A

A, vel AB, Latini interpretes ponunt pro Hebraeo מן Min: Graeci plerumque ἀπὸ , aut etiam ὑπὸ . Varia autem habent istae praepositiones significata, usus, aut etiam abusus in omnibus linguis: de quibus rudior auditor monendus est, etiamsi multi eorum non minus in prophanis quam in Sacris literis usitati notique sint. Comparationem notat. nam Hebraei, cum non habeant comparativos ac superlativos, positivis pro eis utuntur, apposita particula comparativa Min, Quam vel Ab: vel additis, vel omissis adverbiis intendendi. Psal. 119. Ab inimicis, a senibus et praeceptoribus meis sapiens fui: id est, sapientior illis, aut quam illi: nam in comparatione plerunque eam per Quam exprimunt. Ponitur ibi praepositio Min, a vel ab, pro Latino Quam. Psal. 8. et Hebr. 2. Minuisti eum paulisper ab angelis: id est, prae angelis, aut infra angelos. Lucae 18. Amen dico vobis, descendit hic iustificatus in domum, ab illo, aut prae illo, vel magis quam ille. Sic Psal 119. Anima mea expectat Dominum a custodientibus mane: id est, magis avide expecto auxilium Domini, quam nocturni vigiles matutinum tempus. In hisce similibus exemplis ponunt Hebraei suum Min integrum aut mutilatum, adscripto solo Mem. Significat crebro metam, a qua aliquid incipit, sive â tempore, sive a loco, re aut persona. ut, A diebus, a mense aut a tempore: id est, pest eam diem, tempus aut mensem Esaiae 18. A populo terribili ex quo ipse et ultra. Verum quod significet me tam tendendo deorsum, citra, versus aut erga nos, seu idem quod De, non est dubium: eoque nec pluribus exemplis opus habet. Videtur autem nonnunquam idem valere quod Ante, seu metam sursum versus aut ultra tendendo: ut cum Septuaginta ac Vulgata verterunt in Psal. 110, mischechar, Ante auroram seu luciferum genuite. Sic accipitur Proverb. 8 bis, Dominus possedit me מפעלו mipealau, Ante opera sua. Et mox, Constituta sum טקדמי micadme, ante primordia terrae. Atque ob hac significatione Ante videtur venire illa eius comparativa significatio, veluti per quandam metaphoram. Nam in comparatione alterum comparatorum uidetur praeire, antecellere aut praestare in aliquo alterius et hoc sequi. Hinc est quod pro illo comparativo Meo ponatur crebro Prae, quod etiam significat praecisionem quandam, seu idem quod ante: ut praeire, idem quod anteire. Hanc vero significationem, ut idem valeat quod Antea, ideo obtinere cupio, quia in prima epistola Ioannes dicens, Quod fuit ab initio, et loques de secunda persona, omnino videtur idem indicare, ac quod fuit ante omne principium. Nam et res, nempe aeternitas secundae personae, id postulat: et Ioan. 1. dicitur eadem persona fuisse non ab initio, sed in ipso mitio iam extitisse. Quare si in ipso initio rerum omnium iam extitit, oportet eam iam antea fuisse, non quasi ab initio aut cum initio coepisse. Sic etiam Prover. 8, cum de aeternitate sapientiae Dei dicitur, quod etiam aliqui de filio Dei intelligunt, aliquoties illud, Dominus possedit me initio viarum suarum, exponit per Ante, dicens, Sapientiam Dei fuisse antequam omnino quicquam fieret, institueretur, crearetur aut fabricaretur, sive caelum sive terra. Tale est illud dictum Dei Isaiae 43, Etiam a die מיום ego sum: id est, ante diem, vel ante quam dies essent, ut Monsterus vertit. ubi manifeste a, מן Min, significat ante. Causa vero huius hebraismi et obscuritatis etiam ea esse potest, quod Min, A vel Ab, omnino in genere initium ab aliqua meta temporis aut loci indicat, sive sursum, sive deorsum, sive ultra, sive citra, sive ante eam metam, sive post. A initio igitur accipetum sursum, tum deorsum. Certe Proverb. 8, ut dixi aliquoties, illud A vel Ab ipsamet Scriptura exponit per Ante. inquit enim Dominus: Possedit me initio viae suae, ante opera sua. A seculo principatum habui, a principio, Ante terram, cum nondum essent abyssi, etc. Antequam montes fundati essent, etc. Non dum fecerat terram, etc. Quando praeparabat caelos, illîc eram, etc. Propter. Psal. 68. A templo tuo Ierusalem tibi offerent munera reges: id est, propter templum. Unxit te Deus oleo laeticiae a consortibus tuis: Psal. 45 id est. propter consortes tuos, seu in eorum commodum. A voce gemitus mei adhaesit os meum carni meae: Psal. 102. pro, ob assiduum dolorem et lamentationem. Excitatus est Dominus tanquam potens aut fortis clamans a vino: id est, vinum aut ebrietatem. Ut robustus ebrius subito expergefactus, qui non tantum clamore, sed et factis solet omnibus esse molestus, terribilis ac intolerabilis: sic Deus commotus ira subito prosiliet, et perturbabit ac affliget impios Psal. 45. Et ab oppressione ac gemitu pauperum: id est, propter Psal. 12. Fugere ab arcu, a gladio, videtur itidem significare propter Matth. 13, A gaudio eius abit, et vendit omnia, ac emit agrum: id est, propter. Sic 28. A timore eius concussi sunt custodes: id est, propter Lucae 22, Dormientes a tristicia: id est, propter. de quo mox. Thucydides quoque, et Septuaginta sic saepe in Psalmis, praepositione ἀπὸ utuntur. Sic et Epistola ad Hebraeos cap. 5. ait, Christum esse exauditum propter pietatem aut religiositatem suam, quum preces Deo cum valido clamoro ac lachrymis obtulisset. Vocabula omnino id significant, sive praepositionem, sive nomen εὐλάβεια expendas. Convenit etiam optime sensus, quia ideo tandem filius est liberatus ex sua horrenda exinanitione, quia sua pietate ac obedientia Deo, eiusque legi plenissime pro genere humano satisfecit. Quare ibi mox huic pietati ac obedientiae in patiendo praestitae tribuitur consummatio, perfectio et acquisitio salutis omnium credentium.

A FACIE DEI,

non raro idem valet, quod a Deo, seu causam efficientem. ut Esaiae (57.) 87. A facie Dei spiritus induit corpus, et flatus ego feci: id est, animas. Locus contra traducem animae notabilis. Significat enim, animas aut spiritus a Deo in corpus infundi. Humiliari a facie Dei, id est, metu Dei, 2. Paral. 34. Eadem ratione dicitur interdum A facie gladii. Sed de hac loquutione, A facie vide et infra in FACIES. At, ut Gen. 13. Profectus est Loth מקדם mikedem, ab oriente: id est, ad orientem. nam Sodoma tunc Lotho et Abraamo fuit orientalis. Sed loquitur forte Moyses respectu sui, qui ultra Iordanem istum librum scripsit. Sic saepe מרהוק merachoc, a longinquo: id est, in longin quum. Sic in Psalmo, Resonet laus eius a finibus: id est, usque ad fines terrae. Apud denotat Num. 32. Eritis innocentes a Domino, et ab Israel. 1. Sam. 20. Finita est malitia ab eo: id est, apud eum. Exod. 33. Abstulerunt ornamenta sua a monte Oreb: id est, iuxta. Causam efficientem notat, et exprimendum esset per ὑπὸ , et Latine aliquando Propter. Sed in Novo testamento valde crebro ἀπὸ pro ὐπὸ positum legas. Sic Matth. 11. Iustificata est sapientia a filiis suis. Matth. 16, Oportet filium hominis multa pati a sacerdotibus. A bono ad malum: Gen. 31. A bove usque ad pecus: 2. Sam. 13. A cive ad peregrinum. Exod. 22 Ab acinis usque ad corticem: Num. 15. A parvo ad magnum, a viro ad mulierem, a puero ad senem: Num. 6. Subintelligitur, numerando aut computando, cum omnia eius generis vult Scriptura excludere aut includere. Sic solet duas metas aut extremitates ponere, et alia omnia eiusdem generis in medio includere. A Deo esse aliquid, scilicet autore, praecipua causa efficiente. A Deo erat conflictus: 1. Par. 5. 13. A me venient praedatores eis: Ierem. 51. Negationem aut privationem significat,

-- 14 --

3/4 sicut et Latinum A vel Ab. unde Grammatici Ablativo casui, cui haec praepositio familiaris est, nomen fecerunt. Psal. 21, Semen eorum perdes a filiis hominum: id est, ne sint amplius in numero hominum. Zophon. 3, Despoliatae sunt urbes a non viro. Ier. 33, Desertus est locus a non homine. Ier. 7, Et sepelient in Tophet a non loco. Esa. 5, Captivus est ductus populus meus a non scientia. Ierem. 48, Venite disperdamus eum a gente: id est, ut non sit gens. Ierem. 13, Non miserebor a perdendo eos: id est, ne perdam. Sic Latini, A prandio, a coena, pro ex. Item, A fratre venio: id est, discedens ab eo. Sic, Haud ab re erit: pro, sine re, aut fructu. Sic et in compositione saepe graeco more A et Ab Latinis privationem notat: ut in Abiuro, ablacto, abnuo, aufero, abrogo, abeo, et similibus: quod etiam Graecum ἀπὸ , unde Latinum A vel Ab deducitur, non raro valet. Sic et Germani ludunt in praepositione sua Von, Das ist von silber, quod vel ex, vel sine interpretari queas. Sic et Ab ac מן min saepe ambiguum est. Mirabilior est scientia a me Psal. 139. Non ambulavi in magnis et occultis a me: Psal. 131. pro, non concupivi, non tentavi quae sunt supra meas vires aut conditionem, ut solent arrogantes et superbi. Ab hominibus te eiicient: Dan. 4, pro ne sis, habearis aut computeris inter homines. In hac privationis notione posita, inter dum peregrino seu alieno a se verbo duplicat significationem. Zach. 9 Castrametabor circa domum meam At exercitu, a transeunte et redeunte: id est, ita castra metabor, ut simul eam custodiam a quovis hostili exercitu, quoquo modo circa eam vagante Notat igitur illud verbum non tantum castrametationem, sed etiam id quod sequitur: nempe defensionem eius, circa quem castra posuisti. Prorsus simile exemplum, ac etiam usum huius praepositionis, depromit Alciatus ex Neratio Prisco Iurisconsulto, qui inquit: Cum vir uxori legat, si ea a liberis non nupserit: id est, non discesserit ab eis, eosve deserverit, se alteri marito tradendo. Dum enim marito sese dedit, eique se agglutinat, necessario deserit suos, sive parentes sive liberos, ac eorum reifam. administrationem, quam non potest solita diligentia suoque arbitrio procurare, dum novo marito per omnia obtemperare cogitur. Sed de hoc Hebraismo dicetur etiam in Regulis Universalibus, de Verbo et Praepositione. Aliquando praepositio ista, sicut et aliae: semel praeponenda uni substantivo, additur etiam alteri, qui ab hoc regi debebat. Genes. 6. Ab omni vivente, ab omni carne: pro, ex omnibus viventibus omnis carnis. Sic Psal. 110, Ab utero, ab aurora ros nativitatis tuae: id est, ab utero aurorae, vel, sicut ab utero aurorae. De quo hebraismo dictum est in nominibus. Non raro etiam pro eadem Hebraea praepositione min, ponunt ex: de qua suo loco postea.

ABBA.

Hanc voculam coniungit cum voce Pater, Christus sua in precatione, Marc. 14. et Paulus dicit Rom. 8, et Gal. 4, Spiritum gementem in pectore nostro, clamare Abba pater. Venit autem haec vox Syriaca ab Hebraeo, Ab pater. Quod vero reduplicatur Syriace et Graece, Augustinus dicit ideo fieri, ut Scriptura testetur, Deum pertinere ad Syros et Graecos. Hieronymus Tom. 9, interpretationis gratia Graecam esse adiectam dicit. Alii putant in geminationem hanc Emphaseos gratia adiici, ut bis et perpetuo patrem suum Deum pii ingeminent ac vocent. Quod sane tum natura invocationis Deum solicitantis, tum ardor gemitus solet facere, ut scilicet idem saepius ingeminet. Sed obstat articulus ὁ , qui indicat, pater poni nominative. Ad quod respondent aliqui, fieri interdum in sacris, ut rectus pro vocativo ponatur. Math. 1. Ioseph filius, ὑιός David, ne timeas accipere Mariam. de quo hebraismo in nominibus, et in voce PATER. Erasmus probat sententiam de ingeminatione ab Emphasi, Rom. 8. Contrâ Gal. 4 improbat. Verum de natura reduplicationum dicetur in Regulis universalibus. Illud vero notabile et memorabile est, quod scribit Erasmus hisce verbis: Abbas vocatur summus monasterii gubernator, quia scilicet aetate, eruditione, pietate, benevolentia, beneficiis et instructione patrem caeteris exprimat, aut certe exprimere deberet.

ABBREVIARE gignit quosdam Idiotismos, quos necesse est explicari. Anima abbreviata alicuius dicitur, pro pertaesa, aut vehementer contristata. Sic dicitur esse abbreviata anima Dei ob calamitates Israelitarum, Iud. 10: Et servierunt Domino, cuius anima est abbreviata in labore Israel. Item, populi Israelitici anima est abbreviata ob laborem et longitudinem itineris: Num. 2, Et abbreviata est anima populi in via: pro, coepit eos taedere perpetuae peregrinationis, aut coeperunt dolere et animum despondere ob illas perpetuas profectiones. Sic quoque Iob 21 habetur: Quare non abbreviabitur spiritus meus? pro, quare non desponderem animum? Manum abbreviari alicuius, pro, imminui potentiam. Num. 11 Num abbreviata est manus Domini Isaiae 50, Nunquid abbreviando se abbreviavit manus Dei, ut non redimat? An non est potentia in me ad eruendum? Sic et Isaiae 59 habetur: Non est abbreviata manus Domini, ut salvare non possit. Eadem phrasis et de humana potentia dicitur 2. Reg. 19, Num habitatores earum abbreviati manu? pro, imbelles et imbecilli. Dicitur et Spiritus Domini abbreviatus, in hoc sensu, Mich. 2, Nunquid abbreviatus est spiritus Domini? Exponunt aliqui, de spiritu Dei in prophetis. quasi dicat, An minor et contemptior spiritus prophetiae? Dies abbreviati, Marc. 13, Nisi Dominus abbreviasset dies illos. id est, pauciores effecisset, decurtasset illud tam triste et periculosum tempus. Non nimis necessaria annotatio Chrysostomi est super Matth. 24, Abbreviatos dies, et longitudinem dierum, de imminuto aut aucto numero dierum, non de quantitate singularum dierum intelligendum esse. Hoc enim sponte cuivis occurrit. Vulgata versio utitur hac voce Abbreviationis, Isa. 10, et Rom. 9. Sed neutro loco est in ipsis fontibus.

ABDITUM, aut potius latibulum Domini: Psal. 91, de quo vide Absconditum, et Umbraculum.

ABDUCERE alîquem cum operantibus iniquitatem: Psal. 125, Declinantes autem, etc. abducet Dominus cum operantibus iniquitatem: id est, puniet eos cum illis, aut instar illorum.

ABIES, per metaphoram significat laetum quid, ac salutare. Sic Ose. 14 dicit Deus ad Israelem: Ego exaudiam et respiciam eum, ego ero ei abies virens: ex me fructus tuus inventus est. Contra, Deus non ferens opem, dicitur nobis esse solitudo, quia non ferat nobis opiferum fructum. Saepe cum Prophetae praedicunt, Ecclesiam florituram etiam in locis idololatriarum, utuntur hac phrasi: In locis aridis erunt stagna et fontes, et ibi crescent abies, quercus, cedrus, et aliae elegantes ac utiles arbores. de qua re postea in voce Stagni, Ariditatis, et Fontium. Ligna abietum aliquando significant instrumenta Musica, ut 1. Sam. 6. Ut luderent coram Domino in omnibus lignis abietum: id est, instrumentis inde confectis. Abietes trement: Nahum 2, id est, proceres, per metaphoram sic dicti: aut hastae, per synec dochen, quia inde confiunt. Vide infra in voce ARBOR.

ABIICERE est, cum quodam odio aut nausea negligere, aut a se removere. Sic Deus dicitur per metaphoram, abiicere, aut non abiicere a se, vel totum populum, vel singulos homines. Psal. 94, Non abiiciet Deus populum suum 1. Sam. 15. Quoniam abiecisti mandatum, abiecit te Dominus, ne sis amplius rex. Ionae 2, Abiectus sum a conspectu Domini. Isa. 41: Elegi te, non abieci. Sic contrâ crebro dicitur populus abiicere legem

-- 15 --

6 Dei. Isaiae 5, Amos 2. Sic Paulus negat se abiicere gratiam Dei, Galat. 2. Contra autem idem nos adhortatur, ut abiiciamus opera tenebrarum, Rom. 13. et omnem immundiciem. Iac. 2, id est, magno fastidio ac detestatione reiiciamus impiam vitam et pravos mores. Abiectus, pro contempto ac despecto. Psal. 8. Elegi abiectus esse in domo Domini, quam, et c. id est, infimus ac despectissimus esse in Ecclesia, aut alioqui inter homines, veram pietatem sectando. Abiectio. Psalm. 22, et Thren. 3. in Vulgata versione ponitur Abiectio plebis, sed in Hebr. est aliud verbum בזוי bezui. significat autem rem contemptam extreme, ac ab omnibus reiectam.

ABIRE, habet quidem aliquos idiotismos, non tamen adeo obscuros, ut eos prolixe explicari sit necesse Abire in consilio impiorum, Psal. 1. pro, impia consilia sequi. De quo loco infra in voce Consilium. Abire post idola post deos gentium, post vanitatem, etc. significat falsas idololatricasque doctrinas ac religiones sectari. Abire aut everti post satanam, 1. Timoth. 5, est dedere se impietati ac flagitiis, atque ita imputa vita sequi satanam, deserto Christo. Abire aliquando deficere ac perire significat. 1. Sam. 9. Panis abiit de vasis nostris. Abire in consiliis suis, et duritia cordis sui mali, Ier. 7: id est, sequi consilia sua mala. Isa. 57. Abiit rebellis per viam cordis: id est, fecit quicquid gratum fuit illi. Abierunt post duriciem cordis sui, et post Baalim, Ierem. 9. quod est, sequuti sunt cor suum durum. Vide praepositionem POST.

ABLACTATUS, per metaphoram significat pios, esurientes, et expectantes iustitiam et opem Dei. Sic dicit Esaias, quod Deus docebit veritatem suam non illos saturos et ebrios pseudoprophetas, eorumque similes auditores, sed ablactatos et amotos ab uberibus: id est, perinde cupidos veritatis ac iustitiae Dei, sicut qui ablactantur, summo desiderio quaerunt et expetunt matrem. Eadem similitudine et Psal. 131, Scriptura utitur. Dicit enim Psaltes, se non grandia et mirabilia quaedam huius mundi (ut sunt opes, potentia, dignitates, gloria) sectatum esse: sed tantum in solum Deum sperasse, eumque expectasse, non aliter ac infans ablactatus toto animi affectu et oculis ipsis expetit, quaerit et expectat matrem: et denique hortatur omnes, ut sperent in Deum. Intellectus autem verborum illorum, quoniam varie torquentur hic est: Certe posui aut direxi, videlicet ergate, et tranquillavi, aut quiescere feci animam meam, scilicet ab omnibus carnalibus cupiditatibus octurbis. Sicut ablactatus aliis omnibus neglectis, in solam matrem intentus est, eamque desiderat: sic apud me anima mea omnibus neglectis, in te solum intenta est, te cogitat, te desiderat. Est sane ad modum pulchra descriptio fidei, ac cordis credentis, solumque Deum respicientis, et ex eo pendentis.

ABLUERE, aliquando per metaphoram significat abolitionem peccatorum: tum eam quae fit imputatione, quae idem est cum iustificatione: tum etiam inhaerentium sordium aut malitiae, quae fit reali renovatione. Isa. 4, Cum abluerit Dominus sordes filiarum Sion, et sanguinem eius laverit de medio eius. 1. Corinth. 6. Et hoc quidem aliquando fuistis, sed abluti estis. Hebr. 10. Abluti corpus aqua munda Ablue peccata tua, Act. 2. id est, patiare ea sanguine Christi ablui. Verum de hoc composito, in simplici verbo LAVARE.

ABNEGARE, vox in sacris usitata, significat in genere repudiare, relinquere, aut plane deserere aliquod dogma, personam aut rem. Accipitur vero tum in bonam, tum etiam in malam partem. In malam, ut si quis quoquomodo, vel verbis, vel sermone, vel gestu, aut nutu aliquo significet, aut subindicet se abhorrere a doctrina Christiana vel tota, vel aliqua parte eius. Quod etiam silentio alicubi fieri potest, cum, ubi loquendum esset, tacemus. Non enim frustra dicitur: Qui tacet, consentire videtur. Caeterum de Abnegatione, eiusque significatis, aliquid etiam infra in verbo NEGO disseretur. Contrarium eius est Confiteri. Damnatur itaque hoc scelus gravissime, Matth. 10, Lucae 12. ubi verbum Negare idem valens ponitur. Paulus porro 2. Timoth, 3 dicit, et illos abnegare virtutem pietatis, qui impie vivunt. Porro in bonam partem accipitur, cum iubemur Abnegare nosmetipsos, ac nostra, qui pie vivere et Christum sequi volumus, Matth. 16, Lucae 9. id est, ita penitus nos addicere Christo, et toto pectore regnum caelorum quaerere, ut eius gratia parati simus quidvis ferre, facere ac pati, sive in bonis, sive in corpore, tanquam si iam nec pili quidem nos nostraque omnia faceremus. Tit. 3, iubemur abnegare impietatem et secularia desideria: id est, penitus illis, totoque pectore valedicere. Simile huic est verbum Abrenuncio, quo in renunciando satanae ac mundo in Baptismo utimur.

ABOMINATIO, et Abominor, vox composita ab aversanda aliqua re tanquam tristi omine, dicitur, cum scilicet abhorremus ab aliqua re: quin et eam insuper execramur ac detestamur, tanquam simul et foedam et perniciosam. Genes. 46, dicitur Aegyptiis omnis pastor esse abominatio. Et 1. Sam. 27, dicit rex Achis, Davidem abominari populum Israeliticum. Sic Levit. 11 dicitur, animalia immunda debere nobis esse abominationi, nec de eis vel comedendum, vel tangendum quicquam. Omnia vero impia dicuntur esse Deo abominatio: ut illusor, corpravum, iniusta mensura, labium mendax, via impii, arrogans, et similia. Proverb. 3, 11, 12, 15, 16, et 24, ac alibi passim in Scriptura. Tametsi Proverb. 6 dicatur peculiariter, septem esse Deo abominabilia. Caeterum praesertim falsae religiones ac idola, tanquam res detestandae et execrandae, simpliciter dicuntur Abominationes, tanquam si hoc nomen esset eis proprium, posito abstracto pro concreto et eius subiecto. 2. Reg. 13. 2. Paral. 33. 34. 36. Iere. 16. Ezech. 5. 7. 8, et alibi passim. Causa huius appellationis est, quia nihil est Deo et vere piis abominabilius, quam idola, et falsa doctrina. Ideo ea Spiritus sanctus simpliciter Abominationes vocat: ut Comicus ille, scelus pro scelerato dixit, per Auxesin. Verum quia inter omnes abominationes aut idololatrias, quae unquam fuerunt, una vel in primis est eximia ac summa, nempe meretrix Babylonica, aut Antichristus: ideo illam praedicit, et sic specialiter vocat Daniel cap. 9. Sic et Christus Matth. 24, et Marc. 13. Nec tantum ei hoc abominationis nomen tanquam maxime genuinum tribuit Propheta, sed etiam addit, Abominationem desolationis, id est, idololatriam horribiliter Ecclesiam ac regnum Christi desolantem et vastantem. Fuerunt quidem et aliae abominationes ac idololatriae innumerae omnibus temporibus: sed quae tantum damni regno Christi dederit, ut haec, nulla unquam fuit, nec erit. Aliae enim haereses plerunque vel singulos errores, vel certe paucos habuerunt, et brevi tempore duraverunt. At haec est cloaca aut sentina errorum, et diutissime regnavit, idque magna ex parte potenter ac libere. Non enim est antea acriter ita perpetuo oppugnata, sicut aliae. Addit vero non sine causa Christus, quod in loco sancto stabit: id est, in ipso vero Dei populo, religione, ac hominum conscientiis. Quomodo stet, et semet pro Deo ostentet iste homo peccati, in templo Dei, satis explicat Paulus 2. Thess. 2. Adiicit vero Christus praeterea gravem admonitionem, inquiens: Qui legit, intelligat. ut ostendat, grande mysterium hic contineri. Nimium ergo frigidi, ne dicam inepti sunt, qui intelligunt abominationem desolationis a Christo et Daniele praedictam, esse exercitum Romanum. Fuerant et ante ibi exercitus Syriaci, ex fece hominum sceleratissimorum et impientissimorum

-- 16 --

7/8 conglobati, qui ceperant, et diu tempore Machabaeorum tenuerant Hierosolymam: nec tamen eos Daniel hisce verbis significari voluit. Nec obscure etiam Apocalypsis ad Antichristum hoc dictum trahit, cum pingit meretricem Babylonicam, tam splendide vestitam, ac superbe equitantem, gestantemque aureum poculum plenum abominationum, de quo propinet regibus ac magnatibus orbis terrarum: eamque matrem omnium abominationum vocat. Hoc igitur horrendum monstrum Caci Romani, cum toto suo famulitio, omnibus flagitiis, ac spiritualibus et corporalibus latrociniis, est abominatio desolationis, a Daniele et Christo praedicta. Memorabilis est et illa Christi sententia de Pharisaeis iustitiariis, Lucae 16: Vos estis qui vosmetipsos iustificatis coram hominibus, sed Deus novit corda vestra. Quod enim est eximium inter homines, coram Deo est abominatio. Unde apparet, quantopere Deus sanctulos istos operarios et iustitiarios oderit. Isaiae 14, abominatio ponitur pro abominabili idolo latria. Quem ad modum autem Scriptura vocat abominationem, posito abstracto pro concreto, ipsa idola, eorumque cultus et cultores: ita et omnia alia tetra peccata. Oriuntur autem hîc variae loquutiones, quarum aliquas explicabimus. Abominationem facere, id est, tetros cultus: Deut. 12, Omnem abominationem Domini, quam odit, fecerunt diis suis: pro, omne id quod maxime detestatur Dominus. Sic 1. Reg. 12. Et abominationem fecit valde, eundo post idola: pro, rem valde abominandam. Abominationes super aliquem proiicere, pro, reddere turpem, foetidum ac sordidum. Nahum. 3: Proiiciam super te abominationes, atque contumeliis afficiam te ponamque tanquam inquinamentum. Abominatio pro idolo, crebrum est. Sic abominatio Ammonitarum, 1. Reg. 11. Abominatio Aegyptiorum. In abominationem posuistis terram: Ierem. 2. pro, terram meam fecistis mihi abominabilem vestris idololatriis. Iuxta abominationes gentium, 2. Reg. 21. Fecit malum iuxta abominationes gentium: pro, fecit abominanda in suis idololatriis, et aliis sceleribus.

ABSCINDI, est amoveri, tolli e medio. Psal. 75. Non abscindet in fine misericordiam suam: id est, non removebit. Hab. 3. Abscindetur ab ovili pecus. 1. Reg. 9. Non abscindetur tibi vir a throno Israelis. Gal. 5. Utinam abscindantur, qui vos inquietant: id est, divinitus puniantur et exterminentur, veluti cum ramus de arbore praescinditur.

ABSCONDERE, et Abscondi, praeter propriam significationem, figurate significat nonnunquam liberationem: quod quae abscondita sunt, tuta esse videntur ab iniuria: et quae tuta reddere volumus, abscondimus, sicut Deus abscondit Ieremiam et Baruch, ne occiderentur, Ierem. 36. Exempla huius significationis sunt innumera. ut Psal. 64: Absconde me a secreto malignorum: id est, protege. Iob 5: A flagello linguae absconderis: pro, liberaberis. Psal. 31. Abscondes eos in abscondito faciei tuae: pro, liberabis, proteges benigno favore. Psalm. 91. Qui habitat in abscondito Domini, in umbra omnipotentis Dei commorabitur. Eadem phrasis est et Psal. 27. Zoph. 2. Sic Absconditum, aut Latibulum Domini, saepe ponitur pro eo loco, ubi Deus suos servat, vel potius pro ipso eius favore ac defensione. Sic pii vocantur Absconditi Dei, Psalm. 48. Consultaverunt adversus absconditos tuos. Psalm. 32, Tu absconsio es mihi, ab angustia custodis me. Sic etiam Christus dicitur futurus Latibulum a vento, Isaiae 32. ¶ Ignorare. Abscondi non raro ignota nobis dicuntur, similitudine aut Metaphora quadam: quia negocia aut res nobis ignotae veluti abscondisse se a nobis videntur, ut eas cernere non possimus. Aut ponitur per Metalepsin, vel Synecdochen, verbum causae pro effectu: occulatio enim causa ignorantiae est. Sic et Latini ac Graeci dicunt, aliquem aliquid latêre, pro ignorari ab eo: quasi illud ignoratum se coram eo abscondisset, ac latitaret. 1. Reg 10 2 Par. 9. Non fuit verbum absconditum a rege Salomone: pro, nihil eum latuit, nihil ille ignoravit, omnia scivit, ad omnia quaesita reginae respondere potuit. Sic 2. Sam. 14. Ne abscondas a me verbum quod te interrogo. Sic Levit. 5. Si tetigerit rem immundam, et fuerit absconditum ab eo: id est, ignotum ei. Sic et votum uxoris absconditum marito, dicitur Num. 5. pro ignoto. Saepissime autem dicitur nihil esse Deo absconditum, id est ignotum. Gen. 18. Isa. 40. Ut quid dicis Iacob, abscondita est via mea a Domino? pro, ipsi ignota. Sic Psaltes orat Psalm. 119, Ne abscondas praecepta tua a me. quod idem est ac, doce me viam tuam. Sic impii Iob 24 dicunt, Quare non essent abscondita a Deo tempora? Abscondi alium ab alio, Genes. 31, pro recedere, longius removeri alium ab alio, ne eum videre, aut de eo multa nosse queat. Sic Iob 17, absconditum cor ab intellectu, est cor carens aut privatum intelligentia. ¶ Privare. Abscondere ab aliquo superbiam, est privare eum illa, humiliare eum, Iob 33. Ut superbia a viro abscondat Deus. Sic, abscondere ab aliquo molestiam, Iob 3. ¶ Negligere. Abscondere se aliquem ab alio, significat aliquoties non opitulari illi. cui simile est Germanicum, cum imploras amicorum opem, Nemo domi est. De Deo sunt haec exempla. Psalm. 89. Usquequo abscondes te Domine in seculum? Sic Psalm. 30. Abscondisti faciem tuam, et sum territus. Talia exempla sunt Psalm. 44. 69. 13. 11. Sic Mich 3. Et abscondet faciem suam ab eis eo tempore. Contra, respicere, illuminare faciem. De homine autem haec sunt exempla Isa. 58. Non abscondes te a carne tua: id est, a tuis cognatis et consanguineis, eos ne prives tua ope. Deuteron. 22. Non videbis bovem fratris tui, aut agnum aberrantem, et abscondes te ab eis: pro, non dissimulabis, quasi non videas. Similis huic locutio, tametsi in contrario sensu, est illa Levit. 20. Si abscondendo abscondat populus terrae oculos suos a viro illo idololatra: pro, si conniveat et negligat castigare illum, si simulet se non videre ubi Abscondere pro Connivere ponitur: Germani dicunt, Einem etwas durch die finger sehen Sic Samuel usurpat hanc phrasin 1 Sam. 12: Testificamini, si de manu alicuius tulerim precium, et occultaverim oculos meos ab eo. id est, si in iudicando corruptus donis, peperci sontibus.

¶ Reservare. Abscondere aliquid alicui, significat nonnunquam aliquid alicui diligenter asservare, quo id suo tempore habeat paratum ac illaesum. est igitur idem quod, ei illud reponere, aut seponere. Psalm. 31. Quam copiosa est bonitas tua, quam abscondisti timentibus te? Et Proverb. 13. Absconditae sunt pro iusto divitiae: pro, illi reservatae. Sic Psaltes inquit, In corde meo abscondi eloquia tua: pro, diligentius servavi, in imis sensibus aut corde reposui. De absconditis tuis repletus est venter eorum, Psalm. 17. id est, impii tuis donis ac divitiis pro libitu et large saturantur. Vicinum huic est, quod Hebraei מטמנים Mathomonim, thesauros rerum bonarum repositos, occultatos et reservatos vocant, Ierem. 41. Accipitur etiam in malam partem aliquando. Sic dicuntur alicui poenae abscondi, id est, servari seu manere ei calamitates ob admissa peccata, ut mox dicetur. Vide infra RECONDO. Deseri. A facie Dei abscondi: pro, esse extra eius curam, gratiam aut favorem. Genesis 4 dicit Cain: Ecce extrusisti me a facie terrae, et a facie tua abscondar, ero vagus et mobilis: et omnis qui me reperiet, interficiet me. In absconditis aliquid facere, id est occulte, Psalm, sexagesimoquarto, Ut iaculentur in absconditis

-- 17 --

9/10 integrum: id est, occulte, ac veluti ex insidiis. Sic Psal. 10, In occultis ut interficiat innocentem: id est, astute et fraudulenter circumveniant miseros. Metaphora est a feris, aut latronibus, insidiantibus praedae. Paulus Coloss. 3, dicit, nos mortuos esse, et vitam nostram esse absconditam cum Christo in Deo. Ubi recte exponas, tum reservatam et defensam esse vitam nostram a Deo: tum nostram iustitiam aut pietatem, ac vitam aut felicitatem hominibus, praesertim carnalibus, non apparere, quibus omnia nostra sint scandalum, impietas et stulticia: sed fore, ut (si cut ipsemet ibi paulo post exponit) suo tempore, cum gloria Christi mundo palam revelabitur, ista quoque revelentur, et omnes agnoscant nos esse filios Dei: sicut initio 1. Ioan. 3 dicitur. Sic forte etiam dicuntur Absconditi Dei, Psal. 84. Abscondere manum in sinum, ignaviae indicium est, Proverb. 19. Sic enim ignavi solent manus in sinu gestare, et non depromptas ad opus laboremque habere. ¶ OCCULTUS, vox vicina huic est, de qua pauca addemus, ob hanc significationis convenientiam, ne sit necesse eam infra prolixius exponere, et res natura coniunctas distrahere. Occulta aut abscondita aliquando vocantur peccata, ut Psalm. 19. Errores quis intelligit? ab occultis meis munda me. id est, etiam ab illis peccatis, quae ego ipse ignoro, aut peccata esse non puto. Dicuntur peccata etiam ideo occulta, quia homines ea sedulo occultant et excusant, ut Adam: vel etiam, quia secreto plerunque ab hominibus patrantur. 2. Corinth. 4. Sed abdicavimus occulta dedecoris: id est, occulta dedecora vitamus. Intelligit autem, ut mox exponit, varias fraudes et prava consilia. Interna peccata. Rom. 2 dicitur, Iudicabit Deus occulta hominum: id est, non tantum crassa et externa peccata, sed etiam malitiam, malas cogitationes, ac consilia intus in ipso corde latentia. Sic aliqui exponunt illud dictum Iob 20, de impiorum poenis: Omnes tenebrae sunt reconditae, aut absconditae oculis eius. id est, Omnes poenae ac calamitates reservantur, parataeque sunt in castigationem eius peccatorum. Est ibi Hebraeum טמן thaman, quod, ut ante dixi, significat nonnunquam, aliquid alicui recondi aut asservari: inde mathomonim, reconditae opes. Ibidem habetur, Ossa eius repleta sunt occultis eius, et cum eo dormient in pulvere: id est, peccatis sese oneravit, quorum poenas dabit post mortem. Habetur quoque 2 Reg. 17, Et occultaverunt filii Israel verba, quae non erant recta aut vera coram Deo: id est, clam obloquuti sunt Domino, aut falsam doctrinam sparserunt: vel, etiam clam patrarunt varia peccata idololatriae, sicut Iudaeorum clandestinae idololatriae Ezechieli per angelum patefiunt. Ephes. 5. Quae occulte fiunt ab illis, turpe est dicere. Occultare oculos ab aliquo, dixi supra, esse simulare se non videre eius benefacta aut malefacta, aut etiam operis indigentiam, nec ea facere circa eum quae fieri conveniret. Sed Occultare oculos alicui, pro insidiari usurpatur Psal. 10: Sedebit in insidiis atriorum, vel vicorum, vel potius maceriarum, in absconditis interficiet innocentem: Oculi eius pauperi coetui abscondentur: id est, latitabunt in abscondito, pauperibus insidiantes, seu intenti in eorum exitium. Christus dicit Ioannis 18: Se in occulto nihil esse loquutum. Alibi contra iubet Apostolos, ea propalam atque adeo in tectis dicere, quae ille clam aut in occulto eis dixerat. Sensus ergo est prioris dicti, Christum nullum dogma privatim docuisse, quod non etiam publice docuerit: vel etiam si quid privatim et in occulto docuit, tamen id non studio occultandi et clam habendi fecit: sed quod ita forte accidit, et occasione sese obtulit, ut de illis rebus clam aut privatim in alicuius aedibus, solitudine aut itinere sermo inciderit. 1. Corinth. 14 dicit Paulus, occulta cordis manifesta fieri per prophetiam: ubi non intelligenda erga alios homines, sed tantum erga ipsummet peccatorem seu incredulum, ac erga eius conscientiam. Cum enim antea peccatores aliqui, dormiente conscientia, suam malitiam ac iram Dei ignorarent, nunc illo lumine verbi aut prophetiae illuminantur, ut melius sua mala cernant, et exactius ea ponderent: simul etiam somnolenta conscientia illo penetrantissimo gladio icta evigilat, et discit illud celebre dogma, Nosce teipsum. unde tandem agnoscit talis peccator aut infidelis, doctrinam per vestrum os prolatam, vere ipsiusmet Dei vocem doctrinamque esse, qui etiam intima cordis humani scrutetur et perspiciat: atque ita convictus et conversus glorificat Deum. Hic sane primarius usus sacrarum concionum est, etiam hodierna die. Obscurus locus est Psal. 51, Ecce veritatem diligis in interioribus, et in occulto sapientiam scire me facis. Sententia tamen omnium aptissima, et etiam ipsimet Hebraeae linguae convenientissima esse videtur, quod Deus diligat et doceat internam et occultam sapientiam, nempe τὸ γνῶθι σεαυτὸν , sui ipsius noticiam, cordisque atque adeo totius hominis innatam perversitatem, quae dupliciter interna occultaque est: quia et paucissimis hominibus est nota, et versatur circa intima et occultissima hominis, nempe circa illam radicalem et innatam homini malitiam, aut virus Sathanae intus in corde regnans. Lucet igitur haec sapientia in intimis cordis hominis, eique suum horrendum morbum patefacit: et simul etiam accedente spiritu Domini, ibidem hominem consolatur. Est autem usitatum huic linguae, ut per substantivum cum praepositione IN, alteri copulatum adiectivum exprimat. ut, Doces viam Dei in veritate: id est, veram. Sic, sapientia in interioribus aut occultis: pro, interna, et occulta: de quo Hebraismo in Regulis generalibus, in constructione Nominis agitur. Agit vero hic psalmista de peccato originali, ut ex praecedentibus apparet. ¶ Secretum quoque hic adiiciatur. In Hebraeo est plerunque סוד Sod. Gen. 49, In secretum eorum non veniat anima mea: id est, prohibeat Deus, ne sim particeps consiliorum ac conatuum ipsorum. Psal. 25, Secretum Domini timentibus eum, et foedus suum notum illis faciet. Sic Ierem. 25. Psal. 43. Ipse cognovit secreta cordis mei: id est, intima occulta. Aliquando significat ipsas machinationes ex secretis consiliis proficiscentes. Psal. 64. Absconde me a secreto malignorum: id est, a pravis eorum conatibus. Lingua secreti, est lingua clam detrahens. Proverb. 25. Ut aquilo fugat pluviam, sic facies iracunda linguam secreti: id est, austeritas ac severitas alicuius, aliquando detractores compescit metu periculi.

ABUNDARE verbum habet etiam suam energiam in Sacris literis: quae nequaquam negligenda est. Nam cum Christus dicit Matth. 5, Nisi abundaverit iustitia vestra plus quam scribarum et Pharisaeorum, περισσεύση : videtur esse allusio ad mensurationem, quae fit vasis. Non enim simpliciter ac per se damnat illam operariam Pharisaeorum iustitiam Christus, tanquam eam quoque a suis praestari nolit, sed nimium mancam ac mutilam esse dicit: veluti si quis vix perfuso fundo modii, frumento, aut etiam rebus liquidis, velit id venditare pro integra mensura, modio, aut urna frumenti, aut vini. Sic enim Pharisaei contendebant sua illa externa opera, quod videlicet non furabantur, occidebant, scortabantur, et similia patrabant, esse integram iustitiam, et perfectam legis impletionem. At Christus contra requirit plenam et abundantem ac superfluentem iustitiam, nempe ut ad illa externa opera addant plenam absolutamque cordis obedientiam, et quae alia deerant. Sic mox propositis exemplis ac declaratione ostendit, capacitatem Decalogi nequaquam illa eorum disciplina aut umbra iustitiae impleri, et severissime exigere quiddam longe perfectius, abundantius, et exuberantius.

-- 18 --

11/12 Rom. 5 dicitur gratia et donum per gratiam abundasse, et superabundasse supra aut ultra peccatum et mortem: quod est, ingens, copiosa et potens fuisse, illaque ingentia mala superasse et abolevisse, ita ut iam pro illis gratia, iustitia ac vita super homines regnaret. Psal 78. Abundavit ut averteret iram suam: pro, abundanter, copiose ac crebro avertit.

ABSYNTHIUM. Vide in voce AMARITUDO.

ABSOLUTIO, et Absolvere, quod cum iustifico et Iustificatione convenit, forense vocabulum est. Illi enim dicuntur absolvi, qui accusati et rei facti sunt criminis alicuius coram iudice: et cognita sua innocentia, ab eo absolvuntur, liberique ab omni culpa et poena dimittuntur. Videtur autem inde venire haec solvendi aut absolvendi locutio, quod rei, seu accusati, vel legibus, vadimonio ac obligationibus aliquibus, vel etiam vinculis ac carceribus ligati constrictique teneantur, aut saltem actoris accusatione in famentur, seu (ut sacrae literae loquuntur) impiificentur: quos postea iudex ut innocentes vinculis illis soluit, aut absoluit, ἀπολύει . In Ecclesia autem Christus ministris suis potestatem et mandatum dedit, ut homines sua peccata, veluti tristissima quaedam vincula agnoscentes et liberationem condonationemve eorum a Deo per et propter mediatorem petentes, idque coram eis profitentes, absolvant, iuxta illa sua dicta Matthaei decimosexto et decimooctavo. Et dabo vobis claves caelorum: Amen dico vobis, quaecunque alligaveritis super terram, erunt alligata in caelo: et quaecunque solveritis in terra, erunt soluta in caelo. Et Iohannes vigesimo: Accipite Spiritum sanctum: quorumcunque remiseritis peccata, remittuntureis: et quorumcunque retinueritis, retenta sunt. Quare absolutio est idem quod remissio peccatorum, aut iustificatio. Absolvimur enim ibi a Deo per verbum et ministrum a peccatis seu reatu, ab ira Dei, poenis et tyrannide Satanae. et denique tum ab ipsius, tum et a propria conscientiae accusatione. Etsi enim omnis promissio et sacramenta nobis credentibus talem absolutionem afferunt, nosque ea semper fruimur: tamen non caret suo peculiari fructu ac utilitate, privata illa ministri ecclesiae absolutio. Sicut etiam contrarium, damnum aut malum affert ligatio seu excommunicatio: licet impoenitentes ac increduli iam per sese plus satis vinculis peccati, irae Dei, poenarum ac tyrannidis Satanae vincti constrictique sint. Atque haec est Absolutioni contraria potestas, seu mandatum. Caeterum quod Absolutio, Iustificatio et Remissio peccatorum idem sint, in Disputatione mea de Iustificatione copiose demonstravi.

ABSORBERE idem quod devorare, seu subito ac prorsus perdere, per Metaphoram. Ierem. 51. Absorbuit me rex Babylonis, quasi draco. 1. Corinth. 15. Absorpta est mors in victoria: id est, prorsus ac perfecte est perdita et devastata.

ABSQUE: Varia quidem sunt et adverbia et praepositiones, negationis vim in Sacris literis habentes: sed tamen nos nunc de hac una dicamus, qua Vetus testamentum plures diversasque Hebraeis exprimere solet, Isaiae 54. Congregando congregabit se populus absque me: pro, sine meo iussu. Sic Absque corde et corde. Parati ad servandum ordinem absque corde et corde: pro simplici sinceroque corde.

ABUSUS, solemus in Ecclesia vocare malas consuetudines, et praesertim malum usum bonarum rerum: ut quod in Papatu, lingua vulgari sublata, omnia sunt ignoto sermone in templis peracta. 1. Corinth. 7. Et qui utuntur mundo hoc, ut non abutentes: praeterit enim species mundi huius. Erasmus monet, ibi verbum Abuti non prorsus in malam partem accipi: sed significare, vehementer uti rebus huius mundi, aut vitae.

ABYSSUS תהום theom, immensam quandam profunditatem, praesertim aquarum, significat. Genesis 1. 7. Exodi 15. Proverbiorum 8. Sic et Ionas queritur, in cete existens, se abyssis vallatum esse. Exempla plurima huius significationis habentur. Per Metaphoram ponitur pro immensis calamitatibus. Psal. 71. Ex abyssis terrae rursus ascendere fecisti me. Ostendisti mihi multas et malas angustias, et conversus vivificasti me. Et Psalm. 42, Abyssus abyssum advocat. Sic, De profundis clamavi ad te Domine: pro, ex immensis calamitatibus, quibus sum obrutus. Eadem figura ponitur vox haec pro immensa Dei sapientia, et occultis eius iudiciis et consiliis. inquit enim Psal. 36. Iustitia tua sicut montes Dei, et iudicia tua abyssus multa. Sic profunditas sapientiae et scientiae Dei a Paulo dicitur, Rom. 11. Eadem quoque est vis vocis Vorago. Eadem vox Lucae 8, Rom. 10, Apocalyp. 9. 11. 17. et 20, significat infernum: quam significationem etiam ad Metaphoram referre queas.

ACCEDERE, aliquid omnino idiotismi in hac lingua habet: ut, Accedere facere ad iudices, Exodi 20. pro, adducere. Accedere facere iuvencum, Exod. 39. pro, offerre. Verbum Hebraeum est קרב karab, accessit. Inde in tertia coniugatione, facere accedere, adducere, offerre. Unde etiam nomen Korbonam, pro oblatis, et loco earum. Accedere ad Deum, vel ad thronum gratiae, est, fide patrem caelestem per Christum mediatorem invocare et implorare: Hebr. 4 et 11. Item, Lex non potest accedentes se perfectos facere, Hebr. 10. Non accedatad te malum, Psalm. 91. pro, non accidet. Idem ferme significat verbum Appropinquare, de quo infra suo loco agetur. Porro accedere ad mulierem, Levit 18, Deuteron. 22, Isaiae 8, usitata et nota phrasis est.

ACCINGERE SE SACCO, indicium maximi doloris et luctus est, et per Synecdochen significat veram poenitentiam ac precationem: quia in vera poenitentia est dolor et luctus de peccato, et offenso Deo: solebantque Asiatici, tali specie suum luctum et animi moerorem testari. Quare cum Deus hortatur ad talem speciem, ad veram poenitentiam et preces hortatur: Ioelis 1. De qua phrasi, ac coniunctis, in tractatu de Ieiunio plenius disservi. Accinctus et Discinctus, significat euntem ad bellum, ac redeuntem. 1. Reg. 20. Ne glorietur accinctus sicut discinctus. quia victor deponens gladium, certus est de victoria: sed accingens se gladio, seu vadens ad bellum, est incertus an vel vincet, vel etiam vivus tantum redibit. Videtur fuisse proverbium illi genti usitatum: sicut est Graecis, Ante victoriam triumphum canere. Accingens se cingulo dicitur is, qui iam idoneus est ad bellum, 2. Reg. 3. Congregaverunt se ab omni accingente se cingulo: scilicet militari, de quo gladius pendet. Celebre est etiam Romanis Cingulum militare, de qua re infra in voce CINGULUM. Accingi homines laeticia. Psalm. 30. Item Colles, Psalm. 65, pro, omnia esse secunda et laeta, omnia esse ornata, et quasi armata felicitate. Accingi fortitudine, per Metaphoram: pro, fortem fieri. Quod dicitur de Deo ipso, Psalm. 65. De homine, quod a Deo accingatur fortitudine, Psalm. 18. De muliere industria, Proverb. 31. Debiles accincti sunt robore: 1. Sam. 2. id est, robusti facti sunt. Ratio locutionis est, sive quia cingulum confirmat vires corporis, praesertim latum et attractum: sive etiam, quia pertinet ad instrumenta bellica. Allusio ergo est ad accinctionem gladii. quasi diceretur: Deus non tam armis, quam fortitudine et victoria suos milites accingit. Vide infra CINGULUM.

-- 19 --

13/14 ACCIPERE IN MANUS, subintelligitur munus. Ier. 5. Sacerdotes acceperunt in manus. Sic Ecliptice etiam dicitur aliquis aliquam accipere: subintelin uxorem. 1. Par. 2. Sicut et in vulgari sermone, Accipere animam suam in vanum, aut potius levare, pro, concupiscere vana et iniusta, poni solet. Accipere faciem aut personam, probrum aut opprobrium, in suis locis exponentur. Accipere gladium. Qui gladium acceperit, gladio peribit: Matth. 26. id est, qui temere ac suo arbitrio usurpaverit gladium, non datum ac oblatum â Deo et legibus. Sic Psal. 50. Ut quid enarras statuta mea, et assumis aut accipis testamentum meum in os tuum? Exod. 20. Non accipies nomen Dei in vanum. Est igitur in hisce omnibus exemplis Hebraismus, veniens a verbo נשא Nasa tulit, accepit: quod interdum significat temere ac suo arbitrio usurpare aliquid. Accipere opprobrium contra proximum, est levare aut spargere malam famam contra eum, aut accusare eum alicuius sceleris. Accipere, cum venit a verbo לכא laka, significat etiam auferre: ut, Accipere cor. Item, capere, Prover. 6. Ne te accipiat palpebris suis: pro, capiat meretriciis nutibus, gestibus et blandimentis. Accipere aliquid ad aliquem, est ad eum adducere, aut afferre. Acceptum et Acceptabile, pro, gratum, Deo placens, sacrificium aut munus. Levit. 22. Non erit acceptabile pro vobis. Eadem phrasis est et sequenti capite. Sic Isaiae 58. An istud vocabis ieiunium, et diem acceptabilem Domino? Acceptum aliquid alicui ferre, aut referre, est, illi imputare. Sumptum autem est a mercatoriis ratiocinationibus, quia ibi omnia tum accepta tum data in libros referuntur. Et quidem alicui, seu sub alicuius certi hominis nomine referuntur, eique tanquam imputantur seu adscribuntur, tanquam ab eo accepta, aut in eum absumpta, eive data vel danda, sive ab eo revera dependente data receptave sint, sive ab alio nomine ipsius: sive ex misericordia, et condonando acceptumque ferendo, quod revera acceptum non est: sive ipso se erga alium pro te ad tale onus obligando, ac in se recipiendo, tuumque perinde magnum debitum alteri creditori, cui tu debeas compensando, aut saltem promittendo.

ACCEPTATIO, seu Acceptilatio iuridica vocatur, ut ipsi exponunt, imaginaria solutio, cum debitor interrogat creditorem, Fers ne mihi acceptum quod debeam? Fero, acquiesco, perinde ac si praesenti pecunia persoluisses: Bist du nun mit mir zu frieden / was dise schuld belangt? Sagst mich quit und loss? Ja / etcet. Derivatur autem Acceptilare, a verbo composito Acceptumfero, acceptumtuli, acceptumlatum. Ab hoc supino fit nova vox Acceptilo, et Acceptilatio. Ista imaginaria solutio videtur commodissime cum gratuita remissione peccatorum ac iustificatione, seu a debitis absolutione, conferri posse. Nisi quod in hac Theologica acceptilatione adest certa ac solida causa talis transactionis, nempe aliena CHRISTI, nostri sponsoris, persolutio pro nobis facta: ut licet nobis sit imaginaria solutio, aut gratuita debiti condonatio, quia nos tantum oramus nobis gratis debitum condonari: tamen CHRISTO non est imaginaria, sed vera, realis ac perdifficilis persolutio. Ille enim non auro aut argento aut aliis temporariis huius mundi opibus: sed proprio preciosissimo sanguine, passione ac morte pro nobis persoluit. Sic etiam Acceptare et Acceptatio, communi usu Theologorum nunc videtur cum Iustificare et Iustificatione convenire. Ipsa namque iustificatione nos magnus ille pater caelestis acceptat pro iustis, obedientibus, ac suis filiis. Acceptare. n. aliquem, videtur tali quadam ratione dici et intelligi, ac si eum cui fueras iratus, quemque ex albo tuorum amicorum, filiorum aut ministrorum, ut malum et perditum filium expunxeras, et veluti ex tua domo, aula, aut etiam animo cordeque eieceras, denuo pro bono in gratiam ac favorem, et in tuorum numerum clementer recipias, ut pater illum perditum filium: aut veluti si quis pessimum numisma prius repudiatum, nunc denuo benigne pro bono accipiat. Sicut Deus apud Prophetam dicit, se repudiatam adulteram populi sui denuo ad se revocare, et velle recipere. Huic etymologiae et illam rationem adiice, quod sicut odisse aliquem, est eum ex corde et amore suo extrudere: ita vicissim incipere amare eum, est illum veluti intra pectus suum recipere, complecti animo, et acceptare. Sic igitur nos denuo acceptati, aut in gratiam recepti, habitamus in aula, domo et tabernaculo Dei patris, et in monte sancto eius, facti domestici eius, cives sanctorum, ac denique membra ac cohaeredes filii ipsius unigeniti. Vicinum acceptilationi est verbum vulgare, Gallicum potius quam Germanicum, einen quitieren / einen quit und loss sprechen: quod venit a Latino Quietare aliquem, id est, facere eum quietum, liberare eum ab omni cura ac molestatione, nomine illius aeris alieni perferenda: quod idem est loss sprechen. Testimonium quoque talis solutionis aut acceptilationis dicitur Quitantia, quasi quietantia, aut quietatio. praestat enim debitori quietem ab omni molestatione debiti et creditoris. Pulchre consonant huic vocabulo quietantiae, D. Pauli verba: Iustificati aut absoluti fide, pacem aut Quietem habemus erga Deum, aut cum Deo, per CHRISTUM, per quem etiam fide aditum habemus in gratiam hanc acceptilationis, aut iustificationis. Verbum Imputare, de quo suo loco postea dicetur plenius, cum de re bona dicitur, aut in meliorem partem accipitur, omnino videtur quasi e regione Acceptationi aut acceptilationi respondere, eique quasi correlativum esse aut etiam causa ipsius. Imputatio enim alienae solutionis, causa est abolitionis mei debiti, seu acceptilationis. Sicut enim CHRISTI persolutionem aut iustitiam nobis Pater imputat, aut per imputationem a filio suo in nos peccatores transfert: ita vicissim simul peccatorem ob, aut per illam imputatoriam translationem acceptat: seu eo ipso facto eum in gratiam ac pectus suum, aut inter iustos et dilectos filios recipit. Contra Imputatio de mala re, aut in malam partem accepta, idem valet quod onerare aliquem alieno debito aut culpa, atque ita eum ex animo cordeque tuo, ac veluti ex tuo favore et benevolentia eiicere: sicut olim Iudaei querebantur, quod ipsi filii aut posteri cogantur portare onus seu iniquitates et idololatrias suorum patrum: et quod, cum patres comederint vuas immaturas, filiorum dentes obstupuerunt. Correlativa, ac veluti sibi invicem obviantia sunt ista duo, primum bona imputatio, aut imputare alicui alienum benefactum aut meritum, et eum porro propter illud acceptare: et porro mala imputatio, seu alicui alienam culpam imputare, et eum propterea ex animo ac favore suo extrudere, itidem correlativa sunt. Haec tristis imputatio alienae culpae ac debiti, prolixe pingitur, multumque inculcatur apud prophetam Isaiam capite quinquagesimotertio: Dominus fecit concurrere omnium nostrûm peccata in eum. Item: Ipse vulneratus est propter iniquitates nostras. Et: Iniquitates ipsorum ipse portavit. et mox: Ipse peccata multorum tulit, et pro praevaricatoribus intercessit. Sic ibi prolixe CHRISTI sponsio, translatio, aut imputatio nostri debiti, et poenae quoque, debitum nostrum sequens, explicatur. Sic et Isaiae 43 dicit Dominus ad populum: Fecisti me servire in peccatis tuis, aut ob peccata tua fecisti me laborare in iniquitatibus tuis. Sic quoque Psalm. 69. habetur: Quae non rapui, tum solvere cogebar. nimirum

-- 20 --

15/16 nostra debita, aut rapinam, quae Deus per imputationem in eum fecit concurrere. sicut et Paulus inquit: Eum qui non novit peccatum, fecit Deus peccatum, ut nos fieremus iustitia Dei in ipso. id est, ut Deus nobis vicissim imputaret eius largissimam persolutionem, aut iustitiam obedientiae. Cum hac mala imputatione iudicis, domini, creditoris aut foeneratoris, pulcherrime consonat sponsio sponsoris aut mediatoris, illud triste onus debiti in se per imputationem recipientis. Voluntarie enim se filius Dei sponsorem, vadem, et prorsus selbs schuldig / aut rechtschuldig / aut selbs bezaler / id est, primarium debitorem, aut (ut Paulus loquitur) maledictum legis constituit, ut nos ex carcere, et catenis diaboli ac inferorum, irae Dei, legis ac iustitiae ipsius redimeret, nosque inde ereptos in regnum gloriamque suam transferret. Sicut Historici scribunt, Cimonem translatis in se vinculis, Miltiadem patrem ex carcere liberasse. Sic Christo contigit vulgare proverbium, Den bürgen můss man würgen. Cum enim volens ac sciens plene subierit humani generis culpam, merito ob eam luit tam tristes poenas. De bona imputatione dicunt Germani ad aliquem boni viri degenerem filium, non pro merito castigatum, Du weist wol das du durch diese schendtliche boese tat verdienet hast / als nemlich das man dich hencke oder koepfe: und wens ein anderer getan hette / er wurde gewisslich solche straff bekommen. Aber du wirst deines frommen vaters / ober deines ehrlichen geschlechts geniessen / und solt nur verwisen werden. Sihe dazu du dich anderswo besser haltest. De mala imputatione contra, Du must deiner boesen gesellschafft / oder unehrlichen Eltern ent gelten / ob du gleich sonst nicht sonderlich an diser tat schuldig bist. Item, Es wird nach der unbillichen taten muessen kinds kind entgelten. Verum de verbo Imputo, suo loco prolixe agetur. ¶ Expendatur etiam formula nostrae spiritualis acceptilationis apud Deum, quam in libello de Iustitia prolixius proposui Accedentes enim fide ad thronum gratiae, una cum advocato Mediatore ac sponsore nostro IESU CHRISTO, in hanc sententiam loquimur: Pater, fateor, debeo tibi ingentem summam 10000, aut potius infinitorum talentorum, nempe iustitiam perfectissimae obedientiae, et integritatem imaginis tuae ad quam me creasti. Debeo etiam iustitiam plenissime exoluendarum poenarum pro omnibus peccatis meis: proque hac ipsa horrenda imagine diaboli quam totus corruptus, perversus, et inversus circumfero, natura te contemnens et odio habens. Hoc ingens debitum plenissimae iustitiae, cum nec ego nec alii homines ullo modo persolvere possimus, tu pro tua immensa clementia humani generis misertus, hunc filium tuum nobis peccatoribus donasti, illum constituisti nostrum vadem ac sponsorem atque adeo primarium persolutorem translato per imputationem in eum omni nostro debito, peccatis et poenis, ut is pro nobis, tibi plenissime obediendo et patiendo persolveret. Propterea cum is iam istam plenissimam persolutionem iustitiae, ac omnium debitorum generis humani, obediendo et patiendo tibi praestiterit: oro, obsecro et obtestor te per et propter eum, ut, sicut illi meam iniustitiam ac debitum culpae et poenae potenter imputasti, horrendasque poenas a me optimo iure perferendas in eum effudisti: ita vicissim mihi secundum tuum decretum, verbum, promissionem ac sacramenta, praevalide efficaciterque imputes eius largissimam persolutionem iustitiae, perinde ac si a me ipso praestita esset: illa me orna, iustifica et absolve, et porro etiam vita inde proveniente dona, et bea. Munda aut ablue me ô Pater, filii tui mihi hîc a dextris astantis et patrocinantis, preciosissimo sanguine, ab omnibus debitis ac peccatis meis. Acceptila ô Pater benignissime, aut acceptam ferto mihi persolutionem debiti iustitiae, ob hanc alienam mei causa factam imputatamque mihi iustitiae persolutionem, perinde ac si ego ipse revera tibi eam largissime cumulatissimeque praestitissem: cum ego eam tantum imaginarie, dum mihi imputatur, praestiterim: atque ita meum debitum ac chirographum condona et dele, cruci filii tui affixum. Reconciliare ac propitiare mihi, preciosissimo sanguine, aut satisfactione filii tui, meque perditissimam ovem aut filium Accepta aut recipe in gratiam favoremque tuum, ut iustum, ac iam filium et haeredem tuum. Haec agente et veluti vera vivaque fide loquente peccatore coram throno gratiae ad caelestem patrem, noster ille caelestis perpetuusque sacerdos, advocatus ac mediator nobis astans, nequaquam ociatur, sed nostra illa vota efficaciter patri offert: et talem imputationem iustitiae suae, acceptilationem nostrae solutionis, aut debiti condonationem seu iustificationem potenter impetrat, ut iam voti compotes, hilares ac veluti tripudiantes canamus: Deus nos filio suo intercedente iustificat, quis est qui nos condemnet? Ille, ille nostram imaginariam solutionem debitorum acceptilat, acceptamve fert, ac in suum rationalem vitae librum refert: Ille nos sui verbi quietantia quietat, et nobis pacem concedit spiritu in super ipsius in corde nostro clamante, Abba Pater: et testimonium spiritui nostro dante, quod filii Dei simus. Sic peragitur nostra Theologica acceptilatio, imputatio iustitiae, iustificatio, debiti peccatorumve condonatio et acceptatio, aut cum Deo reconciliatio, eiusque propitiatio. At contra seductores, contempto sufficientissimo merito, persolutione, aut imputativa iustitia ipsius filii Dei, conantur suis bullis, iustitia meritorum sanctorum, et operum supererogationis monachorum in miseros peccatores pro data pecunia transferre: voluntque Deum illam eis imputare, et ob eam ipsos eorumque persolutionem acceptilare, eorumque peccata remittere, eosque (ut vulgari verbo utar) quitare, aut quietare. Hic etiam horrendus ipsorum furor et caecitas diligentissime observandus ac expendendus est, quod dum imputativam iustitiam ut falsam et absurdam contemnunt ac condemnant, nihil aliud quam imputativam iustitiam docent: dumque filii Dei perfectissimam iustitiam obedientiae ac passionis posse in nos per imputationem transcribi, nosve ea vere iustificari negant, interim plenis buccis ac bullis, hominum iustitias nobis venditant, transcribunt et imputant, eorumque imputatione nos iustificari et salvari volunt. Acceptationi, et verbo Acceptandi, est valde vicina loquutio Accipere personam. est enim gratis, ac quasi praeter ius alicui favere. Sic enim etiam pater caelestis nos perditos filios, praeter meritum nostrum ac ius, ob passionem unigeniti, inter filios suos recipit, adoptat ac diligit. Ut vero tanto plus lucis ac certitudinis explicationi huius locutionis et rei etiam apud dubios, atque adeo apud adversarios accedat, adscribam prolixum locum Dominici Soti, primarii adversariorum Theologi, verba Rom. 4. prorsus secundum nostram sententiam explicantis, qui in suis commentariis ita scribit: Sicut et David dicit Beatitudinem hominis, cui Deus accepto fert iustitiam sine operibus. Accersit (inquit de Paulo Sotus) Psalmistam quoque in testem eiusdem sententiae, et Psalmo 32 ubi nulla praemissa operum significatione beatum vocat hominem, cui Deus non imputat peccatum. Et primo depromit sententiam Psalmi, quae est, Hoc uno agi beatitudinem hominis, si Deus illi accepto fert iustitiam sine operibus. Versionem istam interpretis nostri, iuniores non uno modo taxant, neque ita multum pudenter, etc. (disputat de

-- 21 --

17/18 verbis versionis, et tandem concludit:) At acceptum ferre (quod ad praesentem attinet expositionem) REMISSIONEM significat DEBITORUM. Cum enim creditor debitum remittit debitori, dicitur illi acceptum ferre. Unde verbum Iuris dimanavit ACCEPTILATIO, ubi scilicet debitor, qui non est solvendo, interrogat creditorem suum, utrum acceptum habeat quicquid illi debebat: hoc est, pro accepto et soluto deputet? Tunc enim, si creditor respondeat, Habeo quidem, acceptumque tibi fero: remissio illa etc condonatio dicitur Acceptilatio, quae eregione opponitur iustae solutioni. Pulcherrima ergo hic ACCOMMODATISSIMAQUE ORATIONE explicat Paulus tum id quod dixerat, REPUTATUR FIDES ad iustitiam: tum clarissime RATIONEM nostrae IUSTIFICATIONIS. Cum enim nos SOLVENDO non simus Deo, ACCEPTUM FERT ipse nobis nostrum DEBITUM: id est, pro accepto ducit, si modo illi FIDEM POLLICENTI adhibeamus. Quocirca perspicacior esset (fateor) versio, Cui Deus acceptum fert iustitiam sine operibus, hoc est, sine debiti solutione. Neque mirum, si interpres ita verterit, et librariorum vitio fuerit mutatum. Attamen potest fortasse Accepto adverbialis esse Dativus, qui in eandem veniat sententiam. Affertur ex quibusdam quale quale exemplum: ut cum dicimus, Do tibi hanc rem pignori, seu locato: id est, in pignus, seu pro pignore, vel in locatum. Quo pacto et Deus fert iustitiam nobis accepto: id est, deputat in acceptam, seu pro accepto. At dum sensus patescit, nihil te angat dictio. Hactenus Sotus. Quod ad phrasin Vulgatae versionis Accepto ferre attinet, sciendum est, etiam veteres Iuris prudentes ea usos esse. nam Ulpianus l. et per iusiurandum §. etsi fideiussori. tit. quibus modis tollitur obligatio, inquit: Si fideiussori accepto fuerit latum, cum reus re, non verbis fuisset obligatus, an reus quoque liberetur? Et hoc iure utimur, ut licet reus non sit verbis obligatus, tamen acceptilatione per fide iussorem liberet. Annotat et Budaeus aliquoties, Accepto ferre esse veterum iurisprudentum phrasin.

ACCUSARE accusationes, id est, deferre aliquem, Et accusaverunt accusationes Iudaeorum, Ezech. 3, pro, accusaverunt Iudaeos. Sic Danielis 6. Viri illi qui accusaverant accusationes Danielis: pro, detulerant et accusaverant eum coram rege.

ACEDIA, ἀκήδεια , quasi dicas incuriositas, negligentia. Sic vocaverunt olim Theologi istud detestandum fastidium verbi Dei, verae pietatis, et omnis rectae actionis: cum homines perinde nauseant ad verbum Dei, ad beneficia et donum Dei, omneque studium erga Deum, ac olim Iudaei nauseabant ad caeleste Manna, et Aegyptias ollas appetebant. Gregorius in Homiliis eam sic describit: Acedia est, de virtutum laudabili exercitio utriusque hominis languida deiectio. Bernhardus vero in Epist. ita: Acedia est animi quidam languor, cum legere non libet, orare non delectat, meditationes sollicitae non sentiuntur. Tale vitium vocat Cicero in Tusculana pigritiam, inquiens: Pigritia est animi inertia, vel fatigatio, qua quis bonum inchoatum consummare fastidit. Adoritur saepe hoc malum etiam pios, praesertim cum orandum est: sed repellendum est lectione, meditatione malorum impendentium, et precatione.

ACERVUS, cumulus cuiusvis rei. Psal. 33. congregans velut in acervum aquas multas: id est, tempestates emittens. In tempestatibus enim, aut alioqui, videntur cumuli et veluti montes aquae erigi: cum ea non sit natura aquae, ut patiatur accumulari, sed diffundatur. In acervos ponere Ierusalem. Psalm. 79. subintelligitur lapidum. Valde crebro hac loquutione eversio civitatum indicatur. Cum maxilla asini acervus unus duo acervi: subintellige, facti sunt caesorum hominum aliquot acervi, me eos sola maxilla asini sine omnibus armis caedente, et accumulante. Iud. 15. Acervos acervos ponere, 2. Paralip. 33, pro, acervatim. In acervis produxit terra illo anno: id est, summa abundantia: Gen. 41. Ingredieris in senectute sepulchrum, sicut ascendit acervus tempore suo: subintellige, in horreum: id est, non morieris praemature, sed in extrema maturitate.

ACQUIES CERE in aliqua re, aut homine, etiam Latinis nota locutio est. Rom. 2. Acquiescis in lege: id est, probas et gloriaris de lege, externa quadam specie et carnali conatu. Paulus alioqui ex corde acquiescit in lege, Rom. 7. Porro Gal. 1. habet Vulgata, Non acquievi cum carne et sanguine. i. non contuli cum eis. Parum enim commode Vulgata vertit Graecam vocem:

AC VERE, per metaphoram varia significat. Deut. 6, Acues legem filiis tuis: pro, subinde inculcabis, et veluti expolies, ut sit eis perspicua, et in recenti memoria, nec eis praecepta Dei veluti rubigine per tuam negligentiam obscurentur. Posses etiam intelligere de summa severitate legis, quae exponenda est, et veluti acumen austeritasque eius proponenda: Nam et omnes homines plerunque suis somniis reddunt mandata Dei obtusa aut hebetia, quasi Deus non adeo exactam obedientiam per legem flagitet, nec ea ipsammet naturam et pravum corredarguat, possitque ei homo plene obedire. Quare contra monendi sunt homines, praesertim iuventus, legem Dei intima cordis scrutari, ac damnare. Sic Christus acuit legem Matth. 5, ostendens eam summam perfectissimamque obedientiam flagitare, et vel intimos cordis motus damnare. Ad haec, nullus pene est usus legis, nisi summa eius ac iustitiae divinae severitas una cum ira Dei patefiat, et inhaerens ac latitans malitia, aut vetus Adam redarguatur et confodiatur, detractis ficulneis humanae malitiae palliationibus Sic Christus ipse (ut dixi) legem acuit, et asperos eius dentes torvosque Mosis oculos auditoribus monstrat. Acuere oculos contra aliquem, est horribiliter eum intueri, ut solent irati: Iob. 16. Acutum etiam pro noxio laedenteque ponitur. Proverb. 5, Novissimum extraneae amarum sicut absynthium, et acutum sicut gladius biceps. Acutior lupo vespertino: id est, qui prae fame instar acuti ferri penetrat in caulas et stabula. Cum enim tota die infidiando nihil praedae nancisci potuerit, nunc fretus etiam tenebris, omnino sibi penetrandum esse ad pecus statuit.

AD praepositio haud facile plene exponetur. Alias enim atque alias voculas, aut etiam literas Hebraeas exprimit, quarum singulae mirifice inter se variant significationibus. Plerunque tamen ponitur alias pro אל elalias pro ל lamed Hebraeo, alias pro aliis. Annotabimus igitur aliquas eius proprietates. Contra aliquando significat Ezech. 13, Ecce ego אל El ad pulvillos: id est, missurus sum iram poenasque. Aliquando videtur subiectionem et superioritatem quandam exprimere. Gen. 3, Cupiditas tua sit ad, id est, sub viro tuo, et ipse dominetur tibi. Item Gen. 4. Appetitus aut cupiditas peccati sit ad te, aut sub te, et tu domineris illi. Iuxta dies, Iud. 7, Dabo tibi decem argenteos ad dies: pro לומים . i. statutis terminis aut temporib. Ad lites ieiunare, fructum aut finalem causam indicat: Isaiae 58. Ecce ad lites ieiunatis, ut pugno percutiatis impie: id est, ut ocium habeatis ad litigandum. Sic et in illo exemplo, Solatur se ad, Gen. 27. Ecce frater tuus solatur se ad te, vel de te, ad occidendum te: pro, eo animo ac spe, quod sit te brevi occisurus. Act quintam, Gen. 47. Et posuit Ioseph in decretum ad quintam: .i. ut quinta pars solveretur Pharaoni. Iuxta aut secundum vocem: Psal. 42, Ad vocem fistularum tuarum. Ad aliquem pracipere:

-- 22 --

19/20 id est, ut ipsi illa praecepta proponantur. Levit. 27, Quae praecepit Dominus Moysi ad filios Israel. Sic et Latini dicunt, Dare mandata alicui ad aliquem, aut etiam literas, id est, ut ille secundum mandata primi, alicui tertio exponat. Super, vel de. Ad decretum disserere, Psal. 2. Ego autem disseram aut praedicabo ad decretum. Sic solent et Latini loqui, Commentari aut disserere ad aliquem legem: pro, de ea. In novo Testamento est varius abusus praepositionis εἰς et πρὸς , quarum utraque solet aliquando verti Ad. De loco Rom. 10 multum disputant nonnulli, ubi dicitur: Corde creditur εἰς , in vel ad iustitiam, et ore fit confessio ad salutem. Contendunt enim ex eo loco operarii, perinde esse necessariam, et prodesse ad salutem, confessionem, ac fidem ipsam. Verum sciendum est, in sacris maximam esse varietatem significationum εἰς , IN, vel AD: nec semper significare illud praecedens extreme necessarium esse ad illud sequens, sed tantum quoquo modo eo spectare aut tendere. ut Roman. 11. Col. 1, omnia dicuntur in Deum condita: nequaquam eo sensu, quasi ille sine nobis esse nequeat. Non est etiam necesse, illud εἰς , in praedicto loco, in utroque membro eodem modo accipi. Nam non raro εἰς etiam rem praecedentem notat, sicut et Latinum Ad: ut Matth. 12, Ninivitae sunt conversi εἰς , ad praedicationem: pro, praedicante Iona. Vulgata habet, In praedicatione Ionae: ubi praedicatio est causa, non scopus aut finis conversionis. Illud quoque hic sciendum est. Hebraeam literam ל lamed, pro qua saepe posuerunt Graeci εἰς , crebro admodum esse articulum Genitivi casus: ut initio ferme omnium Psalmorum legitur, Psalmus Le David, id est, Davidis: ut bene possit in eo loco exponi, Confessio fit salutis, aut de salute. Dicetur autem de loco ad Rom. 10, infra in voce CONFESSIONIS et SALUTIS, et in Regulis de praedicationibus bonorum operum. Nunc addam de vocula εὶς , brevem alterius admonitionem. Illud constat, εὶς et πρὸς , id est, In et Ad, in hoc dicendi genere eodem sensu usurpari. Aristot. Eth. 2. οὐ γὰρ μικρὸν εἰς τὰς πράξεις εὑχαὶ κακῶς χάιρειν . Item lib. 10, δοκεῖ δὲ καὶ πρὸς την τοῦ ἤθους ἀρετὴν μέγιστον εἶναι, τὸ χαίρειν οἷς δεῖ . Ex quibus exemplis apparet, rem eandem utraque praepositione explicatam. Sic etiam Latini saepissime utuntur praepositione AD: ut cum dicunt, Aliquid conferre ad vitam beate transigendam, et multa similia. Terentius vero dixit, Pisciculos emere in coenam. Et Quintilianus, Uti re aliqua in argumentum. Sed videtur interdum praepositione AD vel instrumentum, vel causa efficiens potius quam finis significari. Itaque pro ratione eorum de quibus agitur considerandum est, utra interpretatio magis conveniat. Sicut illud, εὶς τὸ κήρυγμα Ιωνᾶ , noli convertere In praedicationem, sed Ad praedicationem Ionae. Vide infra praepositionem IN.

VOX ADAM quadrupliciter accipitur. Alias enim est nomen appellativum, idem significans quod homo: sumpta appel atione ab Adamah. i. terra, ex qua formatus fuit: sicut Homo ab humo derivatur. Sic dicit Deus Gen. 1. Faciamus Adam, id est hominem. Et mox Creavit Deus Adam, in imaginem suam creavit eum, masculum et feminam creavit eos. utrumque sexum unum Adam, id est, hominem vocando. Secundo, admodum crebro accipitur pro nomine proprio primi hominis. Sic dicit Deus Gen. 2. Non est bonum, esse Adamum solum. Et, Adduxit ad Adamum omnia animalia. Ac mox, Immisit somnum in Adam. item, Adduxit mulierem ad Adam. Tertio, Vetus Adam significat interdum corruptum hominem. Postremo, ponitur Adam pro Christo, 1. Cor. 15. Factus est ultimus Adam in spiritum vivificantem.

ADAMAS. Ier. 17. Peccatum Iuda est scriptum stylo ferreo in ungue adamantino: id est, penitus infixum cordi humano. Rationes loquutionis duae esse possunt. Altera, quia durae tabulae insculpta non facile abolentur: eoque tenacissime peccatum aut malitia originalis cordi illorum impressa esse affirmatur. Altera ratio loquutionis esse potest, quia cor humanum dicitur esse lapideum.

ADDERE verbum valde hebraizat: non tamen adeo obscure, ut non facile a quovis Latino intelligi queat. Saepissime autem coniungitur ferme adverbialiter aliorum verborum infinitivo: Addere loqui, Addere odisse, Addere mittere columbam, Addere petere. i. porro, iterum, vel ulterius, aut etiam intensius seu vehementius aliquid agere. Aliquando cum aliis modis, eodem tamen sensu construitur: ut, Non addet terra ut det fructus, Gen. 4. i. non erit porro sic frugifera ut antea. Non addam ut salvem vos, Iudicum 10. Aliquando habet nomen substantivum post se: ut, Addunt peccatum super peccatum, Isaiae 30. Ezechiel. 23. Addere sapientiam, 1, Reg. 10. Addere iram Domini, Num. 32. Quae loquutiones facile intelliguntur. Sic faciat, sic addat mihi Dominus, si non hoc aut illud: formula iuramenti Iudaeorum fuit. Addidit et accepit, Gen. 25. Addidit et peperit, Gen. 38. Non addet, veniet posthac in te, Isaiae 52. pro, non amplius veniet aut adorietur te peregrinus.

ADDUCERE, verbum in sacris Iudaeorum multum usitatum, significat hostiam aut aliud quodvis munus Deo offerre, ac sacrificare. Gen. 4. Et fuit ut in fine diorum Cain adduceret de fructibus terrae oblationem Domino: Abel quoque etiam ipse adduxit de primogenitis. Per metaphoram etiam de spirituali cultu offerendo dicitur, Ier. 33. Vox adducentium confessionem in domum Domini: id est, offerentium Deo laudem et gratiarum actionem, eumque celebrantium. Simili phrasi alibi inquit, Sacrificare labiorum vitulos. Adduci ad iudicem is dicitur, qui vocatur in ius, Exodi 22. Adducere ad desolandum, Isaiae 37. pro, denastare. Adduxit populos sub me, Psal. 18. pro, mihi subiecit. Adducere malum super aliquem, 1. Reg. 21. pro, immittere ei poenas.

ADEPS, pro potentia, opibus aut superbia non raro metaphorice accipitur. ut Psal. 17. Adipe suo clauserunt: id est, potentia alios oppresserunt. Alii intelligunt de vita nimium delicata, qua pinguescant, et facie nimium tumente veluti oculorum fenestras concludant. Sic Iob 15 paulo plenius haec phrasis habetur: Operuit faciem suam adipe suo. Adeps quoque interdum alicuius rei, pro flore, aut etiam optimo eius generis ponitur: quia adeps et pinguedo nobilissimum quid in toto corpore est. Adeps gregis. pro, pinguissimae oves aut agni, Genes. 44, De adipe gregis offerre: pro, pinguissimas oves. Simili phrasi A deps olei, vini aut frumenti, pro pinguissimo. ut Num. 18. pro optimo oleo, musto ac frumento ponitur. Sic et Deut. 32, A deps granorum tritici. Idem exemplum et Psalmo 8, ac 147 reperitur. Sic Pharao dicit Gen. 45 ad fratres Ioseph: Venite ad me, et bonum terrae dabo vobis, ac pinguedinem terrae comedite.

ADHAERERE aliquid alicui, significat ei valdo connexum ac alligatum, aut quasi affixum esse. ut de ardenti amore, Gen. 34. Adhaesit anima eius Dinae, et adamavit eam: idem utrumque valet. Sic et de Salomone dicitur, quod adhaeserit mulierib. alienigenis, 1. Reg. 11. Adhaerere alicuius animam pulveri, est quasi in terram ruere, et non procul a morte distare, Psal. 119. Adhaerera alicui divitias et gloriam, est aliquem haec bona consequi. Proverbiorum 11. Adhaerere alicuius manui aliquid, est eum furari, aut alioqui sibi servare. Adhaerere alicui lepram, vel impietatem, 2. Reg. 3. Adhaerere idolo, Psal. 106. Adhaerere Domino, et Adhaerere alicuius animam post Dominum, Psalm. 63, notae locutiones sunt. Adhaesit lingua mea faucibus, Psalm. 22. Adhaesit os meum carni, Psalm. 102, significat summam

-- 23 --

21/22 ariditatem praenimia afflictione, ex longa opis divinae expectatione, sicut in aestu deficiente humore adhaeret lingua faucibus. Adhaerere bono, Rom. 12, pro, sequi recta, sana ac pia consilia et facta.

ADHUC adverbium habet suos quosdam Hebraismos. ut Ionae 3, Adhuc 40 dies et Ninive subvertetur: pro, post 40 dies, aut elapsis tot diebus. Adhuc paululum, pro, si res paulo magis processerit. ut Exodi 17, Oseae 1, Adhuc paululum et lapidabunt me: pro, si paulo magis creverint difficultates, et Israelitarum furor, lapidibus me obruent. Adhuc quis tibi? Gen. 19. pro, habesne hic praeterea tibi aliquos amicos aut coniunctos?

ADIICERE, vide Addere, supra. Isaiae 52, Non addes aut adiicies, ut veniat per te amplius in circum cisus: pro, Non veniet posthac per te; non contaminabit, aut etiam non invadet te.

ADIMPLERE, pro, opere ipso perficere. 1. Reg. 8, Benedictus est Dominus, qui ore suo loquutus est Davidi, et manu sua adimplevit. Sed de hoc verbo in IMPLEO agetur.

ADIURARE, est aliquem iuramento obligare, et veluti iram Dei illi imprecari, si quippiam nominatum fecerit, aut non fecerit, dixerit aut reticuerit. ut 1. Sam. 14, Saul adiurat populum imprecatione maledictionis, si quis ea die quicquam gustaverit. Sic Salomon dicit ad Semei, 1. Reg. 2. Non ne adiuravi te per Dominum, et protestatus sum tibi dicendo, In die qua, etc. Sic et 2. Paralip. 30. Dari aliquem in adiurationem, Num. 5. pro, execrationem. De tali adiuratione habetur Matthaei 26. Marci 5. Actor. 19. 1. Thessal. 5.

ADIUVARE, notae significationis: sed cum aliis vocibus aliquas obscuriores phrases efficit. ut 2. Par. 20, Adiuverunt quisque proximum suum ad internecionem: pro, confecerunt se mutuis vulneribus: id est, Moabitae, Ammontiae et Edomitae, qui conspiraverant contra Iudaeos, sese invicem contrucidarunt. Adiuvare cum aliquo, 1. Par. 12. Adiuverunt cum Davide contra turmam illam: id est, una cum Davide praeliati sunt contra turmam. Adiuverunt in malum, Zach. 1. Iratus eram parum, Ipsi vero adiuverunt me in malum: pro, Ego paululum volui castigare Iudaeos, sed impii nullum modum in perdendis eis servarunt. Adiutor superbiae. pro superbus, aut etiam ad superbum, iniustum et contumeliosum conatum Iob 9. Sub Deo incurvantur adiutores superbiae. Adiutorium ponere super aliquem: pro, alicui per aliquem opitulari. Psal. 89, Posui adiutorium in potente: pro, Constitui fortem quendam, per quem ego potenter opitulabor Israeli: Efficiam ut David sit rex, eumque reddam potentem, et per eum liberabo Israelem. Intelligitur autem typice aut allegorice de ipso vero Davide, aut Meschia.

ADMIRATIO, sive Admirari, quo ad propriam significationem, nota vox est. Plerumque sane dicitur de iis quae vel grandia, vel inusitata sunt: et praesertim quorum causas non penitus pervidere possumus. Aliquando tamen simpliciter valde probare ac laudare aliquid significat. Sic legitur Christus admiratus esse fidem Centurionis, et aliorum aliquorum. Aliquando contra, improbationem significat. Sic miratus est Christus Marc. 6, ob incredulitatem quorundam. Admirantur saepe pii opera Dei, ea celebrantes et laudantes. Sic Matth. 9, Turbae mirantur opus Dei in sanatione paralytici, et laudant. Contra etiam increduli mirari dicuntur. Ioan. 3. Ne mireris quod dixi, Oportere vos denuo nasci. Sic Ioan. 7 mirabantur Iudaei, quod Christus nosset literas, quas non didicerat: Et ibidem Christus inquit: Unum opus feci, et omnes miramini. Sic Mar. 15, Pilatus miratus, si Christus mortuus esset, ac non credens, interrogat Centurionem. Saepe quoque per admirationem ac stuporem horrendi ac tristes casus, praesertim autem gravissimae et plane inopinatae clades denotantur, potissimum in veteri Testamento. Ierem, 41. Et erit Babel in acervos, habitatio draconum, stupor et sibilus, eo quod non sit habitator: id est, omnes mirabuntur et stupebunt de tam horrenda potentissimae urbis devastatione. Sic Ierem. 42 et 44. Eteritis in iusiurandum, et in stuporem, et in maledictionem. Aliquando etiam quasi dementiam quandam, caecitatemque cum impietate coniunctam declarat: sicut attoniti carent omni sensu ac intellectu. Esaiae 29 Obstupescite haec, et miramini, excaecati sunt, etc. Sic Hab. 1. Aspicite haec, et miramini contemptores, quoniam opus ego operor in diebus vestris. Quod dictum etiam Actor 13. repetitur. Aliquando denique indicat admirationem aut stuporem ex nimio metu ortum. sicut Psal. 48 inquit: Quoniam ecce reges congregati sunt, transierunt simul: ipsi viderunt, sic admirati sunt, conterriti sunt, et in praeceps abacti, id est, divinis terroribus ac poenis sunt ab obsidione Ierosolyma et infestatione Iudaeae abacti et fugati.

ADOLESCENTIAE vocabulo plerunque vertunt Hebraeum נעורים neurim. Neque nego, aliquando iam ad pubertatem tendentes significare. Sed denotat quoque infimam infantiam. Sic 2. Reg. 2 legitur, parvos nearim, id est, pueros illusisse Helisaeo. Quae vocis significatio ideo observanda est, ne quis eludat dictum Dei Gen. 8 de peccato originali, Figmentum cordis hominis pravum est inde a neurau, Ab infantia sua. alii vertunt, Ab adolescentia: quo ea sententia ad malitiam habitualem ab originali transferatur. Verum refutari potest ista corruptela textus, tum vocis significatione: tum quod prius capite 6 Deus de eadem reloquens dixerat, Omne figmentum cogitationum cordis esse tantum malum omnibus diebus. Ubi triplex emphasis huic corruptelae repugnans est, nempe, OMNE, TANTUM, et OMNI DIE. Nam si Omne, igitur naturale quid. Si Tantum, igitur semper. Sic Omni die De Adolescentia vide plura in IUVENTUS.

ADVENA, vide in voce PEREGRINUS.

ADIAPHORON Graece, Latine indifferens seu res media dicitur. Vox vero haec in sacris literis non reperitur, cum de ipsa re plurimus sermo fiat. Vocatur autem sic in Ecclesia, quicquid per sese nec probatum nec improbatum, vetitum aut mandatum est a Deo, praesertim vero in religione: ut, certum tempus constituere rebus sacris agendis, vestitus, musica, pulsus, lectiones, ordo partium ac caeremoniarum in concionibus et sacramentis administrandis, in coniungendis novis nuptis, et similibus: in quibus tamen omnibus rebus utilis aliquis delectus adhiberi potest ac debet; habita ratione hominum, temporum et personarum, aliarumque circumstantiarum. In hisce enim rebus habet Ecclesia suam quandam libertatem ordinandi, instituendi, ac mutandi. Verum nihilominus ea libertas est ad hasce conditiones legesque astricta, quas Paulus hac Regula 1. Corinth. 14 complectitur: Omnia fiant decenter, ordine, et ad aedificationem. De hisce iudicare possunt non difficulter spirituales, et dono intelligentiae praediti homines, quae nam pro temporum, locorum ac hominum ratione magis ad ordinem, ad decentiam, et aedificationem pro sint. Exposui alioqui totam naturam verorum et falsorum Adiaphororum pro prio scripto Latina et Vulgari lingua edito: unde res plenius cognosci potest. Solet vero etiam haec Regula de hoc Articulo tradi: Vera Adiaphora desinere esse Adiaphora, cum eis hae conditiones, ac veluti venena admiscentur: coactio, opinio cultus ac necessitatis, confessio, scandalum quodcunque; aditus et occasio ad abusus aut idololatrias, seu quaecunque veritatis damna: aut cum quoquo modo veritati ac aedificationi obsunt, ut apud Pontificios ipsa

-- 24 --

23/24 copia caeremoniarum aut τῶν παρέργων , posset veram pietatem religionemque obscurare, aut extinguere, etiamsi illae per sese nihil penitus mali praeterea continerent. Quidam falso tribuunt Adiaphoris, quod liceat in eis magistratui quicquid velit statuere ac praecipere, etiamsi sit alienus a vera religione, ut hisce temporibus Monarchis: et quod Ecclesia ei teneatur obedire. item quod pia salutariaque Adiaphora in gratiam hominum recte mutari queant: et denique, quod in institutione ac mutatione caeremoniarum possit externa pax seu ventris aedificatio apud persequutores quaeri. Qui perniciosissimus error copiose a me in Adiaphoricis scriptis est refutatus. Valet hic etiam plurimum Medica illa et politica Regula: Omnis mutatio periculosa. Non enim facile fit mutatio rituum sine scandalo apud imbecillos, et specie levitatis aut ambitionis apud prudentiores. Non esse necessariam, aut etiam possibilem conformitatem omnium caeremoniarum in diversis Ecclesiis ac regionibus, satis D. Augustinus ad Ianuarium, et Gregorius ad minorem Augustinum testantur. Sunt vero etiam in communi vita plurima Adiaphora, ubi Deus nobis nostro arbitrio agere, exclusa tamen petulantia et temeritate, permittit. Quin et philosophi de quibusdam mediis rebus disserverunt. Nam etiam in communibus rebus vult Deus nos aliquem rerum delectum habere, et non ut bruta aut mente captos agere. Sicut Paulus nos iubet ambulare ut sapientes, et abstinere ab omni specie quoque mali. et denique Dominus dicit, nos reddituros rationem de omni verbo ocioso.

ADINVENTIO, crebro usurpatur a Vulgata versione, et plerunque in malam partem. In Hebraeo est עללות aliloth, quod rectius vertitur studia aut conatus. Tribuitur aliquando etiam Deo. Psal. 76. Meditabor in operibus tuis, et in adinventionibus tuis exercebor. Ier. 17. Do unicuique iuxta fructum adinventionum suarum. Zoph. 3. In die illa non confunderis in cunctis adinventionibus tuis, quibus praevaricatus es in me.

ADOPTIO, vox Latinis notissima, nec aliter quam Latino usu in sacris usurpata. Dicuntur vero pii esse filii et adoptati Dei. Adoptionem filiorum aliquoties habet Vulgata: Rom. 8. 9. Gal. 4. et Ephes. 3. Sed in Graeco est simpliciter Adoptio. Spiritus adoptionis. dicitur Spiritus sanctus, duplici de causa: quia et datur Spiritus sanctus tantum adoptatis: et testatur de adoptione nostra, clamans in corde nostro Abba pater.

ADORARE, vox in sacris literis Heb. שחה Scacha et Histachave, Graece προσκυνεῖν , significat incurvationem corporis, qua alii solent alios dignitate praecellentes honorare: ut legimus Lothum adorasse angelos, putantem esse homines, Gen. 19 Abrahamum adorasse populum terrae, Gen. 25 Iacobum adorasse Esau septies, Gen. 33. Fratres adorasse Iosephum, Gen. 42, 43. Hic mos reverentiae aut honoris exhibendi fuit Orientalibus illis populis, teste Livio lib. 30, cum narrat, legatos Carthaginenses cernuos aut adorabundos pacem a Romanis petiisse. Quoniam autem etiam in sacro cultu eundem corporis gestum exhibebant, factum est, ut haec vox etiam ad animum transferretur, et veram Dei adorationem aut cultum significaret. Exempla sunt: Adoravit Abraham coram Domino, et Dominum, Gen. 23. et 24, et, Adoravit Israel Deum, Gen. 47. Non adorabis Deos alienos, Exod. 23, 24. Deut. 5, et Psal. 81. De hac spirituali adoratione loquitur Christus Matth 4, et Luc. 4, cum iubet solum Deum adorare, et illi servire. Sic volebat Sathan a Christo adorari: sic Apostoli Christum adoraverunt, Luc. 14, et 24. Complectitur autem et petitionem et gratiarum actionem, et totum cultum soli Deo debitum. De hac adoratione loquitur Christus cum muliere Samaritana, cum illa quaerit, ubi sit adorandum, num in monte Garizim, aut Hierosolymae? Quo vero intelligatur quid sit quod Dominus dicit ibidem, Veros adoratores ubique adoraturos in spiritu et veritate: observandum est, alium esse cultum externum consistentem in conspicuis aliquibus actionibus aut rebus, et alligatum ad loca, tempora, vestitum, gestus, sonum oris, verba, sacrificia, et alia huiusmodi: alium internum cordis. item, alium esse in spiritu et veritate, seu spirituali motu, veraque fide in Deum praestitum: alium, in hypocrisi. denique alium esse, quem sophistae vocant ex opere operato, id est, cum tantum per sese ipsum opus consideratur, ac Deo gratum acceptumque aestimatur, sive cultor habeat fidem, sive non: ut est ministerium ministri baptizantis, aut sacram coenam ministrantis. alium, ex opere operantis: id est, cum cultus ex vera fide colentis aestimatur. sicut Abel maiorem et gratiorem hostiam fide obtulit, quam Cain: et sicut in baptizando et communicante fides exigitur. Olim igitur erat alligatus Dei cultus, ex ipsius mandato, ad certa loca, tempora, aliasque circumstantias externas. Nunc non perinde est. Solent vero non renati ac carnales homines plerumque tantum ad opus operatum, seu externum cultum, utpote carnali homini perfacilem, ruere, eumque hypocritice praestare, ac in eo summam pietatis collocare. Nam veram cordis obedientiam, veram agnitionem, timorem, et alios spirituales animi motus exhibere Deo nequeunt, Caeterum cum pii vera fide externum aliquem cultum aut opus a Deo mandatum praestant, nihilominus in spiritu Deum colere dicuntur: sicut Paulus dicit, se docendo Evangelion colere Deum, aut servire ei in spiritu, Romanis primo Distinguunt vero recentiores Theologi Adorationem istam religiosam, in Duliam, Hyperduliam, et Latriam: quo scilicet sic suam idolomaniam conficta distinctione excusare queant. Dicunt enim, Sanctos quidem colendos esse Dulia: divam vero Virginem, et humanitatem Christi in hac vita, seu quam diu hic vixit Hyperdulia: et denique Deum, Latria. Verum Scriptura haec discrimina ignorat. Quin et ipsemet Eckius in suis Locis, in fine Capitis de Sanctorum veneratione, clare confitetur, nusquam Scripturam vel Veteris vel Novi testamenti praecipere invocationem aut adorationem sanctorum Augustinus in Quaestionibus super Exodum, dicit, etiam Duliam Deo deberi: sicut et Paulus ubique testatur, se Dei, non hominum δοῦλον aut servum esse. Libro decimo de Civitate Dei, distinguit quidem hosce cultus, sed loquitur de cultu hominum viventium: et interponit praeclaram sententiam, quae cultum sanctorum penitus damnat ac tollit: Fidenter (inquit) audemus dicere, religionem non esse nisi Dei cultum. Ludovicus porro Vives in suis Annotationibus super eum librum, facit mentionem istius distinctionis Latriae, Duliae, et Hyperduliae: et dicit Laurentium Vallam affirmare, idem esse Duliam et Latriam: quod et ipse ibi adductis exemplis contra suos Papistas probat. Verba eius libro decimo, capite primo, haec sunt: Latriam quippe nostri. λατρεύω est, δουλεύω , quasi servio. sed postea factum est, ut esset σέβομαι , teste Suida. Augustinus vero servitutem hominibus debitam non Latriam appellari vult, sed alio nomine, puta δουλείαν Nam ad Ephesios sexto, quem locum citat, sic est Graece: οἱ δοῦλοι ὑπακούετε τοῖς κυρίοις κατὰ σαῤκα Hinc est illa distinctio facta de adoratione, Latriae, Duliae, Hyperduliae. Valla docet, λατρείαν et δουλείαν idem esse, et utrumque significare servitutem. quod ex Suida potest ostendi, qui ait, λατρείαν δουλείαν εἷναι ἐπὶ μισθῷ , servitutem esse mercenariam, Nam apud Xenophontem in

-- 25 --

25/26 tertio Cyri Paediae, loquitur maritus: ἐγὼ καὶ ὦ κύρε καὶ τῆς ψυχῆς πριάιμην, ὥστε μή ποτε λατρεύσαι ταύτην . Hoc est: ego vero Cyre vel anima redemerim, ne unquam haec serviret. Tum uxor, ἑαυτου ψυχῆς ἀν πρίαιτο ὣστε μὴ δουλεύειν : Sua ipsius anima emeret, ne serviat. Quin et in Sacris literis λατρεύειν de servitute dicitur, ut in Levitico: Omne opus servile no facietis, λατρευτόν . Et iterum: De semine tuo non dabis servire principi, λατρεύειν . Et in Iob, mendica λάτρις dicitur. Sed admonendi sunt Latini, Duliam, et Latriam penultimam habere longam, ne brevem faciant. Hactenus Vives. Verum illud quoque verissimum est, Papistas non multo aliter sanctos coluisse, quam ipsum Deum. Certe innumerae preculae etiam typis impressae ostendunt, eos ab illis simpliciter et diserte opem in suis difficultatibus implorasse. Sicut in eodem opere ait Vives, multos Christianos sic colere statuas, ut gentiles. Angelus in Apocalypsi nullo modo vult adorari. nec Paulus ac Barnabas in Actis. Dicetur de huius vocis phrasibus etiam in aliis vocabulis, quae ei adiungi solent.

