisit: hic tu poteris addere et illud quod
quantęuis diuitię si accedant, minimum assem non afferunt probitatis; alioquin
ut quisque esset ditissimus, ita et optimus, et qui pauperrimus, idem et
pessimus. Quod asserere si summę dementię est quom </note>
<note xml:id="n01144" place="foot" target="r01144" resp="author">I.7.10 Iuv. 3,164-5 </note>
<note xml:id="n01163" place="foot" target="r01163" resp="author">I.7.16 cf. Vulg. </note>
<note xml:id="n01170" place="foot" target="r01170" resp="author">I.7.18 cf. Vulg. </note>
<note xml:id="n01177" place="foot" target="r01177" resp="author">I.7.19 quin potius pro uerum potius |
sane ubi pro ubi uero </note>
<note xml:id="n01194" place="foot" target="r01194" resp="author">I.7.20 Iuv. 10,19-22, ubi gladium
contumque; mota… umbra </note>
<note xml:id="n01223" place="foot" target="r01223" resp="author">I.8.5 alii duces pro alii quoque duces </note>
<note xml:id="n01249" place="foot" target="r01249" resp="author">I.8.6 Pers. 3,66-72, ubi 71
elargiri | nummus ] minus V1 </note>
<note xml:id="n01262" place="foot" target="r01262" resp="author">I.8.9 Quamuis aptius pro Verum melius erit
aliquorum | adduci memoria pro adducere memoriam </note>
<note xml:id="n01267" place="foot" target="r01267" resp="author">I.8.10 post Amplius delevit et illud | spe...
animum pro adicere | post postponas delevit homini uidelicet esse melius
sperandum </note>
<note xml:id="n01272" place="foot" target="r01272" resp="author">I.8.11 esse corr. ex sunt </note>
<note xml:id="n01277" place="foot" target="r01277" resp="author">I.8.12 amicos pro carosque per duriorem pro sub duriorem </note>
<note xml:id="n01288" place="foot" target="r01288" resp="author">I.8.14-20 cf. Herod.
3,40,1-42,1; 42,3-43. </note>
<note xml:id="n01346" place="foot" target="r01346" resp="author">I.9.6
obscuriores... dignioribus pro se inferiores a superioribus </note>
<note xml:id="n01351" place="foot" target="r01351" resp="author">I.9.7
sanctioresque pro aut sanctiores | post turpeque delevit esse | obtemperari pro
obtemperare </note>
<note xml:id="n01359" place="foot" target="r01359" resp="author">I.9.8 Cic. fam. 4,6,1, ubi sed etiam
</note>
<note xml:id="n01371" place="foot" target="r01371" resp="author">I.9.10 Cic. fam. 5,16,1, ubi egerem pro
eguerim </note>
<note xml:id="n01384" place="foot" target="r01384" resp="author">I.9.11 Cic. fam. 5,18,1 | et quod... persuadet pro
et illum amare | cupereque pro ac cupere </note>
<note xml:id="n01397" place="foot" target="r01397" resp="author">I.9.12 Verg. Aen. 4,31-2 </note>
<note xml:id="n01407" place="foot" target="r01407" resp="author">I.9.13 Hier. ep. 75,1 </note>
<note xml:id="n01423" place="foot" target="r01423" resp="author">II tit. SECVNDVS LIBER addidit </note>
<note xml:id="n01427" place="foot" target="r01427" resp="author">II tit. SECVNDVS LIBER addidit </note>
<note xml:id="n01438" place="foot" target="r01438" resp="author">II.1.1
Cicero... quęstionibus cf. Cic. Tusc. 3,31 (76) </note>
<note xml:id="n01441" place="foot" target="r01441" resp="author">II.1.1
post Cyrenaici delevit autem </note>
<note xml:id="n01461" place="foot" target="r01461" resp="author">II.1.2 Ov. rem. 420-424, ubi 420
Sed pro Fortasse </note>
<note xml:id="n01474" place="foot" target="r01474" resp="author">II.1.5 post angoris addidit oculum | post
originemque delevit fontemque ] et fontem V1 </note>
<note xml:id="n01483" place="foot" target="r01483" resp="author">II.1.7 enim pro autem </note>
<note xml:id="n01502" place="foot" target="r01502" resp="author">II.2.1 post curet delevit precipue | Ov.
rem. 91-92, ubi nam om. Ov; 92 conualuere pro inualuere </note>
<note xml:id="n01527" place="foot" target="r01527" resp="author">II.2.2 Cic. Tusc. 3,31 (76), ubi
rationem pro ratione; manu pro manus </note>
<note xml:id="n01537" place="foot" target="r01537" resp="author">II.2.3 ante mora delevit certo | quidem sic </note>
<note xml:id="n01551" place="foot" target="r01551" resp="author">II.2.4 Etsi tali... declarem meam Cic. fam. 6,13,1, ubi
haberemus pro haberem; post quin tibi add. et sententiam | Non obliuione...
scribere Cic. fam. 5,17,1 </note>
<note xml:id="n01558" place="foot" target="r01558" resp="author">II.2.5Vulg.
Iob. 2,13 </note>
<note xml:id="n01565" place="foot" target="r01565" resp="author">II.2.6 post uerum delevit decernere |
cernere addidit </note>
<note xml:id="n01618" place="foot" target="r01618" resp="author">II.2.7 Ov. rem. 119-134, ubi 121
descendere; 123 artem; 132 Temporis ars medicina fere est pro Temporibus...
ualet; 133 accendas... inritesque </note>
<note xml:id="n01635" place="foot" target="r01635" resp="author">II.3.1 medelis pro unguentis ] medicaminibus pro unguentis V1 |
illud tollere transposuit | laborabis pro quoad poteris elaborabis </note>
<note xml:id="n01640" place="foot" target="r01640" resp="author">II.3.2 ceterum ut pro
uerum quo | post admonuit delevit ita scribens | post "Moleste" addidit inquit
| Sen. epist. 63,1, ubi fero decessisse; a te om. Sen; iam om. Sen; post
firmitas add. Sen. animi; post uellicabit add. Sen. sed tantum uellicabit;
non... decurrerint Sen. nimiae decucurrerunt </note>
<note xml:id="n01647" place="foot" target="r01647" resp="author">II.3.3 adhibuit
transposuit, prius post quę | conatus est ex conatus est | Sen. epist. 63,16,
ubi recipitque </note>
<note xml:id="n01656" place="foot" target="r01656" resp="author">II.3.5 processit consolatio transposuit </note>
<note xml:id="n01661" place="foot" target="r01661" resp="author">II.3.6 in cunctis pro cunctis in | modo pro ritu </note>
<note xml:id="n01666" place="foot" target="r01666" resp="author">II.3.7 digno... pręmio deest in V1 </note>
<note xml:id="n01675" place="foot" target="r01675" resp="author">II.3.9 post quę delevit etiam </note>
<note xml:id="n01688" place="foot" target="r01688" resp="author"> II.4.1 post urgetur delevit
malis </note>
<note xml:id="n01693" place="foot" target="r01693" resp="author"> II.4.2 post credere delevit aut arbitrari </note>
<note xml:id="n01698" place="foot" target="r01698" resp="author"> II.4.3 nulli... mali ] quicquam mali nulli V1 </note>
<note xml:id="n01705" place="foot" target="r01705" resp="author"> II.4.4 ualebis... autem ]
posse uidebit, non obmittat. Quod V1</note>
<note xml:id="n01718" place="foot" target="r01718" resp="author"> II.5.1 ex...
ostendere ] his omnibus locis docere V1 </note>
<note xml:id="n01723" place="foot" target="r01723" resp="author"> II.5.2 senecta ] senectute V1 | culpauerit correxit
ex culparet | cum arboribus addidit cum </note>
<note xml:id="n01730" place="foot" target="r01730" resp="author"> II.5.3 hoc est principii ] principii
uidelicet V1 </note>
<note xml:id="n01735" place="foot" target="r01735" resp="author"> II.5.4 utique est transposuit | quem petit ] ad quem tendit V1 |
mouere ] moueri V1 </note>
<note xml:id="n01740" place="foot" target="r01740" resp="author">
II.5.5 suscipies ] accipies V1 | nimirum deest in V1 | ad... diriguntur ] sunt
ad finem ordinata V1 </note>
<note xml:id="n01770" place="foot" target="r01770" resp="author"> II.5.7 fortuitorum ] infortuniorum V1 | diceretur correxit ex
diceret | Sen. De rem. fort. 2,1,2,5 </note>
<note xml:id="n01781" place="foot" target="r01781" resp="author"> II.5.9 leuando deest in V1 </note>
<note xml:id="n01789" place="foot" target="r01789" resp="author">
II.5.10 post bona sunt delevit quam uita | Vulg. Isai. 45,7 </note>
<note xml:id="n01795" place="foot" target="r01795" resp="author"> II.5.10 rectoris nostri ] nostri deletum in V1 | flagra
addidit | truncarique pro et truncari </note>
<note xml:id="n01801" place="foot" target="r01801" resp="author"> II.5.10 liquido addidit | posseue pro aut posse | Vulg.
Luc. 6,24 </note>
<note xml:id="n01821" place="foot" target="r01821" resp="author"> II.6.1 dederunt tamen addidit tamen </note>
<note xml:id="n01826" place="foot" target="r01826" resp="author"> II.6.2 toto... opere pro in toto ipsorum opere </note>
<note xml:id="n01831" place="foot" target="r01831" resp="author"> II.6.3 potentissimi ] sapientissimi V1 | procul dubio pro certo |
unusquisque... scire ] nosse debet unusquisque V1 </note>
<note xml:id="n01844" place="foot" target="r01844" resp="author"> II.6.5 post questionibus add. V1 bonis uidelicet omnibus |
negligi ] neglectum iri V1 </note>
<note xml:id="n01852" place="foot" target="r01852" resp="author"> II.6.7 gratias addidit | Vulg. Iob 1,21 </note>
<note xml:id="n01875" place="foot" target="r01875" resp="author"> II.7.1 post ualidissimus addidit est | inire immutavit ex inuenire
</note>
<note xml:id="n01880" place="foot" target="r01880" resp="author"> II.7.2 disseremus ] dicemus V1 | abdicationem ] depositionem
V1 | ceterum pro uerum | ut... pręsumat pro ut opus dei pręstantissimum uelit ]
ut... studeat V1 </note>
<note xml:id="n01885" place="foot" target="r01885" resp="author"> II.7.3 Eatenus pro Ita | quatenus pro ut nihilominus </note>
<note xml:id="n01902" place="foot" target="r01902" resp="author"> II.8.3 Aut cui addidit Aut </note>
<note xml:id="n01907" place="foot" target="r01907" resp="author"> II.8.4 id ętatis immutavit de ea ętate </note>
<note xml:id="n01914" place="foot" target="r01914" resp="author"> II.8.5 implicat ac addidit | scaturire
occipit transposuit </note>
<note xml:id="n01919" place="foot" target="r01919" resp="author"> II.8.6
duello addidit ] bello V1 cuius in ius pro in cuius ius | necesse pro opus |
ante feras delevit ut | Quod addidit </note>
<note xml:id="n01926" place="foot" target="r01926" resp="author"> II.8.7
oportet suscipere transposuit </note>
<note xml:id="n01931" place="foot" target="r01931" resp="author"> II.8.8 patefecerit...
contraxerit ] patefecit... contraxit V1 | post conficeris delevit et liquescis
</note>
<note xml:id="n02087" place="foot" target="r02087" resp="author"> II.8.10 Iuv. 10,188-236, ubi 204 coitus pro
ueneris; 211 citharoedo siue Seleuco; 212 lacerna; 213 Quid; 217 in corpore;
220 Oppia; 230 diducere </note>
<note xml:id="n02102" place="foot" target="r02102" resp="author"> II.8.14 post desidia delevit uel
ignauia ac uoluptas | ad... trahentibus pro dum tu ad contraria distraheris
negotia </note>
<note xml:id="n02107" place="foot" target="r02107" resp="author"> II.8.15 ante suem delevit ut </note>
<note xml:id="n02114" place="foot" target="r02114" resp="author"> II.8.16 post
Exsurgenti delevit igitur | post oneratum delevit et tumidum | hinc... dolor
deest in V1 </note>
<note xml:id="n02127" place="foot" target="r02127" resp="author">
II.8.20 Vulg. Rom. 7,24 </note>
<note xml:id="n02132" place="foot" target="r02132" resp="author"> II.8.21
Aug. De Eu. Ioan. ... </note>
<note xml:id="n02140" place="foot" target="r02140" resp="author"> II.8.22 iuuentam ] iuuentutem V1 | senecta ] senectus V1 |
Greg. Mor. 25,3,4 </note>
<note xml:id="n02151" place="foot" target="r02151" resp="author"> II.8.23 ea pro hac | Aug. ep. ad Macedonum (PL 33, 668,1.4) =
Cic. Tusc. 1,31 (75) </note>
<note xml:id="n02158" place="foot" target="r02158" resp="author"> II.8.24 et
uitam pro uerum uitam </note>
<note xml:id="n02163" place="foot" target="r02163" resp="author"> II.8.25 tollit pro extollit | quidem addidit | teque ] te V1 |
post ludicrum delevit aliquod </note>
<note xml:id="n02168" place="foot" target="r02168" resp="author"> II.8.26 post pulices add. V1 cymices |
post numerum delevit uniuersum </note>
<note xml:id="n02175" place="foot" target="r02175" resp="author"> II.8.27 post Resipisce delevit igitur stulte </note>
<note xml:id="n02184" place="foot" target="r02184" resp="author"> II.8.29 Vulg. 2 Cor. 12 </note>
<note xml:id="n02191" place="foot" target="r02191" resp="author"> II.8.30 si ] quom V1
</note>
<note xml:id="n02206" place="foot" target="r02206" resp="author"> II.8.32 induxit pro
obiecit | Boeth. Cons. phil. 2P2, 2-7, ubi est allata pro illata est </note>
<note xml:id="n02217" place="foot" target="r02217" resp="author">
II.8.33 Hier. ep. 40,1-2 </note>
<note xml:id="n02243" place="foot" target="r02243" resp="author"> II.9.2
monstrare ] inuenire </note>
<note xml:id="n02251" place="foot" target="r02251" resp="author"> II.9.3 Cic. Tusc. 2,25 (61) </note>
<note xml:id="n02258" place="foot" target="r02258" resp="author"> II.9.4 Tusculanarum quęstionum pro
Tusculana quęstione </note>
<note xml:id="n02273" place="foot" target="r02273" resp="author"> II.10.2 imprudentes pro ignari | prouenire
pro procedere ab his... notam pro mali notam ab his | ad V1 ] a V2 |
mirificumque prouentum deest in V1 </note>
<note xml:id="n02291" place="foot" target="r02291" resp="author"> II.11.2 <bibl>Vulg. 1 Cor. 2,9</bibl>
</note>
<note xml:id="n02299" place="foot" target="r02299" resp="author"> II.11.3 quod... properabat ] ad quod capiendum
festinabat V1 </note>
<note xml:id="n02311" place="foot" target="r02311" resp="author"> II.11.6 post quam delevit et |
Cic. Tusc. 1,41 (97-9), ubi emori, aut quam multi; si similis pro simul futura;
uobis pro urbis; inuisere pro inuenire; iniquo pro iniquorum; mortem timueritis
pro timueritis; quod succenseam pro quid succenseam; mihi om. Cic; extremo pro
existimo </note>
<note xml:id="n02328" place="foot" target="r02328" resp="author"> II.11.11 pręclaram ] admirandam V1 </note>
<note xml:id="n02333" place="foot" target="r02333" resp="author"> II.11.12 post iecerunt delevit et communiuerunt | atque alia
pro et alia </note>
<note xml:id="n02338" place="foot" target="r02338" resp="author"> II.11.13 orientalibus regibus transposuit </note>
<note xml:id="n02351" place="foot" target="r02351" resp="author"> II.11.14 deest in V1 | <bibl>Ov. trist. 4,3,79-80</bibl>
</note>
<note xml:id="n02362" place="foot" target="r02362" resp="author"> II.11.15
uirtutum ] uirtutis V1 | fortitudo ] fortitudo est V1 | nec... retinere ] nomen
retinere uiri V1 </note>
<note xml:id="n02379" place="foot" target="r02379" resp="author"> II.12.1 sapientes... expetere ]
ut sapientes uiri... expetant 1 </note>
<note xml:id="n02384" place="foot" target="r02384" resp="author"> II.12.2 post qui delevit dicitur, ante
appellatus addidit est </note>
<note xml:id="n02389" place="foot" target="r02389" resp="author">
II.12.3 cf. Val. Max. 3,2ext, 6 | post excussit deleta ut uideretur nihil in eo
quod non bibisset reliquum fecisse (quae itidem in V1) | Critiam... Critias ]
Eritium... Eritius V1 </note>
<note xml:id="n02398" place="foot" target="r02398" resp="author"> II.12.5 nominibus ] omnibus V1 |
sapientum ] sapientium V1 | optauerit... lubens... exceperit ] optauerint...
lubentes... exceperint V1 </note>
<note xml:id="n02406" place="foot" target="r02406" resp="author"> II.12.6 Vulg. 1 Reg. 19,4 </note>
<note xml:id="n02416" place="foot" target="r02416" resp="author"> II.12.7 Vulg. Ps. 119,5 | post Cedar add. V1 multum incola fuit
anima mea </note>
<note xml:id="n02426" place="foot" target="r02426" resp="author"> II.12.8 Vulg. Phil. 1,24 </note>
<note xml:id="n02436" place="foot" target="r02436" resp="author"> II.12.9 Sulp. Sev. ep. 3 ad Bassulam socrum suam (PL 20,
182B) </note>
<note xml:id="n02443" place="foot" target="r02443" resp="author"> II.12.10 et amplexus addidit et </note>
<note xml:id="n02465" place="foot" target="r02465" resp="author"> II.13.2 timere sic </note>
<note xml:id="n02468" place="foot" target="r02468" resp="author"> II.13.2 sedente pro secundum te </note>
<note xml:id="n02471" place="foot" target="r02471" resp="author"> II.13.2
<bibl>Aug. de civ. 22,21,32-22,7</bibl>
</note>
<note xml:id="n02481" place="foot" target="r02481" resp="author"> II.13.3 cf. <bibl>Cic. Tusc. I 34
(84)</bibl> | ne...sublatus est pro legere eum librum prohibitum dicitur (quae
itidem in V1) </note>
<note xml:id="n02497" place="foot" target="r02497" resp="author"> II.14.1 tamen addidit |
ualuerunt ] potuerunt V1 </note>
<note xml:id="n02514" place="foot" target="r02514" resp="author"> II.14.2 Cic. Tusc. 1,48 (115), ubi
Terinaeum; psychomantium; Ignaris </note>
<note xml:id="n02521" place="foot" target="r02521" resp="author"> II.14.3 cf. Cic. Tusc.