ADVENTUS, et Advenio, nota vox est. Celebratur autem loquutio Adventus Domini, qui duplex potissimum est. Primum, cum venit in carnem ad redimendum genus humanum: Deinde, cum in fine mundi veniet ad iudicandum homines. Possis et tertium adventum eius dicere, cum singulos convertit, et in corda eorum venit.

AEDIFICARE, Hebraeis בנא Bana, aedes struere est, notae significationis vox: sed per metaphoram valde crebo ponitur pro omni cuiuscunque rei perfectione, provectione, aut (ut ita dicam) melioratione. Unde forte Latinum bonum, quod homini profit, eumve quasi aedificet. Contra autem verbum Destruo, plane contrarias significationes et Hebraismos habet. ut Galatis 6. Si quae destruxi, rursus aedifico, transgressorem memetipsum constituo. Psal. 28. Destrues, et non aedificabis eos. Ieremiae 42. Aedificabo, non destruam. Significat igitur Gen. 2 creationem, cum dicitur Dominus aedificasse costam in mulierem quo verbo ibi Deus usus est, quia mulier sit quasi quaedam reaedificatio viri, quae eum patremfamiliâs facit, ac sine qua velut mancus ac mutilus est. Saepe ponitur pro liberorum procreatione, et totius familiae augmento. Sic Sara et Rachel materfam. cupit ex ancilla aedificari: id est, sibi adoptivos filios procreari. Gen. 16. et 30. Sic Exodi 1, Dominus dicitur piis obstetricibus aedificasse domum: id est, liberis et re familiari ditasse. Sic Nathan Davidi promittit, Deum illi aedificaturum domum: id est, ipsum et eius posteros, liberis ac re familiari omnique re necessaria ditaturum. Sic et sapiens mulier proverb. 14 dicitur aedificare domum. Significat etiam crebro docere: unde doctores dicuntur aedificantes, quia mentes hominum salutari doctrina extruuntur, melioresque fiunt. Lapis quem raprobaverunt aedificantes, factus est in caput anguli, Psalmo 118. Matthaei vigesimoprimo, 1 Petri 2. In 1. Thessalonic. 5. Aedificate alterutrum. Hoc sensu Paulus 1. Corinth. 3 vocat Corinthios aedificium: se architectum, qui fundamentum iecerit: alios superaedificare, qui pergant primae Corinthiorum institutioni aut Catechismo paulo pleniorem instructionem adiicere. Vicina huic, tametsi paulo generalior, significatio est 1. Corinth. 8, cum charitas dicitur aedificare: id est, omnibus modis fratrem iuvare, praesertim in incremento pietatis. Similis est sensus, cum Paulus dicit, se habere potestatem tantum ad aedificationem, 2 Corinth. 10. 14. 2 Corinth 5 dicimur habere, dissoluto hoc tabernaculo, aedificationem ex Deo, id est, plenam instaurationem in altera vita. Filii ab Hebraeis dicuntur בנים banim, quasi aedificantes, quod domum et patrem aedificent: Id est, tum vivum iuvent, tum et mortuum quasi adhuc viventem referant et repraesentent, eius nomen in memoria hominum retineant, eiusque famam ac facta tueantur, ut non plane mortuus esse videatur. Sic et Rachel petens sibi ex ancilla procreari liberos, inquit, Si forte ex ea aedificer. Accipitur tamen aliquando etiam in malam partem: ut cum 1. Corinth. 10, imbecillus frater ab alio comedente idolothyta, ad impietatem aedificari dicitur: id est, in ea confirmari, ut paulatim magis ac magis fiat ethnicus, illisque idololatriis sese adiungat. Aedificare super harenam aut petram, Matthaei 7, proverbialis quaedam loquutio est, de incerto aut instabili fundamento actionis aut operis. Contrarias plane significationes verbum destruere et destructio habet, quae ex hisce facile iudicari ac intelligi queunt, ut et supra monui. Aedificare domum fratris, est, mortui sine liberis fratris uxorem ducere, et ex ea liberos illo mortuo procreare, qui eum quasi redivivum, utpote eius haeredes, exhibeant. Deuteron. 25. Aedificari in aeternum, est ita confirmari aut constabiliri, ut quasi firmissimum aedificium perpetuo duret Psal. 89. In seculum misericordia aedificabitur: id est, perpetuo misericordia Dei durabit, parataque ac prompta piis erit.

AEMULARI: vide in voce ZELUS.

AENIGMATIZARE AENIGMA, pro, loqui aenigmatice. Ezech 17 Aenigmatiza aenigma, et paraboliza parabolam. Aliquando Aenigma simpliciter salutaria documenta et providentiae divinae exempla significat Psalm. 78. Aperiam in parabola os meum, eloquar aenigmata antiqua. Sic et alias saepe. Cernere per speculum, et in aenigmate, 1. Corinth. 13, significat non aperte, sed obscure: ut solet aenigmatica oratio esse obscura

AEQUITAS, pro iusta aut aequa causa aut re, sive in religione, sive in aliis. Isaiae 59. Impegit in platea aequitas: et aequitas ingredi non potuit, id est, nihil iuste pieque usquam agitur iustitia est submota ex tota civitate. Hypotyposis elegans est. Sic Isaiae 53. Qui ambulat in iustitiis, et loquitur aequitates: id est, qui iusta et aequa sequitur, agit ac promovet. Sic et Psal. 17, Oculitui iudicent aequitates. id est: Tu, o Deus, promove et iuva ea omnia, quae recta et aequa sunt. Vide infra RECTUM.

AESTATIS SICCITATES, pro summis siccitatibus ponitur, Psal. 32. Aestas alioqui saepe pro ipsis fructibus aestatis ponitur Ieremiae 48. In aestatem tuam praedo irruet: pro, in tuos aestivos fructus: id est, cum fructus erunt maturi, et non collecti, invadet te hostis tempore nempe sibi ad rapiendum commodissimo, et contrâ tibi ad tuenda tua incommodissimo.

AETERNITAS, ut definiunt communiter, est tempus quod initio et fine caret: eaque aeterna dicuntur, quae sine initio et fine fiunt, semper fuerunt, et erunt. talis est solus Deus. Perpetuam porro vocant ea, quae certo quidem tempore coeperunt, sed fine carebunt. Verum vox Aeternum non raro etiam alias significationes habet in sacris literis. Vertunt autem hoc Latino nomine nonnunquam Hebraeum Olam, quod tamen aliquando etiam seculi voce exprimitur. Quare in voce PERPETUI et SECULI, plura de hisce vocibus dicemus.

AFFERRE, nonnihil obscuri interdum habet. Psal. 29. Afferte Domino gloriam et fortitudinem: pro, laudate et celebrate eius gloriam et fortitudinem. Afferre consilium, est consultare super negotio aliquo. Sic Absolon iubet suos afferre consilium: 2 Sam. 16. id est, consultare quônam modo sit pater opprimendus.

AFFLIGERE aliquem pro male tractare, nota phrasis est. Sed aliquando quiddam inusitatius et obscurius Latinis auribus sonat. ut Levit. 16 et 23 ponitur, Affligere

-- 26 --

27/28 animam, pro ieiunare, aut alio qui semet male cruciare. inquit enim: Mense septimo, die mensis decima, affligetis animas vestras. Sic. Num. 30, dicitur de afflictione votiva: Omne iuramentum obligationis, ut affligat animam suam. Sic et Isaiae 58. Affligere mulierem, aut humiliare (nam idem Hebraeum verbum est) significat violare, undecunque aut quacunque demum ratione phrasis haec exoriatur. Affligere, 2. Samuel. 13, pro semet contristare, aut dolore cruciare. Afflictionis panis, plerumque significat victum cum afflictione coniunctum. Sed Deuteronomii decimosexto significat memoriale afflictionis, eo quod talis victus observabatur in memoriam afflictionum, quas erant perpessi in Aegypto.

AGGRAVO, per se perspicuum est, nisi quod quasdam obscuras phrases gignit. ut, Aggravare aures ne audiant Isaiae quinquagesimonono. Non est aggravata auris Domini, ne audiat. Sic et Zachariae septimo, Aures suas aggravaverunt: pro, quasi affluxu humoris obturarunt, ne audirent. Aggravare cor, est pertinax obstinatumque praestare, quod nullis monitis aut poenis moveri queat. 1. Sam. 6. dicunt Philistaei ad se invicem, Quare aggravabitis cor vestrum, sicut aggravaverunt Aegyptii? pro, obstinate et pertinaciter resistetis. Idem valet Cor indurare. Aggravare iugum, 1. Regum duodecimo, pro onerare gravioribus tributis, et aliis servilibus oneribus. aggravari manum alicuius super aliquem, Psalmo trigesimosecundo: Die ac nocte aggravatur super me manus tua: id est, invalescit, aut subinde me gravius castigat. Contra Alleviari manum, 1. Sam. 6. pro, remittere castigationes, Aggravare opus super Israelitas, Exodi quinto: pro, magis ac magis eos onerari operibus ac laboribus. Sic Aggravatum est praelium Philistaeorum super Saulem, 1. Samuelis 31: id est, ingruit, incubuit in ea parte hostilis impetus vehementius.

AGGREGARI AD PATRES, aut populum suum, est aliquando mori, vel sepeliri in sepulchris maiorum suorum: Iudicum 2. Gen. 25. Num. 27.

AGNI, cum iustis conferuntur, eosve metaphorice denotant, ob innocentiam et simplicitatem: sicut contra hoedi cum impiis, ob audaciam et petulantiam. Matthaei vigesimoquinto. Eadem ferme vis vocis est, cum Isaiae sexagesimoquinto dicitur, Agnos cum lupis pascituros. Agnus Dei pro CHRISTO ponitur, Iohannis 1. quia agnus paschalis Christum praefigurabat: et alias etiam erat iuge sacrificium, et pro peccato aut expiatione nonnunquam offerabatur. Typus ergo erat veri expiatoris. Dicitur autem Dei agnus, ad discrimen agnorum Leviticorum et brutorum: quia ab ipsomet Deo, non ab hominibus, haec victima ad expianda peccata totius mundi erat constituta, et in medium proposita, sicut Scriptura inquit: Quem proposuit Deus propitiatorem in sanguine suo.

AGNOSCO verbum postea plenius exponetur, in verbo COGNOSCO, et porro etiam in NOVI. Hoc igitut nunc tantum breviter observetur, quod cum Deus dicitur Agnoscere aliquem, significat eum amare, fovere, tueri. Amos tertio, Psalmo primo, et trigesimoprimo. Notis enim ac familiaribus favemus. Agnoscere porro faciem in iudicio, est idem quod suscipere personam: de qua re in voce PERSONA.

ALA, ab avibus sumpta metaphora, varias habet significationes. ut Exodi 19: Portavi te super alas aquilarum: id est, summa clementia gestavi ac fovi te, sicut aquilae suos pullos gestant: Psalmo decimoseptimo, et Deuteronomii trigesimosecundo: Sub umbra alarum tuarum Domine abscondes me: id est, sub singulari praesidio, aut patrocinio. Allusio est potissimum ad similitudinem gallinae, protegentis pullos suos alis. Porro Ruth secundo, Extende alam tuam super ancillam tuam: non a gallinae similitudine metaphora dicta videri queat, sed fimbria sic dici, quia sit similis alae. In eadem significatione Ala, aut Umbra alarum accipitur Psalm. 36, 57, 61, 63. Eandem metaphoram exponit integre Christus Matthaei vigesimotertio: Hierusalem Hierusalem, quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alas. Significat et partes exercitus, sicut apud Latinos tantum turmas equestres: quia solebant lateribus phalangis adiici, ut similitudinem avis volantis tota acies haberet. Isaiae octavo: Cum (inquit) extensio alarum eius replebit latitudinem. In sancto sanctorum erant Cherubim, id est, imagines quaedam, habentes alas, quibus arcam, quae erat sedes Dei, contegebant, Ideo Daniel capite nono dicit, Abominationem desolationis futuram iuxta alas: id est, in loco longe sanctissimo, nempe in ipsa arca, aut sede Dei. Per metaphoram significat etiam extremitatem, ut vestis, aut terrae. Isaiae 2. Ab ala terrae cantica audivimus. Item Iob trigesimooctavo. Ezechiel. 7. Vicina significatione Alae solis pro radiis ponuntur, Malach. 4. Sub alis tuis inventus est sanguis pauperum, Ieremiae 12 Significat idem ferme, quod, est sanguis in manibus, aut etiam operibus tuis. Alarum Dominus, legitur Proverbior. 1. Ecclesiast. 19. Significat avem, seu alata animalia. Alam movere, Isaiae 10: allusione ad aves, depingitur trepidatio gentium: quod metu tyranni Assyrii nemo ausus sit se commovere, aut contra mussitare saltem.

ALBEDO, aut candor, sive quia naturalis color est, â natura ipsa profectus, cum alii colores plerumque ab arte, ut vestimenta, veniant: sive quia candida accedentibus maculis obscurantur, et rursus lotione sordium pristino colori restituuntur: sive quia plurimum lucis habet, plerumque tum innocentiam, tum laeticiam, et res secundas significat. Contra ater, tum tristiciam, tum etiam malitiam: sicut et Rubedo peccatum, ac contaminatam vitam notat. de qua re vide infra RUBEDO et RUBEFACIO. Quae colorum symbola etiam aliis linguis nota sunt. Dicitur autem aliquid de hac re postea. Album igitur aliquid fieri, aut Albari, alias significat per metaphoram remissionem peccatorum. ut Isaiae 1, Sicut nix albi erunt. et Psal. 51, Super nivem dealbabor: id est, mundus fiam. Allusio videtur esse ad lotionem vestimentorum, praesertim lineorum, quib. illae gentes plurimum usae sunt. Illa enim si contaminata sunt, albedinem aliquo modo amittunt: contra vero si lavantur fiunt albissima. Sic et Germanis, vueiss machem, pro lavare: et schwartz machen, pro contaminare usurpantur. Alias significat illuminationem, quae fit per doctrinam. ut Psalm. 68. Cum distribuet in ea reges, alba fiet, ut nix in Zalmon. Denique aliquando pallorem metu exortum indicat, quia in pallore evanescit omnis rubedo faciei, et succedit quasi quaedam albedo. Paries dealbatus. Actor. 23: et sepulchra dealbata. Matth. 23. sunt hypocritae: cuius metaphorae aut similitudinis rationem ibi CHRISTUS plene exponit.

ALIENUM proprie quiddam externum significat, ut Genesis quadragesimosecundo: Loquutus est ad eos tanquam alienos, sed per metonymiam quandam saepe significat impium. Omnes enim exteri erant Ethnici impii, et sicut Paulus dicit alieni a promissionibus Dei. Sic et verbum Alienari, Isaiae primo: Dereliquerunt Deum, irasci fecerunt sanctum Israelis, alienaverunt se retrorsum. Tametsi etiam citra figuram possis intelligere, alienari impios: pro, deficere a Deo, discedere ab eo, desinere esse eius cultores. Sicut et Latini, Alienare pro Vendere utuntur: et Alienari ab aliquo, pro, desinere ei esse amicum. Sic et Psalmo quinquagisimooctavo: Alienati sunt peccatores ab utero. Isaiae vigesimoquinto, Palatium alienorum evertat. et vigesimooctavo:

-- 27 --

29/30 Sicut aestas insiti tumultum alienorum humiliabis. Ezechiel hanc figuram integra oratione exponit, cum dicit, Iudaeos esse ex ethnicis gentilib. procreatos: volens ostendere, eos etiam perinde impios. capite decimosexto. Ponitur et pro hostibus, Esaiae primo: Alieni comederunt terram vestram. et Psalmo quinquagesimo quarto, Alieni surrexerunt contra me. Ratio significationis eadem est, quae, cur Latinis vox Hostis, quod olim tantum peregrinum significavit, nunc publicum inimicum notat: nempe, quia exteri sunt plerunque inimici. Ignis alienus, Levit. decimonono, pro prophano ponitur: quia tantum domestico aut sacro, quod in altari conservabatur, uti debebant in sacrificio et suffitu. Filii alieni, alias pro exteris, alias etiam pro impiis: Isaiae secundo, et Psalmo decimooctavo. Alienum se ostendere alicui, Genesis quadragesimosecundo, pro, simulare se ei ignotum et inimicum sicut et Latini Alieno animo dicunt. Alienum significat etiam prophanum, sicut modo dixi. ut Exodi decimo, Alienum suffitum, alienus ignis. Alienum reddere locum sanctum, Ieremiae decimonono. Sic et Isaiae secundo, Et in scientiis alienis fuerunt contenti. Eodem modo et Levit. vigesimo secundo, vir alienus, pro laico, non de tribu sacerdotali. Filia sacerdotis cum fuerit viro alieno, id est, non Leviticae tribus.

ALLEGORIA, in generalib. Regulis exponetur.

ALLIGARE, per metaphoram est curare, sanare: quia vulnera sananda obligari medicaminibus et fasciis necesse est. Ipse vulnerat et alligat, Isaiae primo. Vulnera non sunt alligata, Ezechielis trigesimo: Brachium Pharaonis confregi, et ecce non fuit alligatum, ut ponantur medicamenta, ut apponantur fasciae ad obligandum illud. Sic Christus suum officium Isaiae 61 exponit: Ad evangelizandum afflictis misit me, ut alligarem contritos corde. Alligare praecepta digitis ac cordi, Proverb 6 et 7, est diligenter ea ediscere et custodire. Sic et Isaiae 8, Colliga testimonium, et obsigna legem. Sic et Moyses saepe praecipit alligari legem aut eius memorialia ad frontem et brachia. Christus dicit Pharisaeos alligare onera importabilia super alios, quae ipsi digito attingere nolint. Metaphora est ab externis oneribus.

ALIQUID esse, non simpliciter significat aliquam rem esse: sed aliquid eximium, praestans, preciosum aut celebre esse. Sic et Latini interdum utuntur, ut Iuvenalis Satyra prima:
Aude aliquid brevibus Gyaris et carcere dignum,
Si vis esse aliquid. — Sic Paulus Galatis 6 ait: Si quis sibi videtur aliquid esse, cum nihil sit, semetipsum decipit. Sic Simon magus Actor. 8, dicebat se esse aliquem magnum. Sic ad Galat. secundo dicit Paulus de praecipuis Apostolis: Ab iis autem qui videbantur esse aliquid, nihil accepi. Mox ibidem subiicit: Ii qui videbantur, nihil mihi contulerunt. Aliquid igitur esse, aut non esse, significat aliquid eximium aut praestans esse. Contrariam prorsus vim habet saepe, NIHIL esse: de quo suo loco infra plenius dicetur. Sic Horatius ait, Nullis maioribus orti: id est, non eximiis progenitoribus.

ALMA, vox Hebraea, Isaiae septimo, Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel, etc. controversa est, dum Evangelista Matthaeus interpretatur virginem, sicut et Septuaginta: quam versionem ac sensum etiam tota Ecclesia sequuta est inde â Christo usque ad nostra tempora: contra vero Iudaei, tantum puellam aut iuvenculam significare contendunt. Rationes vero plures evidentissime nostram sententiam comprobantes, in promptu sunt: quarum praecipuae hae videri queant. Prima, quod haec vox ubique in Sacris significet virginem: quod postea ostendetur. Secunda; quod huius vocis etymologia virginitatem sonat. significat enim absconditam, occultam. Duplici vero ratione virgines dicuntur absconditae, aut occultae. Primum, quia moris fuit, et hodierna die est in illis meridionalibus et orientalibus locis, virgines occultari domi, ut sic tanto certius earum pudicitia custodiretur: sicut et Phocylides monet, virginem usque ad nuptias custodiendam esse bene obseratis cubiculis, et non permittendum ut ante nuptias extra domum conspiciatur. Idemque et de pueris dicit, addens, difficile esse parentibus custodire liberorum castitatem. Quinetiam hodie in Italia, ut maxime aliquando in publicum prodeant, valde tegi peplis solent. Altera causa est, quare virgines dicuntur Almae, aut occultae, seu absconditae, quia contra maritatae cognosci â viro, et cognoscere virum dicuntur: item quia earum nuditas a marito detegi ac revelari, seu patefieri dicitur. Tertia ratio est, quia additur articulus in Hebraeo ה he העלמה , et in Graeco ἣ , quae indicat non quamvis adolescentulam concepturam: sed quandam eximiam ac singularem, specialique quapiam re commendabilem. quae res nihil perinde apte intelligi potest, ac virginitas in conceptione retenta (non certae opes, nobilitas, aut forma) quod praecipuum decus aut ornamentum adolescentularum esse solet. Quarta, quod in descriptione huius virginis et conceptionis nulla prorsus fit mentio viri alicuius: cum id et res ipsa, si naturaliter fieri deberet, postulet: et mulierculae a viris maritîsve suis circumscribi et definiri soleant in omnibus linguis ac gentibus, semperque mentio viri potius quam mulieris in descriptionibus familiarum fieri soleat. Quod profecto singulari mysterio non caret. Consimili vero ratione etiam Ieremias capite trigesimoprimo, de Meschia agens dicit, Deum creaturum esse rem novam, nempe ut mulier complectatur, aut circum det, seu intra se concipiat virum: ubi tum res nova ac miraculosa divinitusque creanda dicitur: tum etiam nulla prorrus mentio fit mariti, illam circumdationem aut conceptionem operaturi. Sic et in prima promissione tantum semen mulieris dicitur contriturum caput serpentis, non viri: cum id rectius secundum usitatum naturae cursum marito tribuatur, sive tanquam digniori coniugi: sive quia proprie viri est semen dare ad conceptionem ac generationem, non feminae. Eôdem facit, quod etiam Iacob Meschiam promittens, Silo eum vocat, Gen. 49. quod secundinam mulieris proprie sonat: ut indicet, eum non ab homine masculo, sed tantum ab homine femina procreandum. Consonat vero etiam historia Evangelii, seu eventus, huic harmoniae veterum prophetarum. Quinta ratio sit, quod quoniam haec res tanquam ingens ac singulari Dei potentia efficiendum miraculum proponitur, oportet certe aliquid praeternaturale hic accidere: quod non potest aliud perinde aptum huic rei esse, vel etiam excogitari, ac si Deus efficiat, ut mulier per se miraculose concipiat et pariat virum. Quid enim tandem miraculi esset, si iuvencula viro tradita, ex eo conciperet et gigneret? Quoniam igitur miraculosa conceptio ac partus esse debet, recte de virgine operatione Dei conceptura, locus hic intelligitur. Si vero hic obiiciatur, Prophetiam hanc non convenire IESU, aut matri eius, quia signum datur illis tempore Isaiae viventibus hominibus ac in eorum confirmationem, non autem posteris: quare non posse id accipi de vitgine, aut facto post mille annos sequuturo. Respon. Prophetia est, et non tantum incredulo contemptorique divinorum miraculorum Achazo proponitur, sed etiam toti populo Dei: nec solum illis tum viventibus Israelitis, sed et omnibus omnium temporum Israelitis, aut cultorib. Dei: sicut propheta inquit, Dabit vobis signum. Non enim Scriptura

-- 28 --

31/32 de uno tantum homine aut aetate agit, sed etlam de omnibus posteris sicut Paulus et Petrus dicunt, omnia propter nos scripta esse, Rom. 15. 1. Cor. 10, 1. Petri 1. Sic saepe Prophetae confirmant et consolantur suos praedictione venturorum olim ac post longum tempus bonorum, nempe tempore Meschiae, quae tamen tempora illius aevi homines non erant visuri. Deus confirmat Evam et Adamum promissione seminis mulieris, contrituri caput serpentis. Eva putat se mox illud semen consequuturam, et esse ipsummet Cainum, praeclarissimam nempe possessionem aut thesaurum suae felicitatis, ut nomen eius sonat: sed paulo post deprehendit, eius partum esse meram vanitatem. Sic et Christus petentibus miraculum, non dat praesens, sed futurum praedicit: nempe signum Ionae, seu suam mortem passionem, resurrectionem, ascensionem, sessionem ad dexteram patris. et denique adventum ad extremum iudicium. Matth. 26, Ab hoc tempore, inquit, videbitis filium hominis sedentem ad dexteram potestatis, et venientem in nubibus caeli. Verum adscribam etiam Forsteri de hac voce annotatum. Adolescens, עלם iuvenis, quam diu est privatus, et privatam vitam agit, nec in oeconomico aut publico et politico officio et administratione existit: sed adhuc caelebs est, et privatus. 1. Sam. 17. Interroga cuius filius sit iste adolescens. et cap. 20. Et si sic dixero adolescenti: ubi de puero loquitur, quem secum sumpserat Ionathan, et paulo ante vocaverat נער niar. Et in genere feminino עלמי adolescentula, iuvencula, scilicet innupta, quae nondum est elocata viro, antequam nuptias celebravit, et publicum coniugii statum ingressa est. Testantur enim omnes veteris Testamenti loci, ubicunque legitur, dici de iuvencula, quae virgo est. ut Gen. 24. Et erit adolescentula illa quae egredietur ad hauriendam aquam, etc. ubi de Rebecca filia Bathuelis dicitur, quae haud dubie tum fuit virgo. Similiter de sorore Mosi, pedisse qua filiae Pharaonis, legitur Exod. 2. Et abiit adolescentula illa, et vocavit matrem pueri. Sic Esa. 7. Ideo dabit Iehova vobis signum: Ecce adolescentula quaedam gravida pariet filium, etc. ubi quoque iuvenculam significat, quae est virgo. alioqui nullum fuisset miraculum, si iuvencula impregnata peperisset. Et Matthaeus hunc prophetae locum adducens cap. 1. Evangelii sui, Graece reddidit voce παρθένος , quae virginem significat. Item Proverb. 30. Via aquilae in caelo, via colubri super petra, via navis in medio maris, et via viri in Adolescentula. Etsi in hoc Salomonis loco hanc vocem Alma Iudaei obscoeni pro scorto accipiendam contendant, aut muliere viro cognita, eo ipso consilio, ut locum Isaiae labefactare conentur: tamen revera non possunt, siquidem aeque ut in caeteris locis in Salomone pro iuvencula virgine ponitur, quod per hoc quartum indicare voluerit affectum illum et ardens studium viri virginem depereuntis ac ambientis: quod perinde equidem absconditum, ac cognitu difficile est, ut reliqua tria. Atque haec quidem sententia ac expositio, ut simplex est, et vera, ita plane nihil habet absurdi, aut obscoeni. Et pluraliter elamoth Psalm. 68, Praecedunt cantores, subsequuntur musici, in medio autem adolescentulae cum tympanis. Cant. 1. Propterea adolescentulae dilexerunt te. Hactenus ille. Quod ad locum Proverb. 30 attinet, ex quo impii Iudaei probare volunt, vocem Alma significare quamvis, etiam violatam, atque adeo scortum, modo sit iuvencula: meo iudicio is ipse potentissime et evidentissime eos redarguit: et de virgine necessario exponendus est, non de scorto. Nam is demum amor vere fervens est, eoque plenus perturbationibus et praeterea incertitudine affectuum et actionum constans, ubi aliquis virginis alicuius amore corripitur et accenditur, idque praesertim, antequam voto potiatur. Nam quod isti nebulones de scorto intelligunt, ibi talis perturbatio animiae incertitudo et varietas cogitationum et actionum, distractioque mentis accidere non potest, cum ad scortum sic ferme tanquam ad emptionem alterius alicuius rei iuvenes commeent. nec magnopere eius amore inflammari possunt, quam sibi uni addictam non esse, sed temere cum quibusvis se contaminare cernunt. Non potest eos etiam dilata spes, aut difficultas potiendi, aut alius metus confundere ac perturbare: mox voto potiti sedant amorem, et ad aliquam aequabilitatem ac certitudinem animum reducunt. At amor virginis, quam sibi soli propriam amator expetit, quaque videt difficile esse potiri, ita intenditur et inflammatur, ut pene ad insaniam iuvenem redigat: vereque dici queat secundum Salomonem, ita dubius, variabilis et fluctuans, ut perinde difficulter eius viam, normam aut vestigia deprehendas, sicut aquilae in caelo, navis in aqua, et serpentis curuo et flexuoso ac sinuoso ingressu incedentis: aut sicut Poetae Amorem caecum, instabilem, volatilem et iuvenem puerum, qui mutetur in horas, faciunt. Hic etiam illud observandum est, non dici in Proverbiis incertam esse viam viri cum Alma, adolescentula, aut virgine: sed in Alma, id est, amor erga Almam aut virginem. Ex hisce omnibus liquido patet, rectissime in Isa. per ALMAM, virginem exponi, quae sit conceptura et paritura verum Emanuelem Meschiam, qui et persona et officio est Deus nobiscum: id est, cum ipse per se est revera Deus nobiscum habitans, ac carnem gestans, tum etiam patrem nobis adducens ac propitium faciens. Quo denique et illud recte adduci posset, quod prius oblitus sum dicere, quod ipsemet Propheta testatur illud miraculum conceptionis et partus, futuris aliquando post longum intervallum temporib. a Deo dandum esse: quia praedicit praecessuram antea esse captivitatem Assyriacam et etiam Babylonicam, ut eam praedictionem ad tempora Meschiae referri sit necesse.

ALPHA et ω , in Apocalyp. Christus dicitur, quia sit principium et finis omnium rerum, sicut α et ω literarum alphabeti: id est, verus Deus, autor omnium, a quo omnia bona proficiscantur, et in cuius laudem fiant. Sic Paulus Rom. 11 dicit: A quo, per quem, et in quem omnia. ipse enim et author et conservator est omnium bonorum, et omnia in eius gloriam spectare ac desinere debent.

ALTUM, proprie id est, quod a terra sublatum, sursum tendit. Inde igitur per metaphoram alias Alta vocantur val de difficilia, quod praealta et ardua sunt quasi inaccessa. Hinc Ecclesiasticus: Altiora te ne quaesieris. Psalm. 10, Altitudo sunt iudicia tua a conspectu eius: id est, superant eius captum. Alias valde praestantia ac gloriosa, quod sint supra communem sortem rerum, supraque humilis vulgi conditionem. Sic Dominus dicitur in altis habitare. Psal. 138. et vocatur Altissimus, Gen. 14. Num. 24 Psalm. 9. et passim in Scriptura. Ier. 17, Solium gloriae et altitudo a principio: pro, solium Dei glorio sum fuit ab aeterno. Sic altitudo Domini Isaiae 10. Item Christus dicitur adscendisse in altum, Psalmo 68. Ephes. 4. et Exaltatus esse, Ephes. 1, Phil. 2: quod summam beatitudinem, dignitatem, potentiam ac maiestatem significat. Sic 2. Reg. 9. domus dicitur futura altissima, id est laudatissima, gloriosissima. Et Psalm. 7, Propter eam nunc in altum revertere: id est, conscende tuum gloriosum tribunal, ut iudices: vel etiam, vindica defendendo pios, tuam nunc contemptam et despectam gloriam. Altum quoque aliquando significat superbum, quod superbia grande quid et nimium tumidum cogitat, somniat, et affectat. Dicitur haec animi elatio, aut perversa cogitatio Altum, ob imitationem et affectationem prioris illius realis altitudinis aut praestantiae, quia est veluti quaedam simia illius. Tale est illud Rom. 11, Noli altum sapere: id est, grandia cogitare, affectare, et de temetipso somniare. Sic Psal. 138 dicitur Dominus alta a longe prospicere: id

-- 29 --

33/34 est, eximios ac praepotentes, vel potius talia de semet somniantes, qui non tam re quam sua opinione alti sunt, negligere. Hinc phrases. In altum cornu extollere, Psal. 75. In altitudine incedere, Mich 2. Spiritus altus, id est superbus, aut etiam iracundus. Eccl. 7. Praestantior est longus spiritu, quam altus spiritu: id est, homo moderatus et clemens, quam magnanimus, superbus et iracundus. Oculorum altitudo, Isaiae 10. Vigilabo super gloriam altitudinis oculorum eius: id est, puniam eum propter fastum et superbiam. Altitudo naris, Psalm. 11. Impius prae altitudine naris suae non requiret. Item Eccl. 3 Altiora te ne quaesieris. Altitudines agri, Iud. 5. pro eminentioribus collibus. Vide quaedam huc facientia in verbo EXALTARE.

AMARUS, et Amaritudo, voces primum per metaphoram significant animum acerbum, iratum et crudelem. Sic Dominus minatur Iudaeis Hab. 1 quod sit excitaturus contra eos Chaldaeos, gentem amaram. Iudicum 18 Ne forte irruant in vos viri amaro animo: id est, tum tristes, tum crudeles. ex magno moerore enim saepe ira et crudelitas sequitur. Sic 2. Sam. 17 dicuntur profugi et exulantes cum Davide, esse viri amaro animo, sicut ursus orbatus catulis: id est, tum tristes, tum irati ac crudeles, et denique ex desperatione audaces. Ideoque dissuader Chusai, ne temere confligatur cum tam desperatis. Eadem figura non raro pro tristi ac moesto ponitur. ut Exodi 1. Israelitis fuit vita amara ob gravitatem oneris: id est, molesta insuavis ac tristis. 2. Regum 4 dicit Helisaeus ad famulum, de muliere orbata filio: Sine eam, quia anima eius est amara ei. Sic Anna dicitur fuisse amaro animo, 1. Sam. 1. Et milites Davidis, 1. Sam. 30. Proverb. 31. Ezech. 3 Et abii amarus in ira spiritus mei: pro, tristis simul et iratus. Ruth 1. Amaritudine affecit me Omnipotens. Iob 21 Amaricavit animam meam. Sic et Thren. 3. Satiavit me amaritudinibus, inebriavit me absynthio. Sic fletus et planctus amaritudinum, Iere. 6 et 31 pro tristissimo et acerbissimo. Sic et Petrus dicitur flevisse amare, Matth. 26. Ezech. 27. Et plangent super te in amaritudine animae: id est, tristi animo. Eadem significatione uxores Esau dicuntur fuisse amaritudo animi Isaaco et Rebeccae: pro, perpetuo eos cruciantes. 2 Regum 14 Vidit Dominus afflictionem Iudae amaram valde. Amaritudines aliquando vocantur res dolore ac moerore afficientes, et alterum ad iram provocantes. Sic dicit Iob 13, Scribis contra me amaritudines: id est, crimina contristantia et irritantia, aut etiam acerba decreta, seu crudeliter me punis et flagellas. Sic et Oseas capite 12 inquit: Irritavit Deum amaritudinibus: pro, gravissimis peccatis. Sic Proverb. 5. ultima adulterae dicuntur esse acerba instar absynthii, et acuta ut gladius anceps: id est, valde molesta et noxia. Aquae amarae, Num. 15 vocatur illa aqua consecrata, et ad hoc parata, ut exploret innocentiam uxoris: sive ob causam efficientem, quod vir irritatus amara suspicione adulterii, volebat sic explorari uxorem: sive ab effectu, quod sontem mulierem amarissime cruciabant, ac excarnificabant. Amarum non raro diciturid, quod est noxium, ut supra diximus de ultimis aut exitu adulterii. Et Ier. 2 dicitur, Scies quod malum et amarum sit, reliquisse te Deum. In hoc sensu vetantur viri esse amari erga uxores, Coloss. 3, Sic et Iacob 3, zelus amarus, pro hostili ponitur. Amaritudo amarissima, Isaiae 38 ponitur pro dolore animi acerbissimo. Amaritudo, absynthium, et fel, aliquando etiam pro impietate, et veluti quadam hostilitate erga Deum et homines ponitur. Sic os impiorum dicitur plenum maledicentia et amaritudine, Psal. 12, et Rom. 13. Sic Deut. 29 dicitur, Ne forte sit in vobis radix germinans fel et absynthium: id est, impia doctrina, quae et Deo est acerba, et hominibus perniciosa. Similis phrasis est Hebraeorum 12, et Actor. 8. Nam in felle amaritudinis et colligatione iniustitiae video te positum esse: dicit Petrus ad Simonem Magum. Ad Hebraeos sane videtur haec similitudo aut metaphora integre exponi, quod amaritudo ab effectu dicatur. inquit enim: Caventes ne radix amarulentiae sursum crescens turbet, et per eam inquinentur multi. Sicut enim amara ac venenata quaepiam herba ex terra crescit, et molestos fructus aut sapores hominibus praebet: sic et impia opinio aut doctrina ex corde crescit, et per os sese expromit in multorum perniciem, et Dei ipsius contumeliam. Eadem igitur ratione ac significatione utitur Scriptura metaphora Absynthii et Fellis, qua Amaritudinis. Possettamen aliqua diversitas alicubi animadverti. ut quod Iere. 9. et 23 minatur Deus, se pasturum populum suum absynthio: id est, gravissimis poenis afflictionum. In absynthium mutare iudicium, Amos 5. et fructum iustitiae mutare in Absynthium, Amos 6, significat tum politicam iustitiam ac iudicium, tum et Ecclesiasticam, commutare in summam et hominibus perniciosam iniustitiam. Sic et Isaias cap. 5 inquit: Vae vobis, qui mutatis dulce in amarum, et amarum in dulce: id est, qui veram quidem doctrinam damnatis, falsam autem laudatis ac defenditis. Apocalypsis 10, dicitur liber a Ioanne devoratus, in ore quidem ei fuisse dulcis, sed in ventre amarus: quo significatur, gustum gratiae ac Christi sua quidem natura dulcem esse, sed postea habere comitem nimis acerbam crucem. Vide de hac voce aut phrasi in voce FEL.

AMBULARE, per metaphoram significat vivere, tenere aliquod certum curriculum vitae, sive in communi vita, functionibus aut sententiis, seu in fide. Sicut et via, vitam, functionem, aut doctrinam declarat. Adiectis diversis vocibus, significatio nonnihil variatur. Proverb. 10, Qui ambulat sincere, ambulat secure. Ambulare cum mendacio, Iob 31. Ambulare in delictis, Psalm. 68. Ambulare in duricia cordis sui, Ierem. 13. Ambulare fraudulenter, Proverb. 11. et 19 20 et 28. Cotra etiam ambulare simpliciter, crebrum est in Proverb. Sic Psalmo 15, Ingredi sine macula. Ambulare in consilio impiorum, Psalmo 1. id est, impie vivere ac sentire. In via regum Israel ambulare: 2. Reg. 16, est illos impios vita, fide, regimine imitari. Sicut contra ambulare in viis David, aut sicut David: 1. Reg 9. In praeceptis Dei, In iudiciis Dei, Levit. 18 In iustitiis Dei ambulare, Isa. 23. In viis Dei ambulare, Psal. 128. Isa. 23. Ambulare post Dominum, 2 Reg. 23. In praeceptis Dei ambulare, Ezech 5. Item, in viis ac iustificationibus Dei, in lege, in semitis Dei, Psal. 127. Es. 2. 1. Reg 8 est, eius verbum ex animo sequi. Ambulare coram Deo, Genesis 7 et 17. Cum Deo, Genesis 5. in conspectu Dei, Genesis 28. Ambulare coram Deo in veritate, 2. Reg. 20. Item post Deum, et similia, significant, vero animi motu et sentire et agere, quae Deus praescribit, seu pie vivere ex animo. Ambulare post Baal Peor, item post deos alienos, Deut. 4, et Hebr. 7, est idola colere. Ambulare secundum carnem, in carne, aut secundum spiritum, Rom. 8, Galat. 5. sic scilicet sentire ac vivere, uti caro aut spiritus praescribit. Sic et Ambulare in, et post desideria carnis. Ambulare post avariciam, Ezech. 33. Item, post duriciem cordis sui mali, Ieremiae 3. Post peccata Ieroboam, 2. Reg. 13. Ambulare post spiritum suum, Ezech. 13. Idem ferme est, Ambulare in novitate vitae, aut spiritus: et contra, literae vetustae, Romanis 6, et 7, nisi quod vetustas literae proprie illam Pharisaicam disciplinam complectatur. In nomine Dei ambulare, Micheae 4. Omnes gentes ambulabant quisque in nomine Dei sui. Nos autem ambulabimus in nomine Domini Dei nostri: id est, colemus eum. In ore patrum ambulare, est, secundum eorum praescripta: Psal. 49. Ambulare in statutis gentium, Levit. 20. pro, secundum. Ambulare in luce, aut ut filii lucis,

-- 30 --

35/36 et dum lucem habetis: et contra, in tenebris, quod crebrum est in Ioanne, Paulo et Prophetis: significat pie vivere, et cognitionem Dei habere. contra, Inordinate ambulare, pro, parum pie ac honeste vivere, 2. Thess. 3. Ambulare in sapientia, Coloss. 4. pro, sapienter Ambulare in veritate et iustitia, 1 Regum 2 et 3. pro, vere, syncere, iuste. Ambulare in bonis operibus, Ephes. 2. id est, pie vivere, ac secundum Dei mandata. Ambulare in grandibus et mirabilibus, Psal. 131: id est, extra verbum in speculationes sui cerebri evagari, aut etiam extra vocationem maiora viribus tentare, insolescere, superbire. Ambulare coram Deo ex adverso, Levit. 26. pro, iactare eius titulum, et tamen voluntati ac mandato eius resistere. Ibidem, Deus nobis ex adverso ambulare dicitur: id est, nos arguere et punire graviter. Ambulare secundum charitatem, Romanis 14. Ephes. 5, est, uti charitas postulat vivere ac versari. Ambulare per fidem, non per speciem, 2. Corinth. 5 est syncere, ac in timore Dei, non externo fuco. Dicitur et Deus ambulare in populo, cum nobis adest, ac benefacit, Levit. 26, Deut. 23. Ambulare in latitudine, Psal. 119, est, respirare, liberum esse a persequutione, et bona conscientia agere. Ambulare iustitiam ante pios, Psal. 85. pro, pii sectabuntur iustitiam, vel potius Deus ipsos ducet in omnem veritatem ac iustitiam, sicut si ipsa iustitia eis viam rectam praeiret, aut etiam praeluceret. Ambulare circumquaque impios, Psal. 12, significat eorum numerositatem aut frequentiam. Ambulare cum aliquo, Proverb. 1. 1. Sam. 25. Item aliquo loco, 1. Sam. 30: id est, cum eo versari. Ambulare ad pedes alicuius: pro, ei ministrare. 1. Sam. 25 bis habetur. Ambulare in lumine vultus Dei, Psal. 89. et in lumine Dei, Esaiae 2, est eius noticia et aliis bonis frui, etc. Lingua alicuius ambulat in terra, Psal. 73. Posuerunt in caelo os suum, et lingua eorum ambulat in terra: id est, pro libitu et arbitrio suo de omnibus rebus loquuntur et pronunciant. Ambulare facere aliquem, est ducere Psal. 25, Ambulare fac me per veritatem. Ambulare sensim, est dolentium ac moerentium gestum exprimere: 1. Regum 21. quia illi vel ob meditationem sui mali, vel etiam ob debilitationem lente progrediuntur. Eadem loquutio etiam de imbecillib. dicitur, Gen. 32: Declinantes in perversitates, ambulare faciet Dominus cum operantib. iniquitatem: id est, cum illis eos puniet. Sic et illud Actor. 5. Iudas abiit viam suam: id est, periit. Sic dicitur, Ponet partem eius cum hypocritis.

AMEN, Hebraea vox, videtur proprie esse adverbium affirmandi, sumptum ab אמן aman fidelis, verax fuit. Putant vero aliqui esse vocem origine sua imperativi modi Niphal, ubi sic scribitur האמן Heamen, et ה h literam, aut potius tenuem spiritum, initio propter multum usum in pronunciando evanuisse. Christus ea, et quidem repetita, saepe utitur, pro certa asseveratione, ferme iuramenti loco: ac significat ei idem quod Vere ac certe. Sic et Paulus 1. Corinth. 1, videtur eam accipere, cum dicit: Promissiones Dei esse Nae et Amen: id est, certas, veras et ratas: posito adverbio pro nomine adiectivo. Sic et Apocalypsis 3, Amen testis fidelis, accipitur. Item Isaiae 65. Benedicet se in Deo Amen, Iurabit in Deo Amen: id est, in vero ac veraci, seu nequaquam fallente Deo. Additur alioqui admodum crebro in fine precationum, non solum in communi usu omnium Ecclesiarum omni tempore, sed etiam in Sacris literis: ubi quoque, ut dicatur haec vocula in finem precum, nonnunquam praecipitur: ut Deut. 27, Nehem. 8. 3. Esdrae 9, Hiere. 11. Num. 5, Psal. 41 72, 89, 106: in quibus locis aliquoties etiam duplicata ponitur. ¶ Quaestio autem est, quid tandem haec vocula in fine precationis significet. Septuaginta aliquoties verterunt per FIAT, quo plerique scriptores inclinant, quasi sit optantis aut imprecantis Adverbium. Mihi sane, salvo aliorum honore, Hieronymi sententia maxime probatur, cuius haec sunt verba super Matth. Amen signaculum est Orationis Dominicae, quod Aquila, interpretatur Fideliter: nos possumus dicere, Vere. Causa autem, cur hanc significationem maxime probem, est. Primum quia in eo sensu Christus hac vocula utitur, ut supra dixi. Secundo, quia natura fidei ac verae precationis ea est, ut in fine precationis addatur non amplius votum, sed certa cordis asseveratio, aut assensus, quod Deus te exaudiverit, tuaque petitio suum effectum apud Deum sit consecuta, iuxta illud Marci 9. ubi iubemur credere, quod omnia quae petimus, simus certo accepturi: sic demum petitiones fore ratas. Nam omne votum aut desiderium habet aliquo modo admixtam dubitationem: sed in conclusione precum omnino debet abesse omnis dubitatio, et regnare certa fiducia, quod Deus te exaudierit, tibique indubitanter id quod petiisti continget. Sive igitur usum huius voculae in verbis Christi, sive fidei aut precationis naturam, addo et ipsam eius radicem seu primariam originem אמן Aman et Neemen spectes, omnino significat certitudinem, indubitatam assertionem: seu est adverbium affirmandi, et nequaquam optandi aut imprecandi, ut multi male opinantur. Nec tamen male eam in aliquibus locis veteris Testamenti interpretaberis pro voto. ut 1. Reg. 1 ubi ad promissionem Davidis de successione Salomonis, dicit mater Barsabea, Amen. Sic dicat Iehova Deus Domini mei. Sic Ierem. 11. et 28.

AMO, Vide infra in verbo DILIGO, et DILECTIO.

ANALOGIA, mathematicum vocabulum est, et significat duarum aut plurium rationum consonantiam, aut proportionalitatem, ut olim verterunt. Analogia igitur fidei Paulo est, Rom. 12, congruentia aut consonantia cum fide. Vult enim, ut omnis interpretatio Scripturae, et omnis doctrina aut dogma, vel etiam consilium aut conatus in Ecclesia, consonet cum summa fidei aut doctrina Christiana, quae iam in Decalogo, Evangelio. Symbolis, aut in Catechismo comprehensa est: ut Invocatio sanctorum, caelibatus, Missa, et similia repugnant primariis fidei capitibus. Quare etiamsi videretur habere aliqua verba sacrarum literarum aliquo modo eo tendentia, tamen admittenda non est, sed sensus illorum locorum diligentius est inquirendus.

ANATHEMA. Distinguit Budaeus inter ἀνάθεμα et ἀνάθημα : quod posterius quidem tantum donarium divis dicatum: prius vero rem sacram, execrandam, devotam aut detestandam significet. Sed Chrysostomus pro eodem accipit, quem et nos sequemur, simpliciter de hac voce agentes. Monet alioqui multa Budaeus de hoc nomine utiliter, in secunda parte Annotationum super Pandect. et in Commentario Graecae linguae. Hieronymus quidem monet, hanc vocem aut rem ratione originis propriam Hebraeis esse, eosque eam pro extrema execratione aut detestatione habere. Sed nos moti etiam ipsa vocis etymologia, potius eam a Graeca significatione et communi omnium gentium more deducemus. Primum venit haec vox a superponendo, aut suspendendo, quod olim apud gentiles donaria templi in eminentiori aliquo loco de parietibus aut columnis suspendebantur, ut et hodie in Papatu fieri videmus. Fuit vero in omnibus gentib. recepta, illa sententia opinione, quod quicquid semel Deo dicatum ac consecratum esset, id amplius in humanos usus adhiberi nullo modo deberet aut liceret, sed esse quam longissime a reb. usibusque nostris seu prophanis removendum ac separandum, et ad sua phana aut loca sacra ac velut ad deos ipsos abigendum, sive communi separatione, sive etiam per mortem ipsam. Inde metaphora quaedam ducta est, ut qui summa quadam proscriptione olim damnabantur, etiam Anathemata dicerentur; quod perinde essent a communi vita et consortio

-- 31 --

37/38 hominum repellendi, et tollendi e vita, sicut aliae res aut homines diis devoti ad deos suos abigendi, quib. erant dicati aut consecrati, aut quorum etiam iusto iudicio seu iustitia ad poenam suppliciumque ob aliquod tetrum scelus debebantur. Ideoque quo illos facinorosos ac pollutos veluti ad deos ablegarent, proscribebant eos veteres, uti cuivis liceret ipsos interficere. Anathem a igitur est res aut persona Deo obligata aut addicta, sive quia ei ab hominibus est pietatis causa oblata, sive quia iustitia Dei tales ob singularia aliqua piacula veluti in suos carceres poenasque abripuit, comprobante et declarante id etiam hominum sententia, ut fit in excommunicationibus. Duplici enim de causa Deus vult aliquid habere vel tanquam gratum acceptumque, ac sibi oblatum: vel tanquam sibi exosum, suaeque irae ac castigationi subiectum ac debitum. ¶ Eadem est vis vocis הרם Herem, deletio, apud Hebraeos: ut pro rebus Deo ab hominibus dicatis, ideoque tantum ad sacrum usum exhibendis, et etiam contra pro execrandis ponatur, quia et illa sint veluti serva et mancipia poenae ac irae Dei, ut habetur Levit. 24; Num. 18, Deut. 7. 13, ubi inquit: Abominaberis illud, quia anathema est. loquens de idolis. Sic et Iehosuae 6. 7. 10, et 1. Samuelis 15, et alias saepius, Septuaginta Herem plerunque per vocem Anathema verterunt. In novo Testamento haec vox ferme in malam partem accipitur, pro re execranda, detestanda, et irae Dei poenisque addicta et devota: ut Paulus cupit anathema esse pro fratribus Iudaeis, Rom. 9. id est, res damnata et perdenda. Quo modo ac sensu Moyses quoque petit se deleri ex libro viventium, Exodi 32: id est, tolli ex numero salvandorum, ut modo populo illud tantum scelus condonetur. Sic Paulus Gal. 1, et 1. Corinth. ultimo, falsos doctores iubet esse, aut pronunciat anathemata. Sic et Petrus negans Christum, dicitur semet anathematizasse, Marci 14. Et illi 40. Actor. 23 dicuntur se anathematizasse, id est, omnibus sese diris devovisse, sibique summam perniciem imprecatos esse; si ita se res haberet, aut si comederent, antequam Paulum interficerent. 1 Corinth. 12 dicitur, Nemo spiritu loquens dicit Dominum IESUM anathema: id est, odio habet, aut detestatur Christum. De anathemate Maranatha, vide in Maranatha. Vicinae sunt illae duae voces περικάθαρμα et περίψημα , purgamentum et iuramentum, 1. Corinth. 4. ubi Paulus dicit, se aliosque synceros doctores pro extremis piaculis, quibus orbis terrarum polluatur, haberi. Cum enim mundus ex mandato Dei seductores pro anathematibus habere deberet, invertit id Dei mandatum, ac veros doctores pro extreme execrandis et tollendis anathematibus habet. Concludit enim ibi Apostolus hanc suae tristissimae sortis descriptionem grandi epiphonemate, veluti si diceret: In summa, quid multis opus est? tam tristis et misera est nostra sors, tam etiam omnibus sumus odio ac execrationi, ut omnes sentiant, nos esse veluti communes quasdam pestes ac piacula mundi: qui si diris exemplis tolleremur, orbis terrarum esset melius habiturus. Saepe (inquit Hesiodus) unus homo est causa mali toti civitati. Sic igitur olim senserunt, quod ob alicuius unius hominis grande scelus impunitum, tot regiones punirentur gravissimis cladibus, ut etiam revera accidit, sicut Scriptura de peccatis Manassae pronunciat. Quare, tales putaverunt quamprimum esse tollendos, quo ira Dei averteretur. Sic erat Achan in Iosua, sic Ionas in navi. Saepe etiam innocentes homines in magnis publicisque calamitatibus ab sumebant, in eosque sua scelera et poenas, ut ipsi somniabant, congerebant, ac diis manib, devovebant et mactabant. Tales farme fuerunt duo Decii et Curtius, quorum apud Livium fit mentio.

ANCILLA, alias conditionem, alias humilitatem ac promptitudinem in serviendo significat: et quidem nonnunquam iunctim ponuntur. Ruth. 2, Quod consolatus sis me, et loquutus ad cor ancillae tuae: Et ego non sum sicut una ex ancillis tuis. priore loco est humilitatis, posteriore conditionis. Sic et 1. Sam. 25, Abigail inquit ad Davidem: Ecce ancilla tua in ancillam ad lavandum pedes tuos. Sicut oculi ancillae ad manus dominae suae. Id est, omnia inde expectans. Ecce ego servus tuus, et filius ancillae tuae, Psal. 86, pro verna: id est, tibi prorsus addictus.

ANGARIARE verbum, significat aliquem cogere, aut adigere ad aliquid molestum ac laboriosum, idque plerunque praeter ius, sed tamen sub praetextu publici iuris, autoritatisue. Venit autem inde, quod teste Suida angari Persis dicebantur publici aut regii nuncii, qui magna festinatione publicas literas, quo opus erat, perferre cogebantur. Illis igitur regia potestate severissimoque mandato licebat, quosuis vel homines, vel iumenta, rhedas aut naves arripere, eisque ad approperandum suum cursum ferendâve onera aliqua uti vel abuti. Ideo Christus Matth. 5. dicit, Si quis te angariaverit ad unum miliare, (id est, coegerit secum proficisci) ibi cum illo duo: id est, potius propera, ac servias ei ulterius quam flagitat, quam ut rixando cum eo in maiores difficultates aut acerbitates incidas, et scandala excites noxia. Sic Matth. 27. dicuntur milites angariasse Simonem Cyrenaeum, ut adiuvaret Christum in ferenda cruce, usque ad supplicii locum.

ANGELUS Graecavox, Latine nuncius, Hebraice מלאך Maleach, in multo usu est in Sacris literis et Ecclesia. Significat autem ministros potentum, praesertim ad perferenda mandata, et expedienda aliqua longius a suo domino remota negotia missos. Accipitur autem tum pro hominibus, tali ministerio fungentibus, tum et pro famulitio Dei spiritualium essentiarum. Imo et satanae nonnunquam tribuitur. De quo significationis discrimine ex textu, adiectisque vocibus iudicandum. Pro ministris hominibus accipitur in hisce Exemplis. Genes. 32, Et misit Iacob nuncios ante se ad Esau. Numer 14. Nunquid nunciis, quos misisti ad me, loquutus sum? Proverb. 16. Nuncius improbus adest in malum. Ios. 16. Quoniam Rachab abscondit nuncios, quos misimus. Sic 1. Sam. 23, et 1. Reg 19. Caeterum Malach. 2. locus insignis est, sacerdotum munus describens: Labia sacerdotis custodient scientiam, et doctrinam quaerent ex ore eius, quoniam Angelus Domini exercituum est. Sic et 3. eiusdem: Ecce ego mitto angelum meum ante te, qui repurgetuiam in conspectu eius. Pro Angelis caelestibus ponitur Gen. 28. Angeli ascendebant et descendebant per scalam Iacob. Gen. 16. Et invenit eam angelus Domini iuxta fontem aquae, Exod. 23. Ecce ego mitto ante te angelum meum, qui custodiet te in via. Gen. 24. Iehova Deus caeli et terrae, mittat angelum suum ante te Psal. 34. Castra metatur angelus Domini circa timentes eum. Psal. 91, Mandabit angelis suis, ut te custodiant in omnibus viis tuis. Psal. 104. Qui facit angelos suos ventos, et ministros suos ignem flammae. In novo Testamento sunt innumera loca de bonis angelis. Est vero Angelus substantia spiritualis, iusta, ac Deo obediens et aliena a corporis coniunctione, in ministerium Dei ac piorum (teste Epistola ad Hebraeos) destinata. Pro malis angelis ponitur 2. Samuel. 24, de angelo perdente Ierosolymam. Psalm. 78, Misit eis immissionem angelorum malorum. Psal. 35. Sint ut pluma coram vento, et angelus Domini impellat eos. Sic Iob 4, In angelis suis posuit dedecus. 2. Corinth. 12. habetur de angelo colaphizante Paulum. 2. Pet. 2. dicitur Deus non pepercisse angelis peccantibus. Sic et in Epistola Iudae, Matth. 25, Apocalyp. 12. habetur de praelio bonorum et malorum angelorum in caelo facto. Significat vox Angelus nonnunquam ipsum Dei

-- 32 --

39/40 filium, quod et ipse in redemptione humani generis exinanitus, et tanquam minister quidam admodum humiliter obediens patri caelesti factus est. Hic Angelus dicitur apparuisse Moysi ex flamma rubi, et mox nominatur Iehova: quem Angelum se ex omnibus malis redemisse, Iacob Gen. 48. gloriatur, ao cupit eum benedicere nepotibus suis. Idem angelus Num. 20. dicitur eduxisse populum Israeliticum ex servitute Aegyptia: nimirum Christus, qui fuit (teste Paulo) petra comitans Israelitas. Sic Stephanus quoque primum dicit Deum apparuisse Moysi in flamma rubi. Mox dicit, angelum ei visum esse in rubo. Ita eundem et angelum et Deum patrem nominat. Vocatur et Malach. 3, Angelus foederis a Deo promissus, et a populo Dei expectatus et exoptatus. Qui et Dominus ibi dicitur, ac purificator, mundator seu iustificator, ac renovator filiorum Levi: id est, omnium credentium. Dicitur autem Angelus foederis, quia per eum fit foedus et reconciliatio in Deum et homines. Ponitur haec vox metaphora quadam pro viro valde pio, aut etiam doctore sincero. ut Sam. 19. 2. Sam. 14 et 19: ubi tamen non tam metaphora, quam plena comparatio est. Sicut et Actorum 6, de Stephano: item Gal. 4. Forte Apocalypsis 2. per angelos Ecclesiarum intelligit summos doctores.

ANGULUS, pro quibusvis extremitatibus. Nehem. 9. Dedisti ei populos, quos dimisisti in angulos: id est, dispersisti in diversas orbis terrarum partes, adventante Israele. Super quatuor angulos terrae, Apocalypsis 7, et 20. Angulum capitis aut barbae tondere, est extremitatem capillorum tondere. Lev. 19, Filii nostri sicut anguli excisi instar palatii: pro, sicut angulares lapides elegantes. Anguli totius populi, Iud. 20, pro, primates, proceres, magnates, per metaphoram sic dicti. Zach. 10, angulus eadem ratione nominatur ipsemet Christus, Ex ipso angulus: pro, ex Iuda Christus, caput Ecclesiae. Sic ipsemet Dominus prophetiam de lapide angulari, de se interpretatur: Lapis quem reprobaverunt aedificantes, factus est in caput anguli. Psal. 118, Matt. 21, Act. 4. 1. Petri 2. Sic et Iob 38. Isaiae 28. Ephes. 2, lapis angularis praedicatur, et pro Christo ponitur. Angulus aliquando nobilem et conspicuum locum significat. Sic dicitur, pharisaeos orasse in angulis platearum. Aliquando contra ignobilem ac obscurum. Sic negat Paulus Act. 26, ea in angulo acta esse, quae ipse de Christo concionaretur.

ANGUSTIA, pro omni maiore afflictione, praesertim autem pro animi anxietate. De quo vocabulo, sicut et de Contractione, in vocibus Dilatare et Latitudo, agetur: quoniam alterum sine altero facile explicari nequit.

ANIMA ψυχὴ , נפש , Nephes, varia plane significata in Sacris literis habet, quae ordine enumerabimus. Primo significat aliquando rationalem animam, quam Latini animum τὸν νοῦν dixêre: ut cum Dominus inquit Matt. 10, Non esse timendos qui tantum corpus interficere queant, animam autem illaesam relinquere cogantur, sed qui corpus simul et animam in gehenna perdere possit. Marci 8, Quid prodest homini, si universum mundum lucratus fuerit, animae vero suae detrimentum patiatur? In hac significatione reperitur etiam in veteri Testamento: ut Genes. 35. dicitur egredi anima ex Rachele, cum moreretur: et contra 1. Reg. 17 dicit Elias, Revertatur Domine anima pueri huius intra ipsum. Sic et Bileam Num. 23. dicit: Moriatur anima mea morte iustorum, et sit postremum meum sicut ipsorum. ubi indicat, animam piorum post mortem bene habere. Et mox sequenti Cap. de adventu Meschiae inquit: Videbo eum, sed non nunc: et intuebor eum, sed non de prope: id est, cito. ubi indicat ille, se etiam post mortem victurum. Sic 1. Samuel. 25, Abigail inquit, quod anima Davidis custodietur in custodia vivorum: contra vero anima hostium eius, veluti lapis funda excussus, in exitium abiicietur. Sic 1. Pet. 2: Abstinete a carnalib. concupiscentiis, quae pugnant adversus animam. Psal. 16. et Act. 2, Non relinques animam meam in inferno, etc. Sap. 3, Iustorum animae in manu Dei sunt. Haec significatio diligenter observanda est propter Saducaeos quosdam, qui negant in veteri Testamento reperiri quod anima sit quiddam separatum a corpore, quodque eo extincto vivat: praesertim vero de libris Mosi id pernegant.

Secundo ponitur aliquando et pro toto homine, ut Gen. 12. Animas quas fecerant in Charram: id est acquisierant mancipia, aut genuerant liberos. Et Ezech. 33, Gladius tulerit animam: id est, interfecerit quempiam. Sic Num. 33. Gen. 14 inquit rex Sodomae ad Abraam: Da mihi animas, tu retine reliquam substantiam. id est, homines ab hostibus nostris captos, etiam a te liberatos. Ezech. 8, Anima quae peccaverit, ipsa morietur. id est, homo peccans 13. Rom. Omnis anima sit subiecta superioribus potestatibus: id est, omnis homo. Sic quoque usurpatur. Gen. 36. cap. Coepit Esau omnem animam domus suae. Deut. 10, Iacob cum 70 animabus dicitur descendisse in Aegyptum. Levit. 2, Anima cum obtulerit oblationem. et 4. Cap. Si peccaverit anima. et 20, Anima quae declinaverit ad malum. Sic Act. 2, una die dicuntur accessisse 3000 animae ad Christianismum. Num. 15, Anima quae per superbiam aliquid commiserit. Gen. 17, Anima incircumcisa exterminabitur de populo. Sic Ezech. 16, Non esse occidendam animam, quae mori non debet: id est, damnari a doctore innocentes, pieque agentes. Sic saepe anima, tamquam nobilior hominis pars, cum singulari quadam emphasi et affectu, pro toto homine ponitur. Gen. 27, Ut tibi benedicat anima mea, priusquam moriar: id est, ut ego tibi benedicam. Dicitur et de Deo, ut, Septem sunt abominatio animae Dei: id est, Deo. Proverb. 6. Psal. 11. Sic Ezech 24. Polluo sanctuarium, desiderium animae vestrae: pro, quod extreme et ex animo amatis. Sic anima arida et famelica: id est, homo. Num. 11. Psal. 107, Anima anhelans ad te. Psal 143. In secretum impiorum non veniat anima mea. Multum peregrinata est anima mea cum Meschech et Kedar. Custodi animam tuam valde, ne obliviscaris, Deut. 4. pro, custodi temetipsum. Confringi animam desiderando Dominum, Psal. 119. Concupiscere animam, et deficere ad atria Domini, Psal 84. pro, ipsum pium hominem. Sic Psalm. 69. Appropinqua animae meae, redime eam propter inimicos meos: id est, redime me. Et Psalm. 30, Ascendere fecisti ab inferno animam meam. Quomodo dicitis animae meae, ut transmigret? Psalm 11. pro, mihi. Errare fecistis animas vestras, Ierem. 42. pro, vosmetipsos. Facere malum contra animam, Ierem 44. id est, in propriam perniciem. Vicina huic significatio est, quod etiam pro brutis accipitur, et anima dicitur quodcunque animal. ut Genes. 1. Levit. 11, Producat terra animam viventem: id est, animal quodcunque.

Tertio ponitur pro anima bruta, id est vegetativa et sensitiva, quae causa est vitae hominis. ut Gen. 1, Omne vivens in quo est anima vivens. Num. 11, Nunc autem anima nostra est arida: id est, vita aut corpus nostrum nullo commodo victu rigatur ac fovetur. Gen. 35, Et factum est cum egrederetur anima eius. Psal 119, Vivat anima mea, laudabit te. Tametsi haec proprie de rationali anima intelligenda sint Iob 12, In cuius manu est anima omnis viventis. 2. Sam. 1. Adhuc anima mea in me est. et 1. Reg. 17, Revertatur quaeso anima pueri in eum. Quod itidem de rationali anima dicitur. De vegetativa in sequentibus exemplis. Comedere animam. Ezech. 22. sicut leo rugiendo rapiens rapinam, comederunt animam. Thren. 2. Cum effunderent animam suam in sinum matrum suarum. Luc. 9. Qui voluerit animam suam salvare, perdet eam. Posses etiam accipere de vita Luc. 12. Anima habes multa bona. Matt. 6, Non,

-- 33 --

41/42 ne anima pluris est quâm esca? Iohan. 12, Anima mea turbata est valde. Et Matth. 26, Tristis est anima mea usque ad mortem. Act. 20, Anima ipsius adhuc in ipso est. In Psalmis innumera sunt exempla: ut cum dicitur, Anima incurvavit se in pulverem, Psal. 44. id est, vis vegetativa proxima est interitui. Multa tamen huiusmodi exempla etiam ad rationalem animam trahi possunt. Sicut et illud: Dilige Deum ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus, etc. In hac vegetativa significatione credo et accipi animam, cum ea dicitur sanguis, aut in sanguine esse: et animam non esse comedendam, Gen. 9. et Levit. 17. Sic Psal. 124, Torrens pertransivit animam. Et Psalm. 105, In ferrum venit anima eius: pro ferrum intravit in corpus, aut vim vitalem semienecarunt catenae et captivitas. Quarto ponitur saepe pro ipsa vita: ut Gen. 8, Requiram animam de manu fratris. sic et Exodi 4. Et Matt. 2. Mortui sunt, qui quaerebant animam pueri. Iere. 36, Erit anima sua ipsi loco praedae. Sic 1 Sam. 26. Anima mea fuit preciosa in tuis oculis: id est, pepercisti mihi. Iohannis 10, Ponere animam pro ovibus. Et, Habeo potestatem ponendi et resumendi animam. Sic et Matt. 20, tametsi ibi quoque de rationali anima accipi queat. sic et in eo, Dabit animam suam redemptionem pro multis, Iohannis 13, Animam pro te ponam. Et 15, Dilectionem maiorem hac nemo habet, quam ut ponat animam suam pro amicis suis. Ionae 2, Aquae circumdederunt me usque ad animam: id est, extremum periculum vitae. Dare alicui suam animam in praedam, id est, conservationem vitae, quam pro suo lucro aut praeda habeat, quod nempe incolumis evasit. Iere. 20 et 45. Petere pro anima sua, Ester. 7 id est, supplicare pro vita sua. Anima alicuius pro alterius anima: id est, similem sortem aut mortem loco illius perpeti. Anima nostra pro vobis ad moriendum. Animam alicuius quaerere: pro insidiari vitae eius, ut dixi. Cum hac significatione cohaeret illa phrasis, Percutere animam, Gen. 33. Levit. 24. Deuteron. 22 et 27. id est, ita vulnerare, ut vitam adimas. Stare pro anima sua, Ester 8. id est, pugnare pro vita. Item, Abiicere animam: Iud. 9. Accipere animam in manum, significat extremum periculum adire, praesertim in bello: nam ibi vitam et mortem suam pugnans in manibus gestat. Iud. 9. Sic accipienda est etiam loquutio, Ire in anima sua, aut Cum animis suis attulerunt aquam. 2. Sam. 23. Causam praebere in animam alicuius. 1. Samuel. 22. In anima nostra attulimus panem. Thren. 5, Iud. 9 et 12. In animam suam loqui: id est, contra animam aut vitam suam. 1. Reg. 2, id est, in suam propriam perniciem, Nec erat qui requireret animam meam: id est, conaretur vitam meam a periculo liberare. Eripuisti animam meam a morte, Psalm. 56. Iere. 48. Psalm. 17. sic Psal. 33. Ut eruat animam ipsorum a morte, et vivificet eos in fame. Sic et 1. Reg. 1, fugere pro anima. 2. Reg. 7, circumdare aliquem pro anima: id est, quaerendo vitam eius. Sic et expectare animam alicuius, Psalm. 56. Accipere laqueum in animam, Proverb. 22. pro, sibimet exitium accersere. Huc referri possunt illae loquutiones, Amare et odisse animam suam: quae infra in Diligo, et in Regulis Universalibus exponentur. Sic et Invenire animam suo loco tractabitur. Quinto ponitur propotentiis animae, praesertim pro affectibus, appetitione, voluntate, ingenio, mente, aut animo. Exod. 23, Ne opprimas peregrinum. Vos nostis animam peregrini: id est, affectum. Gen. 23. Si est anima vestra, ut sepeliam mortuum: id est, sententia, sensus, voluntas. Gen. 22, Sichem filius meus, concupivit anima eius filiam vestram. Gen. 23. Si est anima vestra: id est, sententia. In hac significatione accipiunt alii illud, Dilige Deum ex tota anima: id est, ex omnibus affectibus. Deut. 4. Et ad ipsam mercedem elevat ipse animam suam: id est desiderium suum. Isa. 5, et Abacuc. 2, Dilatavit infernus animam suam. id est, cupiditatem. Sic Proverb. 23, Dominus animae: pro, cupiditatibus deditus, aut gulosus. Isaiae 56, Canes praefortis animae, nescientes saturari. Levare animam: pro, concupiscere. Qui non accepit, aut potius levavit animam suam in vanum: id est, vana et iniusta concupivit aut speravit. De qua phrasi in verbo Levare. Similia exempla Deut. 24, Ier. 22, et alibi passim, Non dabis me in animam hostium meorum, Psal. 27. pro, ad libitum eorum. Ezech. 16. Dabo te in animam odientium te. Psal. 105. Ut institueret principes eius in animam suam: id est, pro voto aut arbitrio suo. Animam suam non saturabunt, Ezech. 1. id est, cupiditatem non explebunt Ieremiae 15. Si starent Moyses et Samuel coram me, non esset anima mea ad populum istum. Sic Iohannis 10. Quousque suspendis animam nostram? id est, vota aut desideria nostra, qui cupimus aliquid certi de te cognoscere. Deuter. 23, Et comedes vuas iuxta animam tuam: id est pro desiderio tuo. Amara anima, et amarus animus, saepe pro acerbo, irato aut tristi animo ponitur. ut Iud. 18. 1. Sam. 1. Numer. 16. ponitur Viri anima amari: id est, concitati. et 1. Sam. 22. pro tristibus ponitur. Sic et 1. Sam. [23.] ac 2. Reg. 4, et Proverb. 3. De qua voce et phrasi supra dictum est in voce Amaritudinis. Adhaerere animam alicuius alicui, est toto pectore eum amare. ut Genes. 34, Adhaesit anima eius in Dina. 1. Sam. 18, Conglutinata est anima Ionathae cum David. Et contra, recedere animam alicuius ab alio: Ieremiae 6. Ezech. 23, id est, desinere amare eum. Sexto, pro corpore vivo, aut pro homine, sed potissimum ratione corporis. Huc pertinet phrasis illa, Affligere animam, Psalm. 38. Isaiae 58. Levit. 26 ac Deuteronom. 28, Dabit tibi Deus consumptionem oculorum, et tabescentiam animae. Anima pro victu, Isaia 58. Si protuleris famelico animam tuam, et animam afflictam saturaveris. Quandoque accipitur pro pignore, pro victu, ac eo unde vita sustentatur. Item pro homine vivo aut mortuo: ut cum Levit. 19 et 21 prohibetur, ne sacerdos semet contaminet super anima, id est, homine mortuo, aliquo suo cognato. Sic et Num. 5. 6 et 9, Immundus ab anima. Quidam vertit locum Act. 2. ex Psal. 16. citatum, Quoniam non derelinques animam meam in inferno, non derelinques cadaver meum in sepulchro: cum et verba ea, et totus contextus, et denique res ipsae repugnent. Nam negari non potest, animam non solere significare cadaver: et quod attinet ad locum Levitici, omnino ibi videtur significare homines mortuos. nam et mortuos adhuc solemus homines, parentes aut liberos vocare, per quandam vel synecdochem, vel catachresin: sicut ibi mox illud nephes אפש exponitur per patrem, matrem et fratrem: nec tamen quisquam sanus dixerit, istas voces pater, mater aut frater, idem valere quod cadaver. Sic et vox ἃδης significat Lucae proprie infernum: quod vel ex eo exemplo apparet, quod dicit divitem in inferno cruciatum esse, et inde invocasse patrem Abrahamum. Sic et Isaias capite 14, sepulchrum ab inferno separat. Contextus porro cum ista versione pugnat, quia Petrus ibi clare tribuit Christo cruciatus mortis, ex quibus tunc demum sit liberatus, cum est resuscitatus: ut descensus ad inferos et sensus illorum dolorum non recte tribui queat Christo ante passionem, quando quidem eos Petrus proxime ante resurrectionem ponit, eosque resurrectioni opponit, ita ut resuscitatio sit ea ipsa liberatio et eductio ex illis cruciatibus. Reclamat et in eo contextus, quod clare Petrus ibi duas diversas partes hominis Christi facit, ac de eis separatim pronunciat, dicens: Praevidens loquutus est de resurrectione Christi, quod neque anima eius relicta sit in inferno, nec caro eius viderit corruptionem. Ubi diserte separatim anima a corpore ponitur, et separatim etiam de utroque pronunciatur. Qua ergo tandem conscientia illa duo studio a Spiritu S. separata, a versore

-- 34 --

43/44 confunduntur? Nec valet hic id profugium, quod alterum hemistichium, aut etiam versus explicare soleat alterum. nam in talibus locis plerunque manente subiecto, variatur praedicatum: ut, Filius meus es tu, hodie genui te. Huc facit, quod caro in sepulchro mortua, non potuit sentire illos tam tristes cruciatus: ut sunt parturientis qui ibi per ὠδίνας significantur. Parum quoque honeste, aut etiam religiose corpus Christi vocatur cadaver, quod nunquam plane desertum fuit a divinitate. Porro quod etiam ipsa rei veritas ac doctrina Articuli descensus ad inferos, hanc sententiam non patiatur, satis ostendemus postea in voce Infernus, ubi aliquid de hac materia disseremus.

ANIMUS apud Latinos plerunque ita distinguitur ab Anima, ut haec vim illam quae vitam sensumque praebet, ille vero rationis religionisque capacem facultatem suppeditet: haec etiam brutis esset communis, ille vero tantum hominibus proprius. quomodo et Iuvenalis distinguit:
Sensum a caelesti demissum traximus arce,
Cuius egent prona et terram spectantia: mundi
Principio indulsit communis conditor illis
Tantum animas, nobis animum quoque. — Graeci vocant νοῦν , quem etiam solum dicit Aristoteles ab extra intrare in hominem. Accipiunt illi vocem hanc etiam pro eius affectu: id est, pro sententia, scopo, aut mente. Atque hac etiam significatione tantum vox Animus crebro in sacris literis reperitur, posita pro Hebraea voce נפש Nephes anima, Leb cor aut νοῦς mens: ut Exodi 35, Omnis prono animo offerens, etc. Credo hanc rationalem animam non raro vocari Spiritum: ut cum epistola ad Hebr. dicit, Verbum Dei esse gladium ancipitem pertingentem usque ad divisionem animae et spiritus: id est vitae vegetativae et rationalis. Verum de voce SPIRITUS suo loco agetur, unde et vocabulum Animus plenius perspicietur.

ANIMALIS HOMO ponitur pro homine naturali, quatenus natus, et in hac vita educatus, sed non renatus est. 1. Cor. 2, Animalis homo non percipit ea quae Dei sunt. Dicitur autem animalis, quia sola anima naturali regitur, carens spiritu Dei, eum in omnem veritatem deducente et impellente. Hac de causa etiam res spirituales carnali aut naturali ista anima aut intelligentia non percipit: sed terrenus cum sit, ea quae sunt de terra sapit, percipit et loquitur. Posset forte et ea ratio huius loquutionis videri, quod Anima in sacris literis saepe tum solam vegetativam animam, tum et ipsam carnalem vitam significare solet: de qua re dictum et est supra. Quare hac ratione Animalis homo idem ferme significaret, ac carnalis. Certum sane est, quod Scriptura accusans hominem, etiam ipsam rationalem animam vel maxime accuset. Caeterum ut et melius intelligamus quid sit Paulo animalis homo, et quid in nobis Scriptura accuset consideretur, admodum utilis Iacobi locus est, ubi caelestem et humanam sapientiam comparans inquit: Ista sapientia non est ea quae superne venit, sed terrena, animalis, diabolica. ubi omnem eam sapientiam hominis, quod ad religionem attinet, quae desuper non venit, diabolicam vocat: et ostendit, animalem sapientiam esse idem quod terrenam. Qui locus praeclare etiam refutat liberi arbitrii defensores. Porro 1. Cor. 15, Corpus animale vocat, corpus idoneum ad hanc terrenam vitam: Spirituale vero, quod ad caelestem vitam est aptum, conditûmve. Sic et epistola Iudae opponit homines animales, ut pravos, iis qui Spiritum Dei habent.

ANIMANS et ANIMAL ita distingui solent, quod Animans etiam plantas, Animal vero tantum sensum habentia significet.

ANNON, Adverbium interrogandi, crebro in Sacris literis ea quaerit, quae vel maxime vult affirmare. ut Genes. 13. Annon est universa terra coram te? Annon praecepi tibi? Iosuae 1. Annon misi te? Iud. 6. Annon unxit te Dominus super haereditatem tuam? pro, Certe fecit, ita prorsus sese res habet.

ANNUNCIO Hebraice notat idem quod indico, prima et maxime propria significatione. Sed tamen crebro ad emphasin annunciationis, celebrationis et praedicationis pervenit. ut Proverb. 12. Verax annunciat iustitiam: id est, dicit, loquitur, sive simplici indicatione, sive cum quadam praedicatione. Sic et Psal. 111, Fortitudinem operum suorum annunciavit populo suo, dando eis haereditatem gentium: pro, parefecit, ostendit potentem suam virtutem, cum Israelitas in terram promissionis induxit. Sic Psal. 142, Angustiam meam coram Domino annuncio: pro, ipsi expono. Isaiae 3, Peccatum suum sicut Sodoma annunciant: id est, ultro indicant, non occultant. Ieremiae 10, et saepe alibi, accipitur pro illa celebri praedicatione, laudatione et gratiarumactione. Sic Annunciatrix accipitur Psal. 68.

ANNUS, notae significationis vox, habet quaedam explicatione indigentia. Crebro autem quasi redundat, cum ad singulos minores et maiores numeros coniunctos repetitur, ut Gen. [5.1,] Centum anni, et triginta anni. Ponitur saepe simpliciter pro longo tempore. ut Psal. 90, Mille anni in conspectu tuo sunt sicut hesterna dies cum transierit: id est, longissimum tempus est perinde Deo ut brevissimum: nihilominus quod statuit aut promisit, certo fit, etiam si differat aliquandiu. ut in voce DIES dicam. In fine temporum, annorum, Danielis undecimo: id est, post aliquot annos. Filius anni erat Saul in regnare ipsum, 1. Sam 13, aliqui exponunt, quod iam uno anno regnaverat. Aliqui addunt, quod erat sicut unius anni: id est, simplex, rusticus, et semipuerilis, nullam regiam superbiam aut maiestatem praeseferens. Alii haec coniungunt praecedentibus, quod iam uno anno regnaverat, cum praecedens instauratio regni facta est: et post elapsum etiam alterum annum regni accidisse illa quae mox narrantur. quam opinor esse veram sententiam. Anni merconarii, pro certi, ac determinati, quibus mercenarius nihil addi, sicut et conducens nil adimi patitur. Is. 6. et 21: In tribus annis, tanquam annis mercenarii, alleviabitur gloria Moab. Mercenarius anni in annum, Levit. 25, Tanquam mercenarius anni in annum eris cum illo: pro, tanquam mercenarius annuus, qui sese ei non addixisset in longum tempus, aut perpetua servitute obstrictus esset, sed tantum usque ad certum tempus: quo elapso, denuo novum contractum constitueret. A fine anni in annum: pro, stato tempore anni. 2. Samuelis 14. Sic, Rem anni in anno facere: pro, debitum annuum pensum absolvere, 1, Reg 10. Sic, De anno in annum. pro quotannis, 1. Samuelis 7. Anno post annum pavebitis, Isaiae 32. pro, pluribus annis. Reversio anni, 1. Samuelis 2. pro, veniente novo anno, revoluto anno. Addite annum super annum, cessabunt agni: pro, post paucos annos cessabunt sacrificia, Isaiae 59. Annum coronare bonis, Psal. 65. pro, singulas partes anni, veluti circulum quendam suis fructibus aut commodis ornare: non aliter ac solent puellae texentes serta, ligneo circulo varios selectosque flores circumligare. Annos consumere tanquam sermonem, Psal. 90. pro, facile perire, aut praeterlabi. Esse cum aliquo dies aut annos, 1. Sam. 29, accipitur non de temporis longitudine, sed de experientiae magnitudine: ut Achis dicit de Davide, Qui fuit mecum dies, imo annos aliquot: pro, qui mihi tam penitus perspectus est, ac si pluribus annis mecum egisset. ponitur igitur ibi tempus, pro eo quod fit in tempore, nempe pro usu ac experientia. Dies annorum, Ezech. 38. Qui prophetaverunt in diebus illorum annorum: pro, illis temporibus. Apponere annos vitae, id est, prolongare vitam. Proverb. 3, Longitudivem dierum, et annos vitae, et pacem apponet tibi. Multitudo annorum: pro, senibus, Iob 32. Dies

-- 35 --

45/46 loquentur, et multitudo annorum notam reddet sapientiam Id est, senes longo usu fiunt sapientes, et alios docere sapientia possunt. Numeri anni, pro paucis. Iob 16: Anni numeri venient, et semitam quam non revertar ambulabo: id est, moriar, non rediturus in hanc vitam. Nisi quis velit exponere, quod anni vitae nostrae sint a Deo numerati, et determinati. Alicuius anni pro tempore vitae eius, aut etiam ipsa vita, Psal. 102. et Hebraeorum 1, Anni tui non deficient. Proverb. 5, Ne des annos tuos crudeli: pro Cave ne maritus adulterae, te iuvenem crudeliter interficiat, atque ita tibi reliquum vitae tempus abripiat. Sic annos meos in gemitibus consumpsi Psal. 31. Dierum annus pro completo, ac omnes suos dies habente anno. Vide DIES. Placabilis annus, aut beneplaciti, Isarae 61. pro, cum Deus est propitius, et ultro nos benigne vocat. Sed Retributionis annus, Isaiae 63, et Visitationis annus Ieremiae 11, et 23, plerumque intelligitur de tempore, cum Deus est iratus, et castigat. Menses, tempora et annos observatis, Gal. 4. arguit Paulus superstitiosam temporum observationem, quod Religionem ad tempora alligabant: cum Deus eam, illis Iudaicis observationibus et circumstantiis locorum ac temporum, prorrus liberasset in Novo testamento.

ANTE aliquos esse, significat aliquando, ducem esse. 1 Par 19, Sophach erat ante eos. Alia huius praepositionis idiomata in CORAM exponemus.

ANTICHRISTUS, idem valet quod, vel qui se confert Christo, aut etiam adversatur Christo. Nam αιτὶ Graecis in compositione, non solum adversationem, sed etiam quasi exaequationem et collationem denotat: sicut saepe Homero ἀντίθεος . Dicit autem Iohannes, multos Antichristos esse, vocans omnes seductores Antichristos, quia omnes sese Christo opponunt: sed tamen unum, tanquam eximium prae aliis celebrat, cui id nomen proprie vendicat. Paulus 2. Thess. 2, vocat eum ἀντικείμενον , id est, adversarium: quia Deo, Christo piis, et omni verae pietati adversetur. Epitheta alioqui et nomina Antichristi in Sacris literis sunt plurima, de quibus studiosus Lector alios consulet. Praedicitur igitur in Sacris literis, ut supra in voce ABOMINATIO dixi, venturus quidam singularis adversarius filii Dei, quem novum Testamentum, et praesertim Iohannes in sua Epistola cap. 2 et 4, vocat Antichristum. Definit autem eum ita, ut dicat, Antichristum esse eum qui neget IESUM esse CHRISTUM, et qui neget IESUM CHRISTUM venisse in carnem: id est, qui personae IESU adimatregnum et sacerdotium. quorum utrumque sub voce Meschiae aut Christi comprehenditur. Adimit autem Antichristus Romanus IESU sacerdotium, primum dum non solum eum verbumque eius audiendum esse contendit. Secundo dum eum solum pro nobis sacrificasse, aut plene perlitasse non concedit. Tertio, dum etiam alios innumeros mediatores ac intercessores nobis in caelo et in terra proponit. Regnum adimit noster Antichristus Domino IESU, dum non concedit, eum solum esse caput, gubernatorem ac defensorem Ecclesiae suae: sed et alios ei gubernatores ac capita tum in caelo tum et in terra confingit ac praeficit. Quomodo vero alio qui et in hisce et aliis omnibus partibus doctrinae Christi pontifex Romanus Christo domino adversetur, satis hoc tempore spiritu Dei, in multorum piorum scriptis revelatum est.

ANTIQUUM est, quod olim priscis temporib. accidit. Hinc Dies antiqui pro priscis temporibus. ut, Postea habitabitur secundum dies antiquos, Ier. 46 Mich. 7. Mal. 3. pro, sicut olim, sicut priscis temporibus. Sic dicitur, A diebus antiquis, Isaiae 23. Antiqua misericordia Dei: pro, prima benevolentia, favor et beneficentia erga nos. Psal. 89, Ubinam sunt misericordiae tuae antiquae Domine, quas iurasti in veritate? id est, veteres promissiones misericordiae, favoris ac beneficentiae. Antiquorum desolationes erigent Is. 6. pro, priscas ruinas, olimque dirutas civitates instaurabunt. Ab antiquo aenigmata. Psal. 78, Loquar aenigmata ab antiquo: pro antiqua, exoleta, et quae prae vetustate pene interciderunt. Intelligit autem verba, miracula, ac benefacta Dei. Antiquus dierum, Dan. 7. id est, Deus aeternus qui numquam esse coepit, semperque ab aeterno fuit. Antiquitates caeli. Psal. 68, Qui equitat in caelis, caelis antiquitatis: id est, in sua gloria aeterna. Reges antiquitatis: pro, antiqui, prisci. Sic Isaiae 19, gloriabatur rex Aegypti, se esse filium regum antiquitatis: id est, ex vetustissimis regibus exortum. Ad antiquitatem suam reverti, Ezech. 16. Et sorores tuae Sodoma, et filiae eius, ad antiquitatem suam revertentur: id est, ad pristinum statum vel religionis, vel etiam externi status. Iudicum 5, torrens Kison vocatur antiquitatis propterea quod antiquitus Deus constituerat, aut etiam praedixerat se ibi perditutum esse Cananaeos, et Israelitis victoriam de illis largiturum. Secundum antiquitates: id est, secundum veterem statum, modum ac morem, Ezech. 36.

APERIRE os, aut labra, saepe adiungitur verbis loquendi, grata quadam superfluitate aut tautologia, aut perissologia. Aliquando etiam, ipsam loquutionem in dicat. Exemplum prioris est Iob 32. Aperiam labia mea, et loquar. Et 33. Aperiam os meum, loquetur lingua mea in palato meo. Sic et in novo Testamento non raro usurpatur. ut, Christus aperiens os suum docebat eos, Mat. 5. Nec tamen ociose additur vox Aperire os. significat enim aliquando libere, aperte, plene aut clare loqui. Sic Paulus iubet Ephesios cap. 6, orare pro se, ut sibi detur sermo in apertione oris: id est, plena, libera, clara et efficax docendi aut dicendi ratio et facultas. Eodem sensu et causa orat David Psal. 51, Domine aperi labia mea, et lingua mea annunciat laudem tuam. sicut Latini dicunt, Pleno aut rotundo ore loqui. Et vulgo ad obscure loquentem dicitur, Aperi os: aut, Ille sane aperuit os der hatt dass maul weit genug auffgetan. Aliquando et per se significat loqui, ut Psalm. 78. et Matth. 13. Aperiam in parabolis os meum. id est, loquar parabolas. Sic Iudicum 2, Aperui ad Dominum os meum: id est, novi, promisi ei. proverb. 8. habetur: Audite me, loquar nobilia, et apertio oris mei rectitudines, et loquutio oris mei, etc. Et Ezech. 16, Nec sit tibi amplius apertio oris: pro, ut pudefias, et non habeas quod contra amplius dicas. Proverb. 24, In porta non aperuit os suum. Sic Isaiae 53. Non aperuit os suum: id est, non est loquutus, non defendit se, sed tacuit. Aperire os suum, aliquando significat gestum deridentis, sicut in multis gentibus moris est. Iob. 16. Aperuerunt super me ora. De qua loquutione in vocabulo ORIS. Aliquando etiam conatum perdendi, ducta metaphora a feris et canibus ore laedentibus, significat Psal. 22. Aperuerunt super me os suum, ut leo rugiens et rapiens. Num. 16. dicitur terra aperuisse os suum, et devorasse Dathan et Abiron. Os aperire, est dare facultatem loquendi: sicut aperire aures et oculos, restituere auditum et visum. Sic Luc. 1. de Zacharia legimus: Apertumque est os eius illico, et lingua eius, et loqueb atur, etc. Vulvam aperire, est primo genitum edere. Exodi 13. et 34. Numer. 18. et quidem in Hebraeo est Apertio vulvae, abstractum pro concreto seu participio: id est, pro aperiente vulvam. Aliquando etiam sola vox APERTIO habetur, ut Exodi 13. Significat igitur non raro Apertio vulvae, primogenitum. Liberationem aliquando Apertio significat: quia captivi carceribus includuntur, quibus in liberatione necesse est carcerem et cathenas aperiri aut resolvi. Isaiae. 61. Talis est loquutio Christi: Quodcunque ligaveritis aut solveritis in terra, etc. facta allusione ad gubernationem captivorum. Aperire Scripturas, Luc. 24, est earum intellectum explicare, aut etiam vim spiritus dare ad

-- 36 --

47/48 intelligendas eas. Sicut contrâ liber clausus, in Isaia et Apocalypsi, cuius sensum assequi nequimus. Ioannis 1, posthac videbitis caelos apertos: et Act. 7, Stephanus vidit caelos apertos: non intelligendum est de universalis caeli aliqua scissura: sed de oculorum spiritualium divinitus donato lumine, ut ad illa tanta mysteria penetrare potuerint. Tribuitur ergo alteri correlativo, quod proprie alterius est, nempe caelo quod intellectus hominis proprie divinitus donatur, tametsi et corporeis oculis talis aliqua species obiecta sit. Dicitur et Aperire mentem, ut Scripturas intelligas. Luc. 24. Aperire et claudere, ita ut nemo contrarium facere possit, significat plenam ac liberam potestatem administrandae functionis, ita ut nemo contra resistere, autid mutare queat, Isaiae 22, Ponam clavem domus David super humerum eius, et claudet, et nemo aperiet: aperiet, et nemo claudet. Locutio est sumpta ab oeconomi functione, qui plenam liberamque potestatem habet.

APPARERE coram Deo, pro venire in templum, et adorare coram arca, ubi Deus promiserat se habitaturum, et exauditurum. Psalm. 42, Quando veniam et apparebo coram Deo? id est, eum in templo restitutus in regnum adorabo?

APPONERE Cor super aliquid, est, id curare, amare, aut etiam in id confidere. Dicitur et Apponere aliquid supra cor. Vide COR. Apponere dies, Proverbiorum 10. aut Longitudinem dierum, Proverb. 3. id est, prolongare tempus vitae. Apponi ad populos suos, est mori ac sepeliri in sepulchro maiorum suorum, Gen. 35. 49.

APPREHENDERE pro attingere. Levi. 26, Apprehendit tritura vindemiam, et vindemia sementem. id est, labores et occupationes unius pertingent usque ad operas alterius prae nimia copia, ut sese invicem impediant, tempusque ad colligendos tam copiosos fructus desit. Apprehendit aliquis, aut eius manus aliquid, Levit. 14. 25, Num. 6, pro, posse id consequi, posse comparare, tantum ei esse opum ut id emere queat. Apprehendere fratrem, aut manum eius, est iuvare eum: sumpta metaphora a manuducentibus infantes. Levit. 25, Cum nutaverit manus fratris tui apud te, apprehendes eum: id est, sublevabis. Sic Deus dicit se apprehendisse manum Cyri: id est, eum rexisse, fovisse ac sustentasse, omniaque difficilia aut etiam impossibilia ei reddidisse possibilia, prona et obvia, Apprehendere terminum proximi, Deut. 19. pro, aliena invadere: ut solet fieri in agris, ubi rapax vicinus tranfert limites, et particulam aliquam soli ad se, translatis metis, attrahit. Apprehendentes gladium aut bellum: id est, bellatores. Num. 31.

APPROPINQUARE mulier, vel Ad mulierem, Exod. 19. Deuteron. 22. nota phrasis est. Appropinquaverunt dies, ut moreretur Israel: Genesis 47. pro, paulo ante mortem Iacob. Appropinquare facere, pro adducere vel offerre. Exod. 29, Appropinquare facies iuvencum coram Domino. Exodi 20, Appropinquare facies eum ad iudices. Appropinquare mihi facies Agag, 1. Sam. 15. Sic Deut. 1. Rem autem quae gravior erit vobis, appropinquare facietis mihi: pro, ad me referetis. Sacerdotes dicuntur Appropinquare Domino, quia proximi ei sunt, cum propius admittantur ad arcam, et offerant Domino. Sic Appropinquare praelium dicitur, quod acies pugnaturae ad sese invicem accedunt: 1. Reg. 20. Appropinquationem Dei volunt, Isaiae 58: pro, volunt coram et veluti in faciem cum eo litigare ac expostulare, tamquam iniusto, quia eorum invocationem et ieiunia negligit. Sumpta est loquutio a forensi more, ubi partes coram sibi invicem, ac in faciem sistere coguntur.

APOSTOLUS, ablegatus, ab ἀποστέλλειν , perinde ut a legando legatus, dicitur persona divinitus ac immediate in Novo testamento vocata, ad docendam doctrinam caelestem, et administranda Sacramenta ubique per orbem terrarum, habens testimonium Spiritus sancti quod in doctrina perseveranter errare non possit. Tales Apostoli proprie fuerunt tantum illi duodecim, qui cum Christo sunt versati, et Paulus. Ideo autem sunt sic a Christo vocati Luc. 6, quia fuerunt legati quidam a Christo, Matth. et Mar. ultimo in orbem universum ablegati, ut ubique de Christo testarentur, et legatione pro Christo fungerentur ad omnes gentes, quo se paterentur cum Deo reconciliari. 2. Cor. 5. Dominus dicit Io. 20. Sicut misit me pater, ita et ego mitto vos: ut ipse Dominus IESUS fuerit aliquo modo Apostolus, missus aut ablegatus, sicut et vocatur Hebr. 3. Dicit quidem Scriptura, mitti doctores etiam in Veteri testamento, ut in Exodo inquit Moyses: Mitte quem missurus es. Et Isaias, Domino dicente, Quem mittam? sese sponte offert, ac dicit, Mitte me Domine. Item in Hieremia: Currebant, et non mittebam eos, etc. Achias propheta 1. Reg. 14, dicit ad uxorem Ieroboam, Se esse durum nuncium, aut legatum. Verum in Novo testamento doctores magis proprie dicuntur Apostoli, quia longius et ad plures gentes erant ablegati. Tribuitur nihilominus haec vox et aliis eximiis doctoribus, ut Rom. 16, Qui fuerunt illustres inter Apostolos. Sic et 1. Cor. 15. ac Ephes. 4, etiam Apostoli numerantur inter eos doctores, qui post Apostolos quoque a Christo Ecclesiae donabantur. Eos veteres vocarunt viros Apostolicos, Apostolum gentium vocat se Paulus Rom. 11, quia plerunque gentilibus, divina quadam vocatione, et humana etiam pactione, facta cum Petro conventione, concionatus est. Contra Petrus apostolus circumcisionis dicitur. Galat. 2. Pseudoapostoli, falsi doctores tempore Apostolorum dicti sunt: quod sonat, falsi apostoli.

APUD aliquem aliquid esse significat alias, in eius potestate esse: alias, eius iudicio. ut, Copiosa apud te est redemptio, Psal. 130. pro, Dominus prompte, plene, ac omni tempore liberat. Sic, Apud te est propitiatio, ut timearis. Peregrinus sum, et incola apud te, ut omnes patres mei: Psalm. 39. Vel coram te, ut legitur 1. Paral. 29. pro, te teste, tuo iudicio seu potius te ita volente ac operante. Non est apud Deum, ut auxilietur inter magnum, et eum cui non est fortitudo. 2. Paral. 14. subintellige, discrimen. Perinde facile est Domino, utrique opem ferre. Deus perfectus est scientiis apud te, Iob. 14. id est, tuo iudicio.