1,47(114) </note>
<note xml:id="n02528" place="foot" target="r02528" resp="author"> II.14.4 Cleobolo sic; recte Cleobi | ante et Bitone delevit
uidelicet </note>
<note xml:id="n02531" place="foot" target="r02531" resp="author"> II.14.4 perduxere ] perduxerunt V1
| dicentibus iuxta V1 ] om. V2 | felicem matrem ] matri felicem eam appellando
V1 </note>
<note xml:id="n02534" place="foot" target="r02534" resp="author"> II.14.4 Cleoboles sic; recte Cleobis
</note>
<note xml:id="n02541" place="foot" target="r02541" resp="author"> II.14.5 Aug. de civ. 21,24,78-80 </note>
<note xml:id="n02546" place="foot" target="r02546" resp="author"> II.14.6 trigesimumque ] uicesimumque V1 | Aug. enarr. in ps. 131
</note>
<note xml:id="n02553" place="foot" target="r02553" resp="author"> II.14.6 est pro et </note>
<note xml:id="n02558" place="foot" target="r02558" resp="author"> II.14.8 Auis... labores Vulg. Iob 5,7;
Vniuersa... terram Vulg. Iob 7,1 </note>
<note xml:id="n02578" place="foot" target="r02578" resp="author"> II.14.9 Cic. Tusc. 1,48 (115)
(= Eur. Cresph. fr. 449), ubi omni pro omnes </note>
<note xml:id="n02585" place="foot" target="r02585" resp="author"> II.14.10 natum ] perferendas natum V1 |
cf. Herod. 5,4 | cum eis scripsi pro cum eo </note>
<note xml:id="n02602" place="foot" target="r02602" resp="author"> II.15.1 Alii
scripsi pro Alios (quod et V1) | etiam posuit pro igitur (quod et V1) | si...
uoluerimus immutavit de paupertas si ] paupertatem si V1 | bonam... uoluerimus
deest in V1 | apponamus ] pręponamus V1 </note>
<note xml:id="n02658" place="foot" target="r02658" resp="author"> II.15.2 Hor. serm. 1,1,60-69,71-78, ubi 66 ac;
add. 70 indormis inhians et tamquam parcere sacris; 71 cogeris; 74 adde </note>
<note xml:id="n02671" place="foot" target="r02671" resp="author"> II.15.6 miserandum iugum pro miserando iugo (quod
et V1) </note>
<note xml:id="n02685" place="foot" target="r02685" resp="author"> II.15.7 Pers. sat. 4,30-32, ubi 30
sit; 32 pannosam </note>
<note xml:id="n02692" place="foot" target="r02692" resp="author"> II.15.8 contracto supercilio transposuit </note>
<note xml:id="n02697" place="foot" target="r02697" resp="author"> II.15.9 metuit pro
timet (quod et V1) </note>
<note xml:id="n02702" place="foot" target="r02702" resp="author"> II.15.10 durioribusque pro et
durioribus </note>
<note xml:id="n02749" place="foot" target="r02749" resp="author"> II.15.11 Maxim. eleg. 1,181-194, ubi
182 opum; 183 poena est partis; 189 hortis pro ortis; 191 super pro sunt; 192
datur pro fuit </note>
<note xml:id="n02756" place="foot" target="r02756" resp="author"> II.15.12 quattuor...
reuoluto ] qui quattuor rotis uitiorum uoluitur V1 | mortisque ] mortis quoque
V1 | aurigam cognoscere ] aurigam agnoscere V1 | turba V1 ] turbat V2 </note>
<note xml:id="n02761" place="foot" target="r02761" resp="author">
II.15.13 post dicat delevit magis </note>
<note xml:id="n02771" place="foot" target="r02771" resp="author"> II.15.14 Vulg. Iac. 5,1-3 </note>
<note xml:id="n02778" place="foot" target="r02778" resp="author"> II.15.15
post diuitias delevit quas habent | necantur ex enecantur </note>
<note xml:id="n02787" place="foot" target="r02787" resp="author"> II.15.17 Pigmalionem ] a Pigmalione V1 | cupientem ]
quod V1 | auferre ] auferre uoluisset V1 | a... autem ] et a Polinestore V1
</note>
<note xml:id="n02792" place="foot" target="r02792" resp="author"> II.15.18 Antigonum pro
Anthiocum ] Antigonum V1 | infensiore ] magis hostili V1 | post congressos
delevit ergo </note>
<note xml:id="n02797" place="foot" target="r02797" resp="author">
II.15.19 illud pro se </note>
<note xml:id="n02806" place="foot" target="r02806" resp="author"> II.15.21 Nonne ex Non |
fabricatoque pro et (quod etiam V1) | habundantia ex abundantia (quod etiam V1)
</note>
<note xml:id="n02811" place="foot" target="r02811" resp="author"> II.15.22 Cur... diuitię pro Spinę sunt enim
Dominico testimonio (quae etiam V1) </note>
<note xml:id="n02816" place="foot" target="r02816" resp="author"> II.15.23
Verum pro Sed (quae et V1) | habundauerint ex abundauerint </note>
<note xml:id="n02821" place="foot" target="r02821" resp="author"> II.15.24 Vulg. Ps. 61,11 </note>
<note xml:id="n02839" place="foot" target="r02839" resp="author"> II.15.27 Boeth. Cons.
phil. 2P8,3-7, ubi post illa add. Boeth. enim ] illa, uidelicet prospera
fortuna V1; specie pro spe; post uidetur om. Boeth. esse; aduersitatis pro
seueritatis; post Postremo om. Boeth. illa; post integer pro cum tu Boeth. et
ut; querere pro quęre </note>
<note xml:id="n02855" place="foot" target="r02855" resp="author"> II.16.1 contrarias in ex in uarias (Cic. in
contrarias) ] desunt in V1 | habundantiam ex abundantiam </note>
<note xml:id="n02858" place="foot" target="r02858" resp="author"> II.16.1 Cic. Tusc. 5, 20-21 (57-62), ubi qui om. Cic.; post
fuit omissa nonnulla; familiis pro famulis; Ita pro Itaque; artificio pro
seruitio; iuglandium pro gladium; post Doridem pro aut Cic. autem; fossam latam
cubiculari lecto pro fossa... lectum; forem pro fores; Idemque pro Idem; in
contraria; post maiestatem add. Cic. dominatus; umquam beatiorem quemquam pro
quenquam beatiorem; post igitur add. Cic. inquit; ante nutum om. Cic. ad; aptum
pro appensum; ministratores pro administratores </note>
<note xml:id="n02867" place="foot" target="r02867" resp="author"> <num value="3">III</num>.16.3
curareque... fieri potest ] eos defendendo, componendo, iustitiam ipsis
administrando, prouidendo insuper de uniuersis illis rebus V1 | necessaria esse
] spectare V1 </note>
<note xml:id="n02872" place="foot" target="r02872" resp="author"> II.16.4 seruorum V1 ] sęuorum V2 </note>
<note xml:id="n02877" place="foot" target="r02877" resp="author">
II.16.5 uenientibus ] uiuentibus perperam V1 | uocitamus pro nominamus </note>
<note xml:id="n02886" place="foot" target="r02886" resp="author"> II.16.7 haspiras ex aspiras </note>
<note xml:id="n02891" place="foot" target="r02891" resp="author"> II.16.8 orbi ex urbi </note>
<note xml:id="n02902" place="foot" target="r02902" resp="author"> II.16.11 Iuv. 10,112-3, ubi 112 ac
pro et </note>
<note xml:id="n02915" place="foot" target="r02915" resp="author"> II.17.1 post
pudor delevit et | cęcitatem ex cęcitas </note>
<note xml:id="n02920" place="foot" target="r02920" resp="author"> II.17.2 habemus pro
est </note>
<note xml:id="n02927" place="foot" target="r02927" resp="author"> II.17.4 turpissimo addidit
(deest etiam in V1) </note>
<note xml:id="n02934" place="foot" target="r02934" resp="author"> II.17.5 Vulg. Ps. 140,5 </note>
<note xml:id="n02942" place="foot" target="r02942" resp="author"> II.17.6 Vulg. Luc. 6,24-26
</note>
<note xml:id="n02950" place="foot" target="r02950" resp="author"> II.17.7 Sen. de rem. fort. 7,1–3 </note>
<note xml:id="n02955" place="foot" target="r02955" resp="author"> II.17.8 Vulg. Mat.
6,16,4 </note>
<note xml:id="n02965" place="foot" target="r02965" resp="author"> II.17.9 Hier. ep. 41,15 | laudare consueuerunt ]
laudant V1 </note>
<note xml:id="n02974" place="foot" target="r02974" resp="author"> II.17.11 Sen. de rem. fort. 10,4 </note>
<note xml:id="n02989" place="foot" target="r02989" resp="author"> II.18.1
in... litteris pro sacris in litteris </note>
<note xml:id="n03014" place="foot" target="r03014" resp="author"> II.18.2 <bibl>Iuv. 10,1-6</bibl>,
ubi 3 diuersa; 5 quid tam pro quantum; concipis </note>
<note xml:id="n03043" place="foot" target="r03043" resp="author"> II.18.2 <bibl>Iuv. 10,8-13</bibl>, ubi 9 et om. </note>
<note xml:id="n03060" place="foot" target="r03060" resp="author"> II.18.3 Pers. 5,64-5 </note>
<note xml:id="n03067" place="foot" target="r03067" resp="author"> II.18.4 cf. Hor.
ep. 1,1,25-6 </note>
<note xml:id="n03090" place="foot" target="r03090" resp="author"> II.18.5 Hor. ep. 1,1,27 | Hor.
ep. 1,1,39-40, ubi 39 ut pro qui | Hor. ep. 1,1,43 </note>
<note xml:id="n03097" place="foot" target="r03097" resp="author"> II.18.6 multos pro uniuersos (quod etiam V1) </note>
<note xml:id="n03110" place="foot" target="r03110" resp="author"> II.18.7
Cic. Tusc. 5,1-2 (4-5), ubi uenientia pro eminentia; malumus; petenda
correctio; temporibus aetatis nostra pro ętatis... temporibus; nos compulisset
pro impulisset nos; omnino pro etiam omnis; tum pro tu; ante a te opem add.
Cic. ad te confugimus </note>
<note xml:id="n03119" place="foot" target="r03119" resp="author"> <num value="3">III</num>.18.9 post pergamus V1 FINIS
PRIMÊ RATIONIS CONSOLANDI. INCIPIT SECVNDA </note>
<note xml:id="n03133" place="foot" target="r03133" resp="author"> II.4.1 post urgetur delevit
malis </note>
<note xml:id="n03138" place="foot" target="r03138" resp="author"> II.4.2 post credere delevit aut arbitrari </note>
<note xml:id="n03143" place="foot" target="r03143" resp="author"> II.4.3 nulli... mali ] quicquam mali nulli V1 </note>
<note xml:id="n03150" place="foot" target="r03150" resp="author"> II.4.4 ualebis... autem ]
posse uidebit, non obmittat. Quod V1 </note>
<note xml:id="n03163" place="foot" target="r03163" resp="author"> II.5.1 ex...
ostendere ] his omnibus locis docere V1 </note>
<note xml:id="n03168" place="foot" target="r03168" resp="author"> II.5.2 senecta ] senectute V1 | culpauerit correxit
ex culparet | cum arboribus addidit cum </note>
<note xml:id="n03175" place="foot" target="r03175" resp="author"> II.5.3 hoc est principii ] principii
uidelicet V1 </note>
<note xml:id="n03180" place="foot" target="r03180" resp="author"> II.5.4 utique est transposuit | quem petit ] ad quem tendit V1 |
mouere ] moueri V1 </note>
<note xml:id="n03185" place="foot" target="r03185" resp="author">
II.5.5 suscipies ] accipies V1 | nimirum deest in V1 | ad... diriguntur ] sunt
ad finem ordinata V1 </note>
<note xml:id="n03215" place="foot" target="r03215" resp="author"> II.5.7 fortuitorum ] infortuniorum V1 | diceretur correxit ex
diceret | Sen. De rem. fort. 2,1,2,5 </note>
<note xml:id="n03226" place="foot" target="r03226" resp="author"> II.5.9 leuando deest in V1 </note>
<note xml:id="n03234" place="foot" target="r03234" resp="author">
II.5.10 post bona sunt delevit quam uita | Vulg. Isai. 45,7 </note>
<note xml:id="n03240" place="foot" target="r03240" resp="author"> II.5.10 rectoris nostri ] nostri deletum in V1 | flagra
addidit | truncarique pro et truncari </note>
<note xml:id="n03246" place="foot" target="r03246" resp="author"> II.5.10 liquido addidit | posseue pro aut posse | Vulg.
Luc. 6,24 </note>
<note xml:id="n03267" place="foot" target="r03267" resp="author"> II.5.1 ex...
ostendere ] his omnibus locis docere V1 </note>
<note xml:id="n03272" place="foot" target="r03272" resp="author"> II.5.2 senecta ] senectute V1 | culpauerit correxit
ex culparet | cum arboribus addidit cum </note>
<note xml:id="n03279" place="foot" target="r03279" resp="author"> II.5.3 hoc est principii ] principii
uidelicet V1 </note>
<note xml:id="n03284" place="foot" target="r03284" resp="author"> II.5.4 utique est transposuit | quem petit ] ad quem tendit V1 |
mouere ] moueri V1 </note>
<note xml:id="n03289" place="foot" target="r03289" resp="author">
II.5.5 suscipies ] accipies V1 | nimirum deest in V1 | ad... diriguntur ] sunt
ad finem ordinata V1 </note>
<note xml:id="n03319" place="foot" target="r03319" resp="author"> II.5.7 fortuitorum ] infortuniorum V1 | diceretur correxit ex
diceret | Sen. De rem. fort. 2,1,2,5 </note>
<note xml:id="n03330" place="foot" target="r03330" resp="author"> II.5.9 leuando deest in V1 </note>
<note xml:id="n03338" place="foot" target="r03338" resp="author">
II.5.10 post bona sunt delevit quam uita | Vulg. Isai. 45,7 </note>
<note xml:id="n03344" place="foot" target="r03344" resp="author"> II.5.10 rectoris nostri ] nostri deletum in V1 | flagra
addidit | truncarique pro et truncari </note>
<note xml:id="n03350" place="foot" target="r03350" resp="author"> II.5.10 liquido addidit | posseue pro aut posse | Vulg.
Luc. 6,24 </note>
<note xml:id="n03370" place="foot" target="r03370" resp="author"> II.6.1 dederunt tamen addidit tamen </note>
<note xml:id="n03375" place="foot" target="r03375" resp="author"> II.6.2 toto... opere pro in toto ipsorum opere </note>
<note xml:id="n03380" place="foot" target="r03380" resp="author"> II.6.3 potentissimi ] sapientissimi V1 | procul dubio pro certo |
unusquisque... scire ] nosse debet unusquisque V1 </note>
<note xml:id="n03393" place="foot" target="r03393" resp="author"> II.6.5 post questionibus add. V1 bonis uidelicet omnibus |
negligi ] neglectum iri V1 </note>
<note xml:id="n03401" place="foot" target="r03401" resp="author"> II.6.7 gratias addidit | Vulg. Iob 1,21 </note>
<note xml:id="n03425" place="foot" target="r03425" resp="author"> II.6.1 dederunt tamen addidit tamen </note>
<note xml:id="n03430" place="foot" target="r03430" resp="author"> II.6.2 toto... opere pro in toto ipsorum opere </note>
<note xml:id="n03435" place="foot" target="r03435" resp="author"> II.6.3 potentissimi ] sapientissimi V1 | procul dubio pro certo |
unusquisque... scire ] nosse debet unusquisque V1 </note>
<note xml:id="n03448" place="foot" target="r03448" resp="author"> II.6.5 post questionibus add. V1 bonis uidelicet omnibus |
negligi ] neglectum iri V1 </note>
<note xml:id="n03456" place="foot" target="r03456" resp="author"> II.6.7 gratias addidit | Vulg. Iob 1,21 </note>
<note xml:id="n03479" place="foot" target="r03479" resp="author"> II.7.1 post ualidissimus addidit est | inire immutavit ex inuenire
</note>
<note xml:id="n03484" place="foot" target="r03484" resp="author"> II.7.2 disseremus ] dicemus V1 | abdicationem ] depositionem
V1 | ceterum pro uerum | ut... pręsumat pro ut opus dei pręstantissimum uelit ]
ut... studeat V1 </note>
<note xml:id="n03489" place="foot" target="r03489" resp="author"> II.7.3 Eatenus pro Ita | quatenus pro ut nihilominus </note>
<note xml:id="n03506" place="foot" target="r03506" resp="author"> II.8.3 Aut cui addidit Aut </note>
<note xml:id="n03511" place="foot" target="r03511" resp="author"> II.8.4 id ętatis immutavit de ea ętate </note>
<note xml:id="n03518" place="foot" target="r03518" resp="author"> II.8.5 implicat ac addidit | scaturire
occipit transposuit </note>
<note xml:id="n03523" place="foot" target="r03523" resp="author"> II.8.6
duello addidit ] bello V1 cuius in ius pro in cuius ius | necesse pro opus |
ante feras delevit ut | Quod addidit </note>
<note xml:id="n03530" place="foot" target="r03530" resp="author"> II.8.7
oportet suscipere transposuit </note>
<note xml:id="n03535" place="foot" target="r03535" resp="author"> II.8.8 patefecerit...
contraxerit ] patefecit... contraxit V1 | post conficeris delevit et liquescis
</note>
<note xml:id="n03691" place="foot" target="r03691" resp="author"> II.8.10 Iuv. 10,188-236, ubi 204 coitus pro
ueneris; 211 citharoedo siue Seleuco; 212 lacerna; 213 Quid; 217 in corpore;
220 Oppia; 230 diducere </note>
<note xml:id="n03706" place="foot" target="r03706" resp="author"> II.8.14 post desidia delevit uel
ignauia ac uoluptas | ad... trahentibus pro dum tu ad contraria distraheris
negotia </note>
<note xml:id="n03711" place="foot" target="r03711" resp="author"> II.8.15 ante suem delevit ut </note>
<note xml:id="n03718" place="foot" target="r03718" resp="author"> II.8.16 post
Exsurgenti delevit igitur | post oneratum delevit et tumidum | hinc... dolor
deest in V1 </note>
<note xml:id="n03731" place="foot" target="r03731" resp="author">
II.8.20 Vulg. Rom. 7,24 </note>
<note xml:id="n03736" place="foot" target="r03736" resp="author"> II.8.21
Aug. De Eu. Ioan. ... </note>
<note xml:id="n03744" place="foot" target="r03744" resp="author"> II.8.22 iuuentam ] iuuentutem V1 | senecta ] senectus V1 |
Greg. Mor. 25,3,4 </note>
<note xml:id="n03755" place="foot" target="r03755" resp="author"> II.8.23 ea pro hac | Aug. ep. ad Macedonum (PL 33, 668,1.4) =
Cic. Tusc. 1,31 (75) </note>
<note xml:id="n03762" place="foot" target="r03762" resp="author"> II.8.24 et
uitam pro uerum uitam </note>
<note xml:id="n03767" place="foot" target="r03767" resp="author"> II.8.25 tollit pro extollit | quidem addidit | teque ] te V1 |
post ludicrum delevit aliquod </note>
<note xml:id="n03772" place="foot" target="r03772" resp="author"> II.8.26 post pulices add. V1 cymices |
post numerum delevit uniuersum </note>
<note xml:id="n03779" place="foot" target="r03779" resp="author"> II.8.27 post Resipisce delevit igitur stulte </note>
<note xml:id="n03788" place="foot" target="r03788" resp="author"> II.8.29 Vulg. 2 Cor. 12 </note>
<note xml:id="n03795" place="foot" target="r03795" resp="author"> II.8.30 si ] quom V1
</note>
<note xml:id="n03810" place="foot" target="r03810" resp="author"> II.8.32 induxit pro
obiecit | Boeth. Cons. phil. 2P2, 2-7, ubi est allata pro illata est </note>
<note xml:id="n03821" place="foot" target="r03821" resp="author">
II.8.33 Hier. ep. 40,1-2 </note>
<note xml:id="n03846" place="foot" target="r03846" resp="author"> II.7.1 post ualidissimus addidit est | inire immutavit ex inuenire
</note>
<note xml:id="n03851" place="foot" target="r03851" resp="author"> II.7.2 disseremus ] dicemus V1 | abdicationem ] depositionem
V1 | ceterum pro uerum | ut... pręsumat pro ut opus dei pręstantissimum uelit ]
ut... studeat V1 </note>
<note xml:id="n03856" place="foot" target="r03856" resp="author"> II.7.3 Eatenus pro Ita | quatenus pro ut nihilominus </note>
<note xml:id="n03873" place="foot" target="r03873" resp="author"> II.8.3 Aut cui addidit Aut </note>
<note xml:id="n03878" place="foot" target="r03878" resp="author"> II.8.4 id ętatis immutavit de ea ętate </note>
<note xml:id="n03885" place="foot" target="r03885" resp="author"> II.8.5 implicat ac addidit | scaturire
occipit transposuit </note>
<note xml:id="n03890" place="foot" target="r03890" resp="author"> II.8.6
duello addidit ] bello V1 cuius in ius pro in cuius ius | necesse pro opus |
ante feras delevit ut | Quod addidit </note>
<note xml:id="n03897" place="foot" target="r03897" resp="author"> II.8.7
oportet suscipere transposuit </note>
<note xml:id="n03902" place="foot" target="r03902" resp="author"> II.8.8 patefecerit...
contraxerit ] patefecit... contraxit V1 | post conficeris delevit et liquescis
</note>
<note xml:id="n04058" place="foot" target="r04058" resp="author"> II.8.10 Iuv. 10,188-236, ubi 204 coitus pro
ueneris; 211 citharoedo siue Seleuco; 212 lacerna; 213 Quid; 217 in corpore;
220 Oppia; 230 diducere </note>
<note xml:id="n04073" place="foot" target="r04073" resp="author"> II.8.14 post desidia delevit uel
ignauia ac uoluptas | ad... trahentibus pro dum tu ad contraria distraheris
negotia </note>
<note xml:id="n04078" place="foot" target="r04078" resp="author"> II.8.15 ante suem delevit ut </note>
<note xml:id="n04085" place="foot" target="r04085" resp="author"> II.8.16 post
Exsurgenti delevit igitur | post oneratum delevit et tumidum | hinc... dolor
deest in V1 </note>
<note xml:id="n04098" place="foot" target="r04098" resp="author">
II.8.20 Vulg. Rom. 7,24 </note>
<note xml:id="n04103" place="foot" target="r04103" resp="author"> II.8.21
Aug. De Eu. Ioan. ... </note>
<note xml:id="n04111" place="foot" target="r04111" resp="author"> II.8.22 iuuentam ] iuuentutem V1 | senecta ] senectus V1 |
Greg. Mor. 25,3,4 </note>
<note xml:id="n04122" place="foot" target="r04122" resp="author"> II.8.23 ea pro hac | Aug. ep. ad Macedonum (PL 33, 668,1.4) =
Cic. Tusc. 1,31 (75) </note>
<note xml:id="n04129" place="foot" target="r04129" resp="author"> II.8.24 et
uitam pro uerum uitam </note>
<note xml:id="n04134" place="foot" target="r04134" resp="author"> II.8.25 tollit pro extollit | quidem addidit | teque ] te V1 |
post ludicrum delevit aliquod </note>
<note xml:id="n04139" place="foot" target="r04139" resp="author"> II.8.26 post pulices add. V1 cymices |
post numerum delevit uniuersum </note>
<note xml:id="n04146" place="foot" target="r04146" resp="author"> II.8.27 post Resipisce delevit igitur stulte </note>
<note xml:id="n04155" place="foot" target="r04155" resp="author"> II.8.29 Vulg. 2 Cor. 12 </note>
<note xml:id="n04162" place="foot" target="r04162" resp="author"> II.8.30 si ] quom V1
</note>
<note xml:id="n04177" place="foot" target="r04177" resp="author"> II.8.32 induxit pro
obiecit | Boeth. Cons. phil. 2P2, 2-7, ubi est allata pro illata est </note>
<note xml:id="n04188" place="foot" target="r04188" resp="author">
II.8.33 Hier. ep. 40,1-2 </note>
<note xml:id="n04217" place="foot" target="r04217" resp="author"> II.8.3 Aut cui addidit Aut </note>
<note xml:id="n04222" place="foot" target="r04222" resp="author"> II.8.4 id ętatis immutavit de ea ętate </note>
<note xml:id="n04229" place="foot" target="r04229" resp="author"> II.8.5 implicat ac addidit | scaturire
occipit transposuit </note>
<note xml:id="n04234" place="foot" target="r04234" resp="author"> II.8.6
duello addidit ] bello V1 cuius in ius pro in cuius ius | necesse pro opus |
ante feras delevit ut | Quod addidit </note>
<note xml:id="n04241" place="foot" target="r04241" resp="author"> II.8.7
oportet suscipere transposuit </note>
<note xml:id="n04246" place="foot" target="r04246" resp="author"> II.8.8 patefecerit...
contraxerit ] patefecit... contraxit V1 | post conficeris delevit et liquescis
</note>
<note xml:id="n04402" place="foot" target="r04402" resp="author"> II.8.10 Iuv. 10,188-236, ubi 204 coitus pro
ueneris; 211 citharoedo siue Seleuco; 212 lacerna; 213 Quid; 217 in corpore;
220 Oppia; 230 diducere </note>
<note xml:id="n04417" place="foot" target="r04417" resp="author"> II.8.14 post desidia delevit uel
ignauia ac uoluptas | ad... trahentibus pro dum tu ad contraria distraheris
negotia </note>
<note xml:id="n04422" place="foot" target="r04422" resp="author"> II.8.15 ante suem delevit ut </note>
<note xml:id="n04429" place="foot" target="r04429" resp="author"> II.8.16 post
Exsurgenti delevit igitur | post oneratum delevit et tumidum | hinc... dolor
deest in V1 </note>
<note xml:id="n04442" place="foot" target="r04442" resp="author">
II.8.20 Vulg. Rom. 7,24 </note>
<note xml:id="n04447" place="foot" target="r04447" resp="author"> II.8.21
Aug. De Eu. Ioan. ... </note>
<note xml:id="n04455" place="foot" target="r04455" resp="author"> II.8.22 iuuentam ] iuuentutem V1 | senecta ] senectus V1 |
Greg. Mor. 25,3,4 </note>
<note xml:id="n04466" place="foot" target="r04466" resp="author"> II.8.23 ea pro hac | Aug. ep. ad Macedonum (PL 33, 668,1.4) =
Cic. Tusc. 1,31 (75) </note>
<note xml:id="n04473" place="foot" target="r04473" resp="author"> II.8.24 et
uitam pro uerum uitam </note>
<note xml:id="n04478" place="foot" target="r04478" resp="author"> II.8.25 tollit pro extollit | quidem addidit | teque ] te V1 |
post ludicrum delevit aliquod </note>
<note xml:id="n04483" place="foot" target="r04483" resp="author"> II.8.26 post pulices add. V1 cymices |
post numerum delevit uniuersum </note>
<note xml:id="n04490" place="foot" target="r04490" resp="author"> II.8.27 post Resipisce delevit igitur stulte </note>
<note xml:id="n04499" place="foot" target="r04499" resp="author"> II.8.29 Vulg. 2 Cor. 12 </note>
<note xml:id="n04506" place="foot" target="r04506" resp="author"> II.8.30 si ] quom V1
</note>
<note xml:id="n04521" place="foot" target="r04521" resp="author"> II.8.32 induxit pro
obiecit | Boeth. Cons. phil. 2P2, 2-7, ubi est allata pro illata est </note>
<note xml:id="n04532" place="foot" target="r04532" resp="author">
II.8.33 Hier. ep. 40,1-2 </note>
<note xml:id="n04558" place="foot" target="r04558" resp="author"> II.9.2
monstrare ] inuenire </note>
<note xml:id="n04566" place="foot" target="r04566" resp="author"> II.9.3 Cic. Tusc. 2,25 (61) </note>
<note xml:id="n04573" place="foot" target="r04573" resp="author"> II.9.4 Tusculanarum quęstionum pro
Tusculana quęstione </note>
<note xml:id="n04589" place="foot" target="r04589" resp="author"> II.9.2
monstrare ] inuenire </note>
<note xml:id="n04597" place="foot" target="r04597" resp="author"> II.9.3 Cic. Tusc. 2,25 (61) </note>
<note xml:id="n04604" place="foot" target="r04604" resp="author"> II.9.4 Tusculanarum quęstionum pro
Tusculana quęstione </note>
<note xml:id="n04619" place="foot" target="r04619" resp="author"> II.10.2 imprudentes pro ignari | prouenire
pro procedere ab his... notam pro mali notam ab his | ad V1 ] a V2 |
mirificumque prouentum deest in V1 </note>
<note xml:id="n04634" place="foot" target="r04634" resp="author"> II.11.2 Vulg. 1 Cor. 2,9 </note>
<note xml:id="n04639" place="foot" target="r04639" resp="author"> II.11.3 quod... properabat ] ad quod capiendum
festinabat V1 </note>
<note xml:id="n04651" place="foot" target="r04651" resp="author"> II.11.6 post quam delevit et |
Cic. Tusc. 1,41 (97-9), ubi emori, aut quam multi; si similis pro simul futura;
uobis pro urbis; inuisere pro inuenire; iniquo pro iniquorum; mortem timueritis
pro timueritis; quod succenseam pro quid succenseam; mihi om. Cic; extremo pro
existimo </note>
<note xml:id="n04668" place="foot" target="r04668" resp="author"> II.11.11 pręclaram ] admirandam V1 </note>
<note xml:id="n04673" place="foot" target="r04673" resp="author"> II.11.12 post iecerunt delevit et communiuerunt | atque alia
pro et alia </note>
<note xml:id="n04678" place="foot" target="r04678" resp="author"> II.11.13 orientalibus regibus transposuit </note>
<note xml:id="n04683" place="foot" target="r04683" resp="author"> II.11.14 deest in V1 | Ov. trist. 4,3,79-80 </note>
<note xml:id="n04688" place="foot" target="r04688" resp="author"> II.11.15
uirtutum ] uirtutis V1 | fortitudo ] fortitudo est V1 | nec... retinere ] nomen
retinere uiri V1 </note>
<note xml:id="n04708" place="foot" target="r04708" resp="author"> II.10.2 imprudentes pro ignari | prouenire
pro procedere ab his... notam pro mali notam ab his | ad V1 ] a V2 |
mirificumque prouentum deest in V1 </note>
<note xml:id="n04723" place="foot" target="r04723" resp="author"> II.11.2 Vulg. 1 Cor. 2,9 </note>
<note xml:id="n04728" place="foot" target="r04728" resp="author"> II.11.3 quod... properabat ] ad quod capiendum
festinabat V1 </note>
<note xml:id="n04740" place="foot" target="r04740" resp="author"> II.11.6 post quam delevit et |
Cic. Tusc. 1,41 (97-9), ubi emori, aut quam multi; si similis pro simul futura;
uobis pro urbis; inuisere pro inuenire; iniquo pro iniquorum; mortem timueritis
pro timueritis; quod succenseam pro quid succenseam; mihi om. Cic; extremo pro
existimo </note>
<note xml:id="n04757" place="foot" target="r04757" resp="author"> II.11.11 pręclaram ] admirandam V1 </note>
<note xml:id="n04762" place="foot" target="r04762" resp="author"> II.11.12 post iecerunt delevit et communiuerunt | atque alia
pro et alia </note>
<note xml:id="n04767" place="foot" target="r04767" resp="author"> II.11.13 orientalibus regibus transposuit </note>
<note xml:id="n04772" place="foot" target="r04772" resp="author"> II.11.14 deest in V1 | Ov. trist. 4,3,79-80 </note>
<note xml:id="n04777" place="foot" target="r04777" resp="author"> II.11.15
uirtutum ] uirtutis V1 | fortitudo ] fortitudo est V1 | nec... retinere ] nomen
retinere uiri V1 </note>
<note xml:id="n04797" place="foot" target="r04797" resp="author"> II.11.2 Vulg. 1 Cor. 2,9 </note>
<note xml:id="n04802" place="foot" target="r04802" resp="author"> II.11.3 quod... properabat ] ad quod capiendum
festinabat V1 </note>
<note xml:id="n04814" place="foot" target="r04814" resp="author"> II.11.6 post quam delevit et |
Cic. Tusc. 1,41 (97-9), ubi emori, aut quam multi; si similis pro simul futura;
uobis pro urbis; inuisere pro inuenire; iniquo pro iniquorum; mortem timueritis
pro timueritis; quod succenseam pro quid succenseam; mihi om. Cic; extremo pro
existimo </note>
<note xml:id="n04831" place="foot" target="r04831" resp="author"> II.11.11 pręclaram ] admirandam V1 </note>
<note xml:id="n04836" place="foot" target="r04836" resp="author"> II.11.12 post iecerunt delevit et communiuerunt | atque alia
pro et alia </note>
<note xml:id="n04841" place="foot" target="r04841" resp="author"> II.11.13 orientalibus regibus transposuit </note>
<note xml:id="n04846" place="foot" target="r04846" resp="author"> II.11.14 deest in V1 | Ov. trist. 4,3,79-80 </note>
<note xml:id="n04851" place="foot" target="r04851" resp="author"> II.11.15
uirtutum ] uirtutis V1 | fortitudo ] fortitudo est V1 | nec... retinere ] nomen
retinere uiri V1 </note>
<note xml:id="n04868" place="foot" target="r04868" resp="author"> II.12.1 sapientes... expetere ]
ut sapientes uiri... expetant 1 </note>
<note xml:id="n04873" place="foot" target="r04873" resp="author"> II.12.2 post qui delevit dicitur, ante
appellatus addidit est </note>
<note xml:id="n04878" place="foot" target="r04878" resp="author">
II.12.3 cf. Val. Max. 3,2ext, 6 | post excussit deleta ut uideretur nihil in eo
quod non bibisset reliquum fecisse (quae itidem in V1) | Critiam... Critias ]
Eritium... Eritius V1 </note>
<note xml:id="n04887" place="foot" target="r04887" resp="author"> II.12.5 nominibus ] omnibus V1 |
sapientum ] sapientium V1 | optauerit... lubens... exceperit ] optauerint...
lubentes... exceperint V1 </note>
<note xml:id="n04895" place="foot" target="r04895" resp="author"> II.12.6 Vulg. 1 Reg. 19,4 </note>
<note xml:id="n04905" place="foot" target="r04905" resp="author"> II.12.7 Vulg. Ps. 119,5 | post Cedar add. V1 multum incola fuit
anima mea </note>
<note xml:id="n04915" place="foot" target="r04915" resp="author"> II.12.8 Vulg. Phil. 1,24 </note>
<note xml:id="n04925" place="foot" target="r04925" resp="author"> II.12.9 Sulp. Sev. ep. 3 ad Bassulam socrum suam (PL 20,
182B) </note>
<note xml:id="n04932" place="foot" target="r04932" resp="author"> II.12.10 et amplexus addidit et </note>
<note xml:id="n04950" place="foot" target="r04950" resp="author"> II.12.1 sapientes... expetere ]
ut sapientes uiri... expetant 1 </note>
<note xml:id="n04955" place="foot" target="r04955" resp="author"> II.12.2 post qui delevit dicitur, ante
appellatus addidit est </note>
<note xml:id="n04960" place="foot" target="r04960" resp="author">
II.12.3 cf. Val. Max. 3,2ext, 6 | post excussit deleta ut uideretur nihil in eo
quod non bibisset reliquum fecisse (quae itidem in V1) | Critiam... Critias ]
Eritium... Eritius V1 </note>
<note xml:id="n04969" place="foot" target="r04969" resp="author"> II.12.5 nominibus ] omnibus V1 |
sapientum ] sapientium V1 | optauerit... lubens... exceperit ] optauerint...
lubentes... exceperint V1 </note>
<note xml:id="n04977" place="foot" target="r04977" resp="author"> II.12.6 Vulg. 1 Reg. 19,4 </note>
<note xml:id="n04987" place="foot" target="r04987" resp="author"> II.12.7 Vulg. Ps. 119,5 | post Cedar add. V1 multum incola fuit
anima mea </note>
<note xml:id="n04997" place="foot" target="r04997" resp="author"> II.12.8 Vulg. Phil. 1,24 </note>
<note xml:id="n05007" place="foot" target="r05007" resp="author"> II.12.9 Sulp. Sev. ep. 3 ad Bassulam socrum suam (PL 20,
182B) </note>
<note xml:id="n05014" place="foot" target="r05014" resp="author"> II.12.10 et amplexus addidit et </note>
<note xml:id="n05036" place="foot" target="r05036" resp="author"> II.13.2 timere sic </note>
<note xml:id="n05039" place="foot" target="r05039" resp="author"> II.13.2 sedente pro secundum te </note>
<note xml:id="n05042" place="foot" target="r05042" resp="author"> II.13.2
Aug. de civ. 22,21,32-22,7 </note>
<note xml:id="n05049" place="foot" target="r05049" resp="author"> II.13.3 cf. Cic. Tusc. I 34 (84) |
ne...sublatus est pro legere eum librum prohibitum dicitur (quae itidem in V1)
</note>
<note xml:id="n05062" place="foot" target="r05062" resp="author"> II.14.1 tamen addidit |
ualuerunt ] potuerunt V1 </note>
<note xml:id="n05079" place="foot" target="r05079" resp="author"> II.14.2 Cic. Tusc. 1,48 (115), ubi
Terinaeum; psychomantium; Ignaris </note>
<note xml:id="n05086" place="foot" target="r05086" resp="author"> II.14.3 cf. Cic. Tusc.