AQUAM, pro elemento humido ac frigido accipi notum est. Natare fecit aquas super faciem eorum, Deut, 13. pro, submersit eos. Aqua refrigerii, Psal. 23. pro refrigerantibus aquis. Dicuntur autem duplices Aquae esset aliae in caelo, aliae in terra, ut Genes. 1. habetur. Illas in caelo, quidam volunt idem esse quod nubes ex vaporibus terrae constantes, quae in pluviam resolvuntur. Figurate porro plures habet vox haec significationes: accipitur enim tum in bonam, tum in malam partem. Comparatur ipse etiam Christus cum aquis in deserto, aut locis aridis et aestu ardentibus, Isaiae 32. Eritque vir ut rivi aquarum in deserto: id est, tam gratus et salutaris. Aquae viventis fons ipsemet Deus vocatur Ieremiae 2. et 7. de quo infra in voce VIVUS. Aqua significat etiam beneficia Christi: id est, veram doctrinam, Spiritum sanctum, et iustificationem. Isai. 55, Omnes sitientes venite ad aquas. Zach. 14, In diebus illis exibunt de Ierusalem aquae vivae: id est, doctrina caelestis. Ioan. 4 et 7. pollicetur Dominus Aquam vivam, omnia sua beneficia intelligens: licet id Evangelista cap. 7. potissimum de dono Spiritus sancti interpretetur. Ex hac metaphora dicit Dominus in Ioele, se effusurum de Spiritu suo super omnem carnem: donum spiritus, pluviae aquisque comparans. Ezech. 36 est plenior metaphora aut similitudo, cum inquit: Effundam super vos aquas mundas, et mundabimini. Deinde ponuntur Aquae pro adversitatibus

-- 37 --

49/50 et calamitatibus, magnisque periculis: ut Psal. 18, Et assumpsit me ex aquis multis. et Psalm. 69, Servame Domine, quoniam aquae venerunt usque ad animam meam: Veni in profundo aquarum, et fluctus operuit me. Sic et Isa. 28. quae metaphora saepius in eo et Psalmis repetitur. Psal. 23, In diluvio aquarum multarum. Psal. 66, Transivimus per ignem et aquam. Isa. 43 omnino in multo usu est, in sententiis praeclaris.

Aquae saepe etiam pro populis aut gentibus ponuntur: ut Apocal. 17. Aquae quas vidisti, populi multi sunt. Isaiae 8: Addunt aquas multas, regem Assur. Sic Hieremiae 47, Ecce aquae ascendunt ab aquilone, et erunt in torrentem, exund abuntque terram. Mittere panem super aquas. Eccles. 11. liberalitas in multos commendatur. Isa. 8. Fluent ad eum omnes gentes. Alicubi hinc similitudo sumitur: ut Isaiae 17, Tumultus populorum sicut sonitus aquarum multarum sonabunt. Fellis aqua Hierem. 8. 9. pro noxio beneficio, aut ope, aut pro alia re noxia. Aqua metaphorice ponitur pro semine virili, ob similitudinem. Isa. 48, Audite me domus Iacob, qui de aquis Iudae existis. Sic Num. 24, Defluent aquae ex situla Iacob: id est, copiosam posteritatem propagabit. Pro lachrymis, ponuntur Ierem. 9, Quis dabit capiti meo aquas? Rivi aquarum descenderunt ab oculis meis, Psal. 119. pro, large flevi. Aquam fundere super manus alicuius, est ministrare illi: ut 2. Reg. 3, Elisaeus dicitur fudisse aquam super manus Eliae: Aqua pro baptismo, Iohan. 3. Nisi quis renatus fuerit ex Spiritu et aqua. Sic et 1. Iohan. 5. Vena aquarum viventium, per metaphoram vocatur ipsemet Deus. Ierem. 2 et 17. Aqua arcta et pane arcto aut angusto aliquem alere, 1. Reg. 22. pro tenui victu. Aqua aut fons fidelis, est perpetuo fluens: contra mendax, Ierem. 15. Aquae profundae verba oris viri, Proverb. 20. id est, plena sapientia, aut etiam occultantia finem et animum dicentis. Aquae multae loca humida nominantur, quae loca ob hoc, in illis ferventibus locis, pro frugiferis habentur: sicut et primus Psalmus celebrat arborem ad aquas plantatam. Num. 14, Et semen eius in aquis multis: id est, semen aut posteritas eius copiose propagabuntur, sicut semina in locis humentibus. Aqua multa, Ierem. 51. vocatur Euphrates: sed Psal. 107, ipsum mare. Facere opus in aquis multis, significat negociationem in mari exercere. Contra Hortus sine aqua pro sterili ponitur, Isa. 1. Aquae superbae, Psal. 124, sunt aquae maximo impetu et vehementia fluentes. Significat autem persequutores potentes et acres. Et mox, Torrens ac flumina. Divisio aquae, 2 Sam. 5. Divisit Dominus hostes meos per manum meam, tanquam divisionem aquae: id est, sicut aqua effusa in diversas partes dispergitur, unaquaque parte fluente in locum sibi declivem aut pronum, nec amplius congregantur: sic et hostes mei sunt divinitus disiecti et dissipati. De hac similitudine etiam in verbo Dividere forte dicetur. Aquarum rivi cor regis, quo cunque voluerit Dominus inclinabit illud. Similitudo fluminum indicat, magno impetu ferri reges quocunque inclinant: sed tamen in potestate Dei esse corda et cogitationes eorum. Ab eo igitur petendum esse, ut ille eos a malo ad bonum convertat: sicut initio aquas convertit, eisque quasi viam praemonstravit, qua quaeque flumina fluere debeant: sicut ex Alpibus vias aquarum divisit, ut aliae ad Orientem, aliae ad Occidentem, Septentrionem ac Meridiem properent. De hoc dicto aliquid infra in voce RIVUS disseretur. Aqua profanda alias proprie accipitur in bonam partem, de aquae copia. ut Ezech. 34 An parum vobis est, quod bibatis profunditatem aquarum? id est, fruamini magna copia aquae. Alias in malam partem, figurate de magnis periculis: sumpta metaphora a periculis submersionis, ut supra dixi. Aqua talorum, Ezech. 47, Et traduxit me per aquas, aquas talorum: pro, non superantes profunditate talos. Per aquam facere transire, Num. 31, est lavare: Alibi significat magna pericula perpeti. Aquae plenae calicis, Psal. 73: pro secundo ac prospero vitae cursu, et abundantia rerum necessariarum. Sicut Aqua abire, Iob 14. Psal. 58, est plane interire. 2. Sam. 14, praeclara similitudine utitur illa subornata mulier coram Davide inquiens: Moriendo morimur, et sumus veluti aquae quae effunduntur, nec amplius congregantur. Spiritus, aqua et sanguis, testantur in terra de Christo, et eius merito. 1. Iohan. 5: id est, Spiritus sanctus, ac verbum, et duo Sacramenta, testantur de Christo et eius merito: ut eum locum prolixius in Fideli admonitione mea de Coena, exposui. Voluere se aquam, copiam significat. Amos dicitur voluisse se sicut aqua, iu dicium, et iustitia veluti torrens vehemens. Aquis frigidis aut refrigerantibus comparatur bonum nuncium a longe allatum, Proverb. 25. quia utrunque gratum simul ac salutare est. Laboris oblivisci, ut aquarum quae transierunt, Iob 2. Vinum mixtum aqua, id est, insincerum, dilutum, comparatur doctrinae corruptae et seducenti, Eccl. 1. Ad quam similitudinem et Paulus alludit, cum de aduterato Evangelio aut verbo Dei loquitur.

Disputatur varie a scriptoribus de aquis supercaelestibus Gen. 1. Sed quod Aquae supra caelos, Gen. 1, in opere secundae diei, sint illae ipsae quae a physicis in media aeris regione ponuntur, et non aliquae aliae supra aetheream regionem, aut supra omnes orbes caelestes, sequentibus rationibus probatur. I. Quia Rakia, expansio aut firmamentum, supra quod aquae esse dicuntur, ibi etiam infimam regionem aeris notat, sicut et caelum saepe. Ideo in opere diei quintae dicit aves volare in facie Rakie, expansionis aut firmamenti: id est, in infima regione aeris. Quam significationem multis testimoniis probare possem, inter quae illud ad hunc locum alludens in primis illustre est, Iob 37: Num tu cum eo extendisti, aut expandisti (nam illud ipsum verbum Hebraeum Rakie ibi est) aerem, qui tam firmus est ut speculum fusum? Quod indicat istam Rakiam, expansionem aut extensionem de qua hic agitur, proprie aerem ipsum esse, super quem passim Scriptura collocat aquas. Nam vocem Sechiakim, ibi positam, aerem significare, ex eo manifestum est, quia Scriptura subinde dicit Nubes שחקים Sechiakim, id est nubes in aere existentes. Saepe etiam eadem vox versa est per nubes, ut Lutherus ibi vertit. Est vero in nubibus aqua. Quare explicante istum locum Iobo, ista expansio, extensio aut firmamentum, vel maxime de ista infima aeris diffusione accipi debet, super quam aquae superiores recte collocantur. Sed vulgo falso ac sine omni ratione existimant; firmamentum esse tantum supremum mobile, aut octavam sphaeram: sicque hanc vocem a Moyse accipi. unde illis etiam huius erroris occasio, de aquis supra omnes caelos, oritur. II. Quia secunda die, ubi de istis superioribus aquis agitur, non exornat Deus supremam regionem caeli, supra quam isti somniant aquas collocari (quod demum in quarta fit, ubi fabricat ei luminaria et stellas) sed hanc infimam, quam (ut Isaias et Psalmus testantur) veluti telam, cortinam et tabernaculum nobis hominibus ad habitandum extendit. Nos enim hic in terra habitantes, istam aeris expansionem veluti domicilium quoddam supra et circa nos habemus. III. Quia Psal. 104, praedicans admirabile opus creationis, et veluti integrum primum Geneseos caput percurrens, mox postquam de expansione caeli dixit, addit de aquis in sublimi positis, easque cum nubibus et ventis coniunctim positas veluti pro fundamento aut pavimento domicilii Dei ponit, ut omnino appareat, aquas caelestes, nubes et ventos eodem loco positas esse. Verba Psalmi haec sunt: Qui operit se lumine veluti instrumento, qui extendit caelum veluti cortinam;

-- 38 --

51/52 qui contignat in aquis domicilia sua, qui ponit nubes currum suum, qui ambulat super alas venti. Quibus verbis veluti pavimentum, solum aut aream Dei, Psalmus in media regione aeris collocat, ubi ista tria reperiuntur. IIII. Quia Moses tantum duplices aquas novit, videlicet quae sunt supra caelum, et infra. Essent autem triplices, si aliae essent supra omnes caelos, aliae in terra, aliae denique in media aeris regione. V. Quia tempore diluvii dicuntur esse ruptae cataractae caeli, nempe quae et nunc dicuntur rupturae nubium: quae sane ex media regione aeris, non ex summo aut crystallino caelo venerunt. Fatentur etiam ii qui tuentur illas crystallinas aquas, eas ad diluvium non esse idoneas: quia sint longe purissime, simplicissimae, et veluti liquidus quidam aer. VI. Quia Deus nobis quotidie adhuc suum aqueum thesaurum ex media regione aeris communicat, non ex caelo crystallino. Illic ergo sunt istae superiores aquae. VII. Quia id agit Moses, ut nobis describat creationem rerum visibilium, quibus uti ac frui quotidie cogimur: non eorum quae nobis et occulta et inutilia sunt. ideo etiam nihil de angelorum caelestium, paradisi aut inferni creatione scribit, imo nec de lapsu quidem angelorum: quae nobis minus necessaria, aut etiam possibilia scitu sunt. Quae ergo esset ista imprudentia Mosis, si omissis istis utilissimis et miraculosissimis aquis mediae regionis, illas ignotas ac inutiles crystallinas, super omnes sphaeras existentes, describeret? VIII. Quia cum Deus siccitatem minatur, praedicit se daturum caelum ferreum et aeneum, item caelum clausum, loquens (quod nemo dubitat, et Lutherus ac Ambrosius asserunt) de infima regione aeris. Igitur aquae caelestes, quas ista caelestia claustra a nobis arcent, sunt proxime supra infimam aeris regionem, quae veluti ferreum et clausum obduratumque quoddam fundum aut contignatio, non patitur eas ad nos defluere aut pluere, donec Dominus istam conclusionem clementer aperit. Sic enim ipsemet Spiritus sanctus istas res pingit Deut. 11. 1. Reg. 8, 2. Par. 6. 7, Luc. 4. IX. Quia non sine causa diligenter Moses dicit de separatione, et veluti subiecto fulcro aut firmamento aquarum quae sunt supra nos. Nam experientia diluvii, et etiam quotidiana, docet, nobis, totique terrae, et omnibus in ea existentibus, periculum esse ab aquis, quae in aëre miraculose suspensae sunt, et veluti in ut re conclusae, ut Iob loquitur: non ab illis quae alicubi extra totam aetheream regionem, atque adeo plane extra totum mundum sunt. Hac igitur descriptione voluit ille nos monere de providentia Dei, tum in communicandis istis caelestibus aquis, tum et in cohibendis, ne uno impetu effusae nos obruerent: eoque interstitium esse divinitus fabricatum. X. Quia Deus omnia ad usum hominis condidit, et nihil plane frustra. Quis autem tandem usus homini est aquarum, extra omnes caelos, ac extra totum mundum existentium, praesertim cum illas aquas, affirment isti diversissimae a nostris naturae esse? Nullae ergo ibi aquae sunt. XI. Quia quid faceret elementaris materia extra omnes caelos? Experientia videmus, elementa ita esse sibi invicem associata, ut quam maxime huic toti mundo convenit, utque sese invicem ferre, et in se invicem facilime mutari possint. Terra plurimum habet affinitatis cum aqua: illa porro cum aere: qui cum igne, et ignis cum aethere. Quod si hunc situm ac ordinem rerum mutare velles, perderent sese invicem, non foverent, elementares partes. XII. Quia et illi ipsi qui tuentur sententiam de aquis extra omnes caelos, fatentur, hanc sententiam de aquis in media regione aeris, esse multo probabiliorem, et rerum naturae concinniorem, quam alteram de aquis supra ac extra omnes caelos: sed queruntur, se solummodo voce Firmamenti in aliam sententiam rapi: cuius significationem revera (uti supra ostendimus) non intelligunt. XIII. Quia Moses in creatione proprie tantum tria nominat, Caelum, terram, et aquam. Necesse igitur est, eum aerem et ignem sub caeli nomine notare, atque ita recte super hoc primum aereum caelum aquas collocat. Loquitur enim ille communi more, ac opinione hominum sui temporis: non ut Astronomus, subtilius atque ociosius elementa et orbes aethereos recensens. Vulgo enim, quicquid iam supra hominum caput est, in partem caeli deputatur.

XIIII. Plerique studiosi Hebreae linguae putant ideo caelos Hebraice dici שמים Schamaim, quasi interpreteris, quod aquae, tanquam si caeli sint ex aqua, aut aqueum quid, carentes omni solida probatione. Verum Moyses non tantum hic in opere secundae diei, testatur aquam esse quid diversum a caelo: sed et statim ab initio creationis propriam quandam essentiam tribuit caelis: eosque dicit non ex alio aliquo, ut aqua vel terra formatos: sed propriam illis, sicut et terrae, materiam creatam esse. Pugnat igitur ista opinio cum manifestis verbis textus. Quare Etymologia vocis שמים Schamaim, necessario componitur vel ex Scham maim, ibi aquae: vel ex Schemaiim, ubi aquae: quorum utrumque cum hac nostra sententia, quod aquae sint in ipso caelo, non supra ac extra omnes caelos, consonat. Sensus ergo huius loci in opere secundae diei est, quod firmamentum dividat aquas inferiores, ab iis quae sunt supra firmamentum: id est, supra hanc infimam regionem caeli aut aeris, aqua circa nos est, de qua hic nunc proprie agitur. Nam de suprema parte caeli, eiusque exaedificatione, postea in quartae diei operibus dicetur. Obscurus locus est 2. Pet. 3: Illud enim ipsos volentes latet, quod caeli fuerint iam olim, et terra, ex aqua et peraquam. Consistens, Verbo Dei. Sensus autem est, quod verbo Dei extiterint, aut conditi sint, tum caeli, tum et terra, quae constiterit aut extiterit ex aqua, et per aquam. Ex aqua, non tanquam ex materia: sed ex aquis eminens, et veluti esse suum ita inde accipiens, quod cum Dei iussu aquae decesserunt a terra in unum collectae, terrae concesserunt ac veluti largitae sunt propriam speciem aut formam, ut velut caput faciemque exerens, variis salutaribusque rebus, plantis et animalibus sese ornare, ac veluti redimire posset. Eâdem terra etiam omnia per aquas consistere dicitur: id est, in medio aquarum partim innatantium, partim intus in utero eius reconditarum. sicut et Psalm. 24. ait: Super maria fundavit eam. Dicit igitur Apostolus, ideo impios deridere finem mundi per ignem et adventum Christi ad iudicium: quia etiam volentes ignorant tum creationem, tum prius Dei iudicium, cum terra, aqua naturaliter alioqui ornata et quasi formata, mirabiliter tamen per aquas fuit perdita ac eversa.

AQUILA, propteruarias proprietates plures idiotismos ac similitudines parit. ut ob eius velocitatem simul et infrequentem reditum, dicit Iob cap. 9, Dies mei praeterierunt cum aquila, quae volat ad escam: id est, cito, et non redituri. Ob velocitatem et impetum describit adventum hostilem. Ierem. cap. 48. Ecce tanquam aquila advolabit hostis, et expandet alas suas ad Moab. Eadem similitudo est etiam capite sequenti, et Hoseae 8. Dilata calvitium tuum, ut aquila: Mich. 1, magnitudinem luctus ac cladis describit. Tuli vos super alas a quilarum. Exodi 19. pro, benignissime gestavi ac fovi. sic enim aquilae suos pullos gestant. Vel, etiam sic per ardua vos traduxi, sicut aquilae suos pullos in altum prae aliis avibus subvehunt. A velocitate aquilae et illud ducitur Iere. 4, Velociores aquilis sunt equi eius. Sic et Thren. 4, persequutores dicuntur velociores aquilis. A vivacitate aquilae, Psal. 103. dicitur renovari piorum iuventus, ut aquilae: id est, subinde corroborari, et etiam liberari pios in omnibus difficultatibus, ut videantur subinde

-- 39 --

53/54 robustiores fieri, et veluti reiuvenescere. Agnata huic voci vide supra in voce Ala.

AQUILONIS venti natura notatur Proverb. 23. quod fugiat nubes et pluvia, omniaque serenet et siccet.

ARANEAE tela notatur vanitas humanorum conatuum: pravitas autem, collatione ovorum basilisci. Isaiae 59. Addit autem ibidem propheta explicationem huius utriusque similitudinis aut parabolae: quem locum attentius considera.

ARBITRARI verbum, iudicare aut opinari significat. Sed Rom. 3. vertit Vulgata et Erasmus, verbum λογιζόμεθα , Arbitramur hominem gratis iustificari: cum sensus sit, sicut Theophylactus eum exponit per συλλογιζόμεθα , ratiocinamur, colligimus, concludimus, etc. Significat enim certam conclusionem, ex praecedentibus rationibus sumptam. Sic et cap. 6. inquit: Sic et vos λογίζεσθε , colligite, aut certe statuite, mortuos esse peccato. Vulgata habet, Existimate, nimium obscure et dubie significantissimum verbum reddens. Arbitrari rapinam, Phil. 2, Qui cum in forma Dei esset, non est arbitratus rapinam, esse aequalem Deo: id est, non est abusus eo ut rapina, non invasit eum honorem ut solent raptores rapinam cupidissime occupare. Arbitrari verbum crebro id significat, quod adiunctum nomen: ut, Arbitrari rapinam se esse aequalem Deo, Philip. 2. pro rapere id sibi, aut instar rapinae usurpare, eove pro libitu abuti. Sanguinem testamenti arbitrari prophanum, Hebr. 10. pro, prophanare sanguinem. 2. Petr. 3. Longanimitatem Domini arbitremini salutem: id est, utamini ea in vestram salutem, et non in exitium, ut impii, ad stabiliendum suum Epicureismum. Huc et recte referri posse videntur sequentia exempla, Arbitrari aliquem honore dignum: pro, honorare. 1. Tim. 6. et 1. Thess. 5. Arbitrari aliquem ut hostem: pro hostiliter cum eo agere. 2. Thess. 3. Arbitrari omne gaudium: Iac. 1. Fratres, omne gaudium existimate aut arbitremini, cum inciditis intentationes diversas: id est, plene gaudete de cruce, persequutionibus et probationibus. 1. Tim. 1. Arbitratus est me Dominus fidelem: id est, reipsa talem me effecit. Ratio huius loquutionis est, quia iis quae per rapinam consequimur, temere ac pro libitu abutimur: at contra, quae magno precio aut sudore consequimur, iis parce fruimur, perinde ferme ac si non essent in nostra potestate. Convenit cum hac phrasi loquutio Germanica, cum abutentibus quapiam re, dicimus: Opinor te eam furatum esse, aut certe reperisse, vel etiam lusu acquisivisse vide et infra Rapina.

ARBOR, in Hebraeo plerunque est lignum: per metaphoram homines denotat: ut, Arbor bona, arbor mala, arbor virens, sterilis, fructifera, in loco humido aut sicco plantata, Psal. 1. Matth. 7, Matth. 3, securis ad radicem arboris posita: id est, extrema poena Dei, genti aut populo imminens. Specierum vero arboris nomina etiam magis hominum qualitates describunt: de quibus in suis locis uberius agitur. Cibi arbor Levit. 19, pro frugifera. Ibidem mandatur circumcisio novae frugiferae arboris, quae est, ut triennio primo nulli fructus ex ea ab hominibus accipiantur, postea demum quarto anno eis fruantur. Arboris dies, Isaiae 65, comparatione longaevitatis arboris describitur longaevitas hominis: Iuxta dies arboris erunt dies populi mei. Arbores idololatricae, sub quibus idola celebrantur: Pudore afficiomini propter arbores, quas concupiscitis, Isa. 1. Arbor aut lignum vitae, pro re valde salutari: Proverb. 11, Fructus iusti arbor vitae. Cur porro in Paradiso nominetur arbor scientiae aut vitae, non facile fuerit certo statuere. Aliqui putant ab opinione hominis, cui id Sathan persuaserat. Verisimilior est tamen sententia eorum, qui putant ita dici ideo quod ibi debuerint convenire homines ad celebrationem nominis divini, vereque eius noticiae ac vitae aeternae.

ARCA duplex in Sacris literis memoratur, primum arca Noe, in qua tempore diluvii divina providentia ac bonitate servatus est Noe, una cum uxore, filiis et nuribus, ut esset generis humani seminarium: de qua agitur Genes. 6. 7. 8. Eam dicunt significasse ipsam Ecclesiam Dei, in qua qui vere sunt, soli salvantur, pereunte reliqua impiorum turba in fluctibus et furoribus huius mundi. Alia fuit parva quaedam capsa de lignis Sitim facta, et auro obducta, supra quam fuit propitiatorium, et super quam arcam Deus foedere promiserat Iudaeis se habitaturum, inde eos exauditurum, illisque propitium adfuturum: quae perpetuo in sacratissimo abdyto tabernaculi aut templi asservata est. Ea describitur Exod. 25. Quomodo autem eam portare et tractare debuerint, habes in Numeris. Quomodo eam abstulerint Iudaeis Phylistaei, et mox magno malo domiti restituerint, habes 1. Sam. 5. et 6 Ea significat ipsum thronum gratiae, ubi nobis pater ille caelestis per Christum mediatorem accedendus et placandus, omniaque bona ab eo impetranda sunt.

Haec posterior vocata est Arcafoederis et testimonii, propterea quod erat pignus aut testimonium foederis, et quia Deus obligaverat se in ea aut super eam velle habitare, ibique se quaeri iusserat precibus et oblationibus. In hac vero arca nihil aliud fuit praeterquam duae tabulae, laguncula mannae, et virga Aaronis. 1. Reg. 8.

ARCTO pane, et Arcta aqua aliquem alere. 1. Reg. 22. supra exposui in voce Aqua.

ARCUS instrumentum militare notum est. Saepe autem ponitur pro omni armorum genere. Item provi aut potentia militari. Psalm. 44: Non in arcu meo sperabo. Iob 29, Arcus meus in manu mea roboratur. Sic Hebr. 3. Sic Zach. 9. Tetendi mihi arcum Iuda, implevi manum Ephraim. Et 1. Sam. 2, Arcus fortium est fractus. et saepe alias. Arcus aeneus aut chalybeus, saepe pro summa vi. Iob 20. Cum fugerit arma ferrea. Psal 18. Qui docet manus meas ad praelium. Et, Conteritur arcus aeneus brachiis meis. Arcus pro iaculatoribus. Isaiae 22. Principes tui fugerunt, simul ab arcu ligati sunt. Iaculatores enim ac sagittarii ut levioris armaturae, celerius sequuntur fugientes, praeterea suis telis a longe eos assequi possunt, eoque plures capiunt ac ligant. Gladio et arcu aliquid efficere est vi belli aliquid efficere. Gen. 48: Gladio meo et arcu meo accepiterram Psal. 39. 11. et 36, impii dicuntur tendere arcum contra pios, sed fore ut confringatur arcus eorum. ubi arcus pro eorum ipsorum potentia et malo conatu accipitur. Tendentes arcum, vocantur sagittarii aut periti sagittandi: Ieremiae 51, Isaiae 66. Arcus dolosus pro homine aut ope infideli, Hoseae 7, Psalm. 78: quia perinde hominem destituit in necessitate, aut etiam laedit, sicut pravus arcus. Arcus Dei, Genes. 9, iris vocatur: quam Deus esse voluit testem, ac quasi sacramentum ac pignus, quod nolit amplius perdere genus humanum diluvio. SAGITTA vox Arcui addatur, quia sicut re, ita etiam loquutionibus aliquando coniuncta sunt, aut certe vicina significata habent. Proverb. 25, Malleus et gladius et sagittae tuae acutae in corda inimicorum: id est, res valde laedentes. Eodem modo Psalm. 120, Lingua dolosa sagittae potentis acutae. Ierem. 9: Sagitta intensa lingua eorum. Psal. 64, Tetenderunt sagittam suam verbum amarum. Sagitta in manu potentis aut robusti, significat rem valde laedentem, aut alioqui efficacem. Psalm. 127, Ut sagittae in manu potentis ita filii iuventutum: id est, sic filii in iuventute nati patri, senes efficaces ac utiles sunt, sicut sagittae robusti hominis omnia penetrant. Sagittam et arcum alicuius redire retrorsum, 2. Samuel 1, Sagitta arcus Ionathan non rediit retrorsum: id est, non passus est Ionathan se ab hoste repelli, sed

-- 40 --

55/56 perrexit et vicit. Sagitta salutis Iehovae, 2. Reg. 12: id est, indicans et portendens opem Dei salutiferam contra hostes.

Magister sagittarum, Genes. 49, id est, peritus sagittandi. Sagitta aliquando poenas ac calamitates a Deo inflictas denotat. Iob. 6, Sagittae omnipotentis apud me sunt: id est, poenae. Sic Iob. 34, Doloris plena est sagitta mea sine praevaricatione: pro, gravissime, idque praeter meritum affligor. Sagitta etiam plagam denotat. Sic Psalmus 38, Sagittae tuae descenderunt in me. Psal. 64, Iaculatus est Deus sagittam in eos subito: id est, repente eos perdidit. Sic Sagitta famis mala, Ezech. 5. Inebriare sagittas sanguine, est aliquos sagittis conficere et consauciare. Deuteron. 32, Inebriabo sagittas meas sanguine occisorum. Sagitta volans, est quodvis malum graviter laedens: ut et supra dixi. Non timebis a sagitta quae volaverit per diem: Psal. 91. id est, a subito aliquo malo. Sagittae Dei aliquando fulmina vocantur, ut et vulgari sermone Italorum. Hab. 3, Ad lucem sagittarum tuarum ambulabunt. Mox idem dicit aliis verbis, Ad splendorem fulgoris hastae tuae. Psalm. 18, Et misit sagittas suas, et fregit eos. Sagittarii iaculabuntur eum, Genes. 49: id est, multos habiturus est inimicos.

AREA locus est triturationis. Numer. 18. scribitur de Levitarum decimis, quas de sibi datis decimis sacerdotibus dabant, quae iam erant centesima Israelitarum, futurum ut eae reputarentur illis perinde ac si de sua area et torculari essent: id est, perinde gratae Deo, ac si ipsimet eas suo labore parassent arando et plantando.

Colligere de area et torculari, aut opem inde alicui ferre, idem est ac frumento aut vino opitulari. Deuter. 15, 16, Hoseae 9, pro quavis opulentia ponitur. Dilexisti mercedem meretriciam super omnes areas tritici: id est, magis dilexisti idololatriam, quam omnia alia bona. Nisi forte hîc triticum, pro bono semine verbi Dei, poni putandum est.

ARENAE vox suis quibusdam rationibus in Scriptura adhibetur: ut proverbium, Suavis est panis furtivus, sed postea repletur os eius arena: id est, omnia iniusta lucra sunt grata, sed tandem male cedunt. Nihil enim est molestius, quam in pane reperire sub dentibus arenam, aliosve lapillos. Arenae collatione etiam innumerositas exprimitur. Isaiae 33. 39. 1. Reg. 4. Sic dicitur Psalm. 78, Pluit super eos tanquam arenam maris volatile alatum. Arenae gravitate exponuntur etiam res valde molestae et onerosae. Sic Proverb. 27. dicitur ira stulti ponderosior quovis lapide et arena.

ARGENTUM, alias pro pecunia, aut quovis precio ponitur. ut Iob 31. dicit, se non comedisse alienos fructus sine argento. Et Isaiae 55. Deus iubet a se petere aquas sine argento: id est, sine precio omni, aut compensatione, nempe sine nostris meritis aut operibus, salutem gratis ob Meschiae passionem accipere. Sic Genes. 17. iubet Deus Abrahamum circuncidere tum vernas, tum et emptionem argenti: id est mancipia argento comparata, posito abstracto pro concreto: emptione pro, emptis mancipiis. Sic argentum plenum, vocatur iustum ac sufficiens precium, Genes. 23. et 1. Paralip. 21. Psalm. 12, verbum Dei dicitur esse argentum purissimum, excoctum et defecatum septies: id est, res munda ac salutaris, carens omni fece aut falsitate. Eâdem ferme significatione Proverb. 10. dicitur, Linguam iusti esse argentum electum: id est, res pulchra ac praestans. Sic et pii dicuntur a Deo probari et expurgari, Psalm. 66, Proverb. 17. et 27, Malachiae 3.

Argenti desiderium non accipere, Iudicum 5. significat, non parcere hosti victo, spe redemptionis seu precii. Sic et Isaiae 13. Argentum in scoriam versum vocatur Isaiae 1. doctrina corrupta, et homines a vera pietate, vel in sententia, vel in moribus degenerantes. Sumitur et Proverbiorum 26. comparatio ab argento scoriarum. Argentum ferentes, et mercatores, idem sunt Zophoniae 1. Argentei, vocantur maiora quaedam numismata argentea, Gen. 20. Iudicum 17. pro talibus 30 prodidit Iudas Christum. Cuius vero precii fuerit unus argenteus, et an plures eius species fuerint, non facile est statuere. Camerarius in libro de Numismatis graecis et latinis, ita de illis scribit: Αργύρια sunt in Evangelica historia, atq. his XXX acceptis a Iuda Christum salvatorem nostrum proditum legitur. Haec didicimus de Graecorum commentariis, singula valuisse denariis centenis: id est. una mina Attica. Et mox: ἀργύριον in historia Evangelica, decem coronati. Veniit igitur Christus coronatis circiter 300. Porro Beza super Matthaeum, videtur de hac illius sententia addubitare, cuius verba adscribo: Argenteos numos, ἀργύρια . Ita legitur in omnibus Graecis codicibus: et non dubium est, quin ἀργὺρια vocet, quae Hebraei כספים chesapem, sive denarios Romanos intelligas sive siclos Hebraeos, sive tetradrachma Attica. Iosephus autem lib. Antiquitatum 2, ἀργυρῶν meminit. non ἀργυρίων : idque rectius fortassis, ut aliquid subaudias. Sed et Symmachus et Aquila apud Zachariam ἀργυροῦς scribunt, non ἀργύρια . Ioachimus autem Camerarius, vir eruditissimus (quem, sicut debeo, honoris causa nomino) in libello quem inscripsit de Graecorum ac Latinorum numismatis, se didicisse scribit de Graecorum commentariis, singula ἀργύρια valuisse minam Atticam: quod ego quidem optarem idonei alicuius scriptoris authoritate confirmatum. Solet enim Iosephus ἀργυρῶν appellatione Siclos intelligere, ut liquet ex lib. 9. cap. 2. si conferantur, quae illic commemorat de fame quae in Samaria erat, cum cap. 6. secundi Regum: eosque τετρους δράχμους , ut ipse diserte dicit lib. Antiq. 3. cap 9. quam rationem si sequamur, minam Atticam drachmarum centum, id est recentiorem, aestimabimus argenteis vigintiquinque. Ita necesse esset ἀργύρια et ἀργυροῦς distinguere: quod vellem a Camerario copiosius explicatum. Haec illi de argenteis dicunt. Ego contra habeo graves causas, cur nequaquam assentiri queam, tanti precii fuisse illos argenteos. Primum enim necesse est fuisse monetam, et quidem argenteam, quod ipse numerus discretus, et vox materiae indicat. Oportet etiam fuisse eam ipsam monetam tractabilem. At si unus argenteus minam, centum denarios, aut 10 coronatos valuisset: sequeretur, illius monetae pondus fuisse talerorum 14. nam olim aurum maiore quantitate argenti commutatum est, quâm nunc: quod pondus non tam moneta aut numisma fuisset, quam rudis et intractabilis massa. Secundo apparet passim ex historiis Biblicis, fuisse communem ac valde usitatam monetam. At tanta massa non posset valde usitata esse, ne in metallicis quidem locis: nedum apud illos, ubi nullae fodinae fuerunt. Non enim quivis communis homo tantum pecuniae habere potuit. Solet quoque moneta applicari ad emptionem quotidianarum rerum. At quae tandem res quotidianae, ac pervulgata emptione, decem coronatis emuntur? Abrahamo donat Abimelech oves, boves et ancillas, et insuper mille argenteos. Gen. 20. Quis credat, illum pauperem regulum, vel potius pastorem, solitum esse donare 10000 coronatorum, praeter alia munera? Sic Iudicum 17, Micha conducit Levitem pro duabus vestibus, victu, et 10 argenteis annuatim. Quis credat eum illi 100 coronatos, praeter omnia alia dedisse, cum fuerit communis quispiam rusticus ille Micha, et non magnus satrapes? Praeterea videtur eum habuisse mediocri loco in sua familia. Sic Deut. 22. iubetur mulctari is qui uxorem suam infamasset, 100 argenteis, praeter plagarum castigationem. Apparet fuisse communem quandam, et

-- 41 --

57/58 tamen tolerabilem castigationem. At quotus quisque tunc Israelita potuit numerare 1000 coronatos, etiam si omnium rerum suarum auctionem fecisset? Sic 2. Paralip. 1. est, quod usitatus communisve equus sit solitus vendi 150 argenteis. Quod iuxta supradictam supputationem faceret 1500 coronatos. Non est credibile, tanto precio mediocres equos venditos esse. Ioseph venditur a fratribus 30 argenteis. Quis veteris moris gnarus, credat 300 coronatis commune mancipium in agro esse venditum? Terentius formosam illam psaltriam, in pecuniosa simul et libidinosa civitate nimis caram esse putat, quod 20 minis, hoc est, 200 coronatis indicabatur. Verisimilior igitur multo mihi est sententia, Siclum esse vocatum argenteum: quo nomine tum Vulgata, tum et Munsterus vertit aliquoties Hebraeum כסף Chesep, argenteum. Fuit vero illa moneta valde usitata in templo et populo. Porro Siclus fuit idem quod Stater, seu 4 drachmae: una drachma, 9 crucigeri. Cogebantur autem singuli offerre in templum annuatim dimidium Sicli, seu didrachmon. Hoc Romani ad se rapuerant. Quare Christus pro se et Petro soluit unum staterem, siclum aut tetra drachmon. Tales credo fuisse 30. illos Iudae datos: ut summa faciat ad 20 florenos.

Quôd si superior illa supputatio valeret, coactus fuisset Iudas circiter 30 Iibrarum pondus argenti circumgestare, et postea illud coram sacerdotibus ut magnos lapides iactare. consentit cum nostra sententia Iosephus, cui argenteus est idem quod siclus, et siclus idem quod stater aut tetradrachmon. Si quis animi gratia iocari vellet, dicere posset, Iudam illud fugitivum argentum, de male profuso unguento speratum, retrahere voluisse: sicut Evangelista narrat, eum inde occasionem arripuisse consultandi de proditione Domini. Cum enim unguentum illud potuerit vendi 300 denariis, Iudas, qui gestabat pecunias, et quasi quaestor Domini erat, sperabat, si accepisset illos 300 denarios, se ut minimum tertiam partem inde suffurari potuisse: ut maxime duas tertias in pauperes, aut alioqui in quotidianos usus Christi erogasset. Quare ut damnum ex profusione unguenti acceptum sarciret, vendit Christum 30 tetradrachmis: hoc est, circiter 120 denariis, quae erat paulo maior summa illa amissa. Sic ille praeclarum lucrum fecit. Argentum et aurum posita synecdochice materiali causa pro opere, saepe significat idola, aut etiam vasa argentea et aurea.

ARIDA, pro terra: iuxta Regulam, Quod accidentibus valde propriis res ipsae notentur: de qua infra suo loco. Terram enim dicunt Physici, esse omnium elementorum aridissimum et siccissimum. Arida anima dicitur homo, aut corpus, quod nullo commodo victu rigatur, Numer. 11. Ossa mea sicut cremium aruerunt, Psalm. 102. Ibidem: Aruit cor meum, et sicut foenum arui. Perspicuae alioqui sunt metaphorae, aliquid aut aliquem arere, vel arescere: aut contra virere, et florere.

ARIEL, 2. Samuel. 23, et 1. Par 11, significat viros fortissimos: quasi dicas, Leonem Dei. Sed Isaiae 29, Circumuallabo Ariel, ipsam Ierosolymam significat: vel quia illa fuit antea Leo Dei omnes debellans, vel quia sibi eam Deus debellandam sumpserit.

ARGUERE et CORRIPERE, aut increpare, significat monere et obiurgare: ut Isaiae 29, Arguentem in porta supplantant. Proverb. 9, Argue sapientem, et diliget te. Aliâs confutare aut convincere: ut Iohannis 8. Quis arguit me de peccato? Alias etiam gravi castigatione aliqua et poenis affligere significat, praesertim cum Deo tribuitur: ut Psalm. 6. Domine ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me: id est, punias aut castiges. Argumentum rerum non apparentium, dicitur esse fides: id est, id quod nos persuadet, et veluti coarguit ac convincit, res illas non apparentes vere nobis contingere debere, certasque ac ratas esse.

ARMA, pro omni genere teli aut violentiae hostilis nonnunquam accipitur. Iob 20. Cum fugeret ab armis ferreis. Genes, 49, Arma iniquitatis in habitationibus ipsorum. Sic ponitur angustior vox pro latiore. Aliquando adhuc generaliorem significationem haec vox recipit, ac simpliciter instrumenta denotat. Roman 6, Exhibere membra sua arma iniustitiae, et arma iustitiae: non tamen sine causa, aut emphasi, sic ibi haec vox usurpatur. Contra etiam pro angustiori non raro usurpatur. ut 1. Sam. 20, Tradidit Ionathas puero arma sua: id est, arcum et pharetram. Dies armorum, pro pugna ac praelio. Psalm. 140. Qui operis caput meum in die armorum: id est, me protegis in summis periculis. Armabitur populus meus ad sermonem tuum: pro, constituo te summum gubernatorem post me, tempore belli ac pacis.

Arare bove et asino est, non adhibere modum ac rationem in agendo, non servare aequabilitatem et iustitiam. Deuteron. 22. Nisi arassetis vitula mea, etc. Iudic. 14. id est, nisi sponsae meae opera abusi fuissetis. Supra dorsum meum arantes produxerunt sulcum, Psalm. 129. id est, sine modo ac fine afflixerunt me. Nunquid omni die arabit arans, ut serat? Isaiae 28. id est, Sicut agricolae servant tempora et proportiones actionum: sic et Deus faciet in affligendo, monendo et parcendo. Arantes iniquitatem, et seminantes perversitatem, metent illam: id est, malorum conatuum ac factorum mala praemia accipient. Sic et Oseae 10. Ibidem, Arate vobis arationem: id est, cogitate diligentius, instituite melius actiones vestras.

ARRHA, et Arrhabo: vide in voce Pignus.

ARTIFEX alicuius rei, perspicua phrasis est. Dicitur autem etiam Artifex destructionis Ezech. 21. Tradamque te in manus virorum incipientium artificium destructionis, vel fabricatorum interitus: id est, qui periti sunt perdendi. Cuiusmodi solent esse milites plerique omnes, mera pernicies regionum. Artificii opus Exod. 26, pro opere artificioso, aut quale peritus ertifex efficere solet.

ARUNDO, per metaphoram leves ac vacillantes, dubiaeque fidei homines, praesertim doctores, significat. ut 1. Reg. 14. et Matth. 17. Luc. 7. Quia arundo, ut debilis, et satis eminens frutex, facile violentiae ventorum cedit, ac vel levi aura agitatur: sicut et fluctus maris, quorum etiam instabilitate Scriptura pingit inconstantiam et dubitationem hominum in religione.

Baculus arundineus, simul et infirmum et noxium auxilium significat: quia et facile frangitur, et fragmenta eius quiddam acutum habent, sicut et vitrea fragmenta. Si tali fulcro innixus fueris, non tantum frangetur illud, atque te non substentabit, sed sua sustentatione opeque destituet: simulque etiam inclinante et ruente in ea fragmenta corpore mox te graviter sauciabunt. Sic auxilium Aegyptiorum, qui volebant Iudaeis contra Babylonios succurrere, baculus arundineus vocatur 2. Reg. 18, Isaiae 37. Ezech. 29. Quassata arundo, afflicti et contriti homines vocantur: propterea quod, licet arundo sit per sese imbecilla ac fragilis, multo fit imbecillior, si concutiatur aut frangatur. Tales filius Dei non perditurus, sed sanaturus dicitur, Isaiae 42. Sunt vero tales, quos lex Dei aliaeque calamitates monstratis peccatis ac ira Dei veluti malleus quidam conterens petras confringit ac comminuit, quibus non ulteriori contritione, sed sanatione opus est. Fenae arundinis, id est in arundinetis et plaudibus habitantes, ut sunt crocodili, et alii dracones aquatici, vocantur tyranni et seductores,

-- 42 --

59/60 qui instar talium bestiarum hominibus insidiantur. Psal. 68.

ARX, locum munitum, in Sacris et propheticis literis plerunque proprie significat. Per metaphoram autem, et metalepsin, transcendendo a re corporea ad spiritualem, saepissime Deus dicitur arx nostra, sicut et rupes. Aliquando et arx salutis, fortitudinis, sublimis, et similibus epithetis appellatur.

ASCENDERE, per metaphoram ponitur pro crescere. ut Ier. 46, Qui tanquam flumen ascendit. Pro spina alba ascendet abies, Isa. 55. id est, crescet. Gen. 41, Ascendit flos eius: pro, accrevit. Irasci, 2. Sam. 11. Si ascenderit furor regis. Sic Ezech. 24. Ascendere praelium, 1. Reg. 22. Ascendit clamor in caelum, 1. Sam. 5. sicut Latine, It clamor caelo. Sic Psal. 74, Tumultus insurgentium contra te ascendit semper: pro, crescit. Perire et evanescere, per metalepsin significat: quia quae pereunt aut absumuntur veluti in fumum, evanescere dicuntur. Credo a physicis sumptam esse locutionem. nam plerunque pereuntia in aerem resolvuntur. Sic et Germanice dicitur Auffgehn, Es ist alles auffgangen. Iudic 21, Ascendit tota civitas in caelum: id est, flammis absumitur. 2. Par. 9. 6000 aurei ascendebant super scutum unum: pro, in unum efficiendum absumebantur. Ascendit excellentia Ruben: id est, periit, evanuit, Gen. 49. Ascendit, dispersit ante faciem suam: Nahum 2 pro, evanuit. Ieremiae 48, Civitates ascenderunt Psal. 102. Ne facias me ascendere in dimidio dierum meorum. Sic ferme dicit Deus ad Iacobum, Gen 46, Faciam te ascendere: id est, mori. Ponitur et pro abire, Num. 16. Ut ascendere â tabernaculis Kore. 1. Sam. 14, Ascendit Saul, nec persequutus est Philystim. Ascendere lectum, et descendere, aegrotare, et convalescere est: 2 Reg. 1. Aliud est, ascendisti lectum patris tui, Gen, 49: id est, contaminasti, violata noverca. Ascendere super cor alicuius, est cogitare. Ezech. 38 Psal. 86. Isa. 65. et denique 1. Cor 2, Nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus timentibus se Luc. 24, Quid turbati estis, et cogitationes ascendunt in corda vestra? Ezech. 11. Ipsae quoque cogitationes vocantur Ascensiones. Aliquando idem valet haec phrasis, quod recordari. Ezech. 14, Viri isti fecerunt ascendere idola super cor suum. Ascendere in caelum, est in caelestem gloriam exaltari. Sic Christus dicitur ascendisse in altum, Psal. 68. Iohan. 3. Nemo ascendit in caelum. Sic Christus dicitur ascendisse in caelum, et in altum, Ephes. 4. Qui descendit de caelo, idem est etiam qui ascendit super omnes caelos. Ascendere significat etiam crescere gloria, opibus, potentia: et contra Descendere. Deut. 28, Peregrinus ascendet super te. Ascendere pro equitare. Iudic. 5, Qui ascenditis super asinas candidas. Cibum ascendere facere, Levit. 11. pro ruminare. Ascendere facere, pro offerre, Levit. 14. Iugum super vaccam ascendere, Iudic. 19: pro, eam trahere iugum. Ascendere in librum. 2 Par. 20. Ascendere in numerum verborum. 1. Par. 26: pro, referri, conscribi in acta aut libros. Ascendere lucernas, Exod. 25. pro superiore loco collocari. Ascendere medicinam super aliquid: pro, sanare illud. 2. Par. 23. Sic Ierem. 33, Ascendere faciam ipsi Hierusalem medicinam. Ascendere novaeculam super alicuius caput, Iudic. 13. pro radi eum. Ascendere facere pulverem super caput, Isaiae 7. pro conspergere caput pulvere. Ascendere saepe accipitur pro invadere aliquem. ut, Spiritus zelotypiae ascendit super aliquem, Num. 5. Ascendere faciam super te voraginem, Ezech. 26. pro, curabo ut te invadat exercitus. Ascendent in te ranae, Exod, 8. Ascendit Bausa rex Israel adversus Iehudam. 1. Reg. 14. Sic Xenophon vocat Cyri ἀνάβασιν ascensionem. Ascendere super alios pro, eos quapiam re vincere, excellere: ut Proverb. 31. Multae filiae paraverunt divitias, tu autem ascendisti super eas omnes: id est, superasti alias industrias et opulentas mulieres. Ascendere super labium est fieri fabulam vulgi: Germanice, Den leüthen auff die Zungen kommen / Von den Ieüten im maul umgetragen werden. Ezech. 36. Ascendistis super labium linguae, Ascendere facere in vel ad tributum, est, facere tributarios. 1. Reg. 5. Ascendere alicuius tumultum in aures: pro, pervenire. Isaiae 37. Ascendere vestem super aliquem, Levit. 9. Vestis diversarum specierum non ascendet super te: pro, non indueris ea. Ascendere facere aliquid super caput laeticiae, Psal. 134. pro, habere pro summo ac principali gaudio. Adhaeret lingua mea palato, si non ascendere fecero Hierusalem super caput laeticiae meae: id est, ut sicut eius calamitas est summus meus dolor, nec sine eius restitutione gaudere possum: sic contra, ipsius restitutio sit meum solidum gaudium. Ascendere post aliquem, est eum sequi. 1. Sam 25. Ascendere facere aliquem, est eum educere aut reducere. Genes. 27. 46. Psal. 40. Ascendere facere aliquid, significat asportare, praesertim in locum sublimiorem: sic orat Ioseph, ut sua osla ex Aegypto asportent, Gen. 50. Exod. 13. Sic et ossa Saulis, 2. Samuel. 21. Sic de arca legitur 2. Sam. 6. Ascendere facere alam quem, significat nonnunquam deducere, praesertim in locum superiorem: Gen. 39.

ASPERGERE, in Sacris literis pro expiare ponitur: quoniam quae in veteri Testamento expiabantur, sanguine vitule aut aqua cineris aspergebantur. Levit. 14. Num. 19. Sic Isaias cap. 52 dicit, Christum aspersurum gentes multas: id est, suo sanguine lustraturum, purgaturum, mundaturum. Et Psal. 51, David se aspergi hysopo petit, quo super nivem dealbetur. 1. Petr. 1. et Hebr. 10. dicimur sanguine Christi aspersi: id est purificati cordibus a conscientia mala. Similis phrasis est et Hebraeorum 12. Fiebant etiam aspersiones sanguinis in sacrificando, erga tabernaculum et altare. Praeterea in foederis cum Deo sanctione, aspergebatur populus sanguine. Lagana, et alia quoque farinacea, oleo aspergebantur, cum Deo offerebantur. Conspersio, nimium Hebraice est versum 1. Corinth. 9, cum ibi sit proprie φύραμα , id est, massa.

ASPICERE sese mutuo, significat aliquos inopes consilii esse. Gen. 42. Est haec phrasis etiam in aliis linguis, quod sic solemus in rebus dubiis alius in alium respicere: veluti consilium et auxilium ab eo petentes in rebus perditis, cum nos eius inopes esse agnoscimus.

Aspicere mane, Iudic. 19. Aspicere vesperum Deut. 23, pro appetere, instare. Sic aspici aliquem a gladio, Iob 15: pro, minari illi gladium. Vicinum huic illud Canticorum 1: Nigra sum, aspexit me sol. Aspicere aliquem locum, est alicuius curam gerere. 1. Par. 2. Aspicere iniquitatem in corde suo, Psal. 66 pro, ferre, ac etiam vacare ei. Sic Iob 66. Ne aspexeris iniquitatem. Sic et Aspicere iniquitatem: pro, ferre. Abac. 1. Quare non aspicis super iniquitatem? quasi dicat: Cur tu Domine Deus fers, ut iniquitas grassetur? Sic Germani. Non possum videre, Ich mag es nicht ansaehen: id est, non possum perpeti. Aspicere post cor suum et post oculos, post quos quis fornicatur: Numer. 15. pro, sequi sui cordis cogitationes et opiniones in cultu Dei, non eius verbum. Aspectus alicuius sicut lampades, Nahum 2: id est, rubebant prae pudore.

Aspectus plagae profundior, Levit. [13:] pro superficies, vel etiam ipsa plaga. Aspectus leprae: ibidem, pro specie quae lepram prae se fert. Aspectus oculorum sacerdotis, ibidem, est iudicium, vel quatenus sacerdos aspicere solet ac debet. Aspectus aliquando id dicitur, quo respicimus, et unde toti pendemus, unde opem speramus. Isaiae 20. Et pudore afficientur ab Aethiope aspectu suo. Et mox: Ecce sic aspectus noster, quo confugimus pro auxilio, ut liberaremur. Aspectus ducum ipsis, Ezech. 23: pro, omnes videbantur similes dueibus, habebant speciem ac dignitatem ducum. Sic 2. Sam. 23. Percussit Aegyptium, virum

-- 43 --

61/62 aspectus, id est, terribilem et formidabilem. Sic ferme Germani, Ein ansenliche Person.

Aspectus alicuius usque ad fines terrae, Danielis 4, pro conspiciebatur. Aspectu bona, id est, elegans, formosa. Gen. 12 26. Ester 1. Danielis 1. Verum de hisce phrasibus aliquid etiam in verbis Respicere et Videre adiicietur.

ASPIS, vox etiam in Sacris reperitur. Celebratur autem eius praesentissimum venenum, cuius comparatione malitia humana describitur Psal. 140. Rom. 3. Venenum aspidum sub labiis eorum. sic et Iob. 20. Comparantur et impii cum aspidibus, quod perinde obturent aures ad veritatis sermonem, sicut illae ad incantationem, Psal. 58. Conferuntur et ipsa opera impiorum cum ovis aspidum et basilisci, quod sint perinde venenata ac noxia, Isaiae 59.

ASSUMERE, est aliquem benigne in suam curam recipere. Sic dicitur Deus assumpsisse populum Israel. Exodi 19. Vidistis quomodo vos assumpserim mihi. Psal. 27. pater et mater mea reliquerunt me, Dominus autem assumpsit me. Roman. 14, Infirmum in fide assumite, id est, in vestram curam benigne recipite ac fovete. Ibidem: Dominus assumpsit eum.

ATRIUM, prior pars templi Qui statis in atriis domus Domini, laudate Deum. Psal 135. Alloquitur populum, qui tantum in atrium templi admittebatur.

ATTENDIT attentione, multa attentione: Isa. 21. Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus praefecit: id est, intente cavete. Attendere lectioni, 1. Timoth, 4. Attendere sermoni prophetico, 2. Petri 1. Perspicuae sunt loquutiones.

ATTENVARI, pro pauperem fieri, Levit. 25. Tenues dicuntur pauperes. Vide infra.

Avaricia dicitur idololatria, Ephes. 5. Col. 3. quia facit hominem servum Mammonae: cum nemo possit duobus dominis servire, Deo et Mammonae, teste Christo. Quare avaricia hominem abstractum a cultu Dei, facit idololatram.

AUDIRE, significat proprie auditus sensu, percipere aliqud. Et hoc modo crebro etiam in Sacris literis accipitur, ut Luc. 15, Audivit symphoniam et chorum. Exodi 19, Cum coeperint audire tonitrua. Per metaphoram saepe pro sequentibus auditum affectibus aut motibus accipitur, sicut et alia verba sensuum: ut pro audire cum studio et promptitudine animi. Iohannis 8. Oves meaevocem meam audiunt. Qui ex Deo est, verbum Dei audit 1. Iohannis 4, Qui novit Deum, audit nos. Aliquando etiam expressius credere significat, ut 1. Sam. 24. Ut quid audis verba hominum dicentium; Ecce David quaerit malum tuum? pro, Quare credis delatoribus, etc. Simili ratione dicunt Latini, praebere aures delatoribus aut criminationibus.

Audire ergo verbum Dei, est, non tantum utcunque auribus percipere: sed et intelligere, et credere, eo delectari, et ei obedire conari. Intelligere significat. Gens, cuius ingnorabis linguam, nec audies quid loquatur: Ieremiae 5. id est, non intelliges. Gen. 42, Et ipsi nescierunt, quod Ioseph audiret, id est, intelligeret Hebraeam linguam. Isaiae 36, Nos audimus syriace, id est, intelligimus, dicunt ministri Ezechiae quare petunt, ne hebraice, sed syriace secum loquatur. Quare mox dicunt, Ne populus qui in muris est audiat, id est, intelligat sermonem Raspaces.

Sic ferme dicitur 2. Sam. 1. ut audiat rex quod bonum est, et quod malum, idest intelligat, discernat et diiudicet iustum ab iniusto. Gen. 41. ait Pharao ad Ioseph. Dicunt de te, quod audias sermonem ad interpretandum. i. quod mox ubi audieris, intelligas ac interpreteris, seu quod non narretur tibi somnium frustra. Audite inter fratres vestros, et iudicate iuste, Deut. 1. pro, cognoscite controversias. Sic, Dominus audiet inter nos: Iudicum 2. Pro credere, aut cum assensu audire. Io annis 9. Dixi vobis prius, et non audistis, quid iterum vultis audire? Ubi posterius audire in propria significatione accipitur: sed prius in figurata, pro credere. Deut. 6. Ut audiamus, et opere impleamus: Luc. 11. Beati qui audiunt verbum Dei, et custodiunt illud Num. 6. Audi Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est, Cum approbatione audire, etiam in hoc exemplo accipitur. Isaiae 33. Qui obturat aurem suam, ne audiat sanguinem, id est, qui non approbat sanguinaria consilia, neque se eorum participem facit. In hac significatione, tametsi et in aliis, non raro hoc verbum reperitur, adiecto gerundio, Audiendo audite. i. studio se, sedulo ac diligenter audite. Obedire: Gen. 3. propterea quod audisti vocem uxoris tuae. Id est, sequutus es, obedisti eius impiae suasioni. Gen. 21. Omnia quae dixit Sara, audi vocem eius 1. Sam. 8, Audi vocem populi in omnibus .i. obedias. 1. Timoth. 1. Hoc faciet, et temet servabit, et te audientes. i. obedientes tibi, aut sequentes tuam sententiam: Sic Iohan. 5, Mortui vocem Dei audient, et vivent. i. obedient, credent. Iosuae 1. In omnibus, ut Moysen audivimus, ita te audiemus, etc, Prover. 4 Audi fili paternam castigationem. Audiens audierit vocem buccinae, Ezech. 33. pro, quicunque audierit. Audire facere, pro indicare, proponere. Saepe dicitur de praedicatione verbi Dei, aut aliorum mandatorum. Deut. 4, Congrega populum, et audire faciam eos verba mea Isaiae 41. Quae futura sunt facite audire nos. i. docete, praedicite. Non fecisset nos audire secundum haec: id est, non praedixisset nobis talia. Iud. 13, Sic et Isaiae 42. 44. Audire facite vocem laudis eius. Psal. 66. 1. Par. 15. Psal. 26. Isaiae 58 Ne facias audire vocem tuam nobiscum, Iud. 18.

Exaudire, Genes. 16, Audivit Dominus afflictionem tuam. 1. Iohan. 5. Si quid petimus secundum voluntatem eius, audit nos: et si audit nos, etc. 2. Reg. 20, Audivi orationem tuam. Idem exemplum et 1. Sam. 8. 25. est. Sic saepe in Psalmis verbum Audire pro attendere, et aures adhibere accipitur. Auditus et auditio, pro fama, aut doctrina. Abdiae 1, Auditum audivimus a Domino. Abacuc 1, Domine auditum audivi. Isa. 11, Neque secundum auditum aurium iudicavit. Isa. 28. Quem docebit scientiam et quem faciet intelligere auditum? id est, doctrinam. Sic et Isaiae 53, Ioan. 12, et Rom. 10. Domine quis credet auditui nostro? Gal. 3, Hoc scire volo, an ex operibus, aut ex auditu fidei Spiritum acceperitis. Heb. 4, Non profuit eis sermo auditionis: id est, sermo auditus 1. Thess. 2. In Evangelistis, saepe pro fama, doctrina. Matt. 4. 14. 24. Marc. 1. 13. Cum auditus erit Aegyptiis, dolebunt iuxta auditum Sor, pro, cum audierint Aegyptii, timebunt sibi similem Tyriae cladem. Isaiae 23. Laudate eum in cymbalis auditus, aut auditionis. i. sonoris: Psal. 150. Amo auditus eorum: pro, obedient eis. Isa. 2. Auditus super auditum, Ezech. 7. pro, crebri rumores erunt. Et erit tantum pavor intelligere auditum. Isaiae 58. Ad auditum aures obtemperaverunt mihi. 2. Sam. 22 pro quamprimum audierunt, quid velim aut mandem. Ad auditum alicui esse: pro: Secretarium. 2. Sam. 23. Auditu auris audivera de te. Iob. 42. Non fuit soror tua Zodom in auditum in ore tuo, in die superbiarum tuarum: Ezech. 16. pro, Non cogitabas; aut loquebare, de exemplo poenarum ipsius O Domine audivi auditionem tuam, timui: Hab. 3. Non suscipe auditionem mendacii, Exod. 23. i. non credas, nec spargas mendacia. Ab auditione mala non timebit iustus, Psal. 112, pro, rumore magnorum malorum et periculorum non nimium perterefiet. De hoc verbo Audire, dicuntur quaedam notabilia in Universalibus Regulis, in Synecdoche, aut Matalepsi.

AVERTI, et AVERSUM esse hominem, significat recedentem a Deo impietati vacare. Aversum autem esse Deum, significat, iratum nobis

-- 44 --

63/64 esse. Avertam oculos meos a vobis, Isaiae 1 Ne avertas faciem tuam a me, Ps. 27. Sed de hac voce in verbo Converti.

AUFERRE, significat aliquando amovere. Luc. 1. Dominus respexit me, ut auferret probrum meum inter homines. i. quod mihi ab hominibus obiectabatur.

AURIS, Inclinare aurem, significat diligenter auscultare: ac ideo etiam sequi, et obedire alicui. Sic Latini Praebere aurem dicunt. Ttribuitur vero tum Deo, tum hominibus Deo, ut Ps. 71. Inclina ad me aurem tuam, et serva me. Hominibus, Psal. 78. Inclinate aurem vestram ad verba oris mei. Multa passim exempla reperiuntur. Psal. 49 paulo aliter accipitur, Inclinabo in parabolam aurem meam: id est, ipse quoque simul ea audiam et discam, quae alios docebo. Audi filia, et inclina aurem tuam. i. diligenter ausculta. Psal. 45. Contrarium est Obturare aures. Psal. 58, Isaiae 33, Sicut aspides obturaverunt aures suas. Sic ferme etiam Obturare accipitur Isai. 6. Obtura aures eorum, ne audiant. Aurem perforare servo subula moris fuit, si noluit liber fieri anno septimo. Exodi 21 Deut. 15. quo indicatum est, eum valde obedientem esse debere, et quasi prorsus servilem conditionem suscipere. Sic et Christus de sua perfectissima obedientia erga patrem, Psal. 40. Sacrificium et oblationem noluisti, aurem perfodisti mihi. Quo indicatur patrem nobis obedientia Christi placatum esse. Loqui in alicuius auribus, Ieremiae 26, et, Esse in alicuius auribus, notae loquutiones sunt. Auditum est in auribus Ecclesiae Actorum undecimo, id est, ab Ecclesia.

AURUM ARABICUM, item de Ophir, tanquam optimum et purissimum, in Sacris literis celebratur. Dabitur ei de auro, Psal. 72. Isaiae 60. Per synecdochen significat omnis generis preciosissima munera: et per metaphoram, spiritualem verumque cultum. 1. Cor. 3. per metaphoram significat purissimam doctrinam. Sed Apocal, 3. aurum significat Christi beneficia ac gratiam, nempe remissionem peccatorum, et renovationem.

AURORA, notae significationis vox est: sed tamen sunt quaedam Scripturae loca, ubi haec vox nonnihil explicatione indiget. Ioelis 2. sumitur similitudo ab aurora, ad declarandam magnitudinem et subitum adventum exercitus Babyloniorum, hisce verbis: Veluti aurora expansa super montes, populus multus et fortis, similis illi non fuit. Quae similitudo perspicua est: quia sicut aurora et subito, et omnia contegit, et montibus ac cacuminibus insidere videtur, sic et exercitus ille. Vicina huic loquutio est Psal. 139. Si assumam alas aurorae, et considam in novissimo maris. Alludit ad celerrimam radiorum solis excursionem, qui momento ab Oriente ad Occidentem perveniunt, perinde ac si aurora celerrimas alas haberet. Non esse aut fore alicui auroram: pro, non perventurum eum esse ad cognitionem veritatis, aut etiam ad liberationem: Isaiae 8. Ad legem et testimonium. Si non dixerint iuxta verbum hoc, non erit eis aurora. In aurora, id est, statim initio: Hoseae 10. In aurora exterminando exterminatus est rex Israel: pro, statim in principio regni Oseae, filii Ela. Palpebrae aurorae: pro igneae, scitillantes. Iob 41, Oculi Beemot sunt ut palpebrae aurorae. Ascensus aut ortus aurorae, pro, quam primum incipit aurora oriri. Nehemiae 4, Faciamus opus ab ascensu aurorae usque ad exitum stellarum: id est, a summo mane usque ad extremum vesperum, cum obcurato lumine solis stellae cernuntur. Psal. 110, est obscurus admodum locus, ubi inter alia est vox Aurorae, qui accurata explicatione indigeret: sed a me breviter hoc loco tantum attingetur. Vertunt autem eum alii aliter: mihi maxime arridet Lutheri versio, Populus tuus voluntaria (scilicet offeret) in die victoriae tuae, in ornatu sancto. Ex utero aurorae, sicut ros iuventus tua: subintellige, tibi nascetur. Agitur omnino hic de subditis Meschiae, quo tempore et quomodo sint nascituri, et quam prompte et ornare ei servituri: non de eius divinitate, de qua supra mox initio dixerat. Sensus ergo est, quod post victoriam Meschiae nascetur ipsi nova iuventus aut populus, sicut ipse dicit: Cum exaltatus fuero, omnia traham ad me Docet quoque, quomodo nascetur: nempe mirabiliter, ut nemo cernat unde veniat: sicut ortus roris non perinde cernitur ut pluviae, cuius veluti mater nubes est omnibus conspicua. Denique quod is populus sponte aut voluntatie sacrificabit, idque ornatus ac mundatus sanguine Christi: sicut antea Sacerdotes offerebant in vestitu sancto, ac divinitus ordinato. Porro quod attinet ad copiosam et mirabilem nativitatem novae iuventutis, aut populi Meschiae: saepe miratur Scriptura, quod tam subito et tanta multitudo mirabiliter et sine conspicuo ortu nascetur. Quam admirabilem novi populi nativitate Isaias saepe celebrat, ut cap. 54. Exulta sterilis, quae non paris: prorumpe in laudem, et iubila, quae non parturis: quoniam plures sunt filii desolatae, qui filii maritatae, dicit Dominus, etc. vide sequentia. De hac puericia aut iuventute vaticinatur Ps. 22. Et annumerabunt iustitiam eius populo nato, quem facit. Et Psal. 102. Populus qui creabitur, laudabit Iehovam. Item Oseas cap. 6 beneficium vestri est ut nubes matutina, et quasi ros mane cadens et abiens, Item Mich. cap. 1. Et erunt reliquiae Iacob in medio populorum multorum, velut ros a Iehova, sicut guttae super herbam. Licet autem non possint pro ferri plura exempla, ubi vox Hebraea ילדות Ialdut puericia, significet pueros ipsos, sed tantum aetatem uniuscuiusque: tamen videmus istas voces, Iuventus aut Puericia in Latino sermone facile utrique tribui, et aetati unius, et ipsi coetui eius aetatis. Praeterea Hebraeis valde usitatum est, ut abstractum pro concreto, et eius subiecto ponant: ut senecta pro sene homine, aut senibus. Sic igitur et Iuventus aut puericia, pro pueris aut iuvenibus accipitur.

AZYMON. Vide in voce FERMENTUM.

B

BAAL, apud Haebraeos originaliter dominum, aut maritum significat: et quidem de austeriori ac tyrannico dominio accipitur. Verum de verbis Hebraeis nunc ex professo non agimus.

Fuit etiam hoc nomen Baal, Bel, aut Belus, cuiusdam regis Assyriorum, qui primus consecrata ei statua coli coepit: quod quasi initium idololatriae fuisse dicitur. Iam incertum est, ab utra harum vocum, propria ne an appellativa, sit nomen Baal, quod certum quoddam idolum, praecipue apud Accaronitas cultum, significat: num, quia idola, vel cacodaemon potius in idolis et peridola, tyrannice suis cultorib. imperitet, nullum eorum commodum sed potius exitium promovens: an vero ab isto primum adorato tyranno Belo. Ab Accaronitis porro, aliis ethnicis, Iudaei hunc cultum et idolum sunt mutuati, hinc toties in Scriptura fit eius mentio: Iud. 6. 1. Reg. 18. 2. Reg. 10. 11. Ier. 23. Plurimos autem habuit sacerdotes et cultores apud Iudaeos, quod vel ex illis lanienis apparet, quas in eos exercuit rex Iehu, 2, Reg. 10. et Elias, 1. Reg. 18. Porro per quandam catachresin, praesertim in plurali numero, videtur factum fuisse apud Hebraeos commune nomen idolorum omnium, ut Iud. 2, Israelitae servierunt Baalim. 2. Par. 33, Manasses extruxit aras Baalim. Oseae 11. Baalim immolabant, et simulachris sacrificabant. Oseae 2, Auferam nomen Baalim de ore populi mei, non recordabitur nominis eorum. Unde cernitur, plura ac diversa idola hoc nomine esse vocata. Depingit porro hic Oseas istum cultum ita, ut ostendat, Iudaeos solitos ibi sese elegantius exornare, et promiscuas libidines exercere. Cum voce Baalim coniungitur idolum nomine

-- 45 --

65/66 Astarot, quod etiam volunt fuisse commune quoddam nomen idolorum, praesertim femininorum. Componitur vox Baal cum quibusdam vocibus: ut Baal Berith, dominus foederis: ex cuius idoli fano data fuerunt Abimelecho 70. pondo argenti, ad oppressionem filiorum Gedeonis fratrum eius. Dicitur simili ratione et Baalzebub, quasi diceretur Dominus muscae, aut primaria musca. D Hieronymus iudicat, idem esse Beel et Baal Baalpeor, dictum a monte Peor, in quo colebatur: aut idolum ignominiae: aut Deum hortorum fuisse, et sonare Hebraeis idolum, et zebub muscam, quasi dicas idolum muscae: vel Baalzebub hoc est, magister vel dominus muscae. Fuit autem idolum spurcissimum, Accaron urbis Philistinorum: quemadmodum scriptum est 2. Reg. 1. Consulite Beelzebub. Lutherus alicubi admodum prolixe et diligenter exponit rationem etymi Baalpeor. Credo autem illud idolum non vocatum a suis cultorib. Baalzebub, sed tantum a piis Iudaeis quia est contemptibile ac odiosum nomen. Certum est, quôd in Novo testamento Iudaei hoc nomine usi sunt in malam partem, pro ipso cacodaemone: ut legitur Matt. 12. In Beelzebub principe daemoniorum eiicit daemonia: Ubi videtur etiam quasi explicatio etymologica addita esse, quod idem significet Beelzebub quod princeps muscarum. Mar. 3 impii dicunt, Christum obsessum esse a Beelzebub spiritu. Dubium autem est, cur sic cacodaemonem vocaverint? num ex contemptu, quod sit tantum muscarum dominus: aut quia instar muscae est perpetuo ac pertinaciter homini molestus: aut denique, quod perinde examina cacodaemonum in aere, cum suo duce Beelzebub circumvolitent, sicut muscae: quemadmodum et Paulus dicit, eum dominari in aere. Beelphegor, quod idem est quod Baalpeor, idoli Moabitarum, fit mentio Num. 25. Deut. 4. Psal. 105. Ose. 9. quod idolum sic a monte, aut loci nomine aliqui cognominatum volunt: Luth. putat a nuditate, aut turpitudine hiante, quod nudi priapi figuram colendam proposuerint. Fuit etiam Baal nomen proprium multorum hominum, de quibus nunc non agimus.

BABEL, aut Babylon, nomen amplissimae civitatis, ad Euphratem sitae, quae olim caput regni Assyriaci fuit. Deductum est autem nomen a confusione: quia ibi, ut habetur Gen. 11. Dominus linguam aedificantium turrim Babel, confudit. Adflixit eadem civitas, quoniam et captivum detinuit, populum Dei. Fuit ad haec plena omnium flagitiorum et idololatriae. Inde fit, ut id nomen 1. Petr. 5 pro Roma, ut Hieronymus vult, ponatur: in Apocalypsi vero, pro ipso regno aut horrenda tyrannide Antichristi, Babylonia, tum ipsa civitas, tum etiam vicina regio est vocata. De Babylonis totali destructione, secundum prophetias, postea ex Diodoro Siculo dicetur: quia quidam audent negare, eam fuisse penitus eversam.

BACULUS scipionem, cui quis innititur iter faciens, proprie significat. Per metaphoram autem, omne auxilium aut subsidium indicat. Psal. 23, Baculus tuus consolatus est me. Baculus senectutis, filius: apud Tob. 1. pro subsidio senis patris. Ieremias inquit. Frangetur baculus gloriosus. i. potentia Moabitarum. Unde tam crebro Baculus panis, et Baculus aquae legitur: pro annona ad sustentandas vires et vitam hanc, divinitus veluti fulcrum quoddam ordinata. Sicut et Psal. dicit, panem fulcire cor hominis. Saepe etiam minatur Deus, se esse confracturum baculum panis et aquae. i. omnem annonam aut victum adempturus. Levit. 16. 26, Cum confregero baculum panis. Ezech. 4 et 5. Conteram baculum panis in Hierusalem. Esse alicui in baculum. Psal. 18, Dominus fuit mihi in baculum. i. fulcrum, seu sustentavit me. Baculus arundineus, saepe significat per metaphoram auxilia regum, quae magis noxia quam salutaria Israelitis fuerunt: quia (sicut Scriptura rationem metaphorae Esa. 36 ostendit) arundo non est adeo fortis, ut pondus innixi corporis sustentare possit: frangitur igitur. Ubi autem fracta est arundo in manu innitentis, sauciat eam, ob acumen illorum fragmentorum, instar vitri: Ezech. 29. sicut supra in voce Arundinis dixi. Solet. n. ita frangi, ut fragmenta sint acuminata. In baculo transire dicitur Iacob Iordanem, Gen. 32. i. extreme pauper et solitarius. quasi dicat: Nemo tunc me praeter hunc unicum baculum est comitatus, is solus fuit tunc tota mea familia. Vulgo quoque Germanis, Album baculum accipere, et abire, extremam paupertatem significat Forte a re militari apud eos sumptum est. Hebraeae. n. superiores methaphorae et nomina, a sustentatione scipionis deductae sunt. Baculus significat etiam imperium. Isa. 14. Contrivit Dominus baculum impiorum. i. potentiam. Ier. 48. Quomodo fractus est baculus gloriae. i. quam mirabiliter fracta est potentia Moabitarum? Porro quod Christus iam prohibet, iam iubet Apostolos Baculum gestare, indicat primum, eos debere expeditos, sine armis, sine commeatu ire, fidentes Deo, quod ipse sit eos aliturus: postea vero, cum iubet Accipere baculum ac peram, futuras difficultates hac nota indicat. VIRGA, alia vox est, etiam in Hebraeo, et habet alias significationes: ut et Sceptrum, de quib. suo loco postea. Baculus quoque, sicut et virga, interdum pro instrumento tyrannidis ponitur. Isa. 10. O Assur virga furoris mei, qui et baculus est irae meae in manu istorum. i. instrumentum, quo affligo meos. Baculus Dei, dictus est baculus Moysis: quia Deus per eum miracula fecit. Psal. 72. Baculus tuus et virga tua me consolata sunt. i. cura ac gubernatio tua, sumpta loquutione a regimine pastorali. Baculum apprehendens, est claudus. 2. Sam. 3, Ne deficiat de domo Ioab apprehendens baculum, id est, mutilus ac claudus.

BALTHEUS, vide in CINGULO.

BAPTISMUS, vox Graeca, et in Ecclesia notissima, proprie intinctionem, (qua voce Tertullianus usus est) significat. Ducta autem est a βάπτω intingo, ac βαπτίζω immergo. Porro per metalepsin significat abluo, lavo. Ideo Marcus dicit 7. cap. Iudaeos habuisse varios baptismos. i. lotiones poculorum et urceorum. Item Petrus dicit, baptismum esse ablutionem sordium. Caeterum Dominus ac servator noster voluit talem intinctionem aut lotionem in novo Testamento esse signum ac sigillum primae initiationis ac foederis nostri cum Deo, per ipsum factae: sive ut indicaret, eodem modo nos interius potenter ablui, et super nivem dealbari sanguine et merito suo, sicut foris aqua mundaremur: sive etiam imitatione quadam illarum veterum lotionum, quas Deus apud Iudaeos, in typum spiritualis lotionis ordinaverat: sive denique, propter alias causas ac similitudines baptismi et Christianae pietatis, de quibus postea prolixius dicemus. BAPTISMUS igitur, et Baptizari, proprie significat nunc in Ecclesia pactum illud, quod primum ab omni Christiano cum Deo initur: cuius partes sunt promissio aut pactio, utrinque a Deo scilicet et homine facta: et aquae intinctio, cuius exempla sunt in novo Testamento innumera. Ab hoc porro ritu et sacramento, variae significationes, potissimum per metaphoram deducuntur, quas ordine recensebo. Habuimus ergo supra duas Baptismi significationes, nunc tertia sequitur. TERTIO Baptismus et Baptizari significat internam lotionem, remissionem peccatorum et renovationem constantem, ob similitudinem: quod sicut aquae lotio externas sordes, ita baptismus Spiritus internam immundiciem eluat. ut Marci 1. et Iohann 1. dicit Baptista, Ego baptizo vos aqua, Christus baptizabit vos Spiritu sancto, Sic Matth. 3. et Luc. 3. Christus baptizabit vos Spiritu sancto et igne. Actor. 1. Sic et 1. Pet. 3. accipitur. QUARTO significat aliquando totam institutionem aut doctrinam, ut Matt. 21. Luc. 20. Baptismus Iohannis eratne ex caelo, aut non? i. tota eius institutio, aut functio. Act. 18, Apollo tantum baptisma Iohannis sciebat. i. solam eius institutionem de venturo

-- 46 --

67/68 iamiam Messia, eamque non satis plene perceperat. Sic et de illis Actorum 19 accipiendum est, quod non fuerant satis instituti de passo et resuscitato Christo, totaque Trinitate, ideo iussit eos Paulus denuo baptizari. i. plenius institui. Quoniam vero ille locus magni momenti est, et Anabaptistae inde suos errores probare volunt, ideo adscribam etiam alterius cuiusdam annotationem accuratam super eum. Sic adnotat Beza: In quid ergo baptizati estis? εἰς τί οὖν ἐβαπτίσθήτε , id est, qua igitur doctrina imbuti et initiati estis? Vulgata, In quo igitur baptizati estis? Erasmus: Quo igitur baptizati estis? utranque hanc interpretationem, ac illam praesertim, idcirco repudio, quod εἰς pro ἐν interpretatur: perinde ac si scriptum esset, ἐν τίνι , ut sit haec sententia: Si non estis baptizati spiritu sancto, quare igitur estis baptizati? Quamvis .n. εἰς pro ἐν saepe usurpetur, tamen haec enallage (meo iudicio) nullo modo huic loco convenit. Neque enim puto quaerere Apostolum, aut a quo, aut quomodo, aut quorrum sint baptizati. Denique ne hoc quidem puto rogare an sint baptizati: sed cum illi dicerent, se nescire an sit Spiritus S. ac proinde ostenderent, se ignorare totam Ecclesiae Christianae rationem, qui tamen se discipulos dicebant: credo sciscitari Paulum, cur igitur doctrinae nomen dederint, et quales se esse profiteantur. Utitur autem vocabulo Baptizandi, et baptismatis: quia baptismus erat ipsius initiationis ac professionis tessera. Quod ut planius fiat, sciendum est, haec dicendi genera quae in Scripturis occurrunt, quid valeant, et quatenus inter se differant: Baptizari in aliquem, ut in Mosen, 1. Cor. 10. Baptizari in baptisma alicuius, ut Iohannis, hoc in loco: Baptizari in nomen alicuius, ut patris filii ac spiritus sancti, Matt. 28 vel Christi, vel Pauli: ut 1. Cor. 1 Baptizari in mortem Christi: ut Rom. 6 seu, pro mortuis: ut 1. Cor. 15. seu, In unum corpus: ut 1. Cor. 12. seu, in remissionem peccatorum. Denique Baptizari aqua, et Baptizari spiritu S. Itaque Baptizari in Moysen, declarat, Moysis auspiciis ac ductu baptizari: quod dicendi genus semel tantum reperio. Baptizari in Iohannis baptisma, significat, doctrinam quam Iohannes annunciabat, ac baptismi symbolo obsignabat, profiteri ac amplecti. Baptizari vero in eius nomen dicimus, cui nos baptismum dicamus ac consecramus. Quam obrem recte Paulus negat, sese in nomen suum quempiam baptizasse. Baptizari autem dicuntur fideles in mortem Christi, seu pro mortuis. i. ut per Christi mortem peccatum in ipsis moriatur et aboleatur. Et in unum corpus, ut omnes in Christo capite coalescant. Et in remissionem peccatorum, ut Christi sanguine abluantur, ut praepositio εἰς , in istis omnibus finalem (quam vocant) causam designet. Baptizari aqua, sive ἐν ὕδατι , id est, in aqua, nihil aliud quam aqua immergi declarat: quae est externa Baptismi caeremonia. Baptizari autem Spiritu, alio pertinet: nempe ad Spiritus S. dona, quibus fideles caelitus visibili signo imbuebantur, interdum ante Baptismum aquae, ut ex Cornelii historia apparet: interdum post Baptismum, ut istis accidit, de quibus hic agitur. Ex his autem diligenter consideratis, hoc quoque efficitur, Baptismatis vocabulum triplici significatione usurpari: quarum una propria est, duae translaticiae. Propria est, cum immersionem seu tinctionem declarat, quae etiam ab effectu Ablutio seu lavacrum dicitur. una est translaticia, quum pro donorum Spiritus sancti quasi effusione accipitur, ut supra plurib. locis. altera, quum pro Iohannis doctrina: ut quum quaeritur, an Baptismus Iohannis e caelo sit, an ex hominibus? quum dicitur Apollo nihil novisse quam Iohannis baptisma. ut supra alibi. Item quum dicitur Iohannes praedicasse baptismum resipiscentiae, ut supra, et in hoc versiculo, ac proxime sequente. Quod autem de Baptismatis nomine dicimus, de ipso quoque Baptizandi verbo simili ratione accipiendum est. Nam Baptizare dicitur minister, qui aqua tingit: et baptizari, qui aqua tingitur. Item baptizat Deus, quum Spiritus sui dona impertitur: et baptizatur Spiritu a Deo, qui Spiritus donum accipit. Baptizavit demum baptismo resipiscentiae Iohannes, quum resipiscentiam doceret, cuius symbolum erat Baptismus, quem primus administravit. Et baptizari dicuntur in Baptismate Iohannis, quicunque eo doctrinae genere fuerunt instituti. Quum autem appareat, minime extinctam fuisse cum Iohanne ipsius existimationem: sed post eius obitum multos fuisse tum qui ea docerent quae de Messiae officio ac vitae innocentia divinitus disserverat: tum etiam, qui haec audita amplecterentur, quamvis Christi officium non nossent, ut de Apollo paulo ante Lucas testatus est: nec tamen usquam legamus, vel etiam probabile videatur, istos, etiamsi eadem illa in genere docerent quae Iohannes, baptismum tamen Iohannis exemplo usurpasse: minime certe necesse est, ut, ubicunque fit baptismatis Iohannis mentio, ipsam baptismi caeremoniam usurpatam putemus Itaque qui, propterea quod isti paulo post dicuntur in nomine IESU Christi baptizati, colligunt, diversum fuisse baptismum Iohannis a baptismo Christi, ideoque ipsos fuisse rebaptizatos: certo fundamento destituuntur. Sunt autem multo ineptiores, qui rebaptizationem ex hoc loco volunt stabilire. Nam etiamsi concederem, istos bis fuisse baptizatos: non tamen consequeretur, iterandum Christi baptismum. Haec Beza. QUINTO Baptismus accipitur pro cruce, quia crux sit etiam quaedam immersio in calamitates: cum Dominus Marci 10. ad filios Zebedaei dicit: Potestis ne baptizari baptismate quo ego baptizor? i. potestis ne, patienter perferre talem ac tantam crucem propter gloriam Dei, quantam ego perferam, ut vobis veluti praemium petatis, proximum gradum dignitatis a mea? Sic et Luc. 12. inquit Dominus: Baptisma habeo baptizari, et quomodo angor donec finiatur?

SEXTO, significat quoque Baptismus et Baptizari mortificationem veteris hominis, et suscitationem novi: quia sicut in immersione est primum veluti submersio immundi hominis, postea extractio aut suscitatio mundi: sic et in baptismate dicit Paulus Rom. 6, nos esse baptizatos in mortem Christi: item consepultos cum eo, ut suscitemur cum eodem, et novam vitam vivamus i nos tum prorsus renunciasse priori vitae ac veteri Adamo: et novo. i. Christo addixisse: tum et Spiritu Domini ex veteri homine in novum esse transformatos. SEPTIMO, Hebr. 6. vox Baptismi de illis veteris legis purificationibus ac lotionibus accipitur quae initio in primitiva Ecclesia, praesertim Apostolorum tempore non dum erant prorsus abolitae. Discrimen porro aut convenientia baptismi Christi, et Baptistae, tractatur in Theologia: nunc tantum breviter de ea re moneo, ipsum Baptistam Matt. 3. ac Luc. 3, et Iesum Act 1, sic distinguere, tanquam baptismum ministri et domini ipsius, quod minister proprie quidem tantum exterius lavet: sed Christus tunc, ac in eodem Sacramento, interius mundet. seu, Iohannem et alium quemvis Apostolum aut doctorem esse tantum administrum externi operis: sed Christum esse authorem internae efficaciae, sive exterius ipse baptizet, sive quispiam alius minister. Discrimen et in eo est, quod Iohannes in venturum aut certe iamiam venientem, vel etiam praesentem Meschia aut agnum Dei baptizavit: sed Apostoli postea in passum, suscitatum, et ad dexteram patris regnantem. Reliqua omnia fuêre eadem, idemque effectus aut efficacia. OCTAVO, baptismus 1. Cor. 10, de illa miraculosa transitione per mare rubrum intelligitur, qua et confirmati fuerunt in doctrina et eductione Moysis: et ipsi eo magis Moysi, vel Deo potius, eiusque doctrinae obligabantur. Eam dicit Paulus veluti quendam typum nostri baptismi fuisse. Vocetur ergo, ac sit typicus baptismus, sicut et omnes illae veteres lotiones

-- 47 --

69/70 ac purificationes fuerunt. Porro BAPTISMUS etiam dicitur esse interrogatio bonae conscientiae in Deum. 1. Pet. 3. Cui correspondens exemplar baptismi nunc nos servat non ablutio sordium carnis, sed bonae conscientiae interrogatio in Deum per resurrectionem IESU Christi: id est, Baptismus nos servat, non ex opere operato quatenus tantum est externum quoddam opus, abluens sordes corporis: sed quatenus fide apprehenditur promissio gratiae ac reconciliationis ob Christum in Baptismo proposita. Quae ideo dicitur interrogatio quod sicut in contractibus emens aut comparans sibi aliquid commodi certa ratione ac formulis interrogat emptorem, ac stipulatur ab eo quaerendo. An hoc aut illud mihi vendis ac tradis, et hac conditione ac precio, etc. cui contra venditor respondens affirmat. sic igitur etiam in Baptismo. cum Deus interrogando sibi stipulatur, ac obligat nos, nostramque fidem et obedientiam, tum vicissim nos nobis stipulando per fidem obligamus eius paternum favorem ac gratiam. Quare praeclare Lutherus vertit Ein bundt/ et explicuit per stipulationem. Baptizari super mortuis, infra in Voce MORTUUS exponetur.

BARBAE caesio primum luctum significabat, Esa. 15 Levit. 19. Ier. 4 sicut et Capitis. Contra apud Romanos olim, barba et coma promissa luctus ac moeroris indicium erat. Sic sane et de Mephiboset 2, Sam. 19 legitur, quod intermissa rasione barbae, et lotione vestium ac corporis, testatus sit suum dolorem de exilio Davidis Deinde et ignominiam significabat Sic enim Hanum rex Amon 2. Sam. 10 praecepit, dimidiam barbam legatorum Davidis radi. Sic et Paulus radit barbam, et tondet comam, veluti in signum doloris ac poenitentiae, et reddendi Voti tum in Cenchraeis tum Ierosolymae.

BARBARUS, primum perinde in Sacris literis ut et in prophanis, peregrinum significat: Credo ficticium esse vocabulum, a soni peregrinae nobisque ignotae linguae inconcinnitate: cuius pronunciationem, etiamsi per se elegantissima esset, moleste accipimus, tamquam inconditum quid ac rude sonans Deinde significat peregrini sermonis hominem. sic Ovidius dicit, se esse Getis barbarum et Paulus 1. Cor 14 dicit, eum qui nostram precationem publice clareque factam non intelligit, esse nobis barbarum et nos vicissim ei. Sic Psal. 114. dicitur. In exitu Israel de Aegypto, et domus Iacob de populo barbaro. Tertio barbarus incultum, agrestrem et ferum hominem significat. Hac ratione primum Graeci, deinde et Romani, omnes alias gentes barbaras, id est, incultas vocarunt. Sic et hodie Itali alias gentes prae se ut barbaras, id est, minus cultas ac humanas, et minus ingeniosas contemnunt.

BASAN, fuit et regio quae Gigantum dicta est, Deut. 3. et civitas regni Og, ibidem et denique mons pascuosus et pulcherrimis sylvis vestitus. Inde fit, ut pro potentibus ac florentibus impiis per metaphoram hoc nomen ponatur: ut Es. 2 et Ier 12. Deus minatur Basan. Sic et tauri et quercus Basan accusantur in Sacris literis: Zach. 11 et Es 2 Psal. 68 dicit Dominus se aliquos ex Basanii illis praepotentibus, conversurum esse.

BASILISCUS, per metaphoram satanam et potentes ac acerbos venenatosque piorum hostes significat, Psal. 91. Super aspidem et basiliscum ambulabis, conculcabis leonem et draconem: id est, Deus tibi largietur victoriam, contra potentissimos et atrocissimos hostes verae pietatis. Sic et basilisciova, Esa. 59 pro te extreme noxia ac venenata accipiuntur. Pinguntur autem ibi hominum conatus et opera, quod aut sint telae aranearum, id est, res frivolae, et nullum bonum usum habentes: aut etiam perniciosissimae, ut ova basilisci. Quare nec firmi nec salutares sunt malorum conatus et opera.

BATTOLOGIAM prohibet Christus in precib. Matt. 6. i. prolixam garrulitatem aut murmur, sine omni vera fide ac intellectu precum: in qua prolixa garrulitate precularum, plerumque impii summam precum laudem collocant. Sumpta autem est haec Graeca vox a Batto, homine impeditae linguae, sive sit ille Cyrenarum conditor: sive de quo in fabulis est, quod sit a Mercurio conversus in lapidem, ob indicatum furtum: quod tales homines et inepte loquantur, et cogantur saepius iterare sermonem, antequam plene suum sensum exprimant. Sic enim etiam impii in suis precationibus diu multumque garriunt, nec tamen sciunt quid garriant aut blaterent.

BATHUS, genus mensurae liquidorum est, continens, teste Ezec decimam partem cori: id est, 432 ova gallinacea. Eadem est cum Ephi, 1. Reg. 7 Ezech. 45. Dicunt Epha continere decem gomor. Iosephus scribit, eam continere 72 sextarios.

BEATUM esse, significat in genere idem quod bene habere, felicem esse, bona commodaque vita frui. Istud autem Bene habere, non unius generis est. nam ut taceamus errantium opiniones, qui vel divitem, vel honoratum vel potentem, vel voluptatib. fruentem, beatum esse dicunt (sicut Psalm 144. tales errantium opiniones taxantur) etiam ipsa Scriptura varias facit beatitudines, alia in communi vita, alia cora Deo. Ecclesiast. 25, haec novem dicuntur constituere beatitudinem in hac vita: Iucunde cum sua familia vivere, Subversionem hostium videre, Habitare cum sensata muliere, Lingua non labi, Non servire indignis, Habere amicos sinceros, Docere iustitiam, Cupidum esse discendi, Consequi sapientiam ac scientiam, et timere Deum. Similiter ferme et Psal. 128 felicitas hominis describitur. Paulus etiam de communis vitae commodis accipit hanc vocem cum dicit, beatiorem fore caelibem. Item Dominus, cum dicit. Beatae erunt steriles: scilicet, commodius in eo statu habebunt, non dolentes aliorum praeter suam calamitatem. Sic Psal. 136, Beatus qui retribuet tibi retributionem, et allidet parvulos tuos.

Deinde, Beatitudo aliquando pro iustificatione ac reconciliatione accipitur: quod illi demum felices sunt; qui Deo propitio fruuntur. Psal. 32, et Rom. 4 Tertio tribuitur a Christo Matt. 5, et Luc. 6, ingens beatitudo illis, qui varias cruces, labores ac dolores propter Christum patiuntur; non quod in illis miseriis sitper sese beatitudo, sed quod illa sunt et notae beatorum, et Deus ea amplissime, praesertim in altera vita, remuneret. Quarto, beatitudo aliquando etiam aeterna illa, vereque beata vita vocatur: ut Apocalypsis 7, Beati non esurient, neque sitient amplius. sic Apocalypsis 14, Beati qui in Domino moriuntur.

Beatificare, pro beatum facere: Proverb 3. Gen. 30. Beatificabunt, aut beabunt me filii, Luc 1. significat, beatam praedicabunt me omnes generationes. Sic et Isa. 3. Et beatificantes, aut beatum praedicantes hunc populum, seduxerunt eum. Iob quoque 9. est, Aures audientium beatificârunt me.

BEHEMOT, et Leviatham, duae ingentes beluae in Sacris literis celebrantur, quarum etiam prima origo Esd 6. (qui liber inter Apocryphos numeratur) hoc modo describitur: Tum quoque (scil. die quinta creationis) animantia duo parasti, quorum uni imposuisti nomen Henoch (credo Behemot legendum esse) alterum vocasti Leviathan: et alterum ab altero separavisti non .n. poterat pars septima, quo aqua sese collegerat, ea capere. Unam partem assignast. Henoch, quae tertia die siccata est, ut habitet in ea, milleque montes eam intercurrunt. Leviatham autem tribuisti septimam partem humidam: quam bestiam parasti, ut esset quae devoraret quos velles, et quando velles. Omnino videtur indicare Satanam, qui iam veluti carnifex Dei est. Porro Iob 40, hoc modo ambae istae bestiae depinguntur: Ecce Behemot, quem

-- 48 --

71/72 feci, tecum foenum quasi bos comedet: fortitudo eius in lumbis eius et virtus illius in umbilico ventris eius: stringit caudam suam quasi cedrum, nervi testiculorum eius perplexi sunt, ossa eius velut sistulae aeris, cartilago illius quasi laminae ferreae: ipse est principium viarum Dei: qui fecit eum, applicabit gladium eius. Huic montes herbas ferunt, omnes bestiae agri ludunt ibi, sub umbra dormit in secreto calami, et locis humentibus: protegunt umbrae umbram eius, circumdabunt eum salices torrentis: ecce absorbebit fluvium, et non mirabitur: et habet fiduciam, quod influat Iordanis in os eius: in oculis eius quasi hamo capiet eum, et in sudib. perforabit nares eius. An extrahere poteris Leviatham hamo, et fune ligabis linguam eius? nunquid pones circulum in naribus eius, aut armilla perforabis maxillam eius? nunquid multiplicabit ad te preces, et loquetur tibi mollia? nunquid feriet tecum pactum, et accipies eum servum sempiternum? nunquid illudes ei quasi avi, aut ligabis cum ancillis tuis? Concident eum amici, divident illum negociatores? nunquid implebis sagenas pelle eius, et gurgustium piscium capite illius? pones super eum manum tuam? Memento belli, nec ultra addas loqui. Ecce spes eius frustrabitur eum, et videntibus cunctis praecipitabitur. Verum iam de singulis istis vocibus separatim, ac primum de Behemot. Behemot igitur significat, omnes ingentes et immanes bestias terrestres: sicut Leviathan omnes immanes beluas aquaticas. Sed sub illis describit Scriptura, et praesertim Iob 40 capite, potestatem et potentiam diaboli et familiae eius, turbae scilicet impiorum, et Antichristi. Est autem Behemot Hebraeum nomen pluralis numeri, cuius singulare est Behema, Latine animal aut bestiam significans: Behemot vero, multitudinem animalium terrestrium, aut, si mavis, ingentes bestiarum moles. In Graeco redditur θηρία , id est, feras. Utitur ergo Scriptura interdum hoc plurali pro singulari, maioris emphasis gratia. Porro Leviathan significat in Scriptura, ut dictum est magnam quandam maris bestiam aut draconem vel etiam quaevis maiora monstra maris: ut cete, balaenas, et similia. Sic Psal. 104 legitur, quod mare sit ingens, quodque in eo existant innumera animalia, parva ac magna. Ubi et additur: Illic naves vadunt, et Leviathan iste quem formasti ad ludendum in eo. Dubium autem est, an dicat Leviathan ludere in mari, aut Deum in Leviathan. Caeterum per metaphoram primum significat praepotentes reges, quod illi perinde vel dominentur, vel grassentur super populos multos qui (teste Apocalypsi) per aquas significantur, ac Leviathan belua in mari super alios pisces. Inquit enim Isa. 27, In die illa visitabit Dominus in gladio suo duro, magno ac forti, super Leviathan serpentem vectem, et super Leviathan serpentem tortuosum, et occidet draconem qui est in mari. Quod plerique exponunt de Pharaone, quia ille in aquis, et ex aquis, tum vicini maris, tum et Nili, vivebat ac vigebat. Simul vero subindicatur, quale monstrum sit Leviathan: nempe esse serpentem aut draconem aquaticum. Eadem metaphora utitur et Psal. 74: Tu contrivisti capita Leviathan, dedisti eum in cibum populo solitudinum. Agit de miraculis eductionis populi: inter alia vero et hoc recenset, quod regem Aegyptium, eiusque magnates tum in ipsa Aegypto castigaverit, tum postea in mari rubro prorsus perdiderit, eumque populo Israelitico per solitudinem erranti in praedam dederit. Significat igitur et ibi Leviathan, Pharaonem. Iob. 3. Cap. dicit de desperatis hominibus, quod parati sint excitare Leviathan: id est, Satanam ipsum ex desperatione invocare. Puto sane ibi hoc nomen per metaphoram significare ipsum cacodaemonem. Porro eiusdem 40 Cap. ita describit immensam magnitudinem ac potentiam duarum beluarum, Behemot terrestris, et Leviathan aquatici, ut non obscure per eas cacodaemonem ipsum notare videatur.

BELIAL proprie, si etymologiam aut compositionem spectes, significat aut sine fructu, sine omni utilitate: vel certe, ut Hieronymus vult, sine omni iugo: ut Aquila vertit, apostatam. Hac voce Paulus 2. Cor. 6. vocat ipsum satanam, inquiens: Quae conventio Christo cum Belial? Commode autem tribuitur hoc nomen Satanae, quia ille defecit a Deo, et non vult iugum aut imperium Dei ferre. sic et 1. Sam. 2, filii Heli dicuntur filii Belial, nescientes Dominum: ubi etiam opinor significare ipsum diabolum. Sic et Deut. 13. Iud. 19 1. Sam. 1. 2. Sam. 16. et 20. legitur: in quibus omnibus locis recte Satanam intelligeres: sicut novum Testamentum vocat filios diaboli. Alii malunt interpretari filios malitiae aut iniquitatis. Hieronymus aliquoties vertit in veteri Testamento, Diaboli.

Verbum Belial est effusum in eum, Psalm. 41, id est, grande aliquod scelus, ob quod ita punitur. Porrô Psal. 101. Non ponam verbum Belial ante oculos meos: videtur omnino significare, Non sequar falsam doctrinam. Alii intelligunt, malas causas: quod est minus significans. Denique David queritur de torrentibus Belial, Psal. 18. intelligens nimirum, impetum ac furorem contra se, non tantum impii mundi, sed etiam Satanae ipsius, ac omnium inferorum, qui eum circumdederint et circumvenerint.

Bellum, et Bellare, notae voces sunt: tantum phrases quasdam earum percurram. Tribuuntur autem non tantum hominibus, sed et Deo.