1,47(114) </note>
<note xml:id="n05093" place="foot" target="r05093" resp="author"> II.14.4 Cleobolo sic; recte Cleobi | ante et Bitone delevit
uidelicet </note>
<note xml:id="n05096" place="foot" target="r05096" resp="author"> II.14.4 perduxere ] perduxerunt V1
| dicentibus iuxta V1 ] om. V2 | felicem matrem ] matri felicem eam appellando
V1 </note>
<note xml:id="n05099" place="foot" target="r05099" resp="author"> II.14.4 Cleoboles sic; recte Cleobis
</note>
<note xml:id="n05106" place="foot" target="r05106" resp="author"> II.14.5 Aug. de civ. 21,24,78-80 </note>
<note xml:id="n05111" place="foot" target="r05111" resp="author"> II.14.6 trigesimumque ] uicesimumque V1 | Aug. enarr. in ps. 131
</note>
<note xml:id="n05118" place="foot" target="r05118" resp="author"> II.14.6 est pro et </note>
<note xml:id="n05123" place="foot" target="r05123" resp="author"> II.14.8 Auis... labores Vulg. Iob 5,7;
Vniuersa... terram Vulg. Iob 7,1 </note>
<note xml:id="n05143" place="foot" target="r05143" resp="author"> II.14.9 Cic. Tusc. 1,48 (115)
(= Eur. Cresph. fr. 449), ubi omni pro omnes </note>
<note xml:id="n05150" place="foot" target="r05150" resp="author"> II.14.10 natum ] perferendas natum V1 |
cf. Herod. 5,4 | cum eis scripsi pro cum eo </note>
<note xml:id="n05167" place="foot" target="r05167" resp="author"> II.15.1 Alii
scripsi pro Alios (quod et V1) | etiam posuit pro igitur (quod et V1) | si...
uoluerimus immutavit de paupertas si ] paupertatem si V1 | bonam... uoluerimus
deest in V1 | apponamus ] pręponamus V1 </note>
<note xml:id="n05223" place="foot" target="r05223" resp="author"> II.15.2 Hor. serm. 1,1,60-69,71-78, ubi 66 ac;
add. 70 indormis inhians et tamquam parcere sacris; 71 cogeris; 74 adde </note>
<note xml:id="n05236" place="foot" target="r05236" resp="author"> II.15.6 miserandum iugum pro miserando iugo (quod
et V1) </note>
<note xml:id="n05250" place="foot" target="r05250" resp="author"> II.15.7 Pers. sat. 4,30-32, ubi 30
sit; 32 pannosam </note>
<note xml:id="n05257" place="foot" target="r05257" resp="author"> II.15.8 contracto supercilio transposuit </note>
<note xml:id="n05262" place="foot" target="r05262" resp="author"> II.15.9 metuit pro
timet (quod et V1) </note>
<note xml:id="n05267" place="foot" target="r05267" resp="author"> II.15.10 durioribusque pro et
durioribus </note>
<note xml:id="n05314" place="foot" target="r05314" resp="author"> II.15.11 Maxim. eleg. 1,181-194, ubi
182 opum; 183 poena est partis; 189 hortis pro ortis; 191 super pro sunt; 192
datur pro fuit </note>
<note xml:id="n05321" place="foot" target="r05321" resp="author"> II.15.12 quattuor...
reuoluto ] qui quattuor rotis uitiorum uoluitur V1 | mortisque ] mortis quoque
V1 | aurigam cognoscere ] aurigam agnoscere V1 | turba V1 ] turbat V2 </note>
<note xml:id="n05326" place="foot" target="r05326" resp="author">
II.15.13 post dicat delevit magis </note>
<note xml:id="n05336" place="foot" target="r05336" resp="author"> II.15.14 Vulg. Iac. 5,1-3 </note>
<note xml:id="n05343" place="foot" target="r05343" resp="author"> II.15.15
post diuitias delevit quas habent | necantur ex enecantur </note>
<note xml:id="n05352" place="foot" target="r05352" resp="author"> II.15.17 Pigmalionem ] a Pigmalione V1 | cupientem ]
quod V1 | auferre ] auferre uoluisset V1 | a... autem ] et a Polinestore V1
</note>
<note xml:id="n05357" place="foot" target="r05357" resp="author"> II.15.18 Antigonum pro
Anthiocum ] Antigonum V1 | infensiore ] magis hostili V1 | post congressos
delevit ergo </note>
<note xml:id="n05362" place="foot" target="r05362" resp="author">
II.15.19 illud pro se </note>
<note xml:id="n05371" place="foot" target="r05371" resp="author"> II.15.21 Nonne ex Non |
fabricatoque pro et (quod etiam V1) | habundantia ex abundantia (quod etiam V1)
</note>
<note xml:id="n05376" place="foot" target="r05376" resp="author"> II.15.22 Cur... diuitię pro Spinę sunt enim
Dominico testimonio (quae etiam V1) </note>
<note xml:id="n05381" place="foot" target="r05381" resp="author"> II.15.23
Verum pro Sed (quae et V1) | habundauerint ex abundauerint </note>
<note xml:id="n05386" place="foot" target="r05386" resp="author"> II.15.24 Vulg. Ps. 61,11 </note>
<note xml:id="n05404" place="foot" target="r05404" resp="author"> II.15.27 Boeth. Cons.
phil. 2P8,3-7, ubi post illa add. Boeth. enim ] illa, uidelicet prospera
fortuna V1; specie pro spe; post uidetur om. Boeth. esse; aduersitatis pro
seueritatis; post Postremo om. Boeth. illa; post integer pro cum tu Boeth. et
ut; querere pro quęre </note>
<note xml:id="n05420" place="foot" target="r05420" resp="author"> II.16.1 contrarias in ex in uarias (Cic. in
contrarias) ] desunt in V1 | habundantiam ex abundantiam </note>
<note xml:id="n05423" place="foot" target="r05423" resp="author"> II.16.1 Cic. Tusc. 5, 20-21 (57-62), ubi qui om. Cic.; post
fuit omissa nonnulla; familiis pro famulis; Ita pro Itaque; artificio pro
seruitio; iuglandium pro gladium; post Doridem pro aut Cic. autem; fossam latam
cubiculari lecto pro fossa... lectum; forem pro fores; Idemque pro Idem; in
contraria; post maiestatem add. Cic. dominatus; umquam beatiorem quemquam pro
quenquam beatiorem; post igitur add. Cic. inquit; ante nutum om. Cic. ad; aptum
pro appensum; ministratores pro administratores </note>
<note xml:id="n05432" place="foot" target="r05432" resp="author"> <num value="3">III</num>.16.3
curareque... fieri potest ] eos defendendo, componendo, iustitiam ipsis
administrando, prouidendo insuper de uniuersis illis rebus V1 | necessaria esse
] spectare V1 </note>
<note xml:id="n05437" place="foot" target="r05437" resp="author"> II.16.4 seruorum V1 ] sęuorum V2 </note>
<note xml:id="n05442" place="foot" target="r05442" resp="author">
II.16.5 uenientibus ] uiuentibus perperam V1 | uocitamus pro nominamus </note>
<note xml:id="n05451" place="foot" target="r05451" resp="author"> II.16.7 haspiras ex aspiras </note>
<note xml:id="n05456" place="foot" target="r05456" resp="author"> II.16.8 orbi ex urbi </note>
<note xml:id="n05467" place="foot" target="r05467" resp="author"> II.16.11 Iuv. 10,112-3, ubi 112 ac
pro et </note>
<note xml:id="n05480" place="foot" target="r05480" resp="author"> II.17.1 post
pudor delevit et | cęcitatem ex cęcitas </note>
<note xml:id="n05485" place="foot" target="r05485" resp="author"> II.17.2 habemus pro
est </note>
<note xml:id="n05492" place="foot" target="r05492" resp="author"> II.17.4 turpissimo addidit
(deest etiam in V1) </note>
<note xml:id="n05499" place="foot" target="r05499" resp="author"> II.17.5 Vulg. Ps. 140,5 </note>
<note xml:id="n05507" place="foot" target="r05507" resp="author"> II.17.6 Vulg. Luc. 6,24-26
</note>
<note xml:id="n05515" place="foot" target="r05515" resp="author"> II.17.7 Sen. de rem. fort. 7,1–3 </note>
<note xml:id="n05520" place="foot" target="r05520" resp="author"> II.17.8 Vulg. Mat.
6,16,4 </note>
<note xml:id="n05530" place="foot" target="r05530" resp="author"> II.17.9 Hier. ep. 41,15 | laudare consueuerunt ]
laudant V1 </note>
<note xml:id="n05539" place="foot" target="r05539" resp="author"> II.17.11 Sen. de rem. fort. 10,4 </note>
<note xml:id="n05560" place="foot" target="r05560" resp="author"> II.13.2 timere sic </note>
<note xml:id="n05563" place="foot" target="r05563" resp="author"> II.13.2 sedente pro secundum te </note>
<note xml:id="n05566" place="foot" target="r05566" resp="author"> II.13.2
Aug. de civ. 22,21,32-22,7 </note>
<note xml:id="n05573" place="foot" target="r05573" resp="author"> II.13.3 cf. Cic. Tusc. I 34 (84) |
ne...sublatus est pro legere eum librum prohibitum dicitur (quae itidem in V1)
</note>
<note xml:id="n05586" place="foot" target="r05586" resp="author"> II.14.1 tamen addidit |
ualuerunt ] potuerunt V1 </note>
<note xml:id="n05603" place="foot" target="r05603" resp="author"> II.14.2 Cic. Tusc. 1,48 (115), ubi
Terinaeum; psychomantium; Ignaris </note>
<note xml:id="n05610" place="foot" target="r05610" resp="author"> II.14.3 cf. Cic. Tusc.
1,47(114) </note>
<note xml:id="n05617" place="foot" target="r05617" resp="author"> II.14.4 Cleobolo sic; recte Cleobi | ante et Bitone delevit
uidelicet </note>
<note xml:id="n05620" place="foot" target="r05620" resp="author"> II.14.4 perduxere ] perduxerunt V1
| dicentibus iuxta V1 ] om. V2 | felicem matrem ] matri felicem eam appellando
V1 </note>
<note xml:id="n05623" place="foot" target="r05623" resp="author"> II.14.4 Cleoboles sic; recte Cleobis
</note>
<note xml:id="n05630" place="foot" target="r05630" resp="author"> II.14.5 Aug. de civ. 21,24,78-80 </note>
<note xml:id="n05635" place="foot" target="r05635" resp="author"> II.14.6 trigesimumque ] uicesimumque V1 | Aug. enarr. in ps. 131
</note>
<note xml:id="n05642" place="foot" target="r05642" resp="author"> II.14.6 est pro et </note>
<note xml:id="n05647" place="foot" target="r05647" resp="author"> II.14.8 Auis... labores Vulg. Iob 5,7;
Vniuersa... terram Vulg. Iob 7,1 </note>
<note xml:id="n05667" place="foot" target="r05667" resp="author"> II.14.9 Cic. Tusc. 1,48 (115)
(= Eur. Cresph. fr. 449), ubi omni pro omnes </note>
<note xml:id="n05674" place="foot" target="r05674" resp="author"> II.14.10 natum ] perferendas natum V1 |
cf. Herod. 5,4 | cum eis scripsi pro cum eo </note>
<note xml:id="n05692" place="foot" target="r05692" resp="author"> II.14.1 tamen addidit |
ualuerunt ] potuerunt V1 </note>
<note xml:id="n05709" place="foot" target="r05709" resp="author"> II.14.2 Cic. Tusc. 1,48 (115), ubi
Terinaeum; psychomantium; Ignaris </note>
<note xml:id="n05716" place="foot" target="r05716" resp="author"> II.14.3 cf. Cic. Tusc.
1,47(114) </note>
<note xml:id="n05723" place="foot" target="r05723" resp="author"> II.14.4 Cleobolo sic; recte Cleobi | ante et Bitone delevit
uidelicet </note>
<note xml:id="n05726" place="foot" target="r05726" resp="author"> II.14.4 perduxere ] perduxerunt V1
| dicentibus iuxta V1 ] om. V2 | felicem matrem ] matri felicem eam appellando
V1 </note>
<note xml:id="n05729" place="foot" target="r05729" resp="author"> II.14.4 Cleoboles sic; recte Cleobis
</note>
<note xml:id="n05736" place="foot" target="r05736" resp="author"> II.14.5 Aug. de civ. 21,24,78-80 </note>
<note xml:id="n05741" place="foot" target="r05741" resp="author"> II.14.6 trigesimumque ] uicesimumque V1 | Aug. enarr. in ps. 131
</note>
<note xml:id="n05748" place="foot" target="r05748" resp="author"> II.14.6 est pro et </note>
<note xml:id="n05753" place="foot" target="r05753" resp="author"> II.14.8 Auis... labores Vulg. Iob 5,7;
Vniuersa... terram Vulg. Iob 7,1 </note>
<note xml:id="n05773" place="foot" target="r05773" resp="author"> II.14.9 Cic. Tusc. 1,48 (115)
(= Eur. Cresph. fr. 449), ubi omni pro omnes </note>
<note xml:id="n05780" place="foot" target="r05780" resp="author"> II.14.10 natum ] perferendas natum V1 |
cf. Herod. 5,4 | cum eis scripsi pro cum eo </note>
<note xml:id="n05797" place="foot" target="r05797" resp="author"> II.15.1 Alii
scripsi pro Alios (quod et V1) | etiam posuit pro igitur (quod et V1) | si...
uoluerimus immutavit de paupertas si ] paupertatem si V1 | bonam... uoluerimus
deest in V1 | apponamus ] pręponamus V1 </note>
<note xml:id="n05853" place="foot" target="r05853" resp="author"> II.15.2 Hor. serm. 1,1,60-69,71-78, ubi 66 ac;
add. 70 indormis inhians et tamquam parcere sacris; 71 cogeris; 74 adde </note>
<note xml:id="n05866" place="foot" target="r05866" resp="author"> II.15.6 miserandum iugum pro miserando iugo (quod
et V1) </note>
<note xml:id="n05880" place="foot" target="r05880" resp="author"> II.15.7 Pers. sat. 4,30-32, ubi 30
sit; 32 pannosam </note>
<note xml:id="n05887" place="foot" target="r05887" resp="author"> II.15.8 contracto supercilio transposuit </note>
<note xml:id="n05892" place="foot" target="r05892" resp="author"> II.15.9 metuit pro
timet (quod et V1) </note>
<note xml:id="n05897" place="foot" target="r05897" resp="author"> II.15.10 durioribusque pro et
durioribus </note>
<note xml:id="n05944" place="foot" target="r05944" resp="author"> II.15.11 Maxim. eleg. 1,181-194, ubi
182 opum; 183 poena est partis; 189 hortis pro ortis; 191 super pro sunt; 192
datur pro fuit </note>
<note xml:id="n05951" place="foot" target="r05951" resp="author"> II.15.12 quattuor...
reuoluto ] qui quattuor rotis uitiorum uoluitur V1 | mortisque ] mortis quoque
V1 | aurigam cognoscere ] aurigam agnoscere V1 | turba V1 ] turbat V2 </note>
<note xml:id="n05956" place="foot" target="r05956" resp="author">
II.15.13 post dicat delevit magis </note>
<note xml:id="n05966" place="foot" target="r05966" resp="author"> II.15.14 Vulg. Iac. 5,1-3 </note>
<note xml:id="n05973" place="foot" target="r05973" resp="author"> II.15.15
post diuitias delevit quas habent | necantur ex enecantur </note>
<note xml:id="n05982" place="foot" target="r05982" resp="author"> II.15.17 Pigmalionem ] a Pigmalione V1 | cupientem ]
quod V1 | auferre ] auferre uoluisset V1 | a... autem ] et a Polinestore V1
</note>
<note xml:id="n05987" place="foot" target="r05987" resp="author"> II.15.18 Antigonum pro
Anthiocum ] Antigonum V1 | infensiore ] magis hostili V1 | post congressos
delevit ergo </note>
<note xml:id="n05992" place="foot" target="r05992" resp="author">
II.15.19 illud pro se </note>
<note xml:id="n06001" place="foot" target="r06001" resp="author"> II.15.21 Nonne ex Non |
fabricatoque pro et (quod etiam V1) | habundantia ex abundantia (quod etiam V1)
</note>
<note xml:id="n06006" place="foot" target="r06006" resp="author"> II.15.22 Cur... diuitię pro Spinę sunt enim
Dominico testimonio (quae etiam V1) </note>
<note xml:id="n06011" place="foot" target="r06011" resp="author"> II.15.23
Verum pro Sed (quae et V1) | habundauerint ex abundauerint </note>
<note xml:id="n06016" place="foot" target="r06016" resp="author"> II.15.24 Vulg. Ps. 61,11 </note>
<note xml:id="n06034" place="foot" target="r06034" resp="author"> II.15.27 Boeth. Cons.
phil. 2P8,3-7, ubi post illa add. Boeth. enim ] illa, uidelicet prospera
fortuna V1; specie pro spe; post uidetur om. Boeth. esse; aduersitatis pro
seueritatis; post Postremo om. Boeth. illa; post integer pro cum tu Boeth. et
ut; querere pro quęre </note>
<note xml:id="n06048" place="foot" target="r06048" resp="author"> II.15.1 Alii
scripsi pro Alios (quod et V1) | etiam posuit pro igitur (quod et V1) | si...
uoluerimus immutavit de paupertas si ] paupertatem si V1 | bonam... uoluerimus
deest in V1 | apponamus ] pręponamus V1 </note>
<note xml:id="n06104" place="foot" target="r06104" resp="author"> II.15.2 Hor. serm. 1,1,60-69,71-78, ubi 66 ac;
add. 70 indormis inhians et tamquam parcere sacris; 71 cogeris; 74 adde </note>
<note xml:id="n06117" place="foot" target="r06117" resp="author"> II.15.6 miserandum iugum pro miserando iugo (quod
et V1) </note>
<note xml:id="n06131" place="foot" target="r06131" resp="author"> II.15.7 Pers. sat. 4,30-32, ubi 30
sit; 32 pannosam </note>
<note xml:id="n06138" place="foot" target="r06138" resp="author"> II.15.8 contracto supercilio transposuit </note>
<note xml:id="n06143" place="foot" target="r06143" resp="author"> II.15.9 metuit pro
timet (quod et V1) </note>
<note xml:id="n06148" place="foot" target="r06148" resp="author"> II.15.10 durioribusque pro et
durioribus </note>
<note xml:id="n06195" place="foot" target="r06195" resp="author"> II.15.11 Maxim. eleg. 1,181-194, ubi
182 opum; 183 poena est partis; 189 hortis pro ortis; 191 super pro sunt; 192
datur pro fuit </note>
<note xml:id="n06202" place="foot" target="r06202" resp="author"> II.15.12 quattuor...
reuoluto ] qui quattuor rotis uitiorum uoluitur V1 | mortisque ] mortis quoque
V1 | aurigam cognoscere ] aurigam agnoscere V1 | turba V1 ] turbat V2 </note>
<note xml:id="n06207" place="foot" target="r06207" resp="author">
II.15.13 post dicat delevit magis </note>
<note xml:id="n06217" place="foot" target="r06217" resp="author"> II.15.14 Vulg. Iac. 5,1-3 </note>
<note xml:id="n06224" place="foot" target="r06224" resp="author"> II.15.15
post diuitias delevit quas habent | necantur ex enecantur </note>
<note xml:id="n06233" place="foot" target="r06233" resp="author"> II.15.17 Pigmalionem ] a Pigmalione V1 | cupientem ]
quod V1 | auferre ] auferre uoluisset V1 | a... autem ] et a Polinestore V1
</note>
<note xml:id="n06238" place="foot" target="r06238" resp="author"> II.15.18 Antigonum pro
Anthiocum ] Antigonum V1 | infensiore ] magis hostili V1 | post congressos
delevit ergo </note>
<note xml:id="n06243" place="foot" target="r06243" resp="author">
II.15.19 illud pro se </note>
<note xml:id="n06252" place="foot" target="r06252" resp="author"> II.15.21 Nonne ex Non |
fabricatoque pro et (quod etiam V1) | habundantia ex abundantia (quod etiam V1)
</note>
<note xml:id="n06257" place="foot" target="r06257" resp="author"> II.15.22 Cur... diuitię pro Spinę sunt enim
Dominico testimonio (quae etiam V1) </note>
<note xml:id="n06262" place="foot" target="r06262" resp="author"> II.15.23
Verum pro Sed (quae et V1) | habundauerint ex abundauerint </note>
<note xml:id="n06267" place="foot" target="r06267" resp="author"> II.15.24 Vulg. Ps. 61,11 </note>
<note xml:id="n06285" place="foot" target="r06285" resp="author"> II.15.27 Boeth. Cons.
phil. 2P8,3-7, ubi post illa add. Boeth. enim ] illa, uidelicet prospera
fortuna V1; specie pro spe; post uidetur om. Boeth. esse; aduersitatis pro
seueritatis; post Postremo om. Boeth. illa; post integer pro cum tu Boeth. et
ut; querere pro quęre </note>
<note xml:id="n06301" place="foot" target="r06301" resp="author"> II.16.1 contrarias in ex in uarias (Cic. in
contrarias) ] desunt in V1 | habundantiam ex abundantiam </note>
<note xml:id="n06304" place="foot" target="r06304" resp="author"> II.16.1 Cic. Tusc. 5, 20-21 (57-62), ubi qui om. Cic.; post
fuit omissa nonnulla; familiis pro famulis; Ita pro Itaque; artificio pro
seruitio; iuglandium pro gladium; post Doridem pro aut Cic. autem; fossam latam
cubiculari lecto pro fossa... lectum; forem pro fores; Idemque pro Idem; in
contraria; post maiestatem add. Cic. dominatus; umquam beatiorem quemquam pro
quenquam beatiorem; post igitur add. Cic. inquit; ante nutum om. Cic. ad; aptum
pro appensum; ministratores pro administratores </note>
<note xml:id="n06313" place="foot" target="r06313" resp="author"> <num value="3">III</num>.16.3
curareque... fieri potest ] eos defendendo, componendo, iustitiam ipsis
administrando, prouidendo insuper de uniuersis illis rebus V1 | necessaria esse
] spectare V1 </note>
<note xml:id="n06318" place="foot" target="r06318" resp="author"> II.16.4 seruorum V1 ] sęuorum V2 </note>
<note xml:id="n06323" place="foot" target="r06323" resp="author">
II.16.5 uenientibus ] uiuentibus perperam V1 | uocitamus pro nominamus </note>
<note xml:id="n06332" place="foot" target="r06332" resp="author"> II.16.7 haspiras ex aspiras </note>
<note xml:id="n06337" place="foot" target="r06337" resp="author"> II.16.8 orbi ex urbi </note>
<note xml:id="n06348" place="foot" target="r06348" resp="author"> II.16.11 Iuv. 10,112-3, ubi 112 ac
pro et </note>
<note xml:id="n06365" place="foot" target="r06365" resp="author"> II.16.1 contrarias in ex in uarias (Cic. in
contrarias) ] desunt in V1 | habundantiam ex abundantiam </note>
<note xml:id="n06368" place="foot" target="r06368" resp="author"> II.16.1 Cic. Tusc. 5, 20-21 (57-62), ubi qui om. Cic.; post
fuit omissa nonnulla; familiis pro famulis; Ita pro Itaque; artificio pro
seruitio; iuglandium pro gladium; post Doridem pro aut Cic. autem; fossam latam
cubiculari lecto pro fossa... lectum; forem pro fores; Idemque pro Idem; in
contraria; post maiestatem add. Cic. dominatus; umquam beatiorem quemquam pro
quenquam beatiorem; post igitur add. Cic. inquit; ante nutum om. Cic. ad; aptum
pro appensum; ministratores pro administratores </note>
<note xml:id="n06377" place="foot" target="r06377" resp="author"> <num value="3">III</num>.16.3
curareque... fieri potest ] eos defendendo, componendo, iustitiam ipsis
administrando, prouidendo insuper de uniuersis illis rebus V1 | necessaria esse
] spectare V1 </note>
<note xml:id="n06382" place="foot" target="r06382" resp="author"> II.16.4 seruorum V1 ] sęuorum V2 </note>
<note xml:id="n06387" place="foot" target="r06387" resp="author">
II.16.5 uenientibus ] uiuentibus perperam V1 | uocitamus pro nominamus </note>
<note xml:id="n06396" place="foot" target="r06396" resp="author"> II.16.7 haspiras ex aspiras </note>
<note xml:id="n06401" place="foot" target="r06401" resp="author"> II.16.8 orbi ex urbi </note>
<note xml:id="n06412" place="foot" target="r06412" resp="author"> II.16.11 Iuv. 10,112-3, ubi 112 ac
pro et </note>
<note xml:id="n06425" place="foot" target="r06425" resp="author"> II.17.1 post
pudor delevit et | cęcitatem ex cęcitas </note>
<note xml:id="n06430" place="foot" target="r06430" resp="author"> II.17.2 habemus pro
est </note>
<note xml:id="n06437" place="foot" target="r06437" resp="author"> II.17.4 turpissimo addidit
(deest etiam in V1) </note>
<note xml:id="n06444" place="foot" target="r06444" resp="author"> II.17.5 Vulg. Ps. 140,5 </note>
<note xml:id="n06452" place="foot" target="r06452" resp="author"> II.17.6 Vulg. Luc. 6,24-26
</note>
<note xml:id="n06460" place="foot" target="r06460" resp="author"> II.17.7 Sen. de rem. fort. 7,1–3 </note>
<note xml:id="n06465" place="foot" target="r06465" resp="author"> II.17.8 Vulg. Mat.
6,16,4 </note>
<note xml:id="n06475" place="foot" target="r06475" resp="author"> II.17.9 Hier. ep. 41,15 | laudare consueuerunt ]
laudant V1 </note>
<note xml:id="n06484" place="foot" target="r06484" resp="author"> II.17.11 Sen. de rem. fort. 10,4 </note>
<note xml:id="n06500" place="foot" target="r06500" resp="author"> II.17.1 post
pudor delevit et | cęcitatem ex cęcitas </note>
<note xml:id="n06505" place="foot" target="r06505" resp="author"> II.17.2 habemus pro
est </note>
<note xml:id="n06512" place="foot" target="r06512" resp="author"> II.17.4 turpissimo addidit
(deest etiam in V1) </note>
<note xml:id="n06519" place="foot" target="r06519" resp="author"> II.17.5 Vulg. Ps. 140,5 </note>
<note xml:id="n06527" place="foot" target="r06527" resp="author"> II.17.6 Vulg. Luc. 6,24-26
</note>
<note xml:id="n06535" place="foot" target="r06535" resp="author"> II.17.7 Sen. de rem. fort. 7,1–3 </note>
<note xml:id="n06540" place="foot" target="r06540" resp="author"> II.17.8 Vulg. Mat.
6,16,4 </note>
<note xml:id="n06550" place="foot" target="r06550" resp="author"> II.17.9 Hier. ep. 41,15 | laudare consueuerunt ]
laudant V1 </note>
<note xml:id="n06559" place="foot" target="r06559" resp="author"> II.17.11 Sen. de rem. fort. 10,4 </note>
<note xml:id="n06574" place="foot" target="r06574" resp="author"> II.18.1
in... litteris pro sacris in litteris </note>
<note xml:id="n06597" place="foot" target="r06597" resp="author"> II.18.2 Iuv. 10,1-6, ubi 3 diuersa; 5
quid tam pro quantum; concipis </note>
<note xml:id="n06621" place="foot" target="r06621" resp="author"> II.18.2 Iuv. 10,8-13, ubi 9 et om. </note>
<note xml:id="n06634" place="foot" target="r06634" resp="author"> II.18.3 Pers. 5,64-5 </note>
<note xml:id="n06641" place="foot" target="r06641" resp="author"> II.18.4 cf. Hor.
ep. 1,1,25-6 </note>
<note xml:id="n06664" place="foot" target="r06664" resp="author"> II.18.5 Hor. ep. 1,1,27 | Hor.
ep. 1,1,39-40, ubi 39 ut pro qui | Hor. ep. 1,1,43 </note>
<note xml:id="n06671" place="foot" target="r06671" resp="author"> II.18.6 multos pro uniuersos (quod etiam V1) </note>
<note xml:id="n06684" place="foot" target="r06684" resp="author"> II.18.7
Cic. Tusc. 5,1-2 (4-5), ubi uenientia pro eminentia; malumus; petenda
correctio; temporibus aetatis nostra pro ętatis... temporibus; nos compulisset
pro impulisset nos; omnino pro etiam omnis; tum pro tu; ante a te opem add.
Cic. ad te confugimus </note>
<note xml:id="n06693" place="foot" target="r06693" resp="author"> <num value="3">III</num>.18.9 post pergamus V1 FINIS
PRIMÊ RATIONIS CONSOLANDI. INCIPIT SECVNDA </note>
<note xml:id="n06707" place="foot" target="r06707" resp="author"> II.18.1
in... litteris pro sacris in litteris </note>
<note xml:id="n06730" place="foot" target="r06730" resp="author"> II.18.2 Iuv. 10,1-6, ubi 3 diuersa; 5
quid tam pro quantum; concipis </note>
<note xml:id="n06754" place="foot" target="r06754" resp="author"> II.18.2 Iuv. 10,8-13, ubi 9 et om. </note>
<note xml:id="n06767" place="foot" target="r06767" resp="author"> II.18.3 Pers. 5,64-5 </note>
<note xml:id="n06774" place="foot" target="r06774" resp="author"> II.18.4 cf. Hor.
ep. 1,1,25-6 </note>
<note xml:id="n06797" place="foot" target="r06797" resp="author"> II.18.5 Hor. ep. 1,1,27 | Hor.
ep. 1,1,39-40, ubi 39 ut pro qui | Hor. ep. 1,1,43 </note>
<note xml:id="n06804" place="foot" target="r06804" resp="author"> II.18.6 multos pro uniuersos (quod etiam V1) </note>
<note xml:id="n06817" place="foot" target="r06817" resp="author"> II.18.7
Cic. Tusc. 5,1-2 (4-5), ubi uenientia pro eminentia; malumus; petenda
correctio; temporibus aetatis nostra pro ętatis... temporibus; nos compulisset
pro impulisset nos; omnino pro etiam omnis; tum pro tu; ante a te opem add.
Cic. ad te confugimus </note>
<note xml:id="n06826" place="foot" target="r06826" resp="author"> <num value="3">III</num>.18.9 post pergamus V1 FINIS
PRIMÊ RATIONIS CONSOLANDI. INCIPIT SECVNDA </note>
<note xml:id="n06845" place="foot" target="r06845" resp="author"><num value="3">III</num>.1.1 innuit pro
indulsit (et V1 indulsit) | ualeamus ] possimus V1 </note>
<note xml:id="n06864" place="foot" target="r06864" resp="author"><num value="3">III</num>.2.1 Ov. Her. 5,7-8, ubi 7
Leniter; 8 indigno </note>
<note xml:id="n06876" place="foot" target="r06876" resp="author"><num value="3">III</num>.2.3 Vulg. Tob. 3,2 </note>
<note xml:id="n06886" place="foot" target="r06886" resp="author"><num value="3">III</num>.2.4
cui pro et | Vulg. Sam 2,10 </note>
<note xml:id="n06896" place="foot" target="r06896" resp="author"><num value="3">III</num>.2.5 Vulg. Gen. 42,21 </note>
<note xml:id="n06906" place="foot" target="r06906" resp="author"><num value="3">III</num>.2.6 Vulg.
Iudith 8,26 </note>
<note xml:id="n06916" place="foot" target="r06916" resp="author"><num value="3">III</num>.2.7 Vulg. Iob 4,17-19 </note>
<note xml:id="n06926" place="foot" target="r06926" resp="author"><num value="3">III</num>.2.8
Isid. Syn. (PL83, 835,482,32-836,484,37) </note>
<note xml:id="n06933" place="foot" target="r06933" resp="author"><num value="3">III</num>.2.9 quod corr.
ex quo, ut videtur ] quo V1 </note>
<note xml:id="n06938" place="foot" target="r06938" resp="author"><num value="3">III</num>.2.10 furibundi ex furiosius (et V1
furiosius) </note>
<note xml:id="n06956" place="foot" target="r06956" resp="author"><num value="3">III</num>.3.1 rite ] iure V1 | curis ] malis
V1 | Vulg Ier. 18,6 </note>
<note xml:id="n06972" place="foot" target="r06972" resp="author"><num value="3">III</num>.3.2 Verg. Aen. 2,777-79, ubi
778 hinc comitem; 779 fas, aut </note>
<note xml:id="n06985" place="foot" target="r06985" resp="author"><num value="3">III</num>.3.3 deest in V1 | Ov.
met. 8,618-19, ubi Immensa est finemque </note>
<note xml:id="n07001" place="foot" target="r07001" resp="author"><num value="3">III</num>.3.4 Resurgere... affectum Hier. ep. 40,1 | Si luctum... approbare
Hier. ep. 40,7 </note>
<note xml:id="n07018" place="foot" target="r07018" resp="author"><num value="3">III</num>.4.1 Ter.
An. 380 </note>
<note xml:id="n07023" place="foot" target="r07023" resp="author"><num value="3">III</num>.4.2 quęcumque ex quę </note>
<note xml:id="n07028" place="foot" target="r07028" resp="author"><num value="3">III</num>.4.3-4 in V1 in margine, fortasse manu ipsius auctoris,
adscriptum, paulo aliter: Vnde Isac, ut refert Iosephus, uidens se tam dei quam
patris uoluntate ad mortem deposci, confirmato ac magno animo... o pater... et
non minus parentes quam se prudentissimo dicto consolatus est. </note>
<note xml:id="n07034" place="foot" target="r07034" resp="author"><num value="3">III</num>.4.3 cf. Ios. Flav. antiq. Iud. 1,14,4 | eam pro hanc
</note>
<note xml:id="n07041" place="foot" target="r07041" resp="author"><num value="3">III</num>.4.4 sapientissimo pro
prudentissime | post consolatus delevit est </note>
<note xml:id="n07057" place="foot" target="r07057" resp="author"><num value="3">III</num>.5.1
cęci numinis ] falsi numinis V1 | Boeth. Cons. phil. 2P1,9-19, ubi post Quid
est add. igitur; credo aliquid; post ista om. ipsius; circa te propriam potius
pro erga... propriam; post in ipsa add. sui; illecebris felicitatis; perniciosa
ludentem; post tranquillitatis om. Boeth. causa; fortuna pro forma; situm est,
suffecerit; mutabilitas; oportet quicquid; sponte legisti; exacerbes; flatus
impelleret; fors esse </note>
<note xml:id="n07067" place="foot" target="r07067" resp="author"><num value="3">III</num>.5.2 Boeth. Cons. phil. 2P2,8-11, ubi prohibebor;
nimbis pro imbribus; Num om. Boeth; orbe pro rota (V1 orbe); ergo om. Boeth;
mei pro nostri; An pro At (An V1); ignorabas meos </note>
<note xml:id="n07074" place="foot" target="r07074" resp="author"><num value="3">III</num>.5.3 faciem V1 ]
faciam V2 </note>
<note xml:id="n07079" place="foot" target="r07079" resp="author"><num value="3">III</num>.5.4 Iuv. 13,10, ubi est om. Iuv. </note>
<note xml:id="n07097" place="foot" target="r07097" resp="author"><num value="3">III</num>.6.1 Cic. fam. 5,16,2, ubi neque esse
</note>
<note xml:id="n07107" place="foot" target="r07107" resp="author"><num value="3">III</num>.6.2 deest in V1 | Apul. de deo Socr. 4, apud Aug. de
civ. 9,7,11-19 </note>
<note xml:id="n07117" place="foot" target="r07117" resp="author"><num value="3">III</num>.6.3 Cic. fam. 4,5,4, ubi moriendum
fuit </note>
<note xml:id="n07124" place="foot" target="r07124" resp="author"><num value="3">III</num>.6.4 deest in V1 | Ps. Plut. Cons. ad Apol. 103 | Trophimum ex
Trophinum | isdem ] hisdem V2 </note>
<note xml:id="n07149" place="foot" target="r07149" resp="author"><num value="3">III</num>.6.5 Cic. Tusc. 3,25 (59), ubi attingat dolor /
morbusque, multis sunt humandi; rursum; morsque est finita; nequicquam
afferunt; terrae est terra | post humandi addidit sunt | omnibus ex hominibus
</note>
<note xml:id="n07156" place="foot" target="r07156" resp="author"><num value="3">III</num>.6.6 Sen. de rem. fort. 2,1 </note>
<note xml:id="n07166" place="foot" target="r07166" resp="author"><num value="3">III</num>.6.7 deest
in V1 | absorbi sic | Hier. ep. 60,18 </note>
<note xml:id="n07173" place="foot" target="r07173" resp="author"><num value="3">III</num>.6.8 uero pro autem ut diximus (quae eadem in V1)
</note>
<note xml:id="n07209" place="foot" target="r07209" resp="author"><num value="3">III</num>.7.2 deest in V1 | Verg. Aen.
10,464-472, ubi 464 dictis affatur </note>
<note xml:id="n07249" place="foot" target="r07249" resp="author"><num value="3">III</num>.7.3 Sic et ] Sic V1 | Iuv.
13,126-128, 135-141, ubi 136 in om. Iuv; 139 sardonychum; 140 ten, o </note>
<note xml:id="n07267" place="foot" target="r07267" resp="author"><num value="3">III</num>.7.3 Cic. Tusc. 3,27 (65),
ubi cadentis pro carentes </note>
<note xml:id="n07274" place="foot" target="r07274" resp="author"><num value="3">III</num>.7.4 Hier. ep. 40,9 </note>
<note xml:id="n07282" place="foot" target="r07282" resp="author"><num value="3">III</num>.7.5 Boeth. Cons. phil. 2P4,11-15, ubi
conqueraris; proueniat uel; condicione concordat; ante expertus et om. Boeth.
</note>
<note xml:id="n07289" place="foot" target="r07289" resp="author"><num value="3">III</num>.7.6 cf. Cic. fam. 4,6,1 </note>
<note xml:id="n07294" place="foot" target="r07294" resp="author"><num value="3">III</num>.7.7-11 ... Et recte sane deest in V1 </note>
<note xml:id="n07300" place="foot" target="r07300" resp="author"><num value="3">III</num>.7.7 Hier. ep. 4,3 </note>
<note xml:id="n07315" place="foot" target="r07315" resp="author"><num value="3">III</num>.7.11 in pro a </note>
<note xml:id="n07321" place="foot" target="r07321" resp="author"><num value="3">III</num>.7.11 Cic. Tusc. 3,60 </note>
<note xml:id="n07334" place="foot" target="r07334" resp="author"><num value="3">III</num>.8.1 Sen. de rem. fort. 2,3 | Hier. ep. 40 </note>
<note xml:id="n07347" place="foot" target="r07347" resp="author"><num value="3">III</num>.8.2 Verg. Aen. 2,776-77, ubi insano iuuat </note>
<note xml:id="n07360" place="foot" target="r07360" resp="author"><num value="3">III</num>.8.3 Ter. An. 305-6, ubi quoniam pro quando; id
fieri </note>
<note xml:id="n07372" place="foot" target="r07372" resp="author"><num value="3">III</num>.8.5 deest
in V1 | Ps. Plut. cons. ad Apol. 105,F </note>
<note xml:id="n07389" place="foot" target="r07389" resp="author"><num value="3">III</num>.9.1 tuendis opibus...
uitas... dignitate... aliud sic </note>
<note xml:id="n07406" place="foot" target="r07406" resp="author"><num value="3">III</num>.10.2
iusto ex iniusto </note>
<note xml:id="n07411" place="foot" target="r07411" resp="author"><num value="3">III</num>.10.3 inquit deest in V1 | Cic.