Arma belli, sunt bellica instrumenta. Deut. 1, Accinxistis nos armis belli vestri: pro, armis vestris bellicis. Apprehendere bellum, est bellare. Num. 31. Deus facit cessare bella usque ad extremum terrae. Psal. 46. Idem dicitur Psal. 76. hisce verbis, Illic confregit sagittas, arcus, scutum et gladium ac bellum. Psal. 140 Qui omni die congregant bella: id est, praeparant. Sic desponere bellum cum omnibus instrumentis bellicis, 1. Par. 12. facientes bellum, dicuntur milites, 1. Reg. 12. Videre bellum, pro, perpeti. Ier. 42, In qua terra non videbimus bellum, et pane non esuriemus: id est, ubi nec fames, nec bellum erit. Sanctificare bellum, est praeparare ac adornare. nam id saepe significat verbum sanctificare. Alii putant esse allusionem ad illam solennem sacramque belli indictionem, qualem Rom. per suos foeciales adhibebant Mich 3. Qui non dederit escam in os eorum, sanctificant bellum. Bellum Domino cum Amalec a generatione in generationem, Exod. 17, id est, Deus erit perpetuo hostis Amalekitarum, et tandem eos abolebit. Psal. 39, A bello manus tuae ego defeci: id est, propter tuam castigationem.

Porro 1. Sam. 17. paulo aliter accipitur, Iehovae enim est bellum: pro, a Domino est victoria belli: aut, ipse regit bellum, et dat exitum pro suo arbitrio. Vir belli, dicitur miles, aut etiam bellicosus vir. 1. Sam. 16, Potentem robore, ac virum belli. Sic mox sequenti Capite, Ipse est vir belli ab adolescentia sua. Et sequenti, Praefecit eum Saul viris belli Vir belli alicuius est, is qui cum aliquo belligeratur. Isa. 41, Erunt tanquam nihil, et in nihilum redigentur viri belli tui: id est, tui hostes. 2 Par. 35. Non contra te hodie, sed contra dominum belli mel. Idem valet, vir bellorum cum aliquo, 2. Sam. 8. Quia vir bellorum Thoi cum Hadarezer. Stellae quoque pugnare aut bellare dicuntur, Iudicum 5. Pugnaverunt aut bellaverunt de caelis stellae contra Siseram: id est, Deus caelitus contra eum pugnavit, eiusque exercitum dissipavit. Opiniones bellorum, habet vulgata Marc. 13. ubi in Graeco est, rumores bellorum. Per metaphoram quodvis certamen, etiam spirituale, denotat. Sic Deus dicit Ier. 1 et 15. Bellabunt aut pugnabunt contra te, et

-- 49 --

73/74 non praevalebunt. Iidem Hebraismi sunt nominis Pugnae, et verbi pugnare. nam in Hebraeo est ferme idem thema Nilham. Unde bella et lites sunt intervos? Iac. 4. abusive privata certamina indicat.

BENEDICERE, Graece εὐλογεῖν , Hebraice ברך berech, valde multa et varia significata in Scriptura habet, quae redigemus in ordinem, ut commodissime poterimus. PRIMUM igitur ac maxime proprie significat bene de aliquo dicere aut loqui, seu ipsum laudare, praedicare, celebrare, gratias agere Sic saepissime in Sacris literis accipitur, praesertim cum homines Deum benedicere dicuntur, ut Psalm. 103, Benedic anima mea Domino: id est, celebra, lauda, gratias ei age pro omnibus beneficiis eius. Idem est quod D. Virgo dicit, Magnificat anima mea Dominum: id est, celebro et magnum praedico eum ex animo. Huius significati plurimus omnino est in Scripturis usus, cum dicimur benedicere Domino: aut cum legimus, benedictus Dominus. Sic et ab hominibus erga homines, aliquando pro laudare accipitur: ut Psal. 62, Ore suo benedixerunt, corde autem maledixerunt. Item, seductores seducunt per benedictiones, Rom. 16. Sic mittuntur legati ad Davidem, qui benedicant et laudent eum, quod prospere pugnaverit contra Hadadezer. 2. Sam. 8. Sic Iob 31 dicit, Benedixerunt mihi latera pauperum, quod ea restitui: id est, pauper percepto beneficio calefactionis laterum ac membrorum, mihi gratias egit. Benedicere non raro etiam significat bene precari alicui: ut Gen. 12, pollicetur Dominus se benefacturum benedicentibus Abrahamo: id est, ei faventibus, et bene precantibus. Sic Melchisedech benedicit Abrahamo, Gen. 14. Iacobus Pharaoni, fratres Rebeccae et in similib locis.

SECUNDO benedicere in nomine Domini, id est invocato Domino beneprecari. Psal. 118, et 129, Benediximus vobis in nomine Domini: id est, bene precati sumus. Huc referatur, quod Benedicere aliquando simpliciter orare significat. 1. Cor. 14. Alioqui si tu benedixeris spiritu, is qui implet locum indocti, quomodo dicturus est Amen, ad tuam gratiarum actionem? id est, si tu Spiritus impulsu, ac dono peregrinae linguae oraveris, quomodo poterit imperitus tuis precibus assentiri, suaque fide ac assensu eas confirmare, te illi praeeuntem consequi, ac una tecum orare? Num. 6. legitur: Sic benedicetis filiis Israel, et dicetis eis: Benedicat tibi Dominus, et custodiat te: Ostendat faciem suam tibi, et misereatur tui. ubi prius Benedicere significat beneprecari, posterius autem benefacere. Est vero observandum, quod sacerdotalis benedictio non tantum est simplex bona precatio, sed etiam veluti pignus ac testimonium favoris Dei, et omnino habet quandam vim ac efficaciam clavis solventis et absolventis. Ad hanc sacerdotalem benedictionem referri potest, quod Hebr. 7. dicitur: Citra controversiam minor a maiore benedicitur. Sic liberi a parentibus, non contra, benedicuntur. Sic Abrahamus pater Levitarum, a Melchisedecho, typo Christi, benedicitur: unde excellentia sacerdotii Christi supra Leviticum probatur. TERTIO, quia piorum iustae preces, sive in bonum sive in malum, non sunt ociosae, sed ipsas res afferunt: ideo saepe significat etiam ipsa quasi bona largiri, ut cum pii parentes benedicunt liberis: sicut Noachus filio Sem et Iaphet, et Isaacus Iacobo ac Esau Gene. 27. dicit enim Isaacus, se ipsasmet res aut bona tradidisse Iacobo, eumque dominum Esau fecisse. Gen. 49, Benedictiones patris tui fortiores fuerunt benedictionibus parentum meorum, id est, maiora bona impetravi ego tibi a Deo, quam mihi mei parentes. QUARTO, quia beneprecando, ac nomen Dei celebrando, res ipsas quasi sanctificamus, augustiores, Deoque commendatiores reddimus: ideo 1. Cor. 10, Poculum benedictionis: et mox, Quod benedicimus, consecratum aut sanctificatum significat: id est, quod recitatis verbis mandati ac institutionis consecratur in hunc usum, ut sit sanguis Christi, quo eius novum testamentum sanciatur. Vicinum huic est, quod ipse et Paulus alibi dicit, cibos per verbum et precationem sanctificari. Sic 1. Sam. 9, dicitur Samuel benedicturus sacrificio. In hac significatione etiam Deus dicitur benedixisse diei septimo, id est sanctificasse, magnificentiorem ac gloriosiorem caeteris reddidisse, et specialiter cultui suo dedicasse. In hoc sensu putaverunt Papistae, se posse varias res benedicere, herbas, campanas, salem, aquam, aram, et similia: nisi quod et sine mandato Dei id sunt ausi facere, et nimiam quandam, planeque divinam sanctitatem et efficaciam illis suis adiuratis rebus tribuerunt, putantes se suis illis consecrationibus quamvis vim ac efficaciam, non tantum corporalem, sed et spiritualem, rebus illis externis ac elementaribus indere. Benedicere aliquando videtur etiam significare futura praedicere. nam Patriarchae beneprecantes filiis, etiam futura illis praedicebant.

QUINTO, cum hoc verbum ad Deum, ubi omnes res ac voces significantiores sunt, transfertur, significat non tantum beneprecari, sed et ipsum benefacere: sicut contra Maledicere, perdere significat. nam (ut scriptum est) Ipse dixit, et facta sunt: eius dicere est facere, eius verba sunt res ipsae. Sic igitur toties pollicetur Deus, se benedicturum: id est, benefacturum Abrahamo. Et, In semine tuo benedicentur, id est, beatae a Deo fient, omnes gentes: Gen. 12. 22 et 26. Hinc benedictio Abrahae, in Novo testamento: id est, beatitudo ei et eius semini promissa. Gal. 3. Itaque qui ex fide sunt, benedicuntur cum fideli Abraham. Et paulo post, Ut in gentes benedictio Abraham fiat, aut perveniat: id est, illa eximia beatitudo Abrahamo ac semini eius, in eoque omnibus gentibus promissa, Gen. 12. 18. 22. 26 et 28. ubi ter repetita est promissio erga Abraham, quarto erga Isaacum, et quinto ad Iacobum: priores duae et ultima sunt in Niphal, seu passiva voce, ut recte vertatur, Benedicetur: posteriores vero duae, tertia, et quarta in Hitpael seu reciproca voce, ut verti queat, Benedicent se: id est, beatas se esse agnoscent, ac gloriabuntur ob semen Abraae: priores ergo duae et ultima sententiae, diserte loquuntur de passiva benedictione, quae continget gentibus ob Abrahamum et eius semen: posteriores vero, de agnitione ac celebratione illius acceptae benedictionis, aut promissae felicitatis. Admodum autem pulchre fidei, aut fidelis credentisve hominis vis aut ingenium, in illa reciprocatione depingitur. Nam fides, aut fidens, et agnoscit se ob illud semen benedici: et impetrat sibi applicationem illius benedictionis, ad thronum gratiae cum illo ipso semine accedens, et denique semet consolatur in omnibus difficultatibus ac tentationibus, semet confirmando de illa Dei benedictione, iuxta illud, Spiritus clamat Abba pater, et dat testimonium spiritui nostro, quod filii Dei sumus: postremo etiam confitetur ac gloriatur de illa benedictione. Aptissime igitur per illud reciprocum hithbarech, lucta fidei cum dubitationibus ac tentationibus et peccatis, et illa perpetua aspersio aut purificatio, illud perpetuum Remitte remitte, depingitur. Impii blasphemique Iudaei calumniantur illas promissiones, tanquam si loquantur non de causali, sed exemplari benedictione: seu non dicant, quod propter Christum, eiusque meritum benedicentur homines: sed tantum proposito exemplo Abrahami, sint sibi aliisque imprecaturi similem felicitatem, ac si dicerent: Utinam ita mihi aut tibi Deus benefaxit sicut Abrahamo, eiusque posteris. At contra, quod de causali, efficacique benedictione ibi agatur, probatur primum ex praecedentibus promissionibus, quod

-- 50 --

75/76 semen mulieris conteret caput serpentis, id est, auferet potentiam, tyrannidem, et poenas satanae, quibus premit homines, eosque contraria felicitate ditabit. Sic et Noachi parentes intelligunt, Deum efficaciter hominibus per quoddam semen benedicturum, inquientes: Iste consolabitur, aut liberabit nos ab opere nostro, et dolore manuum nostrarum, ac a maledictione, etc. Denique ipsemet Deus, cum primum hanc promissionem proponit Gen 12. explicat simul, quomodo eam intelligat, nempe de efficaci benedictione, quam sit amicis aut adiunctis Abrahae impertiturus, inquiens, Eris benedictio: et, Benedicam benedicentibus tibi, et maledicam maledicentibus tibi. et, Benedicentur in te omnes familiae terrae. Ubi diserte exponit Deus, Abrahamum fore efficacem causalemque benedictionem, quia ipsemet sit omnibus ei benedicentibus amicis aut adiunctis, propter eum, seu propter eius semen benedicturus. Hoc est quod Paulus dicit, haereditare promissiones Abraae: et Christus, Convivari cum Abrahamo, aut in sinu eius foveri in regno caelorum. Eodem etiam facit passiva vox נברכו Nibrechu, quae non potest de exemplari ac verbali benedictione accipi, sed de reali ac efficaci tantum. Eadem faciunt omnes promissiones ac prophetiae de Meschia, quae maxima bona ex illo semine Abrahae mundo pro ventura affirmant: ut necesse sit hasce promissiones de benedictione in Abraham et eius semine, intelligi de realissima ac efficacissima beatione, quae toti mundo per hoc semen continget. Ex eo quoque manifeste vanitas istorum calumniae deprehenditur, quod si de sola exemplari benedictione ageretur, non toties, nec tanta ἐνεργείᾳ aut specie haec promissio repeteretur. Praeterea multi inter Ethnicos fuerunt, qui illustriora exempla felicitatis hominibus suppeditare potuerunt: per quae tanquam maiora ipsis notiora, gratiora, ac magis domestica sibi, precari bene potuerunt. Postremo, quota pars mundi novit per eorum religionem Abrahamum, nisi quod nunc per nostrum Meschiam eum cognovit? Ad haec etiam, quantilla tandem fuit illa felicitas Abrahami, quam gentiles in eo admirari potuerunt, qui toties promissam, expectatam ac desideratam terram non est consecutus: sed ut peregrinus sursum ac deorsum non sine gravi cruce oberravit, et usque ad extremum senium orbus vixit? Sed redeo ad explicationem verbi. Secundum hanc igitur realem benedictionem multa in Scriptura dicuntur, qualia sunt et haec dicta: Venite benedicti patris mei, id est, quibus pater favet. et reipsa benefacit, vosque beat. Sic, Benedicta tu in mulieribus, id est, inter omnes mulieres tu summe felix a Dea effecta es. Sic Genes. 24, Veni benedicte Domini, id est, quem Dominus benigne respicit, ac beat. Sic, Benedicet Dominus iusto, suae haereditati, suo populo, Psal. 5. 28. 29. Benedicat nos Deus, Deus noster, Psal. 67. Item Psal. 109 Maledicent illi, tu autem benedices. In hoc sensu dicit Moses, se proponere Israelitis benedictionem et maledictionem, id est, felicitatem et infelicitatem, divinitus illis proventuram. Sicut autem varia sunt beneficia Dei: ita et verbum Benedicere varie accipitur, cum etiam ipsam Dei beneficentiam significat. Nam alias est Benedicere spirituale, ut supra audivimus: et Ephe. 1. dicit Apostolus, Deum illis benedixisse omni benedictione spirituali, id est, ditasse donis spiritualibus. Alias corporaliter benefacere significat. Sic Deus benedixit omnibus animalibus, praesertim homini, ad multiplicationem, Gen. 1.9 1.7. Psal. 107. De hac et Gen. 49. Benedixit te benedictionibus caeli desuper, et abyssi cubantis infra. Non nunquam et in certa re, aut certis rebus alicuius hominis, Deus benedicere dicitur. Sic benedixit Dominus domui Aegypti propter Ioseph. Gen. 39. id est, auxit, ditavit et fortunavit eum in omnibus suis rebus. Sic Psal. 131, Benedicam annonae aut victui eius, et pauperes saturabo panibus. Benedixit Deus opera manuum tuarum, Deuter. 1, et Iob. 1. id est, fortunavit. Sic Gen. 49 petit Iac. ut Deus benedicat Iosepho benedictionibus caeli desuper, et abyssi iacentis deorsum. benedictionibus uteri et vulvae: id est, beneficiis variis afficiat. Psal. 21. Praevenisti eum benedictionibus optimis, id est, summis beneficiis. SEXTO, sive ab hac significatione divina, sive quod salutantes, praesertim suos magnates, solent offerre munera, fit, ut benedictio etiam humana beneficia signet ut 1. Sam. 25. dicit Abigail ad Davidem, et cap. 30. David ad Israelitas, Accipite benedictionem: pro, munus. Sic et Gen. 33. Iacob ad Esau ait. Sic et 2. Reg. 5. usurpatur. Sic et Paulus usurpat benedictionem εὐλογίαν pro eleemosyna. Sic idem Apostolus dicit, quod qui seminat in benedictionibus, is et metet in benedictionibus, id est largis beneficiis. In eundem sensum dicit rex Assyrius Iudaeis, Facite mecum benedictionem, id est, praestate mihi hoc beneficium. Sic Proverb. 11. Anima benedictiones impinguabit, id est, benefica. Deut. 29. Benedicere sibi in corde aut anima, dicendo Pax erit mihi, est sibimet blandiri, sibi bona dicere ac polliceri. Benedictionem esse, id est, â Deo benedictum haberi. Zac. 8, Quemadmodum fuistis maledictio inter gentes, ita servabo vos, et eritis benedictio: id est, existimabimini benedicti. Vel omnes sibi invicem similem felicitatem imprecabuntur, nostrum exemplum ac nomen usurpantes. Vel denique vos eritis causa benedictionis ac felicitatis mundi, quia ex Iudaeis est salus. Sic Psal. 21, Posuisti eum benedictiones. Contrariam prorsus significationem habet verbum Maledicere, de quo suo loco. In primo Genes. aliquoties dicitur, Deum benedixisse tum homini, tum et aliis animalibus: quod significat, illum eas efficaces potentesque in suo genere effecisse, tum ad procreationem, tum et ad alia sua opera ac officia. Graeci dicunt benedicere et maledicere aliquem, Latini alicui: Hebraei et cum Accusativo et cum Dativo construunt. Denique Benedicere per antiphrasin significat etiam maledicere, aut execrari. 1. Reg. 21 Iob. 1. 2. Si forte benedixerunt filii mei. Item: Benedic Domino, et morere. Thomas de verbo Benedicere ita 2 Corint. 1. annotat: Nos benedicimus Deum, et Deus benedicit nos, sed aliter et aliter. Nam dicere Dei, est facere. Psal. 33. Dixit, et facta sunt. Unde benedicere Dei est, bonum facere, et bonum infundere. Et sic habet rationem causalitatis ut Gen. 1 et 22, Benedicens benedicam tibi, etc. Benedicere autem nostrum non est causale, sed recognoscitivum, seu expressivum. Unde benedicere nostrum idem est quod bonum recognoscere. Cum ergo gratias agimus Deo, benedicimus illi, id est, recognoscimus eum bonum, datorem omnium bonorum. Tob. 12, Benedicite Deum caeli, etc. Daniel 3. Benedicite omnia opera, etc. Haec ille. Quo vero non tantum vocabuli huius significationes tanto magis memoriae subiiciantur, sed etiam ad rei ipsius noticiam aliquis accessus habeatur, in Tabulam breviter eius significationes diducemus.

-- 51 --

BENEDICERE Dei I
Immediatum. Mediatum, per Sacerdotes legales in veteri Testamento: pro
Futura praedicere
Gratias agere
Beneprecari.
Christum verum sacerdotem II Spiritualium Corporalium
rerum, III Verbis Re
constans. Hominis Erga Deum:
pro, gratias agere, celebrare. Erga hominem alium, pro
Laudare, praedicare. Bene precari. Benefacere. Erga se ipsum, suaque:
ut vias suas, etc.
Erga idolum. Brutorum ac inanimatarum rerum erga Deum,
pro laudare, celebrare.

BENEPLACITUM, aut Beneplacere, seu etiam Bona voluntas, vox plurimi usus, et maximi momenti in Sacris literis: interdum non parum obscuritatis habet, praesertim ob aliarum vocum connexionem. Sunt vero in genere duae huius vocabuli significationes: altera passiva, cum nobis aliquid valde placet, tanquam nobis salutare ac suave, quod per acquiescentiam ac fruitionem denotatur: altera activa, cum beneplacet aliquid cui nos gratis ac sponte favemus, quod voce favoris et gratuitae gratiae exprimi queat. Sed dicam etiam plenius de hisce duobus vocis huius significatis. Significat igitur alias eum animi affectum, quo in aliqua re tanquam eximio bono acquiescimus, eoque ita delectamur, ac in eo toti sumus, et veluti deliciamur, adeo ut nihil ferme amplius aut aliud requiramus aut exoptemus, tanquam si ultimum et summum terminum omnium nostrorum desideriorum aut votorum, atque adeo ipsum summum bonum feliciter consecuti essemus. Quem animi affectum declarat Christus, cum dicit: Regnum caelorum esse simile agro, habenti latentem thesaurum: aut preciosisimae margaritae, quam mercator venditis omnibus suis bonis emit, eaque suavissime fruitur. Talem animi sui acquiescentiam, approbationem, et suavissimam in aliquo obiecto delectationem aut perfruitionem, declarat Deus, cum de Davide pronunciat, se invenisse virum secundum cor suum, id est, qualem cor suum desiderat, aut in quo vere, plene ac solide cor suum acquiescat. Multo vero magis, cum de unigenito filio caelitus clamat: Hic est filius meus delectus, in quo acquiesco, aut mihi bene complacui. Nam et illud dictum de Davide, potissimum de hoc Davide dictum fuit, cuius ille tantum typum gessit. Eadem verba, ac de eodem suo Meschia, dicit Deus Isaiae 42. Ecce servus meus, cui innitar: electus meus, in quo complacuit animae meae. id est, quo unice delectatur anima mea, et in quo singulariter acquiescit. Hic cordis nostri affectus talis ast, ut licet illud eiusmodi obiectum ardentissime amemus, tamen nos in de veluti quoddam ingens bonum ineffabilesque delicias nobis hauriamus, summumque quendam fructum, non illud obiectum a nobis, sed nos ab eo percipiamus. Est igitur haec veluti passiva quaedam significatio, in qua non proprie ac praecipue nos alteri benefacimus: sed nos ab eo bene patimur, aut ingens quoddam commodum felicitatemque percipimus. Haec igitur sit prima Beneplaciti significatio, veluti passiva, quae commodissime Latino verbo aut phrasi, In aliquo acquiescere, delectari eo, aut in aliquo totum esse, exprimitur. Posset autem dici Acquiescentia singularis voluptas, delectatio, oblectatio, delicium animi: sicut de T. Caesare est apud Suetonium, quod sit amor et deliciae generis humani vocatus. Huc referri possunt per se rectissima ac sanctissima, et quae quasi merendi quandam vim habent: ut est passio ac meritum Christi. Sic Deus in omnibus suis consiliis et actionibus, tanquam valde bonis, suum beneplacitum habet. Sic tota divinitas dicitur beneplacito consensisse, habitare in Christo, Coloss. 1. et Deo beneplacuisse, per stultitiam praedicationis salvos facere credentes. Altera Activa, et quasi contraria huic significatio est, cum aliquem, licet indignum, et unde nos nihil boni nobis expectamus, summo favore ac amore, et plusquam paterna benevolentia complectimur, eique ex imo corde bene facimus, aut certe benefacere cupimus, et (quantum omnino nobis possibile est) conamur. Quam animi propensionem aut beneplacitum, ideo activa significatione Beneplacentiam ac benevolentiam voco: quia non nos ex tali obiecto aliquod nostrum magnum commodum percipimus, petimus, aut expectamus: sed nos potius ad illud iuvandum, fovendum, et veluti beandum totos ex imis visceribus offerimus, et veluti offundimus, pronissimosque ac promptissimos exhibemus. In hac significatione, Beneplacitum, proprie favorem et singularem quandam benevolentiam, qualis est patrum aut matrum στοργὴ erga liberos, significat Tali εὐδοκίᾳ aut beneplacito nos miseros peccatores in Christo, aut ob Christum, Deus complectitur, in suo sinu fovet, et exosculatur. Talem sui cordis εὐδοκίαν aut beneplacentiam,

-- 52 --

79/80 vel favorem, etiam Paulus praedicat se erga Israelitas habere, Rom. 10. ob quam in praecedenti capite dicit, se cupere vel anathema fieri pro Israelitis. Sic de spontanea eleemosyna legitur Rom. 15, Consensit Macedonia et Achaia collationem facere. Quin et amor aut studium piorum erga Deum, Beneplacitum vocatur. Phil. 1. Quidam etiam propter beneplacitum Christum praedicant: id est, ob pium studium erga Deum. Duarum igitur istarum contrariarum significationum illustria exempla sunt in beneplacito Dei erga filium suum, et porro erga nos. Filium enim suum unigenitum tali quodam beneplacito complectitur, ut ipse inde quasi ingens quoddam bonum sibi petat et accipiat, utpote ex longe dignissimo et obedientissimo filio, qui solus omnibus praeceptis ac votis Dei longe largissime, ac plane secundum cor ipsius satisfecerit, omnemque voluntatem eius impleverit. Nos vero contra, tali quodam amore et beneplacito complectitur, ut ex quibus tanquam longe indignissimis nihil prorsus ipse fructus aut commodi percipiat, sed tantum nobis sese dedat, plusquam paternis ac maternis visceribus nos foveat, omniaque sua bona aut thesauros summa promptitudine in nos libentissime et liberalissime effundat. Est vero observanda horum duorum beneplacitorum harmonia. Nam ob passivum beneplacitum, quod habet Deus in filio, eiusque absolutissimo sacrificio, obedientia ac merito, et unde sui cordis plenissimam oblectationem deliciasque haurit, porro vicissim se in nos effundit, activo beneplacito seu favore gratuito nos indignissimos, imo et hostes suos gratis sibi adoptans, iustificans, renovans, ac vita aeterna donans. Opponuntur ergo ista duo, sicut acquiescere in aliquo, aut suam αὐταρκείαν vel sufficientiam habere: et contra alicui ex animo favere, eumque toto pectore fovere. Sed tamen ex priori beneplacito posterius proficiscitur. Istae ergo duae significationes sunt propriae ac primariae vocis Beneplaciti, aut bonae voluntatis: tametsi etiam plures specialiores istis subdivisis reperiri queant. Diligentissime autem duo illa hic expendantur et observentur: de quibus forte postea aliquid in voce VOLUNTAS addam. Nunc aliorum quoque de hisce vocabulis sententiam adscribam, ac primum quidem ex novo Testamento haustam, deinde ex veteri, ubi simul etiam ipsae originales voces Graeca et Hebraea explicabuntur: tametsi non ita perspicue hasce duas significationes distinguant ac explicent. Sentit igitur Hieronymus, εὐδοκίαν esse Graecis novam vocem, quam primum LXX excogitarint, ut possent exprimere Hebraeum רצון Razon. vult vero εὐδοκίαν dici, ubi quid non solum placuit, sed et recte placuit. Verum certum est verbum εὐδοκέω apud bonos et veteres autores reperiri pro faveo, quod Budaeus ex Diodoro probat. Illud nihilominus non negarim, quôd postea verbum hoc in multo maiori usu fuerit in hac significatione ob sacras literas Graece versas. Porro Erasmus annotat super posteriorem ad Thessalonicenses, Evangelistas et Apostolos solere hac voce excludere merita ac opera hominum. Sed adscribam quaedam eius loca ex Annotationibus, ad verbum. Inquit ergo super Matth. 3. In quo mihi complacui) ἐν ᾦ εὐδόκησα . Verbum est peculate divinis literis, quo propensum animum ac praecipuum quendam affectum significant. Perinde sonat quasi dicas, In quo bonam de me ipso habeo opinionem, et (ut ita loquar) ipse mihi placeo, sive in quo mihi complacitum est. Augustinus sermone 63 legit, In quo bene sensi: sequutus Cyprianum suum, qui itidem legit libro adversus Iudaeos decimo, cap 14. Uterque secutus videtur Tertullianum, qui libro contra Praxean legit, In quem bene sensi. et hic sequutus est, ut opinor, Irenaeum, qui frequenter hoc modo loquitur. nam εὐδοκεῖν id Graecis sonat, unde illis εὐδόκημοι dicuntur celebres, et de quibus magnifica est opinio. Idem in 11 Matth. Et placitum fuit) ἐγένετο εὐδοκία id est, fuit bona voluntas, sive beneplacitum. Hoc peculari verbo sacrae literae significant favorem ac benevolentiam numinis, non tributam nostris meritis, sed ab ipsius gratuita bonitate profectam. Rursus illud, Reficiam cor, id est ἀναπαύσω , id est, refocillabo, sive recreabo. Nec enim ad cibum est referendum, sed ad remedium lassitudinis: cum ab hoc verbo deductum sit nomen, quod mox vertit requiem, ἀνάπαυσιν , quod in Psalmis vertit refectionem: Super aquas refectionis, ἀναπαύσεως . Et super Lucam cap. 10. Quoniam sic placuit ante te, ὅτι οὕτως ἐγένετο εὐδοκία ἔμπροσθέν σου : id est, quia sic fuit bona voluntas coram te. sic enim vertit Hieronymus. Eadem vox est, qua usi sunt angeli nunciantes pacem in terris in hominibus bonam voluntatem: qua significatur gratuita benevolentia favorque numinis erga mortales.

Et in Epistol. ad Rom. cap. 10. Voluntas quidem cordis) ἡ μὲν εὐδοκία , quod significat, aliquid animo gratum et acceptum. Aurelius Augustinus explicans carptim aliquot huius Epistolae quaestiones, legit pro εὐδοκία , bona voluntas, quemadmodum hic interpres verterat in Luca. Graecae voci ad Hebraeam effictae, nihil habet sermo Romanus quod proprie respondeat. Nam nemo laturus sit, opinor, si quis dicat, Delicium cordis mei. Sonat autem propensam benevolentiam, ac favorem gratuitum, quem quis gerit erga alterum, qualis est Dei erga nos. Hactenus Erasmus. Nunc et alterius cuiusdam duo tantum loca non incommoda adiungam, In quo acquiesco, Ἐν ᾧ εὐδόκησα . Vulg. In quo mihi complacui. Erasm. In quo mihi bene complacitum est. In hoc verbo explicando, quam varie multi se torserint, tum ex doctissimis Budaei commentariis, tum ex Erasmi annotationibus intelligi potest. Ego paucis dicam quod sentio. Δοκεῖν , idem valet quod sentire et existimare: a quo deductum est εὐδοκεῖν , quod interdum casum habet adiunctum, atque idem valet quod approbare. Iam vero, quia quae approbamus, illis quoque favemus: inde factum, ut etiam significet, bene erga aliquem esse affectum. Rursus quia propensio ista animi ex eo nascitur, quod res aliqua plane nobis satisfecit (necesse enim est, ut iudicium praeeat animi assensioni) idcirco idem quoque valet quod conquiescere, sive acquiescere in re quapiam: id est, ἀναπαύεσθαι καὶ ἀρέσκεσθαι . sicut hoc loco accipitur. Significat enim pater, Christum eum unum esse, quem cum intuetur, omnem in nos indignationem conceptam deponat. Itaque unus est μεσίτης et pacificator Christus: quod optime intelligi potest, si locus iste comparetur cum Exod. 28, ubi summus sacerdos iubetur apparere in conspectu Domini, laminam praeferens in vertice, in qua sculptum esset SANCTUS DOMINI, ut (inquit) Dominus placetur ipsis. Nam fuisse summum illum pontificem, Christi aeterni nostri pontificis typum, in Epistola ad Hebraeos copiose declaratur. Recte igitur dicit Christus Iohan. 15, Sine me non potestis venire ad patrem. Caeterum a verbo εὐδοκεῖν , oritur verbale εὐδοκία , frequenter in novo Testamento repetitum: cuius significationes ad them a sunt exigendae, atque ad id de quo agitur accommodandae. Idem alibi: significat autem εὐδοκία , idipsum quod Hebraei Razon רצון , Latini benevolentiam, id est, propensam animi voluntatem vocant: diciturve tum de gratuito et infinito illo Dei amore in electos, quos ipse prior ante tempora aeterna in filio dilexit, ut Ephes. 1 pro quo vetus interpres solet beneplacitum dicere: tum vero de mutua hominum inter se amicitia, qua fit ut alii aliorum commodis studeant, ut Rom. 10. atque adeo de ea charitate, qua homines ipsum Deum diligunt, ut Philip. 1. quam postremam

-- 53 --

81/82 notionem Erasmus videtur non animadvertisse. Sed idem recte eos reprehendit, qui putarunt hic agi de hominum εὐδοκία , cum potius gratulentur angeli hominibus gratuitam Dei cum ipsis reconciliationem. Recte igitur Chrysostomus ad Colos. εὐδοκίαν interpretatur καταλλαγὴν : quamvis haec ab illa differat, ut consequens a causa. Non male etiam Theophylactus ἐπανάπαυσιν : modo intelligamus, Deum non in ipsis hominibus, sed in uno filio acquiescere, in quo scilicet dilectos suos ἐχαρίτωσεν , hoc est, gratis dilexit. Hic videtur tantum illa posterior seu activa significatio nonnihil declarari, tametsi et altera illa acquiescentiae breviter obscureque attingatur. In praedicto vero loco Lucae, In hominibus bona voluntas: non incommode possis intelligere hominum propensam voluntatem, quam angeli eis in agnoscendo et accipiendo hoc tanto bono imprecantur, et divinitus dandam esse praedicunt. Primum enim indicatur, Dei gloriam restitui per illam filii incarnationem. Deinde, hominibus pacem a Deo contingere, postremo vicissim ipsorum bona voluntas seu fides, erga tantum thesaurum divinitus oblatum requiritur, aut etiam hominum acquiescentia in eo ac fruitio denunciatur. Iam audiamus explicationem cuiusdam Hebraeae linguae probe gnari, ex veteri Testamento sumptam, quae quidem erit magis exemplorum citatio, quam ipsarum significationum accurata aut illustris tractatio. Facient tamen ista ipsa exempla plurimum cum ad declarationem, tum et ad confirmationem veritatis eorum quae supra disservi. Sunt igitur apud Hebraeos duo potissimum verba, חפץ Caphaz, et רצה Raza, quibus istud beneplacitum significari videtur. Prius adscribam notationem de priori, postea de altero. Caphaz igitur proprie significat Placuit, beneplacuit, complacitum est. At quia haec verba Latina constructionem Hebraei verbi non recipiunt, illa vero dativum praeponunt: ideo si construitur cum accusativo, mediante articulo לש את , vel sine eo, necesse est vertere verbo Volo, importans simul adfectionem, adfectationem, acceptationem. Isaiae 55, Sic erit verbum meum quod egredietur ex ore meo, non revertetur ad me vacuum, sed perficiet quod volo, Caphazti. 1. Reg. 13, Et faciebat de extremis populi sacerdotes excelsorum, quoscunque Caphaz volebat. Psalm 51, Ecce veritatem Caphazta voluisti, quae est in absconditis. Et mox iterum: Quoniam non Caphazta desideras aut vis sacrificium, alio qui darem. Et iterum, Tunc voles sacrificium iustitiae. Psalm 15, Quodcunque voluit fecit. Esaiae 1, Sanguinem arietum, boum et hircorum non voluisti. Oseae 6. Pietatem volui, et non sacrificium. Psal. 40, Sacrificium et oblationem non voluisti. Similiter quando construitur cum infinitivo, Deut. 25 Et si non voluerit accipere in uxorem cognatam suam. Iud. 13. Si voluisset Deus occidere nos, non accepisset de manu nostra sacrificium. Iob 9. Si voluerit rixari cum eo. Isaiae 53. Et Iehova voluit conterere eum. Item si absolute ponitur, Iob. 33. Loquere, quia volo iustitiam tuam. Ibi accusativus referendus est ad prius verbum, scilicet Loquere. Iob. 4 Velis furores irae tuae, et vide omnem superbiam, et humilia eam. Oratio est ecliptica, Velis: scilicet accendere. Et mox iterum, Volet caudam suam in modum cedri: id est. Si voluerit, caudam suam in modum cedri extendet. Cantic 2, Ne excitetis adamatam, donec ipsa voluerit. Sed quando cum ablativo construitur mediante praepositione Beth, tum Latina constructio fert, imo etiam exigit, ut exponatur per Beneplacitum habuit, complacuit. Et in hac constructione non multum differt a verbo רצה Raza, cum Beth constructo. quod bonam voluntatem habere significat. siquidem Beneplacitum habere; et Bonam voluntatem habere, propemodum idem significant. Ideo etiam Graeci utrunque verbo εὐδοκεῖν reddiderunt. Sed videamus iam exempla. Genes. 34. Nec cunctatus est iuvenis facere remissam, quia beneplacitum habebat in filia Iacob. Num. 14. Si beneplacitum habuerit in nobis Iehova, introducet nos in terram istam. Paulus hanc phrasin imitatus 1. Cor. 10. Sed non in pluribus eorum beneplacitum habuit Deus: verbo Graeco εὐδόκησεν reddidit. Deut. 21. Si vero non habet beneplacitum in ea, dimittet eam pro arbitrio eius. 1. Sam. 18. Loquimini ad David clam dicentes, Ecce beneplacitum habet in te rex. Psal. 109, Non habuit beneplacitum in benedictione. Psalm. 147, Non in robore equi beneplacitum habebit. Isaiae. 13, Et in auro non habebunt beneplacitum. Et cap. 62, Quia beneplacitum habuit Iehova in te. Idem quoque valet vox patris, repetita Matth 3. et 17, e caelo super filio: Hic est filius meus dilectus, in quo mihi complacitum est. Ezech. 9, Non habeo beneplacitum in morte morientis, ait Dominus Iehova: sed convertimini, et vivetis. Participium praesens Caphez חפץ . 1. Reg. 21, Da mihi vineam tuam pro argento: aut si non vis tu, dabo tibi vineam pro ea. Psal. 5, Quoniam non Deus volens iniquitatem tu es. Isaiae 42, Iehova est volens propter iustitiam suam. Mich. 7, Volens misericordiam ipse. Et pluraliter חפצים Cephezim: Nehem. 1, Qui volunt timere nomen tuum Malach. 3, Et angelus foederis, quem vos vultis, ecce ille venit. In statu regiminis Capheze חפצה . Psalm 35 Ovabunt; et laeti erunt, volentes iustitiam meam Psal. 40, Agantur retrorsum, et ignominia afficiantur, volentes malum meum. Et in genere feminino חפצא Capheza: 1. Par. 28. Et tu Salomo fili cognosce Deum patris tui, et cole eum corde perfecto; et anima volente, seu prona ac prompta, vel etiam desiderante. Inde nomen חפץ Cephez placitum, beneplacitum, conplacentia. 1 Sam. 15, Et dixit Samuel, An beneplacitum ipsi Iehova in holocaustis? Et capit. 18, Non est beneplacitum regi in dote. Iob 22, An beneplacitum omnipotenti, si te iustifices? Ecclesiast. 12; Non est mihi in eis beneplacitum: id est, non delector eis. Et mox iterum: Quaesivit Ecclesiastes, ut inveniret verba beneplaciti. Isa. 54. Et omnes limites tui in lapides beneplaciti: id est, desiderabiles. Malach. 3, Vos eritis terra beneplaciti. Usurpatur tamen in aliquibus locis non pro ipso affectu tantum, verum etiam pro intento seu proposito, seu actione et negotio aliquo, quod cui placet ut perficiatur. Ecclesiast. 3. Unicuique beneplacito suum est tempus, et tempus unicuique beneplacito. Cap. 5. Si calumniam pauperis, et rapinam iudicii et iustitiae videris in provincia, ne mireris super beneplacito aut instituto illo. Cap. 8, Habet enim omne beneplacitum suum tempus et modum. 2. Sam. 23. Ideo tota salus mea et omne institutum, ut nihil adeo germinet. Iob. 31, Si prohibui a beneplacito pauperes: .i. a suo voto, aut re expetita. In statu regiminis nihil mutat. Proverb. 31, Et facit beneplacitum manuum suarum. 1. Reg. 5, Ego faciam omne beneplacitum tuum. 1. Reg. 10, Rex Salomon dabat reginae omne beneplacitum illius, quicquid postulabat. Psal. 1, Et in lege Iehova beneplacitum eius. Psal. 16, Et in gloriosis omne beneplacitum meum. Psal. 107, Ducet eos ad portum beplaciti eorum: id est, quo summis votis desiderabant pervenire. Isaiae 44. Ipse (dicit de Cyro) pastor meus est, et perficiet omne beneplacitum meum. Et pluraliter חפצים Chephezim, Prov. 8. Melior est sapientia quam margaritae; et omnia beneplacita non possunt aequiparari cum ea.

In statu affixorum: Psalm. 111. Magna sunt facta ipsius Iehova, exquisita pro omnibus beneplacitis ipsorum. Hactenus de priori verbo: nunc de altero, nempe de רצה Raza dicamus. Significat igitur רצה Raza

-- 54 --

83/84 accurrere animo: hoc est, favore et benevolentia prosequi, prono et prompto animo esse, accurrere animo et affectu, bonam habere voluntatem erga aliquem. Et quia varie construitur, ideo uno verbo Latino eius significatio exprimi non potest.

PRIMO, quando cum accusativo sive nominis sive pronominis construitur, tum licebit vertere Acceptare, approbare, amore, benevolentia et prona voluntate prosequi. Levit. 26, Tunc acceptabit terra sabbata sua: id est, suaviter eis fruetur. Et iterum: Et tunc acceptabunt seu approbabunt iniquitatem suam: id est, poenam pro iniquitate accipient, eaque male fruentur. Et simili phrasi est usus Iesaias Cap. 40. 2. Paralip. 36. Donec acceptaret terra sabbatha tua. Psal. 102, Quoniam acceptaverunt servi lapides eius. Proverb. 3. Et sicut pater filium benevolentia prosequetur. Ecclesiast. 9, Quia antea approbavit Deus facta tua. Ezech. 20. In odore fragrantiae acceptabo vos. Malach. 1, An acceptabo eam de manu vestra? 1. [Chr.] 29. Et scio Deus meus, quod tu es probator cordis, et rectos acceptas. Psal. 51 Quoniam non cupis sacrificium, statim enim darem, et holocausta non acceptas. Psalm. 85. Acceptas Iehova terram tuam, reducis captivitatem Iocob: id est, benevolentia et favore prosequeris. Psalm. 119, Voluntaria oris mei accepta, obsecro. Malach. 1, Et oblationem non acceptabo de manibus vestris. Et cum affixis pronominibus: Genes. 33, Et receptasti me. 2. Sam. 24, Deus tuus acceptet te. 2. Paral. 10. Si eris in bonum populo huic, et acceptaveris eum, et loquutus fueris ad eos verba bona Iob 33, Orabit ad Deum, et acceptabit eum. Psalm. 44, Quia acceptasti eos. Ezech. vigesimo, Ibi acceptabo eos.

SECUNDO, si cum ablativo construitur, mediante praepositione Beth, tum commode vertes, Bonam voluntatem habuit. Et non multum differt significatione, et eiusdem est constructionis cum verbo חפץ Caphez. complacitum habuit. Differentiam autem illorum videbis in verbo חפץ Caphez. 1. Paral. 28. In domo Iehuda est domus patris mei, et inter filios patris mei in me bonam voluntatem habuit, ut constitueret me regem super omnem Israel. 1. Paral. 29, Propter habere me bonam voluntatem in domo Dei mei (id est, quia toto pectore isti aedificio faveo, promotumque cupio) est mihi thesaurus auri et argenti. Psalm. 147, Non in tibiis viri bonam voluntatem habebit. Isa, 42. Electus meus, in quo bonam voluntatem habuit anima mea. Mich. 6, An bonam voluntatem habebit in millibus hircorum? Hagg. 1. Et aedificabunt domum, et bonam voluntatem habebo in ea. TERTIO, semel construitur cum עם . im: Psalm. 50, Quando videbas furem, currebas cum eo, scilicet animo: id est, consentiebas seu colludebas cum eo.

QUARTO, aliquoties absolute ponitur, et licebit vertere Acceptum, gratum, approbatum esse. Deuter. 33. Et opus manuum eius sit acceptum. Iob 14. Acceptus erit velut mercenarii dies eius. Psalm. 40. Sis bona voluntate Iehova, ut eripias me. Psalm. 49. Haec est via stulticiae eorum, attamen posteri ipsorum ore suo approbant. Participium praesens רוצה Roze: Psalm. 147, Acceptat Iehova timentes eum. Psalm. 149. Quoniam bonam voluntatem habet Iehova in populo suo. Participium praeteritum רצוי Rezui: Deuteronomii trigesimo tertio, Aser erit acceptus fratribus suis. Esther [10] Et erat acceptus multitudini fratrum suorum. In voce passiva נרצה Nirza, acceptum seu acceptabile factum est, bonae voluntatis factum est. Levit. Et fiet acceptum ei, id est, pro eo. Et cap. 7 In die tertio non acceptabitur qui offert illud. Et cap. 19, Et si comedendo comedetur in die tertia, execrabile est, non acceptabitur: id est, non erit acceptum, seu acceptabile. Cap. 22 Pro voto non acceptabile erit. Isaiae 40, Accepta est iniquitas: id est poena iniquitatis qua animi poenitentia ducti, agnitione iniquitatis afficiuntur, ea approbatur, accepta et grata est, et habent in poena poenitentiae bonam voluntatem. Simili phrasi legitur in voce activa Levit. 26, ex quo loco propheta eam desumpsit. In secunda coniugatione רצה Riza: Iob. 20, Filii eius quaerent bonam voluntatem pauperum, et manus. eius reddent laborem ipsorum. In tertia coniugatione הירצא Hirza, Levit. 26. Tunc quiescet terra, et acceptabit sabbatha sua. In quarta coniugatione התרצה Hitraza, et construitur cum praepositione אל El. 1. Sam. 29, In quo acceptum faciet se apud dominum. suum. Inde nomina רצון Razon, gratia, acceptatio, bona voluntas benevolentia, favor, propensus animus, quem quis habet erga alium: Graece εὐδοκία . Exod. 28, Et erit super fronte eius iugiter ad acceptationem illis coram Iehova: id est, ut propter illum typicum sacerdotem, aut sanctum Iehova, in suum verum sanctum seu Meschiam respiciens, illis faveat. Levitic. 19. Et sacrificabitis sacrificium retributionum ipsi Iehovae, ad acceptationem vestri offeretis. Et cap 22. In quocunque est macula, illud non offeretis, quoniam non ad acceptationem erit vobis: id est, Deus per tale insyncerum sacrificium non placabitur vobis, nec cedet id vobis in gratiam. Proverb. 10. Labia iusti agnoscunt bonam voluntatem, sed os improborum perversa. 2. Para. 15, Et cum omni bona voluntate quaesivit eum. Esdrae 10. Facite confessionem ipsi Iehova, Deo patrum vestrorum, et facite bonam voluntatem eius. Esther 1, Ut facerent iuxta bonam voluntatem viri et viri: id est, uniuscuiusque. Psalm. 5, In modum scuti bona voluntate coronabis cum. Psalm. 40, Facere bonam voluntatem tuam Deus meus cupivi. pro quo autor epistolae ad Hebraeos θέλημα vertit. Proverb. 8, Et hauriet bonam voluntatem a Iehova. Isaiae 61, Ad praedicandum annum acceptationis: id est, acceptabilem, seu bonae voluntatis. pro quo Lucas vertit δεκτὸν . Item cap. 49, In tempore acceptationis exaudivite. Paulus 2. Corin. 6, citans hunc Isaiae locum, vertit Graece χάριν . Aliâs in novo Testamento communiter nomive εὐδοκία versum est: ut Luc. 2, Gloria in excelsis Deo, pax in terra, hominibus bona voluntas. Matth. 11, Certe pater sic fuit εὐδοκία bona voluntas apud te, etc. Legitur etiam de re animo accepta et grata: Deut 33, Naphthali satur bona voluntate, et plenus benedictione Iehova loquitur enim de donis et bonis, quae Deus in illum bona sua voluntate contulit. Malach 2, Non amplius respicere ad oblationem, neque accipere bonam voluntatem de manu vestra: id est, munus bona voluntate vestra oblatum. Porro Iacob patriarcha ex indignatione animi in malam partem accepit, Gen. 49, Quoniam in ira sua occiderunt virum, et in voluntate sua extirparunt bovem: in ihrem mutwillen /ex libitu ac libidine sua, non ex iusta causa, aut iure. Quoniam vero coepimus dicere de beneplacito aut bona voluntate. et versores saepe eadem Hebraea vocabula aliquoties etiam per simplex Volo et voluntas verterunt: ideo explicemus hic etiam ipsum Voluntatis vocabulum. Forte enim coniunctio harum vocum aliquid lucis utrique afferet. VOLO igitur interdum accipitur pro cupio. Mar. 10. Magister, volumus ut quod petierimus facias nobis: id est, cupimus, ac petimus. Sic Iohan. 8, Cupiditates eius vultis facere. Iohan. 12. Domine volumus Iesum videre: id est, desideramus. Heb. 12, Postea volens haereditare benedictionem. Aliquando videtur significare non tantum desiderium rei, sed etiam ipsum desideratum effectum. Iohann. 6, voluerunt eum accipere in navim: ut Erasmus et Vulgata habet,

-- 55 --

85/86 Atque ex Matthaei 14, et Marc. 6, omnino apparet, eum esse ingressum navim, et sedata tempestate ab iis adoratum, qui una vehebantur. Ergo illa interpretatio non videtur convenire, quae scilicet videtur innuere, ipsos quidem paratos fuisse illum excipere, sed navim statim appulisse: quod non convenit cum aliorum Evangelistarum narratione. Puto igitur, verbum Voluerunt opponi illi quod ante dixerat, eos fuisse perterritos. Ex quo scilicet intelligitur, ipsos fuisse eum aversatos. Nunc igitur agnita eius voce, et mutatis animis, eum quem fugiebant, cupide accipiunt in navim. Nam τὸ θέλειν velle, saepe aliquid amplius significat, quam velle solum aut nudum: sicut in generalibus Regulis traditur, Verba affectuum, et omnino motuum animi, aliquando etiam consequentes affectus simul complecti. Velle, videtur etiam significare idem quod Probare. Psal. 5, Quoniam Deus non volens iniquitatem tu es: id est, non desiderans: ut sane in Hebraeo est Caphez. Voluntas aliquando ipsam sententiam, quam quis vult, significat. Hebr. 10, Ecce Deus adsum ut faciam voluntatem tuam: id est, tuum mandatum aut praescriptum. Sic Isaiae 23, Voluntas Domini per manum eius dirigetur: id est, institutum et propositum. sicut supra ostensum est, Beneplacitum aliquando hanc vim habere. Sic in precatione Dominica petimus, ut fiat voluntas patris in terra, sicut in caelo: id est, ea omnia, res aut facta, quae Deus vult ac praecipit. Hoc modo saepisime accipitur: sicut etiam cum Christus dicit, eam esse voluntatem patris, ut omnes sibi ab eo traditos servet: et cum petit, ut non sua, sed patris voluntas fiat: Sic etiam, cum dicitur facere voluntatem patris. Aliquid esse voluntatem Dei, significat ei placere. Proverb. 11, Lapis perfectus voluntas Dei: pro, placet Deo pondus iustum. Terminus voluntatis, id est, meta desiderata. Psal. 107, Laetantur quod deduxeris eos ad terminum voluntatis eorum. Voluntaria sacrificia, et similes locutiones, veniunt a Nadab themate: de quo vide in SPONTANEUS. Iohannes primo capite, definit eos esse filios Dei, qui Christum recipiunt: eos vero ait nasci non ex sanguinibus, nec ex voluntate carnis, nec ex voluntate viri. Iudaei enim putabant, filios Dei eos esse, qui vel ex sanguine aut semine Abraam essent propagati, vel qui suo studio ex naturae bonitate sese pietati dedidissent: praesertim autem, si quid heroici ac praestantis animi et ingenii eis inesset, qui pleno impetu ad voluntatem ferrentur. Illos enim illo suo laudabili studio ac impetu ita paulatim in bonis honestisque actionibus, et in ipsa iustitia ac meritis coram Deo proficere, ut tandem omnibus virtutibus ornati, citra ullum dubium filii Dei, iusti ac vita aeterna digni censerentur. Verum Iohannes illas opiniones aut somnia adipiscendae virtutis ac iustitiae reiicit, et docet omnes oportere renasci, adeo esse malam eorum naturam: idque ex Deo, ac per receptionem Christi. Sicut et postea Iohan. 3. Christus contra Nicodemum de eadem re disserit, totam priorem nativitatem reiiciens ac damnans. 2. Tim. 2. dicuntur homines teneri a satana captivi ad eius voluntatem: id est, ut praestent ac perpetrent ea quae ipse vult, et ad quae illa sua mancipia pro libitu libidineque sua impellit. Petrus primae, cap. 4, dicit Christianos ante conversionem fecisse voluntatem gentium: id est, secundum voluntatem pravam ac turpem, seu secundum libidinem eorum victitasse, aut more gentilium vitam egisse.

BENIGNITAS, et Beneficentia, exponentur in voce Misericordiae.

BESTIA, ut Augustinus super Gen. ad literam sentit, significat omnes feras sylvestres: sicut saepe legitur Bestias agri. Civitas facta est habitaculum bestiae, Soph. 2. Plerunque tamen grandiores et crudeliores serae hoc nomine, sicut et apud Latinos, significantur. Genes. 37, Bestia mala devoravit filium meum. Prov. 30, Leo est fortissimus bestiarum. Hinc atrox illud supplicium, quo rei obiiciebantur bestiis: id est, pardis, pantheris leonibus, ursis. Ad quem morem alludit Paulus 1. Corinth. 15, cum dicit se Ephesi cum bestiis depugnasse: volens indicare, se in extremum discrimen venisse. nisi velis per metaphoram intelligere, cum bestialibus hominibus. Per metaphoram porro significantur gentes impiae, ferae, truces, aliquando etiam specialiter tyranni: ut Psal. 74, Ne tradas bestiis animas tuorum. Sic et Psal. 79. Hinc Paulus Cretenses vocat malas bestias. In Apocalypsi, bestia gestans meretricem, ipsum imperium Romanum est, aut etiam una et Antichristus: sicut et Dan. 7. quarta bestia. Hilarius super Psal. 74 et 118. hanc vocem exponit inquiens: Bestia quippe est daemon, bestia illius perfidiae imitator homo. Bestia tandem is est, qui cum multa pollicitus sit Deo, fregit fidem. Aretas Caesarien. super Apocal. Deus enim dedit in corda eorum, ut dent regnum suum bestiae, etc. Varia est bestiae significatio. nam alicubi quidem Antichristus hac appellatione designatur: alias vero ipse satanas. Quare Antichristi bestiam vide supra in ANTICHRISTO. Variae bestiae in Scripturis, variis translationibus et collationibus serviunt: de quibus suo loco in Alphabetica hac serie dicitur. Bestia, pro Romano imperio, per papam instaurato, Apocal. 12 et 13: Datum est illi bestiae bellum facere cum sanctis, et vincere eos. Item 16 et 17: Hi (reges Romani imperii) cum agno pugnabunt, et agnus vincet eos, etc. Apoc. 19, Vidi bestiam, et reges terrae, et exercitus eorum congregatos, ad faciendum praelium cum illo qui sedebat in equo albo. Apoc. 14. Adorantes bestiam, eiusque imaginem, et suscipientes characterem bestiae, sunt ii qui magnum aut parva INTERIM, instaurante bestiae regnum suum Antichristo, ope Monarchae victoris acceperant.

BIBERE, notae significationis vox est: sed praeter propriam, plures habet figuratas. Primum, per metaphoram ad spiritualium beneficiorum perceptionem translata, significat idem quod frui. ut Christus dicit Iohan. 6, Omnes victuros oportere bibere eius sanguinem: id est, frui beneficiis sanguine ipsius partis. Et prius Ioh. 4, pollicitus erat Samaritanae aquam, de qua si quis biberet, non esset sititurus unquam. Et septimo capite, invitat omnes sitientes, ut veniant ac bibant. Sic Esaiae 55, invitat Deus omnes sitientes, ad fruendum aqua spirituali. Eodem modo et Esaiae 65. dicit Dominus: Servi mei comedent, et vos esurietis: servi mei bibent, et vos sitietis. Sic Prover. 5 et 9. 1. Corinth. 10, Bibere spiritualem potum. De hoc significato vide supra in AQUA. Deinde, per quandam catachresin rapere significat: ut Iob 5, Bibent sitientes divitias eius. Esaiae 37. Ego fodi, et bibi aquam: id est, quae oppugnavi, ea diripui. Tertio, valet aliquando idem quod percipere aut discere, sicut et Latini sua metaphora Imbibere utuntur: ut Iob 15, Bibere iniquitatem. Et 34, Bibere subsannationem: id est, discere aut assuefieri ad scelera et derisionem hominum. Sic et Prov. 9, bibere pro discere accipitur. Apoc. 18, De vino irae fornicationis eius biberunt omnes gentes: id est, didicerunt ab ea idololatriam, contaminarunt se ea. Quarto bibere saepe significat pati, quae Proverbialis loquutio etiam Ethnicis fuit usitata: ut ostendit Erasmus Chiliade 1. Cent. 8. Prov. 81. Undecunque demum sit haec forma loquutionis desumpta, sive a bibendi certaminibus, ubi coguntur convivae ebibere certas mensuras, non sine fastidio, ac etiam corporis valetudinisque laesione: five ab iis qui metuunt venena: sive denique, quod sicut patresfam. soliti sunt olim singulis suum dimensum cibi ac potus distribuere, sic et Deus non tantum beneficia, sed et

-- 56 --

87/88 poenas dispertiatur pro merito, in genere humano. sicut et Demosthenes pro Corona percommode dicit, Omnes tunc gentes variis calamitatibus afflictas esse: sic et Athenienses coactos esse suum ἐπιβάλλον μέρος , suam portionem aut dimensum cladium accipere. Huius porro significationis sunt innumera exempla. Ieremias integrum typum rei habet cap. 25. nam ille ibi iubetur circum ferre calicem poenarum, et omnibus regibus ac gentibus propinare. Sic Ierem. 49. Ecce quibus non erat iudicium, ut biberent calicem, bibentes bibent, et tu quasi innocens relinqueris. Non eris innocens, sed bibendo bibes: id est, vehementissime castigaberis, quandoquidem etiam meus populus castigatur, qui non perinde dignus fuit plagis. Cui non erat iudicium: id est, collatione tui non fuit admodum reus. Sic et in novo Testamento dicit Dominus ad filios Zebedaei: Potestis ne bibere poculum, quod bibam ego? id est, perferre crucem ac cruciatus. Matth. 20. Item Matth. 26, Transeat a me calix iste, ne bibam eum. Iohan. 18, Calicem quem mihi dedit pater, non bibam eum? Ebibere feces, significat longe gravissimas calamitates perpeti. Verum de hac significatione aliquid etiam postea in voce CALICIS, aut POCULI, Fecum et Ebrietatis, dicetur. De torrente in via bibere, Psal. 110, etiam crucem perpeti significat. Hoc enim peregrinantium, et carentium commodis huius vitae est, seu incommode victitantium: qui saepe qualicunque potu ac victu contenti esse coguntur. Aliqui intelligunt sedulitatem Christi in praestanda patri obedientia, et peragendo eius opere denotari: et esse allusionem ad morem militum, festinantium in caedem hostium, quos ita avide persequuntur, ut licet esuriant, sitiant ac defatigati sint, tamen non divertant ad locum, ubi se commode reficiant, sed obiter in via hauriant ex aliquo torrente aut sordida lacuna, unde sese reficiant. Bibere urinam. 2. Reg 18, et Esaiae 36, significat summa mala egestatis et famis perpeti: ubi saepe destituti necessariis, sordidissima quaeque praesiti ac fame ingerunt. Sanguinem hostium bibere, est plenam victoriam ultionemve de hostibus consequi. Num. 23, id Bileam de Israelitis prophetizat, quod sint sanguinem hostium suorum bibituri.

BLASPHEMIA, Graecum, a βλάπτειν τὴν φημὴν , a laedenda fama dictum, non quodvis genus maledicti aut convicii, praesertim in Sacris significat: sed proprie, id quod contra Deum, aut eius religionem dicitur: tametsi non raro etiam de obtrectatione in proximum apud prophanos reperiatur. De quo crimine Lex Levitic. 24 fertur, et exemplum etiam blasphematoris lapidati proponitur. Sic porro vox haec accipitur Esaiae 36. 37. 2. Reg. 19. Sic Esaiae 5 eloquium Dei blasphemari dicitur. Sic Matth. 9 et Marc. 9, cogitant Iudaei blasphemare Christum, cum offert cuidam remissionem peccatorum, quia ea ratione sibi divinam autoritatem tribuebat. Act. 26 dicit Paulus, se Christianos persequendo, multos compulisse blasphemare Deum: sic eorum abnegationes vocans. Aliquando tamen Blasphemia etiam maledictum contra veros doctores dicitur: ut Rom. 3. 1. Corinth. 4. quia etiam talia maledicta simpliciter in Dei contumeliam vergunt. Inter blasphemias autem distinguit Christus Mar. 3. et dicit, omnes alias esse expiabiles, aut remissibiles, praeter eam quae fiat in Spiritum S. quae est (ut plerique intelligunt) agnitam veritatem sponte ac pertinaciter vituperare, sive reclamare, aut agnitos errores tueri. Dicitur autem Blasphemia in spiritu quia eius personae est proprium doctrinam propagare, et ducere in omnem veritatem: quare obloquens veritati, Spiritui S. maledicit. Paulus dicit 1. Timoth. 1, se fuisse blasphemum in Christum et Ecclesiam: sed condonatum sibi id crimen, qui insciens fecerit. Sunt vero varii blasphemandi modi. nam etiam tacita pravi animi cogitatione Deus blasphematur, ut Psal. 10 inquit: Quare impius blasphemat Deum, dum dicit in corde suo, Non requires?

BONUM, in Sacris literis varie accipitur: alias de increato, alias de creato, eoque morali, utili aut suavi. Sunt et aliae huius vocis significationes, de quibus omnibus suo ordine dicemus. PRIMUM, saepissime Deus dicitur Bonus טוב vel תפיד benignus: de posteriore voce in vocabulo MISERICORDIAE dicam. Cum autem Dei bonitas celebratur, tum potissimum ea ipsius virtus praedicatur, qua erga suas creaturas est bonus aut beneficus: tametsi ipse totus, et omnes eius virtutes, ipsissima bonitas sunt. Cum autem Deus sit et perfectissime bonus, et omnis bonitatis in tota rerum natura unicus fons, ut et Plato pronunciat in suis definitionibus: alia autem omnium creaturarum bona non tantum finita et imperfecta, ac aliunde provenientia, sed etiam plurimis malis, praesertim post hominis lapsum contaminata sint, merito a Christo solus Deus bonus esse dicitur Matth. 7 et 19, ac Luc. 18. Tametsi in hisce locis, Deus in genere, nomine omnium suarum virtutum ac iustitiae laudari videatur. Hoc omne bonum suum Deus aliquo modo ostendit Mosi, Exod. 33 et 34. Caeterum ubi proprie, relative, et quoad nos praedicatur esse bonus, innumera plane sunt loca: ut Psalm. 73, Bonus est Deus Israeli, iis qui mundo sunt corde. et Psal. 118, Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam in seculum misericordia eius. Thren. 3, Bonus est Dominus sperantibus in eo Rom. 11, Erga te vero bonitatem, si permanseris in bonitate: id est, si perrexeris fide frui misericordia ac beneficentia Dei. SECUNDO, de bono creato dicitur. Genes. 1, quod Deus viderit omnia quae secerat, et erant valde bona: unumquodque nimirum habens bonitatem sui generis. Hominis enim et angelorum bonum, est morale bonum proprie, aliarum vero creaturarum tantum naturale. TERTIO, de bono morali proprie dicitur, quod est essentialis integritas imaginis Dei: id est, intellectus et voluntatis, et conformitas omnium qualitatum aut virtutum, cogitationum, conatuum, et actionum sive internarum, sive etiam externarum, cum norma bonitatis divinae, et Decalogo. Talis creata bonitas, licet non amplius in sua prima integritate existat, sed in piis aliquo modo instauretur per Spiritum S. et renascentiam, celebratur suo loco et ordine in Sacris literis: ut Vir bonus. 2. Sam. 18. 1. Reg. 1. Psal. 25, Benefac Domine bonis. Bonus thesaurus, bona arbor, Matth. 12 Sic in Proverbiis saepe boni praedicantur, eisque praemia promittuntur: ut 12. 13. 14. Matth. 22. Sic Act. 11. Barnabas dicitur vir bonus. 1. Cor. 15, Boni mores, et toties bona opera. Sicut vero supra dixi de Deo, quod, cum in eo celebratur bonitas, tum potissimum laudetur illa eius benefica et paterna erga nos voluntas: (nam ea nos maxime indigemus, et plus cum ea quam cum aliis eius virtutibus aut bonitatibus commercii habemus) ita contra, cum hominis morale bonum praedicatur, tum significat omnes virtutes. nam Deus omnes flagitat, et praesertim ipsius cordis rectitudinem. QUARTO, aliquando bonum, quasi extra hominem, significat id quodam decens, iustum ac rectum est. ut Psal. 14. Non est qui faciat bonum. Psal. 34, Declina a malo, et fac bonum. Psal. 73. Adhaerere Deo bonum est. Psal. 92, Confiteri Domino bonum est. Psal. 18, Bonum est confidere Domino, etc. Act. 6 Non est bonum, nos relicto verbo ministrare mensis. Sed haec significatio valde est praecedenti vicina. Sic etiam dicitur fama et nomen bonum, id est laudabile: 1. Tim. 6. Bonum certamen, 2. Tim. 4. QUINTO, de bono utili sunt innumera exempla. ut Ge. 49, Vidit requiem quod esset bona. Et 45. Bonum Aegypti vestrum erit. Num. 13 et 14, Terra bona. 2. Sam. 18, Bonus nuncius. Psal. 34, videre dies bonos.

-- 57 --

89/90 Sic Marc. 9, sal bonum esse dicitur. Esaiae 1, Bona terrae comedetis: id est, fruemini omnibus fructibus et commodis huius terrae. Bona si suscepimus de manu Domini, Iob. 2. Bonum esset illi, si natus non fuisset: Matth. 26. id est, satius, utilius ei fuisset nunquam nasci, quam quod natus, et filii hominis proditor factus sit. Huc facit Regula philosophica, quod minus malum respectu maioris bonum sit. significat igitur hic Bonum esset, tolerabilius, aut minus malum esset. SEXTO, videtur saepe etiam idem valere quod salutare. ut Proverbiorum decimotertio: Doctrina bona dabit gratiam. secunda Corinthiorum secundo: Bonus odor Christi sumus. Ephes. 4, Sermo bonus et aedificans. 1. Timoth. 3, Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. Ibidem 4, Bonus eris Christi minister. 2. Timoth. 1, Bonum depositum custodi. Hebr. 6, Bonum Dei verbum gustare. Rom. 8. Illis qui diligunt Deum, omnia cooperantur in bonum: id est, tandem omnia illis fiunt salutaria, etiam ipse satan, peccatum ac mors. SEPTIMO, significat suave. ut Genes. 3, Vidit mulier quod fructus esset bonus ad vescendum. 2. Par. 18, Non prophetat mihi bonum: id est, non dicit grata Iob 21, Ducunt in bonis dies suos. Prover. 24, Comede fili mi, quia bonum est. Vicina huic significatio est, cum idem valet quod formosum. ut Exod 2, Puer Moses erat bonus. Genes. 6, Filiae hominum erant bonae. OCTAVO, valet aliquando haec vox idem quod sufficiens, aut satis grande: sicut et a Latinis aliquando accipitur. ut Genes. 15. et 25. Tu sepelieris in senectute bona: id est, plene peracta vitae mensura. 2 Par. 30, Levitae qui habebant intelligentiam bonam: id est, sufficientem. NONO, accipitur et pro solenni, aut laeto. [1. Sam. 25,] In die enim bona venimus ad te: id est, in die laeta ac solenni. Sic esse corde aut animo bono. in Hester. DECIMO, bonum significat etiam licitum. ut 1. Timoth. 4, Omnis creatura Dei bona est: id est, licita non coinquinans conscientiam. Sic Paulus in priori ad Corinth. cap. 7 dicit, Bonum esse mulierem non attingere, sed caelibem vivere: id est, licitum, aut etiam commodum esse. Sic ibidem et coniugium et caelibatum dicit esse bonum: Existimo igitur hoc bonum esse, propter instantem necessitatem, quod in quam bonum sit homini sic esse. Alligatus es uxori, ne quaeras dissolutionem: solutus es ab uxore, ne quaeras uxorem. Posses recte exponere de bono licito, quod utrunque sit licitum, et tum a Deo tum et ab hominibus probatum. Confirmat mox ipse Paulus hanc interpretationem, dum negat nuptias esse peccatum, sed tamen habere suam afflictionem. Quare etiam utile bonum includit, sicut infra inquit: Hoc autem dico ad vestrum συμέρον , id est, ad vestrum commodum. Eadem huius vocis vis est etiam in fine Capitis: Si quis servat suam virginem, bene facit: itaque qui dat nuptum, bene facit: qui vero non dat nuptum, melius facit. Meliorem dicit esse caelibatum, quia (ut ipsemet exponit) minus habet afflictionum in carne. Impie ergo fecit Hieronymus, qui studio celebrandi caelibatus, bonum hic opponit vitio. quasi Paulus dixerit, Caelibatum esse rem sanctam et meritoriam: et contra, Coniugium rem vitiosam ac peccatum. Quare recte eum Augustinus hoc nomine reprehendit

UNDECIMO, habet haec vox phrases quasdam: ut, Bonas ostendere vias suas, Ierem 21. pro tueri, excusare verum de bona ac mala via postea in voce VIA dicetur Bonum facere necesse est, Galat. 6: id est, pie vivere. Bonum est aemulari in bono semper: id est, se qui recta ac pia. Abquam rem facere bonam, est corrigere. ut Ierem 7. 26, Bonas facere vias suas: id est, corrigere. Vincere in bono malum, est beneficiis iniurias superare: Rom. 12. Opera bona dicuntur ea, quae in fide ac secundum verbum, in gloriam Dei et utilitatem proximi fiunt. Bonum esse aliquid alicui in alicuius facie aut oculis, est alicuius iudicio placere. Genes. 19 et 45, Bonum fuit in oculis Pharaonis, quod fratres Ioseph venerint. Non habet haec lingua aliquod verbum, quod proprie simplex placere significet, ideo hac periphrasi utuntur in eo sensu. 2 Corinth 8. Bona providere non solum coram Deo, sed etiam coram hominibus: id est, non tantum ea quae Dei iudicio probantur, sed etiam hominum honestorum. Facere aliquid in alicuius bonum. ut, Timete Deum, et custodite eius praecepta vobis in bonum: Deuter. 6 et 10. Sic Paulus dicit Rom. 13. Est minister Dei tibi in bonum. Bonus oculu ponitur pro benefico et misericordi, Proverb. 22. Contra malus in sequenti, pro immisericordi, aut etiam invido. Sic Matthaei vigesimo, Oculus nequam, pro invido homine accipitur. Genes. 1, Omnia quae fecerat Deus, erant valde bona: id est, valde praestantia ac laudabilia, unumquodque in suo genere, alia valde honesta, alia valde utilia ac commoda, alia suavia, etc. Divinas bonitatis Dei contemnere, Rom. 2: pro, divitem bonitatem. sicut et divitias sapientiae, de qua re prolixius in Regulis, et in voce DIVES. In bonitate Dei permanere Rom. 11, Considera bonitatem Dei, si in eius bonitate permanseris: id est, eius beneficentia. vide PERMANEO. Bonum vestrum non blasphemetur, Rom 14: id est, ne bonam doctrinam, aut religionem veram, in infamiam male vivendo adduxeritis. Bonum et Bone dicuntur aliquando Spiritus beneficia, cum in hac vita, tum in altera ut Psal. 27. Credo videre bona Domini in terra viventium. Psal. 103. Bonis replet Deus desiderium tuum.

BOS, operarium per metaphoram significat, praesertim syncerum doctorem. Deuteron. 25, Non obligais os bovi trituranti: quod Apostolus 1 Corinth. 9. exponit de veris doctoribus publico stipendio alendis. Loquutio autem inde sumpta est, quod in multis locis non tantum equis, sed bobus triturant, agitando eos per manipulos in area, ut sic pedibus spicas proterant. qui mos Germanis est ignotus. Iam, fame stimulati apprehendere subinde aliquid vel paleae, vel frumenti pedibus substrati solent: id ne facere queant, avari agricolae eis os obturant, sicut in Germania ferocibus caballis. Quod ergo ibi dicit Paulus, Num Deo sunt curae boves? intelligit de summo gradu, Deum non potissimum huc respexisse illo mandato, nec praecipuam ei curam esse boum: sed potius suorum ministrorum, syncerorum doctorum. In malam partem, pro persequutoribus accipitur. Psal. 22: Circundederunt me boves multi, tauri Basan obsederunt me. Arare bove et asino, ut supra exposui, significat, non servare in rebus legitimum ordinem ac proportionem. In Proverbiis dicitur, Iuvenis sequitur adulteram, sicut bos ad mactationem.

BRACHIUM, est vox notae significationis, si de propria quaeratur. Sed figurate sunt explicandae.

PRIMUM ergo, quia homines in brachiis habent robur et instrumentum actionum, ideo per metaphoram haec vox ad omnem potentiam, vim, opem, et denique gloriam transfertur. ut Psalm. 44, Brachium eorum non salvabit eos sed dextera tua. Iob. 35, Propter vim brachii tyrannorum: id est, propter eorum potentiam. Sic impiorum brachium confringendum praedicitur Iob 31, et 38. Psalm. 10 et 37. Brachia peccatorum conterentur, confirma autem iustos Domine. Sic accipitur Ierem. 48, Ezech 30, Zach 11, ubi brachium arescere dicitur. Isaiae porro 33, orat Propheta inquiens: Brachium nostrum esto mane, et salus nostra in tempore tribulationis. id est, adiutor et corroborator.

SECUNDO eodem modo etiam de Dei potentia voce Brachii Scriptura utitur: ut Iob 40, Si habes brachium sicut Deus. Et Psalm. 89, Deo est brachium cum fortitudine, robusta erit manus sua, exultabit

-- 58 --

91/92 dextera eius: id est, brachium forte. Et in magnitudine aut extensione brachii sui, Deus vel pios vel impios liberare legitur, Exod. 15. Psal. 77. 79. 89. Psal. 136, In manu potenti, et brachio exerto: quod bellatores pugnantes, vel etiam alii vehementius laborantes, nudant brachium, tum ut impedimenta vestium removeant, tum ut minus calescant, vel potius refrigerentur: quomodo et Ierem. 32. Ezech. 4. et 1. Reg. 8. reperitur. In praedicto loco Ezech. est, Brachium tuum nudabis, et prophetabis contra Ierusalem: id est, instar fortis et ardentis bellatoris pugnabis tuis concionibus contra Ierosolymam. Tertio, quia praecipua potentia Dei ad destruendum regnum Satanae, est eius filius incarnatus, per quem etiam secula condidit: ideo brachium Dei pro ipso Meschia ponitur, Esaiae 51. 52. 53. 59 et 63. Sic de Meschia possis et illud divae Virginis accipere, Fecit potentiam in brachio suo, dispersit superbos mente cordis sui: id est, per Meschiam destruet regnum satanae, et liberabit suos. Porro phrases huius vocis ex praecedentibus sunt perspicuae: ut, Ponere carnem brachium suum, id est, fidere humana ope, seu eam habere pro firmo praesidio. Ierem 17, Carnem brachii devorare, est suas res, sua praesidia ac fratres perdere. Brachiis alicuius inniti regem: id est, aliquem habere ad manum, eius opera in praecipuis negociis uti. 2. Reg. 5 et 7. Simili ferme phrasi dicitur Latinis Amanuensis.

BURDONES, pro mulis, habet Vulgata, 2. Reg. 5. Obsecro concedatur mihi de terra hac onus duorum burdonum.

BRABEUM, aut bravium proprie est praemium, cursu aut alio genere ceriaminis vincentibus propositum. Paulus pro vita aeterna, aut corona gloriae, 1. Corinth. 9 accipit. Sic et Phil. 3. reperitur. Sumpta autem est metaphora a consuetudine Graecorum, et etiam Romanorum, qui in illis suis panaegyribus varia praemia certantibus cursu aut aliis modis proponebant, quae bravia vocaverunt. Καταβραβεύειν Col. 2, significat bravium praeripere, quasi dicas perbraviare. Metaphora est sumpta a certantibus in stadio, praesertim cursu, ubi nonnunquam aliquis mala arte iam victorem impedit, ne plane vincat: sicut apud Virgilium Nisus Salium impedit, ne feliciter peracto cursu victor praemium accipiat. Simili prorsus ratione dicit Galat. 5. Currebatis pulchre, quis vos impedivit? etc.

BUTYRUM, pro deliciis et copia rerum utilium ponitur: sicut et pinguedo. ut Deuteron. 32. Butyro bovis eum aluit, et pinguedine ovium. Iob. 20. Non videbit impius rivulos et flumina torrentium mellis et butyri: id est, non fruetur copia rerum optimarum. Ibidem 29. Quondam lavabam vias meas butyro. Sed Psal. 55, praedicatur mollicies aut lenitas butyri, per quam adulatio et blandi loquentia significatur. inquit enim: Leviora sunt butyro ora eius, at praelium cor eius. Iud. 5. ponitur pro lacte: In phiala fortium obtulit butyrum. id est, lac. Butyrum et mel comedere: pro, communi vita vivere, et communem sortem experiri: de Messia praedicitur Esa. 7. Ut discat eligere bonum, et reprobare malum. Quia experientia communis vitae, malorum ac bonorum docet iudicium. Tali enim victu multum etiam hodie in Iudaea utuntur. Sic Epistola ad Hebraeos: dicit, eum per omnia factum aliis similem, et tentatum, ut posset aliis compati. Vide et infra in MELLE.

BYSSUS, sicut et purpura, pro elegantiori et preciosiori vestitu ponitur, Ezech. 16. et Luc. 16, dicitur dives bysso et purpura fuisse indutus. Sic et de meretrice Apoc. 18 habetur. Apoc. 19, in meliorem partem de spirituali ornatu accipitur: Et datum est sponsae agni, ut amiciatur bysso puro ac splendido. Byssus enim sunt iustificationes sanctorum.

C

CABALA, vox Hebraea, quae in sacris quidem literis non reperitur, sed tantum apud Iudaeorum Rabinos, a recipiendo venit. Similis autem significationis et etymologiae est leca, itidem ab accipiendo dicta: quia vera doctrina a Deo quidem traditur, sed ab hominibus accipitur. De qua re ac voce forte aliquid plenius in vocabulo Traditionis dicetur.

CABUS, mensurae genus est, 2. Reg. 6. Quarta pars cabi stercoris columbarum 5. argenteis emitur. Alioqui in Scripturis non reperitur. CABUM autem volunt interpretes capere 4 sextarios, et sextarium 6 ova.

CADERE, primum habet istam notissimam significationem, cum quis vel stans, vel alio qui ex superiori loco in inferiorem corporaliter collabitur: cuius significationis sunt innumera exempla in Scriptura. Secundo, Cadere significat mori, aut interire, quod qui interficiuntur, mortui concidunt. et alioqui homines dum vivunt ac valent, stare et ambulare solent: at ubi moriuntur, destituti viribus concidunt. 1. Corinth. 10. Ceciderunt uno die 23 millia: id est, interierunt. Quae metaphora etiam Latinis ac Graecis est receptissima. 2. Reg 14, et 2. Par. 25. Ne cadas tu, et Iudas tecum. Hinc illud creberrimum Scripturae, Cadere in gladio. Psal. 78, Sacerdotes eorum in gladio ceciderunt. Tertio, cadere significat per metaphoram idem quod peccare: quia est Spititualis quidam lapsus, ruina aut offensio. Proverb. 24, Septies in die cadit iustus. Et 25: Iustus cadens coram impio, est fons perturbatus. Hier. 8: An qui cecidit, non resurget? 1. Corinth. 10. Qui stat, videat ne cadat. Quarto, cadere significat quoquo modo perire, ut 1. Sam. 14, Non cadet capillus de capite Ionathae, dicit populus ad Samuelem: id est, nulla prorsus laesio vel minimae parti corporis eius inferetur, nobis eum defendentibus. Sic et 1. Reg. 1. Sic, quamvis maiorem calamitatem notat: ut si quis decidat ex sua opulentia, gloria, potentia ac dignitate. Sic toties dicitur cecidisse, id est periisse, aliqua civitas: ut Esaiae 21. et Ierem. 51, Cecidit Babylon. Quae loquutio et in Apocal. crebro repetitur. Sic Christus Matth. 10. inculcat, Non cadere unum folium aut passerem sine voluntate patris: id est, non interire. Sic dicitur Cadere coronam capitis, Thren. 5. Cadant a consiliis suis. Psal. 5: id est, irrita sint eorum consilia et conatus. Eodem modo et verbum Promissio aut prophetia dicitur Cadere, si irrita fiat. 1. Sam. 5, Non cecidit ex omnibus verbis Samuelis unum: id est, omnia rata et firma fuêre, aut constitêre, verissimaque fuisse deprehensa sunt. Et Luc. 10, Non cadet de Lege apex unus. Sic Iosuae 21 et 23, Non cecidit ullum verbum bonum ex omnibus quae loquutus est Dominus de te: id est, omnes eius promissiones fuêre ratae ac impletae, omniaque promissa bona tibi contigêre. Eadem loquutio reperitur, et 1. Reg. 8, et Iud. 2, Non cadere faciebant de actis patrum, et via illorum dura. Numer. 6, Cadent dies priores: id est, erunt irriti, non numerabuntur.

Quinto, Cadere significat etiam transfugere, aut deficere: ut, De Manasse ceciderunt ad Davidem. 1. Paral. 12. 2. Par. 15. Sic ferme Germani dicunt, abfallen. Sexto, Cadere significat irruere: ut Genes. 2, Deus fecit cadere in Adamum somnum. Cecidit timor in aliquem, Hoseae 10. Apoc. 7. id est, irruit. Ezech. 8, Cecidit manus Domini super me: id est, irruit. Et Luc. 15, Pater cecidit: id est, irruit in collum perditi filii. Sic forte et illud Luc. 11, Domus super domum cadet: id est, irruet, faciet impetum, alia familia invadet aliam, etc. Septimo, Terra cadet vobis in haereditatem, Numer. 34. Iosuae 13. Ezech. 45. Quae phrasis aut significatio inde orta est, quia proiectis sortibus partiebantur terram. Unde illud, Funes

-- 59 --

93/94 ceciderant mihi in a moenis: id est, partes aut iugera soli sunibus dimetienda et discriminanda mihi contigêre, in hoc loco amoenissimo. Porro variae phrases sunt huius verbi, quas breviter explicabimus. Cadere precationem coram aliquo: id est, proponi, ad eum pervenire, et acceptam esse ei. Ut si forte cadat precatio eorum coram Domino, Ierem. 36. Item 37 et 38, Cadat obsecro precatio mea in conspectu tuo, et redire me facias in domum Ionathan: id est, Obsecro valeant apud te preces meae. Sic et Ierem. 42, Cadat quaesumus oratio nostra in conspectu tuo, et ora pro nobis. Et mox, Misistis me ad Deum, ut cadere facerem preces meas in conspectu Dei: id est, ut orarem et exorarem Deum. Cadere ab aliquo sapientia, Iob. 12, est inferiorem esse. Cadere in lectum, est fieri debilem: ut Exodi 21, Si percusserit aliquis proximum suum, et ille ceciderit in lectum: id est, debilitatus fuerit, et cogetur decumbere. Cadere alicui faciem, Genes. 4, est indignari: quia in ira est etiam tristicia, et perpetua quaedam solicitudo, de poena offendentis. unde sequitur, deiecta et in terram spectans facies: non laeta, elevata et exporrecta frons. Cadere reversum. significat etiam periculosius corruere, Esaiae 28. Veluti si quis alium invadens, ita valide repellatur, ut retro resiliat repulsus, ac in tergum corruat: sicut milites capturos Christum cecidisse videtur. Cadere in foveam, quam quis fecit. Psalm. 7 et 9. pro, perire sua propria fraude, aut malis machinamentis. Proverbialem loquutionem fuisse Hebraeis apparet. Cadens, et habens oculos apertos, dicit de se Bileam. Num. 24: ubi plerique intelligunt, Cadens significare dormientem: et Bileam velle dicere, quod etiam inter dormiendum habeat oculos mentis apertos, quibus videat visiones Dei. Lutherus intelligit de casu in genua, quod cum orat, tum demum ei Deus secreta patefaciat, et visiones etiam externas obiiciat. De phrasi Casu ambulare, Levit. 26, forte alibi. venit enim ab alio themate, ac videtur potius significare ex adverso, seu adversando.

Cadere aliquando significat periclitari, prope casum esse, ac veluti inchoare casum: sicut si Latini haberent Inchoativum Cadesco. Psalm. 145, Dominus fulcit omnes cadentes, et erigit omnes incurvatos: id est, iamiam casuros. sic Iob. 4, Cadentes erexerunt sermones tui: id est, confirmaverunt consilio et consolatione.

CAECUS, pro non intelligente, aut bonarum necessariarumque rerum noticia carente, per metaphoram poni solet. Sic 2 Petr. 1, qui non ferunt fructus dicuntur esse caeci, et manu viam tentare: quia scilicet carent vera, viva ac practica noticia Dei, utcunque aliquam speculativam et semimortuam habeant. Sic Christus dicit de seductoribus pharisaeis, Caeci sunt, et duces caecorum: id est, ignari veritatis caelestis. Porro Iohan. 9, pharisaei negant se caecos esse: id est, carere lumine naturali in rebus divinis, et alioqui spirituali accersitaque Dei cognitione. Porro quod ibidem Christus dicit, Si caeci essetis, peccatum non haberetis: significat, si caecitatem vestram agnosceretis, et confiteremini, eiusque condonationem peteretis. Ibidem ait, se ad hoc venisse, ut videntes caeci fiant: id est, qui putant se oculatos esse, caecitatis suae redarguantur: aut etiam indurentur, deterioresque fiant: cuius excaecationis Christus per accidens causa est, sicut sol talparum.

CAESARIS nomine intelligit Christus omnem magistratum sive summum, sive infimum, cum dicit Matth. vigesimosecundo, Date Caesari quae sunt Caesaris, et Deo quae sunt Dei.

CALCARE, esse pedibus premere aliquid, notum est, et in Sacris literis valde usitatum. Deuteronom. 1. et 11. Terram quam calcaveris, dabo tibi. Inde venit significatio Calcare vuas, aut oleas, quae sic emolliuntur, ut inde oleum exprimi possit. Mich. 6. Calcabis olivam, et inungêris. Iudicum 9, Vuas calcantes. Et Esaiae vigesimosexto, ac Ieremiae decimoquinto, vox calcantium. Idem est et Calcare torcular. unde Christus Esaiae 63. solus dicitur calcasse torcular, tum ob similitudinem magnitudinis laboris ac fructus: tum etiam, quod perinde fuit totus foede plagis contaminatus et conspurcatus, sicut calcantes uvis et luto contaminantur. sicut ille inquit,
Stabat et autumnus calcatis sordidus uvis. Thren. 1. et Act. 19 videtur dici de potenti castigatione impiorum. De qua re etiam infra in voce Torcularis aliquid adiicietur. Calcare significat etiam tum gloriose vincere, tum et contumeliose victis insultare: ut Deuteronom. 33. promittit Deus populo, quod super excelsa hostium calcaturus sit. quod Rabbi Salomon dicit idem valere, ac si dixisset, Super colla eorum. Haec promissio eadem phrasi repetitur, et opere ipso completur Iosuae 10. ubi iubet Dominus duces calcare colla captivorum regum. Similis sensus est Iob 18, Calcet super eum interitus veluti rex. Significat quoque simpliciter contumeliose aliquid tractare. ut Proverb. 27, Anima satura calcabit favum. Impios calcaturos civitatem sanctam, significat tum possessionem, quod per eam ambulabunt, in ea stabunt et agent: tum et contumeliosam tractationem, Lucae 21. Et Apocal. 11. Sic 2. Machab. 8, Respice in populum, qui ab omnibus calcatur. Calcandi potestatem dicit Dominus se dare piis, ac ministris suis, super serpentes et scorpiones impune: quod potentem gloriosamque victoriam piorum de impiis, etiam in hac vita testatur. Ipsemet enim Dominus conterit serpentem sub pedibus nostris. Sic Psalm. 91. Super leonem et aspidem calcabis, et conculcabis leonem ac draconem. Sic et Malachiae primo legitur, Calcabitis impios cum furore. Quae loca de spirituali victoria et conculcatione necessario sunt intelligenda. Calcantium vocem tollere, Esaiae 16. et Ierem. 25, est, tum penuriam vini efficere, tum et extremam solitudinem. Non dabo calcationem pedis, Deuteronomii secundo: id est, nec vestigium quidem soli huius tibi largiar, quantum solis plantis calcare queas.

CALCANEUS, posterior pars plantae, Genes. 2, videtur significare tum omnes pios, tum et ipsam Christi humanitatem, quam satan afflixit, sicut et adhuc pios infestat. Calcaneum observare, significat observare alicuius vestigia aut gressus: id est, lapsus et calamitates piorum: Psalm. 56. pedibus enim et calcaneo inter ambulandum labimur: quos lapsus et casus calamitatesque impii ideo observant, ut arrepta occasione porro nos pergant evertere: hostis enim cadens facilime interficitur. Possis per calcaneum intelligere etiam ipsos gressus progressiones aut vestigia. Sic exprobrare calcaneum aut vestigia Christi, impii dicuntur Psalm. 89: quia Christi doctrinam, vitam, actiones et res gestas vituperarent. Calcaneum contra aliquem levare, Psalm. 41. et Iohan. 13, est inferiorem contra superiorem exurgere, eique iniurias ac damna inferre. Sumptum opinor esse ab equis, qui cum servire ac prodesse deberent homini, calcibus eum impetunt. De loco Psalmi 49, Cum iniquitas calcaneorum meorum circumveniet me, est difficilis dubitatio. Sed placet mihi eorum sententia, qui vertunt, Supplantatorum meorum Credo enim esse participium plurale, posito initio hatephpata pro hatephcamez. Demum dari alicui calcaneum, aut vestigia, Ieremiae decimotertio, est aliquem ignominia affici: sumptum a feminis, quibus est summum dedecus denudari inferiora. Comparat enim ibi Iudam cum muliere, et dicit: Ob magnitudinem iniquitatum tuarum revelatae sunt fimbriae tuae, et denudata aut violata vestigia tua.

-- 60 --

95/96 CALCHAMENTA, aut Calcei pedum, figurate varie accipiuntur. Primum synecdochice, pro quavis re vili. Sic Amos 2 et 8, teste Hieronymo, accusantur impii, quod emant aut vendant pauperes pro calceamentis: sive intelligas, quod ipsas personas tam viles habuerint, sive quod causas tam tenui corruptela inducti subverterint. Hinc de vilissimo ac sordidissimo ministerio dicitur, Calceos alicui gestare aut solvere, Matt. 3, et Mar. 1: quod facere Christo, negat se esse dignum Baptista. Sic Latinis Matulam porrigere, et Alicui aquam manibus affundere, de vilissimis ministeriis accipiuntur. Secundo accipitur pro quavis re maxime necessaria. Sic Deuter. 29. et Isaiae 5, Calcei, aut corrigiae calceorum non sunt diffractae: id est, Omnia vestimenta et alia necessaria fuerunt firma. Sic et Deut. 33 dicitur: Ferrum et aes calceamenta eius. id est, Omnia vestimenta et instrumenta quae gestant, aut secum habent, sunt valde firma: et simul omnia loca quae calcaverint, erunt variis metallis plena. Tertio, Calceamentum extendere: id est, regnum augere. Psal. 60 quod Latini pedem extendere, longius progredi, ac plura occupare, dicunt: vel quia regibus non satis tutum est extra suum regnum progredi, nec facile quoquam eunt, nisi animo ac studio occupandi alienas regiones. Ideo David dicens, se super Amon calceamentum proiecisse, significat, illa loca occupasse, aut etiam pedibus ut devicta calcasse. Significat igitur ibi vox calceamentum, ipsum pedem, totumque hominem, eo usque progressum, ac per consequens eius dominium eo usque ampliatum ac extensum. Quarto, Lex fertur Deut. 25, ut qui nollet uxorem viduam fratris, carentem liberis, ducere, ad excitandum semen fratri, ei illa publice detraheret calceos, et inspueret in faciem, vocareturque eius familia Domus discalceati. Quare hoc ritu discalceationis cesserunt suum ius aliis, et quasi aliqua ignominia notati sunt, tanquam parum amantes fratris. Habere calceamenta in pedibus, significat paratum esse ad profectionem. Sic Israelitae ad hunc modum iubentur comedere agnum paschalem. Et Eph. 6, pii iubentur expediti esse ad praedicationem Evangelii. Sic et Marci 6. Ex contrario ergo aliqui ratiocinantur, quod cum Deus iubet Mosem solvere calceamenta, velit eum stare, et non longius progredi. Vel certe huius caeremoniae iniunctione, vult eum ad maiorem reverentiam timoremque excitare. Occasio autem videri posset, quod cadavera et pelles inde detractae, pro immundis habeantur. Locum autem illum vult iam Deus ob suam praesentiam pro sancto haberi: quare indicat immundos calceos removendos esse. Sic et Iosuae 5. denique Matth. 10, et Luc. 10, prohibentur Apostoli, ituri ad praedicationem, habere calceamenta, peram aut vestimenta: id est, esse solliciti de necessariis, aut semet nimium onerare commeatu et impedimentis. In calceis et cingulo posuit Ioab sanguinem belli tempore pacis, 1 Reg. 2: id est, confossis duobus ducibus, qui publica fide venerant, totus est aspersus eorum sanguine, ita ut tum cingulum, tum calcei eius contaminarentur, seu in eos sanguis illorum influeret.

CALCITRARE CONTRA STIMULUM, Act. 9, est frustra suoque magno malo repugnare potentiori, sive Deo, sive naturae, necessitati, aut potentiori homini. Proverbium est notum, usitatumque etiam Ethnicis: et exponitur ab Erasmo Chiliad. 1. Centur. 3. Adag. 46. sumptum autem inde est, quod et equitantes stimulis calcarium equos frustra repugnantes, et in ventum calcitrantes fodiunt: et multis in locis agricolae, boves trahentes aratrum aut currum, pungunt longis hastis, habentibus in summitate ferreum stimulum aut cuspidem. Si igitur recalcitrant, et agricolam irritant, fit ut et magis pungantur, et calceos in ferrum impingant.

CALCULUS, aut carbo quidam describitur Esa. 6, qui mundet aut expiet prophetam a suis peccatis: qui nimirum ipsum Christi beneficium, ac donum Spiritus sancti significat. Eiusdem fit quoque mentio Apoc. 2. ubi vocatur Calculus candidus, in quo sit nomen novum scriptum, quod nemo sciat nisi qui accipit. Porro quod Prov 20 dicitur, quod licet panis furtivus videatur initio dulcis, tamen tandem repleat os calculis: intelligitur de infelici iniustorum conatuum exitu. Allusio est ad molestam et noxiam comestionem panis, in quo sunt scrupi.

CALIGO, proprie densitatem, aut potius obscurationem aeris significat. Sed figuratas habet varias significationes, quas recensebimus. Primum, 2. Par. 6, dicit Salomon, Dominum dixisse, se habitaturum in caligine. Sic enim nimirum Exod. 19 dicit Moysi, se venturum esse in caligine. et sic subinde apparuisse scribitur. ut 2. Sam. 22. Psal. 28. et 97. Hoc fit, cum propterea (interpretante ipsomet Domino) ne visa aliqua specie eius, sibi idolon facerent: tum, quia humana mens non est illius maiestatis capax: tum denique, quia (sicut Dionysius interpretatur) ignota sit nobis Dei essentia. Deinde, dies caliginosa pro obscura, tristi ac infelici per metaphoram ponitur: quia tenebris nihil tristius, ut postea dicetur: et contra, luce nihil laetius, Zoph 1. et Ion. 2. Sic igitur Iob. cap. 3 maledicens diei qua natus erat, imprecatur eum esse caliginosum. Sic et Esaiae 8 dicit, esse in terra angustiam et caliginem. Esaiae 6 dicitur quod alias gentes operient tenebrae et caligo, Israelitis autem exorietur lux, ubi caligo tum Dei ignorantiam, tum et alias calamitates indicat. Forte allusio est ad illas Aegyptias tenebras, quae apud Israelitas non fuerunt. Ier. 13 dicitur de mutatione lucis in caliginem et de offensione ad montes caliginosos: id est, de ruina in tristes calamitates, et praesertim ignorationem Dei. Tertio, in Epistola ad Hebr. cap. 12, pro cruce ponitur: Non accessistis usque ad turbinem, caliginem et procellas. Vicina est significatio, cum pro poenis ponitur. ut cum 2 Pet. 2, diabolo servari caliginem tenebrarum indicatur. Iob. 23 est, Operire alicuius faciem caligine, pro moerore afficere. Ibidem, Iudicare per caliginem, est negligentius iudicare. Denique Caligo mortis, Iob. 10, pro extrema et exitiali calamitate habetur. Lapis caliginis est tegmen sepulchri. Iob. 28. Omni perfectioni ponit lapidem calignis, et umbra mortis: id est, omnia facit mori, et in nihilum redigit.

CALIX, frequentius quam poculum occurrit in vulgata versione: quare hic explicabitur. Est autem multiplex calix in Scripturis. Primum, est calix mysticus, quem vocat David Psal 116, calicem salvationum. Bibebant hunc e tribulationibus liberati, cum vota sua Domino redderent, et sacrificium laudis offerrent. Huius generis est calix ille novi Testamenti, quem Christus in Coena cum benedictione, id est gratiarum actione bibit, et ad mortis suae celebrationem ac recordationem fidelibus suis commendavit. Et hunc vocat Apostolus 1. Cor. 10. Calicem benedictionis: id est, gratiarum actionis: vel potius in quo benedictum et consecratum esset sacramentum, et simul etiam verus sanguis Christi. Calix ille dicitur novi Testamenti, quia eo novum Testamentum sancitur et confirmatur. Caeterum de calice benedictionis vide etiam supra in BENEDICTIO. Calix salvationum, vel salutis, in Psalmo est, quem inter sacrificandum edentes ac bibentes laeti levare, ac Domino pro salute accepta gratias agere solebant. Et verbum Hebraeum quo hoc loco utitur Propheta, hunc levandicalicis morem innuere videtur, ut legi possit: Calicem salvationum levabo, et in nomine Domini invocabo tametsi illud נשא Nasa etiam simplex Accipere denotare queat: hoc est, Cum invocatione nominis Domini sacrificabo, et gratias redemptori agam. Sacra enim habebantur convivia, ubi fiebat in signum laeticiae et gratiarum actionis, pro insignioribus beneficiis sacra libatio.