Tusc. 1,42 (102) Quam... compleuerunt ] Quam rem non minus strenue facto
compleuerunt </note>
<note xml:id="n07418" place="foot" target="r07418" resp="author"><num value="3">III</num>.10.4 esset ] erat V1 | declarauerat ] uenerat V1 |
occubuisset ex occumberet (quod etiam V1) </note>
<note xml:id="n07423" place="foot" target="r07423" resp="author"><num value="3">III</num>.10.5 insiliit sic |
uoluntaria ] spontanea V1 | extenderunt ] protenderunt V1 | cf. Val. Max. 5,6
ext,4 </note>
<note xml:id="n07428" place="foot" target="r07428" resp="author"><num value="3">III</num>.10.6 nec non
etiam ] ac etiam V1 | nedum ] non tantum V1 </note>
<note xml:id="n07460" place="foot" target="r07460" resp="author"><num value="3">III</num>.10.7 Aut... insigni Verg. Aen. 10,449-50 |
Hoc... cadis Verg. Aen. 10,829-30 | At non... patri Verg. Aen. 11,55-57, ubi 57
pater </note>
<note xml:id="n07467" place="foot" target="r07467" resp="author"><num value="3">III</num>.10.8 capiti... dolorem Val. Max. 5,10ext,2, ubi suscepisse
om. Val. Max.; amaritudinem sentire pro dolorem </note>
<note xml:id="n07474" place="foot" target="r07474" resp="author"><num value="3">III</num>.10.9 eiulatus ]
ululatus V1 | oppetere ] subire V1 | cf. Cic. Tusc. 1,102 </note>
<note xml:id="n07481" place="foot" target="r07481" resp="author"><num value="3">III</num>.10.10 absque ex atque </note>
<note xml:id="n07488" place="foot" target="r07488" resp="author"><num value="3">III</num>.10.11 Ad ferendum... dolorum Cic. Tusc.
2,24 (58-59), ubi proficit; post pectore add. Cic. ut dicitur; quando om. Cic.;
aspeximus; post uel om. Cic. si; post putas cum add. Cic. una cum </note>
<note xml:id="n07497" place="foot" target="r07497" resp="author"><num value="3">III</num>.10.11 Cic. Tusc. 2,26 (62),
ubi et nobilitati; continuo pro contemptu </note>
<note xml:id="n07507" place="foot" target="r07507" resp="author"><num value="3">III</num>.10.12 Cic. fam.
1,6,2, ubi amplitudinem pro dignitatem </note>
<note xml:id="n07562" place="foot" target="r07562" resp="author"><num value="3">III</num>.10.13 Ov. trist. 4,3,69-84, ubi 75 si
felix; 76 uirtuti 77 uacet pro iacet... in add. Ov; 78 ualeant pro non sint...
uacet pro iacet; 82 qua tua tollat; 83 facta est </note>
<note xml:id="n07584" place="foot" target="r07584" resp="author"><num value="3">III</num>.10.18 Sen. de rem. fort. 6,1 </note>
<note xml:id="n07591" place="foot" target="r07591" resp="author"><num value="3">III</num>.10.19 santissime ex pręstantissime | cf.
Cic. Tusc. 2,26 (64) </note>
<note xml:id="n07612" place="foot" target="r07612" resp="author"><num value="3">III</num>.11.3 uigilias ex uigilia | cuncta pro uniuersa ] omnia V1
| concedatur ] tribuatur V1 </note>
<note xml:id="n07617" place="foot" target="r07617" resp="author"><num value="3">III</num>.11.4 amarissimasque pro stomachosissimasque post perferant delevit ob
</note>
<note xml:id="n07622" place="foot" target="r07622" resp="author"><num value="3">III</num>.11.5 Postremo ] Porro (corr. ex Profecto)
V1 | post hominum delevit dari materiam in qua uir | leuiter addidit </note>
<note xml:id="n07645" place="foot" target="r07645" resp="author"><num value="3">III</num>.11.6 Per uarios... Troię Verg.
Aen. 1,204-6 | Durate... iuuabit Verg. Aen. 1,207,203 </note>
<note xml:id="n07652" place="foot" target="r07652" resp="author"><num value="3">III</num>.11.7-9 (...Hęc Hieronymus) desunt in V1 </note>
<note xml:id="n07659" place="foot" target="r07659" resp="author"><num value="3">III</num>.11.8 uerius esse pro
certius esse </note>
<note xml:id="n07662" place="foot" target="r07662" resp="author"><num value="3">III</num>.11.8 Hier. ep. 4,1-2 (PL30, 57B-59D) </note>
<note xml:id="n07669" place="foot" target="r07669" resp="author"><num value="3">III</num>.11.9 Hieronymus ex Hyeronymus </note>
<note xml:id="n07674" place="foot" target="r07674" resp="author"><num value="3">III</num>.11.10-11 (...non distribuat) desunt in
V1 </note>
<note xml:id="n07680" place="foot" target="r07680" resp="author"><num value="3">III</num>.11.10
Hier. ep. 38,1 (PL22,463, 173-74) </note>
<note xml:id="n07697" place="foot" target="r07697" resp="author"><num value="3">III</num>.11.12 Vulg. Psa. 118,71,
ubi post Domine om. quod Vulg. | Vexatio... intellectum Vulg. Isa. 28,19,3
</note>
<note xml:id="n07708" place="foot" target="r07708" resp="author"><num value="3">III</num>.11.14 idonei ex idonea | post ista delevit duo loca </note>
<note xml:id="n07713" place="foot" target="r07713" resp="author"><num value="3">III</num>.11.15 quam ex quem </note>
<note xml:id="n07720" place="foot" target="r07720" resp="author"><num value="3">III</num>.11.16 isti... loci ]
ista... loca V1 | qui ] uidelicet quę V1 | propiores ] propriores V1 | post
accommodati delevit loci </note>
<note xml:id="n07725" place="foot" target="r07725" resp="author"><num value="3">III</num>.11.17 cuiuspiam luctum transposuit </note>
<note xml:id="n07732" place="foot" target="r07732" resp="author"><num value="3">III</num>.11.18 licuit pro concessum est | quę sic </note>
<note xml:id="n07750" place="foot" target="r07750" resp="author"><num value="3">III</num>.12.1 curandi ęgritudinem ]
curandę ęgritudini </note>
<note xml:id="n07755" place="foot" target="r07755" resp="author"><num value="3">III</num>.12.2
ut... minorem pro ut illum saltem minorem reddat </note>
<note xml:id="n07760" place="foot" target="r07760" resp="author"><num value="3">III</num>.12.3
ea... consequemur pro efficere dabitur | docebimus pro docere poterit </note>
<note xml:id="n07777" place="foot" target="r07777" resp="author"><num value="3">III</num>.12.4 Iuv. 13,11-14, ubi 12 dolor esse </note>
<note xml:id="n07784" place="foot" target="r07784" resp="author"><num value="3">III</num>.12.5 adeo iniquo pro ita ęgro ] tam
ęgro V1 | tenuia pro ieiuna (V1 ieiuna) | friuolis moueri addidit </note>
<note xml:id="n07804" place="foot" target="r07804" resp="author"><num value="3">III</num>.12.6 insigni addidit | qui ] illi
qui V1 | Iuv. 13,130-33, ubi 132 et om. </note>
<note xml:id="n07811" place="foot" target="r07811" resp="author"><num value="3">III</num>.12.7 iactura deest
in 1 | uehementius franguntur ] molestius ferunt V1 </note>
<note xml:id="n07832" place="foot" target="r07832" resp="author"><num value="3">III</num>.13.1 haud modicum ]
aut modicum V1 | dolor ] dolor habebit V1 | cum pro ubi (ubi V1) | Cic. fam.
4,5,5, ubi ac pro ad; auoca pro aduoca; diu ei pro dicis; fuerit pro fuerat;
post fuerit pro et nonnulla alia </note>
<note xml:id="n07839" place="foot" target="r07839" resp="author"><num value="3">III</num>.13.2 fas esse deest in V1
</note>
<note xml:id="n07862" place="foot" target="r07862" resp="author"><num value="3">III</num>.13.4 Sen. de rem. fort. 4,2 | Cic. Tusc. 1,45 (109) </note>
<note xml:id="n07882" place="foot" target="r07882" resp="author"><num value="3">III</num>.14.1 Boeth. Cons. phil. 2P3,11, ubi Quodsi; fortunatum
esse, praetereunt pro cito preteribunt </note>
<note xml:id="n07894" place="foot" target="r07894" resp="author"><num value="3">III</num>.14.1 Verg. Aen. 1,198-99
</note>
<note xml:id="n07903" place="foot" target="r07903" resp="author"><num value="3">III</num>.14.1 Cic. fam. 4,13,4, ubi ualeo et om. Cic; post
attendoque om. quod </note>
<note xml:id="n07912" place="foot" target="r07912" resp="author"><num value="3">III</num>.14.1 Hier. ep. 75,1
</note>
<note xml:id="n07921" place="foot" target="r07921" resp="author"><num value="3">III</num>.14.1 per addidit | Vulg. Isai.
51-57 </note>
<note xml:id="n07928" place="foot" target="r07928" resp="author"><num value="3">III</num>.14.2 Vulg. rev. 6,11,2-6 </note>
<note xml:id="n07947" place="foot" target="r07947" resp="author"><num value="3">III</num>.15.2
propterea pro propter </note>
<note xml:id="n07953" place="foot" target="r07953" resp="author"><num value="3">III</num>.15.2 Sen. ep. 77,11-12,
ubi fleuit pro queritur; uixerat; uiuet; quod ut extendas om. Sen. quod </note>
<note xml:id="n07968" place="foot" target="r07968" resp="author"><num value="3">III</num>.15.2 Non ergo... quantum potest Sen. ep. 70,4, ubi enim pro
ergo | Citius... periculum Sen. ep. 70,6 | portus... coxit Sen. ep. 70,3-4
</note>
<note xml:id="n07990" place="foot" target="r07990" resp="author"><num value="3">III</num>.15.3 Cic. Tusc. 1,39-40 (94-95), ubi Sed quia; post rata
parte add. Cic. ita; breuia dicuntur; Hypanim; influit; Eo magis </note>
<note xml:id="n07996" place="foot" target="r07996" resp="author"><num value="3">III</num>.15.3 cf. Ps. Plut. Cons. ad Apol. 104,C </note>
<note xml:id="n08015" place="foot" target="r08015" resp="author"><num value="3">III</num>.15.4 deest in V1; Hier. ep.
60,14 (26-27), ubi Sed om.; post debemus add. igitur; excederemus annos; pro
dirę Verg. apud Hier. durae </note>
<note xml:id="n08024" place="foot" target="r08024" resp="author"><num value="3">III</num>.15.4 scribo ex describo | e mundo delevit; Hier. ep. 60,19,
ubi scribitur; emendo; sulcos; post Christi add. nobis </note>
<note xml:id="n08031" place="foot" target="r08031" resp="author"><num value="3">III</num>.15.5
infallibilemque V1 ] infabilem V2 </note>
<note xml:id="n08068" place="foot" target="r08068" resp="author"><num value="3">III</num>.16.1 Iuv. 13,143-49; hic v. 148
omittitur </note>
<note xml:id="n08081" place="foot" target="r08081" resp="author"><num value="3">III</num>.16.2 Cic. fam.
4,5,4, ubi dolorem minuere possit; circumcirca prospicere; post ante add. me;
Piraeus pro Epirus; hem pro en; post homunculi add. indignamur; populi Romani
tanta deminutio pro pręterea tanta imminutio; post animula omissa nonnulla;
tanto opere commoueris </note>
<note xml:id="n08091" place="foot" target="r08091" resp="author"><num value="3">III</num>.16.3 capti ex capiti </note>
<note xml:id="n08133" place="foot" target="r08133" resp="author"><num value="3">III</num>.16.3 deest in
V1; Hier. ep. 60,15-17, ubi quod de tantis malis; Iulianus perditor; Iouianus;
uastato genitali solo; cruentaeque; post exilia; cadauer exanimis; ceteros
pretermittam; exulat pro exultat; manus dextera; in Oase pro aduerse; Epiros;
cunctasque Pannonias; beluis fuere; ęnea ad altaria; tibi pro et ibi;
percucurrerunt; quot; possim Verg. apud Hier; omnes... formas apud Verg. om.
Hier; Thucydides et Sallustius; haec non uidet; beandos putamus </note>
<note xml:id="n08142" place="foot" target="r08142" resp="author"><num value="3">III</num>.16.5 Sen. de rem. fort. 2,5
</note>
<note xml:id="n08155" place="foot" target="r08155" resp="author"><num value="3">III</num>.17.1 post
ergo delevit ut uideri potest; eorum ex meorum; acceperint ex acceperunt;
</note>
<note xml:id="n08181" place="foot" target="r08181" resp="author"><num value="3">III</num>.17.2 Iuv. 13,192-98, ubi 193
diri; 196 Rhadamanthus </note>
<note xml:id="n08235" place="foot" target="r08235" resp="author"><num value="3">III</num>.17.2 Iuv. 13, 217-32, ubi 220 urguet; 225 fortuitus;
226 iudicet pro uindicet </note>
<note xml:id="n08245" place="foot" target="r08245" resp="author"><num value="3">III</num>.17.3 post ulcisci delevit sinat
</note>
<note xml:id="n08252" place="foot" target="r08252" resp="author"><num value="3">III</num>.17.4 bono... impunitum ]
bono estote quia non ibit hoc impunitum V1 | auferat addidit </note>
<note xml:id="n08257" place="foot" target="r08257" resp="author"><num value="3">III</num>.17.5 multoque ex et multorum </note>
<note xml:id="n08260" place="foot" target="r08260" resp="author"><num value="3">III</num>.17.5 Verg. Aen. 2,670 </note>
<note xml:id="n08267" place="foot" target="r08267" resp="author"><num value="3">III</num>.17.6 proprium ex proprius </note>
<note xml:id="n08286" place="foot" target="r08286" resp="author"><num value="3">III</num>.18.1 Quid... communicare Cic. fam.
4,5,2-3, ubi non in illis rebus; At illius; post cogitationem add. necesse est;
post hisce temporibus add.non pessime; commutare </note>
<note xml:id="n08295" place="foot" target="r08295" resp="author"><num value="3">III</num>.18.1 At uero... perpeti Cic. fam. 4,5,3, ubi malum, nisi hoc
peius est haec </note>
<note xml:id="n08304" place="foot" target="r08304" resp="author"><num value="3">III</num>.18.1 nisi hę... perdidissent Cic. fam. 5,16,3; hic
post usurpatę omissa nonnulla; post ipse add. Cic. nostrae </note>
<note xml:id="n08313" place="foot" target="r08313" resp="author"><num value="3">III</num>.18.1 Quid est enim... uideretur Cic. fam.
5,16,4, ubi post probitati add. virtuti, rectis studiis, bonis artibus, sed
omnino libertati; aut puerum; atque ex iniquissima </note>
<note xml:id="n08323" place="foot" target="r08323" resp="author"><num value="3">III</num>.18.2 Cic. fam. 5,18,1, ubi Ea denique; poena ab hac
</note>
<note xml:id="n08339" place="foot" target="r08339" resp="author"><num value="3">III</num>.18.3 Hier. ep. 40,2-3 | Hier. ep. 75,2 </note>
<note xml:id="n08346" place="foot" target="r08346" resp="author"><num value="3">III</num>.18.4 post dari delevit ita ex </note>
<note xml:id="n08351" place="foot" target="r08351" resp="author"><num value="3">III</num>.18.5 proprio ] particulari uel speciali V1 </note>
<note xml:id="n08356" place="foot" target="r08356" resp="author"><num value="3">III</num>.18.6 uidemur... subiectos sic; ex uidemus
obnoxios suppeditatosque </note>
<note xml:id="n08361" place="foot" target="r08361" resp="author"><num value="3">III</num>.18.7 a quibus... uideret ex cetero autem uideret his malis
| post clamitaret delevit defleretque </note>
<note xml:id="n08366" place="foot" target="r08366" resp="author"><num value="3">III</num>.18.8 cernit pro uidet
| post aliis delevit omnibus </note>
<note xml:id="n08373" place="foot" target="r08373" resp="author"><num value="3">III</num>.18.9 ac per hos pro atque ita </note>
<note xml:id="n08386" place="foot" target="r08386" resp="author"><num value="3">III</num>.19.1 post ualidissimus
delevit locus </note>
<note xml:id="n08401" place="foot" target="r08401" resp="author"><num value="3">III</num>.20.1 digna sit pro digna est | post actum delevit esse </note>
<note xml:id="n08406" place="foot" target="r08406" resp="author"><num value="3">III</num>.20.1 ut fecit... relinquere desunt in V1 | Cum
ęstuaret... relinquere <bibl>Hier. ep. 60,13</bibl>, ubi cumque; erat
uultus; post circa om. se Hier. </note>
<note xml:id="n08433" place="foot" target="r08433" resp="author"><num value="3">III</num>.20.1 oris ex horis;
<bibl>Verg. Aen. 2,784-87</bibl>
</note>
<note xml:id="n08454" place="foot" target="r08454" resp="author"><num value="3">III</num>.20.1 <bibl>Verg. Aen. 5,733-35</bibl>
</note>
<note xml:id="n08470" place="foot" target="r08470" resp="author"><num value="3">III</num>.20.3
Hieronymus ex Hyeronymus | Hier. ep. 40,2 </note>
<note xml:id="n08479" place="foot" target="r08479" resp="author"><num value="3">III</num>.20.3 Hier. ep. 40,4 </note>
<note xml:id="n08493" place="foot" target="r08493" resp="author"><num value="3">III</num>.20.5 Hier. ep.
40,5 </note>
<note xml:id="n08526" place="foot" target="r08526" resp="author"><num value="3">III</num>.21.3 Verg. Aen. 4,327-30,
ubi 327 Saltem si qua...; 329 tamen; 330 ac deserta </note>
<note xml:id="n08539" place="foot" target="r08539" resp="author"><num value="3">III</num>.21.5 Enn. epigr. 2,17-18
Vahlen = Cic. Tusc. 1,15(34), ubi om.quoniam </note>
<note xml:id="n08557" place="foot" target="r08557" resp="author"><num value="3">III</num>.21.5 Ov. trist. 3,3,77-80, ubi 77
etenim pro ęterna </note>
<note xml:id="n08579" place="foot" target="r08579" resp="author"><num value="3">III</num>.21.6 Verg. Aen. 4,653-58,
sed omissus 654; apud Verg. 656 a fratre; 657 nimium felix </note>
<note xml:id="n08587" place="foot" target="r08587" resp="author"><num value="3">III</num>.21.7 post filii delevit
et | obrutum... sepultum ] ignoraretur V1 | contingit ] contigit V1 </note>
<note xml:id="n08600" place="foot" target="r08600" resp="author"><num value="3">III</num>.22.1 si ] uerum si V1 | lugent ex
lugeret (V1 lugent) | subita... decessit ] subita morte... ignominiosa
decesserit V1 | generosa, expetenda deest in V1 </note>
<note xml:id="n08605" place="foot" target="r08605" resp="author"><num value="3">III</num>.22.2 oppressit ] depressit V1 | inopinatus addidit ]
inopinatus inexpectatusque desunt in V1 </note>
<note xml:id="n08616" place="foot" target="r08616" resp="author"><num value="3">III</num>.22.3
enim etiam ] etenim V1 | accommodatum idoneumue ] idoneum V1 | Sen. de rem.
fort. 3,1 </note>
<note xml:id="n08635" place="foot" target="r08635" resp="author"><num value="3">III</num>.23.2 post poena delevit scilicet | post illos delevit uero
</note>
<note xml:id="n08641" place="foot" target="r08641" resp="author"><num value="3">III</num>.23.2 Cic. fam. 4,3,1 </note>
<note xml:id="n08654" place="foot" target="r08654" resp="author"><num value="3">III</num>.23.3 Ov. trist. 3,3,73-74 </note>
<note xml:id="n08664" place="foot" target="r08664" resp="author"><num value="3">III</num>.23.4 aut manifestior deest
in V1 </note>
<note xml:id="n08685" place="foot" target="r08685" resp="author"><num value="3">III</num>.24.2-3 Siquidem... possit cf. Diod. Sicul. 1,92,2-4
</note>
<note xml:id="n08690" place="foot" target="r08690" resp="author"><num value="3">III</num>.24.3
careret ex uacareret </note>
<note xml:id="n08703" place="foot" target="r08703" resp="author"><num value="3">III</num>.24.5 Ov. trist. 3,3,45-46, ubi
Indeploratum pro Et non ploratum </note>
<note xml:id="n08721" place="foot" target="r08721" resp="author"><num value="3">III</num>.24.5 Ov. trist. 3,3,65-66,69-70, ubi
ea pro etiam </note>
<note xml:id="n08739" place="foot" target="r08739" resp="author"><num value="3">III</num>.24.5 Ov. trist. 3,3,81-84, ubi 83
cinerem </note>
<note xml:id="n08764" place="foot" target="r08764" resp="author"><num value="3">III</num>.24.6 Verg. Aen. 6,325-30, ubi
326 hi pro his; 327 et pro nec </note>
<note xml:id="n08773" place="foot" target="r08773" resp="author"><num value="3">III</num>.24.6 Verg. Aen. 5,871, ubi
Palinure, iacebis </note>
<note xml:id="n08784" place="foot" target="r08784" resp="author"><num value="3">III</num>.24.8 mortales pro mortalis
</note>
<note xml:id="n08789" place="foot" target="r08789" resp="author"><num value="3">III</num>.24.20
Ioseph... Êgypto ] Ioseph quoque moriens iussit ut quom ex Êgypto V1 |
relinquere ] relinquerent V1 </note>
<note xml:id="n08798" place="foot" target="r08798" resp="author"><num value="3">III</num>.24.11 declarabimus pro referamus </note>
<note xml:id="n08803" place="foot" target="r08803" resp="author"><num value="3">III</num>.24.11-12 ueluti... uidisse cf. Herod.
2,129,3-130,2 </note>
<note xml:id="n08810" place="foot" target="r08810" resp="author"><num value="3">III</num>.24.14 Apud...
uero ] Sed apud Egyptios V1 | flagrantia ] fragrantia perpetuo V1 | quot diebus
sic </note>
<note xml:id="n08817" place="foot" target="r08817" resp="author"><num value="3">III</num>.24.16 cadauer... refluit ] cadauer cum maris V1
</note>
<note xml:id="n08822" place="foot" target="r08822" resp="author"><num value="3">III</num>.24.17
Êthiopes uero ] autem Ethiopes V1 | uitro secundum V1 ] utro aut uero V2 |
uasis ex uenis </note>
<note xml:id="n08827" place="foot" target="r08827" resp="author"><num value="3">III</num>.24.18 aggere ex ageres </note>
<note xml:id="n08834" place="foot" target="r08834" resp="author"><num value="3">III</num>.24.20
quos intra ] quos apud V1 | tenent ex tenere (V1 tenent) </note>
<note xml:id="n08839" place="foot" target="r08839" resp="author"><num value="3">III</num>.14.21 est consuetudo V1 |
quicumque ] quom quisque V1 </note>
<note xml:id="n08844" place="foot" target="r08844" resp="author"><num value="3">III</num>.24.22 post Vbi delevit enim;
post diligentius del. reseruato </note>
<note xml:id="n08853" place="foot" target="r08853" resp="author"><num value="3">III</num>.24.24 in sepeliendis
V1 | habuerunt ] habent V1 </note>
<note xml:id="n08861" place="foot" target="r08861" resp="author"><num value="3">III</num>.24.25 pertinet ex
pertineret | cf. Sen. de rem. fort. 5,1 </note>
<note xml:id="n08871" place="foot" target="r08871" resp="author"><num value="3">III</num>.24.26
Aug. de civ. 1,12 (27-29) </note>
<note xml:id="n08878" place="foot" target="r08878" resp="author"><num value="3">III</num>.24.27 hac de re ex de hac re | Sen. de rem. fort. 5,5 = Luc.
Phars. 7,819 = Aug. de civ. 1,12 (42) </note>
<note xml:id="n08885" place="foot" target="r08885" resp="author"><num value="3">III</num>.24.28 cf. Cic. Tusc.
1,43(104) </note>
<note xml:id="n08892" place="foot" target="r08892" resp="author"><num value="3">III</num>.24.29 minanti ] sibi minanti V1 | cf. Cic. Tusc. 1,43(102)
</note>
<note xml:id="n08899" place="foot" target="r08899" resp="author"><num value="3">III</num>.24.31 Aug. de civ. 1,13
</note>
<note xml:id="n08933" place="foot" target="r08933" resp="author"><num value="3">III</num>.25.3 Verg. Aen. 1,94-96 </note>
<note xml:id="n08965" place="foot" target="r08965" resp="author"><num value="3">III</num>.25.4 Ov. trist. 3,3,37-44, ubi 37 Iam
pro Tam; 38 fient pro fierent; 40 nec me qui; 42 tempora parua </note>
<note xml:id="n08972" place="foot" target="r08972" resp="author"><num value="3">III</num>.25.5 defleantur... sepeliantur ] defleatur...
sepeliatur V1 | adeo deest in V1 | se pręstare V1 </note>
<note xml:id="n08979" place="foot" target="r08979" resp="author"><num value="3">III</num>.25.7 ullis V1 ] ullus perperam V2 | quando... illis ex
quandoquidem amici eorum iis ] postquam amici... his V1 </note>
<note xml:id="n08986" place="foot" target="r08986" resp="author"><num value="3">III</num>.25.8 homo ] aliquis V1 |
decedebat ] decederat V1 | omnis ] omnes V1 | oblinibat... plangebant...
uerberabant ] oblinit... plangunt... uerberant V1 | nudatas mamillas ] nudatis
mamillis V1 </note>
<note xml:id="n09000" place="foot" target="r09000" resp="author"><num value="3">III</num>.25.11 cf. Cic. Tusc. 3,26 (62) </note>
<note xml:id="n09007" place="foot" target="r09007" resp="author"><num value="3">III</num>.25.12 mentes... reuocare ] mentes eorum liberare V1 </note>
<note xml:id="n09014" place="foot" target="r09014" resp="author"><num value="3">III</num>.25.13 ueniam... deprecati ] ueniam humilius ab eo
deprecetur (sic) V1 </note>
<note xml:id="n09019" place="foot" target="r09019" resp="author"><num value="3">III</num>.25.14 ipse ] ipse est qui V1 </note>
<note xml:id="n09040" place="foot" target="r09040" resp="author"><num value="3">III</num>.25.19 eos ex
ea | post opinionem V2 om. Tametsi quędam damna sint quę si domi aut coram
amicis accipiuntur grauiora fiant, ea tamen per contrariam rationem efficies
leuiora. </note>
<note xml:id="n09092" place="foot" target="r09092" resp="author"><num value="3">III</num>.27.2 nisi si sic | Iuv. 13,6-8 </note>
<note xml:id="n09101" place="foot" target="r09101" resp="author"><num value="3">III</num>.27.2 Si, quod ex Siquidem
Boeth. Cons. phil. 2P4,4-10, ubi post similis est om. Boeth; tui desiderio;
</note>
<note xml:id="n09107" place="foot" target="r09107" resp="author"><num value="3">III</num>.27.2 Boeth. Cons. phil. 2P4,17 hic pro
nam is </note>
<note xml:id="n09117" place="foot" target="r09117" resp="author"><num value="3">III</num>.27.3 Cic. fam. 5,18,2 </note>
<note xml:id="n09127" place="foot" target="r09127" resp="author"><num value="3">III</num>.27.4 accepti detrimenti ] detrimenti quod acceptum est V1
</note>
<note xml:id="n09145" place="foot" target="r09145" resp="author"><num value="3">III</num>.28.2 cf. Sen. de rem. fort. 14,1 </note>
<note xml:id="n09155" place="foot" target="r09155" resp="author"><num value="3">III</num>.28.3 Sen. de rem. fort.
14,2 </note>
<note xml:id="n09164" place="foot" target="r09164" resp="author"><num value="3">III</num>.28.5 potius... existimatur ] potius esse
munus V1 </note>
<note xml:id="n09171" place="foot" target="r09171" resp="author"><num value="3">III</num>.28.6 ipsius deest in V1
</note>
<note xml:id="n09181" place="foot" target="r09181" resp="author">IV. tit V1 FINIS TERTIĘ RATIONIS
CONSOLANDI. INCIPIT QVARTA </note>
<note xml:id="n09193" place="foot" target="r09193" resp="author">IV.1.1 scire ] nosse V1 | ualebit ] poterit V1 | permanare ]
emanare V1 </note>
<note xml:id="n09202" place="foot" target="r09202" resp="author">IV.1.4 dixerunt pro dicere eis libuit </note>
<note xml:id="n09233" place="foot" target="r09233" resp="author">IV.1.5 Cic.
Tusc. 3,14 (30), ubi om. non post ante quam; post meditari add. Cic. secum;
filiae pro familię; post ne quid horum add. Cic. umquam </note>
<note xml:id="n09243" place="foot" target="r09243" resp="author">IV.1.6 accidere possit ]
accidere poterit V1 </note>
<note xml:id="n09246" place="foot" target="r09246" resp="author">IV.1.6 Cic. Tusc. 3,16 (34), ubi Nihil est enim quod;
eleuetque; post qui om. Cic. et; ut et pro ut in; rebus humanis proprio
philosophiae; cogitatio una maxime; deinde quod humana humane; </note>
<note xml:id="n09256" place="foot" target="r09256" resp="author">IV.1.7 intelligo ut sic | Sen. ep. 63,14-15, ubi Annaeum pro
amicum; post carissimum add. mihi; ante quia om. quod; subito pro cito; lege
mortalia </note>
<note xml:id="n09265" place="foot" target="r09265" resp="author">IV.1.7 Precogitati mali immutavit de
Precogitanti mihi | Sen. ep. 76,34-35 </note>
<note xml:id="n09285" place="foot" target="r09285" resp="author">IV.1.9 Cic. Tusc.
3,13 (28), ubi morituros; ob defendendam </note>
<note xml:id="n09309" place="foot" target="r09309" resp="author">IV.1.9 Cic. Tusc. 3,14 (29), ubi aut
pro ut </note>
<note xml:id="n09325" place="foot" target="r09325" resp="author">IV.1.10 Verg. Aen. 6,103-5, =
Sen. 76,33; utrubi uirgo, noua mi; praecepi </note>
<note xml:id="n09332" place="foot" target="r09332" resp="author">IV.1.11 comparaui ] pręcinxi V1 </note>
<note xml:id="n09357" place="foot" target="r09357" resp="author">IV.2.1 Cic.
fam. 4,5,5, ubi add. eo ante officio; tum leuasses pro tu leuasses; imitare;
post quę add.aliis; add. ea ante tute; subiace </note>
<note xml:id="n09367" place="foot" target="r09367" resp="author">IV.2.2
Cic. ad Brut. 17 (1, 9),1-2, ubi pro in… meditare Cic. mihi nunc tibi tute
medeare </note>
<note xml:id="n09384" place="foot" target="r09384" resp="author">IV.3.1 cf. Val. Max. 5, 10, 1, 1-7 | ante deest in V1
</note>
<note xml:id="n09390" place="foot" target="r09390" resp="author">IV.3.1 Val. Max. 5,10,2, ubi pro Quirites... essem Val. Max
'cum in maximo prouentu felicitatis nostrae, Quirites, timerem; post precatus
add. sum; meo casu </note>
<note xml:id="n09414" place="foot" target="r09414" resp="author">IV.4.1 Cic. fam. 4,5,6, ubi apisci; neque id
maius | ęque correxit de ęgre </note>
<note xml:id="n09421" place="foot" target="r09421" resp="author">IV.4.2
Boeth. Cons. phil. 2P4,18, ubi in om. Boeth. </note>
<note xml:id="n09431" place="foot" target="r09431" resp="author">IV.4.3 Cic. fam.
5,16,5-6, ubi eum semper te pro cum te semper; possimus </note>
<note xml:id="n09441" place="foot" target="r09441" resp="author">IV.4.4 Sen. ep. 63,12-13 </note>
<note xml:id="n09450" place="foot" target="r09450" resp="author">IV.4.4 tormento ] dolore V1 | Sen. ep. 63,3-4, ubi ante res
add. fortuita; differo; luctus om. Sen. </note>
<note xml:id="n09460" place="foot" target="r09460" resp="author">IV.4.5 tria loca V1
</note>
<note xml:id="n09471" place="foot" target="r09471" resp="author">IV.4.6 Cic. Tusc. 2,13-14 (31-33), ubi mihi om. Cic;
tuque in ea intuens pro cum... intueberis omnis dolor Cic. pro est dolor; Quid
ergo? ea patieturne; despicientiae quomodo respondebis?; ecquid Cic. pro et
quid; post patientem add. num grauem; potes </note>
<note xml:id="n09478" place="foot" target="r09478" resp="author">IV.4.7 post animus delevit uero </note>
<note xml:id="n09496" place="foot" target="r09496" resp="author">IV.5.1 Cic. ad Brut. 17 (1, 9),2, ubi tibi om. </note>
<note xml:id="n09506" place="foot" target="r09506" resp="author">IV.5.2 deest in
V1 | Hier. ep. 60,29, ubi dominatur pro donatur; conuersatio pro concursatio
reprehendere uolunt, digne lacerasse pro reprehendere... te </note>
<note xml:id="n09519" place="foot" target="r09519" resp="author">IV.5.3 Ter. Andr. 887-88, ubi
888 peccatis pro peccato </note>
<note xml:id="n09528" place="foot" target="r09528" resp="author">IV.5.3 Verg. Aen. 4,32; cf. I,9
</note>
<note xml:id="n09542" place="foot" target="r09542" resp="author">IV.5.5 Cic.
fam. 4,5,6, ubi si qui; ; in omnes suos pro tuos; opera et consilio </note>
<note xml:id="n09555" place="foot" target="r09555" resp="author">IV.5.6 deest in V1 | cf. Ios. Flav.
antiq. Iud. 7,11,5 </note>
<note xml:id="n09569" place="foot" target="r09569" resp="author">IV.5.10 Hier. ep. 40,11 </note>
<note xml:id="n09579" place="foot" target="r09579" resp="author">IV.5.11 Boeth. Cons. phil. 2P5,26-27, ubi uos autem deo
</note>
<note xml:id="n09591" place="foot" target="r09591" resp="author">IV.5.13 cf.
Val. Max. 3,8, ext. 6 </note>
<note xml:id="n09614" place="foot" target="r09614" resp="author">IV.6.1
inimicos correxi ex inimico </note>
<note xml:id="n09625" place="foot" target="r09625" resp="author">IV.6.2 suum... suo ] suo
lętari infortunio V1 | Ov. trist. 5,8,1-2 </note>
<note xml:id="n09632" place="foot" target="r09632" resp="author">IV.6.3 post licet
delevit tamen </note>
<note xml:id="n09639" place="foot" target="r09639" resp="author">IV.6.4 doloris... luctum addidit | quia... luctum ] quoniam
dissimulare luctum nequeunt homines nisi aliquo adhibito solatio V1 </note>
<note xml:id="n09646" place="foot" target="r09646" resp="author">IV.6.5 post Nunc delevit igitur | supremę et ultimę rationis V1
</note>
<note xml:id="n09656" place="foot" target="r09656" resp="author"> IV.7. tit in V1 FINIS QVARTÊ
RATIONIS CONSOLANDI – QVINTA INCIPIT FELICITER </note>
<note xml:id="n09660" place="foot" target="r09660" resp="author"> IV.7. tit in V1 FINIS QVARTÊ RATIONIS CONSOLANDI – QVINTA INCIPIT FELICITER </note>
<note xml:id="n09668" place="foot" target="r09668" resp="author"> IV.7.2 post potiora delevit deligentes (V1 etiam
deligentes) </note>
<note xml:id="n09673" place="foot" target="r09673" resp="author"> IV.7.3 nobis deest in V1 </note>
<note xml:id="n09687" place="foot" target="r09687" resp="author"> IV.8.2 post Hic delevit autem </note>
<note xml:id="n09695" place="foot" target="r09695" resp="author"> IV.8.3 Cic. fam. 4,5,1 </note>
<note xml:id="n09705" place="foot" target="r09705" resp="author"> IV.8.4 Sen. ep. 78,4 </note>
<note xml:id="n09744" place="foot" target="r09744" resp="author"> IV.8.6 Ov. trist. 3,5,11-20, ubi 16
singultatis; 17 sum quoque; 18 carum; 19 manifestaque; 20 abitura </note>
<note xml:id="n09754" place="foot" target="r09754" resp="author"> IV.8.7 Cic. fam.
4,6,1 </note>
<note xml:id="n09764" place="foot" target="r09764" resp="author"> IV.8.8 post merito delevit igitur
</note>
<note xml:id="n09805" place="foot" target="r09805" resp="author"> IV.8.9 Verg. Aen. 1,460-62 |
Verg. ecl. 5,20-28 </note>
<note xml:id="n09832" place="foot" target="r09832" resp="author"> IV.9.3 Ov. trist. 4,3,37-38, ubi 37
fleque </note>
<note xml:id="n09857" place="foot" target="r09857" resp="author"> IV.9.4 Ov. trist. 3,10,1-6, ubi 6 quam...
nomina </note>
<note xml:id="n09907" place="foot" target="r09907" resp="author"> IV.9.5 Ov. trist. 5,1,51-64, ubi 58 et
Ov. pro huic; 60 querulam Procnen Halcyonenque; 62 Lemnia; 63 exaestuat pro cor
ęstuat </note>
<note xml:id="n09918" place="foot" target="r09918" resp="author"> IV.9.8 sed pręcipua pro ac pręcipua </note>
<note xml:id="n09923" place="foot" target="r09923" resp="author"> IV.9.9 eam pro illam </note>
<note xml:id="n09928" place="foot" target="r09928" resp="author"> IV.9.10 post necesse est delevit unumquenque
</note>
<note xml:id="n09933" place="foot" target="r09933" resp="author"> IV.9.11 post alii
nec delevit nullis </note>
<note xml:id="n09966" place="foot" target="r09966" resp="author"> IV.9.11 Ov. trist. 1,1,3-6, 9-10, 7-8,
ubi 6 fuco pro suco </note>
<note xml:id="n09974" place="foot" target="r09974" resp="author"> IV.9.12 Cic. Tusc. 3,27(64), ubi rursus; peccatique; dolere
</note>
<note xml:id="n09985" place="foot" target="r09985" resp="author"> IV.9.13 aptiorem... carmini ] aptius alio
carmine scribere V1 | Ov. trist. 5,1,5-6, ubi 6 suae </note>
<note xml:id="n010009" place="foot" target="r010009" resp="author"> IV.9.13 Ov. trist. 3,1,9-14, ubi 11 clauda;
12 uel pro et; 13 flauus pro cultus; leuis; 14 cultior </note>
<note xml:id="n010029" place="foot" target="r010029" resp="author"> IV.10.1 Cic. ad Brut. 17 (1, 9) 2 </note>
<note xml:id="n010040" place="foot" target="r010040" resp="author"> IV.10.3-4 cf. Diod. Sicul. 1,92,5 </note>
<note xml:id="n010045" place="foot" target="r010045" resp="author"> IV.10.4 si addidit </note>
<note xml:id="n010068" place="foot" target="r010068" resp="author"> IV.10.5 Verg. ecl. 5,29-34 | instituit pro sustinuit
</note>
<note xml:id="n010126" place="foot" target="r010126" resp="author"> IV.10.6 Verg. Aen. 6,867-83,
ubi 867 obortis; 868 O gnate; 873 uidebis; 876 tantum; 880 hostem; 882 rumpas
</note>
<note xml:id="n010138" place="foot" target="r010138" resp="author"> IV.10.8 sermonibus pro litteris </note>
<note xml:id="n010143" place="foot" target="r010143" resp="author">
IV.10.9 nobiscum ] perpetuo nobiscum V1 </note>
<note xml:id="n010152" place="foot" target="r010152" resp="author">
IV.10.11-12 desunt in V1 </note>
<note xml:id="n010159" place="foot" target="r010159" resp="author"> IV.10.12 Hoc... et pro Quod | Cic. fam.