-- 61 --

97/98 Et calix, symbolum erat liberationis. Circumferebant etiam calicem consolationis in magno luctu, ut lugentes nonnihil obliviscerentur suorum malorum. Ierem. 16, Nec potabunt eos calice consolationum, super matre aut patre: id est, propter innumera funera desinent observare usitata iusta, ut solet in caede aut peste fieri. Secundo, est calix tribulationis, angustiae, crucis et passionis, Christo omnibusque piis, et impiis quoque communis. Christus bibit eum, ut nos redimeret. Aliter autem piis, aliter impiis porrigitur a Domino: piis, ad emendationem et purgationem, vel exercitium fidei: impiis, ad exitium. Et tunc vocatur calix irae et furoris Domini, Psal. 16. Huc referatur illud Ezech. 23, ubi contra Iudaeis minatur dicens, In via fororis tuae (id est, decem tribuum Israelis) ambulasti, et dabo calicem eius in manu tua, etc. Spiritus tempestatis pars calicis eorum, Psal. 11: id est, decreta ipsis ultio, et divinitus ordinata impietatis eorum retributio. Et Christus: Si non potest hic calix transire a me, nisi ut bibam eum, fiat voluntas tua, etc. Et alibi ad Petrum: Calicem quem dedit mihi pater, non vis ut bibam illum? Psal. 75: Nam calix in manu Iehovae est, infuso vino turbido plenus, et effundet ex hoc: utique feces eius expriment, bibent cuncti improbiterrae. Ubi canit adversantium sibi ultionem: usque certam eam et paratam esse indicaret, facit calicem turbido vino plenum a Deo illis propinari, et ipsos eum prorsus ebibituros, adeo ut exucturi sint etiam feces ipsas. vinum enim dixit lutosum et turbidum esse. Kimhi rubrum intelligit, ac ita dictum putat, quod rubrum in terra Israel praestabilius sit: ut hac translatione intelligas, vim ultionis esse significatam. Sed quod feces subiectae sunt, luto sum et turbidum rectus redditur, quam rubeum: Hebraea enim vox utrunque significat. Isai. 21 cap. ad eundem fere modum hac allegoria usus est, inquiens: Excitare, excitare Ierusalem, quae bibisti de manu Iehovae calicem ardentis indignationis eius feces calicis toxici bibisti, suxisti. En ego pono Ierusalem calicem soporis omnibus populis per circuitum: Zach. 12: id est, efficiam ut Ierusalem sit exitio suis persequutoribus. me illos ob Iaesam Ierusalem puniente. Tametsi ibi de spirituali salutarique expugnatione gentium per Meschiam agatur. Huc et calix Babylonicus, de quo in Scripturis dicitur, referatur. Frequens enim mentio est Babylonici calicis, in Prophetis active ac passive accepti: quo significarunt afflictionem, calamitates, clades, stragesque, Deo ita ordinante inferendas per Babylonios, et illis vicissim rependendas tandem. Tertio, est calix laeticiae, quem bibunt sancti ab afflictionibus liberati. Huius meminit David Psal. 23: Et calix meus abundans seu inebrians quam praeclarus est? Dominus sors partis meae, et calicis mei, Psal. 16: id est, ipse portio et ordinata mihi haereditas est. Item, Calix meus superabundans, Psal 25: id est, bona quae mihi Deus tanquam sortem meam contulit, redundant. Hoc pacto calix tam in bonam quam in malam partem sumitur. Nam unicuique adversa et prospera Deus certo admensus est: bibetque suam portionem, velit nolit: perinde ac paterfamilias dimensum cuique servo assignat, ac inter liberos portiones distribuit Psal. 11: mutuata metaphora a potantium veteri ritu, quo per modiperatorem, hoc est convivii praesidem, sua cuiusque vini portio, quam hauriret, statuebatur. Sic enim Deus unicuique sua et quae exhauriat, mala, et quibus fruatur, bona certa ratione definivit. Est et in Scripturis calix daemoniorum, 1. Cor. 8. Calicem daemoniorum et Domini simul bibere velle. Reliqua vide in agnatis vocibus, Vino, Aqua, Ebrietate, Bibere, et similibus, praesertim autem in verbo BIBERE.

CALVICIUM FACERE, aut Caput tondere, luctus indicium fuit Israelitis: sicut et de barba supra diximus. Hinc Ieremias praedicens Philistaeis exitium, dicit 47 capi Veniet calvicium in Gazan. Sic et Ezech. 7 inquit, Et in universis capitibus eorum calvicium: per signa luctus ac moeroris, causas eius, nempe tristes poenas indicans. Eadem phrasis et Isaiae 15, ac Ierem. 48, et Amos 8 reperitur, ac in eodem sensu. Usitatissimum enim est Scripturae, ut per effectus causas, per consequentia sua antecedentia, et coniunctas res alias, item per indicia ac signa res indicatas intelligi velit. Contra autem, non fieri super aliquo calvicium, est non doleri aut deplorari alicuius mortem Iere. 16, Neque ponetis calvicium inter oculos vestros super mortuum Deut. 14. et Ezech. 27. Levit. 13 calvicium pro indicio leprae habetur, cum quodam tamen discrimine. 2. Reg 2. Insultabant pueri Helisaeo dictitantes, Ascende calve, ascende calve. Quia calvicium deformat hominem, etiam masculum, nedum feminam.

CALLIDUS, vel Cautus, alias in bonam partem accipitur, pro prudente et solerti: ut Proverb. 14, Sapientia callidi est intelligere viam suam. Sic 1. Sam. 23, David dicitur callidissimus fuisse. Alias in malam partem accipitur, pro astuto et malitiose vafro. ut cum Gen. 3. dicitur serpens fuisse callidior omnibus aliis animalib.

CALOR, Aestus, et Caminus, unam ferme vim habent. nam praeter propriam significationem, per metaphoram crucem et omnino res adversas significant. ut 1. Petr. 4: Dilecti, ne offendat vos ille aestus. Esai. 25, Umbraculum nobis fuisti ab aestu: id est liberator a malis spiritualibus. Item ibidem: Sicut aestus in siccitate, excisio fortes humiliabit. Comparatur haec vox cum extrema afflictione Esai. 48. Ecce excoxite tanquam argentum, probavi te in camino paupertatis, vel potius afflictionis. Calor alio qui Psal. 19 ponitur pro beneficiis Christi, qui per solem ibi pingitur: Nihil est quod abscondatur a calore eius. Porro in Apocalypsis tertio, Neque es calidus neque frigidus: calor pro vero et ardenti zelo ponitur, sicut contra frigus pro manifesta impietate. Dicuntur igitur medii esse tepidi, qui volunt dici ac videri pii cum pietatem ex animo non curent.

CAMELUS. Matth. 19 dicit Christus: Facilius camelum per foramen acus transiturum, quam divitem in regnum caelorum intraturum. ubi aliqui intelligunt funem ancorarium, quam tamen vocis significationem idoneis autoribus probare non possunt. Alii rectius, animal notum. Porro Culicem colare, et camelum deglutire, est proverbium: ac significat, in rebus minimis diligentem esse, in maximis vero plane negligentissimum. Sicut hyprocritae in decimanda mentha, lotione manuum ac calicum observatione dierum, ciborum, et aliarum caeremoniarum, sunt seduli: interea vero Decalogum ipsum, et ipsam veram doctrinam negligunt.

CANDIDUS, aut Albus, pro innocente aut mundo a peccatis, ponitur: ut Psal. 51, Supra nivem dealbabor. Sed de hac voce dictum est supra in ALBEDINE, et forte postea dicetur in vocabulo LOTIONIS. Candida alioqui vestimenta laeticiam et victum lautiorem significant: ut Eccles. 9. Sint tua vestimenta candida omni tempore, et oleum super caput tuum ne deficiat: id est, sis laetus, et laute vivas. Candida dies alioqui et Romanis pro laeta ponitur.

CANIS, figurate saepe acerbos hostes significat. ut Psal. 22, Circundederunt me canes: id est, atroces hostes ac plane impii ac bestiales. Ibidem, Erue de manu canis unicam meam. Alias pro vilissimis hominibus ponitur, sicut et in Latina lingua proverbio Canis pro re despecta ac exosa celebratur: ut, Peius cane et angue odisse. ut 2. Reg. 8. Quid est servus tuus canis, ut faciat rem tantam: id est, tam crudeliter Israelitas affligat? Eccles. 9. Melior est canis vivus quam leo mortuus: id est, res

-- 62 --

99/100 vilissima viva. Iob. 30, Quorum patres sprevissem ponere cum canibus gregis mei. Canem mortuum persequi, 1. Sam. 24. 2. Sam. 9. Respexisti super canem mortuum, similem mei. ubi itidem ponitur pro re vilissima. In eodem sensu est et Matth. 15. Non est bonum sumere panem filiorum, et proiicere canibus. Usitatum porro est in omnibus ferme linguis ac gentibus, ut canis vilem ac ociosum hominem significet. Sic Graeci suos cynicos, ob impudentiam et mordacitatem vocârunt: sic Helena. Iliad. 6. semet nominat, loquens cum Hectore. Hinc et Caput canis, pro re vilissima: 2. Sam. 3, Nunquid ego caput canis sum? id est, dux aut gubernator canum, vel alioqui res vilis aut abiecta, ut caput canis, in quo nihil expetendum est. Simili phrasi Germani Caput diaboli pro pessimo homine usurpant: et caput canis, Hunds kopf, pro vili. Praeterea Ein eselskopf, oder kalbs kopf, pro stupido et nullius ingenii homine, cuiusmodi illa animalia sunt. Canes aliquando significant doctores, ob similitudinem: quia utrorumque est tueri gregem, et arcere lupos. Sed canes muti, non valentes latrare, significant negligentes doctores, Esa. 56 Ibidem: Canes impudentes nescientes saturitatem. de avaris sacrificis. Sic et Phil. 3. Canes, malos operarios significat. Hinc oriuntur variae locutiones: ut, Comedi a canibus, 1. Reg. 16, est non sepeliri, sed iacere ut alia brutorum morticinia. Nec canis quidem mutivit, Exod. 11: id est, omnia fuere tranquillissima et pacatissima. Canis ad vomitum, de redeuntibus ad sua peccata dicitur. Proverb. 16, Ut canis revertitur ad vomitum, sic stultus iterans suas stulticias. Sic et 2. Petr. 2. Canem apprendere auribus: id est, sibi attrahere non necessarias rixas. Proverb. 16, Sicut qui apprehendit canem auribus, ita qui transiens irascitur in lite non sua. Vicinum est verbis, sed sensu plurimum differt proverbium, Lupum tenere auribus: quod de ancipiti periculo usurpatur, Sacrificare canem, Esa. 66 pro, rem abominandam. Vicinum huic illud Eccles. 13, Quae communicatio homini sancto ad canem? Idem est cum dicitur Apoc. 22, Foras canes et venefici, pro excrandis impiis. Caeterum, Sanctum dari canibus et porcis prohibens Dominus, intelligit prorsus indignos, impios et prophanos, Matth. 7. Idem valet ferme illud Panem filiorum dare canibus, Matt. 15. Tametsi in priori loco ipsemet Dominus addens, Ne conversi lacerent vos, indicet, se loqui non tantum de indignis, sed etiam ingratis, atque adeo obstinatissimis persequutorib. piorum. Canis vivus melior est leone mortuo, Eccles. 9. videtur impiorum sententiam referre, qui mortuis nihil vitae aut boni restare arbitrantur.

CANICIES pro senectute, aut sene, Gen. 42, Descendere facietis caniciem meam ad inferos: pro, facietis me nunc senem mori. 1 Reg. 2, Non deduces caniciem eius pacifice in sepulchrum: id est, non permittes eum in bona senectuteraliter mori Oseae 7, Canicies sese sparsit in eo, et non novit: id est, iam est grandaevus, interitui vicinus.

CANERE, et Cantio, quid proprie significet notum est. At figurate modo in bonam, modo in malam partem accipitur. Nam cantilenae componebantur tum de laude, tum et de vituperio aliquorum, sicut et nunc. Plerunque tamen laudationem Dei haec vox in Sacris literis significat. ut Psalmo 101, Cantabo bonitatem et iudicium: id est, de bonitate et iudicio Dei. Et Psal. 21, Cantabo fortitudinem tuam: id est, de fortitudine tua Ibidem, Fortitudo mea, tibi cantabo. Psalm. 30, Canet tibi gloria, in seculum confitebor tibi: ubi cantionem suam ostendit esse confessionem. Secundo dicitur aliquando et ipsa res aut homo, cantio aut canticum. ut Psalm 18, Iehova fortitudo mea et canticum: id est, ille me corroborat, et ego de eo cano. Psal 119, Cantus fuerunt mihi statuta tua: id est, de eis tanquam re longe gratissima canam, Cantici verba dicere alicui, est aliquem laudare: 2. Samuel. 22. ubi David Deum laudat. Canticum non raro causam canendi denotat, nempe liberationes ac beneficia Dei. Sic dicitur Canticum Dei esse nobiscum. Psal. 42, Nocte eius canticum meum: id est, suis subinde renovatis beneficiis me excitat ad gratiarum actionem. Idem est Dare alicui cantica, Iob. 35. Deus dat cantica in nocte. Prorsus idem valet, Ponere in alicuius ore canticum. Psal. 40, Posuit in ore meo canticum novum, laudem Deo nostro, ubi Psaltes per laudem Deo nostro, exponit canticum. intelligitur autem per utrumque causa canendi nempe liberatio. Zach. 9, Vinum faciet cantare virgines: id est, exhilarabit, erit copia vini. Novum canticum saepe ponitur pro novo beneficio, et nova gratiarum actione: quia subinde de novis beneficiis novae cantiones componebantur, Psal. 95. et 149. Alioqui et Homerus dicit, recentissimas quasque cantilenas esse longe gratissimas. Non raro autem significat etiam ipsum Evangelium, seu praedicationem de Christo, quae est maxime suavis, et mundo nova ac ignota doctrina. Loqui verba cantica, est gratias agere. 2. Sam. 22, David loquutus est verba cantici huius: id est, gratias egit Deo hac cantione. Iud. 5. Exurge Debora, loquere canticum, Tertio, Esse aut ministrare in cantico, 1. Par. 6, est psallere in templo. Ibidem habetur, Praefici in locis cantici, pro eodem ferme sensu. Porro Vir cantici, Nehem. 12. et doctus cantici, 1. Par. 25, significat peritum cantionum Ecclesiasticarum. Instrumenta cantici, 1. Par. 16. et saepe alias. pro instrumentis Musicis reperitur. Atque in hisce omnibus significationibus et phrasibus, canticum in meliorem partem accipitur, de laudatione Dei. Quarto, Canticum aliquibus esse, etiam in malam partem accipitur, nempe esse ludibrio ac risui, ut Iob. 30. Nunc autem canticum eorum sum, et factus sum eis in sermonem: id est, de me ignominiose cantillant. Sic et Thren, 3. dicitur: Sessionem et surrectionem eorum aspice, ego canticum eorum sum. Quinto, Canere pro simplici etiam sermone accipitur: ut Esa. 5, Cantabo canticum dilecto meo de vinea eius. id est, indicabo quomodo se res habeant inter dilectum meum et vineam eius. Sic Matth, 11 dicitur, quod et laeta et tristia sint cantata aut praedicata Iudaeis, sed frustra. Denique in novo Testamento. praesertim Eph 5. et Coll. 3. de ipsis pientissimis cordis cogitationibus, fide ac motibus accipitur Cantantes ac psallentes in cordib. vestris Domino.

CAPILLI cum sint numero multi, et res in homine minimae et tenues, multis locutionibus occasionem praebent. ut, Numeratos esse alicuius capillos capitis, Matth. 10 Luc. 12. pro, omnia nostra, etiam minima, fide summa ac optima a Deo custodiri, et conservari, nedum maiores et preciosiores partes. Eadem ratione dicitur, non casurum aut periturum capillum alicuius: 1. Sam. 14. et 2. Sam 14 1. Reg. 1. et Luc. 21: id est, ne minimam quidem eius partem laedendam esse, nedum maximam. Simili occasione aut natura capillorum dicitur Matth. 5. Non potes unum capillum facere album: id est, ne minima quidem nostra recte mutare possumus, nedum maxima. In hisce ergo omnibus loquutionibus, capilli pro quavis ignobilissima hominis parte ponuntur. Porro funda iacere ad capillum Iud. 20, est directissime ac certissimo ictu scopum tangere, Psal. 40 et 69. a numerositate loquutio sumitur, cum dicuntur peccata aut hostes nostri multiplicati esse super capillos capitis nostri. Denique de phrasi, Radere barbam ac capillos, quod significat dolorem, moerorem aut indignationem, ut est exemplum etiam Esd. 9. supra in BARBA et CALVICIO dixi.

CAPIO, et Captivitas, varias habet loquutiones: ut, Capere animas, Proverb, 11. Qui capit animas, sapiens est: id est, qui docendo homines persuadet, et veluti in

-- 63 --

101/102 suam potestatem redigit, eosque in veram viam aut piam servitutem abducit. Est prorsus idem cum eo quod Christus dicit, Faciam piscatores hominum. Sed contra in malam partem haec eadem phrasis accipitur Psalm. 93, pro in exitium rapere. Sic et Paulus dicit 2. Tim. 3, Captivantes mulierculas. Sic quoque 2. Corint. 10, Captivam ducimus omnem cogitationem ad obediendum Christo: ubi iterum in bonam partem accipitur. Hanc sermonis captivitatem exprimit illa celebris pictura Gallici Herculis. Capi aliquem in consiliis suis. Psalm. 10. Prae superbia persequitur impius pauperes, capiantur in cogitationibus quas cogitant: id est, laquei et fraudes quas struunt piis, sint ipsismet exitio. Hoc dictum etiam Paulus citat, inquiens: Qui capit sapientem in consiliis. Est idem prorsus cum proverbio, Incidere in foveam, quam fecit. Capiam domum Israel in corde suo, quod separaverunt se a me per idola sua, Ezech. 14: id est, deprehendam, redarguam, et patefaciam eorum pravas et idololatricas cogitationes. Capi etiam simpliciter in genere significat, alicui magnum malum accidere. ut Ecclesiast. 9. Sicut ista capientur filii hominum in tempore malo: id est, sic eis accidet, aut sic male habebunt. Captivitas porro alias significat ipsum damnum aut malum captivitatis, seu illam servitutem. ut Deut. 30. Reducet te Dominus de captivitate tua. Apoc. 13, In captivitatem vadet, qui in captivitatem duxerit. Alias homines et res in captivitatem abductos: ut Ierem. 29, Captivitatem vestram reducam, et congregabo vos de universis gentibus, ad quas vos dissipavi. Esa. 49. Captivitas a forti tolletur, et quod ablatum fuerit robusto salvabitur. Simili sensu dicitur Esd. 4. Filii captivitatis impediebantur a structura templi: id est, posteri eorum qui fuerant captivi in Babylonem abducti. Aliquando denique Captivitas significat etiam ipsum captivatorem, ut Psalm. 68. et Ephes. 4, Ascendit in altum, et captivam duxit captivitatem: id est, satanam, peccatum et legem nos captivantem, in captivitatem redegit. Captus, Num. 31 potentialiter pro capiendo ponitur. Capiens unum captum e quinquaginta: id est, unum quod capi et separari debet, ac convenit, ex media parte filiorum Israel. Captivus gladio, id est, in bello captus. Gen. 31. Abduxisti filias meas ut captivas gladio: id est, perinde ac si eas in bello caepisses, essentque tua mancipia. Captivitas alicuius, pro eius praeda. Num. 31. Vos et captivitas vestra: id est, vestri captivi. Captivitatis indumentum. Deuter. 21, Deponatque captivitatis indumentum: id est, mulier capta nuptura suo hero exuat vestes, in quibus capta est primum. Captivitas perfecta, id est, qua omnes capti sunt, nullo evadente. Amos 1, Eo quod tradiderunt captivitatem perfectam ipsi Edom: id est, neminem passi sunt evadere hostes, non permiserunt ut tuto profugerent in suam regionem, eoque repulsi omnes capti sunt.

CAPERE, χωρεῖν , Matth. 19, et 1. Cor. 2. simili metaphora a capacitate loci aut vasis, significat facultatem intelligendi aut agendi aliquid. Paulus dicit, Animalis homo non capit ea quae spiritus sunt. stulticia enim ei sunt, nec potest ea cognoscere: de capacitate intelligentiae id verbum sumit, ut sequentibus declarat. At cum Christus dicit Matth. 19, Non omnes capiunt id verbum: de facultate non apprehendendi, sed praestandi intelligit. Quod licet multi facile intelligant quid sit purus caelibatus, tamen pauci eum praestare queant. Quare addit Dominus, Qui potest capere, capiat: id est, qui est idoneus ad castum caelibatum, ille eum praestet. Talis significatio est Latinae vocis. Captus, sicut ille in Terentio inquit: Ut est captus servulorum. Sic Graecus poeta inquit: Non capit magnam eruditionem indoctus vir. Porro Iohan. 5. inquit Christus, Quomodo potestis vos credere gloriam ab hominibus accipientes? Quod potius videtur significare captantes, aut ambientes. Nam accipere gloriam, ubi ultro offertur, non impedit fidem. Sed qui captant hominum favorem ac gloriam, multa contra verbum, ad voluntatem hominum facere coguntur.

CAPUT, habet plures proprietates: in de igitur variae huius vocis significationes exoriuntur. Nam et nobilissimum membrum, summoque loco positum, et quasi initium est hominis, et maxime conspicitur: denique periculosissime summaque cum pernicie laeditur. Primum igitur a praestantia ducitur metaphora, quae significat omne dominium aut superioritatem. Num. 36, Coram principibus capitibus patrum filiorum Israel. Capita patrum tribuum Israel, Esaiae 14: id est, principes familiarum. Caput magnorum, 2. Sam. 23, pro primis principum vel magnatum. Statuite Nabot in capite populi, 1. Reg. 21: pro, inter primates sive primores populi. Caput circumdantium me, perversitas labii sui operiat eum, Psalm. 140. pro, mendacium principis persequutorum obruat ipsum. Percutiet caput super terram multam, Psal. 110. id est, praepotentes tyrannos late regnantes. Errare fecit capita populi instar ebrii, Iob. 12. id est, summos gubernatores reddit incertos, quid agendum aut omittendum sit in summis meis difficultatibus. In hoc sensu adiungitur et opponitur ei Cauda, quod sit et ultimum et ignobilissimum membrum. ut Isa. 19, Nec erit Aegypto opus, quod faciet caput vel cauda: pro, neque magnates neque plebeii facient quicquam salutare. Peregrinus evadet in caput, et tu in caudam, Deut. 28. pro, ipse fiet tuus dominus aut superior, et tu eius subditus aut servus. Fuerunt inimici eius in caput, Thren 1. pro superiores, et dominati sunt ei. Esa. 9. paulo aliter caput et cauda ab ipsomet propheta exponitur. Dicit enim, virum gravem et magnae dignitatis esse caput: pseudoprophetas vero esse caudam quod ob doctrinae et morum impuritatem seductoribus tribuitur, tanquam qui stercora infernalia egerant. In eadem significatione dicitur, Ponere in caput. Deut. 1. Ponam illos in capita vestra. Ponet te Iehova in caput, non in caudam, Deut. 21. pro faciet te principem ut sis semper superior, nunquam inferior. Posuisti me in caput gentium, Psal. 18: id est fecisti me regem gentium. Sic 2. Sam. 22, Custodisti me in caput gentium: pro, conservasti me a tot persequutionibus Saulis et aliorum, donec fierem rex. Idem valet In capite, aut Caput esse, 1. Par. 4. 29. 2. Par. 20. Certe nobiscum est in caput Deus ille, 2. Par. 31. pro, Dux noster est. Imposueras hominem super caput nostrum, Psal. 66. id est constitueras super nos tyrannum. Vicina huic significatio, cum in quacunque re praecipuum quiddam significat. ut Psal. 74, Contrivisti capita draconum subter aquas. Tale et illud est, Conteret caput serpentis, Gen. 3: id est, praecipuam vim, et in quo satanae potentia sita est, nempe peccatum, legem, mortem ac infernum, seu etiam regnum aut tyrannidem satanae, et contraria bona restituet adeo plene, ut in eo benedicantur omnes gentes. In hoc sensu aut significatione dominii etiam Paulus dicit 1. Cor. 11, Deum esse caput Christi, Christum viri, et virum mulieris: id est, dominum ac gubernatorem, quod dominium mulier tegmine capitis verecunde confiteri debeat. Nec ita multum differt ab hoc sensu, cum Christus toties dicitur Caput Ecclesiae, Ephes. 1. 4. 5. Coloss. 2: tametsi haec loquutio sit multo significantior aliis. Quam eius singularem ἐνέργειαν Paulus Ephes. 4. et Coll. 2 exponit, quod Christus sit non solum dominus ac gubernator Ecclesiae: sed etiam omnis vita, vigor, ac omne bonum ex hoc capite in subiecta membra defluat. Secundo, ob nobilitatem etiam, et quia est praecipuae operationis, ideo non raro ponitur pro toto homine. ut Levitici 19, Coram capite cano consurge.

-- 64 --

103/104 Benedictiones super caput iusti: id est, supra ipsum iustum. Proverb. 10. Non sine singulari emphasi in hac phrasi vel bonum vel malum In alicuius caput venire dicitur, id est, vel in summum commodum, vel in summam perniciem totius hominis. Benedictiones sunt super caput iusti, Proverb. 10. Sic dicitur dari via in caput alicuius: id est, in eius exitium, 1. Reg. 8. Ezech. 16. Foedus meum quod irritum fecit, dabo in caput eius, Ezech 17: pro efficiam ut sit ei exitio violatum foedus. Sic sanguis alicuius in caput alicuius: id est, ipse sui exilii causa est. Sic clamant Iudaei de Christo. Sanguis eius super capita nostra: id est si iniuste interficitur, puniam ur nos divinitus, ultro hanc totam culpam ac poenam quae eius occisoribus debetur, a te avertemus, et in nos totam recipiemus. Sic Psalm. 7, Convertatur perversitas eius in caput eius. Tertio, quia caput eminet, aliquando pro summitate ponitur. Praeparatus erit mons Domini in capite montium, Ies. 2. pro, in summo vertice, aut loco Ecce habitabat in capite montis, 1. Reg. 1. Iacob adoravit ad caput lecti: id est, initium, Gen. 47. In capite libri scriptum est. id est, initio, in titulo aut argumento, Heb. 10: id est, Christus est summa et scopus totius Scripturae. Quarto, ob eandem causam significat totius rei summam, sicut et apud Latinos et Graecos. atque adeo in omnibus ferme linguis. Sumere caput filiorum Israel, Exod. 30. Num. 1. id est, numerum, summam. Reddere in capite, Levit 6, pro tota summa. Eadem de causa pro singulis hominibus ponitur. Iud. 5, Puella duae puellae capita viri: id est, singulis una aut duae in praedam contingent. Inventi sunt filii Eleasar plures in capita, 1. Par. 24. pro, si numeres singulos. Caput etiam pro agmine ponitur, quod singula agmina suos duces aut capita habeant. Egressus est vastator tribus capitibus, 1. Samuel. 13 Porrô hinc variae phrases oriuntur, quas ordine recensebo ac exponam. Movere caput, admirantium est, super rei novitate, aut peregrinitate: ideo alias in bonam partem accipitur, pro condolere alicui. Nahum. 3. Quis non movebit super te caput? Iob. 16, Moverem super vos caput meum, roborarem vos ore meo. Alias, et crebrius, in malam partem: Posuisti me in commotionem capitis in populis, Psal. 43. et 22. Et factus sum opprobrium illis, viderunt me et moverunt capita sua. Thren. 2, Sibilaverunt et moverunt caput super filiam Ierusalem. Sic et Christum crucifixum deriserunt impii, moventes capita. Tristes solent incedere demisso capite, laeti erecto: inde fit, ut toties Scriptura elevationem capitis ponat pro exhilaratione vel potius pro causa exhilarationis. i. liberatione, aut aliquo alio insigni beneficio Dei. Iob 1, Si impie egi, vae mihi: si vero iustus sum, non levabo caput meum saturatus ignominia: id est, nihilominus non audebo attollere vultum praepudore. Eadem fere ratione dicunt Latini Attollere vultum. Psal. 3, Et tu Domine scutum circa me, gloria mea et exaltans caput meum. Sic et Iud. 8 et Psal. 110, tum de liberatione, tum et de summa glorificatione dicitur, Propterea exaltabit caput. Similis prorsus phrasis est Psal. 27, Et nunc extollat caput meum super hostes meos. Sic Psal. 83, Odio habentes te extulerunt caput. Caput levare, Gen. 40, tum pro recordari, tum pro exaltatione videtur accipi, Videntur et Israelitae eodem modo de capitis imminutione sensisse. Posset non incommode triplex Iuristarum capitis diminutio accommodari ad vocis huius significationes: sed id non ita vel necessarium, vel nostri propositi est. Caput nudare, luctum significat. Levit. 10, Capita vestra ne nudetis. Sic et Tondere caput, Iob. 1. Quare contrarii quasi ritus fuere, ut et nudare et tegere caput dolorem ac luctum illis significarit. Tegere quoque caput non raro dolorem et ignominiam significat. Sed non usitato tegmine, verum pallio, ac penitus. Ierem. 14. Pudore affecti sunt agricolae, obtexerunt caput suum: quia qui ignominia sunt affecti, nec volunt alios intueri, nec ab aliis in faciem respici sustinent, eoque tegunt faciem. Sic Graeci dixerunt ἐγκατύπτεσθαι : et illa nobilis pictura in sacrificatione filiae Iphigeniae, involuit caput Agamemnoni. Involvebant enim caput pallio, praepudore et dolore. Operire caput, Psalm. 140, est munire caput, in die armorum: id est, praelii. Ideo muliebrem ab verecundiam, vult Paulus feminas tegere caput. Super caput alicuius crescere, aut transire, est, eum obruere. Sic iniquitates super caput crevisse et transivisse dicuntur Esd. 9 Psal. 38 sicut si diceret: Ita sum immersus in peccata et poenas, sicut si essem in profundum a quae proiectus. Capiti pulverem iniicere, itidem doloris ac moeroris indicium est: Thren. 2. Sic et manus habere super caput, ut de Thamar stuprata ab Ammone legitur 2. Sam. 13. Esse alicui ad caput, est, praeceptorem agere: contra Ad pedes, discipulum. 2. Reg. 2, Tolletur Helias a capite Elisaei: id est, non amplius eum docebit. Sic et Paulus dicit se esse eruditum ad pedes Gamalielis. Sumpta haec phrasis est ab ipso situ docentium et auditorum, quorum hi inferius, illi superius sedent. Congerere carbones ardentes in caput alicuius, Proverb 20. et Rom. 12, significat omnino extremum exitium alicui accersere. Non enim peius fieri potest impio ingrato, quam si beneficia ei pro malefactis rependantur: sic eo pergente furere, extrema ei ira Dei poenaeque accersuntur. Sed de hoc mox. Caput canis, supra in voce CANIS est expositum, de re vilissima et contemptissima. Caput ungere, significat lautius ac delicatius victitare. Quare Christus hypocritas Matthaei 7 accusans, quod cum ieiunabant, studio in vultu ac toto externo gestu, tum dolorem animi luctumque ob peccata, tum debilitatem ob nimia ieiunia simulabant, deformando et obscurando genuinum colorem faciei. Christus contra piis praecipit, ut ungant caput, et lavent faciem: id est, potius delicatum victum simulent, quam ita hypocritice sua illa opera ieiunii ostentent. Aliquid nimium et quasi hyperbolicum videtur dicere, veluti in alterum extremum protrahendo pios ut eos ad mediocritatem perducat. Sic: Nesciat sinistra tua, quid faciat dextera.

CARBONES, alias intelliguntur extincti. Prov. 26, Carbones ad prunas, et ligna ad ignem, sic homo iracundus excitatrixas. Alias intelligitur de ardentib. carbonibus, qui alias in bonam partem accipiuntur. ut Esaiae 6, Uti carbone expiantur peccata prophetae: ubi oportet intelligi ipsum holocaustum Christi. Alias in malam partem, de laedentibus. ut Psalm. 140, Carbones ignis super eos cadent: id est, gravissimae poenae venient. Sic et Rom. 12, et Proverb. 25, Si inimicus tuus esuriverit, ciba eum: si sitiverit, pota eum: hoc enim faciens, carbones ignis congeres in caput eius: tibi autem Dominus rependet. Rom. 12. Proverb. 25. Hunc locum plerique ita exponunt, ut dicant per carbones ignis significari, fore ut hosti benefaciendo conscientiam moveas, eumque convertas. Verum verba ipsa indicant, significari, Adhibebis ei rem vehementer laedentem, praecipuae ac periculosissimae eius parti. Sic enim Psalm. 140, Carbones super nos cadent igni facies eos cadere In eodem sensu et Psal 18 carbones accipiuntur: Dedit de caelo grandinem, et carbones ignis: misitque sagittas suas, et dissipavit eos.

CARCER, Esaiae 24 accipitur de uno aliquo loco, vel potius potentia Dei, qua custodit omnes ad extremum iudicium. Sed Psalm. 142. orans, ut reducatur anima sua de carcere: intelligit quamvis maiorem calamitatem, in qua haereamus, et a qua nos divinitus liberari petamus. Augustinus dicit, in hoc posteriori loco significari tenebras ignorantiae, quibus anima clausa captivaque veluti carcere detinetur. Petrus primae tertio dicit, Christum mortificatum carne, et vivificatum

-- 65 --

105/106 spiritu, profectum esse ac praedicasse spiritibus ἐν φυλακῇ , in custodia aut carcere positis, qui olim fuerant increduli: ubi per carcerem omnino credo locum inferorum intelligi, ac pertinere id dictum ad descensum Christi ad inferos. Verum hunc locum copiose exposui in voce INFERNUS. Aliqui ibi per Custodiam intelligunt, quasi speculam quandam, unde instar custodum aut vigilum prospectârint et expectârint piae animae adventum Christi. Alii per carcerem intelligunt tum illam legis paedagogiam, patres quasi in quadam servitute detinentem: tum etiam illorum desiderium adventus Meschiae, quo cum quadam anxietate cupiverunt videre diem Christi. Verum hae interpretationes nimium violentae esse videntur.

CARMEL, fuit nomen montis in Gilead, et civitatis: Iosuae 25. 1. Sam. 25. Saepe tamen est appellativum, et significat quemvis locum fertilem, quasi dicat Cheremale vinetis plenum, ubi omnia hortis ac vinetis exculta sunt. Notum est, solere celebria nomina propria, praesertim ob aliquam qualitatem, in appellativa commutari, in omnibus linguis. Dicetur de hac voce aliquid etiam in LIBANO.

CARDUUS. 2. Reg. 14, narratur fabula de Carduo petente filiam Cedri. Unde apparet, Carduum pro quovis infimi ordinis, tenui, aut alioqui vili homine accipi solitum: quia et ipsa herba non adeo sublimis est, certe non arbustis, nedum arboribus comparanda. Et in textu additur, Transivit fera, et conculcavit carduum: id est, facile est oppressus ab adversario.

CARO, praeter propriam significationem, alias omnia animalia, alias solum hominem significat, per synecdochen: quia inter partes animalium maxima, maximeque conspicua est caro. Primum igitur Caro significat in genere omnia animalia. Psal. 136, Qui dat escam omni carni. Psalm. 145, Benedicat omnis caro nomini sancto eius. Sic sane etiam Gen. 6 et 7 accipitur, cum de deletione omnis carnis agitur. Levit. 17, Sanguinem omnis carnis non comedetis. Gen. 8, Cuncta animalia quae sunt apud te ex omni carne. Secundo, hominem significat simpliciter totum. ut Gen. 6, Finis omnis carnis venit coram me. et, Corrupit omnis caro viam suam: id est, omnes homines: Esa. 40. Revelabiturque gloria Dei, et videbit omnis caro pariter quod os Domini locutum sit: ibidem. et 1. Petr. 1, Omnis caro foenum. Psalm. 56. Deo fidam, et non timebo quid faciat mihi caro. moxque idem exponit: Non timebo quid faciat mihi homo. Ioel. 2, Effundam de spiritu meo super omnem carnem. Non salvabitur omnis caro, inquit Christus, et Paulus: id est, ullus homo. Matth. 24. Rom. 3. Vide Hilar. super Psalm. 64. Tertio, ob imbecillitatem hominis, Caro crebro fragile quid et debile sonat ut Gen. 6. Non litigabit spiritus meus cum homine in seculum, eo quod sit etiam caro: id est, res fragilis, et brevi interitura. Sic Psalm. 78. Recordatus est quod sint caro, spiritus vadens et non rediens: id est, caduci. mortales. Sic et Esa. 31 describitur imbecillitas exercitus Aegyptii. Inquit enim: Equi eorum caro sunt, et non spiritus. Maledictus qui confidit in homine, et ponit carnem brachium suum, Ier. 17. Quarto, Caro etiam ipsas nobilissimas hominis vires, nempe rationalem potentiam, qua in religione utimur, denotare videtur, iuxta Christi definitionem Iohann. 3, Caro est, quicquid ex carne natum est. Gal. 3. Cum spiritu coeperitis, nunc carne consummamini: id est cum antea veram pietatem, vi ac energia Spiritus sancti per Evangelion accepti, inchoaveritis, nuncuultis legis observatione carnalibus viribus ac operibus vestris salvari: aut, cum antea incoeperitis quaerere iustitiam ac vitam, ex Evangelio ac regno Christi, quae vere spiritualia sunt, et spirituales efficiunt, nunc ex externis observationibus, quaeritis. Sic Phil. 3. Si quisquam alius videtur habere fiduciam in carne: id est, rebus, genere, viribus ac operibus humanis. Quicunque volunt placere in carne: id est, in externa ac caeremoniaria pietate: et bonis operibus humanis viribus factis. Sic Rom. 7, In carne non habitat bonum: id est, in carnalibus viribus. Roman. 4. Quid dicemus Abrahamum invenisse secundum carnem: id est, suis viribus ac bonis operibus. Matt. 16. Caro et sanguis non revelavit tibi, sed pater meus caelestis: id est, ex viribus, ingenio, cogitatione et eruditione humana, istam admirandam noticiam non habes. Gal. 4. Is qui secundum carnem erat natus: id est, carnalibus viribus genitus. Quinto, crebro ponitur haec vox pro hominis corpore. Levit. 29 aliquoties vetat, ne incisuras aut ulla stigmata in carne faciant. Sic Genes. 17 proponuntur minae, ei qui erit incircuncisae carnis. Sic Prov. 14 dicitur, vita carnium cor leve: id est, salubritas corporis. Hinc iustificationes carnis, Hebr. 9. id est, externi hominis, non conscientiae. 2. Cor. 7, Mundemus nos ipsos ab omni inquinamento carnis et spiritus. Porro cum Christus dicitur passus carne, 1 Pet. 4, et Carnem suam dare pro mundi vita, significat totam humanitatem. Sic et Psal. 16, et Act. 2. caro Christi dicitur requiescere in spe, et non visura corruptionem, scilicet et carnalem et spiritualem. Item filius David secundum carnem. Rom. 1. 9. Verbum caro factum est, Iohan. 1. Christus in diebus carnis suae, Hebr. 5, Antonomasia quaedam est: id est, dum hic humanam vitam vixit. Sexto, caro, praesertim in novo Testamento, significatipsam malam hominis naturam, ratione suae corruptionis. Causa huius significationis est,' quia totus homo ex carne nascitur, caro est, et non est spiritus, et ad carnalia tendit: ut Iohan. 3. Quod natum est de carne, caro est. Significat autem totum hominem corpore et anima quatenus renatus non est, praesertim vero ipsum cor ac rationalem animam, quae vel maxime corrupta est: ut, Sensus carnis inimicitia est adversus Deum, Rom. 8, id est, totus homo, praesertim anima rationalis, seu mala mens et malus animus, exercet hostilitatem cum Deo. Sic forte et Gen. 6, Quia caro est. In carne seminare, id est, carnalibus aut corruptionis desideriis indulgere. Habet quidem haec significatio aliquid vicinitatis cum quarta, sed tamen ibi vires hominis per sese: hîc vero quatenus corruptae sunt, significantur. In hac significatione admodum crebro ei opponitur spiritus: ut Ioh. 6. Caro non prodest quicquam, spiritus est qui vivificat. Iohann. 3, Quod natum est ex carne, caro est: quod ex spiritu, spiritus est. Sic opera carnis operibus spiritus, Gal. 5. opponuntur. Caro et sanguis negantur possessura regnum caeleste, 1. Cor. 14: id est, corruptus ac perditus homo non salvabitur, non intrabit regnum caelorum, nisi fuerit regeneratus. Est vero haec significatio diligenter observanda, contra seductores et sophistas, qui per carnem corruptam intellexerunt tantum inferiores aut brutas hominis partes, non vero rationales. Unde porro cum Philosophis a vero aberrantes, senserunt, tantum affectus et animalem potentiam corruptam: rationem vero esse sanam, et (sicut forum male versus Aristoteles loquitur) deprecari, id est adhortari ad optima. Ex quo denique cum eisdem ex bonitate rationis, virtutum habitus iustitiamque, per quam salvarentur, extruxerunt. Atque ita totam doctrinam de gratia penitus everterunt. Nam si ratio sana est, a qua proprie religiosae actiones proficiscuntur: quid opus ei est Spiritu sancto et renovatione? Potest etiam perfecte obedire Deo, et legem praestare: quid ergo opus Christi impletione legis, aut perpetua peccatorum condonatione? quid etiam perpetuo Dei auxilio in praestanda pia vita, et pugna contra peccata? Vide quantam lernam malorum unicae vocis Scripturae

-- 66 --

107/108 pravus intellectus secum attulerit. Sed de hoc fonte Papisticorum errorum plures hoc tempore luculenter disserverunt, praesertim autem Lutherus super Galatas, et alias saepius. Ex hac vero significatione venit phrasis, Vivere et ambulare secundum carnem aut spiritum. Rom. 8. Si secundum spiritum, non secundum carnem vixeritis. item, Opera carnis. item, Caro concupiscit contra spiritum, et spiritus contra carnem. Ubi autem carni spiritus opponitur, significat Spiritum sanctum in homine existentem, et simul novum hominem per Spiritum sanctum in nobis regeneratum. Gal. 5. ubi etiam opera carnis enumerantur. Desideria carnis, Eph. 2. In carne esse. Rom. 7 et 8, significat idem quod renatum non esse, et secundum corruptum hominem agere ac vivere. Gal. 2, In carne vivere, significat hanc mortalem vitam vivere, Hinc etiam locutio Carnalem esse, 1. Cor. 1. Et, Quae carnis sunt quaerere. Ponitur etiam hoc generale nomen synecdochice pro pudendis: ut, Caro asini caro eorum, Ezech. 23. Sic et Levit. 15 accipitur: Cum semen de carne eius defluet. Phrases porro hinc variae oriuntur: ut, Esse carnem et sanguinem alicuius: de summa cognatione. ut Genes. 20, Os meum et caro mea. Et 37, Frater noster et caro nostra est. Sic 2. Sam. 19, Fratres mei estis, os meum et caro mea estis: pro, cognatio et consanguinei. 2. Sam. 5, Os tuum et caro tua sumus. 1 Paral. 11. Iud. 9. sic et Germani dicunt, Der herr hatt sein fleisch und blut verrahten, etc. Esa. 48, A carne tua ne abscondas te: id est, ne desinas tuis benefacere. Paulus dicit, se velle provocare ad aemulationem carnem suam: id est, Iudaeos gentiles suos, et cognatos. Vicinum huic significationi est, sed tamen multo ἐμφατικώτερον , quod de viro ac muliere dicitur, quod duo erunt in carne una: id est, summe cognati, aut etiam facient constituentve quasi unum hominem: veluti si unus solus non sit plenus ac integer homo. sicut et Gen. 1. dicitur Deus creasse hominem aut Adamum ad imaginem suam, bis in singulari repetens. et mox tertio subiicit, veluti exponens illum unum hominem, inquiens: Masculum et feminam creavit eos. In hunc sensum videtur et illud Ephes. 5. dici, quod simus caro de carne, et os de ossib. Christi: licet multo arctius et magis mysticum vinculum cognatioque nobis cum Christo esse intelligenda est, quam ipsemet Paulus maximum mysterium esse pronunciat. Venisse in carnem Christus dicitur 1. Iohan. 4. id est, homo natus esse: sicut supra de humanitate hoc vocabulum saepe accipi diximus. Carnis interitus. 1. Corinth. 5, Tradidit eum satanae ad interitum carnis, ut spiritus salvetur: significat externam infamiam, quae ei apud Ecclesiam Dei exoriebatur: et praeterea afflictionem, quam ei satan erat iusto iudicio Dei irrogaturus: vel etiam, ut eius securitas et carnalis Adamus nunc in eo regnans, legali excommunicationis fulmine et mala conscientia excarnificetur. Nosse aliquem secundum carnem, est alicuius carnales dotes, dignitatem aut externa opera mirari, aut etiam carnali affectu. Potest enim secundum carnem intelligi de carne vel agniti, vel agnoscentis. Quod ergo Paulus 2. Cor. 5. negat, se quen quam nosse secundum carnem: intelligit, se nullius hominis dotes, autoritatem aut dignitatem mirari. Quod porro addit, se ne Christum quidem nosse secundum carnem, tametsi eum viderit: intelligit se non tam eius miracula ac corporalem conversationem admirari, quam verbo eius adhaerere, et spiritualem eius praesentiam intueri: adhaec, nihil se carnale ab eo quaerere, sicut Iudaei ex suo Meschia, et ipsimet Apostoli initio quaesierunt. Vicinum huic est acquiescere carni et sanguini, Gal. 1: id est, non adii, ac quasi fundavi meam doctrinam, vocationemque super Petrum, aut alios eximios doctores, qui erant Hierosolymae, veluti ex illis pendens, aut in eos respiciens, contentus vocatione, mandato ac illuminatione Christi. Voluntas carnis, aut nativitatis ex ea, damnatur Iohan. 1. quo significatur, humanum conatum, studium ac proaeresin, et propositum, non efficere vere spirituales homines, iustos, ac haeredes vitae aeternae: sicut ii putant, qui ex viribus humanis per crebras actiones habitum virtutum, indeque iustitiam coram Deo, et denique filialitatem et felicitatem aeternam educere aut gignere conantur. Verum de hoc loco agitur in voce Voluntatis, quam supra in Beneplacito exposui, et postea etiam in Nascor aliquid dicam. In carne esse, et tamen non secundum carnem ambulare, 2. Cor. 10. pro, in corporali quidem vita vivere, non tamen corruptae carnis cupiditates sequi. Prius caro significat corpoream istam vitam, aut corpus ipsum: posterius, inhaerentem pravitatem. Carnem crucifigere cum suis concupiscentiis, Galat. 5. est suum veterem Adamum, nativam corruptionem, et pravas eius cupiditates mortificare. Carneaeres plerunque quidem in malam partem dicuntur, et vel imbecillum quid, vel etiam extreme malitiosum sonant: sed tamen cor carneum Ier. 31. Ezech. 11. et 36 in meliorem partem accipitur, et lapideo opponitur, cum Deus dicit, se excisurum illorum cor lapideum, et daturum illis carneum ac novum. Carnem Christi comedere, et sanguinem bibere Iohan. 6. est credendo beneficiis passionis frui. Caro ibi metaleptice pro eius effectibus aut fructibus accipitur. At corpus eiusdem in verbis Coenae proprie accipiendum est, ut in libello cui titulus Fidelis admonitio, ostendi. Carnem alicuius comedere, extremae crudelitatis habetur. Iob. 13. 19. Esa. 9, Unusquisque carnem brachii sui vorabit. Sic etiam apud Homerum Iupiter Iunoni obiicit, quod si posset, devoraret Troianos crudos. Caro rotarum plena erat oculis, Ezech. 10: id est, corpus, aut essentia. Caro non prodest quicquam. Ioham 6. Cyrillus et Augustinus intelligunt de carne Christi tantum carnaliter, ac sine fide manducata: Chrysostomus vero de nostra carnalitate, res divinas non percipiente: quam esse veriorem interpretationem, abunde infra in voce QUOMODO exponetur, ac probabitur. Carnis et oculorum concupiscentia, 1. Iohan. 2. Omne quid est in mundo, est concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum, et fastus vitae: ubi caro terrenum hoc corpus, totumque hominem terrena tantum commoda et voluptates captantem denotat. Vos secundum carnem iudicatis, Ioh. 8, potest intelligi tum de pravae mentis, tum de externae speciei iudicio.

CASTIGATIO pacis nostrae super eum, Esaiae 53: id est, ipse est castigatus, ut nos bene haberemus. Castigatio alio qui saepius pro institutione, saepe et pro punitione ponitur: quoniam illa duo coniuncta sunt. et Graecum proverbium est, Passiones sunt documenta, παθήματα μαθήματα : ut et instituendos saepe castigari sit necesse, et castigatio afflictioque det intellectum parvulis, ut Scriptura loquitur.

CATECHESIS, et κατηχέω , vox tum in Sacris literis, tum et in primitiva Ecclesia valde usitata. Utitur enim ea Scriptura Lucae 1. Act 18. 21. Rom. 2. 2. Corin. [1.4.] Gal. 6. Significat autem aliquando simplicem narrationem, sed tamen crebrius inculcatam. ut Act. 21. Ut sciant nihil eorum esse verum, quae de te κατήχηνται , audiverunt. Aliquando autem pleniorem institutionem, praesertim in elementis religionis Christianae: et quidem talem, quae fiat voce, atque adeo subinde reposcente praeceptore aut doctore ab auditore, ea quae antea illi tradiderat. Venit autem a κατὰ et ἦχος , quasi dicas personare aut circumsonare, quod talem institutionem necesse est summa fide et assiduitate tradere. Cicero id pulchre Latina voce initio Officiorum expressisse videtur, cum ait: Utile est tuas aures talibus vocib. undique circumsonari. Est igitur Catechismus, elementaris institutio Christianae religionis, viva voce tradita, ita

-- 67 --

109/110 ut simul concionator subinde reposcat dictata ab auditore. Vetus versio tantum semel hanc vocem expressit Galat. 5: Qui catechizatur verbo, communicet catechizanti in omnibus bonis.

CASTRAMETARI, est tastra exercitus collocare, aut habere. Psal. 34, Angelus Domini castrametabitur circa timentes eum: id est, perinde eos valide tuebitur, ac si castra plena exercitibus circa eos collocasset. Sic Zach. 9, Castrametabor circa domum meam, ab exercitu transeunte et redeunte: id est, tuebor, ne quisquam ei nocere possit, quacunque occasione in eam impetum fecerit. Hanc figuram locutionis etiam re ipsa Deus exhibuit ac declaravit, cum 2: Reg. 6 ostendit, se ignitum exercitum circa Elisaeum habere, multo ampliorem quam qui erat Syrorum, volentium eum capere.

CATARACTAE in caelo ἀνθρωποπάθως perinde finguntur, ut in nostris domibus sunt, quib apertis, quae superiore in loco sunt, deiicimus aut effundimus deorrum. Accipitur autem earum apertio alias in bonam, alias in malam partem: ut in descriptione dilunii dicitur Deus aperuisse cataractas caeli, et inde effudisse aquas: forte instar istarum effusionum aquae, quas vocamus rupturas nubium, Wolkenbruch, quae etiam cataractae ab aliquibus vocantur. Sic et Esaiae 24, de variarum poenarum divina immissione, quas impossibile sit quenquam evadere, scriptum est: Cataractae de excelso aperientur, et contremiscent fundamenta terrae. Sic Apoc. 16. dicuntur phialae caelitus effundi. Nahum. 1 dicitur, effusam esse indignationem irae: pro, largissimas poenas aquarum instar, caelitus in nos effundi. Contrâ Malachiae 3 in bonam partem legitur, de larga et salutari pluvia: Si non aperuero vobis cataractas caeli, id est, effudero caelitus satis pluviae. Effundi aliquid a Deo boni aut mali, vicina huic locutio est, et cum cataractis coniungi solet: sed de ea alibi. 2. Reg. 7. Si Dominus fecerit cataractas in caelo, num fiet hoc? id est: etiamsi Deus caelitus plueret frumento, tamen tanta vilitas annonae fieri non posset.

CATHEDRA. Iudices et doctores solent, in cathedra sedentes, docere ac iudicare. quod adeo receptum est, ut lege fiant irritae sententiae, a non sedente iudice latae: ut postea in verbo SEDERE dicetur. Habuerunt etiam sacras cathedras doctores, ut Nehem. 8 apparet. Fit ergo in Sacris literis mentio Cathedrae, in figurata quadam significatione: ut Psal. 1. Beatus vir qui non ambulavit in consilio impiorum, nec in via peccatorum stetit, nec in cathedra pestilentiae sedit. de cuius loci sensu breviter dicam, ut significatio Cathedrae intelligi queat. Primum intelligo, de actionibus et vitae praxi externa: secundum, de fide ac animo: tertium, de aliorum institutione. Perinde ac si diceret Psaltes: Beatus vir, qui nec turpiter aut scelerate vixit aut egit, nec pravam sententiam de religione aut iustitia aliisque virtutibus aut vitiis habuit, nec denique falsam doctrinam in religione aut moribus docuit. Videtur itaque ab infimo gradu incoepisse: id est, a turpi ac scelerata vita, quae in plurimis etiam infimae conditionis hominibus cernitur. Secundus gradus est, si quis non sit ullis pravis opinionibus, habitib. aut qualitatibus infectus: cuiusmodi sunt multi hypocritae, etiamsi foris honesta disciplina splendeant, exprimentes sepulchra dealbata. Denique qui etiam non falsam doctrinam aut opiniones docuit ac disseminavit: qui iam est summus gradus hominum, et primarius fons omnium malorum, cordis et manuum seu operis. Moveor autem non tantum ordine rerum, sed et verbis, ut sic eum locum intelligam. Nam et consilium iam quaedam practica sententia est, et quidem ad hoc ipsum proposita, ut secundum eam sic aliterve aliquid agatur: est (inquam) quaedam praeceptio aut sententia de individuis. Tum porro Ambulare, metaphora ab iter facientibus sumpta, significat plerunque progressum in actionibus, et externas operationes, seu quotidianam vitam. Sic et vox Impii significat perpetuo inquietam malitiam, sicut Esaias dicit, eos non conquiescere. Secundo loco est Via, quae saepe significat certam rationem aut modum aliquid agendi, ipsam regulam de genere toto, non de individuis ac singularibus, quae vel foris nobis proponitur ab alio, vel a nobis in animo habitualiter, vel in memoria habetur et circumfertur. Tum porro et vox Stare, non praxin, sed perseverantem permansionem in aliquo significat. Denique cathedra et sedere plerumque doctorum vel iudicum est. Hic vero (ut ex sequenti Antithesi apparet) de doctrina agitur. Quare Cathedra derisorum, hic falsa doctrina est: et sedere in ea, est eam docere. Dicitur autem Derisorum, quia seductores plerunque sunt αὐτοκατάκριτοι , scientes ac volentes docent falsa, non habita ratione gloriae ac voluntatis mandatique Dei, aut salutis hominum: sed omnia deridentes, et contemptui habentes, pergunt suum furorem furere, sibimet, Deo et hominibus esse iniurii. Possis tamen etiam omnia illa tria ad doctrinam referre: ac per primum intelligere seductionem aut aberrationem a vero, quia hoc videtur Abire indicare, qui non passus est se seduci: secundum de pertinacia in errore, quod ipsum verbum Standi prae se fert: postremum de institutione aliorum in errore, quod Cathedra notat. Convenit pulchre cum hoc sensu aut significatione vocis huius; quod Dominus dicit Matth. 23, scribas et pharisaeos audiendos esse, cum sedent in cathedra Moysi: id est, doctrinam eius tradunt aut legunt: non cum sedent in cathedra pestilentiae aut derisorum. Nam de aequalitate dignitatis, aut successione in locum Moysis intelligi non potest. Non enim Moysi, sed Aaroni; illi successerant. Moyses non reliquit post se certum ordinem successorum, praeter unum Iosuam: nec quisquam illi comparandus fuit. Quod autem haec sit sententia, etiam ex eo apparet, quod alioqui, si pro sola functionis successione Cathedram acciperet, adiunctis verbis, Quicquid dixerint, facite, videretur praecipere, eos esse sine omni exceptione audiendos: atque ita illorum toties damnatos errores confirmasset. Quod Dominus nequaquam vult, ut ex aliis locis cernere est. Sic et Hilarius hanc vocem super Psalm. 138 explicat, inquiens: Cum igitur doctrina Pharisaeorum ob id probabilis esse docetur, quia ipsi in Moysi cathedra sederunt, doctrina necessario significatur in Cathedra. Ex hoc more est, quod Episcopis postea in Ecclesia cathedrae sunt attributae: et quod tempus functionis, sessionis spacium dictum sit: ut, Hic aut ille Episcopus sedit tot annis. De hac voce etiam in verbo SEDENDI, et SEDIS, aliquid addetur.

CATENA: de hac voce in IUGO, aut VINCULO agetur.

CATULUS LEONIS, in voce LEONIS exponetur.

CAUDA, cum sit ultima, minime necessaria, et sordidissima pars animalis, aliâs ignobilissimos et vilissimos subditos, servos aut mancipia significat: ut supra in voce CAPITIS ostendi. Saepe enim Capiti opponitur, et dicitur alius futurus in caput, alius in caudam. Esa. 9 interpretatur de seductoribus: sive id fiat ob extremam vilitatem vitae, ac inscitiam veritatis: sive quia venenata satanae stercora ore, suo egerunt: sive denique, quia sic vacillant, dum hominibus aut potentibus adulantur, sicut canes motatione caudae turpiter adulari solent. Verba prophetae sunt: Excindet ergo Dominus de Israele caput et caudam, ramum et truncum die uno. Senex et authoritate suspiciendus, est caput: propheta autem docens falsa, cauda est. Vide CAPUT.

CAUPONARI, et Cauponatores fuerunt, qui quaestum, idque etiam quibusvis fraudibus, praesertim autem

-- 68 --

111/112 corrumpendo merces, quaesierunt. Per metaphoram igitur haec vox in Sacris literis, in primis in novo Testamento, significat seductores: qui dum facere volunt ex sua functione ac doctrina quaestum, corrumpere eam coguntur. Nam vera doctrina nec per se quaestuosa est, ut quae omnia a doctoribus in solum Christum transferat: nec mundo ac potentibus grata, nec denique tristi persequutione multiplicique afflictione caret. Quare dum eam seductores ad mundi gustum aut palatum attemperant, necessario illam falsificant. Sic Paulus dicit 2. Cor. 2. Non enim sumus, ut plerique cauponantes sermonem Dei. Et mox 4 dicitur. Non sumus δολοῦντες , falsantes dolo sermonem Dei. Contra autem 2. Pet. 2. de seductoribus dicitur, Fictis sermonibus vos negociabuntur: id est, lucrumde vestro exitio corrupta doctrina captabunt. Et Paulus dicit, seductores putare religionem esse quaestum. Tales cauponationes, corruptelae et quaestus religionis, fuerunt in Papatu, et omnibus temporibus innumerae. Nec est ista locutio etiam Graecis ac Latinis inusitata. Nam citat Cicero versum Ennii, ex Pyrrhi responso Romanis dato: Non cauponantes bellum, sed belligerantes: cum quasi quaestum de captivis Romanis repudiavit, gratis eos dimittens. Sic et Aeschylus dicit, κάπηλα προφέρων τεχνήματα , Proferens cauponias artes. Facile autem est exponendae metaphorae gratia, accommodare corruptionem rerum bonarum ad doctrinae corruptelam. Praesertim vero in vini corruptione vis huius vocis cernitur, ubi cauponae, qui hoc nomen sibi proprie vendicarunt, non tantum aquam optimo vino affundunt: sed etiam variis ac noxiis medicamentis ei gratum ac validum aliquem saporem conciliare conantur, non sine pernicie plurimorum eo utentium. Tales verbi Dei cauponatores, suis somniis verbum Dei diluentes, reprehendit Deus per Ieremiam: Quid tritico cum paleis? qui habet meum verbum, recitet verbum: qui somnium, recitet ut somnium.

CAUSA, varie etiam Latinis accipitur. Sequuntur autem versorum significationes huius vocis maxima ex parte Latinum sermonem. ut, Causa viduae non in greditur ad eos, Esa. 1. id est, lis, controversia. Magister litis, Esa. 50. pro actore aut accusatore accipitur. Dominus causavit aliquem in manus alicuius, Exodi 21: significat, Deum obiecisse eum illi interficiendum, praeter studium aut voluntatem occisoris.

CAUTERIATA conscientia, explicatur infra in voce CONSCIENTIAE.

CEDAR, fuit filius Ismaelis, Gen. 25. unde gens propagata est, ex cuius barbarie, feritate ac impietate factum est ut quasi generale quoddam nomen pro impiis potestatem natur. Sic Psal. 120 deplorat suam sortem, quod habitare diu cogatur cum Cedar. Esa. 1, minatur Deus post liberationem Ecclesiae ipse Cedar: sive proprie illam unam gentem intelligat, sive omnes hostes Ecclesiae Dei, posita specie synecdochicos, aut parte pro genere.

CEDRUS, praesertim Libani, procerissima et elegantissima arbor, optimosque ac pulcherrimos asseres aedificiis suppeditans, plerunque vel per metaphoram, vel per similitudinem denotat potentes ac florentes, potissimum impios. ut Psal. 29, Vox Domini confringentis cedros. Ezech. 31, Cui nam similis es in magnitudine tua? Ecce Assur, cedrus in Libano: id est, similis cedro. Aliquando etiam piorum felicitatem depingit. ut, Sicut cedri iuxta aquas, tabernacula Iacobi: Nu. 24. Sicut cedrus in Libano multiplicabitur iustus: Psal. 92. Sic et Eccl. 24 legitur, Sicut cedrus exaltata sum in Libano. Monuimus supra in voce CARDUI, de hac cedri significatione aut proprietate: deque proverbio, Carduus ambivit filiam cedri, Cedrus etiam pro cedrinis tabulis ponitur: ut 1. Reg 6, Et cedrus erat super domum intrinsecus: id est, interius cedrinis tabulis fuit convestita. Ier. 22, Nunquid regnabis, quod tu te misces cum cedro? id est, quod tu tibi extruis tam splendidam domum ex cedro. Cedrum eius nudavit, Zophon. 2: id est, interiorem cedrinam contignationem detexit.

CELEBRARE; in voce Confessionis, Praedicare, et similibus exponetur.

CELEUSMA, vox sese invicem adhortantium est, praesertim nautarum a Graeco κελεύω , iubeo. Hinc Esa. 16, Vinum in torcularibus non calcabit calcator, celeusma feci cessare. Sic Ier. 48, Et deficiet laeticia et exultatio de agris cultis. Etstatim addit, Non calcabit calcator cum celeusmate celeusma non erit celeusma. In istis et similib. locis significat tum sterilitatem, tum et solitudinem. At Esa. 16, Super messem tuam celeusma cecidit: significat vocem hostium, eo tempore sese invicem ad pugnam, rapinam et expugnationem civitatum adhortantium. 1. Thess. 4, Ipsemet Dominus inceleusmate et voce archangeli ac tuba Dei descendet de caelo: ubi celeusma est illa vox angeli, nomine Dei nos ad resurrectionem excitantis, et ad iudicium vocantis.

CELARI aliquid ab aliquo, est latêre eum. Hier. 32, Num a me celabitur quicquam? id est, num aliquid me latere, fugere, aut mihi occultari poterit?

CELSUS, alias valde munitus, ut Psal. 61, Ad petram quae est celsior me, deduc me: id est, munitior quam ut ego eam meis viribus expugnare possim: quia loca celsa valde munita, et veluti inexpugnabilia esse censentur. Alias pro dignitate ponitur, ut Iob 4, Orna te celsitudine.

CENTUM, alioqui numerus certus, pro quovis magno ac incerto numero poni solet. ut Ecclesiast. 6. Si genuerit vir 100 liberos, et annos multos vixerit: id est, plurimos. Ibidem 8, Si peccaverit centuplum. Sic Lucae 8. Centuplum recipere: pro, amplissimam remunerationem.

CERAE vox nota est: variae tamen similitudines inde in Scriptura trahuntur, quae non sunt obscurae. ut Psal. 68. Sicut liquescit cera a facie ignis, sic peribunt impii a facie Dei. Sicut cera, liquescit cor meum: Psal. 22. Item Psal. 97, Montes sicut cera dissoluuntur a facie Dei.

CERVA etiam varias similitudines praebet. ut Proverb. 5, Cerva amorum uxor tua: id est, cerva amata: quod feras cicuratas saepe pro singulari oblectamento habemus. Cerva emissa Nephthalim, Genes. 49. id est, sicut cervae captae aliquando benigne parcitur, eaque potius dimittitur quam interficitur: sic tribus Nephthalim pacis artib, sibi placabit vicinos, ut non tam vi quam mansuetudine sese tueatur. Cervarum pedes, pro velocissimis, ut Psalm. 18. et 2. Samuel. 2, Ponens pedes meos ut cervarum: id est, faciens me velocissimum, sive fugiendus sive sequendus sit hostis. Sic et Homerus suum Achillem, aliosque bellatores a velocitate praedicat. Sic populares mei sibi invicem imprecantur in obtestationibus: Ita hostem fugiendo effugias, et persequendo consequaris. Cerva ad torrentes, Psal. 42. Sicut cervus ad torrentes aquarum glocitat, ita anima mea ad te Deus: quia cervi cursu fatigati vehementer sitiunt. Solent etiam certo anni tempore valde sitire. Cervus pro superbo et iniusto poni videtur Psal. 29, Vox Domini perturbans cervos. Psal. 22, de Christo et eius passione agitur. titulus habet, Super cerva aurorae: quod plerique exponunt de cerva mane a venatoribus invasa, agitata et capta. Per illam cervam autem non dubitant significari Christum, quandoquidem Psalmus de eo agit. Accommodant autem illam loquutionem ad Christum scriptores diversimode. Mihi non inepta videretur applicatio, si Christus vocaretur cerva ob elegantiam aut amabilitatem: quae significatio,

-- 69 --

113/114 ut supra audivimus, cervae est, sicut et capreae ac hinnuli. Matutina porro dici posset cerva, quia tunc cervi sunt alacriores, utpote post quietem, et ad pastum redeuntes. Fuit igitur Christus cerva matutina: id est, patri tum dilectissimus, tum etiam ad obediendum alacris ac promptissimus, ut qui factus sit obediens usque ad mortem crucis, de qua in Psal agitur. Sed adscribam etiam alterius accuratam huius tituli expositionem. Christus, quantum attinet ad passionem eius, comparatur cervae matutinae: hoc est, ei quam venatores matutino potissimum tempore, dum e cubili suo ad pastum egreditur, studiose insectantur, capiunt et mactant. Non vespertinae, hoc est, ei quae a pastu sese ad cubilia vel latebras suas recipiat: sed matutinae, ei videlicet quae matutino tempore in pascuis circumquaque pascendo oberret, comparatur, in ea dispensatione, qua dum circumquaque cum discipulis suis veluti hinnulis in Iudaea, matutino tempore, i. ipsis regni sui, orituraeque iam diurnae lucis primordiis, pabula vitae administrando circuit, a venatoribus Iudaeis, Apostolis velut hinnulis dispersis, capitur et occiditur, ut esset hostia et sacrificium pro peccatis totius mundi. Unde et Chaldaeus legit in titulo huius Psalmi, Pro virtute sacrificii sempiterni et matutini: pulchre finem huius adflictae et occisae cervae exprimens. Est enim Christi in cruce oblatio vere matutinum illud sacrificium, ideo sempiternum, quod non sit post illud aliud pro peccatis, ut est Hebraeis 10: et ideo matutinum, quia in primordiis regni Christi, orituro iam sole, passus et immolatus est Christus. Quanquam itaque Spiritus sanctus ista de sacrificio Christi sempiterno, eiusque virtute, non ita expressis verbis hoc Psalmo describat, propterea quia nondum hoc ferebat temporis illius ratio et conditio: tamen pulchre depingit hoc titulo sortem et conditionem matutini Christi, cum hinnulis suis in Iudaea circumeuntis. Deinde ingenium, furorem et rabiem hostium Christi, qui ipsum essent non aliter insectaturi et infestaturi, quam quomodo venatores solent matutinam cervam, vel canibus, vel cassibus, insidiis, sine fine eo usque insectari, donec illam comprehendant et interficiant. Et vide quam concinne ad mortem Christi competat, quod cervae etiam, cum in plagis est, latus cuspide aperitur: id quod et Christus in cruce pertulit.

CERVIX, posterior pars colli, varie in Scriptura, praesertim in phrasibus, aut cum ei aliquae voces adiunguntur, accipitur. Dura cervix, aut Indurare cervicem, pro extrema inobedientia, contumaciaque ponitur. ut Deuter 10. Cervicem vestram ne induretis amplius, sicut maiores vestri, date manum Iehovae. Et 32, Cervicem tuam durissimam. Credo autem hanc metaphoram aut etiam metalepsin, vel a iumentis, praesertim equis sumptam, qui saepe nimium ferocientes, non patiuntur frenis suam cervicem huc aut illuc, quo sessor vult, inflecti: quin potius saepe caput magna pertinacia inter genua primorum pedum abdunt, freno reluctantes. vel etiam a contumacibus servis, qui cum aliquo eunt, non volunt inflectere collum ad vocem aut imperium domini revocantis, aut aliud quid iubentis. Sic Salomon Proverb. 29 inquit, Vir increpationum, qui indurat cervicem, repente conteretur. Sic 2. Reg. 17, Induraverunt cervicem suam iuxta cervicem maiorum suorum: id est, sicut maiores eorum cervicem induraverant. Cervicem obvertere, alias idem est quod Latinis similis phrasis sonat, terga vertere, aut fugere ex acie victum, ut Exod. 22, Dabo inimicos tuos tibi cervicem: scilicet vertentes. 2. Sam. 22, Et inimicorum meorum dedisti mihi cervicem. Sic et vertere cervicem coram inimicis, Ios. 7. Ier. 8. Vicina aut cognata huic phrasis est, Manum in alicuius cervice habere: id est, fugare, consectari, et consectando capere, quia hostis fugientem sic a tergo arripit. Sic Germani dicunt, Einen bei dem hals nemen. Cervicem ostendere, aut vertere etiam, Deus dicitur nobis, et nos Deo, cum ille nos orantes ac invocantes non exaudit, et nos vicissim non obedimus ei aliquid mandanti. ut prioris exemplum habetur Ierem. 18. Cervicem, non faciem ostendam eis, in die perditionis eorum: id est, non dignabor eos invocantes, et opem meam implorantes, respicere, non liberabo eos. Posterioris exemplum est Ier. 31. Et verterunt mihi cervicem, et non faciem: pro noluerunt mihi obedire, deseruerunt me. Cervix etiam pro superbia videtur accipi, Iob 13. Et redigentur in lutum cervices tuae: id est, humiliaberis, humi prosterneris. Cervicem inducere in iugum regis Babylonis, est ei servire: Ier. 27. Sic Apostoli negant conversorum cervicibus imponendum esse importabile iugum legis. Caeterum Paulus Rom. 16 inquit de quibusdam piis, quod pro anima sua propriam cervicem subiecerint: quo indicat, eos suam vitam servandi ipsius gratia, in discrimen adduxisse.

CESSARE, alias idem significat quod abstinere a labore: alias, quod sperare in Dominum: alias, cum dicitur in tertia Hebraea coniugatione. Facere cessare: significat aut prorsus tollere et abolere aliquid, aut certe alioqui impedire. Quia autem saepe concurrit in significatione cum verbo Quiescere et Silere, ibi plenius hanc vocem et rem exponam.

CHARACTER DEI, in Ezechiele cap. 9, vocatur Thau, et est signum salvandorum. At in Apocal. 15, Character Bestiae. est indicium comprobatae idololatriae: quem illi omnes gestant qui quoquo modo sese participes faciunt impietatis Antichristi vel in minimis caeremoniis. Quale fuit tempore Interim, vel minima Adiaphora accipere. Nam ad illas corruptelas et abominationes desolationis, omnino Apocalyptica prophetia respicit.

CHARITAS exponetur in voce DILECTIONIS, quoniam saepe idem plane sunt.

CHIROGRAPHUM, Coloss. 2, Paulus ponit pro obligatione, aut reatu ob patrata peccata. Sumpta autem est metaphora a communiis ominum more, qui cum aes alienum contrahunt, coguntur dare συγγραφὴν , ut sit scriptum testimonium suae obligationis. Hoc igitur chirographum est lex, et propria conscientia, quae testatur de peccatis et reatu nostro. Sicut porro lacerato chirographo tollitur obligatio: ita et Christus pro nobis persoluens, nosque a peccatis, reatu et poenis liberans, dicitur nostrum chirographum cruci affixisse: id est, malam nostram conscientiam, et ipsam legem Dei nos accusantem, suo modo abrogasse. Haec vero chirographi abolitio, et affixio ad crucem, in eo consistit, quod sicut antea tum lex clamabat, tum nostra conscientia confitebatur, nos ei ac iustitiae Dei ingentem quandam summam debere, nempe tum perfectissimam obedientiam, tum et plenissimam depensionem poenarum, pro omnibus nostris peccatis, seu aeternum supplicium: ita nunc contra Christus sua largissima obedientia ac poenarum persolutione, adeo legi iustitiaeque Dei abundanter satisfecit, ut eam insuper nobis obaeratam obnoxiamque reddiderit, ut sicut illa prius a nobis exegit debitum iustitiae ac poenas: ita nos contra nunc freti iustitia Christi, ab illa vitam aeternam, tanquam verum debitum, optimo iure flagitemus, quod est admirabile Dei mysterium.

CHORUS speciale nomen est pro omni genere laeticiae Psal. 30. Vertisti planctum meum in chorum, soluisti saccum meum, et accinxisti me laeticia.

CHRISTUS Graeca vox, Meschias Hebraea, significat unctum. Tributum vero est hoc nomen, cum omnibus summis sacerdotib. ac regibus Iudaicis, tum praesertim filio Dei incarnato, Domino et servatori nostro de quo hic potissimum agemus. Fuit autem id nomen

-- 70 --

115/116 cum illis, tum huic Domino nostro, non ut proprium, sed ut appellativum, seu vere officii nomen attributum: ut tantundem illis significaverit, quantum nobis Rex aut Pontifex, ut postea dicetur. Sicut recte Tertullianus adversus Praxeam dicit, Christum non esse nomen, sed appellationem. Nam nomen proprium ac genuinum Domini ac servatoris nostri fuit IESUS, quod ipsi a Deo per angelum et parentes impositum est, quod esset salvum facturus populum suum a peccatis eorum: de quo suo loco. Nomen porro hoc ideo fuit olim tributum regibus et sacerdotibus, quia illi in sui inauguratione inungebantur: ut de Aarone summo sacerdote et filiis eius habetur Exodi 29. Levitici 6. 7. 8. Num. 17. De regis vero inunctione habes Iudicum 9. 1. Samuelis 10 et 15. ubi David et Saul inunguntur. Usitatum sane et hodierna die est, Caesares ac reges inungi, Quam caeremoniam ideo Deus adhiberi voluit, ut et veluti separati a reliquo vulgo, eoque in maiori quadam reverentia essent: et scirent non esse in ipsis satis roboris ac industriae ad tantas functiones, nisi divinitus spiritu consilii, sapientiae ac fortitudinis, in rebus arduis perinde tum confirmarentur ac reficerentur, tum etiam contra externas laesiones inimicorum munirentur: sicut in magnis laboribus et aestibus, in illis Orientalibus locis, corpora salutaribus unguentis tum reficiebantur, tum et contra externas laesiones aeris, caloris et aliorum incommodorum confirmabantur et praemuniebantur. Sicut saepe in historiis, milites sese oleo contra frigus inunxisse legitur: praesertim vero Livius id de Hannibalis militibus in conflictu ad Trasimenum refert. Fuit etiam specialis quaedam confectio illius sacri olei, Exod. 30, divinitus praescripta: fuitque gravissime interdictum, ne quisquam eam imitaretur, aut adhiberet in ullis profanis usibus. Sicut igitur illi sacerdotes et reges populi Dei, ob hasce causas vocati sunt uncti vel Meschiae, cum essent tantum typi aut figurae unici veri sacerdotis ac regis populi Dei, Domini ac servatoris nostri: ita porro non tantum officium sacerdotale ac regium, sed et nomen ipsum uncti aut Meschiae ab illis, ad hunc summum verumque regem et sacerdotem aeternum Ecclesiae ac Dei translatum est. Saepe igitur in veteri Testamento sub diversis nominibus, et sub hoc ipso Meschiae, Danielis 9, praedictum est, venturum esse illum verum regem ac sacerdotem, totiusque mundi servatorem. Praecipue tamen celebre fuit nomen: Meschiae huic Domino, veluti per excellentiam attributum: quia hic demum esset verus Meschias, seu etiam Meschias Meschiarum, rex regum, et sacerdos sacerdotum. Quare perpetuo in ore ac auribus Israelitici populi fuit, venturum esse Meschiam divinitus promissum, qui sit aboliturus summa ac vera mala, et restituturus vera bona instaurata Ecclesia, religione ac cultu Dei. Sicut Samaritana dicit: Scio quod Meschias veniet, qui vocatur Christus: cum is venerit, indicabit nobis omnia. Est igitur observandum, quod IESUS fuerit nomen proprium Domini ac servatoris nostri: sed Meschias fuit nomen officii, aut appellativum servatoris. Cum ergo toties quaeritur aut disputatur in novo Testamento, IESUM esse Meschiam aut Christum, haec ipsa quaestio agitatur: An hic homo, qui vocatur IESUS, filius Mariae et Ioseph (ut putabatur) sit ille verus Meschias ac servator mundi, toties a Deo per patriarchas et prophetas promissus: an huic subiecto aut viro conveniat illud praedicatum vel dignitas. Iudaei id negabant. At ipse Dominus, eiusque Apostoli contra monstrabant, omnes promissiones, et descriptiones veteris Testamenti de Messia, huic personae convenire, ac in ea impletas esse. Inde tam crebrae citationes et applicationes veterum prophetiarum, ad hunc IESUM, et eius facta, et ad alias eius circumstantias. Sic igitur et Iohannes Capite 20 testatur: ideo esse illa omnia scripta ut credant IESUM esse Christum, filium Dei: id est, ut credant hunc ipsum hominem IESUM, esse illum verum Meschiam. Syllogismus totius Scripturae praesertim novi Testamenti, quod ad Meschiam attinet, hic est. Maior: Quicunque vir habuerit hasce et illas notas in veteris Testamenti promissionibus descriptas, erit verus Meschias. Huc pertinent prophetiae veteris Testamenti. Minor: IESUS habet omnes illas notas aut circumstantias. Huc pertinet tota historia Evangelistarum. Conclusio: Igitur IESUS est Meschias. Haec est totius Scripturae summa, et primarius syllogismus, praesertim novi Testamenti. Operaeprecium fuerit etiam rudiores monere, quomodo Christus sit rex et sacerdos: quod compendio fiet, ne extra nostrum institutum in Theologicas disputationes digredi videamur. Regis ergo munera sunt tria: iudicare, regere, ac tueri suos. Sic et Dominus tuetur Ecclesiam suam, contra impiorum et satanae furores, sive violentiae ac fraudum, sive etiam falsae doctrinae: regit eam suo verbo ac Spiritu sancto, quin et coram cum ea agens in omnibus difficultatibus, ut promisit se nobiscum fore usque ad finem seculi: et denique iudicat et castigat malos seu impoenitentes, ligans eos, et alio qui peccata puniens, 1. Corinth. 11. et vindicat bonos, solvens eos et liberans, praesertim a peccatis suis: id est, iniustitia, morte, diabolo et inferis: multo vero etiam magis ac illustrius in extrema die iudicabit. Sacerdotis sunt etiam tria primaria officia: docere, orare et sacrificare. Quae Christus non tantum hîc in terris agens, perfecte peregit: sed et nunc, ac usque ad diem extremam faciet. Nam et hîc in terris docuit per se et suos discipulos: et nunc idem facit, dando Ecclesiae suae puram doctrinam, et varios salutares doctores. quin et Spiritu sancto tum doctores, tum et auditores intus erudiendo, aut θεοδιδάκτους faciendo. Oravit item pro Ecclesia sua Iohan. 17. orat et nunc apud caelestem patrem, pro ea perpetuo intercedendo, et nostras preces votaque ipsi proponendo. Denique et sacrificavit sua passione, obedientia ac exinanitione perfecte, hic in terris existendo: et nunc illud idem sacrificium patri offerens, aut veluti in memoriam revocans, omnis generis bona, praesertim spiritualia, nobis quotidie ab eo impetrat. Habes hîc summam aut scopum totius Biblici thesauri. Hactenus dixi, quo modo nomen Christi aut Meschiae, Domino ac servatori nostro attributum sit: nunc et de phrasibus quibusdam huius vocis dicemus. Christum igitur a patre venire in mundum, est, eum nasci hominem, hic versari, docere, et pati pro hominibus, ut ei pater ad hoc munus eum mittens iniunxit. Contra, Exire ex mundo, et abire ad patrem, Ioh. 16, est, per passionem ac mortem deserere hanc temporariam vitam, et visibilem hominum conversationem, et carnem suam in gloriam patris perducere, et ad eius dexteram considere. Agnoscere Christum, Iohan. 17, est vera fide agnoscere, quod hic sit verus Dei filius, propter nos incarnatus, passus, resuscitatus, et in caelestem gloriam sublatus ac glorificatus. Idem significat et Manere ac esse in Christo, nempe in tali fide perseverare, eaque beneficia Christi apprehendere: Rom. 16. Gal. 1. Christum induere, Galat. 3. Quotquot baptizati estis, Christum induistis: est per fidem fieri participem omnium beneficiorum Christi, atque adeo et membrum eius fieri, et denique ab eodem per Spiritum sanctum renovari. In Christi mortem baptizari, et cum eo sepeliri, Rom. 6. est, tum beneficiorum Christi participem fieri: tum et mortificato originali peccato, novitate ac omni pietate vitae novum hominem exprimere. Christum lucrifacere, Philip. 3, est (ut ibi Paulus ipse exponit) eius gratuitam iustitiam, aliaque beneficia consequi, Christus peccato est mortuus,

-- 71 --

117/118 Rom. 6 id est propter peccatum seu ad abolenda peccata: sicut et Latinis verba cum dativo saepe significant in alicuius commodum, aut contra aliquid fieri, ut proverbium, Non omnibus dormio, sonat. Christum sedere ad dexteram patris est, in summa gloria ac maiestate cum patre ex aequo regnare: de qua re forte aliquid in voce Dexterae aut Sinistrae dicetur. David utitur nomine Meschiae pro ipso rege Saul, dicens: Quis iniiciat manum suam in Christum Dei, et erit innocens? 1. Sam. 24. 26. 2. Sam. 1. Sic et Samuel dicit de successore Saulis: Num est coram Deo Christus eius? Sic et in Psalmis saepe haec vox pro rege Israelis ponitur. Esaiae 45, Cyrus vocatur Meschias. Ps. 105 ponitur haec vox pro omnibus piis praesertim autem sacerdotibus aut doctorib. verae religionis. inquit enim: Non permisit hominem molestare eos, et obiurgavit propter nos reges: ne attingatis Meschias, id est Christos aut unctos meos, et prophetis meis ne malefeceritis. Scriptura tribuit omnibus piis spiritualem unctionem: de qua voce acre in vocabulo Unctio dicetur. Utile porro est, nomina Christi in promptu haberi. Quare adscribemus ea primum, ut sunt in Veteri testamento. Appellationes naturae humanae promissi Messiae convenientes, sunt istae: Semen mulieris prima est appellatio Messiae, quae in Sacris literis occurrit, Genes. 3. quia verus homo erat futurus. Item seme Abrahae, quia ex eius familia nasciturus erat, Genesis 22 Item semen Isaaci, Gen. 26. Semen Iacobi, Genesis 28. Homo quia naturam humanam Messias erat assumpturus, Gen. quarto: Possedi virum per Deum. nam Eva putabat istum suum filium esse illud semen promissum, quod esset serpenti caput contriturum. Verum erat in persona, non erat in promissione. Psalmo 87. Et de Sion dicetur homo, et homo natus est in ea. Filius hominis. Daniel. 7. Quasi filius hominis veniebat. Dan. 10. Quasi similitudo filii hominis tetigit labia mea. Item rursum tetigit me quasi visio hominis, et confortavit me. Vir, Zach. 6. Ecce vir oriens nomen eius. שילה Gen. 49: Non auferetur sceptrum de tribu Iuda, donec venerit Siloh. Significat autem Siloh felicitatem, vel authorem felicitatis: inde a quibusdam vertitur heros. Iudaei quidam etiam Messiam interpretantur. Aliqui etiam filium eius, scilicet Iuda. nam Messias debebat ex tribu Iuda nasci. Puer. Esaiae 9. Puer natus est nobis, et parvulus datus est nobis. Radix et surculus Isai, Esaiae 9 quia verus homo, et ex postrema posteritate familiae Isai nasci debebat. Filius David, 2. Regum 7. Item Germen, Esaiae 4. In die illa erit germen Domini in magnificentia. Hieremiae 23. Item capite 33. Suscitabo David germen iustum. Item alias dicitur tantum germen absque epitheto: ut Ezec. 34. Suscitabo eis germen. Appellationes autem quae naturae divinae promissi Messiae competunt, sunt istae. Filius Det. Psalm. 2. Ego hodie genui te. Daniel 3. Quartus similis erat filio Dei. Esd. lib. 4. cap. 2 Ipse est filius Dei יהוה Iehova. Es. 2. Et elevabitur Iehova solus in die illo. Cap. 25. Ipsi videbunt gloriam Domini, decorem Dei nostri. Cap. 40. Parate viam Iehovae. Cap. 45. Israel salvatus est in Iehova. Hier. 23. Et hoc est nomen quo vocabunt eum, Dominus iustitia nostra. Ioel. 3. Dominus de Zion rugiet. Item. Dominus spes populo suo. Zachariae 14. Iehova exercituum. Esaiae 2. Item cap. 8. Dominum exercituum ipsum sanctificate. Loquitur autem ibi Esaias de Messia. Cap. 12. Confitemini Iehovae, et invocate nomen eius Et hic de Messia gratias agit. Cap. 47. Redemptor noster, Dominus exercituum nomen illius, sanctus Israel. Deus Israel. Amos 4. Praeparare in occursum Dei tui Israel. Adonai. Esaiae 4. Tunc abluet Dominus (Adonai) sordes filiarum Sion. Psalm. 110. Dixit Dominus (Ladonai) Domino meo. Adonai Iehova. Esaiae 40. Ecce Dominus Deus in fortitudine mea. אל Esaiae 9. Vocatum est nomen eius אל Deus. אל־שעון Deus salvator meus, et salus mea Esaiae 12. Ecce Deus salvator meus. Appellatio Messiae, quae utrique naturae convenit, est עמנואל Immanuel. Esaiae 7. Vocabis nomen eius Immanuel, id est nobiscum Deus. idque ob duas naturas, quibus haec persona est praedita: divina nimirum, et humana. Esaiae 8. Erit extensio alarum eius (regis Assyriorum) implens latitudinem terrae tuae, o Immanuel: id est, Deus puniet terram, in qua est exhibendus Messias. Appellationes Messiae, quae officium eius complectuntur, sunt משיה Messias, χριστὸς , unctus tribuitur primum etiam regibus et sacerdotibus, quia inungebantur reges ac sacerdotes. ut 1. Reg. 16. Num coram Domino est Christus eius. 1. Reg 24 Propitius mihi Dominus, ne faciam hanc rem Christo meo. Item, Christus Domini est: id est unctus est rex a Domino constitutus. 2. Reg 1. Ego interfeci Christum Domini. Esaiae 45. Haec dicit Dominus Messiae suo Cyro. Sed deinde haec appellatio in specie promisso Salvatori tribuitur, 1 Reg. 2. Sublimabit cornu Christi sui. Item, Ambulabit coram Christo meo cunctis diebus. 2 Reg. 23. Dixit vir, cui constitutum est de Christo Dei Iacob. Psalm. 2. Adversus Dominum et adversus Christum eius. Psalm. 84 Respice in faciem Christi tui. Daniel 9. Usque ad Christum ducem hebdomades septem. Item Christus occidetur. Habacuc tertio: In salutem cum Christo tuo. Esdrae libro quarto, capite septimo: Morietur filius meus Christus. Propheta, a doctrina. Deuteronomii decimooctavo: Prophetam de gente tua suscitabit Dominus: Sacerdos. Zach. tertio: Ostendit mihi Dominus Iesum sacerdotem magnum. ita enim Deus voluit pingere Messiam. Zachariae sexto: Erit sacerdos super solio suo. Rex. 1. Regum 2. Dabit imperium regi suo, et sublimabit cornu Christi sui. Sophoniae tertio: Rex Israel Dominus in medio tui. Zachariae nono Rex tuus veniet tibi iustus. Psalm. secundo. Ego constitui regem meum super Zion. Psalmo vigesimoquarto: Quis est iste Rex gloriae? Dominus fortis et potens, Dominus potens in praelio. Salutare, Salvator. Genesis 49. Salutare tuum expectabo Domine. Sic autem vocatur ab officio, quia salutem generi humano adfert. Psalmo decimoquarto: Quis dabit ex Sion salutare Israel? Psalmo 98. Viderunt omnes termini terrae salutare Dei nostri. Psalmo 119. Expectabam salutare tuum Domine, et mandata tua feci. Item Concupivi salutare tuum Domine, et lex tua meditatio mea est. Esaiae 51. Egressus est salvator meus. Cap. 52. Videbunt omnes terrae salutare Dei nostri. Cup. 62. Ecce salvator tuus venit, Ieschuach. Salvator. Esaiae 12. Haurietis aquas cum gaudio de fontibus Salvatoris. Inde est appellatio IESUS in novo Testamento. Habacuc tertio: Ego in Domino gaudebo, et exultabo in Deo IESU meo. Esdrae libro quarto. capite septimo Revelabitur meus IESUS. Angelus. Quia mittitur ad salvandum. Esaiae sexagesimotertio: Angelus faciei eius salvavit nos. Angelus Domini (Helohim) Exodi 14. Tollens se angelus Domini, qui praecedebat castra Israel, abiit post eos. Item Exodi 23. 32. 33. Ita angelus Iehova dicitur ipse Iehova, Iudi. 6. Primum enim ponitur: Apparuit Gideoni angelus Iehova. Postea adiicitur: Respiciens ad eum Iehova, ait. Item: Dixit ei Iehova, Ego ero tecum. Certum autem est, appellationem Iehovae tantum convenire Deo: et secundae personae tribuitur, quia is duxit populum Israeliticum. Angelus testamenti, Malach. 3, Statim veniet ad templum suum dominator, quem vos quaeritis: et angelus testamenti, quem vos vultis. id est, promissus Messias. Stella ex Iacob Numer. 24. Orietur stella ex Iacob. Vocatur autem stella, quia illustris erat futurus Messias, et magnam allaturus lucem doctrinae: item largiturus lucem

-- 72 --

119/120 cordium, donaturus lucem aetetnam. קלא Admirabilis, Esaiae 9. propter essentiam et officium, quia est verus Deus et homo. Deinde, quia mirando modo vincit diabolum et expiat homines, nempe passione et morte sua. Insuper mirificat sanctos suos, ut inquit David: id est, mirabiliter regit et conservat Ecclesiam suam. יועץ Consiliarius. Esaiae 9. a doctrina, qua erudit suam ecclesiam, ut recte Deum cognoscant: quod ad essentiam et voluntatem eius attinet. גבוד Fortis. Aliqui construunt cum אל . Esaiae 9. a potentia, qua praeditus est iuxta divinitatem: et a factis, quod potenter diabolum, mortem et infernum esset superaturus, et genus humanum in aeternam libertatem asserturus. Coram mundo apparet Messias imbecillis, quia ad patiendum venit: sed est fortissimus heros, quia vincit diabolum, et potenter liberat et protegit suos. אבי עד Pateraeternitatis, seu futuri seculi, Esa. 9. ab officio: quia hoc est officium Messiae, ut generi humano aeternam haereditatem sua passione pariat, et per verbum et sacramenta benigne largiatur. שרשלום princeps pacis. Esaiae 9. ab officio: quia autor est pacis aeternae cum Deo, et eius largitor atque dispensator. Nemo enim pacem conscientiae cum Deo potest consequi, nisi ab hoc unico principe pacis. Sanctus Israel. Esaiae 12. Magnus in medio tui, sanctus Israel. Sic dictus, quia adfert sanctitatem. Esa, 41. Redemptor tuus sanctus Israel. Item cap. 47. In sancto Israel laetaberis. Cap, 63. Afflixerunt Spiritum sancti eius. Servus Dei. Propter ministerium quod obit, missus a patre caelesti. Esa. 5. 42. Ecce servus meus, suscipiam eum: Electus meus, complacuit sibi in illo anima mea. Esa. 43 Servus meus quem elegi Cap. 25. Ecce intelliget servus meus. Zacha 3. Ecce ego adduco servum meum Orientem: quia ecce lapis quem ego dedi coram Iesu, super lapidem unum septem oculi sunt. Servus David. Ezechielis 34. Servus meus David, princeps in medio eorum. Lux gentium. Esa. 42. Dedite in foedus populi, et in lucem gentium Esaiae. 49. Dedite in lucem gentium, ut sis salus mea usque ad extremum terrae. Agnus. Esa. 16. Emitte agnum Domine, dominatorem terrae, de petra deserti, ad montem filiae Sion. Esaiae 53. Sicut ovis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram tondente se obmutescit. Hier. 11. Ego quasi agnus mansuetus, qui portatur ad victimam. Lapis angularis. Esa 28. Ecce ego mittam in fundamentis Sion lapidem, lapidem probatum, angularem, preciosum, in fundamento fundatum. Qui crediderit, non festinet. Daniel. 2. Lapis de monte abscissus sine manibus, conterens statuam. Brachium a robore: quia res maximas potenter geret atque efficiet. Esaiae 40. Brachium eius dominabitur. Cap. 51. Consurge, consurge, induere fortitudinem, brachium Domini. Cap 52. Paravit Dominus Brachium sanctum suum in oculis omnium gentium, et videbunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. Cap. 53. Brachium Domini cui revelatum est? Cap. 63. Salvavit mihi brachium meum. Pastor. Esaiae 40 Sicut pastor gregem suum pascet in brachio suo. Ezech. 34 Ecce ego ipse requiram oves meas. et visitabo eas, sicut visitat pastor gregem suum, in die quando fuerit in medio ovium suarum dissipatarum. Item: Et suscitabo super eas pastorem tuum, qui pascat eas, servum meum David: ipse pascet eas, et erit eis in pastorem. Esdrae lib. 4, cap. 2. Expectate pastorem vestrum Iustus Esaiae 41. Suscepit te dextera iusti mei Esa. 45. Rorate caeli desuper, et nubes pluant iustum. Esa. 51, Prope est iustus meus. Es. 62. Videbunt gentes iustum tuum. Redemptor. Esaiae 41. Redemptor tuus sanctus Israel. Recitavimus autem plura testimonia supra de proprietatibus Dei, quae in specie huc etiam referri queunt. Evangelista Esaiae 41. Ecce adsum, et Hierusalem evengelistam dabo. Dominator in Israel. Micheae 5. Erit dominator ( מושל ) in Israel. Malach: 3. Veniet ad templum suum dominator. Sanctus sanctorum. Daniel. 9. Ungetur sanctus sanctorum. Sponsus. Psalm. 19. Et ipse tanquam sponsus procedens de thalamo suo. Oseae 2. Sponsabo te mihi, etc. Sol iustitiae. Malach. 4. Et orietur vobis timentibus nomen meum, sol iustitiae. Gloria Domini Esaiae 40. Revelabitur gloria Domini, et videbit omnis caro pariter quod os Domini locutum est, Leo. Hoseae 11. Sicut leo rugiet. Desideratus cunctis gentibus Hag. 2. ¶ Sic et in novo Testamento Christus multipliciter nominatur. Filius Dei dicitur propter substantiam Est enim natura Deus, ab aeterno a patre genitus: nec accepit in mundo primum eam naturam, sed de caelo veniens, eam in mundum attulit: nec mutavit eam, sed mirando et in explicabili foedere cum natura humana copulavit, seu univit. Estque distincta et subsistens persona a patre. Loca superius annotata sunt. Vocantur autem et credentes in Christum, filii Dei: verum longe alia ratione, nempe adoptione, gratia ac remissione peccatorum propter Christum. Ioh. 1. Dedit eis potestatem filios Dei fieri, qui credunt in nomen eius. Et huc pertinet illa periphrasis filii Dei Ioh. 1. Unigenitus qui est in sinu patris. Non enim plures habet filios consubstantiales Deus pater, quam hunc unum. Estque in sinu patris, hoc est ὁμοούσιος . Forte etiam in sinu patris significat, charissimum Dei filium. Filium hominis ipse Christus se utplurimum vocat, quod iptum quoque substantiam explicat: nempe quod sit verus ac naturalis homo, constans anima et corpore, natus ex Maria. Estque in hoc nomine communicatio idiomatum observanda: non enim iuxta divinam naturam filius hominis est Christus. Iesus communissima appellatio est. Divino enim consilio sic est nominatus, angelo hoc mandatum perferente ad Iosephum, ut infantem, quem Maria esset paritura, vocaret Iesum, addita insuper etymologia ac ratione nominis: Ipse enim, iniquit, salvum faciet populum suum, a peccatis suis. Matt. 1. Est igitur Iesus, officii nomen. Disputant autem ac confligunt eruditi de hoc nomine acriter. Quidam a Iehova peculiari Dei appellatione, derivare conantur: tali nimirum mutatione aut epenthesi facta, quod ex Iehova, Ieheschuch sit compositum, ac deinde rursus per quandam amputationem et muitlationem sit procrearum Ieschu. Verum eruditi hasce Rabinicas cogitationes, tanquam alienas et contortas, et nulla firma autoritate aut ratione suffultas, explodunt: et simplicissimum ac verissimum etymologiaeque e caelo prolatae maxime consentaneum iudicant, deducere a Iascha, quod salvare significat: et Ieschuah, salus aut liberatio: ac convenire cum nomine Iehosua, cum quo vocabulo nomen Iesu literis, ac ferme syllabis coincidit. nam Iota convenit cum Iod, Ita convenit cum He, Schin cum Sigma: Ain alioqui solet exilem sonum habere, et iam traductum in alienam linguam, praesertim in fine, ubi linguarum magna est libertas, facile evanescit. Est et Iehosua (Moysis famulus ac successor, qui populum Israeliticum in promissam terram perduxit, ac sorte possessiones distribuit) typus Christi, sicut multi probati Scriptores monuerunt. Idem nomen in veteri Testamento alii quoque habuerunt. Sed ea de re peritorum libri cognoscantur. Nobis enim in hac materia non est animus, copiosius aut scrupulosius ista persequi. Messias Hebraeum est vocabulum, quod exprimitur voce graeca Christus: Ioh. 14. et significat unctum, estque officii ac honoris appellatio. Nam in politia Mosaica tum sacerdotes summi, tum reges, nempe duo summa capita Ecclesiastico et politico regimine, solebant fragranti unguento, peculiariter ex Dei praescripto confecto inungi atque initiari. Estque significatum, Messiam pontificem summum, placantem genus humanum patri, ac regem aeternum fore. Dominus vocatur in Graeco, pro Iehova, nam Apostoli

-- 73 --

121/122 translationem Septuaginta interpretum retinentes, eadem voce usi sunt. Iehova autem ab Haiach, aut Hava, quod esse significat, deducitur. Coniecturae doctorum hominum sunt, Deum se vocare Exod. 3. Ero qui ero. Et Iehova nominare ideo, quod is sit Deus, qui esset aliquando iuxta promissiones factas in paradiso post lapsum, semen illud benedictum futurus, quod serpenti caput contriturum, cunctisque gentibus exoptatam benedictionem allaturum esset. Confirmatur haec sententia Pauli declaratione, qui 1. Cor. 10. affirmat, Christum esse eum Deum, qui populum Israeliticum ex Aegypto fortissima manu eduxerit. Is igitur etiam cum Mose locutus est. Ac recepta est opinio, eo tempore primum hoc divinum nomen innotuisse: licet Moses qui post illam revelationem Dei, narrationem ab exordio mundi contexuit, etiam prioribus historiis hoc nomen Dei immiscuerit. Dominus autem non idem quod Iehova significat: attamen per excellentiam hunc Deum, Dominum vocare voluerunt, quasi qui esset revera summus, ac potentiam suam in suo populo abunde declarasset, ac futurus victor peccati et mortis, non succubiturus in illa stupenda humilitate, quam subiturus erat. Est igitur et hoc officii nomen. Vocatur autem et pater Dominus, ut Matth. 11. Pater Domine caeli et terrae. Verum ibi paulo generalius est hoc nomen, ac significat, patrem caeli ac terrae potestatem habere, etc. Deus dicitur Christus, ut Iohan. 1. Verbum erat Deus. Iohan. 20. Dominus meus et Deus meus: quia est ὁμοούσιος et coaeternus patri ac spiritui sancto. est igitur substantiae vocabulum. Logos seu verbum a Iohanne evangelista nuncupatur, ut apparet, respectu nostri: nempe propter hoc insigne officium, quod fuit persona proferens ex arcano consilio Dei, decretum de remissione peccatorum, ac docens de veris Dei cultibus. Subiungit enim: Unigenitus qui est in sinu patris, ipse enarravit nobis. Iohan. 1. pater e caelo clamans, iubet hunc audiri: ergo est Ecclesiae doctor. Et videtur Iohannes hanc vocem ex Christi responsione, Iohan. 8. mutuatus esse. Tu qui es? respondet Iesus, τὴν ἀρχὴν ὅ, τι καὶ λαλῶ ὑμῖν . Principium quod loquor vobis. Ordinat praeterea ministerium, in eoque se praesentem atque efficacem fore testatur. Est autem ὑφιστάμενος , non vox evanescens, persona a patre et spiritu sancto distincta, coessentialis et coaeterna. Basilius et Augustinus autumant, eum respectu patris dici λόγον , quia sit cogitatione genitus, communicata essentia divina: perinde ut sermo in homine cogitatione gignitur, estque imago rei cogitatae. Verum in cogitationem non transfundimus essentiam, sed sunt evanescentes mentis actiones, pingentes res cogitatas sane mirabili modo. At qui tanquam in re in explorata, et omnium hominum sapientiam excedente, parcius de ea locuti sunt illi ipsi patres: ac subinde studiose inculcarunt, rem tantam humana sagacitate pervestigari non posse: ac maluerunt illam alteram interpretationem, quae nobis consolationem gratissimam suppeditat, retinere, ac suis auditoribus notam esse. Sint igitur ac maneant humanae duntaxat cogitationes de posteriori etymologia: ac valeant tantum, quantum comparationes a rebus humanis ad divinas translatae solent valere, donec in academia caelesti ex ore Christi omnia penitus ac plenius cognoscamus. Porro hoc verbum substantiale distinguendum est a verbo vocali, ut sic vocemus: hoc est, a doctrina proposita a Christo. Nam doctrina eius, quae verbum alias appellatur, nequaquam est substantia Christi. Quae enim dementia foret, dicere, eum suam substantiam effatum esse? Necesse foret et Apostolos, aliosque verbi ministros, meras Christi substantias eloqui: quo quid absurdius esset? Debere autem haec discerni, dicta aperte testantur. Iohan. 14. Si quis diligit me, verbum meum servabit, et pater meus diliget eum, et ad eum veniemus, et mansionem apud eum faciemus. Qui non diligit me, sermones meos non servat. Manifeste se et verba, hoc est doctrinam distinguit. Si Moysi scriptis non creditis, quomodo verbis meis credetis? Iohan. 5. Sermo quem ego loquor, non est meus, sed eius qui me misit patris. Soter, Salvator ab Angelo vocatur, Lucae 2. Samaritani a Christo recens conversi, et vera fide flagrantes, eum salvatorem mundi appellant, Iohan. 4. Simeon vocat salutare Dei. Respicit autem haec appellatio ad officium Christi, nempe quod salutem toti mortalium generi adferat. Ideo iucundum est, et plenum consolatione, quod Mundi salvator, et a Simeone Dei Salutare dicitur: eo quod a Deo ad liberandos homines e carcere peccati et mortis sit missus, sicut audivimus angelum nomen Iesu interpretatum esse. Immanuel, hoc est nobiscum Deus, Matthaei primo dicitur, tum propter essentiam, tum propter officium. nam, Verbum caro factum est, inquit Iohannes: hoc est, in una persona Christi unitae sunt divina et humana natura. Deinde, habitat etiam in nobis hominibus, et est efficax: Iohan. 1. Lux mundi Iohannis 8. 12. Ego, inquit, sum lux mundi: qui sequitur me, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen vitae. Sic et Iohannes capite primo explicat: Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. id quod de doctrina, et nova luce in corde, quam accendit, intelligendum est. Iohan. 1. Ut testimonium perhiberet de lumine. Iohannis duodecimo: Dum lucem habetis, credite in lucem. Simeon praedicat eum esse lumen: et quidem explicationem subiicit, Ad revelationem gentium. Allusum autem est ad prophetiam Esaiae nono. Et citatur Matthaei quarto: Populus qui ambulat in tenebris, vidit lucem magnam: et sedentibus in regione umbrae mortis, lux orta est eis.

Rex a Magis appellatur, Matthaei secundo. Et ipsemet se regem esse profitetur Iohannis decimooctavo. Sed non de hoc mundo, verum regem veritatis: hoc est, qui Ecclesiam doctrina ac spiritu sancto gubernet, ac vitam aeternam donet. Rabbi, seu magister passim vocatur, quod munus docendi gerat: item, quod perpetuus doctor velit esse suae Ecclesiae, et supremus Rabbi ab Ecclesia omnibus aetatibus agnosci. Dux, Matth. secundo, ex Michea appellatur: et ratio attexitur, quia recturus erat populum Israel caelesti doctrina: forte etiam, quia bellum cum hostibus generis humani gesturus, et felicem victoriam obtenturus esset. Propheta, Matthaei vigesimoprimo, Lucae 13. 24. Iohannis 5. 6. 9. Hoc nomen habet et propter autoritatem summam in docendo, et quia de rebus venturis plurima indicabat. Brachium Domini a Maria nominatur, Lucae 1. haud dubie ad imitationem Esaiae capite 53. eo quod hoc quasi valido ac potentissimo servo Deus esset vindicaturus homines ex potestate diaboli et mortis. Nullum enim humanum brachium, sed solum Domini brachium, rem tantam potuit efficere. Iohan. 12. ex Esaia allegatur: Brachium Domini cui revelatum est?

Agnus Dei vocatur a Iohanne, angelo aut praecursore Messiae, idque etiam ex Esaiae capite 53 sumptum est, ubi scriptum extat, servum illum Domini ductum iri ad mactationem tanquam ovem, hoc est, futurum victimam. Ac Dei agnus nominatur, eo quod Deus in eo fecerit concurrere omnium nostrûm peccata. Pastor, Iohannis 10. Ego sum pastor bonus. idque declarat Christus, quod non tantum salutari atque vivifica doctrina suas oviculas pascat, sed etiam animam pro iis ponat. Vitis, Iohannis decimoquinto, Ego sum vitis, vos palmites. Pulcherrima comparatione res maximas explicat, sicut inquit: Quemadmodum palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi manserit in vite: sic nec vos, nisi manseritis in me. Panis Dei, Iohannis 6.

-- 74 --

123/124 Panis Dei est, qui descendit de caelo, et dat vitam in mundo. Sponsus dicitur Matthaei 9. 25. Marci 2. Lucae 5 Iohan. 3. Respicit autem haud dubie ad prophetiam Oseae 2. ubi sic scriptum est: Sponsabo te mihi in sempiternum, et sponsabo te mihi et in iustitia, et in iudicio, et in misericordia, et in miserationibus Et sponsabo te mihi in fide. Significat igitur haec vox, ardentem amorem erga Ecclesiam suam, et copulationem arctissimam. Nam in sponso flagrans amor existit erga sponsam: deinde vinculum arctius in humana vita nullum est quam hoc. Iohannis octavo interrogatus Christus a Pharisaeis, Tu quis es? respondet: Principium, quod et loquor vobis. Est autem τὴν ἀρχὴν , phrasis continens seriam asseverationem. Prorsus ille ipse sum, qui loquor vobis: sum persona cuius officium fuit, et nunc est, ut caelestem doctrinam vobis adnunciem, ac videtur ad etymologiam vocabuli τὸν λόγον alludere. Nam de suo ministerio, eloquendi audita a patre, multa in eo loco disserit. Periphrasi Messiae utuntur discipuli Iohannis: Tunc es ille qui venturus est? Matth. 11. Lucae 7. Diu enim erat Messias iuxta promissiones desideratus. Quod autem esset ille ipse, probat factis miraculosis, et doctrinae genere. Et haec de nominibus Christi hoc loco breviter commemorare libuit, eo quod insignes doctrinas lectoribus piis proponant. Apostoli Christum fere iisdem nominibus denotant, quibus in Evangelica historia nuncupatur, quorum alia substantiam, alia officium personae declarant, alia vero utrunque complectuntur. Iesum Christum Deum et Dominum dici, supra est commemoratum. Filius Dei passim appellatur ab Apostolis, maxime vero Act. 8. 9. 13. Roman. 1. 8. Galat. 4. 1. Iohan. 1. 5. 2. Petr. 1. Hebr. 1. 4. 5. Estque hoc nomen substantiae. Vocantur etiam credentes in Christum, filii Dei. 1. Iohan. 3. Videte qualem charitatem de dit nobis pater, ut filii Dei nominemur. Item, Nunc filii Dei sumus. Item, In hoc manifestati sunt filii Dei et filii diaboli. Et Roman. 8. Galat. 4. Sed id fit propter adoptionem, qua Deus nobis ius filiorum suorum dedit, et dilectos in dilecto reddidit. Galat. 4. Ephes. 1. Unigenitus, 1. Iohan. 4. dicitur, eo quod plures non habeat Deus pater filios consubstantiales. Primogenitus inter multos fratres, a Paulo Roman. 8. Et primogenitus omnis creaturae, ab eodem, Colloss. 1. Et principium creaturae, Apocal. 3. Et primogenitus ex mortuis, Colloss 1. Et primitiae mortuorum, 1. Corinth. 15. appellatur. Imago Dei, 2. Corinth. 4. Et imago inconspicui Dei, Colloss. 1 dicitur: quod si ad substantiam refertur, ὁμοούσιον filii cum patre notat. Si vero ad officium, significat Iesum Christum nobis mentem Dei inconspicui revelare, seu in homine Iesu Christo Deum ipsum manifestari. 1. Timoth. 3. Deus manifestatus in carne. Autor epistolae ad Hebraeos, filium Dei appellat splendorem gloriae, et characterem vel expressam imaginem substantiae eius: quod quis non animadvertet de substantia filii Dei dici? Hebraeorum primo. λόγος seu verbum, 1. Iohan. 5. dicitur: et videtur eam ob causam sic dici, quia testificetur de voluntate Dei. Inquit enim: Tres sunt qui testimonium perhibent, Pater, λόγος , et spiritus sanctus. Autor epistolae ad Hebraeos, videtur huc alludere voluisse, dum 1. cap. dicit Deum loquutum esse per filium: et Hebr. 2. salutem enarrari primum coepisse per ipsum Dominum. Idem autor Hebr. 12. hac periphrasi Iesum notat, quod is sit qui loquatur. ubi videtur explicare voluisse, cur Christus λόγος dicatur: nempe quia sit ὁ λέγων , aut ὁ λαλῶν . Accessistis, etc. ad novi Testamenti conciliatorem Iesum, et ad sanguinem aspersionis, meliora loquentem quam loquebatur sanguis Abel: videte, ne aspernemini eum qui loquitur. Nam si illi non effugerunt qui aversabantur eum, qui loquebatur in terra (scilicet Mosen) multo magis nos, si eum qui de caelis est (Christum) aversemur. Porro λόγος in hac significatione, reliquis Apostolis non est familiare. Sunt etiam qui illud Hebr. 4. Vivus est sermo Dei, et efficax, et quovis gladio utrinque incidente penetrantior, de Christo intelligant. Sed textus ipse si consideretur, facile docet, se de verbi ministerialis efficacia loqui, quod neglectum, et non fide acceptum, poenas secum affert certissimas. Eiusmodi etiam illud est Act. 20. Commendo vos Deo, et sermoni gratiae eius. Filius hominis. Act. 7. Et homo Iesus Christus. 1. Timoth. 2. Semen Abrahae. Galat. 3. et Iesum et Christum separatim, et Iesum Christum coniunctim eum dici, supra est probatum. Pro Messiae appellatione, Graeca voce Christi utuntur Apostoli. Iesus Nazarenus, Act. 2. 7. 10. Et, Iesus Christus Nazarenus, Act. 4. Dominus noster Iesus Christus, passim in initiis et epilogis Epistolarum dicitur. Autor vitae, Act. 3. Princeps et servator, Act. 5. Servator noster, Philip. 3. 2. Timoth. 1. Tit. 3. 2. Petr. 1. 2. 3. et alibi passim. Sanctus et iustus, Act. 2. Iustus, Act. 7. 1. Iohan. 2. Sanctus et verax, qui habet clavem David: Apocal. 3. Testis fidelis et verus, Apoc. 3. Sanctus Dei, Act. 13. Minister circumcisionis, Roman. 15. Lux gentium, Act. 3. Fundamentum Ecclesiae, 1. Corinth. 3. Ephes. 2. Lapis angularis, Ephes. 2. Lapis vivus in Sion positus, et lapis offensionis, 1. Petr. 2. Et lapis reiectus ab aedificantibus, Act. 4. Caput Ecclesiae, Ephes. 1. 4. 5. Colloss. 1. Pontifex. Hebr 1. et passim Apostolus et Pontifex confessionis nostrae. Hebr. 3. Sponsor testamenti, Hebr. 7. Novi testamenti conciliator. Hebr. 9. Dux fidei et consummator. Hebr. 12. Reconciliator Roman. 3. Propitiatio nostra. 1. Iohan. 2. et 4. Conciliator Dei et hominum. 1. Timoth. 2. Advocatus noster. 1. Iohan 2. Pascha nostrum. 1 Corinth. 5. Agnus incontaminatus et immaculatus. 1. Petr. 1. Agnus ab origine mundi occisus, Apoc. 13. Agnus occisus. Apoc. 5. Agnus Dominus dominorum, et Rex regum. Apoc. 17. Princeps regum terrae, Apocal. 1. Dominus omnipotens. Apocal. 1. Leo de tribu Iuda, radix David. Apocal. 5. Iustitia sapientia, redemptio, sanctificatio, et resurrectio. 1. Corinth. 1. Pastor et curator nostrarum animarum. 1. Petr. 2. Princeps pastorum. 1. Petr. 5. Magnus pastor ovium. Hebr 13. Iudex vivorum et mortuorum, Act. 10. Paratus ad iudicandum vivos et mortuos. 1 Petr. 4. Iustus iudex. 2. Timoth. 4. Secundus homo ipse Dominus de caelo. 1. Corinth. 15. Christo opponunt diabolum. 1. Iohan. 3. Hebr. 2. Antichristum. 1 Iohan. 2. 4. et 2. Iohan. 2. Thessal. 2. Meretricem Babylonicam, ebriam de sanguine sanctorum. Apocal. 17. Bestiam quae portat meretricem, Apoc. 17. Et reges terrae, Apoc. 19. Et pseudopropheta, Apoc. 19. Gog et Magog, Apoc. 20.

CHRISTIANUS porro a Christo deducitur, et vocatur omnis cultor Christi, quae est unica vera pietas ac cultus Dei in toto mundo. Exortum vero est hoc nomen primum Antiochiae, teste Luca Act. 11. Reperitur hoc nomen etiam Act 26. et [1.] Pet. 4.

CIBUS, est solidius alimentum. Paulus 1. Corinth. 3. Lac appellat puerilem catechesin, aut incipientibus et imbecillibus convenientem doctrinam: sed cibum, iam maturioribus, et qui profecerunt, robustioresque sunt in vera pietate. Cibus pro copia et abundantia, Malach. 3. Inferte omnem decimam in domum thesauri, et sit in domo mea cibus: id est, sufficiens copia alimenti. Cibum capere cum aliquo, significat omnem familiariorem conversationem. ut 1 Corinth. 5. prohibens Paulus cibum capere cum facinorosis, omnem familiaritatem eis interdicit, non autem communes contractus. Sic et Iohannes, prohibens salutationem seductorum.

Cibare aliquem. Roman. 12, et in Proverb. Salomonis: Si inimicus tuus esuriverit, ciba eum: significat omnium rerum necessariarum subministrationem. Sic Psal. 103.

-- 75 --

125/126 Qui cibat aut satiat te bono: id est, omni beneficentia replet. Arbor cibi Deut. 20. Ezech. 47. pro arbore frugifera. Cibum facere ascendere. Levit. 11, pro ruminare, ut solent oves ac boves: quia cibum semel in ventriculum coniectum, denuo in os revocant. Cibum facere declinare. Hos. 11: id est, alicui commeatum advehere. Cibasti nos pane lachrymarum, Psal. 80. pro, onerasti multis doloribus. de quo in voce LACHRYMAE.

CICATRICES computruerunt. Psal. 38. aliqui intelligunt de peccato originalis corruptionis, quod crescit, invalescit et regnat, si ei non resistatur, sique non perpetuo salutaribus medicaminibus curetur ac sanetur: sicut vulnera neglecta putrescunt, et deteriora fiunt.

CICONIA, nota avis est. Sumitur ab ea parabolica ratiocinatio, aut a contrario amplificatio. Ierem 8. Etiam ciconia novit tempus suum, populus meus non novit iudicium Iehovae. ut ostendatur ingens impietas ac ignorantia Dei in Israelitis, qui infra ipsa bruta fuêre. Quale est et illud Esaiae 1. Cognovit bos possessorem, et asinus praesaepe domini sui, populus autem meus non novit.

CIDARIS, est mitra pontificalis. Metonymice ponitur Ezech. 21. pro ipsa dignitate pontificali, tanquam signum pro re signata. inquit enim: Auferam cidarim.

CILICIUM, postea in SACCO exponetur.

CINGULUM, Baltheus, aut Zona, varias habet in Sacra literis figuratas significationes, sicut et varius est ipsius rei usus. Nam cingulum militare tum ideo gestabatur, ut inde gladius alligatus dependeret: tum etiam, ut vires corporis sua latitudine et constrictione uniret ac confirmaret sicut et hodie est eius usus. Inde igitur fit, ut (sicut modo audivimus) Cingens se cingulo, 2. Reg 3, pro militari aetate, seu adolescentibus iam gladium gestantibus accipiatur. Cingi etiam cingulo significat, armatum et paratum esse ad pugnam, esse strenuum bellatorem. Sic Esaiae 11 dicitur, cingulum lumborum Christi fore iustitiam, quasi ille hoc gladio potissimum vincat suos adversarios: quod et fecit. nam praestita persolutaque Deo pro nobis debita iustitia obedientiae ac passionis, legem, iram Dei et satanam expugnavit: qui ob peccatum aut iniustitiam nostram contra nos grassabantur. Contra Resolvere baltheum, est deponere gladium, aut etiam imbellem fieri. ut Esaiae 25. Ego discingam coram te reges: id est, inermes et imbelles efficiam. Hinc dicitur 1. Reg. 20, Ne glorietur accinctus sicut discinctus: id est, qui primum gladium assumit, vadens ad incertum eventum praelii, sicut is qui iam victor factus discingit gladium: quomodo Livius refert, quendam Gallum in bello contra Romanos accinxisse se gladio, et dixisse, se illum non esse discincturum, donec Capitolium inscenderit, quod etiam factum sit: quia captus, eoque perductus, sit armis exutus. Erat etiam usus balthei, ut dixi, ad confirmandas vires aut robur corporis: qua de causa etiam hodie multae gentes lata et praevalida cingula, vel coriacea, vel etiam instar peplorum facta gestant, quo quasi unitum constrictumque corpus sit eo fortius. Inde Accingi fortitudine: de qua loquutione et vicinis, in verbo ACCINGO dictum est, et mox aliquid dicetur.

CINGERE verbum varia significata habet, quae percurram. Nam primum per metaphoram Psalm. 139. pro perpetua Dei praesentia accipitur, Semitam meam et accubitum meum cingis: id est, ubique ades quiescenti, et iter facienti, sicut cingulum totum corpus ambit. Cingens se, 2. Reg. 3, pro militari aetate ponitur: Congregaverunt sese ab omni accingente se cingulo. cingulum pro gladio ponit, qui ex cingulo dependet. Unde est illa phrasis crebra, Accingi fortitudine, Psal. 18. Deus accingit me fortitudine. Dicitur et Deus ipse accinctus fortitudine, Psalm. 65. Sic de muliere strenua, Proverb. 31. Accingit fortitudine lumbos suos, et roborat brachia sua. Et 1. Sam. 2. Debiles accincti sunt robore, fiunt fortiores et victores. Sic Psalm. 76. Quanto magis irascentur, tanto magis accingeris aut armaberis. Sic accingi lumbos, est corroborari et praeparari ad aliquod opus aut negotium peragendum: 1 Regum. 19. 2. Reg. 4. Iob. 38. Ierem. 1. Lucae 12. Ephes. 6. Sic enim Dominus suos Apostolos ablegabat. Discinctus igitur contra, dicitur imbecillus: ut Esaiae 23. Non est cingulum ultra Iudaeis. Sic Iob. cap. 12 ait, quod Deus baltheum regum dissoluat: id est, eos exanimet ac debilitet. Cingulum fuit etiam ornamentum viris et feminis, Esaiae 3. et hodierna die est in multis locis. Inde fit per metaphoram Ioel. 1. Et accingi gaudio ac laeticia. Exultatione colles accingentur, Psalm. 65. pro, ornati erunt proventu, et laetis aut secundis rebus. Sic Psalm. 30. Soluisti saccum meum, et accinxisti me laeticia. Contraria locutio est, ACCINGI SACCO, id est, lugubri veste indui. Sed de hac phrasi etiam in SACCO dicetur. Sic cingere bysso, Ezech. 16. pro ornare praeclaris vestimentis. Sic dicitur Iob 29. Cinxit me flagellis suis. In cingulo aut zona gestabant veteres pecunias. ideo Matth. 10. Dominus ablegans suos, iubensque eos sibi fidere, vetat ne quid argenti in zona ferant. In zona aut baltheo et calceis ponere cruorem belli, est contaminare sese iniusta caede. De Ioabo id dicit David 1. Regum 2, qui duos duces Israelitarum publica fide venientes interfecerat. Exposita est haec locutio supra in CALCEIS. Idem ferme valent latinae phrases, Accinctus, id est praeparatus. Discingi aliquem, id est, privari iure militiae. Discinctus item, aut male praecinctus, pro dissoluto. sicut Sylla de Iulio ad amicos et alios senatores dictitabat: Cavete vobis a male praecincto iuvene.

CINIS, res vilis et fragilis est, quae ex re meliori, ligno, aut alia, iam absumpta, restat. Inde fit, ut homines ob extremam vilitatem se vel pulverem, vel cinerem vocent ut Genes. 18. dicit de se Abrahamus ad Deum: Cum sim pulvis et cinis, vel terra et cinis. Sic Eccl. 10. 17 et 40. Declaratur et aliarum rerum vilitas eadem metaphora: ut Iob. 13. Comparabitur memoria vestra cineri. Malach. 4. Et diruetis impios, cum fuerint ut cinis, sub plantis pedum vestrorum. Dolentes ac lugentes in cinere iacere, eoque se aspergere solebant. Fuit hic mos non tantum apud Iudaeos, sed et apud gentiles, praesertim Asianos: ut Homerus de Priamo, lugente mortem Hectoris, scribit. Ierem. 6. Filia populi mei accingere cilicio, et conspergere cinere. Hinc apud Papistas, Iudaismi simias, mos est initio Quadragesimae, cinere aspergi, cum epiphonemate: Memento quod cinis es, et in cinerem revertêris. Eodem modo et 25. cap. eiusdem, ac Esaiae 58 et 61 accipitur. Ezech. 27. dicitur: Et ascendere facient pulverem super capita sua, in cinere volutabuntur. Sic rex Ninivae, Ionae 3, se det in cinere, poenitentiam agens. Et Iob. [42.6 ] Sic Christus dicit Matthaei undecimo: Quod si ea miracula fuissent facta in Sodomis, iam olim in cinere et cilicio poenitentiam egissent. Cinerem manducare, etiam de lugentibus et afflictis dicitur: ut Psalm. 102 Cinerem tanquam panem manducavi. Et Thren 3. Cibavit me cinere. Dubium autem est, unde haec phrasis orta sit: an, quia lugentibus etiam optimus cibus insipidus est, ut cinis: vel ob copiam cineris, in quo lugentes versabantur, et quo se conspergebant: vel denique, quod aliqui nimium lugentes, revera cinere soliti sunt vesci.

Cinerem pascere, Esaiae 44, est, in vanum laborate, inquit enim: Pascit cinerem cor seductum. Oseae 12, est pascere ventum.

CIRCUITUS. In circuitu aliquid esse, aut fieri, saepe in Scriptura tum vicinitatem, tum et copiam significat. ut Psalm. 89. Terribilis est Deus in congregatione sanctorum

-- 76 --

127/128 multa, et terribilis super omnes in circuitibus eius: id est, super omnes qui ei astant. Ibidem: Et veritas tua in circuitibus tuis: id est, passim circa te, in omnibus rebus tuis. Sic quoque Psalm. 27. Exaltabitur caput meum super inimicos meos, in circuitibus meis. Sic Psalm. 31. Audivi vituperationem commorantium in circuitu. Et 34. Angelus Domini castra metatur in circuitu timentium eum. Copiam videtur significare, Psalm. 12 In circuitu ambulabunt impii, quando exaltantur utilitates filiorum hominum: id est, regnantibus tyrannis omnia complentur impiis. Aliquando circumvicinam regionem indicat.

CIRCUMFEROR verbum eleganti metaphora usurpatur. Ephes. 4. Ne amplius simus pueri, qui fluctuemus, et circumferamur omni vento doctrinae, etc. Sumpta autem est haec metaphora, ubi reflante vento adverso, prudentes nautae cavent, ne retro agantur: sed vel oblique progrediantur, vel saltem in ancoris meliorem tempestatem expectent, aut certe alioqui demissis antemnis quam minimum regrediantur. At imperiti, ignarique rei nauticae nullo consilio aut prudentia recti, non audentes etiam sustinere in alto tempestatem, temere quibusvis ventis cum maximo dispendio, aut etiam pernicie sese tradunt. Sic etiam male fundati ac leves religione, temere iam hoc iam illud sibi persuaderi patiuntur, nec in ulla sententia constantes permanent.

CIRCUMIRE mare et terras, Matth. 23, pro, omnia perlustrare aut pervagari, vel potius omnem conatum adhibere, et omnem (quod aiunt) lapidem movere. Quasi dicat, urgenti studio conamini vel unicum Ethnicum, nedum plures convertere ad Iudaismum, putantes vos grande operae precium fecisse: quem tamen vestra perversa doctrina postea deteriorem facitis, quam antea fuerit. Similis loquutio est Matth. 12, quod satan expulsus obambulat per loca arida, quaerendo requiem: id est, maximo studio quaerit aliud hospitium, aut hominem, quem occupet.

CIRCUMCISIO, est primum, proprie illa abscisio praeputii, ad hoc divinitus Genes. 17 instita, ut esset signum foederis inter Deum et populum Israeliticum. Ideo autem potissimum in ea parte fuit instituta, ut Deus restaretur se damnare, et damnatam esse totam carnalem procreationem hominum, omnes eius bonas vires, totumque liberum arbitrium, et quicquid omnino ex carne natum esset aut proveniret: quod Scriptura etiam carnem et sanguinem vocare solet. Oportere enim omnes renasci ex spiritu. Secundo, significat synecdochice totam illam caeremoniariam, aut etiam Legalem observationem. Act. 15. Nisi circumcidamini, id est, nisi legem observaveritis, non potestis servari. Roman. 4. Cum Abraham esset in circumcisione, aut in praeputio: id est, cum iam hoc signum cum aliis caeremoniis accepisset. Vide de hac et aliis huius vocis significationibus in vocabulo PRAEPUTIUM. Tertio. metaphorice significat spiritualem cordis circumcisionem, aut renovationem, Deuter. 10. et 30. Rom. 2. Colloss. 2. Circumcisione non manufacta circumcisi estis. Quarto, metonymice significat etiam ipsum populum circumcisum. ut Rom. 15. Christus est minister circumcisionis: id est, circumcisorum. Quinto, significat vere pios, ac spiritualiter corde circumcisos. Phil. 3. Nos enim sumus circuncisio, qui spiritu Deo servimus.

CIRCUMVENIRE, πλεονεκτεῖν : Ne circumveniatis quisque fratrem suum. Levit. 25. est, quoquo modo fraude in contractu, aut alioqui cum damno proximi, praeter ius ac aequum, nostrum commodum quaerere. Paulus 2 Corint. 2, apte et significanter utitur hoc verbo, cum dicit, contritum et contristatum Corinthium esse quam primum recipiendum, et salutari consolatione reficiendum, ne abutatur illa eorum severitate satan in exitium illius afflicti, et contumeliam gloriae Dei. Verbum Graecum alioqui venit a plus habendo, quoniam is qui alterum defraudat, plus iusto aut aequa parte habere conatur: Germanice admodum commode dicitur, uberfortheilen.

CISTERNA, explicabitur in voce PUTEI.

CITHARA, instrumentum musicum, et quidem notum est. saepe autem Psaltes iterat, laudandum esse Deum in cithara. Intelligit autem de omni modo ac ratione. Iob 30 accipitur pro omni genere laeticiae. inquit enim, Versa est in luctum cithara mea.

CIVITAS, est frequentia diversorum hominum, una certis legibus habitantium, sibi ipsi ad commode vivendum sufficiens. In Sacris literis autem hoc nomen generale, etiam pro arcibus et omni robore regiminis ponitur. ut Psalm. 127. Nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilant qui custodiunt eam. Et Psalm. 9. Civitates eorum destruxisti. Esa. 26 per civitatem munitam, cuius murus et ante murale sit salus, indicatur Ecclesia Dei: quae metaphora est crebra in sacris. Sic enim et extra civitatem, Apoc. 14, videtur significare tenebras exteriores. At 21 ibidem civitas sancta vocatur Ecclesia Dei, seu vere electorum. Porro quod Hebr. 13. dicimur non habere hic in terris civitatem permanentem: indicatur, nos in hoc mundo hospites esse, non habere hic fixas aedes, sed in futuram caelestemque patriam tendere et properare.

CLAMARE, Cara קרא , varias habet figuratas significationes, de quibus ordine agemus. nam usitatam exponere necesse non est, cuius plurima sunt exempla. ut 1. Sam. 26, Quis es tu qui clamas ad regem? Primum ergo hoc verbum, et nomen Clamor, significat admodum crebro invocare Deum, praesertim maiori aliquo ardore, sive id clara sive submissa voce fiat. ut Psal. 3. et 17, Ego clamavi ad te, quia tu exaudies me. Sic Cananaei et duo caeci clamant: IESU fili David. Sic clamor, Psal. 5. Intellige clamorem meum. Exod. 22. Si clamando clamaverit ad me, audiendo exaudiam clamorem eius.

Secundo, significat etiam, sine omnibus verbis. solo gemitu orare: ut Exod. 14, Quid clamas ad me? De qua re apte inquit Augustinus: Unde clamor in Scripturis cordis est, non vocis. Significat igitur in talibus locis ardentissimos gemitus, ac suspiria cordis. Plerunque enim vox clamandi magnum quendam innuit fervorem, sicut epistola ad Hebraeos dicit, Christum preces suas valido cum clamore obtulisse: id est, ferventissimo animi affectu et ardore. Sic spiritu clamamus Abba pater, Rom. 8, Gal. 4. Hinc fit, ut clamor saepe tantum gemitum aut votum cordis significet. Tertio, clamare etiam crebro significat praedicare, aut voce aliquid annunciare, sive intensa sive remissa. ut Ioel. 3, Clamate haec in gentibus. Septuaginta μηρύξατε . Sic Iohan. 1. et Isa. 1, Baptista dicitur esse vox clamantis in deserto: id est, docentis, praedicantis. Quarto, aliquando tamen Clamare proprie, magna voce aliquid publice, non sine singulari libertate et ardore proponere et docere indicat. Ioh. 7. Christus clamavit: Si quis sitit, veniat ad me, et ego ei dabo aquam viventem. Item 11. Lazare veni foras.

Quinto, clamor significat etiam lamentationem ac eiulatum de summis miseriis ac difficultatibus, sive Deo in precatione propositum, five alioqui emissum. ut Exod. 2 dicit Deus, se audivisse clamorem Israelitarum. Sic 1. Sam. 5 dicitur clamor asoendisse in caelum. Sexto, clamor significat etiam grande scelus, provocans et flagitans a Deo poenas. ut Iob 31. Si adversum me terra mea clamet: id est, accuset me, quod eam iniuste possideam. Sic in Genesi de clamore sanguinis aut caedis Abel habetur. Item de Sodomaeorum clamore, Genes. 18. et 19 ubi tamen aliqui famam aut rumorem interpretantur.

-- 77 --

129/130 Sed nobis libuit potius Augustini sententiam sequi, qui inquit: Clamor interdum accipitur pro tanta impudentia et libertate iniquitatis, ut nec verecundia nec timore abscondatur. ut Genes. 18. Clamor Sodomorum et Gomorraeorum quia multus et multiplicatus est. Et 19. cap. Quoniam increbruit clamor eorum coram Domino. ac si diceret: Ipsa scelera ac peccata quodammodo clamant et flagitant a Deo vindictam: sicut sanguis Abelis clamabat. Ierem. 46. Et clamor tuus implebitterram. Capiunt ergo Hebraei magnitudinem clamoris, pro magnitudine ipsius sceleris. dum enim scelera et flagitia augescunt, augescit simul et rumor et infamia. Et Iob cum ait, Et in arbores clamabat, pro manifestis peccatis ponit clamorem: ut verbum sit, quicquid corde concipitur: clamor, cum procedit in factum. Haec Augustinus: Quaestionum super Exod. libro 2, cap. 4. Illud sane et verissimum et notissimum est, quod violentis, vehementibus et quasi furiosis actionibus etiam insani clamores adiuncti sunt. Ponitur ergo alterum ex coniunctis pro altero, notius pro ignotiori. De loco Esaiae 5, ubi etiam haec vox legitur, est dubitatio. nam cum dicit Propheta: Expectavit Dominus iudicium, et ecce oppressio: iustitiam, et ecce clamor. Nam ibi aliqui clamorem intelligunt iniuriam inferentium, alii patientium, et ideo eis idem valet ac querela. Verum cum loquatur de fructibus malis ipsius vitis aut Iudaeorum, malo intelligere de clamore ac violentia peccantium, qua miseros invadebant et opprimebant. Porro qualis nam iste iniurius clamor sit, declarat ipsemet propheta cap. 58 in quiens: Ecce ad litem et contentionem ieiunatis, et ut percutiatis impio pugno. non ieiunabitis hunc in modum hodie, ut faciatis audiri in excelso vocem vestram. Videntur enim potentiores inter alia etiam gravissimis foenoribus onerasse miseros ac plebeios, passim per Iudaeam habitantes: ac cum ad festum templi, conciones, sacrificia et preces convenerunt, tum occasione illa abutentes, iuxta ipsum templum eos invasisse, primum clamore, postea etiam plagis, ac flagitasse sua illa importabilia onera, quibus illos tenuiores opprimebant. Quare contra Deus hortatur eos ad contrarias talibus clamoribus actiones, in quiens: Dissoluite impias colligationes, soluite fasciculos onerosos, dimittite concussos liberos, et disrompite omne onus. Ex quo contrario abunde licet cognoscere, qualis fuerit ille impius ieiunantium Iudaeorum clamor. In hac significatione utitur et Paulus hac voce, Ephes. 4: Omnis amarulentia, tumor, ira, et vociferatio, et maledicentia tollatur a vobis. Porro Apocal. 21 dicitur Dominus extersurus omnem lachrymam ab oculis suorum, nec futuram amplius mortem, luctum, clamorem, aut laborem seu dolorem. ubi clamor videtur potius significare molestias, afflictionesve, aut certe lamentationem de talibus malis, quam peccatum: seu potius malum poenae, quam malum culpae: potius clamorem iniuriam patientium, quam inferentium. Germanice quoque geschrei pro querela non raro ponitur: et dici solet, Uber den schreiet jederman, quod est, quilibet clamat de eo, queritur de eo. Hinc dicitur Clamor contritionis, Esaiae 15: de qua loquutione mox. Septimo, clamor aliquando etiam pro signis ac indiciis laeticiae accipitur, tametsi tunc plerunque vox Iubilationis ponatur: ut Esaiae 52, Attollent vocem simul, clamabunt aut iubilabunt: scilicet prae nimia laeticia. Octavo, clamare aliquando simpliciter pro contendere aut certare accipitur, ut Esaiae 59. Non est qui clamet pro iustitia: id est, qui litiget, contendat. Sic ferme in Terentio: Eho non clamas? non insanis? Nono, per prosopopoeiam Valles clamare, et etiam canere dicuntur: pro fertilitate et frequentia hominum ac pecudum eas incolentium, quae sine clamore ac strepitu esse nequeunt, laeticia vocem extrudente. Sic dicitur Esaiae 49, Clamate montes: id est, erumpite in laetas voces. Sic Esaiae 48, In voce clamoris nunciate: id est, exultationis et laeticiae. Sed tamen cum laeticiam significat, plerunque est vox Iubilationis, ut dictum est. Idem verbum Clamare, quod saepe est קרא cara, significat etiam legere, item convocare homines, praesertim ad sacras actiones. Inde fit, ut convocatus coetus eadem etymi ratione micra מקרא dicatur, sicut Latinis concio a conciere, et Graecis ἐκκλησία ab ἐκκαλεῖν .

¶ Nunc etiam de phrasibus quibusdam huius verbi disseramus. Clamare pacem, Deuteron. 20 est, civitatem expugnandam primum pacifico colloquio tentare. Clamare et canere valles, diximus esse signum laeticiae, fertilitatis, et frequentiae in colarum. Clamare unguentum, Proverb. 27, est, unguentum se sua propria fragrantia prodere. Clamorem intrare in alicuius aures, ut Dei, Psal. 18. id est, ab eo exaudiri querulas et clamosas preces: sicut et Christus dicitur obtulisse preces cum valido clamore. Clamorem assumere pro aliquo, est, pro eo orare. Ierem. 7. Non assumes clamorem pro populo hoc. Clamorem pervenire facere ad se, Iob. 34. Clamorem contritionis suscitare, Esaiae 15, pro, horrendum ac miserandum, seu plenum iniuria. Clamare pro accusare non raro ponitur. Sic sanguis Abel clamat ad Deum de terra contra Cainum. Sic Iacobus cap. 5 dicit, mercedem pauperum interversam clamare cotra divites. Clamorem circumire terminos Moab, Esaiae 15, est, omnia oppleri bellico tumultu, aut etiam fugientium lamentationibus. Idola non proclamabunt in gutture, Esaiae [14:] id est, non loquentur. Clamare spiritu Abba pater, Roman. 8, et Galat. 4, pro, sic animose sentire, cogitare aut dicere. Clamare lapides, Lucae 19: id est, homines alienissimos a Deo converti et praedicare Deum: sicut alibi dicitur, Potens est Deus ex hisce lapidibus filios Abrahae suscitare: tametsi id revera de ipsis lapidibus per quandam hyperbolen dicatur. Clamosa et stulta mulier, Proverb. 9. de rixosa muliere dicitur, quae levi de causa temere ac impudenter etiam in plateis rixatur ac vociferatur. Psal. 147 dicitur Deus dare cibum pullis corvorum, invocantibus eum: ut habet vulgata versio. sed in Hebraeo non est, Invocantibus, sed simpliciter clamantibus: tametsi et tota rerum natura suo quodam modo ac sensu ad Deum gemat ac clamet.

CLANGERE, est quidam proprius sonus tubae. Numer. 10. Quando congregabitis congregationem, clangetis tuba, et non taratantarizabitis. Clangor, Numer. 23, pro nota divinae praesentiae, tanquam regiae maiestatis ponitur. Significat autem verae religionis puram praedicationem, et Dei cultum: qui ubi est, etiam Deus est Sic Psalm. 89 dicitur: Beatus populus intelligens clangorem aut iubilationem. Tuba clangite in Sion, id est, date signum congregationis populi Dei. Dies clangoris, Numer. 29, et Levit. 23, pro die quo solenniter tubis clangebant. Clangoris memoriale, Levit. 23: id est, cum clangore tubarum in memoriam revocabatur hominibus celebratio tanti festi et cultus Dei.

CLAUDICARE, synecdochicos pro omni genere imbecillitatis accipitur: sicut contra, recta ac firmiter incedere. ut, Congregabo claudicantem et eiectam, congregabo quam afflixi: subintellige ovem, Mich. 4. Soph 3. Est autem locutio sumpta ab ovibus: nam ex illis solent multae aestate, praesertim in calidioribus illis regionibus, claudicare. Soph. 3, etiam ipsa vox ovis apponitur. Sensus est autem, quod Dominus pios afflictos iterum refocillabit ac sanabit. Sic Psalm. 35 dicitur, Sed ipsi in claudicatione mea laetati sunt. Quod alii de adversitate valetudinis, alii de aliis difficultatibus intelligunt. Sic quoque Psalm. 38 dicitur: Ego ad claudicationem inclinatus sum: id est, ad ruinam.

-- 78 --

131/132 Hebr. 12 de spirituali piorum imbecillitate accipitur, cum dicitur, Ne quis claudicans evertatur. Ierem. 10. Videtur accipi etiam de peccato, aut alioqui aliquo tristi lapsu aut casu. inquit enim: Omnes viri pacis meae observant claudicationem meam: forte decipietur, et praevalebimus ei. Claudicare in duas partes, aut latera 1. Reg 18, per metaphoram significat vacillare, et nunc in cultum Baal, nunc in cultum veri Dei inclinare. Sic enim utroque pede claudicantes, nunc huc, nunc illuc sese in eundo incurvant ac nutant.

CLAUDO, vide mox post CLAVIS.

CLAUDUS et caecus non intrabit in domum: proverbium fuit apud Israelitas, ductum ex eventu oppugnationis arcis Sion, 2. Sam. 5: quod varie interpretantur scriptores. Alii enim intelligunt fuisse idola, quibus confisi sint Iebusaei, quod illa fuerint tutelaria numina arcis Sion: sed postea facta expugnatione, sit eorum cultus abolitus, et non sint eo amplius admissa. Alii, quorum sententia probabilior videtur esse, sentiunt, Iebusaeos adeo naturali munitioni loci fisos, ut vel dixerint, non intraturum eo Davidem, si soli caeci et claudi propugnarent arcem: vel quod adeo pertinaciter velint repugnare, ut non sint cessuri, nisi omnes propugnatores ita mutilaverit, donec claudi ac caeci inde extrudantur: vel non deserturos eos esse propugnationem, donec vel unus fuerit incolumis. Sed milites et viros fortes praemiis et adhortatione Davidis fortiter loco potitos, ac invertisse proverbium, Quod vel nemo ex illis propugnatoribus ac Iebusaeis sit amplius eo intraturus: vel certe (quod rectius dixissent Iebusaei) neminem caecum et claudum, id est, ignavum et imbellem, eo penetraturum: sed viros fortes, quales ipsi essent, etiam tales difficultates ac munitiones pro sua virtute facile expugnaturos.

CLARUS, nomen etiam Latinis notum, pro eo qui est de meliore nota cognitus, ac celebratus: sicut contra Latini dicunt Obscurum Inde Iohan. 17. Pater clarifica me: id est, fac ut agnoscar pro tuo filio, et unico Meschia ac servatore mundi. Claritas, alias significat idem plane quod gloria, et in Graeco δόξα : ut Iohan. 5, Claritatem ab hominibus non accipio. Alias idem quod splendor: 1. Corinth. 15. Alia est claritas lunae, alia solis, alia stellarum. Alias denique Claritas notat illam mirabilem lucem: ut Lucae 2. Claritas Dei circumfulsit pastores. Sic Paulus Act. 22 dicit, se non potuisse videre praeclaritate. Apocal. quoque 21 dicitur, Quod claritas Dei illuminabit civitatem illam divinam, ut solis splendore non indigeat. Quae huius vocis significatio ab ista visibili, et tamen miraculosa claritate, etiam ad prorsus invisibilem et spiritualem transfertur: ut 2. Cor. 3. Transformamur a claritate in claritatem. Ibidem etiam dicitur, scientia claritatis Dei. At de hac voce, in voce Gloriae plenius.

CLAVIS, potestatem simul, et dona potestati necessaria significat: sumpta metaphora a functione oeconomi cui claves traduntur, ut res utiles promat aut condat, prout opus est. ut Esaiae 22, Et ponam clavem domus David super humerum eius, et aperiet, et non erit qui claudat: et claudet, et non erit qui aperiat. Simili prorsus phrasi ac sensu dicitur Matth. 16, Tibi dabo claves regni caelorum: quodcunque ligaveris in terris, ligatum erit in caelo, etc. Clavis scientiae, ius docendi significat Lucae 11, cum Dominus dicit: Vaevobis legisperitis, qui tulistis clavem scientiae: ipsi non introistis, et eos qui introibant prohibuistis. id est, vobis solis rapuistis ius docendi veram viam ad vitam aeternam: et tamen nec ipsi eam ingredimini, nec auditoribus eam monstratis: imo etiam volentibus eam in gredi, vestris persequutionibus ac erroribus eis resistitis.

CLAUDERE REGNUM CAELORUM dicuntur pii doctores, cum impoenitentibus hominibus iram Dei denunciant, aut etiam aliquos excommunicant. Dicuntur et pharisaei ac seductores claudere regnum caelorum, cum veram doctrinam impediunt aut corrumpunt. Claudere igitur et aperire, significat functionem administrare: quia oeconomus cogitur claves gestare, et subinde aperire et claudere varia receptacula. et alia quidem depromere in quotidianos usus, alia vero recondere: sicut et Paulus suam functionem vocat oeconomiam. Et Christus, omnem functionem et vitam hominum in hoc mundo, cum oeconomia aut villicatione comparat. Apocal. 8. Haec locutio non oeconomicam aut inferiorem functionem, sed summam significat: cum Christus dicitur habere clavem David, claudere ut nemo aperiat, et aperire ut nemo claudat: id est, perinde habere supremam et plane regiam potestatem in hoc spirituali Israel, sicut David habuit in illo carnali. Claudi civitates, Ierem. 13, significat obsideri, aut certe continuis latrociniis cives intra moenia cohiberi, ut nulli tutus exitus aut introitus pateat. Claudere aliquem, significat incarcerare. 2 Reg. 17. Vicina huic significatio est 1. Paral. 11, David erat clausus a facie Saulis: id est, continens se in loco munito. Unde Educere de clausura vinctum Esaiae 42: id est, e carcere. Sic et Esaiae 61, Clausi pro incarceratis ponuntur. Claudere caelum, Deuteron. 10, et alibi, dicitur Deus, cum impeditne pluat: contra autem Aperire, ut possit quasi thesauros suos terrae communicare, effundendo eos superne: quam phrasin suprain voce CAELI explicavimus. Claudi cataractas caeli, Genes. 8, est desinere illam horrendam pluviam diluvii. Claudere orationem alicuius, Thren 3, pro, nolle exaudire eum. Claudere prophetiam, Dan. 12, est, ita eam proponere, ut non facile intelligi possit a quoquam, cui Deus eam non singulariter aperuerit. Contra agnus Dei in Apocal. solus reserat clausum librum. Sed de hac phrasi postea in voce LIBRI. Claudere super vulvam, est efficere mulieres steriles, Genes. 20. Contra aperire, est facere foecundas. Clausa manuum, Iudic. 3 et 20, Viri electi, qui erant clausa manu dextra sua: id est, qui scaevolae erant, qui non recte dextra uti poterant, sed pro ea utebantur sinistra. Clausus et derelictus, 1. Regum 14. 21. et 2. Regum 9, et 14. Vidit Iehova afflictionem Israelis, et non erat clausus et derelictus, neque qui auxiliaretur Israeli: id est, nemo erat usquam in clausis aut aliis locis tutus. Sic Psal. 18 dicuntur contremuisse in clausuris suis: id est, in locis aut arcibus suis munitis. Claudere viscera sua ad egestatem fratris, 1 Iohan. 3, est, non sublevare eum in sua paupertate.

CLAVUM FIGERE, Esaiae 22, est, alicuius functionem ita firmare, et salutarem efficere, ut eius conatus et opera sint felicia, et multis salutaria. Metaphora est aut similitudo inde sumpta, quod in aedibus passim clavos infigimus, ut sint nobis usui in rebus suspendendis inde, quas nobis semper in promptu esse volumus. Sicut igitur nos aliis clavis, aliam functionem gerendi aut sustentandi, alias atque alias res deputamus: sic et Deus alios homines alibi collocat, ut is hunc, alius alios labores ac operas in communem utilitatem subeat, sustineat ac obeat. Clavi infixio, fuit quaedam superstitio apud Romanos, cuius causa (teste Livio) etiam dictatorem nonnunquam dixerunt: qua putaverunt se res animosque suos, et praesertim ipsam Rempubposse in bono statu confirmare. Undecunque demum haec superstitio eis exorta sit, similitudine sane quadam loquutioni Scripturae correspondet. Nam etiam Clavum dare ( Esdrae 9, Ut daret nobis clavum in loco sancto suo) ponitur pro dare alicui sedes certas, fixas et permanentes: sicut clavi bene infixi certo suum locum obtinent, et suam functionem praestant.

-- 79 --

133/134 CLERUS, κλῆρος , sors, proprie significat ipsas notas aut tesseras, quibus olim sortiebantur: ut, Super, vel de vestimentis Christi proiecerunt sortem. Sed multum in Sacris ponitur etiam pro re ipsa, quaecunque sortibus obvenit. Sic voce Cleri utitur Petrus, primae 5, pro gregis Dominici portione, quae unicuique pastori obvenit, prout eos Spiritus sanctus illis praefecit. inquit enim: Non dominantes in clero, sed forma facti gregis. Postea tamen haec vox accepta est potissimum de coetu doctorum ac sacerdotum: qua voce se usque in hodiernam diem pontificii sacrificuli ac rasi vocitant. Dicuntur autem doctores Clerus, quia ipsi sunt peculiaris sors Dei, segregati ad cultum ipsius: tum vicissim dicitur Deus Clerus aut sors doctorum, crebro in Levitico ac Numeris, quia ipse potissimum est eorum sors et merces copiosa valde. A mundo enim non nisi ingratitudinem extremam expectare coguntur. Si iacueritis inter medios cleros, Psalm. 68, non recte versum est. deberet enim verti, Inter terminos. Pinguntur enim pii doctores veluti exercitus, castra in finibus hostium ponentes, et eos expugnantes. Alii vertunt, Inter tripodas aut ollas, aut loco ollarum quasi esset sensus: Etiam si essent fuliginosi et atri, sicut qui inter ollas aut in culina versantur, tamen Deus eos mundabit et sanctificabit. Sed videndum est, quod similitudine exercitus et rei militaris tum in praecedentibus, tum in sequentibus utatur. Verum de sorte, in voce SORTIS agetur.

CLIBANUS, fornacis genus, coquendis panibus paratum, aliquando simpliciter ponitur ut, Cum obtuleris mincham coctionem clibani: id est, coctam in clibano. est enim appositio simul, et abstractum pro concreto usitato Hebraismo. Saepe vel figurate, vel similitudine quadam, etiam alia vox haec exprimit. ut vicina huic significatio est, non tamen sine omni tropo, Levit. 26. Decem mulieres coquent panem in clibano uno: id est, cum alioqui ibi plerunque singuli suos cliba nos aut furnos habuerint, tamen tanta erit penuria frumenti et annonae, et tam parum panis coquere poterunt, ut possint in unico clibano simul coquere panem. Similis figura est Esaiae 4. Septem mulieres apprehendent virum unum: id est, ob caedem et paucitatem virorum, et multitudinem viduarum. Aliquando ponitur pro repentino exitio: quod sic impii miserabiliter peribunt sicut ligna undique igne vehementi correpta mox in clibano absumuntur. ut Psalm. 21, Pones eos ut clibanum ignis in tempore irae tuae: id est, ut ligna in clibano. Synecdoche est, continens pro contento: Clibanus, pro lignis in clibano accensis. Malac. 4. clarius dicitur: Ecce dies illa venit ardens ut clibanus, et erunt omnes superbi ut stipula. Nec raro pro ardentissimis aestibus cupiditatum vox haec ponitur, quod illae veluti ignis in corde hominis ardeant et flagrent, hominemque incendant, ut pro libidinositate, Oseae 7. Omnes committunt adulteria, ut clibanus accensus a coquente. Paulo post ibidem dicit: Aestuant veluti clibanus. Ibidem etiam pro iracundia et fervore nocendi: Certe, inquit, applicans cor suum instar clibani, cum ipsi insidiantur. Pelles nostrae tanquam clibanus denigratae sunt, propter exustiones fumi, Thren. 5, perspicua phrasis aut similitudo est. In Hebraeo est Thamur, quod alii vertunt furnum, alii fornacem. Nihil vero refert, quam harum vocum acceperis ad hoc nostrum institutum: nihilominus enim eadem vis Hebraismorum manet.

CLYPEUS, exponetur in voce SCUTI: quoniam eadem est significatio utriusque vocis propria et figurata in Sacris literis.

COARCTARE, est tum moerore afficere, tum et alioqui molestare aut affligere alium, quoquo modo. Iud. 10. Deuter. 28. sed de hac voce in verbo Dilatandi.

COCCUM vermiculi, et Vermiculus cocci, significat proprie quidem purpurae tincturam: sed tamen accipiuntur et pro panno aut lana, tali colore tincta. Exod. 25, Levit. 14, Afferes coccum, etc. Coccinus color peccatorum immundiciem significat. Esa. 1. Si fuerint peccata vestra tanquam coccinum, veluti nix albescent. Quae locutio infra in Rubedine explicabitur.

COENUM, pro remora, aut etiam calamitatibus, in quas veluti in profundum lutum immergimur, accipitur. ut Ier. 38, Infixi sunt in coeno pedes tui, conversi sunt retrorsum: pro, Dum fuga tentasti vitae tuae consulere, captus es a Chaldaeis, et tui te deserto aufugerunt. Sic enim Ieremias praedicit Zedekiae captivitatem. Sed de hacuoce in vocabulo Luti.

CAELUM, שמים , quasi dicas, Ibi aquae, apud Hebraeos. Primum significat proprie totam aetheream regionem. ut cum dicit Abrahamo Deus, quôd perinde non poterit numerari semen, ut stellae caeli: quae comparatio et Hierem. 33 habetur. Sic et Esa. 14 dicit rex Assyrius, se suum solium super astra caeli collocaturum tametsi ibi per astra caeli metaphoricos ipsi sancti Ecclesiae aut Ierosolymae intelligi possint. Christus Mar. 13 praedicit, quod astra caeli decident. Hac significatione astra caeli vocantur exercitus caelorum. Sic forte accipitur in oratione Dominica, Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra: quia in regione aetherea omnia summo ordine progrediuntur, ut ea Deus initio condidit: non regnat ibi satanae confusio. Sed tamen hoc melius de spirituali caelo, aut regno Dei, ac obedientia angelorum accipitur. Secundo, valde usitate significat etiam regionem elementarem, quae supra nos, seu proxima terrae et aquae est, idque aliquando coniunctim cum aetherea, aliquando et sine ea. Hoc an proprio, an catachrestico fiat sensu, dubitatur. cuius dubitationis causa est, quia etymologia quidem ab aquis sumpta, maxime pro prie videtur aeream regionem indicare. Sed contra communis quaedam opinio magis hanc vocem de aetherea regione semper intelligit. Verum quoquo modo proprie aut figurate accipiatur haec vox, nunc recitabimus exempla significationis, notantis totam hanc molem supra terram aut aquam existentem, quae partim aetherea, partim elementaris est. ut statim initio Gen. dicitur Deus creasse caelum et terram, tota mole aut massa mundi in solas duas partes divisa. Et mox ibidem quasi definit caelum, dicens esse illud Rakia, tenue, expansum, aut firmamentum quod est inter aquas superiores et inferiores: et cum congregentur aquae sub caelis in locum unum, indicans id etiam caelum esse, quod est proxime super aquas a terra separatas, ut arida separatim cerni, coli ac incoli queat. ubi sane proprie infimam regionem aeris videtur denotare. Sed mox tamen etiam aetheream eodem vocabulo caeli complectitur, cum dicit, luminaria et stellas esse posita in Rakia, in caelo, aut potius firmamento, aut tenuitate caeli. Contra, iterum pro elementari infima ponitur, cum ait, Aves volare in facie Rakia, caeli: id est, tenuitatis aut firmamenti. unde usitatissima loquutio est, Aves caeli: id est, aeris, in quo volitant et agunt. Tertio, caelum synecdochice aliquando accipi de iis quae sunt in caelo, vel operibus, vel angelis, aut etiam piis doctoribus. Psalm. 89. Celebrant caeli mirabilia tua Domine: ubi aliqui exponunt synecdochice de caelitibus, aut caelestibus, id est, angelis vel sanctis. Possis tamen exponere, quod tum aetherea tum et elementaris regio exhibeat ac ostentet mirabilia Dei opera hominibus spectanda et agnoscenda. Sic et Psalm. decimo nono, exponere possis, Caeli enarrant gloriam Dei, et opera manuum eius indicat firmamentum. quem Psalmum Paulus de Apostolorum praedicatione exponit:

-- 80 --

135/136 videtur synecdoche esse, ut caeli pro caelitibus ponantur: nisi velis intelligere, Psalmum primum a similitudine aut parabola inchoari: postea ad rem ipsam magis propriis verbis exponere: veluti si summa similitudinis esset, quod sicut caeli ubique praedicent gloriam Dei, sic et sancti Apostoli, aliique, ac tota Ecclesia: et sicut sol gloriose decurrat per caelos, omniaque suo calore vivificet ac vegetet, sic etiam Christus in suo spirituali caelo seu Ecclesia potenter ac gloriose triumphet, ac omnia vivificet sua spirituali efficacia. Huc facit, quod et alibi Ecclesia vocetur caeleste regnum, et caelestis Ierusalem, et Apostoli aliique praestantes doctores stellis caeli conferantur. Caelum, veluti posito continente pro contento, etiam ipsum Deum significat. Matth. 23. Qui iurat per caelum, iurat per ipsum Deum, ibi in throno suo sedentem. Sic Matth. 21. Baptismus Ioannis fuit ne ex caelo, aut ab hominibus? id est, a Deo. Sic aliqui exponunt illud Luc. 15, Pater peccavi in caelum: id est, contra ipsummet Deum de quo mox, et infra in voce PECCATUM. Tertia igitur Caeli significatio sit, ubi solam elementarem regionem significat: ut cum dicuntur aves caeli, et nubes caeli, id est, in aere volitantes. Psal. 8, et Deut. 4. Volucres quae volant in caelum. Sic Iob 2 dicuntur eius amici scidisse vestimenta, et sparsisse pulverem in caelum: id est, in aerem. Et 1. Sam. 5 Ascendebat clam or civitatis in caelum. Sicut Latini It clamor caelo. Eadem significatione vox haec accipitur, cum dicitur Caelum clausum, aereum aut ferreum: pro aere, et tempestatibus parum frugiferis, et praesertim salutari pluvia ac rore carentibus. Levit. 26. Deut. 18. 1. Reg. 8. 2. Paral. 7. Contra caelum apertum. Sic Iacob dicit Gen. 49, Bene dixit te benedictionibus caeli desuper, et benedictionibus abyssi cubantis infra: id est, rigatione et efficacia aereae regionis, commodas tempestates suppeditantis. Sic et Latinus sermo, ac alii dicunt, Nubilum aut serenum caelum, salubre caelum, quin et propitium. Sic saepe dicitur Deus de caelo loquutus, Exod. 20, aut de caelo prospexisse, Psalm. 14, id est, de superiore loco, quia ipsae visiones sic apparere solent ex sublimi. Sic, Pluit ignis et sulphur de caelo, Lucae 17. Descendat ignis de caelo, Luc. 9, id est, ex regione elementari. Sic Christus dicit Pharisaeis, quod norint contemplari faciem caeli, Lucae 12, id est, qualis sit regio aeris, nubila, serena, rutilans, ventosa, tramquilla, et quid portendant illa signa. Quarto, quoniam pro elementari regione ponitur quae nobis proxima est: inde fit, ut caelum per regiones aut horizontes distinguatur. Quare etiam nostrum aut proprium alicuius regionis caelum vocatur, ut Levit. 26, Dabo caelum vestrum sicut ferrum. Et Deuteron. 18, Et erunt caeli tui, qui sunt supra caput tuum, ferrei. ubi semet exponit, quid appellet caelum alicuius gentis, nempe quod est proxime super caput eius. Hinc minatur Deus se sparsurum Iudaeos in omnes caelos: id est, regiones In hac significatione dicitur, quod aquae diluvii cooperuerint cunctos montes qui sunt sub omnibus caelis, Gen. 7. Et Deut. 2. dicit Deus, se daturum aut sparsurum terrorem Iudaeorum in faciem omnium gentium quae sunt sub omni caelo. Sic etiam plerique intelligunt in Dominica oratione, Pater noster qui es in caelis: id est, in omnibus locis. Verum ut ibi sic accipiatur: in sequenti tamen loco, Sicut in caelo, sic in terra, accipi non potest. Sic forte et in Psalm. Caeli enarrant, vox haec accipitur. nam ipsemet Psaltes exponit se per versiculum, In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis verba illorum. Quinto, Hinc fit, ut pro horizontibus vox haec, aut certe summitas caeli non raro accipiatur. ut Psalm. 18. Egressus eius et occursus eius a summo, aut fine caeli, usque ad summum eius: id est, ab una parte horizontis ad aliam. Videtur autem talis significatio et loquutio esse sumpta a communi puerorum, aut valde imperitorum opinione, qui visu iudicant, caelum alicubi ultra pauca miliaria contingere terram, ac finiri ibi totum mundum. Sexto: Cum vox haec geminatur, plerunque aetheream regionem significat. Caelum caelorum, id est, firmamentum, quod omnes inferiores caelos aut horizontes in se continet. ut Psal. 68. Qui ascendit super caelum caelorum: id est, qui etiam ipsum primum mobile sub se et in sua potestate habet. 2. Paral. 7, Si caelum et caeli caelorum eum capere non possunt. Num. 8. Tu fecisti caelum caelorum, et omnem exercitum eorum, Septimo: Cum Deo tribuitur habitatio caeli, aliqui putant esse aliquem proprium locum caeli, magis carnaliter quam spiritualiter de tantis rebus iudicantes et loquentes. Nam spiritui non convenit corporalis aut materialis loci habitatio: et Salomon dicit, Omnes caelos non capere Deum, 1. Reg 8 et 2. Par. 2. Item Esaiae 66, ipsemet Deus ita describit suum palatium, quod sedes eius sit caelum, terra autem scabellum pedum eius. Quod dictum D. Stephanus Act. 7 repetit. Ierem. 33 dicit, se implere caelum et terram. Et Psalm. dicit, Deum et in caelo et in terrae finibus, et denique in ipso etiam inferno esse. Eodem facit, quod sedere ad dexteram Dei, omnes intelligant de gloriae aequalitate. Quin et physici recte dicunt de ubiquitate Dei:

Enter praesenter Deus hic et ubique potenter. Quare non potest aut debet caelum, cum pro habitatione Dei accipitur, intelligi de loco aliquo certo, reali aut materiali: sed potius est metaphorica significatio, ac significat spirituale illud regnum, gloriam ac felicitatem, in qua Deus cum sanctis angelis et aliis beatis spiritibus vivit et regnat. Sic igitur toties reperitur, Deum habitare aut habere mansionem suam in caelo. Psalm. 103. Sic proculdubio etiam Psal. 115 intelligendus est, Caelum caeli Domino, terram autem dedit filiis hominum: id est, spiritualia bona et cultum Deus sibi ab omnibus requirit aut exigit, sed terrenis bonis ipsos frui patitur: non ille proprie requirit pecunias, vitulos aut hoedos. Hunc locum etiam Christus commode appositeque exponit, dicens: Date Caesari quae sunt Caesaris, et Deo quae sunt Dei: id est, spiritualia. Praedictam significationem Caeli de spirituali regno, manifeste plurima Scripturae loca comprobant: ut 1. Corinth. 15. Homo primus de terra terrenus, secundus de caelo caelestis. ubi de caelo et caelestis spiritualem, non ex aetherea massa confectum significat. Haec sane metaphora manifesta ac palpabilis est. Iohann. 3. Qui de caelo venit. Et 6 Panis de caelo descendens: id est, ex spirituali cohabitatione et favore Dei. Panis enim simul ibi et filium Dei, et eius beneficia complectitur. Luc. 10. dicitur satan veluti fulgur de caelo cecidisse: qui quidem non per locum cecidit, sed per gradus dignitatis: nempe ex illa summa iustitia, favore Dei, spiritualique beatitudine, in summam iniustitiam, et poenas aut calamitates aeternas ac spirituales. Sic impii dicuntur Os ponere in caelo, Psalm. 73, id est, maledicere, ac impia loqui de Deo et eius religione. Sic nostra conversatio dicitur esse in caelis, Phil. 3, non in loco materiali, sed in spirituali regno Dei. Sic et habere dicimur thesaurum in caelis, Lucae 18, nempe non in loco certo, sed in spirituali regno Dei. Sic etiam regnum caelorum inter nos esse, aut ad nos appropinquare dicitur. Huius igitur metaphorici aut spiritualis caeli plurimus usus est in Sacris literis. Atque in hoc sensu credo etiam accipiendum esse ascensum et sessionem Christi in caelo, nempe de illa spirituali gloria ac felicitate caelestis patris, ex qua se quasi exinaniverat aut demiserat, Philip. 2. Ideo orans Ioan. 17, inquit: Glorifica me ea gloria quam habui apud te, ante quam hic mun

-- 81 --

137/138 dus existeret. Simul vero in ascensione etiam humanitatis glorificatio comprehenditur. Quaerere autem aliqui solent, cur Deo sedes in caelis tribuatur? Ad quam quaestionem varie respondere solent. Plerique tamen hanc rationem reddunt, quod Scriptura sese ad nostrum captum accommodet, eoque de Deo per ἀνθρωποπαθίαν tanquam de magno quodam rege loquatur, cui cum hac de causa necessario sit aliqua sedes tribuenda (solent enim reges sibi aliquas pulcherrimas civitates deligere atque extruere, ubi feliciter agant, et unde iure ac armis totum suum regnum regant ac tueantur) nec quicquam sit in tota mundi machina pulchrius firmiusque caelo: ideo illam ei quasi regalem quandam sedem, arcem aut palatium adscribit. Aliqui etiam illam rationem addunt, ut inde tanquam ex nobilissimo opere, eius maiestas tanto magis expendatur et magnifiat. Praeterea ut a terrenis istis, fluxis, ac etiam multa peccata secum trahentibus, oculos ac vota cordis nostri sursum erigamus ac extollamus. Posset et ea ratio reddi, quia inde pluviae, color solis, tonitrua, fulmina, et alia tum salutaria, tum etiam terrifica ad nos veniunt, quae proximos eius effectus esse, et a praesentia ipsius prodire existimantur. Verum ista locutio non tantum consilio ac ratione instituta esse videtur, sed etiam naturale quippiam in se habere. Omnes enim homines, etiam ignari Scripturae, ut olim Ethniti, in omnibus suis difficultatibus, et etiam subitaneis periculis ac necessitatibus, in caelum oculos ac manus opem implorantes tendunt. Atque hae similesque rationes recitantur, ac recitari possunt, cur Deo sedes in caelo tribuatur.

Caeterum si nostra sententia vera est, quod caelum per metaphoram significet spirituale regnum Dei, forte ob quandam praestantiae ac pulchritudinis similitudinem translata voce: non est necesse solicite in quirere, cur Deus in tali regno dicatur regnare: nempe enim cum sit spiritus, in spirituali eum regno ac gloria agere necessario sequitur. Ab hisce porro significationibus vocis Caeli variae phrases oriuntur, quarum primarias recensebo compendio. Caelum et terra pro universa creatura ponitur. ut Gen. 14 et 24, Deus dicitur dominus et creator caeli et terrae. Sic et Psal. 124 et 146. Sic dicitur Psal. 135 facere Deus omnia quae voluit, in caelo et terra. Caelum et terra, id est, tota haec machina, tandem in extrema die peritura dicitur, et igne consumenda, Psalm. 103. et 2. Pet. 3. Quod quomodo et quatenus sit futurum, non est praesentis instituti exponere, sed profundioris cuiusdam Theologiae. Caelum ferreum, aereum, et clausum, Levi. 26. Deut. 10. 1. Reg. 8. pro non pluvio ac frugifero: contra apertum accipi de foecundo, supra ostendi. Sic aperire ianuas caeli, Psal. 78. sic benedictiones caeli pro beneficiis aut imprecationibus beneficiorum caelestium, id est, commodarum tempestatum, pluviae, roris et serenitatum, calorisque intelliguntur, Genes. 49. Caeli dies, Deuteron. 11. et Psalm. 89 pro diuturnitate aut duratione caeli ponuntur: id est, quam diu hoc caelum stabit, tandiu Deus illis se benefacturum pollicetur.

Caeli fenestrae aperiri dicuntur, de qua locutione vide in voce CATARACTARUM. Caeli exercitus, plerunque sidera dicuntur: ut Ierem. 33. Num. 8. Caeli fines, extremitates aut summitatem, significare remotas regiones, notum est. Psalm. 19. Nehem. 1. Caeli fundamenta, concussa esse, 2. Samuel. vigesimo secundo Iob 26, pro motibus concussis aliqui accipiunt: quod videtur oculis male iudicantibus, aut imperitis, quasi caelum illis inniti, sicut poetae de Atlante fabulati sunt Equitare in caelo dicitur Deus, ut ostendatur eius maiestas ac omnipotentia, ut qui tam alte feratur, et veluti tam mobili iumento vehatur: vel etiam quod inde tonitrua (quae vox eius esse existimantur et dicuntur) audiantur. Deuteron. 33. Psalm. 68. Super caelos Deum exaltari, Psalm. 67. de glorificatione et declaratione potentiae Dei, in praeclaris operibus accipitur. Caelum exaudiri a Deo, et terram a caelo: Oseae 2, Exaudiam caelos, et ipsi exaudient terram: est quasi prosopopoeia quaedam, quasi terra petat pluviam a caelo (sicut et olim Anaxagoras dixerat terram amore pluviae detineri) et coeum porro vim pluendi a Deo flagitet. Quare Deus dicit se caelo id est, aeri daturum facultatem pluendi, et illum irrigaturum sitientem terram. Ponitur, hic caelum pro regione aerea, unde venit pluvia. In caelo verbum et veritas esse aut firmari dicitur. Psalm. 89. In caelis firmasti veritatem. Et Psalm. 119. In seculum verbum tuum permanet in caelo, significat certitudinem, seu immotam veritatem verbi ac veritatis Dei: sive facta allusione ad materiale hoc caelum, quod ea demum firma sint quae ibi sunt, cum terrena omnia sint infirmissima: sive ad Spirituale caelum, quod promissiones spirituales nobis potissimum ratae ac firmae sint. Caelum tertium pro intimis secretis Dei, in quae paulus fuit inductus, ponitur. Aliqui exponunt de caelo crystallino, quod primum caelum sit regio elementaris, secundum aetherea, tertium illud supremum, ubi aliqui nimium carnaliter somniant Deum habitare.

Inclinari caelos, ac descendere, videtur esse descriptio pluviarum ac nimborum, quod ibi nubes propius terrae existentes, et in eam pluviam effundentes, talem quandam speciem exhibent, ac si pars caeli ad nos descenderet, aut etiam ac si ipse Deus cum suo caelo ad nos descenderet. Ad caelos, in caelum, usque ad caelum aliquid pervenire, amplificationes magnitudinem rei describentes sunt. ut Ierem. 51. Pervenit ad caelos iudicium eius: id est, magnitudo iustae poenae est immensa. 2. par. vigesimo octavo. Et occidistis eos in furore, qui usque in caelum pervenit: pro, furore summo. Sic dicitur Esdrae 9. Delicta nostra usque in caelum creverunt. Et primi Samuelis quinto. Ascendit clamor civitatis in caelum.

Eadem significatio est, usque ad caelos misericordia, et usque ad nubes veritas tua, Psalm. 36 et 86. Sic etiam in Apocalypsi dicuntur peccata meretricis pertigisse usque in caelum. Idem dicitur de turri Babel, Genes. 11. Sic credo accipiendum esse iliud dictum, peccavi in caelum, Luc. 15, id est, vehementissime, ita ut meum scelus pertingat caelum. Sed notae sunt tales loquutiones etiam Latinis. sicut Horatius dicit, se vertice sidera feriturum: de summa gloria. Triticum caeli, est manna, quia eam Deus caelitus pluviae aut roris instar demisit: Psalm. 78 et 105. Iustitiam e caelo prospicere, Psalm 85, pro divinitus propagari et foveri eam: aut Deum efficere largirique iustitiam in terra, tum politicam, tum et spiritualem. Verum de eo dicto infrâ in voce IUSTITIAE, MISERICORDIAE, et VERITATIS. Caelos indui tenebris, et saccum fieri operimentum eorum, Esaiae 50, pro obnubilatione: Dei omnipotentiam declarat, qui tanta efficiat. At Esaiae trigesimo quarto. Tabescet quoque omnis exercitus caelorum, et involventur caeli utliber, et omnis exercitus eorum defluet, sicut folium de ficu et de vite, quoniam inebriatus est in caelis gladius meus: quod aliqui exponunt de clade Iudaeorum, qui ob veram religionem fuerunt exercitus Dei aut caelorum. Aliquando tamen etiam per hyperbolen, aut hominum opinionem talis loquutio proponitur. Homines enim afflicti, et in rebus adversis, etiam ipsam lucidam serenamque diem iudicant esse tenebrosam et tristem, Esaiae 8, et Ierem. 4 de quo genere amplificationis infra saepius dicetur: saepissime enim ea adhibetur in exaggerandis laetis ac tristibus: idque magis secundum hominum opinionem, quam secundum rei veritatem. Nam bene habentibus caelum ipsum congaudere et

-- 82 --

139/140 arridere videtur: contra autem infelicibus omnia esse aut in festa, aut tristia et adversa. Caelos novos creari, et caelos plantari Esaiae 65. 66. 51, est Ecclesiam religionemque instaurari gloriosa instauratione per filium Dei. Accipitur et pro illo spirituali Dei regno, ubi pii cum eo aeterna felicitate fruentur. Sic, Caelos novos et terram novam, et promissa ipsis expectamus, in quib. inhabitat iustitia 2. Petr. 3. In eadem significatione Apocalyp. 21, reperitur. Caeli militia et regina, fuit proprium quoddam genus idololatriae, Zoph. 1. Ier. 7 et 44. Caeli aperti, de specie visionis dicitur, quae piis ita apparet tanquam si per apertos caelos mirabilia Dei aspicerent. Ezech. 1. Matth. 3. Mar. 1. Act. 7. Apocal. 19. Aliquando tamen talis loquutio intelligenda est tantum de spirituali cognitione ac patefactione Dei, quae omnibus piis contingit. Sicut Ioan. 1. inquit Christus: Amen dico vobis, posthac videbitis caelos apertos, et angelos Dei ascendentes et descendentes super filium hominis. Haec loquutio longe aliter Gen. 28 intelligenda est, ubi Iacob. in somnio per visionem eam vidit, quam Iohan. 1. ubi de visione fidei omnium piorum agitur.

De caelo esse aliquid, significat divinam ordinationem: ut, Baptismus Iohannis erat ne de caelo? Luc. 20. In caelis pax, Luc. 19, Benedictus qui venit in nomine Domini rex, pax in caelis et gloria in excelsis: id est, sit nobis Deus pacatus et propitius, ut inde per et propter hunc Meschiam pacem certam habeamus, non iram ac bellum metuamus. Laudate Deum caelorum, quoniam in seculum misericordia eius. Psalm. centesimo trigesimo sexto, id est, Deum qui caelum et omnia habet in sua potestate, omniumque autor ac moderator est. Per caelum iurare quid sit, et quam late pateat, Christus ipse exponit Matth. 6.

COETUS POPULI DEI. Haec vox lvaidem ferme significat quod Ecclesia, quare ibi aliquid de ea dicetur. Ezech. 13. In coetu populi mei non erunt, et in scriptura domus Israel non scribentur.

COGITATIO, est quaedam intellectus actio, qua verum a falso, utile a noxio honestum a turpi disquirimus ac discernimus. Eius causae quidem sunt difficultates nos urgentes, et inde ortae curae ac sollicitudines: effectus vero, reperta consilia ac conatus. Hinc igitur variae significationes, vel retro se recipiente hac voce in causas, vel ad effectus a propria significatione progrediente, oriuntur. In propria significatione accipitur in hisce exemplis. Ezech. 38. Cogitabisque cogitationem malam: pro, diu multumque cogitabis Psalm. 94 In multitudine cogitationum mearum, in intimo meo: pro, dum multa mecum tacitus reputo aut cogito. Sic Dan. 2. Tu rex, cogitationes tuae ascenderunt: id est, coepisti cogitare, quid nam esset post te futurum. Eze. 16. Nec fecisti cogitationem super omnibus iniquitatibus eius: id est, nec semel quidem expendisti iniquitates tuas. Pro causa cogitationis: id est, cura, sumitur in hisce exemplis, Lucae 9. Intravit etiam cogitatio in eos quis nam esset maior inter ipsos. IESUS autem videns eorum cogitationes, etc. id est, invasit cura et ambitio primatus eorum corda. 1. Corinth. 7. Nupta cogitat, id est, sollicita est, quomodo placeat viro: innupta autem et virgo, contra, Sic cogitare Iehovam, Malach. 3, pro timere Deum, feu eum in oculis habere. Pro effectu autem cogitationum, id est, iam reperto consilio et conatu. Gen. 50. Vos cogitastis contra me malum, sed Deus cogitavit bonum: id est, conati estis mihi malefacere, sed Deus contra bene vertit, aut fecit. Psalm. 5. Decidant a cogitationibus suis: id est, irrita fiant consilia et conatus illorum. Daniel. 11. Cogitabit ad desertores foederis: id est, illis sese adiunget. Ierem. 51. Cogitatio eius contra Babel, id est, consilia et conatus ad evertendam eam instituet. Sic contra munitiones cogitare, Daniel. 11. Sic Iob 42. Novi quod omnia potes, nec prohibetur a te cogitatio: id est, non est possibile tua consilia ac conatus impedire. Ierem. 23. Non avertatur furor Domini, donec fecerit, et donec statuerit cogitationes cordis sui: id est sua consilia ac decreta. Matth. 6. Quis vestrûm cogitans potest ad staturam suam addere cubitum unum? id est, omnia tentans et moliens. Cogitare exponit Scriptura interdum pro dicere intra se: ut est in Evangelio, Dixerunt intra se, Quis potest remittere peccata? Et mox sequitur: Cum vidisset Christus cogitationes eorum, Luc. 11.

Cogitatio in Scriptura conceptui comparatur, opus autem partui, Esaiae 33. 39. Psalm. 7.

Cogitatio etiam pro acumine ingenii, aut re magno ingenio prudenterque cogitata: ut Exodi 35. Utoperetur in omni opere cogitationis: et ad cogitandas cogitationes ad operandum in auro et argento. Ibidem. Facientes omne opus, et cogitantes cogitationes: id est, magna industria ac ingenio varia opera excogitantes. Sic 2. Paralip. 26. Fecit machinas cogitatione cogitantis: id est, machinas quasdam ingeniosissime excogitatas. Cogitatio more humano etiam Deo nonnunquam tribuitur, sicut et alii humani affectus. Significat autem plerunque sententiam, decretum aut voluntatem eius. Hinc variae phrases oriuntur, quas percurremus. Cogitare ad aliquem, pro, alicui sese adiungere. Daniel. 11. Cogitabit ad desertores foederis sancti. Coigtare contra aliquem: id est, moliri aliquid. Psalm. 37. Cogitat impius contra iustum. Sic et Gen. 50. Cogitare cogitationes: id est, diligenter expendere, et quasi priores cogitationes posterioribus et melioribus corrigere. 2. Sam. 14. Cogitabit cogitationes, ut expulsum non expellat. Sic Ezech. 38, et Daniel. 11. Cogito cogitationes pacis, dicit Deus, Ierem. 29. Cogitationum malum auferre, Esaiae 2. pro, mala consilia et cupiditates. Cogitavi non transibitos, Psalm. 17. pro, reprimam meas cogitationes, ne in blasphemiam erumpant.

Cogitare agrum. pro, considerare. Proverb. 31. Cogitavit agrum, et emit eum: id est, consideravit. In duas cogitationes cogitare, 1. Reg. 18. id est, in diversas curas distrahi, aut etiam dubium haerere inter plures cogitationes: quasi dicat Elias, Haesitatis dubii utrum Deum aut Baal colere debeatis, et modo hunc, modo illum, modo utrunque colitis. Cogitationes multorum cordium revelari, Luc. 2. ubi accipiuntur cogitationes pro malo scopo, malo fine, mala intentione, mente ac voluntate, unde malae cogitationes oriuntur. In cogitationibus evanescere, Rom. 1. pro, in ratiocinationibus. Sic et Rom. 2, cogitationibus sese invicem accusantibus et excusantibus. Cogitationes ascendere, Dan. 1. Luc. 24, pro, incipere sollicite cogitare. Cogitare contra Deum, est moliri propagationem impietatis et iniustitiae. Cogitationem facere super aliqua re, Ezech. 16. Post cogitationes gradi, id est, consilia sequi, Esaiae 65. Esaiae 26 definitur fides quod sit cogitatio suffulta (nempe verbo ac promissione Dei) quôd Deus velit nobiscum custo dire pacem: id est, esse nobis propitius. Vocat autem cogitationem ideo, quia non est ociosa noticia, sed practica, qua pii sese perpetuo fulciunt ac sustentant, subinde cogitantes ac confirmantes sese, quod Deus sit eis propitius. Fulcit vero ac sustentat se ea cogitatio, verbo ac promissionibus Dei, promittentis se velle nobis propitium esse, propter meritum ac passionem filii sui. Omne figmentum cogitationum cordis hominis, est tantum malum omni die: id est, quicquid cor nostrum fingit, cogitat ac molitur. Lutherus non male videtur sentire, qui putat singularem vim esse in voce Figmenti: quasi dicat, non tantum qualescunque cogitationes, sed etiam illae quae sunt summa diligentia fictae et refictae, consideratae ac meditatae.

-- 83 --

141/142 Porro Gen. 8, simpliciter dicitur, Figmentum cordis humani esse malum inde ab adolescentia, vel potius a pueritia: ubi massa ipsa accusatur perpetuae malitiae, sicut prius omnes eius motus ac conatus damnati sunt.

Cogitationes Dei erga nos, Psal. 40, id est, consilia et opera. Cogitare ut parvulus, 1. Corint. 13. Item cogitare secundum carnem, 2. Cor. 1, perspicuae phrases sunt. Cogitationes alicuius ordinare, ibidem: pro, satis intelligere ac expendere. Cogitationes statuere, id est, perficere. Cogitationes malas exire e corde, Matth. 16. pro, mala consilia et cupiditates, vota ac conatus. Cogitationes enim non exeunt ex corde, sed in eo manent: verum consilia et conatus exeunt. Non in cogitationum disceptatione suscipiendum esse infirmum, Rom. 14, vetat quaestiuncularum nimium spinosam et scrupulosam disceptationem, quibus imperitus et imbecillus magis illaqueetur et excrucietur, quam sanetur et confirmetur. Vir cogitationum, Prover. 14 et 24, pro astuto et vafro accipi videtur: tametsi in priori loco aliqui de cogitabundo et cunctabundo, qui diu cogitat, et nihil unquam agit, accipiant.

COGNATUS, aliquando pro eiusdem gentis homine accipitur, de qua catachresi in voce Fratris dicetur. Ideo Paulus vocat Israelitas suos cognatos, Ro. 9.

COGO, vide infra Compello, et Necessitas. quandoquidem Graecum ἀναγκάζω , non raro per verbum Cogo aut Compello verterunt interpretes.

COGNOSCERE, proprie significat alicuius rei noticiam habere aut percipere. ut Rom. 1. Gentes Deum cognoverunt. Secundo ponitur figurate aliquando pro inquirere, aut dare operam ut cognoscas. ut Nehem. 6. Et cognovi, et ecce Deus non miserat eum: pro, dedi operam ut cognoscerem, ac liquido deprehendi. Tertio, pro speciali quadam circumstantia cognoscere quampiam rem, ut 1. Sam. 3, Samuel nondum cognoscebat Dominum, scilicet illo speciali modo revelationum, nondum erat assuetus illis specialib. ac nocturnis revelationibus. Quarto, pro perpendere. Num. 32. Cognoscite peccatum vestrum, quod inveniet vos: id est, perpendite. Est veluti effectus cognitionis, seu accuratior quaedam cognitio, aut etiam practica consideratio, contritio et perterrefactio de peccato. Sic Psal. 51. Peccatum meum ego cognosco: id est, gravi cum dolore ac contritione expendo ac perpendo. Quinto, pro variis cognitionis effectibus poni solet. Recitavimus autem alibi regulam universalem, latissimeque patentem, Quod verba Hebraea noticiae, non solam speculativam ac ociosam noticiam significent, sed et practicam ac vivam scientiam, ac sequentes motus animi, quin et externa opera ac conatus inde necessario sequentes. Ponitur igitur pro approbatione ac laudatione. ut, Novit Dominus viam iustorum, Psal. 1. id est, approbat, et simul etiam tuetur. Rom. 7. Quod facio, non agnosco: id est, non approbo peccata, quae subinde volenti nolenti ex pessima radice nativae corruptionis erumpunt. Pro curare et fovere. ut Proverb. 12. Cognoscit iustus animam iumenti sui. Sic Christus dicitur cognoscere oves suas. In hoc sensu Paulus invertit hoc verbum Gal. 4. At nunc postquam cognovistis Deum, vel potius cogniti estis a Deo: id est accepti ab eo in curam ipsius. Ponitur interdum etiam pro admittere, patrare, aut facere. ut 2. Cor. 5. Eum qui non novit peccatum, fecit peccatum: id est qui nec patravit, nec approbavit peccatum. Sic Psal 7. inscribitur, Sigaion David, id est, innocentia Davidis, quia in eo suam innocentiam constantissime asserit et tuetur. Sic Psal. 35. Quae non noram, interrogarunt me: id est, obiecerunt ea quorum non fui reus. Intelligere denotat Iohan. 10 Discipuli autem non cognoverunt ea: id est, non intellexerunt ea. Perpeti, sentire, experiri. ut Eccles. 8. Qui custodit praeceptum, non cognoscit rem malam: id est, non sentit poenas. Sicut et videre ac gustare mortem, simili plane phrasi dicitur. Sic Psalm. 14. An non cognoscent omnes operarii iniquitatis? id est, an non erudientur divinis poenis? an non tandem magno suo malo experientur? Significat et credere, quae est quaedam uberior cognitio: nec cognitio tantum, sed et fiducia. ut Iohan. 17. Haec est vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum, et quem misisti IESUM CHRISTUM. Possidere, aut in sua potestate habere. ut Psalm. 50, Novi omnia volatilia. Et Num. 14. Cognoscent terram, quam vos sprevistis. Sic Gal. 4. dicimur esse cogniti a Deo. Sic et Amos 3 dicit, Tantummodo vos cognovi ex omnibus populis terrae: id est, mihi in viros cultores assumpsi, aut possedi.

Cognoscere virum aut mulierem, nota phrasis est, Gen. 4. 1. Reg. 1. Iud. 11. Cognoscere de longinquo: id est, neglectim, aut non curare. Psalm. 137. Et sublimem de longinquo cognoscat: id est, Deus superbos negligit, non vult eos de propinquo contemplari. Sic enim solent homines neglectim aut quasi a longe aspicere, quae contemnunt. Dicuntur et labia cognoscere scientiam, Proverb 10, id est, scienter ac prudenter loqui. Sic Iob 34 dicit, in cognitione loqui.

Cognoscere faciem in iudicio, Proverb. 28, de prosopolepsia et iniquitate iudicii dicitur. Non cognoscere viam pacis, Psalm. 14, id est, non eligere, ingredi, non ire, non sequi. Cognoscere Deum, sicut cognitus sis a Deo, 1. Corinth. 13, id est, vera fide, timore ac dilectione adhaerere Deo, sicut ipse suo nobis favore ac patrocinio adhaeret, nosve amplectitur. Sic dicitur 1. Corinth. 8 si quis diligit Deum, hic cognitus est ab eo. Ex hisce Hebraismis verbi Cognoscere, possunt non paucae contradictiones Scripturae conciliari. Alias enim dicitur Deus omnia nosse, alias peccatum ac impios non novisse: id est, non tueri, probare ac promovere. Vicissim vero etiam peccata novit, cum ad poenam observat, ut peccantes castiget. Sed de hoc et vicinis verbis. multa reperies infra in verbo NOVI, et SCIO.

COLAPHUM alicui infringi, non tantum proprie in Sacris literis accipitur, sed etiam figurate pro omni contumeliosa vexatione. 1. Corinth. 4. Quotidie colaphis caedimur. 1. Petr. 2. Quae enim gratia, si peccantes colaphis caedimini? Sic 2. Corinth. 11. Libenter fertis, si quis vos colaphis caedit. Ibidem dicitur sathan colaphizasse, id est, duriter afflixisse Paulum.

COLERE verbum Latinis plurimas habet significaetiones. Nam et agros, et literas, et graves viros, et denique Deum ipsum colere dicimur. nec est in Sacris literis ulla ferme specialis aut obscura significatio huius vocis. Accipitur nihilominus alias pro tota pietate, quam Deo praestamus, alias pro singulari aliquo sacrificio, caeremonia, aut observatione festi. Adorare aliquando aliquid levius significat, nempe solum externum gestum aut incurvationem, qua vel Deo vel hominibus honorem exhibemus.

COLLIS, aliquando notat imbecilliores potentes, aliquando etiam ipsos communes Christianos. Sic Psalm 71 quidam interpretantur: Colles ferent iustitiam. Colles exultatione accingi, Psalm. 65, prosperitatem, fertilitatem et pacem significat: quod ubique erit causa exultandi ac laetandi.

COLLIGERE, notae significationis verbum est. Crebro autem admodum de frugum collectione dicitur. unde festum collectionis, Exod. vigesimo tertio. et trigesimo quarto. Porro quia fruges ideo colliguntur, ut absumantur, et quasi perdantur: ideo hoc verbum crebro pro perdi accipitur. ut et Psalm. vigemo sexto, Ne colligas cum peccatoribus animam meam. Sic Zoph. 1. Colligendo colligam omnia a facie terrae: id est, perdam. Sic et 1. Sam. decimo quinto.

-- 84 --

143/144 Praeterea, quia fruges ideo colliguntur, ut auferantur, Auferre significat. ut Gen. 30, et Esa. 4. Colligere opprobrium: pro, auferre, tollere. Psalm 58, Collegisti (id est, abstulisti) iram tuam. Sic 2. Reg. 5, saepius dicitur colligi aut auferri lepra. Sic Ioel. 3. stellae dicuntur colligere, id est retrahere splendorem suum. Colligi ad patres, aut populum suum, est mori. Num. 20. et 2. Par. 34, ut colligam te ad patres tuos. Cuius locutionis tum ea esse posset causa, quod in illis populis usque in hodiernam diem totae familiae habent unum certumque monumentum, quo posteri ad suos maiores aggregabantur. ut 2. Reg. 22 clarius dicitur, Colligeris ad sepulchrum tuum. Vel inde est, quod omnes pii in sinum Abrahae, aut Dei potius, per mortem colligantur. Amoveri, ut Esa. 50, A facie mali collectus est iustus: id est, amotus de medio, et ex hac vita. Esa. 16. et 48. Et colligetur (id est, tolletur, amovebitur) laeticia de Carmel. Colligi leprosum in domum: id est, recludi eum, ne cum aliis versetur. Colligere pro fovere. Esa. 58, Gloria Domini colliget te. Esa. 11, Dispersos Iuda colliget. Hospitio excipere. 2. Sam. 11, Et collegit eam in domum suam: id est, transtulit. Iud. 19, Et non erat qui eos colligeret: id est, hospitio exciperet. Matth. 25 Hospes eram, et non collegistis me. Colligi rem diei in die sua, Ex 16 de manna dicitur: id est, singulis diebus suum dimensum. Collecta etiam coetus ac solennitas dicitur, in qua populus colligitur. Nehem. 8, Die autem octava fecerunt collectionem iuxta morem. Unde forte et in Ecclesia Collectae, seu communes preces, a colligenda plebe Domini: tametsi alii a colligenda eleemosyna velint deducere. Collectiones fructuum aut messis pro reliquis decidentibus spicis in messe, aut racemis in vindemia accipitur. Levit. 19. Et collectionem messis tuae non colliges: id est. superstites spicas. Mich. 7 Vae mihi, quia fui tanquam collectiones fructuum aestatis. Colligere omnia castra, Num. 10. pro omnes simul trahere aut ab ducere, nemine relicto. Colligere cum aliquo, aut disperdere cum aliquo. Matth. 7. 12. et Luc. 12. Qui non colligit mecum, dispergit: id est, qui non promovet veram religionem et regnum Dei. Colligere pedes in lecto, Gen. 49, est in lecto decumbere, et mori.

COLLIGARE, et COLLIGATIONES, exponentur in verbo Ligare: quando quidem similem vim habent.

COLLUM, nota pars corporis animalium est: inde quoque aliquot figuratae locutiones trahuntur: Nam primum, cum equi et boves collo iugum ferant, et onus trahant fit, ut hinc servitutis descriptio sumatur. ut Esaiae 10. Excutiam iugum eius de collo tuo. Et 52. Solve vincula colli tui. Ierem. 27. Subdite colla vestra iugo regis: pro, servite illi. Ierem. 28. Iuga ferrea posui super colla cunctarum gentium: id est, durae servituti aut tyrannidi eas subieci. Colla non supposuerunt oneri: id est, nihil rem adiuverunt. Collo torquem imponi, est aliquem ornari. ut Proverb. 1 Ezech. 16, et alias saepissime. Colla aliquorum calcare, est aliquem gloriose vincere. Deut 33. Extento collo ambulare, Esaiae 3, superbiae, ac etiam impudentiae indicium est. Sic et collo pingui aut duro loqui, Psal. 75, superbia notatur. Collo alicuius aliquid mali moliri, magnitudinem calamitatum significat. ut Malach. 2. Ecce ego cogito malum super familiam istam, unde non auferetis collum vestrum. Sic Threm. 5. Super collum nostrum persecutionem passi sumus. Conferatur haec vox cum cervice supra exposita: quaedam enim phrases in utroque vocabulo, et sane in Hebraeo, saepe idem sunt.

COLORUM spolia, Iud. 5, pro, vestimenta nobilissimis coloribus tincta: ut est purpura, hyacinthus, et similes.

COLUMBA, simplicitatis, synceritatis ac probitatis symbolum est. Ideo Dominus dicit: Estote simplices aut synceri ut columbae, et prudentes ut serpentes, Matt. 10. Haec natura columbae etiam Hos. 7. celebratur: Ephraim, ut columba seducta. Sic simplex et syncera columba reportat nuncium exiccati diluvii Noacho. Ob hanc forte aut similem naturam columbae, Spiritus sanctus apparet in specie columbae, Matt. 3. Certe nihil habetur probius ac syncerius inter aves. Ideo forte Spiritus sanctus tali specie apparet, quia sic pios veluti pueros simplices ac synceros, et ab omni malitia alienos efficit. Vendere columbas, forte per parabolam significat, Spiritus sancti dona ac bona, totamque religionem ac veritatem eius venalem exponere. Vide et August. tractatu 10. super Iohannem.

COLUMNAE munus est, primum ut sustineat totum incumbens onus, aut aedificium. Deinde, ut sit quiddam invictum, et contra omnes iniurias aut impetus firmum et consistens. Hinc igitur fit, ut per metaphoram significet alias veros doctores, quia quasi sustinent Ecclesiam et religionem, suo quodam modo ac loco. ut Galat. 2, Petrus et Iohannes dicuntur visi esse columnae Ecclesiae: id est, quasi ferentes aut sustinentes Ecclesiam, quibus sublatis rueret Ecclesia, nisi Dominus alios synceros et praestantes doctores in eorum locum substitueret. Sic credo et Apoc. 3. accipiendam hanc vocem esse: Si quis vicerit, faciam eum columnam in templo Dei mei. Alias quiddam magis invictum et pertinacissime pugnans indicat: et tum veros doctores, tum et totam Ecclesiam signat. Sic Ier. 1. dicit Deus: Ecce ego dedi te hodie in civitatem munitam, in columnam ferream, et murum aeneum, contra omnem terram, etc. et oppugnabunt te, et non praevalebunt contra te, quoniam ego sum tecum, ut te liberem, dicit Dominus. Ob hanc eandem proprietatem aut conditionem, quam Deus pingit hisce verbis Ieremiae, etiam tota Ecclesia Dei vocatur 1. Tim. 5. columna et firmamentum veritatis: quia perpetuo pugnet pro veritate, eam sustinendo, uti Deo eam regente ac tuente in victa permaneat. Columnarum caeli et terrae fit aliquando in Sacris literis mentio, ut Iob 9. 26. Psalm. 75. Significat autem ea vox, per metaphoram, tantarum molium stabilitatem ac firmitatem: sumpta a communi humanorum aedificiorum more, quae necesse est aliquibus fundamentis aut columnis inniti. Columnas terrae concuti, videtur significare terrae motum, et per metaphoram etiam ipsorum regnorum ac gentium perturbationem, quas Deus excitatis aliquibus heroibus, victis fractisque turbatoribus, et constitutis legibus ac politiis, in tranquillitatem reducit. Supra in voce CAELI diximus, montes vocari columna; caeli, quia videantur caelum summo vertice attingere: sicut etiam poetae fingunt, montem aut heroem Atlanta humeris caelum sustinere. Cum igitur tales montes terraemotu contremiscunt, columnae caeli tremere aut nutare dicuntur.

COMBURI, penitus exuri est. Hinc obscurae quaedam locutiones veniunt, quae breviter explicabuntur. Comburere in combustionem. Gen. 11. Faciamus lateres, et comburamus in combustionem: id est, intensissimo igne excoquamus, et induremus lutum in lapides. Combussit filios suos igne, iuxta abominationem gentium 2. Par. 28. Porro 33 dicit, Transire fecit filios suos per ignem: genus idololatrici cultus describit. Combustio famis. Deut. 32, Combusti erunt fame. Et Thren. 5, Denigrata est cutis nostra propter exustiones famis. Significat illam adustionem, aut potius consumptionem humidi radicalis et omnium bonorum humorum, quae proficiscitur a naturali calore carente alimento debito, eoque in ipsam nativam humiditatem grassante: sicut ipsa experientia videmus, homines diu fame maceratos nigricare. Combustionem alicui facere, aut non facere alicui mortuo, 2. Par. 21, est, eum rogo solenniter

-- 85 --

145/164 impositum exurere, ut apud veteres moris fuit. Combustio fumi, pro incendio fumoso. Iud. 20, Tempus autem erat constitutum viro Israel cum insidiis, quod maximam faceret ascendere combustionem fumi e civitate: id est, ut eis fumo darent signum captae civitatis.

Comburi sufflatorium, Ierem. 6 dicitur de irrito conatu idololatrarum et seductorum, suam impietatem, ut idolum, fundentium aut formantium. inquit enim: Combustum est sufflatorium ab igne, consumptum est plumbum, frustra conflavit conflando. Allusio est ad operas artificum, ubi saepe tum frustra laboratur, tum instrumenta corrumpuntur, infecto opere. Comburi currus, Psalmo 46 et alibi, pro abolitione bellorum ponitur. Pro exitio, aut re exitiali crebro ponitur, ut Esaiae trigesimo tertio: Concipietis quisquilias, et parietissti pulas, spiritus vester ut ignis consumet vos, eruntque populi ut incendia calcis, ut spinae exiccatae igni comburentur. Et mox: Quis habitabit nobis cum igne devorante, quis cum incendiis perpetuis? Verum de hoc Hebraismo in voce Ignis prolixius.

COMAM ALERE esse viro turpe, mulieri decorum affirmat Paulus 1. Cor. 11. Comam alioqui et barbam alere, alias erat indicium luctus, alias laeticiae, ut supra in Barba et Capillitio dixi. Sic sacerdotes prohibentur comam alere luctus gratia, Ezech. 44. Comam alebant Nazaraei, usque ad aliquod tempus: postea certa caeremonia radebant eam. Num. 6, Deuteronomii 33. Iud. 13. 16. Dicetur de hac phrasi etiam in RADERE et TONDERE. Comam et barbam vellere, ut apud omnes alias gentes, ita et apud Israelitas fuit magni doloris indicium. Proficiscitur enim id ab impatientia.

COMEDERE, alias proprie edere: ut Genesis 3. In sudore vultus tui comedes panem tuum. Sic comedere panem cum aliquo. Exodi 2. Non comedunt Aegyptii cum Hebraeis panem. Figuratas habet varias significationes: ut primum frui, seu in suum commodum convertere, posita synecdochice specie pro genere toto: ut, Argentum nostrum comedit, Genesis 31, id est, precium nostrum in suam utilitatem convertit. Sic ibidem: Arietes gregis tui non comedi: id est, non verti in meam propriam aut privatam utilitatem. Comedetis medullam terrae, Gen. 45. Et Esai. 1. Bona terrae comedetis. Comedere panem in caelo, Luc. 14. et Comedere carnem Christi, Iohan. 6, per metaphoram significat frui eius spiritualibus beneficiis, ac vita aeterna Tametsi Iohan. 6 etiam pro credere exponi posset. Est vero illa fruitio, fidei effectus. Comedere fructus viae suae, Pro. 10 et Esa. 2, pro percipere ex sua vita, moribus ac operibus vel bona, vel mala, vitae actae convenientia. Sic suo aut alterius labore frui, ut Iob. 31. Seram, et alius comedet. Consumere per metonymiam significat, quia qui comeduntur, consumuntur. ut Exod. 3. Rubus non est comestus: id est, consumptus. Esaiae 1 Gladio comedemini. Sic comedere inopes, Prover. 30. Psalm. 14. Gal. 5. Si vos invicem mordetis et comeditis. Zelus domus tuae comedit, aut consumpsit me, Psalm. 60. Erunt ad comedendum, Deut. 31, id est, devorabuntur. Iacobi 5. Vestimenta tua a tineis comeduntur: id est, consumuntur. Vincere: ut Deut. 7. Comedes omnes populos: id est, vinces, aut etiam perdes. Comedere panem iniquitatis, Prover. 4, est iniquitate partum victum habere. Comedere in montibus, Ezech. 18. 22. est idololatriae deditum esse, quia in illis sacrificiis convivabantur. Comedere filios, alias extremam egestatem ac famem indicat, ut Deut. 28, et Ierem. 5. Comedes fructum ventris tui, carnes filiorum et filiarum in obsidione et angustia, qua arctabit te hostis. Alias crudelitatem: ut Ezech. 5. Vicinum priori est comedere stercora, extremam egestatem indicans: Esa. 36. et 2. Reg. 18. Comedere patres vuam acerbam, et filiorum dentes stupere, Ierem. 31, fuit apud Iudaeos proverbialis locutio, qua iustitiam Dei calumniabantur, tamquam ipsi aliena culpa plecterentur. Verum Deus ibidem hoc proverbium refutat, adseverans quod unum quemque propter suam culpam puniat.

Vivere alicunde, 1, Reg. 17. de Sareptana, Et comedit ipsa et familia eius per dies: id est, victitavit de illa farina et oleo miraculose a propheta aucto. Comedere et bibere, Ierem. 22 pro, communi more, libero securoque animo vivere, et interim iustitiae ac pietati vacare, sine ambitione et magnarum rerum cupiditatibus, periculosisque ac non necessariis conatibus. Sic et in Ecclesiaste aliquoties accipitur. Comedere facere, pro alere, Exod. 16, Feci vos comedere. Hebraea tertia coniugatio est, pro alui. Eodem modo 2. Sam. 13. Comedere buccellam: pro, victitare tenuiter. 1. Sam. 2. Dan. 11, Comedentes buccellam escae ipsius, conterent eum: id est, aliqui pauperes monachi et sacrifici ad Christum conversi, perdent Antichristum. Comedere panem coram aliquo, Iere. 52 pro, sumere cibum apud eum. Sic et super vel ad mensam alicuius: 2. Sam. 9, ut aulici apud satrapas, et ministri apud dominos suos. Comedere a rege, 2. Samuelis 19, id est, victum ab eo habere. Comedere praedam, Numer. decimotertio: id est, de praeda vivere. Comedi a canibus, id est, non sepeliri mortuos, sed a feris et alitibus devorari: primi Regum decimo sexto. Comedi potentialiter. Avis quae comeditur, Levitici 16. 17. Ieremiae vigesimonono. Comesti aegritudine calida, et excisione amara, Deuteronomii trigesimoprimo. Comedere peccata populi, Hoseae quarto: id est, sacrificia. Comedere butyrum et mel, Esaiae septimo, est communi more victitare, communes etiam miserias perferre ac perpeti. Vide Mel et Butyrum. Comedere in conspectu Domini, Deut. 12. 14, id est, coram tabernaculo. Oblivisci comedere panem, Psal. 102, indicat summas difficultates, cum calamitates et dolores ipsum sensum famis quasi obscurant, aut etiam ferme tollunt. Sic saepe etiam poetae magnitudinem amoris aut doloris oblivione cibi denotant. Multae huius verbi phrases non explicatae restant, quae in aliis vocibus exponentur, ut in EDERE et MANDUCARE.

COMMEMORATIO, postea exponetur in voce MEMORIAE.

COMMENDARE verbum non multo aliter in Sacris literis, quam in pro phanis reperitur: ut primum significat laudare aut illustrare, idque non tantum verbis, sed et re ipsa. Rom. 3 et 5, iustitiam et charitatem commendat: id est, laudat, aut illustrem facit re, non verbis. 2. Cor. 3. Incipimus nos iterum commendare. Et eiusdem 10. Non is qui seipsum commendat, probatus est, sed quem Deus commendat. Et mox 12. Ego debui a vobis commendari. Secundo, alicuius fidei tradere, aut concredere fideliter servandum: ut Exod. 22. feruntur leges quaedam de rebus fidei alicuius commendatis. In hoc sensu dicitur Psalm. 31 et Lucae 23. In manus tuas commendo spiritum meum: id est, oro te Deus, ut fideliter conserves, et beatum efficias spiritum meum. Sic et Actor. 14. 20. et 1. Petri 4 accipitur. Tertio, vicina huic significatio est, quod dicitur de traditione doctrinae, functionis ac donorum, quibus nos Deus etiam sancte vult uti. Sic dicitur, Cui multum est commendatum, multum ab eo requiretur: Lucae 12. Item, Commenda doctrinam aliquibus idoneis, 2. Timot 2. Sic et 1. Tim. 1. hinc vera religio toties a Paulo Depostum dicitur, et sanctissime custodiri iubetur. Quarto, significat gratum acceptumque aliquid alicui reddere aut efficere 1. Corint. 8. Esca autem nos non commendat Deo: id est, gratos acceptosque facit. Et 2. Corin. 4, Commendantes nos ad omnem conscientiam: id est, pie ac honeste vivendo efficientes nos omnibus acceptos ac probatos.

-- 86 --

147/148 COMMINARI, aliquando significat simpliciter aliquid interdicere aut vetare, sine ulla poenarum denunciatione: cum alio qui hoc verbum videatur plerumque poenarum minas includere. ut Mar. 3, Christus comminabatur spiritibus, ne manifestarent eum: id est, severissime interdicebat. Eiusdem 10, Discipuli comminabantur adferentibus infantes ad Christum. Sic Christus sine poenarum denunciatione mandat vento et mari silentium aut tranquillitatem, nihilominus dicitur comminatus esse. Sic et Marci 8, dicitur Petrus Christo ἐπιτιμᾷν comminari: id est, dehortari eum liberius, ne patiatur se crucifigi. Et contra CHRISTUS itidem comminari Petro: id est, acerbe et graviter eum obiurgare.

COMMINVERE vox in verbo Conterere exponetur.

COMMISCERE, praeter maxime propriam ac notam significationem, primum omnem familiariorem conversationem significat, quam Paulus cum impiis aut alio qui pollutis aliquibus gravioribus peccatis haberi vetat, 1. Cor. 5, et 2. Thes. 3. Secundo, rem veneream: ut Levit. 18 prohibetur commixtio cum masculo. Commiscere semen sanctum, Esd. 9, dicitur de coniugiis Iudaeorum cum Ethnicis. Commixturum se Iudam cum vicinis, minatur Deus in Esaia, id est, mutuis bellis implicaturum.

COMMORI. Paulus 2. Corin. 7 dicit: Vos estis in cordibus nostris ad commoriendum et convivendum: .i. ita penitus estis mihi chari, egoque vobis addictus, ut vel mori vel vivere, postulante ita re, sim vobiscum paratus: vel, ut et in morte et in vita nos coniunctos esse optarim. Sic Petrus quoque dicit, se paratum esse ire in mortem cum Christo. Credo esse communem locutionem, ex ipso animi sensu aut fervore aliquorum sibi coniunctissimorum ortam. Aliqui putant venire potius a quodam singulari veterum more, ubi aliqui ita fuerunt aliqua sanctiore amicitia iuncti, ut uno mortuo alius semet sua sponte interficere sit solitus: ut Caesar lib. 3 de Gallorum devotis scribit. Talem amicitiam sibi cum Moecenate fuisse Horatius testatur. Ex hoc more, aut potius animorum coniunctione, etiam fabula συναποθνήσκοντες orta aut conficta esse videtur.

COMMUTATIO, aliquando ponitur pro emptione, aut redemptione, vel etiam pro ipso precio: ut Matthaei 16. Quid dabit homo commutationis pro anima sua? Sumpta est locutio a veteri more, cum non precio pecuniario res emebantur, sed sola diversarum rerum permutatione contrahebatur.

COMMOVERI, pro vehementer ac penitus moveri: latius plerunque de affectibus, praesertim de ira, accipitur. In hoc sensu et Psalm. 37 accipi putant aliqui, pro, Ne irascaris impiis. Forte tamen rectius vulgata, Ne aemuleris in malignantibus: id est, ne imiteris eos nam hoc significat Aemulari crebro. sic Iob 2 dicitur Tu commovisti me adversus eum. Commoveri pedem a terra, est expelli. Nec addam ut commoveri faciam pedem Israel ex terra, quam dedi ei: 2, Reg. 21. pro, non patiar eum expelli. Commovere aut commoveri terram, aut regna, significat perturbari, non tam terroribus, quâm calamitate bellorum, turbis aut seditionibus. Psalm. 60, et 96. Sic Psalm 17. Commota est et contremuit terra. Commoveri cor alicuius, pro vehementer perterrefieri. Esaiae 7. Et commotum est cor domus David, sicut arbores vento. Commovere pedem, aut nutare, est, esse vicinum lapsui. Per metaphoram pro omni calamitate carnali aut spirituali, atque adeo etiam pro peccato ponitur. ut Psalm. 60. Non dedit in commotionem pedem meum. Idem et Psalm. 121 dicitur. Commovere populum, est quasi seditionem excitare, aut alioqui incitare: quod Lucae 23 Christo obiicitur. Commoveri viscera alicuius, Genes. 34, pro, maxima misericordia moveri aut affici erga aliquem. In commotionem aliquem aliquibus dari, videtur idem esse quod, exemplo calamitatis alicuius aliis terrorem incutere: nisi quis derisionem, aut solam admirationem significari putet. Nam et condolentes et deridentes, prae quadam admiratione caput motare solent. Deut. 28. Eris in commotionem omnibus populis. 2. Paral. 29. Tradididitque eos in commotionem, desolationem et sibilum. Sic etiam Ierem. 24 et 29. Dabo eos in commotionem et malum omnibus regnis. Commotio capitis plerunque derisionem, aliquando etiam condolentiam indicat. Psalm. 44. Posuisti nos in proverbium in gentibus, commotionem capitis in populis. Sed de motione capitis supra in voce CAPITIS. Est et aliud verbum רגץ Ragaz, quod tum consternari, tum et irasci, ac omnino in genere commoveri, nonnunquam vertere solent: de quo iam pauca annotabimus postea vero plura.

CONSTERNARI, pro contremiscere. nam Rigzu Hebraice, hoc est, Contremiscere, omnes Hebraei, vel expavescere reddunt. Psal. 4. In universum autem significat hoc verbum conturbari, commoveri motu, nonnunquam dolore, interdum etiam indignatione. Primi exempla multa sunt. Exod. 15. Audiverunt populi, et commoti sunt. Et Deut. 3 et 28 cap. In his locis omnibus, ubi consternari potest verti, Scriptura habet Rigezu רגצו . Secundi exemplum, ubi hoc verbo commotio moeroris significatur, habetur 1. Sam. 14. Et commota est terra, quia erat ex terrore Dei. Tertii exemplum habetur Genes. 45. Ne commoveamini in via: id est, ne vobis invicem irascamini, aut ne nimium dolore conturbemini. Alicubi trepidare et consternari significat, alicubi etiam festinare Deut. 20 cap. aperte metum significat. Rursus Exod. 12, ubi de agno paschali dicitur, significat festinationem. Ita et Psalm. 48 Nonnunquam etiam commotionem localem denotat. Esaiae 14. Infernus desubter commotus est tibi in occursum. Sic phantasma Samuelis queritur se a Saule conturbatum. i. ex mortuis evocatum, 1. Sam. 28.

COMMUNE est, quod multorum est, non privatum unius. Hinc fit ut commune in Sacris literis dicatur primum, quicquid non est Deo separatum, proprium ac consecratum, ut disseritur Deuteron. 20, de facienda vinea communi: id est, oblatis Deo primitiis primisve quos ferre incepit fructibus, hominum usui annuente et benedicente Deo concedenda. Deinde in novo Testamento multo crebrior est huius Hebraismi usus, et in deteriorem partem accipitur, pro reb. adeo prophanis, ut etiam immunda haberi debeant. Forte inde est haec loquutio, quod etiam impuris Ethnicis erant communia, quos una cum suis cibis et reb. habebant Hebraei pro immundis ac inquinatis. Vel etiam, quod tota rerum natura ob peccatum immunda ac profana est, nisi denuo divinitus consecretur ac sanctificetur. Hinc Marc. 7, Manus communes dicuntur, quae sunt immundae ac illotae. Item cibus aut aliae res dicebantur communes, aut profanae. Sic Act. 10, negat Petrus se unquam quicquam commune comedisse. Et Paulus Rom. 14 contra, negat quicquam esse per se aut sua natura Commune aut profanum, Sic Heb. 10 dicitur, Sanguinem foederis arbitratus est prophanum: id est, prophano habuit, seu ut profanum ac contemptum sponte volensque violavit. Hinc verbum κοινόω communico, id est, prophano, immundum efficio. Matth. 15. Non quod intrat in os, communicat aut impurat hominem sed quod exit ex corde, Act. 21. Communicavit. i. prophanavit hunc locum sanctum. Et Act. 10. Quod Deus purificavit, tu ne communices: id est, ne dixeris esse prophanum, ut ipsemet Petrus paulo post hoc dictum Dei exponit. ¶ Commune igitur aut prophanum habet triplicem significationem. Alias enim tantum consecrato opponitur, et dicitur de eo quo uti cuivis licet.

-- 87 --

149/150 Secundo dicitur de eo, quod tanquam immundum externa quadam immundicie quasi vitandum est. Sic pii debent cibum per verbum et precationem sanctificare. Sic impiorum coniugium, commune et profanum est, et manus illotae iudicio Pharisaeorum. Postremo est genus communitatis aut profanitatis, in quo etiam impietas inest. Sic Christus dicit, ea quae exeunt ex corde, efficere hominem communem aut contaminatum, nempe vitia. A nomine Commune κοινὸν , venit et alia significatio. nam verbum κοινωνέω Communico, modo significat de meo alteri aliquid largior, aut etiam in commune confero. Hinc, Necessitatibus sanctorum communicantes, Rom. 12. Et, communicet catechizatus catechizanti in omnibus bonis, Galat. 6. Et Philip. 4, Nulla Ecclesia mihi communicavit in rationes dati et accepti. Modo contra de alieno, aut etiam de publico aliquid accipio. ut Rom. 15, Si enim gentiles spiritualibus eorum communicaverunt: id est, participarunt. Sic et κοινωνίαν ποιεῖσθαι , communionem facere, ambiguam significationem habet, tum ad dandum, Rom. 13. 2. Corinth. 8 et 9, tum ad accipiendum. ut Philip. 2. Communio passionum CHRISTI: id est, participatio crucis et persequutionum Christi. Nomen κοινωνία eodem modo ambigue accipitur. Sed 1. Corinth. 10, communionem corporis et sanguinis CHRISTI, certum est significare participationem. agit enim Paulus de eo, quod nemo possit simul participare de sacris idolorum, et de mensa, corpore et sanguine Christi. Quin et Calvinus in quibusdam suis scriptis affirmat significare μετοχὴν , participationem. Hinc etiam phrasis Communicare peccatis alicuius, Ephes. 5. 1. Tim. 5. Augustinus intelligit consensum, lib. 2 contra epist. Parm. Verum pluribus modis fieri possumus alienorum peccatorum participes: nempe non prohibendo ubi possumus, et saepe etiam solo silentio ac connivendo. Sicut 2. Iohann. vetatur, ne vel salutemus seductores, quia sic eorum peccatorum participes fiamus.

COMPARARE. 1. Corinth. 2. Spiritualia spiritualibus comparantes: id est, conferentes, accommodantes, ne humanas cogitationes aut regulas ad res divinas conferamus, eisve illas examinemus. Significat etiam se rebus divinis spirituale, non ostentatorium genus docendi ac dicendi adiungere.

COMPELLERE, aut COGERE. Annotant aliqui hoc verbum non semper plane violentam coactionem significare, sed aliquanto ardentiorem flagitationem. ut Luc. 14. Exi in vias et saepes, et compelle eos intrare. Sic eiusdem 24. Coegerunt duo discipuli euntes in Emaus, CHRISTUM secum pernoctare. Sic et Iacob coegit Esau accipere, Gen. 33, id est, impetrarunt multum instando, orando ac sollicitando. Verum de hoc verbo in voce Necessitatis dicetur: quoniam in Graeco est ἀναγκάζω necessito.

COMPLACERE, aliquando idem est quod consentire. Sic Gen. 34 dicunt filii Iacob ad Schikemitas: In hoc erimus vobis consentientes, aut complacentes. Verum de hac voce in verbo Placere, εὐδοκεῖν , et in Beneplacitum.

COMPLERE, pro perficere, absolvere, crebro ponitur. Genes. 2. Complevit Deus omne opus. Exod. 5. Complete opus vestrum quotidie. Iud. 19. Libidinem complere. Esaiae 60. Complebuntur dies luctus: id est, finientur. Ezech. 5. Complebo furorem meum. Lucae 9. Excessum eius, quem completurus erat in Hierusalem. Esaiae 40. Completa est militia eius. Complere sermones alicuius, 1. Reg. 1. pro absolvere. Compleri etiam (crebrius tamen Impleri) sermo Domini aut prophetia dicitur, cum ea quae praedicta sunt â Deo, eveniunt. 1. Reg. 2. Compleri iniquitates aliquorum, ut Gene. 15. Nondum sunt completae iniquitates Ammorraeorum: de ea mensura aut magnitudine peccatorum intelligitur, quae iam quasi vincit ac exuperat patientiam Dei: seu quando Deus non amplius aliquorum scelera ferre potest, sed eos funditus evertit. Completa est universa gens circumcidi: id est, omnes sunt circumcisi. Compleri aut consummari malitiam Saul, 1. Samuel. 20, aut alicuius alterius, dicitur de extrema et plane insanabili alicuius malitia. Significat etiam certo decernere. Esther 7. Videbat quod completum esset sibi malum a rege: id est, certo decretum. Compleri aut consummari malum contra Nabalum, 1. Sam. 25, id est, certo illi decretam esse poenam. Complere sagittas in aliquo, Deuter. 33. Complebo omnes sagittas meas in eis: id est omnes eiaculabor in eos. Complere post Deum, est plene sequi Dominum. Num. 32. Verum de hoc verbo aut locutione plura dicentur in verbo IMPLERE

COMPREHENDERE significat capere id quod fugit ut, Laqueo quem absconderunt aliis, comprehensus est pes eorum. Per metaphoram dicuntur etiam mala nos comprehendere. ut, Comprehenderunt vos dolores parturientis Mich. 4. Et praesertim nostra peccata, cum nos castigatio obruit. ut Psal. 40. Comprehenderunt me iniquitates meae.

Comprehendi malos in consiliis suis dicitur, quando Deus eorum pravos conatus ac machinationes in ipsorum perniciem convertit. Psal. 9. et 1. Corin 3. Comprehenderunt tenebrae Christum, Iohan. 1. id est non intellexerunt, non receperunt. Vicinum huic est, quod Paulus Philip. 3. negat se comprehendisse, id est, satis perfecte intellexisse spiritualia mysteria et bona regni Christi. Occupare interdum notat, aut obruere, Iohan. 12. Ambulate dum lucem habetis, ne vos tenebrae comprehendant. 1. Thess 5. Dies illa tanquam fur comprehendet homines. i. subito inopinata veniet.

COMPUNGI, significat aliquando dolore animi aut corporis affici. Sic Iudaei Actor. 2. accusati crucifixionis proprii Meschiae, dicuntur esse compuncti corde: id est, contriti esse, et ex animo doluisse de tam grandi peccato. Idem voluit dicere vulgata Psalm. 4. In cubilibus vestris compungimini. Sed in Hebraeo est dommu דמו , quiescite. Psalm. 109. Ut interficeret compunctum corde seu afflictum ac contritum. Compunctio ergo est, contritio. Rom. 11. Spiritum compunctionis eis dedit. Versum est ex Esa. 8 a Septuaginta, id est, soporis, quod porro et Paulus sequutus est. Significat autem stupiditatem, et quasi carentiam sensuum. Saepe omnino Septuaginta suum κατάνυξιν pro quiescere דמם Damam posuerunt, ut Psalm. 4. 30. 35. Sic et Isychius κατάνυξιν interpretatur quietem. Ponunt igitur, ut dictum est, Septuaginta κατάνυξιν compunctionem Esaiae 8, pro tardama Hebr. Potasti nos spiritu soporis: et Psalm. 60, pro tareela, Potasti nos vino κατανύξεως compunctionis, id est, lethali, aut ad insaniam ducente. Ergo longe alia vis est vocis Compunctionis in Septuaginta Esaiae 8, Psalm 60, et Rom. 11, quam Actorum 2, ac significat soporem, stuporem, ac veluti carentiam sensuum, omnisque intelligentiae, et inopiam extremam consilii. Iactatum est apud Theologos dictum, Compunguntur nonnunquam et mali: id est, dolent. de suis malefactis. ut Achabus et Saul agnoscit se non recte agere, quod hic persequatur Davidem.

CONCISUM id dicitur, quod quasi in parvas partes concisum aut discerptum est. Paulus igitur Philip. 3, alludens ad vocem circumcisionis, vocat pseudo apostolos aut Nazaraeos ex Iudaeis, qui de circumcisione gloriabantur, concisionem, non circumcisionem. Circumcisum enim, id est, cuius superfluitates resectae sunt: sicut in spirituali circumcisione superfluus, imo et noxius vetus Adam circumciditur, abscinditur aut mortificatur, vigente interim novo homine. Tales dicit

-- 88 --

151/152 Paulus esse pios. At seductores illi erant penitus concisi, comminuti, et subversi, ut qui nihil amplius prorsus certitudinis ac spiritualis vigoris in semet haberent, similesque sibi suos auditores vertiginosa doctrina ac spiritu efficerent. Sicut res concisa, confracta et comminuta. Non tantum igitur est elegans nominum allusio in Graeco, sed etiam rerum ipsarum antithesis: pulchreque ad utriusque doctrinae effectum accommodari potest.

CONCUBINAS habuisse in veteri Testamento etiam sancti leguntur: quod eis Deus singulari quadam dispensatione, potissimum propter duriciem cordis eorum, ac ne quid deterius accideret, concessit: ut Christus ipse testatur. Sunt quoque tum ipsae concubinae pro honestis, et quidem uxoribus habitae: tum earum filii legitimi iudicati, non tamen plane haeredes. Concubinae nomine Hebraeis ancilla intelligitur, viro in concubitum absque scripto et legitimis ceremoniis addita. Et proles ex tali nata coniugio non succedit patri in haereditatem, sed munerib, tantum aut legatis quibusdam dotari potest. Sic Agar fuit concubina seu pellex Abraham. Ergo concubinae et pellices in Scripturis, non sunt meretrices aut scorta, sed uxores. Verum licet generent procreentque liberos, tamen sub dominio esse debent herae, et non fieri dominae domus, quibus omnia sunt commissa, claves, etc. ut Gen. 35 Sara domina fuisse legitur: Agar, licet etiam fuit uxor, Sarae dominio tamen subiecta fuit. Nam tales concubinae sive uxores parent dominae, ut aliae ancillae. Sic Bala sub dominio Rachel fuit, ut Genes. 30, Ingredere ad eam, etc. Et hoc discriminis fuit apud Iudaeos inter concubinas, pellices, ancillas et heras, seu matres familias sive dominas domus. Ita Salomon multas habuit reginas, quibus singulis vel aulas vel castra dedit: concubinae, illarum famulae, et tamen etiam uxores fuerunt. Vide D. August. de concubina et uxore. Concubitum dare uxori alterius, Levit. 18, pro rem cum ea habere.

CONCIPERE metaphorice aliquando significat cogitare: sicut parere, ipsum cogitatum opus effectum dare. Iob 15. Conceperunt afflictionem, et pepererunt iniquitatem. Sic et Psalm. 7 Parturit iniquitatem, concipit perversitatem, et pariet mendacium: id est, irritum conatum. Sic Esa. 33. Concipietis quisquilias, parietis stipulam: ubi Concipere, ipsum cogitare est. Nam bella similitudo collatioque est, cogitationis cum conceptione, conatus efficiendi cogitata cum parturitione, et partus cum opere aut effectu. Ideoque metaphorae ab illis tribus ad haec tria percommode et molliter transferuntur. Conceptus perpetuus Ierem. 20 dicitur, cum foetus in utero remanet, ut semel est conceptus: nec unquam nascitur, sed in utero matris sepelitur. Genes. 3, Multiplicabo conceptus tuos: id est, dolores conceptionis toto tempore gestati foetus.

CONCLUDERE, habet etiam quasdam notabiles significationes ut, Concludere mulierem, aut vulvam, ne pariat, Genes. 16. 20. 1. Sam. 11 pro, reddere sterilem: de qua phrasi etiam supra in verbo Claudo dixi. Concludere in manus inimici, Psal. 31, Nec conclusisti me in manum inimici, sed stare fecisti in latitudine pedes meos. Significat ita aliquem in angustias redigere, et undique coarctare, ut non possit effugere hostem, sed ab eo tanquam conclusus capiatur. Sic servi Davidis dicunt ad eum 1. Sam. 26, conclusit Dominus hodie inimicum tuum in manum tuam. Sic et Amos 1. dicitur, Concludere captivitatem perfectam: id est, ita Iudaeis profugis omnes exitus fugae obstruere, negato eis vicinorum hospitio aut transitu, ut necessario omnes caperentur a suis hostibus, eos tunc insectantib. Concludere [retibus] pisces, Luc. 5. Concludere etiam est, instructa acie conclusisque umbonibus invadere hostem. ut Psalm. 35. Profer hastam, et conclude contra persecutores meos. Sic etiam subeuntes muros solebant connexis umbonibus testudinem facere. Sic Psal. 63, Pinguedine sua clauserunt: id est, potentia et opibus suis nos undique premunt impii. Claudere etiam per metaphoram coarguere et convincere significat, quod ibi quoque reus argumentis ita undique concluditur, ut effugere nequeat. Sic igitur Deus et Scriptura Rom. 11, et Gal. 3, omnes sub peccato conclusisse, seu peccati reatus ac mortis convicisse dicitur, ut omnium misereatur, id est, omnibus offerat misericordiam per et propter Christum. Theodoretus non bene locum ad Gal. Conclusit, per concessit, exponit, Dialectici utuntur etiam voce Concludendi et Conclusionis, cuius metaphorae ratio alia esse videtur: nempe quod ea quae prius quasi sparsim et dissipate dicta fuerant, nuncuna sententia veluti sera quadam aut claustro colligentur ac constringantur.

CONCULCARE alias simplicer pedibus premere significat, ut Esai. 1 dicit Deus, se id non requisivisse a Iudaeis, ut atria ipsius conculcent. Alias frequentare, incolere: ut Esaiae 7. Erunt agri in immissionem pedis bovis, et in conculcationem pecoris: id est, pecus multum pascetur in iis locis. Aliquando etiam gloriosam victoriam indicat. ut Psal. 91. Super aspidem et basiliscum ambulabis, conculcabis leonem et draconem. Sic et Luc. 10 dicitur: Do vobis potestatem calcandi serpentes ac scorpiones, et super omnem potestatem inimici etc. Vicina est huic significatio, cum oppressionem indicat. 2 Par. 20, A Deo autem erat conculcatio Achaziae. id est, oppressio, exitium. Sic Psal. 7. Conculcet ad terram vitam meam. Non raro etiam significat contumeliose tractare: ut Matth. 5 dicitur de sale infatuato, quod ad nihil aliud sit idoneum, quam ut conculcetur pedibus. Sic Hebr. 10. Filium Dei conculcare. Et Matth. 7. Ne proiiciatis margaritas ante porcos, ne eas conculcent pedibus. Ezech. 34. Conculcastis reliquias pedibus. Esa. 10. Et ponat populum in conculcationem, sicut lutum platearum. Coincidit hoc verbum in quibusdam phrasibus cum verbo Claudere, de quo supra dictum est.

CONCUPISCERE, vehementer expetere aliquid significat. Varie autem a nativa propriaque ac simplici significatione declinat. Non raro etiam reduplicatur: ut, Desiderio desideravi comedere pascha, Luc. 22. Saepe de rerum mediarum desiderio accipitur: ut filius perditus et Lazarus cupiebant saturari, Lucae 15 et 16. Plerunque tamen in malam partem accipitur, idque de pravis cupiditatibus. 1. Cor. 10. Ne simus concupiscentes rerum malarum, quemadmodum et illi concupiverunt. Nec simpliciter in malam partem accipitur: sed et de innata pravitate pessimarum cupiditatum, pravorumque aestuum dicitur: ut in Decalogo, et Rom. 7 ac 13 dicitur: Non concupiscas. et Rom. 1 Traditi sunt in cupiditates cordium suorum. Saepe igitur proximum actum aut perpetuos aestus originalis corruptionis indicat: ideoque saepissime cum voce Carnis coniugitur, tam quam effectus aut motus cum sua causa. ut Rom. 6. Ne obediatis carni in concupiscentiis eius. Galat. 5. Qui Christi sunt, crucifixerunt carnem suam cum concupiscentiis suis. Et, Caro concupiscit contra spiritum. Item, Concupiscentiam carnis ne perficiatis. Hanc concupiscentiam seu perpetuum fervorem ac furorem malarum cupiditatum, ex corrupta natura exaestuantium, negat Paulus se scivisse esse peccatum, nisi sibi id per Decalogum fuisset indicatum. Iacobi 1, ita describitur cupiditas, ut videatur indicare ipsum originale peccatum, aut certe proximum eius motum, vel aestum. inquit enim: Unusquisque teneatur, dum a propria conscientia trahitur et inescatur: deinde concupiscentia posteaquam concaepit, parit peccatum: peccatum vero

-- 89 --

153/154 perfectum, gignit mortuum. Ubi ipsam radicem pravorum motuum vocat concupiscentiam. Theologis postea significavit ipsum Originale peccatum. Verum ubi ita accipiatur in Sacris literis, et in hoc plane usu reperiatur, non scio, nisi forte in isto ipso Iacobi loco. Nec tamen etiam prorsus actuale peccatum est. Significat igitur medium quid inter originale et actuale peccatum, nempe (ut dictum est) illos perpetuos aestus aut flammas, seu incendia malorum motuum, quibus corrupta natura aestuat, et ruere conatur in peccata. Saepe in novo Testamento Concupiscentiae vox ipsa quasi vitia, aut etiam pravas actiones significat: ut cum dicuntur concupiscentiae seculi, aut malorum hominum, aut secularia desideria. Concupiscere concupiscentiam, Numer. 11. Psalm. 106, pro ardenti desiderio flagrare. Concupiscere concupiscentiam, Proverb. 1 et 15, significat avariciam intensissimam. Concupiscentiae iuvenes, Ezechiel. 23, pro egregiis, nobilibus aut formosis iuvenibus accipitur. Concupiscibile, vel concupiscibile oculorum, 1. Reg. 20, pro rebus preciosissimis ac charissimis ponitur. Gen. 2. Arbor concupiscibilis. Sic Ezech. 24, Deus vocat uxorem eius Desiderium oculorum. Concupitas arbores, Esai. 1, vocat eas, sub quibus Iudaei suas idololatrias exercuerunt, quibus mirifice delectabantur. Concupiscentia carnis, oculorum et mundi, 1. Iohan. 2. significat ipsa vitia, voluptates, opes, et alia concupita aut obiecta vitiorum, quae una cum mundo interire dicit. Vocantur autem concupiscentia oculorum, non tantum quia delectamur illarum rerum aspectu, sed etiam quia mox visionem eorum sequitur cupiditas: sicut Graeci dicunt, Ex videre amor nascitur.

Concupiscentia et impietas aliquando coniunguntur. Tit. 2. Ut abnegantes impietatem et secularia desideria. Sic et cum voce passionis concupiscentia reperitur, Galat. 5. Qui enim sunt Christi, carnem crucifixerunt cum passionibus aut affectibus et concupiscentiis suis. Concupiscentiam carnis perficere, est cupiditatib. corrupti hominis indulgere, vel etiam ipsa flagitia ac scelera patrare. Sophistae intellexerunt concupiscentiam tantum de cupiditate rerum venerearum et opum, quasi homo tantum appetitiva potentia et affectibus, praesertim cupiditate veneris ac cibi potusve peccet. Verum significat ista vox omnes pravos motus cordis: quin et ipsius summae reginae Rationis molimina, vota ac conatus. Nam Paulus Galat. 5, inter concupiscentias et opera carnis etiam ipsam idololatriam recenset, sicut et Rom. 1. Sic et Christus Iohan. 8, satanae cupiditates aut concupiscentias adscribit, inquiens: Vos vultis concupiscentias patris vestri perficere. Sic Rom. 7. Peccatum excitavit in me omnem concupiscentiam. Quod observandum est, propter errorem Sententiariorum, et quorundam nunc philosophotheologorum, qui philosophia dementati, tantum carnalem partem aut potentias, quae infra rationalem sunt, corruptas esse somniant: rationalem vero, id est, intellectum et voluntatem, putant esse integras, et ad optima hortari, quae vera sunt iudicare, et quae pia salutariaque sunt eligere. Nam Scriptura etiam ipsam rationalem partem affirmat esse corruptissimam. Concupiscentiam et defectum aliqui Theologi etiam ex modernis, ita in definitione originalis peccati coniungunt, ut defectum intelligant, amissionem bonarum virium: concupiscentiam vero, habitum aut acquisitas accersitasve pessimas vires, amissis bonis contrarias. Vide Summam Thomae, et Apologiam Augustanam. Appetitus vox, propria quadam ratione accipitur in vulgata versione Genesis quarto: Sub te erit appetitus eius, et tu dominaberis ei. ubi appetitus videtur proprie id esse, quod Paulus huc alludens dicit ad Galatas quinto: Caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus carnem. Item, quod ad Romanos septimo ait, aliam legem militare contrase, ac se captivare sub legem peccati, et non permittere ut faciat quae velit ac cupiat. Item quod ait, non esse permittendum regnum peccato, Roman. 6. Est vero illud mirabile, quod eisdem plane vocibus describatur appetitus mulieris ad virum, et quod vir ei dominari debeat: quibus etiam peccati ad hominem, cui itidem homo imperare iubetur. Omnino autem videtur esse talis quaedam vis vocum, quod sicut rixosa mulier perpetuo insurgat, ac conetur dominari viro: sic etiam peccatum inhaerens rebellet, concupiscat, conetur regnare, et captivum rapere hominem. Quare illorum duorum plane similium locorum ac sensuum versio mihi valde commode expressa esse videtur a Luthero, in vulgari Germanico: Qui primum de muliere vertit, Dein will/tua lvantas, vel potius cupiditas, sit viro subiecta, et ille tibi dominetur. Postea vero de peccato dicit Deus ad Cainum: Ne concesseris ei suam cupiditatem, sed domineris illi. Est igitur in utroque dicto tristis ac sceleratus appetitus, quo tum mulier affectat regnum supra virum, cui tamen subiecta esse deberet: tum inhaerens aut originale peccatum itidem concupiscit militatque contra spiritum, vult hominem captivare, ac regnare super eum. Omnino Paulus illis quatuor verbis luculenter illum nefarium appetitum exponit, quod dicit: Peccatum concupiscere rebellare contra spiritum, hominemque captivare sub iniustitiam: quodque velit abuti membris hominis, ut servis ac instrumentis, ad peccandum. Idem plane et rixosa mulier, aut potius omnes mulieres agunt, ut dominentur, regnumque super viros obtineant: tametsi aliae plus, aliae minus. neque enim in omnibus se aequaliter exerit malitia. Valde quoque in eadem versione commode Ad virum, Lutherus per Subvertit. Idem igitur praecedens comma dicit, quod et consequens: Tua cupiditas aut appetitus sit viro subiectus, et Ipse dominetur tibi: sic et in altero dicto, Peccati cupiditas sit tibi subiecta, aut sit sub te: et, Tu domineris illi.

CONCUTERE, vehementer commovere aut conturbare significat, proprie quidem de rebus corporalibus: sicut Terent. in Eunucho, Qui templa caeli summo sonitu concutit. Sic saepe Deus dicitur concutere fundamenta et columnas terrae, item montes. Iob 9. Qui commovet terram loco suo, et columnas eius concutit. Sic et Esa. 14 et 24. Per metaphoram de animi perturbatione, cum affectibus, praesertim terrore, de suo loco aut statu deiicitur. ut Ezech. 20. Pavore concussi steterunt. et Iob 7. Per visiones horrore concutior. In foro autem, seu iure, hoc vocabulum definimus, quod sit cum aliquis terrore accusationum et forensium vexationum incusso, aliquid alicui extorquet, aut etiam accusat, aut ab accusatione desistit, extorquendae pecuniae gratia. Baptista Luc. 3 hoc verbo utitur, ad milites quaerentes regulam piae vitae, inquiens: Neminem concutite, neque calumniemini: indicans, aliud esse calumniam, aliud concussionem. hanc incusso tantum litium et vexationum terrore aliquid extorquere: illam prosequendo litem, insontem fraudibus et forensibus technis opprimere. Iurisperiti Concussionem hisce verbis definiunt: Concussio, interprete Alberico, est, cum Officialis a subditis aliquid per metum extorquet, aut non facit iustitiam nisi pecunia extorta: vel etiam aliquid ultra debitum salarium extorquet: vel cum quis accusat, aut ab accusatione desistit, ob pecuniam acceptam. Concuti virtutes caelorum, Matt. 24. Vide in voce Virtus.

CONDEMNARE, vox nota est, quae indicat accusati et iudicati rei damnationem decernentem, eum puniendum esse secundum postulata accusatoris.

-- 90 --

155/156 Quia vero in criminalibus, praesertim capitalibus, damnatio extremum exitium in fama et vita reo affert: ideo condemnatio in Sacris literis, etiam extra iudicium alias ipsum reatum, aut evidentem redargutionem rei indicat: alias etiam extremam calamitatem, praesertim autem spiritualem, ut est mors aeterna, significat. Pro ipsa reatus attributione aut adiudicatione ponitur Proverbiorum 17. Qui condemnat iustum, et iustificat impium, abominatio est coram Domino. Et Luc. 6 Nolite iudicare, et non iudicabimini: nolite condemnare, et non condemnabimini. Alias evidentem convictionem aut redargutionem significat. ut, Ex ore tuo damnaberis et iustificaberis. Iob 9 et 15. Condemnabit aliquem os suum. Rom. 2. In quo alium iudicas, temetipsum condemnas. Dan. 1. Condemnabitis caput meum regi: id est, facietis me reum mortis. Sic Matthaei 12. Ninivitae in extrema die condemnabunt Israelitas. Esa. 54. Omnem linguam quae surget in iudicio contra te, condemnabis. Sic vox αὐτοκατάκριτος , proprio iudicio condemnatus, accipitur, ubi seductor pergit contra veritatem furere, quantumvis adeo aperte convictus, ut eum propria conscientia redarguat ac condemnet. Rom. 5, condemnatio spiritualis opponitur iustificationi aut absolutioni: Iudicium ex uno in condemnationem. Pro exitio aut interitu temporario rei alievius, aut personae: ut Psal. 94. Sanguinem innocentem condemnabitis. Et Iob 10. Noli me condemnare. 1. Sam. 14. Quocunque Saul se vertebat, condemnabat: id est, hostes Israelitarum vincebat et perdebat. Pro exitio aeterno: Esaiae 50, et Rom. 8. Deus est qui iustificat aut liberat, quis est qui condemnet?

Sic toties inculcatur, Qui non crediderit, condemnabitur: id est, aeterno exitio peribit.

Aliquando etiam pro quovis graviori onere aut afflictione accipitur. ut 2. Paralip. 36. Condemnavit terram 100 talentis: id est, exegit. Deuteron. 22. Condemnans eum 100 siclis. Rom. 8. Nulla nunc est condemnatio iis qui sunt in IESU Christo: id est, nemo eos condemnare potest, absolvente eos Deo propter Christum. Quem locum quidam non satis commode vertunt: Non est quicquam condemnabile. Est enim et manet in sanctis peccatum, dignissimum condemnatione: sed quia perpetuo intercedente Mediatore condonatur, regitur, et non imputatur, ideo nulla est aut accidit piis condemnatio, tegente eos suo patrono.

CONDIRE verbum, in voce Salis attingetur.

CONDUCERE, in nomine Mercenarii reperias.

CONFERRE vocem attingemus breviter, propter Epistolam ad Galatas. Est autem ibi verbum προσἀνατίθεσθαι . Contra secundo capite dicit, se contulisse cum eis: Ascendi autem secundum revelationem, et exposui Evangelion, quod praedico. inter gentes, sed privatim iis qui sunt in precio. In primo ergo capite, Non contuli, videtur maxime proprie exponi posse, Non adii Apostolos eisve exposui meam doctrinam aut vocationem, consilii confirmationisve petendae aut alioqui discendi gratia. Germanica commode habet, Besprach mich nicht darueber mit fleisch und blut. Ponitur et hic, Contuli cum quoquam, pro petii, institui, didici a quo quam: per id quod praecedit, id quod sequitur, significatur. In secundo quoque capite eadem ferme est sententia, Nihil mihi contulerunt: id est, nihil me docuerunt: sicut Germanica versio percommode habet. Eadem ergo metalepsis sermonis est, ut vox id quod prius est significans, id quod posterius est indicet. Incoeperat orationem sic, Ab iis autem qui aliquid esse videbantur: debebat addere aliquod verbum, Nihil didici, aut accepi. Sed mox digreditur: Quales aliquando fuerint, etc. Qua finita, mox totam inchoatam orationem retexit, dicens: Nam mihi, qui videbantur, nihil contulerunt. Graeca scholia non male exponunt, Nihil addiderunt aut ademerunt. Sed de hoc loco etiam in Regulis universalibus. Conferre simpliciter, aut Conferre sermones, significat diligentius colloqui, ac mutua dicta expendere.

CONFIDERE verbum, teste Cicerone Tuscal. 3, in bonam: Confidens vero, et Confidentia, plerunque in malam accipitur. Ferme prorsus idem de harum vocum usu etiam in Sacris literis dicere possemus. Toties enim iteratur, Confidite Christo. et, Beati omnes qui confidunt: ubi semper de fiducia in Deo accipitur.

Confidunt tamen saepe homines et in carnalia praesidia, quod malum est. Confidentia ergo nonnunquam spem in bono, plerunque tamen in malo significat. Interdum securitatem et oscitantiam: Esaiae 3. Filiae confidentes percipite auribus. Et ibidem: Obstupescite opulentae, conturbamini confidentes. Et, Quae est ista confidentia? Esaiae 36. Porro Ezech. 30, Sophoniae: legitur, Civitas gloriosa habitabitur confidenter. Ezech. 29. Non erit amplius Aegyptus domui Israel in confidentiam. Confidentia nihilominus in novo Testamento non raro in bonam partem accipitur: ut Ephes. 3. Habemus accessum in confidentia perfidem. Et Hebr. 10. Nolite amittere confidentiam.

CONFIGERE, videtur significare afflictionem, sumpta metaphora ab infixione iaculorum, aut sagittarum hostilium. ut Psalm. 32. Conversus sum in aerumnam, dum configitur mihi spina: tametsi ibi Hebraeus textus aliter habeat. Sic Psal. 58. Sagittae tuae infixae sunt mihi. Et Psal. 119. Configet in timore tuo carnes meas: a iudiciis enim tuis timui. Malach. 3. Vos configitis me. dixi, in quo configimus te, seu vim facimus? Celebre vero illud est dictum Zachariae 12. et Iohan. 19, Videbunt in quem confixerunt, aut transfixerunt: quod Evangelista de infixione lanceae in latus Christi intelligit. Sed de hoc verbo aliquid dicemus in Infigo.

CONFIRMARE, per metaphoram significat aliquando constabilire in bono proposito aut pietate, ut Psalm. 51. Spiritu principali confirma me. Lucae 22. Et tu conversus confirma fratres tuos. Aliquando perficere. ut Psalm. 68. Confirma hoc Deus quod operatus es in nobis. Aliquando, dicta aut promissa re ipsa praestare, ut 1. Regum 2. Ut Dominus confirmet verbum suum, quod loquutus est super me. 1. Corinth. 1. Testimonium Christi confirmatum est in nobis: id est, re ac opere ipso constabilitum, nempe donis Spiritus sancti, ut mox sequitur. Confirmare in aliquem charitatem: id est, certo ac evidenti testimonio, vel potius re ipsa ostendere charitatem suam erga aliquem, aut etiam ipsum beneficium praestare. nam charitas, ibi ipsum beneficium ex charitate profectum, significare videtur. Confirmasti super me manum tuam, Psalm. 38, de dura ac perseverante afflictione accipitur, cum Dominus affligente manu diutius nos premit. Hinc pontificium sacram entum confirmationis, ubi illi per certas caeremonias unctionis, alapae, murmura verborum, putant sedare ampliorem gratiam Spiritus sancti, quatum perficiatur aut absolvatur eorum Christianismus, tum et ipsi corroborentur in eo.

CONFITERI, Nonius vult esse necessitatis cuisdam: profiteri vero, ultroneae voluntatis. Plurimus autem usus huius verbi est in Sacris literis, habetque varias significationes et phrases, in quibus praedicti discriminis nulla ratio habetur. Primum enim simpliciter testari significat. ut Ioannis 1. Baptista confessus est, et non negavit, et confessus est. Matt. 7. Tunc confitebor illis, nunquam novi vos: id est, certo et liquido affirmabo Tit. 1. Confitentur se nosse Deum, factis autem negant. Vicinum huic significationi est illud dictum, Si quis me fuerit confessus coram hominibus confitebor et ego

-- 91 --

157/158 eum coram patre caelesti: id est, Si quis ingenue professus ac testatus fuerit me esse verum ac unicum mundi servatorem, vicissim et ego eius partes in extrema die coram caelesti patre agam, mecum illum in vitam aeternam traducens. Secundo, significat agnitionem et confessionem peccati aut culpae coram Deo: in quo sensu valde crebro in libris Moysis reperitur. Et Iosua dicit ad Acham: Confitere quid feceris. Psal. 32. Dixi, confitebor adversum me iniquitatem meam, et tu remisisti iniquitatem peccati mei. Sic Pharisaei dicuntur venisse ad baptismum Iohannis, confitentes peccata sua: id est, agnoscentes et testantes se vere ab eo argui falsae doctrinae, et peccatricis naturae ac vitae. Confiteri enim, est agnoscere crimen, quod tibi obiicitur. Iacob. 5, etiam de mutua offensarum confessione et deprecatione dicitur: Confitemini alterutrum peccata vestra. Tertio, crebro in Psalmis significat non tantum fateri Domino sua peccata: sed etiam eum agnoscere et invocare, ei gratias agere pro acceptis beneficiis. Hinc toties, confitemini Domino, confitebor tibi in toto corde, in nationibus, in populis, in Ecclesia magna, et similes locutiones. Dicitur etiam non raro Confiteri nomini Dei magno aut sancto, Psal. 99. 107. et, In nomine Dei: id est, Deum celebrare, Psalm. 44. Confiteri Deum, est praedicare opera ac beneficia Dei, non in forma precationis, aut cum Deo agendo, sed cum Ecclesia. Sed tamen confiteri nomen Dei, 1. Reg. 8, accipitur de petitione remissionis peccatorum. Non raro etiam accipitur de communibus ac solennibus precibus, laudationibus et melodiis, quibus celebratur Deus in coetu Israel. Nehem. 12, Et fratres eorum coram eis ad laudandum et confitendum. Nehem. 11, primus confitens in oratione ipsa: qui psallendo primus laudare solebat Deum in oratione. Pulverem non confiteri Deo, Psal. 30. Et, in sepulchro neminem confiteri Deo, Psal. 6: id est, mortuos non celebrare et glorificare in Ecclesia Deum. Confitebor Deo secundum iustitiam eius, Psal. 7: pro, celebrabo Deum, quod se iustum praestiterit liberando me. Confiteri Deo in cithara, Psal. 35. et confiteri ei in cantico, Psalm. 28. Confiteri coram Deo, Dan. 6: id est, gratias agere Deo. Confessionis vocem facere audire. Psal. 26. Ut confessionis vocem faciam audire, et narrem omnia mirabilia tua. ubi Psaltes semetipsum exponit. Confessionem dare Deo, Esaiae 10. Confessionem adducere in templum, Ieremiae 33. Vocem confessionis immolare Deo, Ionae 2. Adolete de fermento confessionem, Amos 4: id est, confitemini Deo de vestra immundicie. Alii exponunt de sacrificio fermentato. Confessionis pontifex, Hebr. 3. Considerate Apostolum et pontificem confessionis nostrae Christum IESUM: id est, doctrinae ac religionis principem et institutorem, qui est summus dominus ac gubernator religionis nostrae. Vocatur autem nostra religio Confessio, quia eam confiteri et profiteri solent ac debent pii. Confessio porro cum etiam tantum de criminum agnitione accipitur, alia est erga Deum solum, vel tacito vel loquente ore, vel audientibus hominibus, vel privatim aut in soliloquio facta. Alia universalis, in genere saltem, quoniam individua enumerare impossibile est. Alia de uno aut paucis tantum aliquibus peccatis: ut Davidis de adulterio, aut caede. Alia de occultis, alia de notoriis: alia unius tantum hominis, alia totius Ecclesiae. In veteri Testamento fuit in sacrificiis usitata quaedam publica confessio tum unius aut paucorum, tum etiam totius Ecclesiae, qua et in genere sese damnârunt, et aliqua specialia scelera confessi sunt: quod ex descriptione sacrificiorum videre est Levit. 16. 26. Num. 5. Augustinus lib. 13. Confessionum scripsit, et hoc nomine inscripsit, quia in eis tum sua peccata confitetur, tum Deum eiusque erga se beneficia celebrat.

CONFINIS est mons Syna Hierosolymae. Vide in voce Coniunctus.

CONFLARE, nota vox aurificibus, et aeris fusoribus, ac purgatoribus, cum perpetuo flatu ignis resolvitur dura materia in liquidam: et vel feces a puro metallo, vel diversa metalla a se invicem separantur. Saepe admodum per metaphoram significat potissimum examinationem et purificationem piorum ac Ecclesiae, quae fit per crucem. ut Psal. 17. Conflasti me, et non reperisti: subintellige, spirituales feces, ut errores, iniquitatem, hypocrisin. Psal. 66. Conflasti nos, sicut conflatur argentum. Sic et Zachariae 13 locus est insignis, et Malach. 3, quomodo Meschias purgabit Ecclesiam et doctores: Ipse tanquam ignis conflans, et tanquam borith fullonum, et se debit conflans et emundans argentum. Purgabit enim filios Levi, conflabitque eos sicut aurum, et sicut argentum. Ierem. 6 vicina huic significatio est, sed tamen proprie irritam impiorum castigationem, verbo et poenis susceptam, et pertinaciam praefractam significat: Frustra conflavit conflator, et mali non sunt avulsi. Secundo, itidem per metaphoram significat penitus perdere. ut Ezech. 22, prolixa similitudo est a conflatione aeris sumpta, qua significatur extremum exitium Iudaeorum. Sic et Ierem. 42 reperitur. Verum locum Ezech. adscribam: Et factum est verbum Domini ad me dicens: Fili hominum, versa est mihi domus Israel in scoriam. Omnes isti aes et stannum et ferrum et plumbum in medio fornacis, scoria argenti facti sunt. Propterea haec dicit Dominus Deus: Eo quod versi estis omnes in scoriam, propterea ecce ego congregabo vos in medio Hierusalem, congregatione argenti et aeris, et stanni, et ferri, et plumbi, in medio fornacis, ut succendam in ea ignem ad conflandum. Sic congregabo in furore meo, et in ira mea, et requiescam. Et conflabo vos, et congregabo vos, et succendam vos in igne furoris mei, et conflabimini in medio eius, ut conflatur argentum in medio fornacis: sic eritis in medio eius. Et scietis, quod ego Dominus, cum effuderim indignationem meam super vos. Hactenus propheta. Tertio, quia idola ex aere fundebantur, ideo Conflare et Conflatile saepe de ipsis materialibus idolis dicitur. Ierem. 10. Pudefiet omnis conflator de sculptili suo, quia mendacium fudit illud, non est spiritus in eo. Sic Iud. 17, Conflatile, quod fuit in domo Micheae. Exod. 32, Fecerunt sibi vitulum conflatilem. Hinc porro per metaphoram non raro ipsa spiritualia idola et errores a falsis doctoribus conflari dicuntur. Conflari gladios in falces aut vomeres, Esaiae 2. significat mutari instrumenta et opera belli in res pacis, et ita pro bello ipso succedere pacem.

CONFLUERE, Isaiae 2, et Ierem. 31. pro converti ad Dominum. Sic enim gentium conversio ad Christum, et confluxus in veram Ecclesiam, per metaphoram aut similitudinem pingitur, sicut varii rivi ex diversis montibus in unum flumen confluunt. Inquit enim Isaias: Et erit in novissimis diebus, erit praeparatus mons domus Iehovae in vertice montium, et elevabit se super colles, confluentque ad eum omnes gentes.

CONFORTARE, aut Confortari, primum significat, aliquid potissimum corporale, fortius ac robustius efficere, quam antea fuerit: ut Esaiae 41, aliquoties habetur de corroboratione statuarum idololatricarum. Postea admodum crebro per metaphoram ad animi confirmationem transfertur, cum vel impii fiunt in suo malo instituto animosiores ac pertinaciores, vel etiam pii ardentiores ac consolatiores. sic Dominus mandat Mosi, ut confortet ac corroboret Iosuam, nempe verbo, promissionibus ac miraculis ipsius. Sic et ipsemet Deus hortatur Iosuam cap. 1, ut semet confortet ac corroboret. Creberrimus omnino usus est huius phraseos

-- 92 --

159/160 in hac significatione, Iudic. 20. 2. Sam 11. 1. Sam. 4. 1. Par. 28 Sic dicitur David confortari in Deo, 1. Sam. 30. id est, spe certa Dei fretum, magno esse animo, ac in rebus recte praeclareque agendis strenue pergere. Sic Ionathan dicitur confortare manum Davidis in Deo, 1. Sam. 23. pro, verbo Dei eum confirmare. Sic confortari manus alicuius, 2. Sam. 2. Zach. 8. Sic et Psal. 27 dicit, Confortetur et confirmetur cor tuum, et spera in Deum. Plerunque autem talibus locutionibus describitur vera fides aut fiducia in auxilium Dei, quae vere est quoddam infractum robur animi, ut Deo freti non timeamus, etiamsi montes ruant in cor maris. Rom. 4. pulchre et phrasis haec et robur fidei depingitur, cum Apostolus inquit: Ac non infirmatus est fide, nec consideravit corpus suum emortuum, cum iam ferme centum esset annorum, et emortuam vulvam Sarae. In repromissione etiam Dei non haesitavit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens, quia quaecunque promisit Deus, potens est et facere: ideo et reputatum est illi ad iustitiam. Dicuntur et seductores contra confirmare impios in sua impoenitentia: ut Ier. 23, Confortaverunt manus malorum, ita ut non convertantur a malitia sua. Sic et Ezech. 13. Confortastis manus impii. Est etiam phrasis Confortare manus dissolutas, Isaiae 35. Cor, brachia, os et lumbos, Oseae 7. Mich. 2. Confortari significat non tantum animari, sed etiam alioqui adiuvari modis omnibus. Sicut Phil. 4 legitur: Omnia possum in eo qui me confirmat IESU Christo. Et eiusdem 4, Dominus mihi astitit, et confortavit me. Sic et Ezech. 3. Manus Domini erat mecum, confortans me. Isa. 8 insultat propheta impiis, dicens: Confortamini, et vincemini: consulite consilium, et dissipabitur.

CONFRINGERE, significat crebro per metaphoram, perdere. ut Psal. 2. Tanquam vas figuli confringes eos. Psalm. 56. Dominus in ira sua confringet populos. Ier. 50. Confractus est malleus universae terrae. Sed de hac voce in verbo Frangendi plura.

CONFUNDOR, verbum usitatissimum et significantissimum, idem valet cum erubesco ac pudefio. Plerunque vero in Sacris literis significat aliquem vinci, opprimi, aut alioqui res eius pessime cadere. Significat igitur effectus causam, nempe ignominiam aut confusionem praecedentem calamitatem. Inde enim perturbatio animi, ignominia et pudefactio solet oriri, sicut Hesiodus dicit: Ad ignominiam etiam damnum habere. et vulgo Germani dicunt: Qui damnum patitur, is ne sit sollicitus, ne ignominia non veniat. Psal. 31. In te Domine speravi, non confundar in aeternum: id est, ne permittas me succumbere, et in aliqua tristi calamitate haerere, ut omnes mihi insultent. Et Esaiae 49. Qui speraverit in eum, non confundetur: pro, optime habebit, felicissimeque aget. Contra vero dicit Ezech. 7. Rex lugebit, principes induentur confusione. Psal. 109. Induantur adversarii mei confusione: Luctus enim et confusio sunt effectus, et ideo etiam certa indicia calamitatum. Confundi aliquando est agnoscere iustam reprehensionem, et suam confusionem. Ierem. 8, confusione non sunt confusi, et erubescere nescierunt. id est, non puduit eos suorum facinorum et iustae reprehensionis. Ezech 36, Confundimini et erubescite super viis vestris. Confunduntur quidem impii semper de suis sceleribus, vel Deo puniente ac redarguente eos, vel etiam piis doctoribus illos refutantibus: sed confusionem suam agnoscere non volunt. perfricta enim fronte et indurata conscientia resistunt. Sed quoniam in Hebraeo proprie est pudefieri, sicut et in Graeco καταισχύνω : ideo in eo verbo etiam hoc exponetur. Alioqui Genes. 11. est aliud verbum, nempe Bâlal בלל . ubi confundi aut conturbari linguae dicuntur. Confusio pro verendis ponitur, Deut. 25.

CONGREGO, verbum Hebraeis solet etiam plerunque verti per colligo. Quare eius Hebraismos quaere in verbo Colligo. Hic tantum de uno aut altero loco dicam. Congregare exules. Psal. 147. Exules Israelis congregabit: id est, colliget pios, primum in Ecclesiam vocando eos, ad veram doctrinam: deinde etiam in vitam aeternam. Allusio autem est in ista loquutione ad dispersionem Israelitarum, tempore captivitatis Babylonicae, et postea factam qualemcunque recollectionem tempore instauratae Hierosolymae. Sic Iohan. 11. Christus dicitur esse passus, ut filios Dei dispersos congreget in unum: id est, omnes electos ex omnibus partibus mundi, primum ad cognitionem Dei, seu in veram Ecclesiam congreget, postea etiam in vitam aeternam. Sic Christus dicit se habere etiam alias oves, quas sit adducturus ut fiat unum ovile.

CONGREGATIO porro coetum aut Ecclesiam significat, de qua in voce Ecclesiae agetur.

CONIUNCTUS Syna, vertit vulgata versio, Galat. 4. Syna enim mons est in Arabia, qui coniunctus est ei quae nunc est Hierusalem. Erasmus vertit Confinis. Locus sane ille est perobscurus, magis tamen quoad verborum connexionem, quam ad summam sensus, quae aliquo modo in genere aut capite habere potest. De quo licet multi varias sententias proposuerint, tamen profecto nondum omnem loci eius difficultatem sustulisse mihi visi sunt. Dicam igitur aliquid et ego pro doni Dei mihi collati tenuitate. Primum autem verba recitabo: Dicite mihi, qui sub lege esse vultis, legem non auditis? Scriptum enim est, quod Abraham duos filios habuit, unum ex ancilla, alterum ex libera. Sed is qui ex ancilla fuit, per carnem natus est: qui vero ex libera, per promissionem. Quae allegoriam habent. nam hae sunt duo illa testamenta: una quidem quae est Agar, a monte Syna generans ad servitutem. Syna enim figura Agar, est mons in Arabia, coniunctus (vel Coniuncta) est praesenti Hierusalem, servit vero una cum filiis suis. Sublimis vero vel caelestis illa Hierusalem libera est, quae est mater omnium nostrûm. Scriptum enim est: Laetare sterilis, quae non paris: erumpe et clama, quae non parturis: quoniam multi sunt filii desertae, magis quam eius quae habet virum. Nos igitur, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus. Sed quemadmodum tunc is qui secundum carnem genitus fuerat, persequebatur eum qui erat secundum spiritum: ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? Eiice ancillam, et filium eius. non enim haeres erit filius ancillae cum filio liberae. Nempe nos, fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae. ¶ Huius loci summa aut scopus hîc esse videtur, quod sicut olim unus Abraham habuit duas uxores, Agar et Saram: et duplices filios, Ismaelem et Isaacum: quorum quidem prior carnalibus viribus sit procreatus, posterior vero ex gratia et promissione: sic etiam Deus duas quasi uxores et matresfamiliâs in mundo habeat, ex quibus gignat: nempe duo testamenta, aut duas doctrinas, legem videlicet, et promissionem aut Evangelium. Quarum duarum uxorum una venerit ex Syna, ubi lex data est, et testamentum legale sancitum, Exod. 24. Quae lex et foedus generat physice seu naturalibus viribus, sicut et olim Agar. Nam sicut ille externus Israeliticus populus physice ex semine patriarcharum propagabatur: sic et iustitia pietasque illa Legalis, tum viribus naturalibus praestabatur, tum ex propriis meritis pendebat. Altera vero (ut ita dicam) uxor Dei, aut mater populi, nempe promissio, veniat e caelo, et gignat per gratiam: quia novus populus ex mera gratia vocatur, convertitur et iustificatur. Iam inter istas duas matres, et hosce duplices liberos aut populos, perinde esse acrem rixam, disputationem, ac etiam persequutionem, dum contendunt, utri sint germani

-- 93 --

161/162 filii Dei, ac haeredes: sicut et olim inter Saram et Agar, Isaacum ac Ismaelem fuit. Verum tandem olim esse divinitus sententiam latam, quae etiamnum valeat, sibique ac illis sequenda sit: quae iubet ancillam, et eius filium, id est legem cum legali populo, ex domo ac favore Dei eiici: et alterum qui ex Sara aut promissione est, verum ac genuinum filium ac haeredem esse et haberi. Hoc argumento conatur Paulus retrahere Galatas a Lege ad promissionem aut Evangelion, si haeredes ac salui esse velint. Ostendit enim, iam tum esse latam sententiam de praesenti controversia, quae inter se ac ipsos eorumque Pseudapostolos agitetur. Quare nihil prorsus dubii superesse. Et quidem eos hanc sententiam Dei de praesenti controversia in ipsomet Mose ac lege reperturos, si diligenter attendant, et audiant, quam isti eis tantopere commendent. ¶ Haec, ut opinor, summa ac scopus eius totius loci est. Nunc propius ad textus expositionem, et quorundam vocabulorum declarationem accedamus. Initio, non expresse confert duos quasi maritos aut patres, Deum cum Abraham: et alioqui interdum utrique filii legis, at gratiae uni Abraham tribuuntur, nosque etiam ex gentibus conversi ipsius veri filii dicimur. Secundo, cum duas uxores aut matres proponit, Agar nominat, Saram non nominat: sed mox eam silentio ac subindicatione quadam ancillae Agar adsociat et in locum eius promissionem substituit: quasi non tantum nunc novum spiritualemque populum, sed etiam olim ipsum Isaacum magis promissio ac gratia Dei quam Sara genuerit. Tertio, similitudines aut convenientias Agar et legis aliquas prius indicavi, nempe quod utraque physice gignat, et utraque in servitutem: et vicissim etiam liberae matris ac promissionis, consonantias quasdam, ut cuius procreatio ex sola Dei gratia aut favore promissioneque veniat, et ad vitam aeternam propaget, tendat, ducatque. Caeterum prior pars allegoriae etiam illud commodi aptitudinisve habet, quod Agar erat Aegyptia, et mons Sina est ferme in via venientibus ex Aegypto in Cananaeam: ut tanto maiorem convenientiam aut coniunctionem habeat cum testamento legali, et lege ibi sancita et data, quasi Abrahamus aut Deus Agarem una cum suis carnalibus liberis sibi ex Aegypto accersiverit, ac in Sina factis veluti sponsalibus aut foedere coniugali, sibi eam cum filiis eius a diunxerit. Ideo dicit, Agar esse ex monte Sina. Indicat vero etiam locum montis, ubi sit: ut tanto magis moneatur lector, Agarem non solum ex Aegypto, sed etiam ex Sina venisse. Sicut vero foedus legale in Sina non cum filiis Agar, sed cum filiis Sarae factum, ancillae Agar adiunxit, quasi illa id foedus significet, et illius populi mater sit: ita quoque extrusa (ut prius diximus) Sara ex procreatione verorum Abrahami ac Dei liberorum, et substituta in eius locum promissione et gratia, nunc porro etiam ipsam terrenam aut praesentem Hierusalem, quae etiam veluti altera Sara ac mater populi Dei censetur, (sicut metropolis fuit) eidem Agarae ancillae associat: quasi eadem sit utraque mater aut omnes tres Agar, Sara et Hierusalem, et utriusque praesentes liberi, five Agareni, sive Iudaei mere carnales ac servi, et nequaquam filii ac haeredes. Contra autem promissioni ac gratiae novam matrem, nempe caelestem Hierusalem adsociat, ut sic magis videatur quae sit altera uxor Dei, et vera mater spiritualium filiorum, quos Deus per meram gratiam ex ea procreat, aut ei largitur. Hîc vero verbum συστοιχεῖ occurrit, quod omnibus maximam difficultatem parit nam et significatio eius in hoc loco dubia est: et cum quibus vocibus coniungi hoc verbum debeat, litigatur. Quare vulgata vertit, Coniunctus est, scilicet mons Sina Hierosolymae. Erasmus, Confinis: alius, Pati serie respondet: alius, In eadem serie collocata est: vulgaris, Langet biss gehn Ierusalem: sic et in Latino Lutherus vertit, [p.162] Pertingit: alius, Ex adverso respondet. Στοῖχος vero est versus, στοιχεῖον elementum: Στοιχέω , incedo, ambulo. Rom. 4 et Act. 21. σύστοιχον significat, quod in eadem serie est: aut quandam similitudinem, coniunctionem aut societatem habet. Significare etiam potest, simul incedere aut ambulare. Potest etiam dici Sina mons coniunctus esse, consociatus esse, coincedere aut correspondere Hierosolymae, et etiam Agar. Nam quidam in parenthesi collocat illa verba (Agar Sina mons est in Arabia) et connectit συστοιχεῖ cum Agar, quod praesens Hierosolyma consonet aut correspondeat ipsi Agar, seu sit quasi soror ac socia eius, et cum ea ambulet. Sensus omnino necessarius est, meo iudicio, quod praesens aut terrena Hierusalem, seu populus vel synagoga Iudaica, sit socia et similis ancillae Agar, perinde carnaliter et tantum ad servitutem ac damnationem gignat ut illa. Si autem coincedere aut simul ambulare significat, videtur primum esse quasi quandam collationem primae originis, quod sicut Agar ancilla ex Aegypto transeundo, iuxta montem Sina venerit, et Abrahamo in terra Canaan liberos genuerit: sic et Hierosolyma aut synagoga populi Israelitici eandem viam ex Aegypto venerit, cum Deo in monte Syna foedus inierit, et tandem in Cananaea carnales filios Deo genuerit, qui tamen non sint genuini ac haeredes. Deinde quod, sicut Agar eiusque posteri fuerint quasi servi, et non veri haeredes bonorum Abrahami: sic etiam praesens Hierosolyma ac gens eandem viam in rebus spiritualibus ac religionis incedat, ut sit spiritualiter serva, extrudenda ex domo Dei, et non haereditatura Dei regnum ac bona. Huc facit, quod verbum στοιχεῖν incedere in novo Testamento Rom. 4, et Act. 21, ac Gal. 5 et 6, significat, non tam localem motum, quam vitam agere, aut genus vitae sequi: idque potissimum de spirituali vita. Quod si verbum συστοιχεῖ significat eiusdem seriei; qualitatis aut conditionis esse: tum idem sensus erit, quod videlicet perinde utraque carnaliter et naturalib. viribus ac ad exitium generet, eoque Agar et Sara cum suis carnalibus filiis ac eorum legali iustitia aeterna haereditate priventur. Maluit autem uti vocabulo praesentis Hierosolymae, quae pro matre Synagoga saepe ponitur: ne si dixisset expresse, Saram esse sociam aut eiusdem conditionis cum Agar, ipsi principio suae allegoriae, de duabus Abrahami uxoribus repugnare videretur: ubi fundamentum totius ratiocinationis, duas uxores Abrahae, liberam et servam, earumque duos filios collocavit. Quod si legamus, montem Syna significatum per Agar; esse coniunctum in eadem serie, aut coincedere Hierosolymae: tum sensus quidem eôdem redibit: sed allusio erit vel ad longissimam seriem montium, qua a mari rubro per Syna versus Hierosolymae colles Cosmographi extendunt: nel etiam ad seriem viae alludit id verbum, quod ex Aegypto eunti, versus terram Canaan (ubi tum Abraham olim plurimum versatus est, tum Israelitae habitarunt) quam viam Agar et Synagoga iverunt, Syna mons et Hierosolyma in itinere, aut in eadem serie sunt. Cum vero dicit Paulus, illa duo loca sibi invicem correspondere, aut in eadem serie esse: vult ostendere, etiam ipsos populos convenire, eiusdemque conditionis esse. Porro, quia Saram non opponit ancillae Agar, sed adsociat, et in locum eius ut Agari oppositam subiicit promissionem Evangelii et gratiae, aut caelestis Hierusalem, quae sit vere sponsa caelestis Abraham, ut est Apocalypsis 21, libera, ac nostrûm omnium mater: ideo alteram etiam Hierosolymam in terris facit, quam vocat praesentem Hierusalem, id est, nobis aut illis tunc in terris praesentem, existente adhuc ibi Iudaico populo: quia ante devastationem ea Epistola scripta est. Caelestis vero illa Hierusalem ab Esaia, Ezechiele et Apocalypsi dicitur futura aut ventura Hierusalem: quia nondum plene extructa, patefacta et glorificata est;

-- 94 --

163/164 sed in fine patefiet, ut est Apoc. 21. Ideo praesens illa terrena, caelesti ac venturae opponitur. Illud quoque observandum est, quod non videtur perinde alterum seu Evangelicum foedus loco alligare, sive Hierosolymae sive alii, ur Legale monti Sina: quo libere posset praesentem Hierosolymam, ut matrem, Synagogae servae Agar consociare. Verum illam secundam pactionem aut Testamentum, matremque spiritualium filiorum nominat promissionem, et caelestem aut supernam Hierosolymam, quae vere sit cum suis filiis libera, et haeres vitae aeternae ac spiritualium bonorum caelestis Abrahami. Longa vero ista allegoria, tametsi omnibus partibus, et ferme etiam verbis pugnet contra pseudoapostolos, legis iustitiam iactantes: tamen praecipue id facit eo fine ac scopo, quod docet legem gignere filios, et cultores Deo, aut iustificare homines suis propriis viribus ac operibus, eosque tantum in servitutem, maledictionem ac exitium: contra autem gratiam ac promissionem Evangelii, solo Dei favore iustificare, et revera ac Deo ipso testante et pronunciante servare ac beare. Ideoque Galatas merito ex gratia, non ex lege iustitiam ac salutem aeternam quaerere et sperare debere: et secundum promissionem potius, quam secundum legis opera, filios Abrahami esse, conari oportere: ideoque suam, non pseudapostolorum doctrinam sequi teneri. Simul vero indicat, deum iam olim tulisse sententiam de lite inter sectatores iustitiae legis et gratiae.

CONIURATIO, praeter communem significationem, in Sacris literis significat plerunque pertinacem, et contra conscientiam factam conspirationem in idololatriam. Ierem. 11. Inventa est coniuratio in viris Iuda. Et Ezech. 22. Coniuratio prophetarum eius in medio eius: id est, conspiratio in pravam religionem contra verbum Dei. Sicut enim fiunt coniurationes ac conspirationes a subditis contra suos reges: ita etiam homines conspirant in abiiciendam veram religionem et regimen Dei. Psal. 2. Esaiae 8. Ne dixeritis omnia coniurationem, quae populus iste dicit coniurationem: id est, ne adeo trepidate homines, dictitantes ubique parari contra vos bellum ac vim, quod magnum diffidentiae signum est: Deum ipsum potius timete.

CONSCIENTIAE vocabulo multum utitur Scriptura, praesertim novi Testamenti: quare explicandum est nonnihil. Est vero, in intellectu sensus quidam iudicii divini, quo de nostris actionibus animo et proposito ratiocinamur: primum habentes ante oculos quasi quandam regulam iuris ex verbo Dei aut aliunde, vel denique etiam ex falsa opinione religionis, honestatis aut iuris sumptam, ut maiorem syllogismi: cui porro ut minorem syllogismi, nostrum aliquod factum, dictum, institutum aut conatum accommodamus: ac denique concludimus, quid de eo nostro opere aut consilio, atque adeo de nobis ipsis sentiendum sit. Unde ulterius sequitur vel securitas ac laeticia aliqua, si id recte factum esse deprehendimus: vel etiam terror, dolor ac moeror, si quid prave, iniuste aut impie egimus. ut si quis sic secum ratiocinetur: Quod tibi non vis fieri, hoc alteri ne feceris: Tu proximo tuo hoc aut illud mali fecisti: Igitur contra ius ac fas egisti. Conscientiam igitur primum Scriptura et Ecclesia vocat, ipsam vim hoc modo ratiocinandi: et ferme convenit cum anima rationali. Porro autem praeter hanc primariam notionem, alias totam hanc ratiocinationem significat: alias solam minorem, nempe noticiam suorum bene maleve factorum: alias denique solam conclusionem huius ratiocinationis, seu veluti sententiam a semetipso de se suisve actionibus latam. quarum significationum exempla ordine proferam: illud prius monens, vocem hanc potissimum ex minoris propositionis natura sumi, quia continet noticias aut memoriam recte aut secus a nobis factorum, nostrarumque malarum aut bonarum actionum. Prima, significatio videtur in hisce dictis reperiri. Paulus dicit Rom. 13, Obediendum esse magistratui non solum propter poenam, sed etiam propter ipsam conscientiam: id est, animam rationalem, ne eam contamines, violes, ac oneres ira Dei: quasi diceret, Ne non solum in corpore puniaris, sed ipsam quoque animam ira Dei ac poenis aeternis graves. 1. Corinth. 8, Sic verberantes conscientiam ipsorum imbecillam in Christum ipsum peccatis. Item, Non ne conscientia eius imbecilli existentis, aedificabitur ad comedenda idolothyta? id est, confirmabis eum in idololatria? Sic et eiusdem 10 dicitur, Nihil interrogantes propter conscientiam: idest, ne vestra mens pollatur, quae talibus rebus proprie, si absit scandalum, pollui nequit. Ibidem, Conscientiam dico alterius: id est, ne alterius mentem tuo exemplo malo erudias, contamines, scandalizes. In hoc sensu puto etiam dici Conscientiam purificari, et sanctificari: id est, ipsam animam aut mentem ablui. Sicut alias de cordis purificatione dicitur, Purificatur autem dupliciter, quia et mundatur a reatu, et illuminatur, ut rectius de omnibus rebus sentiat ac iudicet. Secundam significationem, cum pro tota illa ratiocinatione ponitur (in qua plerique ferme semper hanc vocem accipiunt) in hisce exemplis reperiri arbitror: Testimonium dante conscientia, Rom. 2 et 9. Sedlocus Rom. 2, videtur etiam quasi definitionem conscientiae ponere. inquit enim: Testimonium dante conscientia, et cogitationibus mutuo sese accusantibus, aut etiam excusantibus, in die cum iudicabit Dominus occulta hominum. Quasi diceret: Conscientia sunt illae ratiocinationes aut practici syllogismi, damnantes aut absolventes hominem. Sic 2. Corinth. 5. Spero nos in conscientia vestra manifestatos esse: id est, vos, si recte vobiscum ratiocinari de me velitis, deprehensuros me esse syncerum Christi doctorem. Sic et cum Paulus de cauteriata conscientia dicit, puto eum totam hanc ratiocinationem intelligere: nisi quis de ipso iudicio, aut vi iudicante iam perversa intelligat. Verum de cauteriata conscientia mox. Tertia significatio de noticia suorum mali aut perperam factorum, quae sunt veluti minor huius syllogismi aut ratiocinationis conscientiae in hisce dictis reperitur 1. Corinth. 4. Nihil mihi sum conscius, non tamen in hoc sum iustificatus: id est, nullum meum tetrum scelus novi, honeste ac pie vivo, si quis alius: non tamen propterea plene legi ac iudicio Dei satisfacio. In hac significatione etiam ethnicus poeta hac voce utitur, licet simul totam conscientiae ratiocinationem perstringat aut definiat, inquiens:
Conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra
Pectora, pro factis spemque metumque suis. Ultima significatio seu conclusionis est, cum toties bona aut mala conscientia nominatur. Actorum 23. Ego optima conscientia versatus sum: id est, non damnans me, sed absolvens ab omni culpa mali consilii: vel etiam habens optimum propositum recte agendi, non mea quaerendi. Sic 1. Timoth. 1. Habens fidem et bonam conscientiam Hebr. 3. Confidimus, quod bonam conscientiam habeamus. Sic et 1. Petr. 1. Habentes bonam conscientiam. 1. Corinth. 1. Conscientia bona, fides non ficta. In quibus et similibus exemplis per conscientiam possis intelligere etiam bonum propositum. In hac significatione conclusionis dicitur proverbium, Conscientia mille testes: id est, proprii cordis condemnatio non patitur hominem esse satis quietum, sed perpetuo eum accusat. Cauteriatam habere conscientiam dicuntur seductores, 1. Timoth. 4. quem locum alii aliter interpretantur. Duae autem sunt cauteriorum rationes. Nam primum equi, tauri et verueces cauterio, id est ardenti ferro castrantur, abscisis testiculis, quo sic non tantum

-- 95 --

165/166 resecentur illae partes, sed etiam illo ardenti ferro veluti crusta quaedam cutis loco, vulneri inducatur, ut ulteriore cura non indigeat. Sic forte verba Pauli, vel de resectione aut amissione conscientiae loquuntur: vel etiam, quod conscientia malorum perinde occallescat, et sit sine sensu, sicut vulnus talium cauterio sectorum. Eadem ratio cauterii est, cum aliqua putria membra, aut venenata ulcera, aut carcinomata, candenti ferro amputantur aut aduruntur. Apta esset et illa huius locutionis expositio, quod sicut cauteriati aut castrati omni virilitate privantur, et veluti effeminantur, amputatis virilibus: ita et istorum conscientia ac mens, masculum illum vigorem sane, acriter et graviter iudicandi, per falsam doctrinam amiserit. Deinde altera cauterii ratio est, quod malitiosis, fugitivis et facinorosis servis, ac aliis, cauterio, id est, ardenti ferro stigmata inurebantur, ut ab omnibus agnoscerentur, et pro infamibus ac sceleratis haberentur. Sic igitur seductores et seducti, dicuntur esse non in corpore, sed anima ac conscientia stigmatizati: id est (ut alibi inquit) subversi et perversi: veluti si diceres, spiritualiter infames ac perditi, ut non possint recte verbo Dei institui aut sanari: sed imbibitam spiritualem malitiam, hypocrisin ac superstitionem in rebus religionis, neglecta doctrina caelesti, ut nunc fanatici sua somnia, visiones et spirituales revelationes, sequantur: aut sicut senes monachi suis superstitionibus longo tempore innutriti, ita dementantur, ut careant omni sano iudicio in religione Significat ergo conscientia hîc ipsum iudicium, aut vim iudicandi, non ingenuam, sed malitiosam, perversam, stigmatizatam vertiginosorum hominum: quos Apostolus alibi vocat mente corruptos et absurdos homines: qui non attendunt neque quid, neque de quo loquantur, aut aliquid asserant. Contaminari porro alicuius conscientiam ac mentem, Tit. 1, intelligo de iis, qui non tantum habent laesam conscientiam, sed etiam plane carent iustificatione: seu, qui nec renati sunt, nec habent syncerum iudicium. Ἐπερώτημα bonae conscientiae, 1 Pet. 3. quod alii vertunt interrogationem, alii putant rectius multo exponi testimonium. Nam cum ibi de Baptismo agatur, rectissime dicitur, quod testimonium bonae conscientiae afferat, mundificans nos a peccatis, seu testificans nos esse mundatos: sicut et Paulus Rom. 4 dicit, Circumcisionem esse signaculum iustificationis. Verbum enim et sacramenta praebent testimonium nostrae conscientiae et animae, quod sit Deo accepta et purificata. Verum magis probatur Lutheri sententia, quod significet stipulationem, ut supra in Baptismo exposui. Saepe coniungitur conscientia cum mente et corde, de quibus phrasibus alibi forte. 1. Iohan. 4 dicitur: Fiduciam habemus, si nos non damnat cor nostrum, scimus quod maior est Deus corde nostro. ubi cordis damnatio idem plane esse videtur, quod conscientiae accusatio ac damnatio: cui damnationi verbo Dei ac merito Christi resistimus. Deus enim per verbum et sacramenta testatur, se nostram malam conscientiam purificare, abiectis omnibus peccatis nostris post tergum suum. Convenit cum cordis accusatione et haec phrasis: Cor percussit Davidem, abscindentem laciniam vestis Saulis, 1. Sam. 24: id est, conscientia eum coepit gravissime accusare. Conscientia Dei dicitur ea, quae regitur ac movetur respectu et timore Dei, 1. Petr. 2 Hoc enim est gratia, si quis propter conscientiam Dei suffert molestias, immerito afflictus: id est, Deo excitante et regente ipsius conscientiam. Sic ferme Paulus dicit 1. Corinth. 8. Quidam cum conscientia idoli comedunt, tanquam idolothyton: id est, conscientia eos reprehendente, quod rem impuram et idolis consecratam comedant, seque contaminent.

CONSECRARE, est aliquid Deo dedicare, aut etiam prorsus offerre: de quo in verbo Sanctifico et Impleo plenius dicetur. Sed locus unicus tantum attingetur. Moses ait Exod. 32. Consecrastis vel implestis hodie manus vestras Iehovae in fratre et filio: id est, mactando idololatras ex vestris intimis, singulare Deoque gratissimum sacrificium obtulistis, et manus vestras etiam gratiores et acceptiores Deo effecistis, cum et antea singulari caeremonia essent ad facienda sacrificia Deo consecratae ac impletae.

CONSIDERARE, est attentius aliquid expendere, examinare, cogitare. Ierem. 2. Considerate valde, et videte, si est factum sicut hoc. Esdr. 8, de acto censu aut lustratione dicitur: Post haec consideravi populum et sacerdotes. Proverb. 7. Considera vultum pecoris tui, pone cor tuum ad greges: id est, eorum vitam ac mores, quos regendos habes, diligenter examina. Deus laborem et dolorem miserorum considerare dicitur Psal. 9 pro, diligenter expendere, eoque moveri. Psal. 37 dicitur impius considerare iustum: id est, ei insidiari, sedulo observando quid agat, et ubi sit suae iniuriae maxime obnoxius.

CONSULERE, vertunt praedicere. Num. 24. Consulam tibi, quid hic populus faciat tuo populo. Psal. 32. Consulam tibi oculo meo: id est, mea intelligentia te docebo.

CONSILIUM, notae significationis vox est: sed habet etiam quasdam obscuriores significationes. Nam crebro retro ad causas redeundo, tum intelligentiam, quae est vis quaerendi bonum consilium: tum cogitationem, quae est in quisitio consilii, significat. Prioris exemplum: Ut benedicam Deum, qui dedit mihi consilium, Psal. 16. id est, intelligentiam. Pro cogitatione vero, aut inquisitione consilii ponitur Psal. 13. Quousque ponam consilia in anima mea? id est, variis curis et consultationibus me macerabo. Esaiae 47, Defecisti in multitudine consiliorum tuorum: id est, cogitationum ac deliberationum. Ad effectus vero progrediendo significat aliquando decretum, aut etiam conatum. ut Psal. 14, Consilium pauperis pudefacitis, quoniam Dominus spes eius: id est, conatus pauperis impeditis, quia videtis eum destitui omnibus viribus humanis, quibus vos expugnet, aut vobis resistat, et solum ope divina fretum esse. Sic Psal. 33. Consilium Domini in aeternum stabit: id est, decretum aut voluntas. Act. 5, Si consilium aut opus hoc est ex hominibus, dissolvetur: id est, hic conatus facile interibit. Esaiae 5, Veniat consilium sancti Israel: id est, eius decretum, aut etiam conatus de castigandis notis. Psal. 106, Festinaverunt, obliti sunt operum eius, Consilium eius non expectaverunt: id est. promissam eius opem aut liberationem. Ier. 23 In novissimis diebus intelligetis consilium eius. Consilium non raro pro doctrina accipitur, ut Act. 20. Omne consilium Dei annunciavi vobis. Sic puto et Luc. 7 consilium accipi, cum sequente multitudine Baptistam, pharisaei et legis periti dicuntur sprevisse consilium Dei, in suum exitium: id est, Dei decretum, aut etiam doctrinam per Baptistam illis oblatam, quam tamen imperitum vulgus accepit, probavit, et baptizari se ab eo voluit. Sic et Psal. 107, peccatores dicuntur rebellasse verbo Dei, et sprevisse eius consilium. Consilii magni angelus dicitur Christus, Esa. 9. Possis etiam interpretari, multi consilii, qui in omnibus difficultatibus consilium reperire queat: vel potius Magni consilii, id est, illius summi mysterii administrum ac executorem. qui sensus maxime placet. Nam cum varia consilia, decreta aut conatus, Deus per suos angelos exequatur: hoc tamen omnium summum; de redemptione humani generis, non nisi per hunc summum angelum aut proprium filium perficere voluit. Vir consilii alicuius, pro eius consiliario. Psalmo 119.

-- 96 --

167/168 Testimonia tua viri consilii mei Esa. 40. Quis vir consilii eius, indicavitque illi: id est, eius consiliarius fuit? cuius ille unquam consilio indiguit? Proiici aliquem a suo consilio, Iob 18, interpretantur aliqui, pro destitui consilio. In consilio Dei stare, bis reperitur. Ierem. 23, quod est, in senatu aut consultatione Dei esse. Est ibi verbum Sed סוד , non עצה ,עץ Eza, quod proprie secretam quandam consultationem denotat. Sunt etiam consilia quaedam religionis, sententiae, quae non simpliciter sunt imperatae, sed nobis permissae: ut, contrahere coniugium, aut non. 1. Corinth. 7. de quo Paulus affirmat, se non habere mandatum, sed tantum dare consilium. Similia forte quamplura in rebus Adiaphoris reperiri ac nominari queant. Scholastici plura consilia numerant, et quidem eiusmodi, quae partim sunt severissime mandata a Deo: ut, non irascendum, non iudicandum, et similia, partim quae sunt electicia, quaedam ex rebus indifferentibus, ut Mendicitas: quae illi dicunt esse perfectionis Evangelicae, perniciose opera cum Evangelio commiscentes: de quibus forte alibi.

CONSOLATIO, nota vox est, nec valde explicatione indiget. Veniunt tamen quaedam inde phrases, quae explicandae videntur. Et consolationem accepit, et ascendit, Gen. 38: pro, accepta consolatione ascendit. Accipere consolationem super mortuo: id est, de morte eius, 2 Sam. 13. Consolationem sumere de hostibus, Esa. 1: pro, sumere acerbas poenas de eis: atque inde porro solatium et voluptatem capere, ut solet iratis optata vindicta suavissima esse. Eadem ferme phrasis etiam pene contrarium sensum habet, Esaiae 57. Nunquid super hisce consolationem accipiam? pro, nunquid haec patienter feram? Calix consolationum: quae phrasis alludit ad morem aliquem Ivaicum. Ierem. 16. Neque potabunt eos calice consolationum super patre suo, et matre sua: id est, non consolabuntur eos. Res extreme perditas et promiscuas mortes significat, ut usitatae funerum caeremoniae adhiberi nequeant. Vide supra in Calix.

CONSPECTUS, in Hebraeo est Pene פני facies. Varias autem habet significationes. Crebro admodum arcam ipsam foederis in tabernaculo existentem denotat: ut Exod. 23. Non apparebis in conspectu meo vacuus. Et Levit. 3. Ad ostium tabernaculi Ecclesiae offeret eum sponte in conspectu Iehovae Dei: id est, coram tabernaculo. Deut. 14. A conspectu regis clamare, 1. Samuel. 8. id est, propter eius tyrannidem. Sic Deut. 28. A conspectu infirmitatum Aegypti timuisti comedere in conspectu. A conspectu regis poni decretum, Dan. 3, pro ab ipso etiam rege. Sic et A conspectu regis egredi verbum, Esther 1: pro, promulgari nomine regis sententiam. Ante conspectum non ponere Deum, Psal. 86: pro, non timere eum. Multo vero aliter accipitur Iob 16. Confregit me confractione ante conspectum confractionis: id est, crebris perpetuoque sibi succedentibus confractionibus aut afflictionibus. In conspectu alicuius aliquid esse, saepe idem valet quod in potestate. ut Ierem. 40. Omnis terra in conspectu tuo est, ad locum qui bonus et rectus est in oculis tuis, ut eo vadas, illuc vade. Dedit in conspectu eius gentes, Esaiae 41: pro, subiecit ei gentes. Sic et Gen. 20 et 47. In conspectu tuo est omnis terra. Aliquando explicari alicui aliquid. Exod. 19. Posuit in conspectu eorum omnia ista verba: id est, proposuit eis, explicavit eis. Stare in conspectu alicuius, alias significat resistere ei, ut Iosuae 21. Et non stetit vir in conspectu eorum: pro, nemo potuit eis repugnare. Aliquando significat precibus irae Dei resistere, ut Ierem. 18. Recordare Domine, quod in conspectu tuo steterim, ut loquerer pro eis bonum. Denique in conspectu alicuius stare, significat ei ministrare aut servire. Vivit Iehova, in cuius conspectu sto. 2. Reg. 5. Sic et Ierem. 35 reperitur. Sic 1. Sam. 1. vovet filium Anna, se eum oblaturam Domino, ut ibi perpetuo conspiciatur: id est, ministret. In conspectu alicuius aliquid facere אל פני alpene significat contra, aut in praeiudicium vel detrimentum eius. Sic Deut. 21 dicitur, maritum habentem liberos ex duabus uxoribus, non posse dare primogenituram filio dilectae in conspectu filii exosae, qui est primogenitus. ubi In conspectu omnino significat quandam contrarietatem, aut (ut ita dicam) damnum. Sic et Deut. 5 dicit Deus, Non habebis Deos alienos in conspectu meo: id est, quae idololatria mihi extreme adversa est, et in meam gloriam contumeliosa. Verum in hac locutione praecipua vis est in praepositione על al, quae contrarietatem et adversationem quandam crebro significat. Ambulare in conspectu Dei Genes. 24, pro, vivere secundum Dei praescriptum. Sic Deus dicit Abrahamo Gen. 17. Ambula coram me, et esto syncerus. Et Enoch Gen. 5, cum Deo ambulasse dicitur. Sic Psal. 5, Dirige viam meam in conspectu tuo. Bonum aut malum facere, aut esse aliquid in conspectu Dei, valde crebro significat iudicium Dei: sicut et phrasis, In oculis. Sic dicitur etiam in Psal. 116. Mors sanctorum preciosa in conspectu Domini: id est, in iudicio Domini. Invenire gratiam in conspectu: id est, iudicio alicuius, seu apud aliquem, Gen. 5. Exod. 33. et 34. Effundere animam in conspectu Domini: pro, precibus omnia sua vota, curas et cogitationes Deo indicare. 1. Sam 1. Facere in conspectu totius Israelis, et solis: 2. Sam. 12 ubi minatur Deus, se illud occultum Davidis scelus publicaturum esse. Videre Dominum in conspectu suo, Psal. 16. pro, agnoscere praesentiam Dei, sibi opitulantem. Preces, clamores, gemitum in conspectu Dei poni, venire, cadere: Psal. 18 et 56. Item 79. 89. 142. et 143. Oratio mea sicut incensum in aspectum tuum ascendat, Ierem. 36, pro orare, vel etiam exorare. Iusti epulabuntur et exultabunt in conspectu Dei, Psal. 68, et Oseae 6. Vivere in conspectu Dei, est summa felicitate, atque adeo etiam ipso aspectu Dei frui. Mittere nuncios ante conspectum suum, Luc. 9. pro, ante se. Gloriari in conspectu Dei, 1. Corinth. 1. pro, in iudicio. Humiliari in conspectu Dei: id est, metu ac timore eius: Iacob. 1. Suadere cordi in conspectu Dei, 1. Iohan. 3. id est verbo ac veritate Dei placare, quietamque aut tranquillam reddere conscientiam nostram, quod Deus sit nobis propitius. hoc est quod Paulus dicit, Iustificati fide pacem habemus. Concurrit autem crebro haec loquutio cum Coram, Ante, et In facie, de quibus alibi.

CONSPERGERE SE PULVERE, aut cinere, signum doloris aut luctus fuit, sive ob poenitentiam, sive ob calamitatem. Coincidit saepe haec vox cum Aspergo, de quo supra suo loco dictum est.

CONSUMMARE, videtur significare, perficere aliquid: et simul etiam absumere aut perdere crebro valet. Varia autem Hebraea verba hoc Latino exponuntur. Porro cum hoc verbum de ipsa absolutione operis aut actionis accipitur, ut Gen. 6. 1. Reg. 6. Gen. 18, plerunque perspicua est locutio. Hebr. 10. Unica oblatione consummavit in perpetuum eos qui sanctificantur: id est, perfectos effecit, dum plene peccatum abolevit, satanam vicit, et Deum placavit. Galat. 3. Cum spiritu coeperitis, nunc carne consummamini: id est, perficere vestram pietatem vultis. Hebr. 11. Non sine nobis consummabuntur. Consummata malitia, pro summa, 1. Sam. 20. Hebr. 2 et 5 dicitur Christus per passiones consummatus, seu perfectus factus: id est, ratione officii factus fuerat peccator, nunc autem impleta lege et devicto peccato abolevit illam sibi imputatam iniustitiam, et acquisivit nobis iustitiam. Vide in voce Perfectus. Ecclesiasticus inquit: Cum consummaverit homo, inchoabit: id est, denuo ei labor revolvetur, adeo nihil stabile aut firmum perfici in hac vita potest, quin subinde nova cura ac opera sit sarciendum ac instaurandum. Crebro

-- 97 --

169/170 autem admodum significat perdere: quia tum ea quae perficiuntur, tum quae perduntur, suum finem, suamque quasi perfectione habent. Mors quoque ipsa et interitus omnium rerum est quasi quaedam earum completio. Verbum Graecum τελέω , a fine venit. Finitur autem tum id quod perficitur tum id quod aboletur. Esa. 38. Per diem usque ad noctem consummasti me. Sic Consummare oculos viduae, Iob 31, pro perdere: dum enim afflictos orantes diu expectare, et in nos habere intentos oculos patimur, veluti defatigamus ac perdimus eorum oculos: de qua re in voce Oculi. Num. 6. Ut eos repente consummen. Prover. 22. Et virga irae eius consummabitur. Consummare sermonem, aut aliquid aliud, est finire. 1. Sam. 11. et Esa. 33. Consummare civitates, Matthaei 10. est perambulare omnes civitates docendo, quasi perficere omnes in hac parte. Consummari Scripturas, Ioh. 19, pro fieri aut perfici ea omnia, quae scripturae passim praedixerunt. Consummationemfacere, est plane ac prorsus perdere. Ierem. 5. Ascendite muros eius, consummationem plane non feceritis: id est, ne omnes iugulaveritis, sed aliquos relinquite vivos aut superstites. Iere. 30. Faciam autem consummationem in cunctis gentibus, in quas te disperdam: veruntamen ex te non faciam consummationem. Ezech. 20. Non feci cum eis consummationem in deserto. Sic et Ezech. 11. 26. Veruntamen in inundatione transeunte consummationem faciet, Nahum 1: pro, transeunte maximo exercitu instar diluvii perdet omnia. Consummatio festinata. Sophoniae 1. Consummationem profecto festinatam faciet cum omnibus habitatoribus terrae: id est, cito eos perdet. Consummatio seculorum, Hebrae. 9, ultima tempora significat. Sic et Matthaei 24, Consummatio, aut ultima tempora, aut certe ipsum finem mundi, cum omnia finientur et perdentur, significat. Cum porro Matth. 28 dicit, Ero vobiscum usque ad consummationem seculi, omnino finem mundi intelligit. Consummatio abbreviata, moderata aut repressa, Esaiae 10, pro castigatione moderata accipitur, cui interpretationi etiam sequentia congruunt: Omnis consummationis finem vidi, testimonia tua ampla nimis. abstractum pro concreto, et eius subiecto: id est, omnis rei consumptibilis, aut interitui obnoxiae. Consummatum est, clamavit Christus in cruce, ut indicaret ac testaretur, omnia quae de eius passione divinitus in Scripturis praedicta erant, iam peracta esse. Aliqui putant esse allusionem quandam ad ritum quorundam perfectorum sacrorum, quae vocentur τέλεια ἱερὰ : de quibus vide Budaeum in Commentariis Graecae linguae. Arbitrantur igitur esse similem aliquam locutionem isti, iam olim in Ecclesia usitatae: Ite missa est. Sane hic quoque sensus posset habere utilem intellectum, quandoquidem Epistola ad Hebraeos toties inculcat, eum semel perfecte sacrificasse, perfectosque ac consummatos uno sacrificio reddidisse omnes credentes: cum Levitica sacrificia nihil ad consummationem aut perfectionem deducere potuerint. Verbum autem utrobique idem est, nempe τελειόω et τελέω . Sensus ergo esset, plene esse sacrificatum ac perlitatum. Sed ille alter sensus magis convenit ipsi textui Iohan. 19.

CONSUMERE, pro perdere, absumere, est verbum praecedenti tum sono tum scriptione vicinum, tum denique significatione quoque saepissime concordans. Videte ne a vobis invicem consumamini, Galat. 5. Esai. 10. Ab anima usque ad carnes consumet: pro, omnia perdet. Consumi aliquos gladio ac fame, Ierem. 16. Consumi in confusione vitam, Ierem. 20. Deus est ignis consumens, Hebr. 10. Derelinquentes Deum consumentur, Esaiae 1. Consumere mala super aliquem: Deuter. 32. Consumam super eos mala: pro, perdam eos omni genere malorum aut poenarum: ubi mox illa mala vocat sagittas. Ad consumptionem irasci. Esdr. 9. Nunquid irasceris contra nos usque ad consumptionem, ut non sit residuum aut evasio? Sic 2. Par. 12. Et non ad perdendum ad consumptionem. In consumptionem facere: Nehem. 9. Et non fecisti eos in consumptionem.

CONSURGERE, per metaphoram significat aliquem in vigorem ac potentiam quandam erigi: sicut contrâ ruere, cadere autiacere, in omnibus ferme linguis. Sic negantur impii consurrecturi in iudicio: pro, praevalituri, Psalm. 1. Sic de Babylone, Ierem. 51, Submergetur Babylon, et non consurget a facie mali: pro, non poterit resistere, aut etiam in pristinum vigorem restitui, contra tot adversarios et clades, quas ei Deus immittet. Consurgere faciet sibi Iehova regem super Israel, 1. Regum 14: pro, constituet, eriget, excitabit. Verbum Dei consurgere, Ierem. 44: pro, effici opere ipso ea quae verbum praedicit 1. Paral. 21. Consurrexit satan contra Israel, et impulit Davidem, ut numeraret populum, etc Psal. 94. Quis consurget mihi adversus malignantes? id est, quis una mecum sese eis opponet? seu mihi opitulando? Proverb. 24. Repente consurget perditio eorum. Esaiae 57, et saepe alias, de spirituali quadam consurrectione, et melioris animi receptione, aut etiam ipsa corruptarum virium renovatione accipitur hoc verbum, cum Propheta toties hortatur Ierusalem. id est pios, ut consurgat et induatur fortitudinem, quoniam lux Domini ei orta sit. nisi quis velit dicere, esse quandam allusionem ad morem lugentium, qui sordidati humi sedebant aut iacebant, quique porro accepta consolatione surgebant, et mutabat vestes. Sic et Paulus Rom. 6, et Coll. 3. disserit de consurrectione cum Christo, id est, de renovatione et nova obedientia, in qua postquam ex morte spirituali resuscitati sumus, vivere debeamus. Voces CONTAMINATUM, Immundum, Impurum, Pollutum, Prophanum, Commune, aliquando etiam Sacrum inquinatum, et similes, valde vicinae, imo potius eaedem sunt: de quibus nunc dicetur, et supra in voce COMMUNIS aliqued actum est. Sed infra in vocabulo Mundus, Sacer et sanctus, etiam clarius tanquam ex suo opposito illustrabuntur. In Hebraeo eadem vox est טמא tame, quae et sono et significatu est idem ferme cum simplici Latina Tamino, cuius composita magis sunt in usu. Contaminatum immundum, pollutum, inquinatumque, a carnali contaminatione ad religiosam per metaphoram transfertur, propterea quod perinde illa Deus oderit, ac nos istam terrenam immundiciem. Est autem immundum, contaminatum aut pollutum, sancto mundoque prorsus contrarium. Significat enim id quod est Spirituali aut religiosa coinquinatione maculatum. Vicinum est iniusto, cum nempe Deus quippiam odit et pro foedo habet, suosque id vitare vult. Vicinum est prophano et communi, ut Scriptura loquitur. Dicuntur vero tum homines pollui aut polluti esse, tum res: quin et doctrina ac sermo, atque adeo etiam ipsum nomen Dei. Homines porro contaminabantur dupliciter: vel interna contaminatione, quae proprie est iniustitia, et a peccatis actualib. ac originali venit: vel externa ac caeremoniali quadam contaminatione pollutioneque, de qua praesertim in Levit. 5. 13. et passim alibi disseritur. Contaminari igitur externa ista immundicie, aut pollui putabantur Iudaei, si cadaver attigissent, aut aliquid immundum comedissent, ut saepe in Numeris et Levitico habetur. Sic nolebant sacerdotes intrare in praetorium Pilati, Ioh. 18, ne contaminarentur, sed munde comederent Pascha. Sic Christus negat, ea hominem contaminare, quae intrent per os, sed quae ex corde exeant. Deus quoque dicitur contaminare tabernaculum, aut templum suum, cum id non defendens, ab impiis prophanari patitur. Sic et haereditatem suam contaminasse dicitur, Esa. 47. Dicebantur et idololatrae polluere sanctuarium, cum vel non sacrificabant ibi, vel certe perperam sacrificabant, Lev. 20. Sic et Ps. 55.

-- 98 --

171/172 impii non servantes foedus Domini, contaminasse eius testamentum dicuntur. Contaminasse se dicit Deus principes sanctitatis aut sanctuarii Esaiae 43, quia iusserat eos suspendi. Contaminabitis operimentum sculptilium argenti tui, Esaiae 30 pro, eiicietis omnino ex templo Dei idola, quae solebatis argento et auro contegere. Contaminare iubetur sacerdos leprosum, Levit. 13: pro, indicare Ecclesiae eum esse contaminatum lepra, eoque ut immundum devitandum. Ponitur igitur illic verbum rei pro verbo noticiae aut indicationis, ut in Regulis universalibus annotavi. Leprosus enim iam antea contaminatus est, antequam sacerdos eum contaminatum esse pronunciet. Verum quoniam hoc verbum saepe coincidit cum verbo Polluendi: ideo illius quoque unum aut alterum exemplum addam. Aut iuraverit, non polluet verbum suum: Numer. 30. id est, non irritum faciet, quod pollicitus est. Sic Psal. 55. Polluit pactum suum: pro, violavit fidem datam. Aliquando significat permittere pollui. Ezech. 39, Non polluam nomen sanctum meum ultra: pro, non sinam pollui, Pollui nomen Dei, et sanctificari, contraria sunt, et exponuntur prolixe Ezech. 36. Pollui eos in muneribus suis: id est, permisi ut laberentur in scelus idololatriae. Actor. 15 praecipiunt Apostoli gentilibus conversis, ut abstineant a contaminationibus sanguinis, suffocati, et scortationis In quo praecepto etiam ad veterem morem pollutionum Iudaicarum respiciunt. Volunt alioqui scriptores, eam legem etiam antiquitus solitam imponi a Iudaeis gentilibus conversis, aut alioqui subiugatis.

CONTEMNERE verbum, in Sacris literis non habet ignotam Latinis auribus significationem: sed tamen quaedam obscuriora loca attingam. Proverb. 18 dicitur: impius cum in profundum venerit, contemnet: id est, securus erit, non curabit monitiones aut minas verbi Dei, ac iram Dei. Matt. 6. et Luc. 16, Alterum diliget, et alterum contemnet: id est, alterum dominum non curabit, non serviet ei. Roman. 2, Divitas bonitatis Dei contemnis, id est, negligis, non magnifacis, non moveris ad agendam poenitentiam, tam benigna Dei invitatione, et patienti expectatione, Matth. 18 prohibet Dominus, ne unum expusillis suis contemnamus: id est, scandalizemus, nulla habita eius salutis ratione. Porro cum Paulus 1. Tim. 4. et Tit. 2 dicit, Nemo adolescentiam tuam contemnat: monet suos illos discipulos, ut retineant authoritatem et gravitatem ministris Christi dignam, nec se a quoquam despici patiantur. Esaiae 49, nominat Deus contemptibilem animam Israelem, propterea quod tunc ea gens ac regnum debilitatum, diminutum ac contemptum erat, prae eo quod Dominus erat postea eos per Meschiam ampliaturus, et glorificaturus. Sic et Ierem. 4, et Abdiae 1, vocat eundem populum contemptibilem et parvum.

CONTENTIO, plerunque in malam partem accipitur, pro studio rixandi de rebus non magni momenti, aut etiam veritati contradicendi, sine omni fundamento ac gravi ratione, ut Psalmo 31. Abscondis eos a contentione linguarum: pro, a calumniatoribus liberas eos. Rom. 13 Apostolus iubet suscipi imbecillos in fide, non ad contentionem aut aemulationem id est, non ut odiosis ac ociosis subtilitatibus, aut etiam acerbis disputationibus exagitentur, et magis concutiantur Rom. 2. Qui sunt ex contentione: periphrasis Hebraea est, pro contentiosis aut incredulis, qui verbo ac veritati Dei contradicebant. Similes sunt phrases: Qui ex fide, qui ex praeputio, qui ex circumcisione, etc. pro, fideles, praeputiati, circumcisi, etc. Vir contentionis meae. Iob. 31: pro, meus adversarius. Eadem phrasis est etiam Iud. 12 Esaiae 41. 50, et Ierem. 15. de qua forte etiam in voce Litis aut Rixae disseretur.

CONTERO, significat confringo in minutas partes. Sicut autem supra dixi de Confringo et Concido, sic et hoc verbum per metaphoram perditionem rei significat: quia quae conteruntur, illa priorem illam speciosam acui gentem formam amittunt. Exempla sint haec Gen. 3. Semen mulieris conteret caput serpentis: id est, expugnabit satanam et vim eius: hoc est, peccatum et maledictionem abolebit, restituta benedictione et iustitia. Rom. 6. Dominus conterat satanam sub pedibus vestris. Sic Deut. 7 pollicetur Deus Israelitis, quod nemo eis resistere poterit, donec omnes adversarios conterant. Sic Dan. 8 dicit, quod ille gigas Monarchias significans, sine manibus conteritur: id est, divinitus. Conterere brachium peccatoris, Psal. 9: pro, potentia. Sic etiam conterere dentes impiorum, Psal. 58. Sic Esa. 14. Contrivit Dominus baculum panis aut vini. Conterere arcum, Psalm. 46. id est, bellatores et bella tollere. Conterere baculum panis, Ezech. 4. 5: pro, auferre copiam ac vilitatem annonae. De quo supra in BACULO et CONFRINGO est dictum. Conterere in pulverem terrae, Amos 2: pro, prorsus perdere. Conterere aliquando non plane perdere, sed castigare ac punire tantum graviter significat. Ierem. 17. Duplici contritione conterat eos: id est, duplici poena afficiat. Sic Psalm. 60. et 147. Hoseae 14 dicitur Dominus colligare et sanare contritiones suorum. Psal. 94. Populum tuum Domine conterunt. Aliquando etiam longiori quadam metaphora dicitur de confractione aut prostratione spiritus et cordis aliquorum. Cor enim aut animus securus videtur quasi quaedam abor stare ac vigere in mundo. Sed lex divina veluti malleus quidam confringens petras, conterit ac comminuit eum, ut veluti concisa arboraut columna icta fulmine humi iaceat. Sic minatur Dominus Levit. 26. Conteram superbiam duriciei vestrae. Ier. 23, contritum est cor meum in medio mei. Hinc venit ista significatio contritionis, quae in Ecclesia est usitata de priore parte Poenitentiae, cum mens hominis agnitione peccati et irae Dei potenter ac divinitus conteritur et conterretur: quae saepe in Sacris literis hac ipsa voce aut verbo describitur. Exempla aliquot, ut res eo magis illustretur, adscribam. Psal. 51. Cor contritum et humiliatum Deus non despicies. Psal 147, Deus sonat contritos corde. Sic Esaiae 57 dicit Deus, se habitare cum humiliatis et contritis corde. Sic Daniel, 3 legitur, In animo contrito et spiritu humiliato. Esaiae 42 integra similitudo aut parabola de hac re et loquutione habetur, ubi inter alia dicitur, quid Meschias calamum concussum non conteret: id est, non prorsus in nihilum rediget. Haec eadem contritio cordis aut spiritus indicatur etiam Esaiae 48, hac similitudine, Sicut leo contrivit omnia ossa mea. Quin et Thren. 3 contritionem vocat. Paulus 2. Cor. 2 et 7, dolorem et tristiciam secundum Deum: Petrus primae quinto, humilitatem animi: Iohan. primae quarto, timorem vocare videtur. Conteri propter alicuius contritionem, Ier. 8, est, propter eius calamitates dolore summo affici. Clamorem contritionis suscitabunt, Esaiae 15: pro, horrendum et miserandum, qualis in ingenti clade exoriri et excitari solet. Deducere et reducere homines ad contritionem. Psal. 90: id est, in extremas miserias, ac mortem ipsam. In contritione alicuius ridere aut laetari. Iob 31. Prov. 1: est, in aliena calamitate secure gaudere, aut certe ea non affici. Sic, dies contritionis. Transiens contritio, Psal. 57. In umbra alarum tuarum spero, donec transeat contritio. Contritio post contritionem, Iere. 44. Contritio super contritionem, Ezech. 7: pro, crebrae calamitates et clades. Contritiones mortis circumdederunt me, 2 Sam. 22, pro, gravissimae tribulationes. Paulo aliter eadem locutio accipitur 1. Sam. 5. Erat contritio mortis in tota civitate: pro, lues aut pestis lethalis. Prae contritionibus purgant sese, Iob 41: pro, ob ingentia pericula et terrores soluitur eis aluus,

-- 99 --

173/174 CONTESTARI, est in Sacris literis docere, aut serio graviterque monere aliquem, de Deo ac eius voluntate, cum obtestatione aut protestatione, poenarum comminatione, et veluti testium adhibitione. Solent enim saepe prophetae caelum et terram, conscientiam auditorum, et Deum ipsum in testem vocare, et protestari, quod nisi audierint ac poenitentiam egerint, sint male perituri, ut et suam fidem liberent, et Deus sit magis excusatus, et denique ipsi auditores tanto magis permoveantur. Psal. 82, Et contestaborte Israel, si audieris me. Contestare populum, Exo. 19. pro, denuncia populo, serioque mone, ac obtestator eos, quasi adhibitis testibus. Contestatus illos, ut converteres eos ad legem tuam, Nehem. 9. Et contestatus est angelus Domini ipsum Iehosua, Zach. 13. pro, testibus adhibitis admonuit. Reperitur et extra doctrinam. ut Exod. 21, Et contestatio facta fuerit ipsius, scilicet bovis, Domino: pro, adhibitis testibus denunciatum fuerit. Sic Gen. 43. Contestando contestatus est nos, dicendo: pro, serio denunciavit nobis, adhibitis minis. In novo Testamento est crebro de tali protestatoria institutione διαμαρτύρομαι , de quo forte postea in verbo TESTANDI aut PROTESTANDI agetur. Utitur autem eo dives in inferno, Luc. 16, cum petit aliquem mitti ad suos fratres, qui eos serio moneat, aut illis contestetur de mutanda in melius vita.

CONTRA, cui saepe additur vox Facies, significat primum idem quod eregione. Num. 22. Habitat contra me: id est, ex opposito mei. Custodiae contra fratres suos, 1. Par. 26. Custodia contra custodiam: id est, alternae custodiae, aut vicissim susceptae. Aliquando sub, intelligitur pugnare, ut Iud. 5 De Ephraim contra Amaleck, Beniamin contra populos tuos: scilicet, pugnavit. Fuimus contra eos usque ad hostium portas: scilicet pugnantes. 2. Sam. 11.

CONTRADICERE est, alicui verbis resistere, seu, ut utriusque linguae etymologia sonat, contraria eius dictis dicere. Sunt vero quaedam Scripturae loca, ubi huius vocis significatio nonnihil obscurior est. Oseae 4. Tuus populus est, sicut contradicentes sacerdoti. ubi in Hebraeo est. Sicut litigantes: id est, inobedientes, aut etiam resistentes veris doctoribus, ministerio, verbo ac Deo. Paulus vult tales doctores deligi, qui possint contradicentes convincere, aut refutare: id est, resistentes sanae doctrinae redarguere. Christus dicitur positus in signum cui contradicetur, Lucae 2: id est, cui totus mundus sese opponat. Aquae contradictionis, aut litis, nominantur Num. 27: ubi populus rixatus est cum Moyse et Deo, flagitans aquam. Harum aquarum et litis fit mentio etiam Psal. 81, et 106.

CONTRARIUS, id est adversarius. Levit. 26. Incedam adversus vos in furore contrario. Num. 22. Perversa est via tua, mihique contraria. Iob 7. Quare posuisti me contrarium tibi, et factus sum mihimet ipsi gravis? Coloss 2. Chirographum quod erat contrarium nobis: id est, extreme adversum, repugnans et noxium nobis.

CONTRISTO, significat proprie dolore afficio. Sed verbum hoc per synecdochen aut metalepsin ad varias causas doloris ab hoc effectu regreditur. ut 1. Reg. 1. significat solam ac simplicem obiurgationem. David non contristavit Adoniam affectantem regnum: id est, non obiurgavit, castigavit, qua ratione eum facile repressisset: sed ideo noluit eum obiurgare nimium indulgens pater, ne eum moerore afficeret. Septuaginta verterunt, Non prohibuit. Aliquando significat quoquo modo laedere, ut Exod. 22, Advenam non contristabis. Levitic. 25, Fratrem non contristabis: id est, nullo modo laeseris. Sic Ezech. 22 exprobratur Iudaeis, quod viduam et pupillum contristaverint. Sic 1. Petr. 1, pro cruce et afflictione verbum Contristare ponitur. Perterrefacere etiam significat Ezech 13, Moerere fecistis cor iusti, quem ego non contristavi. Sic et 2. Corinth. 7 accipitur, Contristati estis ad poenitentiam: pro, dolore affecti, et perterrefacti accusatione legali. Herodes dicitur Matth. 14, et Marc. 6, contristatus, quod iuraverat filiae se ei daturum quicquid illa petierit, et quod ea postulaverit caput Iohannis. Videtur autem simulata contristatio fuisse. Praecedit enim clare in Matthaeo, quod voluerit quidem eum interficere, sed metuerit vulgus, magnifaciens Baptistam. Verum de eo loco vide caput de Synecdoche aut Metalepsi, in Regulis generalibus. Aliquando de tristicia cum scandalo coniuncta accipiendum est, ut Rom. 14: Si frater tuus propter cibum contristatur, non amplius secundum charitatem ambulas. Dicimur et Spiritum sanctum contristare, Ephes. 4. Ne contristetis Spiritum sanctum Dei, per quem obsignati estis in diem redemptionis. Etsi autem quidam putant hoc quasi per ἀνθρωποπάθειαν dici, ut humanus affectus Deo tribuatur: tamen pii ipsamet experientia sentiunt suum spiritum, qui cum Spiritu sancto coniunctus est, turpibus sermonibus aut iniustis factis offendi aut dolere, ac contra piis laetari et gaudere. Sic prorsus etiam 2. Pet. 2 iusta anima Loth excruciata dicitur fuisse turpibus ac sceleratis factis Sodomitarum.

CONTENTUM ESSE aliqua re, id est, in ea ut sufficiente sibi acquiescere. Sic Paulus 1. Tim. 6 iubet nos contentos esse cibo et vestitu. Luc. 3. Contenti estote stipendiis vestris. Esaiae 2. In filiis alienis contenti fuerunt, aut acquieverunt. Intelligunt plerique, dici de alienis doctrinis ac religionibus, quas Iudaei neglecta sua sectabantur.

CONTUREARE, verbum valde usitatum est in Sacris literis. Accipitur autem modo de animi perturbatione, excitata terrore ac periculis. Sic saepissime anima aut cor alicuius conturbatum dicitur. Credo idem etiam esse, cum ossa dicuntur conturbata. Sic dicitur Psalm. 42. Anima mea quare conturbas me? Et Psal. 88. Terrores tui conturbant me. Alias de graviore aaliqua afflictione: ut Psalm. 46. Conturbatae sunt gentes Et Ezech. 12 Comedes panem tuum in conturbatione: id est in afflictione. Sic Iob 25 queritur, se ab omnipotente esse conturbatum. Alias significat ordinem, et tranquillum bonumque rei statum confundere ac tollere. Sic Achab obiicit Heliae 1. Reg. 18 quod conturbet Israelem: et propheta vicissim tyranno. Sic et Paulus Romanorum 1. et 5. item Act. 15 obiicit pseudoapostolis, quod perturbaverint optime constitutam Ecclesiam Galatarum, et aliorum. Sic Proverb 11. Qui conturbat domum suam, possidebit ventos. Significat etiam prorsus perdere aliquos, ut Psal. 2 et 21. In furore suo conturbabit eos: id est penitus perdet.

CONTURBATIO nomen eadem habet significata. Esa. 65. Non laborabis frustra, nec gignes in perturbationem: id est, ut liberi tui sint profugi et calamitosi. Sic et Prover. 15. In proventibus impii est perturbatio: pro in quietudo et variae poenae. Dicetur forte de hoc verbo aliquid etiam in Perturbo, aut Turbo.

CONVALLIS, in voce Vallis explicabitur.

CONVERTERE aliquid, in aliam quandam formam aut statum mutare, usitate Latinis quoque significat: et plerunque de rei corporeae statu aut situ accipitur. Ab hac significatione puto illa dicta per metaphoram duci: Convertere alicuius planctum, luctum aut tristiciam in gaudium, Psal. 30. Ierem. 31, Iacobi 4. Item convertere mare in aridam, Psalm. 66. Convertere significat etiam restituere. Sic saepe dicitur de conversione captivitatis Israel. Et Petrus iubetur gladium in vaginam convertere: id est, restituere suo loco. Converti de homine acceptum deponentaliter, valde saepe significat redire ad saniorem mentem. Sic Dominus Petro dicit Luc. 17, et Matth. 18, quod si saepius in die fuerit conversus, qui peccavit,

-- 100 --

175/176 condonandum illi nihilominus esse. In hoc usu istud verbum saepissime in veteri Testamento reperitur, ut Ps. 22. Convertentur ad Deum universi fines. Covertimini filii hominum, Psal. 90. Esaiae 6. Ne forte convertatur, et sanem eum. Esaiae 16. Reliquiae convertentur. Sic et Esa. 21. Nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat: Ezech. 18. Saepe etiam Deus dicitur convertere nos: id est, a prava via et a diabolo tyranno ad se ac veritatem vertere. Ps. 80. 85. 105. Ier. 31. Thr. 5. Zach. 10. Loquutio vero haec inde orta est, quod obedientes Deo dicuntur eum sequi, ut servi herum: Impii vero dicuntur averti ab eo, et sequi satanam, sicut servus discedens ab obedientia sui domini. Postremo cum resipiscunt, dicuntur iterum converti ad priorem herum Deum, ut eum sequantur ac colant. Convertere aliquem, aliquando significat refocillare, reficere: quia defatigatorum et afflictorum anima ac vita ab eis abire videtur. Contra igitur, cum vel victu vel consolatione confirmantur, videntur ad vitam converti. Psal. 119. Lex Domini immaculata convertens animas: id est reficiens. Psal. 80 ter repetitur: Domine converte nos, illumina vultum super nos, et salvabimur. Quod plerique intelligendum putant de recreatione ex plurimis afflictionibus: tametsi possis et de ipsa conversione interpretari. Converti etiam ad res pravas dicimur, sed addita ipsa illa re: ut, Converti ad idola, Deut. 31. 1. Tim. 5. Sic Num. 14. Converti post Iehovam. Converti ad infirma elementa mundi, Gal. 4. 1. Tim. 4. Converti etiam Deus dicitur, cum ex irato et averso fit propitius pater. Quare saepe ingeminat: Convertimini ad me, et convertar ad vos: id est, fiam vobis placatus. Zach. 1. Ier. 12. Sic Thren. 3, Convertere Domine usque quo? Veniunt autem istae locutiones inde, quod cum homo deberet non tantum faciem, sed et cor suum vertere ad Deum factorem suum, avertit se (ut prius dixi) ab eo ad satanam, et vicissim Deus avertit faciem ac favorem suum ab homine. Quare contra cum reconciliantur, uterque ad alterum converti dicitur. Converti etiam homines ad homines dicuntur, cum in eorum sententiam transeunt: ut Ier. 15. Convertentur ipsi ad te, et tu non converteris ad eos. Sic Malach. 4. Luc. 1. Convertet corda patrum ad filios: id est, faciet ut Israelitae Baptistam, Christum et Apostolos audiant prophetas et patriarchas, eorumque sententiae subscribent. Converti retrorsum, est adversa fortuna uti, aut etiam perire aliquem. Psal. 35. Convertantur retrorsum et pudore afficiantur, cogitantes mihi malum. Sic Psal. 9. Converti in infernum aut sepulchrum. Est autem metaphora: quia sicut homines corpore ipso aut rorsum progrediuntur, ita et actionibus progredi dicuntur. Contra etiam, sicut cum retro repelluntur, aut retro ruunt: sic et actiones eorum, conatusque, si irriti fiant, retrorsum converti dicuntur. Sic Germani dicunt, dazu fürnemen/oder der ratschlag ist mir zuruck gegangem. Converti alio qui dicuntur homines etiam ad cor, cum saniore corde expendunt quid agant, et non pergunt ruere aut furere sine omni conscientia, sicut vecordes.

CONVIVIUM a Christo proponitur plerunque, ut pictura rei ac status optimi, praesertim vero ingentium beneficiorum, divinaeque gratiae, quam per et propter eum consequimur: sicut contra reatus et carentia gratiae Dei ac contritio, per famen ac suim exprimitur. Sic omnino puto et Esa. 25 in meliorem partem accipi debere: quantumvis multi eum locum de comminatione poenarum intelligant. Certe si diligenter totus ille textus expendatur, summa bona ibi hominibus promitti reperietur.

CONVOCATIO. prosolenni die, qua convocabatur populus ad audiendam concionem et lectionem verbi Dei, Levit. 23, Num. 28. Die primo convocatio sancta, die septimo quoque convocatio sancta, nullum servile opus facietis in eo. Sic et Esaiae 1 dicit Deus, repudians Iudaeorum festa et sacra, calendas et sabbathum: convocare convocationem non possum: subintellige, ferre.

COOPERIRE pedes, pro exonerare aluum, Iud. 3. et alias saepius reperitur. Sic enim honestiore verbo rem vicinam ac sordidam indicant.

COPULARE se alicui: pro, vehementer adiungere. Copulate vos Domino foedere sempiterno, Ier. 50. Et copulati sunt ipsi Baal peor, Psal. 106.

COQUERE, Hoseae 7, quidam exponunt de cogitatione malorum consiliorum. Tota nocte dormit aut iacet coquens illas, scilicet malas machinationes.

COR, vox notissimae significationis, admodum varie in Sacris literis accipitur, plurimusque eius usus est. De eius igitur figuratis acceptionibus et phrasibus agemus. Primum, quia cor in medio hominis aut animalis est, ideo admodum crebro pro medio cuiusvis rei per metaphoram accipitur. ut Cor maris, Psal. 46. No timebimus, etiam si montes praecipitentur in cor maris: sic Tyrus dicitur sita esse in corde maris. Cor terrae, Matt. 12. Filius hominis erit in corde terrae. Cor caeli. Vidisti ignem ardentem usque ad cor caeli, Deut. 4, pro, cuius flamma usque in medium caeli ascendebat. Secundo, Hebraei totum regimen hominis cordi tribuunt, et omnino rationalem animam in corde collocare videntur: certe perinde ac si ea ibi habitaret, cordi omnem vim intelligendi simul et eligendi, volendi et agendi ascribunt: sicut etiam vetustissimi Graeci, praesertim poetae, faciunt. Contra philosophi animam rationalem, et ita etiam omnem vim intelligendi, volendi ac eligendi, in capite aut cerebro collocant, solosque affectus cordi relinquunt. Sin autem velles Sacras literas cum philosophia in hac parte concordare, dicere posses, eas ideo tribuere noticias, intelligentiam et electionem cordi, quod in practicis noticiis et electionibus plurimum dominantur affectus aut motus cordis. agere autem Sacras literas non de speculativis, sed de practicis noticiis, quas Deus vult vel maxime vivas, ardentes ac operosas esse: alio qui eas docere, illas speculativas noticias etiam tantum hypocrisin quandam et labialem cultum aut honorem. Ut vero declararetur haec summa coniunctio affectuum et practicarum noticiarum, adduci posset erudita disputatio Aristotelis Ethic. 6, quod speculativas quidem noticias, ut sunt Mathematicae, non corrumpant affectus aut habitus mali: at practicas, et prudentiam ipsam, totamque cognitionem gubernatricem et consultatricem vitae prorsus evertunt: ut si quis semet prorsus dedat pravis voluptatibus aut cupiditatibus, is mox amittit pia praecepta de moribus: ut, quod propter Deum ac veram pietatem omnes voluptates, opes ac commoda, atque adeo vita ipsa sint negligenda. Ostendit sane quotidiana experientia, lapsibus et pravorum consuetudine mox excuti veras salutaresque noticias primae et secundae tabulae, atque adeo Evangelii ipsius: aut etiamsi utcunque manent, tamen esse ociosas et prorsus emortuas, quas Scriptura mortuam literam et mortuam fidem vocat: quas non aliter saepe hypocritae decantant ex suggestu, aut alioqui in colloquiis, quam psittacus suum χαῖρε . Verum sive haec sit causa, cur Scriptura totum hominis omniumque bonarum et malarum actionum regimen cordi contribuat, sive etiam quod revera ibi rationalis anima potissimum resideat, ut est ista ipsa quaestio de animae sede, et essentia omni humanae industriae ac philosophiae prorsus inexplicabilis: nos nunc omissa ea, ad explicationem vocabuli ipsius revertemur. Tribuit igitur Scriptura totam rationalem potentiam, intellectum, voluntatem, iudicium cogitationem, consultationem, electionem, et conatum, Cordi. Hinc est, quod Deus tantopere ubique flagitat ipsum cor, iubet nos eum diligere, confiteri, celebrare, timere ac amare ex toto corde. Ponitur ergo cor pro anima

-- 101 --

177/178 rationali. Hinc dicit Scriptura: Lacerate corda vestra, non vestimenta vestra, Ioel. 2. Et, Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum procul est a me. Vult enim Deus, sicut recte ille scribit, potissimum pura mente coli, cum et ipse mens sit. Sic dicitur, Corde creditur ad iustitiam, Rom. 10. Hinc etiam dicuntur purificari et mundari corda sanguine et passione Christi: nempe non caruncula illa, sed anima, praesertim rationalis, quae in corde potissimum agit. Cum Scriptura accusat cor hominis, Gen. 6 et 8. Ierem. 17. 31. Ezech. 11. 36, et alibi passim, ipsam profecto animam rationalem ab imagine Dei in satanae imaginem transformatam accusat. Et cum vicissim vel homo orat, vel Deus promittit se cor novum in eo creaturum, pro lapide exciso, ipsam essentialem animae rationalis regenerationem promittit. Sic et Hebr. 13 legitur: Bonum est gratia stabiliri cor, non cibis: id est, ipsam animam aut mentem, quae perinde gratia, ac spiritu Dei stabilitur, sicut corpus cibo exteriore. Deut. 29, et saepe alias, accusat Deus Israelitas, quod non habeant cor intelligens: ut pollicetur in sequenti, sicut et Ierem. 31 promittit se daturum illis cor intelligens, ac quaerens Deum. ubi hanc ipsam essentialem totius rationalis animae regenerationem promittit, et non illius carnalis massae corpoream quandam mutationem. Tertio, cor videtur significare saepe ipsum quasi ingenium, naturam, aut animum hominis, bonum aut malum. ut, cum Deus dicitur ponderare aut examinare corda: id est, tum naturam ingeniumve eius, tum et intimas cogitationes et machinationes. Cor saepe ipsum hominem significare videtur, non tamen sine singulari emphasi: ut cum Dominus prohibet, ne gravemus corda nostra crapula et curis huius vitae, Luc. 21: id est, nos ipsos, dum illis cor nostrum penitus addicimus, involuimus et contaminamus. Cor etiam animam aut vitam vegetativam significare videtur: ut cum hominis cor pane confortari dicitur Gen. 18. Iud. 19 et Psal. 104. Panis confirmat et vinum laetificat cor hominis: id est, ipsum hominem ratione animae aut vitae vegetativae. Sic etiam cum contra dicitur ut cera liquescere, Ps. 22. significat ipsam vim vegetativam contabescere. Cor significat etiam sensum, sententiam aut mentem. ut Actor 4. Credentium erat cor unum: id est, unus sensus ac animus. Sic cor patrum ad filios, et filiorum ad patres convertendum esse per Baptistam, dicitur Malach. 4. et Luc. 1: id est, ad veterem religionem prophetarum, communemque consensum: ita ut Apostoli et alii auditores Christi, prophetarum scripta scrutentur, sequantur, et cum eis consentiant. Sed de verbo Converto supra dixi. 1. Par. 12. Ezech. 11. 2. Par. 30, consensus in talibus locis significatur. Contra, cum repetitur haec vox, et dicitur aliquis aliquid Corde et corde agere, significat vel in summa dubitatione, cum modo hanc, modo illam sententiam magis amplectitur: vel etiam, cum aliam mentem, voluntatem aut sententiam in corde gerit, aliam ore profert aut prae se fert. Animum videtur aliquando significare: sicut Latini dicunt, animum superbum, durum, praefractum, pertinacem. ut, Cor durum male habebit in novissimo. et, Qui amat periculum, peribit in eo: Eccles. 3, Ambulare in, aut post duritiem cordis, Ier. 7. 13. 16. Sic forte illud, Indurari cor Pharaonis: id est, pertinax reddi, in Exodi 11. Et, Gentium cor indurari, ut pugnent contra Israel, Ios. 11. Sic Esai. 46, Audite me duri corde: pro, pertinaci animo. Declinans et rebelle cor, Ier. 5: id est, animus Deo rebellis et adversus. Non raro vota, desideria et cogitationes ipsas videtur declarare: ut, Ubi thesaurus tuus, ibi et cor tuum: id est, affectus et cogitationes tuae. Capere aliquem in corde suo, Ezech. 14, est, deprehendere, ac confutare eius mala studia ac vota. Et Thren. 3. Corda nostra levemus cum manibus puris in caelum: id est, vota ac desideria nostra. Sic et Sursum corda dicitur. Sic in viis cordis ambulare, Eccles. 11: pro, suis cupiditatibus obsequi. Sic David erat vir secundum cor Dei: id est, qualem Deus sibi optabat. Idem valet, secundum cor alicuius aliquid facere. Effundere cor coram Deo: id est, vota, gemitus, ac desideria sua intima, Psal. 62, Thren. 2. Pro intellectu: ut Psal. 95, Errantes corde. Sapiens corde est Deus, Iob 9. Sic saepissime cordis sapientia et intelligentia praedicatur. Sic et Exo. 31 dicitur Deus replevisse quorundam corda sapientia, ad excogitandum omne opus, etc. Sic et in sequentibus capitibus artifices tabernaculi sapientes corde vocantur. Contra etiam, cum allqui dicuntur stulti aut insipientes corde, etiam intelligens pars indicatur. ut, Dixit insipiens in corde suo, non est Deus: pro, sic suo intellectu conclusit. Sic Proverb. 3, in tabulis cordis praecepta sapientiae esse inscribenda praecipitur: pro, in intelctu: tametsi et voluntatem ardentissimosque affectus Scriptura ibi intelligat. 1. Reg. 3 petit Salomon sibi dari Cor audiens, ut recte iudicet populum Dei, et discernat bonum a malo ubi accipio intellectum excellentem. nam Audire, eis etiam intellectionem non raro significat. Sic fidere cordi, Prov. 28. Qui fidit cordi suo, stultus est: id est, intelligentiae aut prudentiae suae: seu, qui est sapiens in oculis suis. ut est Esa. 5. Sic legitur: Stolidi intelligite corde, Prov. 8. Rom. 1. Obtenebratum est insipiens cor eorum: id est, intellectus. In hac significatione dicitur cor excaecatum, aut illuminatum. Item, illuminatos oculos eius Eph. 1. Animum aut voluntatem denotat, ut cum dicitur esse cor integrum aut perfectum: id est syncerum, serium, non sub dolum, malitiosum, hypocriticum, aut simulatum: seu syncero animo aliquid agere aut conari. 1. Par. 12. Corde integro venerunt in Hebron, ut David constituerent regem. 1. Reg. 15. Cor Asa erat perfectum cum Iehova: id est, syncere et ex animo adhaerebat Domino. Sic et cor rectum. Levitae erant recti corde ad sanctificandum se prae sacerdotibus, 2. Par. 20: pro, erant paratiores, alacriores, promptiores. Psal. 78. Cor eorum non fuit rectum cum Deo, nec fideles fuerunt in pacto eius. Sic saepe pii in Psalmis vocantur recti corde. Psal. 7. Qui servat rectos corde. Psal. 11 Sagittant in obscuro rectos corde. Sic Psal. 36 et 94. In hac significatione dicitur etiam Voluntarium ac spontaneum cor. Sic Gen. 20. In integritate cordis hoc feci: id est, simplicitate aut sinceritate, citra omnem dolum malum. Sic et Psal. 101. In sinceritate cordis ambulabo. Velle, seu decretum voluntatis, 1. Sam. 14. 2. Sam. 7. 1. Paral. 17. Quicquid est in corde tuo, vade fac: id est, quicquid in animo habes, aut statuisti. Non de corde meo feci, Num. 16. Propter verbum tuum et secundum cor tuum fecisti, 2. Sam. 7. et 1. Par. 17: id est, pro tuo arbitrio, pro tua voluntate. In eodem sensu dicimur Apponere cor: id est, voluntatem aut animum. Sic apponere cor ad verbum Domini. Exodi 9. Cor tuum appone scientiae Prov. 22: id est, ex animo illi vaca. Sic Psal. 62. Substantia si multiplicabitur, ne apponatis cor. Idem sensus vocis est, cum dicitur alicuius cor ambulare post aliquid. ut Ezech. 33. Cor alicuius ambulavit post avariciam: id est, propositum ac intentio eius votaque directa fuerunt in avariciam. Item, postidola, Ezech. 20. Sic forte accipiendum est illud Deut. 10: Colas Dominum in toto corde tuo, tota anima: id est, tota voluntate. Sic etiam dicitur Dare cor suum ad quaerendum Deum, 2. Par. 11. Eadem phrasis est et Eccles. 7. 8. In eadem significatione accipitur et illa phrasis: Inclinare cor alicuius ad aliquid, aut post aliquid, aut in aliquid. Psal. 119. Inclina cor meum in testimonia tua, et non in avariciam. Sic propheta de corde suo, Ezech. 13: pro, qui suo arbitrio prophetat. Quod cor significet conscientiam, supra in voce Conscientiae dictum est. In qua significatione dicitur aliquem suum Cor percutere, ut Davidem, cum abscidit

-- 102 --

179/180 laciniam vestimenti Saulis, 1. Sam. 24, aut cum numeravit populum, [1.] Sam. 28. Item damnare aliquem cor suum, 1. Iohann. 3. ubi simul monet Apostolus, pluris esse faciendum iudicium Dei, nos per verbum et sacramenta sua absolventis, quam conscientiae accusantis et condemnatis. Cum saepe Deus dicitur Scrutari, probare et explorare, intueri aut cognita habere corda nostra, videtur significare tum ingenium ac naturam nostram, tum et omnia consilia ac cogitationes, vel occultissimas ac intimas, quas ob singularem malitiam et fraudes omnes homines vel maxime celamus, et celatas occultasque esse ex animo cupimus. Scriptura igitur affirmat intimos sinus cordis, consiliorum ac conatuum nostrorum illi apertos ac patentes esse. Caeterum vox haec Cordis etiam in plurali numero admodum crebro ponitur: habetque easdem prorsus significationes, quas in singulari. ut 1. Sam. 7. Praeparate corda vestra Domino. Et 10. Cuius corda tetigerat Dominus. Psal. 4. Quae dicitis in cordibus vestris. Quod porro haec vox saepe cum renibus coniungitur, et Dominus probare dicitur non tantum corda, sed et renes nostros, id postea in voce RENIUM exponemus. Ex hisce porro significationibus admodum variae, et Latinis auribus maxima ex parte ignotae phrases oriuntur, quarum praecipuas ordine percurram. Ponere cor super aliquid, ad aliquid, alicui rei: et vicissim Aliquid ponere super cor: est, alicui rei animum advertere, eam curare, aut intentius cogitare. ut Deut. 32. Ezech. 40. Ponite cor vestrum ad omnia quae dixi, etc. pro, attendite, animadvertite. Sic ponere cor super antemurale, Psal. 48. Super greges Prov. 27. Pone cor tuum ad semitam per quam ambulasti Ier. 31. Annon posuisti cor tuum super servum meum? Iob 1. pro, annon considerasti eum? Sic 2. Sam. 18. Dan. 1. Hag. 1. Aliquando tamen simpliciter dicitur Ponere, subintellecta voce cordis, ut Iud. 19. Iob. 4. Quae locutio in eodem sensu accipitur. 1. Sam. 9. Asinis, quae perierunt, ne apponas cor tuum. 1. Sam. 25. Ne apponat Dominus meus cor super virum impium: pro, ne commoveatur ob impium: pro, ne commoveatur ob iniuriam huius mali hominis, seu non curet eum. Sic et Proverb. 14. Vidi, et reposui cor meum. Priora quae fuerunt annunciate, et ponemus cor nostrum: Esa. 41. Contra, Ponere aliquid super cor, eandem prorsus vim habet. Eccles. 7. Vivens ponet illud super cor suum: id est, expendet. Sic et Esa. 42. 57. Iustus perit, et non est qui ponat super cor: id est, advertat animum, curet. Sic Ierem. 12. 2. Samu. 10. Malach. 2, Nihil posueritis super cor, ut detis gloriam nomini meo. Idem valet etiam phrasis, Non ponere in cor: id est, non animadvertere et expendere. Sic et Ascendere super cor, est, in animum inducere, aut etiam in mentem memoriamve venire. 2. Reg. 12. Ierem. 3. 32. 44. et Ezech. 14. Viri isti fecerunt ascendere idola sua super cor suum: id est, recordati sunt, coeperunt ea denuo venerari. Vicina huic phrasis est, Redire ad cor, et Reducere ad aut super cor, Esaiae 44. Deutero. 30. Thren. 3, et Esaiae 46. ubi dicitur, Reducite praevaricationes ad cor: id est, recordamini et diligenter expendite peccata vestra. Contritum corde aut confractum esse, supra in CONTERO exposui. Festinus corde, Esaiae 35. Tener corde, Deuter. 20 pro timido, pavido, cuius cor facile tristibus obiectis laeditur. Latum cor alias in bonam partem accipitur, pro animoso et prudenti. ut 1. Reg. 4, Deus Salomoni latitudinem cordis donasse dicitur. Et Psal 119 dicit, Deum sibi dilatasse cor. Sic et Prov. 21, reperitur Animi dilatatio. Sic et Paulus 2. Cor. 6 dicit, cor suum dilatatum esse erga Corinthios, cum eos libere, aperte et candide monet, et quasi totum se in eorum sinum effundit. Esaiae 60, Dilatabit se cor tuum: de gaudio ac laeticia accipitur. Contra vero Ps. 101 dicit David, se latum corde non posse perpeti: id est, turgidum, inflatum, magnas spes, dignitates ac opes in animo voluentem supra suam conditionem, et ingentia quaedam sibi tribuentem supra suas dotes. Praeputium cordis valde crebro in Sacris literis reperitur, et significat totum veterem Adamum, seu essentialem corruptionem ac malitiam hominis, qua ita excaecatur anima rationalis, ut nihil rerum aut motuum divinorum percipiat: sicut si cordi ipsi circum posita esset quaepiam membrana, ut nihil sentiret exterius id ferientium, aut ulla ratione urgentium. Impinguari cor, Psalm. 119, significat tum stupiditatem, tum et praefractam pertinaciam. Matth. 13. Incrassatum est cor populi huius. Omnino vicina est haec loquutio praecedenti, de praeputiato corde. nam pinguedo vel exterius contegit cor, ut nihil sentire possit: vel etiam interius ita complet omnes meatus, ut minus expedite suis functionibus defungi, et nervi minus illum quasi spiritualem tactum percipere queant: aut quasi quodam thorace munitum esset contra omnia externa obiecta, praesertim contra verbum Dei, ne ab eo feriri ac permoveri, aut id percipere vel intelligere possit. Simili plane ratione dicitur Cor lapideum, aut Adamantinum. Contra igitur toties inculcatur circumcisio cordis interna, quasi si Deus illam crustam amovendo, sensum verbi sui cordi praebere vellet. Significat autem proprie immutationem, aut regenerationem rationalis animae. Cordis robur, Psalm. 73, pro animositate. Sic etiam dicitur cor leonis. Et contra, cor infirmum, pro afflicto et perterrefacto, Esaiae 1. Sic fieri cor fortium ut mulieris, Ierem. 48. Et ut caera, Psal. 22, pro pavido et imbecillo. Plenum cor, Eccles. 8: pro, toto impetu in aliquid tendens. Sic cor replens aliquem: Esther 7. Ubi est iste quem replevit cor eius, ut faceret sic? id est, quem animavit aut impulit ad tantam rem. Corde et corde aliquid agere, aut etiam duplici corde, 1. Par. 12 significat alias dubitante corde, alias etiam hypocritico ac insincero corde aliquid agere aut moliri. Psalm. 12 Labio blanditiarum in corde et corde loquuntur. Eadem vis phrasis huius est, cum Iacob. 4 dicit, Purificate corda duplices animo: id est, instabili aut insincero animo praediti. Contra autem, Unire cor. Psalm. 86. Uni cor meum Domine, ut timeat nomen tuum: id est, ita confirma ac constabilito, aut ab omni dubitationum vacillatione ac fluctuatione libera, ut te sincere ac uno constantique motu diligat. Sic et Ezech. 11 promittit Deus, se daturum populo suo cor unum. Opponitur haec phrasis praecedenti, Corde et corde, aut duplici corde. Ezechielis 11. Dabo eis cor unum. Videtur non de mutua concordia plurium dici: sed de una certa ac constanti piorum sententia, qua sint Deo suo adhaesuri et servituri, ac ne quaquam duplici corde futuri, vel huc atque illuc vacillaturi aut claudicaturi. Cum corde alicuius esse aliquid, est, eum cogitare, in animo habere, sentire. Ios. 14. 1. Par. 28. Sic et 2 Par. 29 dicitur, Est cum corde meo, percutere foedus cum Domino: id est, cogito, in animo habeo. Sic et in corde alicuius aliquid esse, Deut. 5. 1. Reg. 8. Vade fac quicquid est in corde tuo. 2. Sam. 8. Caeterum Alicuius cor cum altero esse, aut non esse, Iud. 16, significat eum amare, aut non amare. Auferre cor, et Absque corde, Hoseae 7. Iob 12. alias vecordem, id est, stultum: alias prorsus trepidum significat. Dicit enim Iob, quod Deus aufert cor capitum populi. Dissolutum cor, Ios. 2. Sic iuvenis carens corde: pro stulto, vecorde, Proverb. 7. Cor alicuius concidere, 1. Samuel. 17: pro, perterrefieri ob Goliath. Sic et Homerus de timente dicit, quod ei cor in genua deciderit. Sic et Cor alicuius aliquem dereliquit, Ezech. 11. Psalm 40. Debilitari cor, Genes. 45. Desolari cor, Psal. 143: pro, obstupescere. Sic frangere cor populi, Nume. 32. Liquescere cor, Deut. 20. pro, perterrefieri. Perire cor, Iere. 4 Cor circumire, Psalm. 38: est, in varias cogitationes distrahi, aut etiam nimia solicitudine ac metu palpitare et trepidare,

-- 103 --

181/182 veluti si ex uno latere in aliud saltitet: In vel cum corde dicere, est cogitare. Eccles. 2. Impius dicit in corde suo, Oblitus est Deus. Psalm. 10. pro cogitat, certo statuit. Sic et Psalm. 36. item Psalm. 14. Dixit insipiens in corde suo, non est Deus. Sic et loqui cum corde, Ecclesiast. 1. et In corde, Psalm. 4. Cor sum nutrire, pro indulgere, Iacobi 5. Enutrivistis corda vestra, ut in die mactationis: id est, indulsistis cupiditatibus cordis vestri, laute victitando, voluptatibus vacando, et alia omnia pro libitu agendo. Cor suum alicui rei dare: pro, illi sese totum dedere, vacare. 2. Par. 11. Dare cor suum ad quaerendum Iehova, Ezech. 28. Dedisti cor tuum tanquam cor Dei. Significat superbire ultra modum, seque Deo aequare. Cor aliquem extollit ad aliquid: pro, incitat. Exod. 35. 36. Sic et elevare, 2. Par. 25. Sic et 2. Par. 17, Elevatum est cor eius in viis Iehovae: id est, hoc summo studio, diligentia ac magno zelo egit, ut Deo obediret, et veram religionem repurgaret. Aliquando significat etiam inflare. ut, Percussisti, Edom, propterea sublevavit te cor tuum. Vicinum ei est, quod supra ex Esther dixi: Cor implere aliquem, 2 Regum. 14. Furari cor alicuius, significat alias celare aliquem aliquid. ut Genes. 31 dicitur Iacob furatus cor Laban: id est (sicut textus semet exponit) suum consilium conatumque eum celavit. Alias significat artificio se aut etiam malitiose sibi conciliare animos hominum. Sic Absolon. 2. Sam. 15 dicitur furatus cor Israelitarum, quos praehensando, et patrem calumniando sibi conciliabat Homerus quoque hac phrasi in hac significatione Iliad. 1. utitur. Invenire cor suum, ut oret, aut aliquid agat, 2. Sam. 7. subintelligitur, paratum, promptum. Lavare cor a malitia Ier. 4: pro, removere pravas cogitationes ac consilia de corde inquit enim propheta: Lava a malitia cor tuum, ut salva sis. Usquequo morari sines in medio tui cogitationes iniquitatis? Alioqui in novo Testamento, mundari et purificari corda, significat tum remissionem peccatorum, tum et renovationem, quae fit per Spiritum sanctum, excidentem cor lapideum, et dantem novum. Loqui ad cor, vel super cor alicuius, est ei grata dicere, eiusque animum blando sermone delinire. Gen. 34. 50. Ruth. 2. 2. Sam. 9 Hos. 2. Sic et Esai. 40. Loquimini ad cor Ierusalem. Interior cordis homo, 1. Pet. 3. Quarum ornatus sit interior cordis homo. praecipit Petrus ut honestae matronae interius animam virtutibus, non exterius corpus vestib, exornare studeant. Possidere cor, Prover. 19. Possidens cor diligit animas suas: id est, cohibens impetus aut affectus cordis. videtur hic cor ipsam affectuum potentiam denotare. Retrorsum verti cor, Psal. 44. pro, recedere a bono instituto aut vocatione. Cogitationes ascendere in cor, supra in vocabulo Cogitationis expositum est. Scriptura passim, praesertim in novo Testamento, dicit de purificatione cordis. Et Christus dicit, Beatos esse mundos corde, quia ipsi sint Deum visuri. Est vero triplex mundicies cordis. Prima quidem, et praecipua, cum per remissionem peccatorum liberantur aut lavantur corda ac conscientiae nostrae ab omni culpa praeteritorum peccatorum. Sic Act. 15 dicuntur fide corda nostra purificari. Secunda, cum etiam renovantur ac mundantur corda nostra abscisso praeputio aut mortificato vetere Adamo, elutisque pravis opinionibus, cogitationibus et cupiditatibus. Sic David petivit in se cor mundum creari, Psal. 51. Tertia denique est mundicies cordis cum omni studio novam obedientiam praestantes, ab omnibus malis consiliis ac conatib. abstinemus, nosque summo conatu repurgamus. Ex corde, aut etiam toto corde aliquid facere: pro, ex animo, seu promptissimo animo, essentiente etiam ipso corde, ac eius omnibus affectib. et motibus, ut mox plenius dicam. Cor carneum, Ezech. 11. 36. et Ierem 31, ponitur pro docili, sequaci, ad bonum flexibili, et Deum timente: sicut caro molle quid est, et quod facile penetrari queat. Opponitur autem cordi lapideo ac indurato, quod nullis mandatis ac minis Dei movetur aut terretur: sicut lapis non facile penetratur ulla plaga. Zacharias etiam de adamantino corde loquitur. Cor novum accipitur itidem in meliorem partem, et significat cor Deum timens eiquo obsecundans: quod ad discrimen veteris ac nobiscum nati, impii et inobedientis dicitur: quia hoc noviter nobis singulari Dei misericordia est donatum. Cor esse in ore, stulticiam indicat: et contra, Os in corde, sapientiam. Ecclesiastici vigesimoprimo: Quia stulti blaterant quicquid eis in buccam venit, tanquam si ibi cogitarent: aut quia etiam quicquid in corde habent, id mox effutiunt, nihil prorsus celantes, perinde ac si eis cor non procul in medio pectoris, et tot latebrarum aut sinuum inclusum esset, sed in ipso ore ac dentibus promptum. Contra sapientes nihil temere loquuntur, sed tantum probe cogitatum ac meditatum, perinde ac si eis os quasi in ipso corde procul remotum esset. Celant quoque iidem quae celanda sunt, perinde ac si illorum os non ita in promptu ac propatulo esset, sed in mediis sinibus pectoris reclusum et abditum. Corde compungi, Act. 2. Et, Spiritus compunctionis, Esaiae 6. et Rom. 11. Sed Act. 2. Corde compuncti sunt, in bonam partem accipitur: pro, poenitentiam egerunt. Sumitur autem phrasis ex illis acerbis conscientiae morsibus, quibus in vera peccati agnitione correi peccatoris sauciatur. Vide supra in voce Compunctionis et Compungere. Christus dicit, bonum ex bono thesauro cordis bona depromere, et malum mala: ubi per thesaurum proculdubio vocat ipsam rationalem animam, quae vel est regenerata, vel non regenerata, vel domicilium Spiritus sancti, vel satanae, quaeque est receptaculum tum bonorum tum malorum habituum, vitiorum ac virtutum: ac denique officina, vel potius mater bonarum et malarum cogitationum ac consiliorum. Totum cor alias significat summam quandam perfectionem: ut cum iubemur diligere Deum ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus: ubi plena, perpetua, ac perfectissima dilectio flagitatur, quae homini etiam renato est impossibilis. Alias tantum serium ac sincerum studium denotat. ut cum Actor. 8. dicit Philippus ad Eunuchum, Licet baptizari si ex toto corde credis: id est, serio, et non hypocritice. Cor perversum, est contrarium recto, simplici ac sincero: nempe quod nec Deum vere timet ac colit, nec erga proximum sincere ac bona fide, seu ut bonum virum decet, agit. Psalm 101 Cor perversum discedat a me, malitiosum non agnoscam. Benedicere sibi in corde, est blandiri sibi, ac adulari, sua prava consilia probare, ac bonos eventus sibi polliceri. Deut. 29. Si itaque, cum aliquis audierit verba maledictionis huius, ut benedicat sibi in corde suo benedicendo: id est, promittat sibi res secundas, et impunitatem contra hasce meas minas ac poenas.

CORNU, notae significationis vox est: sedque a cornua sunt praecipuus et ornatus, et robur aut arma quadrupedum: inde fit, ut per metaphoram varie vox haec in Sacris literis accipiatur. de qua varietate sua serie dicam. Primo, significat potentiam ac robur, ut Ier. 48 Cornu Moab confringetur, et brachium eius conteretur. ubi idem illae duae diversae metaphorae significant, quod sicut vis ac potentia brutorum est in cornibus, ita hominum in brachiis. Illa porro vocabula ab uno animali aut homine, ad totum regnum traducuntur, quasi et illud habeat sua brachia et cornua. Secundo, aliquando dignitatem, aut etiam ornatum significat: quia (ut dixi) cornua sunt etiam ornamenta animalium. Sic Iob ait cap. 16, se suum cornu in pulverem abiecisse. Tertio, significat etiam non raro ipsamet regna. Sic Dan. 7. de quatuor, et postea de decem cornibus disserit: intelligens per ea, mundi regna, praesertim quatuor Monarchias. ubi per cornu parvum

-- 104 --

183/184 in quarta bestia, putant significari Antichristum ipsum. Eadem ratione et Apoc 5, cornu regnum significat. Nec opinor aliter accipiendum esse illud Psalm. 149. Et exultavit cornu populi sui. id est regnum, aut etiam potentia populi sui. Quarto, Cornu salutis, significat potentiam salutarem. ut 2. Sam. 22. Et Psal. 18 vocat Psaltes Deum suum protectorem, cornu salutis: id est, salvatorem, potentiam, aut defensorem suum, praestantem sibi ex omnibus difficultatibus ac periculis salutem. Sic et Zach in suo Benedictus, celebrat Deum, quod excitaverit cornu salutis in domo David pueri aut servi sui: intelligens potentiam salutarem, ipsum nempe Meschiam salvatorem, qui veros hostes Israelis, peccatum, mortem ac satanam vicit ac perdidit. Quinto, Cornu ponitur etiam pro praecipua parte, ac veluti flore alicuius rei. Sic significat etiam locum aut solum fertilissimum et praestantissimum. In qua significatione. Esa. 5 dicit. Vinea est facta dilecto meo in cornu filio olei: ubi idem est cornu, quod filius olei: hoc est, locus uberrimus et pinguissimus. Alii putant exprimi per cornu locum sublimem: ut sunt colles aprici, vinetis longe aptissimi. Vicinum quid sonant proverbia Graeca et Latina κόρας ἀμαλθείας , Copiae cornu: sed illa ex fabulis ducta sunt. Sexto Moyses in Exodo dicitur Cornizasse, aut splendorem quendam ex facie eius fulsisse. Dubium autem est, qua ratione ipsi id verbum sit attributum: num ratione splendoris, qui innatus cornu boum attenuato aut levigato inesse videtur: quod sic et Mosis facies in se quid lucidum ac fulgens, ex Dei familiaritate colloquioque sibi attraxerat: aut ideo, quod perinde illa flammula in pyramidem elevabatur ac desinebat, sicut cornua: aut denique ideo, quia sic splendor in omnes partes se effuderit, ac diradiaverit, ut imitaretur brutorum capita, quae in plures partes sua cornua effundunt. Assumere et acquirere cornua, est comparare potentiam, decus et opes Amos 6. Annon fortitudine nostra assumpsimus nobis cornua? id est, nostra militari virtute, et omni alia industria crevimus, opesque ac vires ampliores consecuti sumus. Latinis assumere cornua significat superbire, insolescere: ut de ebrietate scribit Satyricus:
Tunc sumit cornua pauper. Exaltare cornua, alias est suas vires et opes nimium iactare, aut etiam insolescere. ut Psalm. 75. Dixi impiis, Ne exaltetis cornu, ne exaltetis in excelsum cornu vestrum, neque loquamini collo pingui: pro, ne iactetis nimium vires vestras contra Deum. Alias eadem phrasis significat simpliciter crescere potentiam. Psalm. 89. In voluntate tua exaltentur cornua nostra. Et, In nomine meo exaltabitur cornu eius. Sic Psal. 75. Cornua peccatorum confringam, et exaltabuntur cornua iustorum. Item Psal. 112. Cornua iustorum exaltabuntur in gloria: id est, potentia ac opes eorum gloriose crescent. Vicinum huic est, Exaltabit caput. Aliquando etiam similitudo unicornis additur: Psalm. 92. Exaltabis sicut unicornis cornu meum. Efferre cornu, similiter augmentum potentiae indicat. Psalm. 148. Extulit cornu populo suo: id est, vires, robur, virtutem. quasi dicat, Restituet pristinas vires ac dignitates populo suo. Germinare cornua: pro, oriri et crescere potentiam. Ezech. 29. In die illa germinare faciam cornu domus Israel. pro, restituam pristinam potentiam, florem ac vigorem: aut simpliciter, erigam florentissimum regnum Meschiae in Israele. Ventilare aut agitare cornibus (aliqui potius cornu petere vertunt) significat potenter vincere, et proculcare hostes. Hanc metaphoram visibili similitudine expressit pseudopropheta Zedechias, qui fabrefactis sibi in capite ferreis cornibus, et agitato capite dicebat ad Achabum: Sic cornibus petes autuenti labis Syros. 1. Reg. 22. Sic Psalm. 44. In te inimicos nostros cornu petemus, aut ventilabimus. Et Deut. 33. Cornua unicornis cornua eius: ipsis populos petet, aut ventilabit simul. Ferrea cornua: pro, robusta et praevalida potentia, Mich. 4. Cornu tuum ponam ferreum, et ungulas tuas aereas, comminuesque populos multos: id est, dabo tibi victricem et plane invictam potentiam. Exaudire a cornibus unicornium, Psal. 22: pro, exaudiendo liberare. Unicornis cornu celebratur hic, tanquam prae omnibus aliis animalibus longe validissimum. Significat igitur per metaphoram, summum et invictum robur. Confringere cornua alicuius, est omnipotentia ac gloria spoliare eum. Psalm. 75. Cornua peccatoris confringam. Thren. 2. Confregit in ira furoris sui omne cornu Israel: id est, omnem potentiam, robur, decus, etc. Sublimare cornu. 1. Sam. 2. Sublimabit cornu Christi sui: id est, augebit et glorificabit magnifice potentiam eius. Cornua in quatuor angulis altaris praecipit fieri Deus Ex. 27. quorum qualis forma fuerit, ibi cognoscere licet. Supplices ad altare confugientes, apprehenderunt cornua altaris: 1. Reg, 2. In corneis vasis habebant prophetae oleum quo inungebantur reges. 1. Sam. 16 Hinc aliqui putant venire, quod cornu regnum ac potentiam significet. Verum prior ratio est verior: sic enim et ab ungulis ac dentibus brutorum locutiones sumi in sacris solent.

CORAM praepositio easdem plane significationes habet, quas et In conspectu, de quo supra dixi. Nam etiam easdem praepositiones Hebraeae לפני lipfene, in conspectu, et נגד neged coram, modo ante, modo in conspectu vertunt. Paucis igitur tantum quaedam repetam. Primum igitur usitatissimum est, ut significet in potestate alicuius aliquid esse, seu eius arbitrio expositum. Gen. 13. Annon est omnis terra in conspectu tuo? Sic Gen. 20. 34. 47. Deut. 1. Sic Gen. 24. En Rebecca coram te est, accipe eam. Sic et Dare coram aliquo. Deuteron. 2. Coepi dare coram te regem Sihon: pro, in potestatem tuam. Tradet inimicum coram vobis pro in vestram potestatem, Deut. 7. Vicinum huic est, quod aliquando significat aliquid alicui esse propositum, aut aliquem velle aliquid suscipere, moliri et conari ut Pharao inquit ad Israelitas Exod. 10. Videte quod malum coram vobis: id est, aliquod malum consilium aut opus meditamini. Germani habent similem prorsus phrasin, Etwas vor haben, aliquid prae se habere. Secundo, Coram aliquo stare, significat saepissime ei ministrare aut servire: quia semper magnatibus adstant aliqui ministri, quos ad peragenda aliqua opera subinde, quo opus est, ablegant. Vicinum igitur pro vicino per metalepsin accipitur, nempe stare pro servire. Sic dicitur David stetisse coram Saule, 1. Sam. 16, et 19. Sic Samuel dicitur stetisse coram Domino, et coram Heli, 1. Sam. 12. Sic intelligunt aliqui illud Genes. 2, Faciamus ei adiutorium, quod sit coram eo: id est, quod ei subserviat. Videtur etiam quasi collationem quandam significare, ut si diceretur sociam. Tametsi Paulus eo exponit, quod dicit mulierem esse factam propter virum. Aliquando contra significat etiam resistere: Esth. 9. Psal 21 quod supra in Conspectu monui. Tertio, Coram Iehova esse, conspici, venire aut apparere, crebro significat coram tabernaculo et arca esse aut comparere: quia ibi Deus habitare dicebatur, ut et suprâ monui in Conspectu. Non conspicientur coram me vacui, Exod. 23. 34. Quarto, significat timere, observare, aut se qui aliquid. Sic David dicit Psalm 18, Omnia iudicia eius coram me. Et, Statuta eius non submovi a me, et fui perfectus cum eo. Sic et Deus, aut eius timor dicitur coram piis aut impiis, aut coram oculis eorum esse, aut non esse. Psalm. 16. Pono Deum coram me semper. Sic Psalm. 54 119. Sic et Germanica phrasis Gott fur augen haben. Quinto, Coram Deo aliquid esse aut fieri, aliquando quasi iurantis, et conspectum Dei testantis est. 2. Sam. 3, Innocens ego coram

-- 105 --

185/186 Iehova: id est, teste Deo. Aliquando iudicium, voluntatem ac approbationem Dei indicat. Sic Enoch et Abraham coram Deo ambulasse dicuntur: id est, secundum eius voluntatem et approbationem. Sic Bonus coram Deo: pro, coram iudicio Dei. Ecclesiast. 1. Peccatori dat occupationem, ut congreget et coacervet, ut det bono coram Deo: id est, cui Deus vult. Sic 2. Sam. 22. Psalm. 18. Reddidit mihi secundum puritatem manuum mearum coram oculis suis. Ierem. 17. Quod exivit de labiis meis, coram te fuit: pro, mea vota ac petitiones tibi nota probataeque sunt. Coram Deo aliquem firmari, Psal. 102: et Ierem. 30, aliqui intelligunt a Deo firmari: melius tamen, in eius noticia ac vera pietate confirmari. Sic et coram Deo habitare, Psal. 31. Statuisti me coram te semper. Psalm. 41. Sexto, Coram, saepe adversationem quandam et hostilitatem indicat. ut, Habere deos alios coram Domino: id est, in offensionem et contumeliam Domini. Sic Moses prohibet Deut. 21, ne detur primogenitura filio dilectae in conspectu exosae: id est, in damnum eius. Sic David queritur Psal. 51. Semper peccatum suum esse coram se: id est, contra se quasi hostiliter pugnare. Et addit ibidem, se malum coram Deo, id est, contra ipsum Deum fecisse, cuius nomen propter ipsum inter gentes male audierit. Sic idem queritur, dolorem suum esse coram se semper: Psal. 34. Et ignominiam suam esse cora se omni die, Psal. 44. id est, quasi excarnificare se. 1. Sam. 20. Quod est peccatum meum coram patre tuo? pro, contra eum. Sic et illud Iohan. 10. Quotquot venerunt ante me, recte Contra exponi potest. De quo dicto vide in verbo Venio. Septimo, Caedicoram aliquo: pro, ab aliquo. Deuter. 28. Dabit te Iehova caesum cora inimicis tuis: pro, ab inimicis tuis. Populus Israel caesus est coram servis David. 2. Sam. 18. Sic et 1. Regum 8. Percussus est Israel coram Philistim. 1. Sam. 4. Dare coram aliquo aliquid, est etiam ei proponere. Legem ego do coram vobis hodie, Deut. 4. Benedictio et maledictio, quam dedi coram te: id est, proposui tibi. Sic Exodi 21: Haec sunt iudicia mea, quae dabis coram eis. Ne ponas ancillam tuam coram filia impia: pro, ne conferas me cum impia, aut habeas pro impia: 1. Sam. 1. Quievit regnum coram eo: 2. Par. 14. id est, tranquillum fuit, bona pace fruitum est. De coram alicuius plaga stare, Psal. 38: pro, subduci a plaga alicuius. Rectum esse aliquid coram aliquo: id est, eius iudicio. Proverb. 14. Sic etiam in oculis alicuius saepissime dicitur. Gen. 6. Coram me venit finis universae carnis: pro, ego decrevi, statui. Venire precationem coram Deo: pro, exaudiri, Psal. 119. Hic sensus saepius exprimitur pro In conspectu, ut supra monui. Voculae aut phrases istae, Ante, Coram, In conspectu, In oculis, admodum crebro concurrunt significationibus.

CORONA, ornamenti gratia capiti in omnibus gentibus imponitur, alibi quidem tantum solis regibus, alibi etiam sponsis, alibi denique omnibus virginibus, omnique virili aetati. Hinc igitur fit, ut corona et coronare primum significet ornare. Proverb. 4. Sapientia dabit capiti tuo augmentum gratiae, corona decoris tradet tibi. Sic mulier industria dicitur esse corona viri, et filii ac nepotes corona senum esse dicuntur, Proverb. 17. Sic Ier. 13. legimus, Descendet de capitibus corona gloriae vestrae. Gloria et honore coronasti eum, Psalmo 8: id est, ornasti. In hoc sensu Paulus Philip. 4 dicit, Gaudium et corona mea: de piis auditoribus, qui et ornabant et exhilarabant suum praeceptorem. Secundo, coronare aliquando pro tueri accipitur. ut Psalm. 5. Ut scuto bona voluntate coronabis eum: pro, ornabis. Tertio, aliquando significat cumulare, et undique replere: quia corona est quiddam undique absolutum. Sic dicitur Deus coronare annum bonis, Psal. 65. Forte et inde est illa locutio, quod sicut annus est quiddam rotundum, ac in semet rediens, ut olim Aegyptii in suis Hieroglyphicis aut sacris scriptionibus, annum per serpentem caudam suam mordentem depinxerunt: et sicut agricolis annuus labor in orbem redit: ita etiam Deus hunc circulum suis bonis ac donis undique, quasi flosculis quibusdam circuncingit et circumvestit, sicut corona undique convestitur floribus. Sic Psal. 103. Qui coronat te misericordia et miserationibus: pro, beneficiis cumulat. Contra, etiam coronare tribulatione, Isaiae 22. Corona etiam regnum ac potentiam per metonymiam notat. ut Esaiae 28. Vae coronae superbiae: pro, regno superbo. Sic Psalm. 21. Imposuisti coronam auream capiti eius: id est, regnum eius stabilivisti. Sic Ezech. 21. Tollam cidarim et coronam. Quinto, Quia victores in certaminibus, aut qui etiam in bello sese praeclare gesserant, coronabantur: factum est, ut per catachresin corona pro omni praemio in Sacris literis ponatur. 1. Corinth. 9. 2. Tim. 2. 4. Iacobi 1. Apoc. 2. Propter me, vel in me coronabuni se iusti, cum retribueris mihi: alii de gaudio piorum, laetantium de alicuius liberatione, intelligunt Rectius tamen interpretaberis, Quasi circulo aut corona cingent me, audituri tua ingentia beneficia, et miraculosam liberationem. Nam praecedit, Educ de carcere animam meam, ut confitear nomini tuo, me coronabunt: id est, circumsistent audituri eam confessionem, aut celebrationem nominis tui. Coronati tui sicut locustae, Nahum 3, principes significare videtur. Corona unctionis olei, Levit. 21 significat inaugurationem pontificis.

CORPUS, primum significat istam crassiorem, magisve conspicuam hominis partem: aliquando etiam vitam istam vegetativam, ut Esa. 50. Corpus meum dedi percutientibus. Matth. 10. Nolite timere eos qui occidunt corpus. Sic corpus Domini recondi in sepulchro, aut non inveniri ibi. Sic Paulus dicit, scortationem esse peccatum in proprium corpus. Nam cum omnis coitus, quantumvis moderatus, valde laedat hominem: tum praesertim illae furiosae libidines, quae sine modo ac fine cum petulantissimis scortis patrantur, plane frangunt valetudinem. Etsi vero etiam ebrietas et ira laedunt valetudinem, tamen multo magis scortatio, ut non immerito hoc quasi proprium malum huic peccato attribuatur, quod laedat proprium corpus, aut sit in proprium corpus. Sic Psalm. 40, et Hebr. 10 legitur, Sacrificium et holocaustum noluisti, corpus autem aptasti mihi: pro, fecisti me incarnari: aliqui intelligunt de veritate pietatis, sicut infra Septima significatione. Secundo, significat metaphorice coetum, praesertim Ecclesiam. 1. Cor. 10. Multi unum corpus lumus, Omnes in unum corpus sumus baptizati. Aliqui putant in hac significatione dici scortationem contra proprium corpus, quod nos ex membris Christi scortorum membra faciat, atque ita prorsus extreme nostra corpora deformet. Eadem ferme significatione scortator dicitur. cum scorto unum corpus fieri. Tertio, significat totum hominem: ut Iacobus cap. 3 dicit quod lingua maculet totum corpus. Aliqui intelligunt totam vitam, omnesque actiones. Aliqui etiam de metaphorico corpore totius coetus, quod unus calumniator deformet totam Ecclesiam Dei. Sed prima significatio videtur caeteris aptior. Sic Paulus 1. Cor. 6, corpora nostra, id est, totum hominem dicit esse membra Christi. Quarto, Paulus 1. Cor. 15, duplicis corporis mentionem facit, animalis et spiritualis. Animale vocat hoc naturale, Physicis motibus ac peccato etiam ipsi obnoxium. Spirituale vero, illud purificatum et glorificatum, liberum ab omni peccato, ac etiam Physicis illis motibus, morborum, esuriei, somni, defatigationis, et similium: ut ipsemet ibi sese abunde declarat. Quinto, Christus de lucerna aut oculo corporis agens Matth. 6 et Luc. 11, videtur voce

-- 106 --

187/188 corporis non tantum totum hominem, sed etiam totam conversationem eius, praesertim quod ad religionem attinet, significare. Est enim quaedam similitudo, quod sicut externo huic corpori, in rebus et actionibus externis praelucet oculus, ut commode ac in offense moveatur ac peragat omnia: ita et internus oculus, nempe fides cordis et agnitio Dei, praeluceat homini in spiritualibus actionibus et motibus. Sexto, Corporaliter, σωματικῶς , Coloss. 2 significat idem quod personaliter. nam σώματα corpora Graecis usitate personam significant: corporaliter igitur divinitas in homine Christo habitare dicitur, quia duae diversae naturae divinitas et humanitas, in Christo unam constituunt personam. Forte etiam allusio est aliqua ad regum residentiam, qui alibi per suos ministros sunt aut agunt aliquid: alibi vero corporaliter aut personaliter resident. Sic non habitat divinitas in sanctis angeli aut piis, sed tantum ut in templo ac domo sua. Septimo, Corpus opponitur umbrae. inde fit, ut sicut caeremoniae erant tantum umbrae, aut etiam picturae, vel typi quidam rerum divinarum: ita contra dicitur Christus Col. 2, esse ipsum corpus verae pietatis, id est, ipsa res et genuina essentia, aut etiam causa ac fundadamentum totius pietatis, inquit enim: Ne quis vos iudicet in potu aut cibo, aut in parte diei festi, aut novilunii, aut sabbatorum, quae sunt umbra rerum futurarum, corpus autem Christi. Octavo, Corpus peccati, et corpus mortis, Roman. 6 et 7, significat hoc corpus, atque adeo totum hominem, quatenus renatus non est. quem ideo dicit esse corpus peccati, quia peccato est obnoxium, et morti aeternae aut spirituali, quodque subinde a satana et innata malitia captivetur, et in peccata actualia praecipitetur. Nec sine causa dicitur ibi a Paulo de corpore mortis huius: id est, huius ipsius ineffabilis calamitatis, seu innatae corruptionis, de qua in hoc capite egi: sicut et Lutherus annotat. Solent enim Hebraei quasuis maiores calamitates, Mortes vocare. Corpus aliquando pro solo cadavere ponitur. Lucae 7. Ubi est corpus, ibi congregantur aquilae. Corpus aliquando veterem corruptumque hominem notat, sicut Spiritus novum. Rom. 8. Corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem vita est propter iustitiam: id est, novus homo iustificatione vivificatur. Cum corpore ingredi et egredi. Exodi 21. Si cum corpore suo egressus fuerit, cum corpore suo exibit. pro, si solus fuerit sine uxore ac liberis, cum factus est servus, solus etiam exibit. Locus est perspicuus. Proiicere aut ponere post corpus Deum, aut legem eius, est negligere, contemnere, oblivisci. 1. Reg. 14. Nehem. 9. Ezech 23. Aliqui vertunt, post tergum.

CORRECTIO, est vitae ac morum in melius mutatio, aut castigatio. Dicit igitur Paulus 2. Tim. 3. Scripturam esse utilem ad doctrinam, redargutionem, correctionem et eruditionem. Correctio igitur significat, tum singulorum vitae correctionem, tum etiam totius Ecclesiae reformationem.

CORROBORARE, est aliquem robustiorem efficere, sive id fiat in corpore, sive in animo, sive etiam in externis rebus aut praesidiis. Psal. 89 et Ierem. 1. Act. 1. Virtute indui ex alto. Nec tantum Deus corroborare dicitur, sed et homines. ut Deut. 1. Exhortare et corrobora Iosuam: ipse enim terram dividet Israeli. id est, confirma eum verbo ac promissionibus Dei. Corroborari aliquem, aut cor eius, saepe significat bono, forti, ac infracto esse animo, et praesertim fide firma in Deum munito ac constabilito. Sic dicitur Psal. 27. Expecta Dominum, et corroborate. Dicitur igitur is semet corroborare, qui timore Dei, amore honesti, et odio turpitudinis, excussa mollitie, robustiorem quendam animum concipit, aut animum obfirmat, Deumque insuper pro tali confirmatione implorat. Sic dicitur aliquis semet corroborare ad aliquid: ut filii Israel ad ascendendum in terram promisionis Num. 14. Et contra aliquem: 2. Par. 13. Corroboraverunt se Israelitae contra Roboam. Vide etiam infra in verbo Roboro.

CORRUMPERE, notae significationis verbum est, in Hebraeo שחת schachat, alii vertunt perdere. Dicetur aliquid de hisce Hebraismis in verbo Perdo. Corrumpo igitur plerunque significat summam corporeae alicuius rei corruptionem: ut Psalm. 16. et Actor. 2. de corporis corruptione in sepulchro accipitur. Sic 1. Petri 1, aurum et argentum dicuntur corruptibilia. Et, Homo corruptibilis, Roman. 1. Et corona corruptibilis, 1. Corinth. 9. Sic 1. Corinth. 15. Corpus seminatur in corruptione. Et, Corruptibile non haereditabit incorruptionem. Sed per metaphoram etiam mens corrumpi dicitur, ut 2. Cor. 11. Et 1. Timoth. 6. Homines mente corrupti. Dicuntur et mores corrumpi per concupiscentias deceptionis, Ephes. 4. Legitur et via hominum ac Dei corrumpi, ut Gen. 6. Omnis caro corruperat viam suam: pro, extreme degeneraverat in pessimum statum, ac flagitia foedissima. Soph. 3, leguntur Iudaei mane surrexisse, et corrupisse omnia opera sua.

CORRUPTIO, saepe simpliciter peccatum, iniustitiam, aut malum culpae significat. ut Iob 33. Ista facit Deus, ut avertat animam hominum a corruptione, et illustretur luce viventium. Sic 2. Petr. 2. Servi corruptionis. Et, In captivitatem corruptionis. Et in praecedenti Capite, Qui fugerant corruptionem concupiscentiae. Saepe etiam quamvis calamitatem aut malum poenae denotat. Galat. 6. Qui seminat in carnem suam, ex carne metet corruptionem: id est, peccando consequetur meritas poenas. Cum vero Rom. 8 scribitur, quod Deus liberabit creaturam a corruptione, vicinum quid poenis significat: nempe illam tristem servitutem, qua ob lapsum possessoris primi hominis, abusui pessimorum hominum subiecta esse dicitur. Verbum Corrumpere, et participium Corrumpens, aut nomen Corruptor, saepe simpliciter, sine omni transitione, in neutra significatione sacrae literae ponunt, quod homines corrumpant aut sint corruptores: sed multi subintelligunt viam suam, aut Dei. Corruptio etiam sepulchrum non raro significat, et porro per metaphoram infernum, quod in sepulchro quidem corpora hominum computrescant, in inferno vero etiam animae ipsae aeterno exitio intereant.

CRAS, adverbium temporis, praeter propriam ac notam significationem, omne sequens tempus significare solet: sicut Hodie praesens, et Heri ac Nudius tertius proxime praeteritum. Exempla sunt passim obvia. Cras respondebit mihi iustitia mea, Genes. 30. Cum interrogaverit te filius tuus cras, Deut. 6. Aliquando etiam tantum vicinum, aut iamiam imminens tempus denotat, perinde ac cito. ut Esa. 22. et 1. Cor. 15. Edamus et bibamus, cras enim moriemur: id est, citissime, ut quidem nos prophetae stulte territant. Iosuae 22. Cras dicent filii vestri filiis nostris: pro, paulo post. Sic, Nolite esse soliciti de crastino: id est, de mox sequente ac imminente tempore, Matthaei 6. Dicetur de hac vocula etiam in Hodie.

CREO, verbum plerumque ac maxime proprie significat aliquid divina potentia ex nihilo fieri: sicut caelum ac terra, aliaeque creaturae a Deo immensa potentia ac sapientia ( Gen. 1. ) creatae esse dicuntur. Aliquando vicina quadam significatione et leni catachresi, de novo quopiam ac inaudito miraculo accipi solet: ut Num. 16. 18 dicit Moyses, quod creationem creabit Dominus, et novo ac prius inaudito exemplo perdet Chore, Datan et Abiron, quos terra devoravit, quod inauditum fuerat priorib. seculis. Denique etiam piorum renovatio ac conversio dicitur Creatio, eo quod nova ac minime physica naturalive ratione ex pessimis satanae filiis et ministris ac mancipiis,

-- 107 --

189/190 filii Dei fiunt: idque quasi prorsus ex nihilo, certe non ex carne ac sanguine, nec ex voluntate viri, sed ex ipsomet Deo. Iohan. 1. Psalm. 102. Populus qui creabitur, laudabit te. Sic Psalm. 51, petit in conversis creari cor novum. Et Paulus etiam valde significanti verbo condendi, quod saepe verbo creationis aequivalet, novam istam hominis pii formationem indicat. ut, Conditus secundum imaginem. Et, Conditi ad bona opera. Et inde vox κτίσις crebro Creatura vertitur. Sic verbum Creandi etiam Esaiae 65, et Ezech 28, de nova piorum formatione accipitur.

CREATURAE, omnia ea quae a Deo conduntur, vocari solent. Nam etsi nunc communi modo, omnia ex aliquo, et ex nihilo nihil fiat, ut physici loquuntur: tamen initio omnia ex nihilo sunt facta. Unde quotidie species et alia propagantur: quare ratione primae creationis, omnia adhuc creari, et creaturae Dei dicuntur. Significat igitur vox Creaturae, omnia corporalia et spiritualia, rationalia, bruta, et etiam anima carentia, aut prorsus mortua. Sed peculiari quodam usu, aut etiam abusu, creatura significat ipsum hominem ut Marci ultimo, Praedicate Evangelium omni creaturae: id est, omnibus hominibus posito forte nomine generis pro specie, sicut et vox Mortalis hominem tantum aliquando declarat. Sic aliqui dictum Rom. 8, quod creatura est corruptioni subiecta, restringere volunt ad solum hominem: verum ibi Paulus clare de tota rerum natura agit. Aliquando politice vox haec accipitur. 1 Petr. 2. Subiecti estote omni humanae creaturae: potest intelligi de omnibus hominibus, unicuique suo loco, modo ac ratione. Sed alii creaturam ibi intelligunt de ordinatione, sicut et Latini dicunt creari consules, rectores, iudices, pontifices, doctores, et alios magistratus, tum in politia, tum in Ecclesia ac schola. Vocantur autem humana creatura, quodetsi omnis talis ordinatio aut magistratus a Deo sit: tamen per homines ordinatur, aut creatur. Nova creatura saepe in novo Testamento de regeneratis aut renovatis accipitur, seu de novo homine iam in conversis ad imaginem Dei condito.

CREDO verbum exponetur in voce FIDEI: tametsi dictum de eo satis sit in libello de Voce et re fidei. Hoc igitur tantum nunc breviter moneo, alias verbum Credere humano aut communi more accipi pro opinari. Sic aliqui illud Pauli exponunt, Nunc propior est salus, quam cum credidimus: id est, quam cum stulte opinabamur, nos operibus legis servari posse. Cum enim hominibus aut humanis iudiciis credimus, quae incerta sunt, temere credimus, incertamque opinionem concipimus: illa enim omnia sunt incerta ac fallacia. sed cum ipsi Deo credimus, vera ac solida noticia est. Porro credere in reb. divinis alias solam generalemque noticiam indicat, quod videlicet Deus sit talis, et eo modo velit aliquibus propitius esse: quale Credere etiam daemones, teste Iacobo, habent, et contremiscunt. Alias etiam specialiorem, quod mihi velit esse propitius pater, cui fiducia quoque necessario inest. Distinguunt porro Patres istas tres phrases, Credere Deum, Credere Deo, Credere in Deum: quod Credere Deum, sit idem ac sentire, esse Deum, esse omnipotentem, sapientem, iustum, bonum, creatorem et gubernatorem, providentem rerum omnium: Credere Deo, sit verbis eius fidem habere, quae duae significationes huius verbi etiam erga homines in usu sunt: sed Credere in Deum, proprie volunt significare, fiduciam suam in eum collocare, eum timere, ac ex eo solo pendere. Verum de his alibi. Creditum esse aliquid alicui, est idem quod concreditum, aut commissum. 1. Cor. 9. Dispensatio mihi credita est. Roman. 3. Credita Iudaeis sunt eloquia Dei. Gal. 2. Cum vidissent mihi esse creditum Evangelium praeputii. pro, fidei meae divinitus commissum.

CREMIUM, in veteri versione Psalterii significat ligna, aut faces ligneas, ad cremandum probe arefactas, et penitus desiccatas, quibus Psaltes suum afflictionibus extenuatum corpus comparat. Columella dicit, rusticos vocare Cremia, sarmenta, aut alios palmites arentes. Alii indoctiores interpretes hanc vocem exposuerunt tum de frixorio, tum de crusta sartagini intus aut foris adhaerente: tum denique de rebus nimium frixis, et veluti torrendo exustis.

CRESCERE verbum nihil admodum peculiare habet in Sacris literis, prae Latino sermone. Nam et res corporeae crescere dicuntur quantitate, tum continua, tum discreta: et per metaphoram etiam de reb. incorporeis dicitur, ut honos ac nomen alicuius. Sic Baptista dicit Iohan. 3, Oportere Christum quidem crescere, se autem imminui: non quod Baptista praesentia Christi minor fieret: sed quod praefulgens gloria Christi, ipsum veluti solis splendor lunam aut stellas obscurabat. Quod porro in Genesi dicitur Crescite et multiplicamini, et replete terram: ibidem abunde exponitur. Tria enim illa verba ibi pene synonyma et aequivalentia sunt. Caeterum phrasis Ire et crescere, 2. Par. 17: pro, subinde magis ac magis crescere, suo loco in verbo Ire, aut Vadere, exponetur.

CRIBRUM, instrumentum est purgando frumento praeparatum: in quo, dum sua quadam ratione agitatur, minutiores sordes per fundi crebra exiliaque foramina decidunt: maiores autem et leviores superius supernatant, et in unum cumulum concursant, ut plena manu purgans tollere ea possit. Utitur hac similitudine Christus Luc. 22. et propheta Amos Cap. 9, de probatione ad explorationem piorum, totiusque Ecclesiae. Memorabile autem in primis est, quod Christus hoc munus satanae, ex permissione Dei tamen, adscribit. Nam in explorationibus crucis, aut etiam errorum ac corruptelarum, sic solent sordes infra et supra a genuino frumento separari ac excidere: nec tamen in paruo interim periculo sunt etiam ipsa meliora grana, si praesertim aliquando violentius cribrum agitetur, ne superne excutiantur. Verum Dominus est, qui non patitur nos tentari supra quam ferre possumus, sed dat simul optatum eventum et proventum.

CRIMEN, quodvis gravius et magis notorium delictum in Sacris literis vocatur. Ideo Paulus vult 1. Timoth. 3, et Tit. 1, episcopum esse sine crimine, non sine omni peccato, quod fieri nequit: tametsi in Graeco est potius Inculpatus.

CRUDELIS vox, אכצר achzar, peculiari quadam emphasi in Sacris literis usurpatur, pro, acerbo adversario. Proverb. 5. Ne des annos tuos crudeli: quidam interpretantur meretrici. Sed forte rectius accipies de marito adulterae, qui rivalem interficere crudeliter solet: quod ibi Salomon adultero iuveni minitatur. Iob 30. Mutatus est mihi in crudelem. Et Proverb. 17. Angelus crudelis mittatur contra eum: id est, acerbissimus hostis.

CRUX, notum instrumentum supplicii est olim quidem Romanis, Graecis ac Iudaeis valde usitatum in puniendis facinorosis: sed in novo testamento, ob reverentiam passionis Christi abolitum. Per quandam catachresin autem significat omnis generis calamitates piorum, praesertim veritatis gratia toleratas. Credo id ideo fieri, quia Christiani suis calamitatibus a satana et impio mundo illatis, passioni crucique Christi conformantur. Quare ab instrumento supplicii ipsius Domini, omnes ipsorum plagae cruces vocantur. Apparet tamen et olim apud Ethnicos hanc abusionem vocis non ignotam fuisse. Nam in Terentio quispiam, scorta adolescentum cruces vocat, quod multarum calamitatum iuvenibus causa sint, varieque eos excarnificent. Nec etiam male inde verbum Crucio deducere queas Magna

-- 108 --

191/192 sane utriusque vocis ac soni affinitas esse videtur. Crucifigere, aut Crucifigi, aliquando simpliciter interficere aut interfici significat Inde per metaphoram dicuntur pii esse crucifixi, quia peccato et mundo sunt quasi interfecti ac mortui, eique penitus renunciarunt. Sic Paulus dicitur mundo crucifixus, et vicissim mundus illi, Galat. 6. id est, penitus alienus a studiis et cupiditatibus mundi, et vicissim illi mundus nulla in parte amicus aut propitius, eiusve actiones vitam ac mores probans. Vicina huic significatio est, cum caro et vetus Adam, item concupiscentiae dicuntur in piis crucifixae, Rom 6. Gal 5. Qui Christi sunt, carnem cum suis concupiscentiis crucifixerunt: id est, tum voto aut animo penitus damnarunt, tum etiam opere ipso, regente eos Spiritu sancto, mortificare et veluti frangere et abolere sedulo coeperunt. Crux etiam passionem ac meritum Christi per metonymiam significat. ut 1. Corint. 1. Sermo crucis: id est, de passione Christi. Et, Ne evacuetur scandalum crucis. Item, gloriari in cruce Christi, Galat. 6. Et, Inimici crucis Christi, Phil. 3: pro, passionis ac doctrinae Christi. Denique Crux Christi etiam persecutionem significat. ut Galat. 6. Tantum ne cruce Christi prematur. Non nimium recedit ab hac significatione praedicta vox, cum Christus iubet suos sectatores mox tollere crucem. Intelligit enim, eos debere paratissimos esse ad ferendas omnigenas calamitates, propter veritatem, religionemque suam. Videtur autem illa loquutio Christi esse desumpta ex eo more, quod crucifigendi cogebantur propriam crucem ad locum supplicii baiulare: ut in Evangelica historia habemus. Perinde ergo acci piendum est Christi dictum, ac si quis nunc ad alium diceret, Circumpone laqueum collo (quia solet statim coram tribunali alicubi suspendendis laqueus imponi) volens indicare, eum omni hora ac momento debere esse pa ratum ad extremum tristissimumque supplicium, multo vero magis ad alias minores calamitates, etc.

CUBILE, pro loco occulto, aut actione occulta ponitur. ut, Iniquitatem cogitat in cubili suae, Psal. 36. Vae operantib. malum in cubilibus suis, Mich. 2: pro, clam fraudes molientibus, ac scelera patrantibus. Assiduitatem quandam obstinatae malitiae indicat, quod non subito affectu commotus quis patret mala, quod minoris malitae est: sed etiam in ipso lecto, ubi quiescendum esset, meditatur scelus. Locus alioqui Psal. 41, Omne cubile eius versasti in infirmitate eius: a plerisque de recreatione quadam accipitur. sicut lectus in hoc ipsum excutitur et agitatur, ut mollius cubetiacens. Cubile κοίτη pro re venerea nonnunquam ponitur, idque tum de honesto coitu coniugii: ut cum Rebecca ex uno κοίτην lectum aut conceptum habuisse dicitur, Roman. 9. De turpi autem, Roman. 13. habetur: non in cubilibus aut proteruitatibus: id est, non in scortationibus. Cubile synecdochicos ponitur pro eo quod fit in cubili, quod solet esse honestum ab honestis, et turpe, a turpibus factum.

CUBICULUM, pro loco secreto. Sic Psalmista dicit: In cubilibus vestris compungimini.: vel etiam in ipsis lectis, ac inter quiescendum.

CUBITUS, mensurae genus est, quo plerunque Scriptura metitur quantitates continuas in rebus Sacris et domesticis.

CULEX, notum genus minimarum muscarum est. Solet autem quasi proverbio maximis animalibus opponi. Sic vetus proverbium habet de immodicis amplificationibus, Ex culice elephantum facere: aut etiam contra, rem maximam axtenuando. Sic et Christus proverbialiter hac voce utitur: Culicem excolare, et Camelum devorare: pro, in reb. minimis, et praesertim peccatis, ut sunt violationes humanarum traditiuncularum, summam religiosita tem ac diligentiam adhibere, cuiusmodi nunc est, putare esse grande piaculum, vel gustare solum carnes die veneris, aut in quadragesima: contra autem, in gravissimis peccatis, ut est studium falsae doctrinae, et persecutio piorum doctorum, securo ociosoque animo esse. Sumpta vero est locutio aut proverbium hoc inde, quod solemus lac aut alios liquores, si quid immundi in est, per pannum aliquem transfundere, ut transmisso puriore liquore sordes superius remaneant. Iam quid stultius esset, quam minimas sordes, ut est culex, sic percolando separare: et contra maximas, ut est camelus, in ipso liquore relinquere, easque simul deglutire? Simile quid est, Fectuca in oculo videre, trabem autem negligere.

CUM praepositio in Sacris literis varia omnino huic linguae propria significata habet, quae ut potero percurram. Saepe instrumentum significat: ut, Percutere cum gladio. Verbum cum aliquo, pro alicui factum: Psalm. 105. Recordatus est verbi sanctitatis suae cum Abraham: pro, sacrosanctae promissionis Abrahamo factae. Cum aliquo esse Deum, aut Dominum: pro, ei assistere, opitulari, patrocinari, etc. David crescebat, quia Iehova erat cum eo. 1. Paralip. 11. Portio cum Deo: pro, a Deo. Ista est portio hominis impii cum Deo: pro, â Deo. Cum Deo aliquid facere, 1. Sam. 14: pro, adiutum potentera Deo, gloriose aliquid facere. Cum aliquo pugnare, aut aliud quid facere, non raro pro contra ponitur. Instruxit cum eo aciem: 2. Paralip. 13. pro, contra eum. Pugnavit Iehova cum inimicis Israelis: pro, contra. 2. Par. 20. Haec phrasis etiam Latinae et aliis Linguis ignota non est. Cum aliquo aliquid esse: pro, esse eius consilium, opus, aut qualitatem seu naturam. Quod est cum omnipotente, non abscondam: Iob 27. pro, quae Deus facere solet. Cum Iehova est misericordia. Psal. 8. pro, Iehova est misericors. Fuit cum corde Davidis aedificare domum Domino: pro, eius consilium, mens, sententia. 1. Reg. 2. Secretum Iehovae cum rectis: Proverb. 3: pro, notum est illis. Erga. Cum sancto sanctus fueris, cum perverso perveteris: pro erga sanctos et perversos talis eris. Dormire cum pignore, Deuter. 24. Non dormies cum pignore eius: id est, retento eius pignore per noctem tecum, vel apud te, aut quin prius reddas pauperi suum pignus. Non erit memoria sapientis cum stulto in seculum. Eccles. 2: pro, uterque oblivioni tradetur. Apud, aut iudicium. 1. Sam. 2. Puer Samuel crescebat, et fiebat bonus cum Deo et hominibus: pro, apud, aut iudicio Dei et hominum probabatur. Sic et de Christo dicitur Lucae secundo. Quandiu, aut durante aliqua re. Psalmo septuagesimo secundo: Timebunt te cum sole: id est, quandiu sol stabit, aut durabit. Vide suo loco Mecum et Tecum. Si. nam Cum et Quando adverbia temporis, non raro pro coniunctione Si ponuntur: quod etiam in aliis linguis fit, ob quandam rerum ipsarum vicinitatem. In Latino ac Germanico sermone exempla porferri nihil attinet, ob nimiam huius Enallages frequentiam. In Sacris literis unum aut alterum recitabimus. Exodi 22 saepe leges aut praecepta inchoantur hac vocula, Cum, vel, si quis furatus fuerit, etc. Sic saepe dicitur, Invenies Deum, Cum, quando, vel si quaesieris eum toto corde. Sic Christus dicit Apostolis: Cum