5,13,4-5, ubi Das enim; ab animo; consilio hominis; leuari; etiam
commemoratione </note>
<note xml:id="n010169" place="foot" target="r010169" resp="author"> IV.10.13 Et pro Hoc ipsum et Cicero molitur illis uerbis quę
(illis immutavit de his) ] Hoc Cicero molitus est illis uerbis quę V1 |
scripsit pro perscripsit | Cic. fam. 4,3,1, ubi doleo tamen </note>
<note xml:id="n010179" place="foot" target="r010179" resp="author"> IV.10.14 Cic.
Tusc. 3,25(61), ubi uixerint; post pungat add. Cic. animi dolor </note>
<note xml:id="n010192" place="foot" target="r010192" resp="author"> IV.11.
tit. quintę rationis ] rationis ultimę V1 </note>
<note xml:id="n010196" place="foot" target="r010196" resp="author"> IV.11. tit. quintę rationis ] rationis ultimę V1 </note>
<note xml:id="n010202" place="foot" target="r010202" resp="author"> IV.11.1
cogitationem ] conditionem V1 | possimus ] possumus V1 </note>
<note xml:id="n010207" place="foot" target="r010207" resp="author"> IV.11.2 propiores ] proprios V1 </note>
<note xml:id="n010268" place="foot" target="r010268" resp="author"> IV.11.3 Ov. trist. 4,1,1-18, ubi 1
meis; 8 trahit; 10 iactat; 11 fessus; 16 attenuasse </note>
<note xml:id="n010281" place="foot" target="r010281" resp="author"> IV.11.4 Verg. Aen. 3,660-61 </note>
<note xml:id="n010297" place="foot" target="r010297" resp="author"> IV.11.5 deest in V1 | Hor. Od. 1,7,29-32, ubi
31 uino pellite </note>
<note xml:id="n010310" place="foot" target="r010310" resp="author"> IV.11.6 cf. Cic. Tusc. 2,4 (11); 2,5 (13); 3,3 (6) |
morbis pro membris </note>
<note xml:id="n010320" place="foot" target="r010320" resp="author"> IV.11.7 minima ] nimia
V1 </note>
<note xml:id="n010323" place="foot" target="r010323" resp="author"> IV.11.7 Cic. fam. 4,3,3-4, ubi aut quidem; quę ego
experiens; uiris om. Cic; habemus aliud add. Cic; natura praeditum add. Cic;
non multo plus; etiam si minus </note>
<note xml:id="n010333" place="foot" target="r010333" resp="author"> IV.11.8 Cic. Tusc. 3,6 (13) </note>
<note xml:id="n010340" place="foot" target="r010340" resp="author"> IV.11.9 Assueri regis V1 | post
reginam add. in margine V1 accepit </note>
<note xml:id="n010349" place="foot" target="r010349" resp="author"> IV.11.12 decidunt... retractantur ] labuntur... intuentur
V1 </note>
<note xml:id="n010364" place="foot" target="r010364" resp="author"> IV.12.2 Sen. de rem.
fort. 3,2 </note>
<note xml:id="n010369" place="foot" target="r010369" resp="author"> IV.12.3 Sen. de rem. fort. 15,2 </note>
<note xml:id="n010380" place="foot" target="r010380" resp="author"> IV.12.4 Verg. Aen. 7,116
</note>
<note xml:id="n010397" place="foot" target="r010397" resp="author"> IV.13.1 reuocare ] abstrahere V1 | ei
inicere V1 </note>
<note xml:id="n010408" place="foot" target="r010408" resp="author"> IV.13.2 Verg. Aen. 1, 238-39 </note>
<note xml:id="n010436" place="foot" target="r010436" resp="author"> IV.13.3 Verg. Aen. 1, 235-36 | Verg. Aen. 1,257-60
</note>
<note xml:id="n010461" place="foot" target="r010461" resp="author"> IV.13.4 deest in V1 | Hor. Od.
1,7,25-29 </note>
<note xml:id="n010498" place="foot" target="r010498" resp="author"> IV.13.5 Verg. Aen. 1,390-91,
ubi Namque pro Iamque | Verg. Aen. 6,377-83, ubi 377 duri; 383 terra </note>
<note xml:id="n010505" place="foot" target="r010505" resp="author"> IV.13.6 ademptus est sic </note>
<note xml:id="n010513" place="foot" target="r010513" resp="author"> IV.13.7 Cic. fam.
4,13,5, ubi Familiares uero eius; familiariter... de te pro Cic. mirabiliter de
te et; non cessat pro necesse est </note>
<note xml:id="n010538" place="foot" target="r010538" resp="author"> IV.13.8 Ov. trist. 3,5,23-28
</note>
<note xml:id="n010549" place="foot" target="r010549" resp="author"> IV.13.9 Hier. ep. 40,1 (ep. Tur. PL30) </note>
<note xml:id="n010559" place="foot" target="r010559" resp="author"> IV.13.10 Hier. ep. 40,7
</note>
<note xml:id="n010578" place="foot" target="r010578" resp="author"> IV.14.2 muneribus dignis ] munere digno V1 | caperent ]
capiant V1 </note>
<note xml:id="n010588" place="foot" target="r010588" resp="author"> IV.14.4 Cic. fam. 5,18,2 | Cic. fam. 5,17,5, ubi consolandam...
leuandam </note>
<note xml:id="n010604" place="foot" target="r010604" resp="author"> IV.14.5 Hier. ep. 75,5 </note>
<note xml:id="n010627" place="foot" target="r010627" resp="author"> IV.15.3 pręstiterunt ] dederunt V1 | ita et ] et deest in V1 |
misere ] miseri V1 </note>
<note xml:id="n010630" place="foot" target="r010630" resp="author">
IV.15.3 Fortasse... votis cf. Sen. de rem. fort. 4,2 </note>
<note xml:id="n010653" place="foot" target="r010653" resp="author"> IV.15.4 Iuv. 10,240-45, ubi 242
sororibus </note>
<note xml:id="n010673" place="foot" target="r010673" resp="author"> IV.16.1 cum...ipsorum pro et sua et eorum tum
dignitate </note>
<note xml:id="n010701" place="foot" target="r010701" resp="author"> IV.16.4 ubi inquit deest in V1
| <bibl>Iuv. 13,174-79</bibl>, ubi 179 nimius pro minimus </note>
<note xml:id="n010728" place="foot" target="r010728" resp="author"> IV.16.4 <bibl>Iuv.
13,244-49</bibl>, ubi 249 Teresian </note>
<note xml:id="n010758" place="foot" target="r010758" resp="author"> IV.16.5 <bibl>Verg.
Aen. 4,382-87</bibl>, ubi 385 anima seduxerit </note>
<note xml:id="n010771" place="foot" target="r010771" resp="author"> IV.16.6 <bibl>Vulg. Sap. 5,1-7</bibl>
</note>
<note xml:id="n010785" place="foot" target="r010785" resp="author"> IV.16.7 <bibl>Vulg. Ps. 57,11</bibl>
</note>
<note xml:id="n010798" place="foot" target="r010798" resp="author"> IV.16.8 <bibl>Hier. ep. 41,5</bibl>
</note>
<note xml:id="n010808" place="foot" target="r010808" resp="author"> IV.16.9 <bibl>Hier. ep. 75,1</bibl>
</note>
<note xml:id="n010822" place="foot" target="r010822" resp="author"> IV.16.11 cf <bibl>Cic. Lig. 38</bibl>
</note>
<note xml:id="n010844" place="foot" target="r010844" resp="author"> IV.16.17 ut addidi </note>
<note xml:id="n010850" place="foot" target="r010850" resp="author"> IV.16.17 Iuv. 13,180 </note>
<note xml:id="n010893" place="foot" target="r010893" resp="author"> IV.16.18 Iuv. 13,181-92 </note>
<note xml:id="n010902" place="foot" target="r010902" resp="author"> IV.16.20
Deo... gratificabere ] et Deo et hominibus carus eris V1 | illius uero ] illius
etiam V1 | optione ] opinione V1 </note>
<note xml:id="n010915" place="foot" target="r010915" resp="author"> IV.17.1 ipsorum ]
eorum V1 </note>
<note xml:id="n010922" place="foot" target="r010922" resp="author"> IV.17.2 <bibl>Cic. fam. 4,12,2</bibl>, ubi deterrimo;
offerret </note>
<note xml:id="n010964" place="foot" target="r010964" resp="author"> IV.17.3 Iuv. 13,75-85, ubi
76 idem nemo; 83 deest </note>
<note xml:id="n010981" place="foot" target="r010981" resp="author"> IV.17.3 <bibl>Iuv. 13,107-10</bibl>
</note>
<note xml:id="n010999" place="foot" target="r010999" resp="author">
IV.17.5 consolare uoluisse ] consolasse V1 | Vulg. Ezech. 2,4-7 = Hier. ep.
41,18 </note>
<note xml:id="n011008" place="foot" target="r011008" resp="author"> IV.17.5
Hier. ep. 75,1 </note>
<note xml:id="n011017" place="foot" target="r011017" resp="author"> IV.17.7 inuida pro in uincla; Theophrasti... erudiretur cf.
Cic. Tusc. 3,28 (69) </note>
<note xml:id="n011025" place="foot" target="r011025" resp="author"> IV.17.8 intorquere ac deest in V1 |
<bibl>Vulg. Iob 3,3-4</bibl>
</note>
<note xml:id="n011045" place="foot" target="r011045" resp="author"> IV.18.1 tamquam... sumpsissent ] et quasi aliquam ultionem
ex hoste se sumpsisse putant si V1 </note>
<note xml:id="n011073" place="foot" target="r011073" resp="author"> IV.18.1 <quote>Ov. trist.
3,7,45-52</quote>, ubi 47 fruorque; 51 septem pro omnem </note>
<note xml:id="n011084" place="foot" target="r011084" resp="author">
IV.18.2 se ipsos ] sese V1 </note>
<note xml:id="n011092" place="foot" target="r011092" resp="author"> IV.18.3 Qua
ex re haud ] Qua de re non V1 | regis insultatio pro reges exsultatio ] illa
in... regis Laurentii insultatio V1 --- <bibl>Antiphonae et invitatoria
1642</bibl> Beatus Laurentius, dum in craticula suprapositus ureretur, ad
impiissimum tyrannum dixit: Assatum est iam, versa et manduca </note>
<note xml:id="n011119" place="foot" target="r011119" resp="author"> IV.18.6 <bibl>Ov.
met. 1,557-59</bibl>
</note>
<note xml:id="n011143" place="foot" target="r011143" resp="author"> IV.19.1 et... itidem ] ac religiosis uiris... pariter V1 |
abhorrent pro alieni sunt (quae eadem in V1) | queunt ] V1 poterunt, in margine
vero possunt </note>
<note xml:id="n011148" place="foot" target="r011148" resp="author"> IV.19.2 duos... reliquos ] reliquos uero duos V1 </note>
<note xml:id="n011159" place="foot" target="r011159" resp="author"> IV.19.4 sit... saluator ] passus sit noster saluator V1 |
grassatoribus ] occisoribus suis V1 </note>
<note xml:id="n011164" place="foot" target="r011164" resp="author"> IV.19.5 illi V1, V2 </note>
<note xml:id="n011169" place="foot" target="r011169" resp="author"> IV.19.6 uile presepe V1 </note>
<note xml:id="n011174" place="foot" target="r011174" resp="author"> IV.19.7
inedias multas V1 | sacratissimam ] preclarissimam V1 | uenerandam consputam V1
] ueneranda consputa V2 </note>
<note xml:id="n011189" place="foot" target="r011189" resp="author"> IV.19.9 <bibl>Vulg. Mat. 16,24</bibl>
</note>
<note xml:id="n011201" place="foot" target="r011201" resp="author"> IV.19.10
coronam ] coronam uitę V1 diligenti pro diligentibus ] diligentibus eum V1 |
contolerabimus ] tolerabimus V1 | cf. <bibl>Vulg. 2 Tim 2,12</bibl>
</note>
<note xml:id="n011213" place="foot" target="r011213" resp="author">
IV.19.11 <bibl>Vulg. Iac. 5,1-3</bibl>
</note>
<note xml:id="n011225" place="foot" target="r011225" resp="author"> IV.19.12 <bibl>Vulg. 1 Petr. 2,21</bibl>
</note>
<note xml:id="n011237" place="foot" target="r011237" resp="author"> IV.19.14 pati ]
pati Christum V1 </note>
<note xml:id="n011242" place="foot" target="r011242" resp="author"> IV.19.15 <bibl>Vulg. 1 Petr. 1,2,22</bibl>
</note>
<note xml:id="n011252" place="foot" target="r011252" resp="author"> IV.19.17 et
uoluptates addidit </note>
<note xml:id="n011273" place="foot" target="r011273" resp="author"> IV.20.2 post retineri delevit
et sine grauissimis curis </note>
<note xml:id="n011278" place="foot" target="r011278" resp="author"> IV.20.3 hoc... tempore ] hoc uitę ergastulo isto paruo tempore
V1 </note>
<note xml:id="n011287" place="foot" target="r011287" resp="author"> IV.20.4 gladiis pro gladio </note>
<note xml:id="n011292" place="foot" target="r011292" resp="author"> IV.20.5
post obturatis delevit obstructis auribus </note>
<note xml:id="n011302" place="foot" target="r011302" resp="author"> IV.20.6 tam
diuitias transposuit | exedere ualet ] exedere potest V1 </note>
<note xml:id="n011307" place="foot" target="r011307" resp="author"> IV.20.7 habent ] debent V1 | quę propero sic | celeremque
pro celeriusque </note>
<note xml:id="n011333" place="foot" target="r011333" resp="author">
IV.21.3 <bibl>Vulg. Ps. 48,17-18</bibl>
</note>
<note xml:id="n011348" place="foot" target="r011348" resp="author"> IV.21.5 largiorem delationem V1 </note>
<note xml:id="n011372" place="foot" target="r011372" resp="author"> IV.21.6 inquit pro dicebat ]
diceret V1 | <bibl>Boeth. Cons. phil. 1v1,15-20</bibl>, ubi eheu
</note>
<note xml:id="n011385" place="foot" target="r011385" resp="author"> IV.21.7
<bibl>Vulg. Iob 3,20-22</bibl>
</note>
<note xml:id="n011396" place="foot" target="r011396" resp="author">
IV.21.8 Hannibal, Antonius, et alii V1 </note>
<note xml:id="n011403" place="foot" target="r011403" resp="author"> IV.21.9 atque... uenit ] atque
ut eo... uenerit V1 </note>
<note xml:id="n011408" place="foot" target="r011408" resp="author"> IV.21.9 ei om. V1 </note>
<note xml:id="n011416" place="foot" target="r011416" resp="author"> IV.21.10 cuncta pro
uniuersa | debentur immutavit de debent (V1 debent) </note>
<note xml:id="n011423" place="foot" target="r011423" resp="author"> IV.21.12 licere addidit | quanto minus V1 </note>
<note xml:id="n011430" place="foot" target="r011430" resp="author">
IV.21.13 astruitur correxit ex asstruuntur (V1 astruitur) | uniuersa...
condidisse ] propter hominem condidisse uniuersa V1 | uiuere habet ] uiuere
debet V1 | a quo eam et ] a quo et V1 </note>
<note xml:id="n011435" place="foot" target="r011435" resp="author"> IV.21.14 post temeritate delevit ipsius | post accommodat
delevit uel deputat </note>
<note xml:id="n011442" place="foot" target="r011442" resp="author"> IV.21.15 post
imbeccillitati delevit potius </note>
<note xml:id="n011447" place="foot" target="r011447" resp="author"> IV.21.16 prę ] per V1 | dolores...
contumelias ] dolorem uel contumeliam V1 | consciuisse ] constituisse V1
</note>
<note xml:id="n011452" place="foot" target="r011452" resp="author"> IV.21.17 omnes addidit </note>
<note xml:id="n011459" place="foot" target="r011459" resp="author"> IV.21.18 fortior... minorem ]
fortior minorem dolorem V1 </note>
<note xml:id="n011464" place="foot" target="r011464" resp="author"> IV.21.19 Hinc pro Vnde ] Quare sic V1 </note>
<note xml:id="n011469" place="foot" target="r011469" resp="author"> IV.21.19 <bibl>Isid. syn. 47-50</bibl>
</note>
<note xml:id="n011485" place="foot" target="r011485" resp="author"> IV.22 titulum e V1
sumpsi </note>
<note xml:id="n011492" place="foot" target="r011492" resp="author"> IV.22.1 precipui...
uoluit ] loci quos precipuos nobis diuina uoluit clementia innotescere V1
</note>
<note xml:id="n011499" place="foot" target="r011499" resp="author"> IV.22.2 Vltimo namque V1 </note>
<note xml:id="n011507" place="foot" target="r011507" resp="author"> IV.22.3 cf. <bibl>Ter. Eun. 95.</bibl>
</note>
<note xml:id="n011519" place="foot" target="r011519" resp="author">
IV.22.4 longius quam sperabamus ] longius sperato V1 | <bibl>Cic. fam.
4,13,7</bibl>; pro quęque legitur apud Cic. et in V1 quae ut... maximo ]
ut maximo sis V1 </note>
<note xml:id="n011529" place="foot" target="r011529" resp="author"> IV.22.5 cuius ] quorum V1
| pater et deest in V1 | sęcula ] sęcula sęculorum V1 </note>
<note xml:id="n011533" place="foot" target="r011533" resp="author"> In fine: Stephanus Sabinus escripsit V2 </note>
</div1></back>
</text>
</TEI>
Nikola Modruški (c. 1427-1480) [1465], De consolatione liber, versio electronica (, Italija), Verborum 79291, Ed. Neven Jovanović [genre: prosa oratio - tractatus] [word count] [modrncons].
|
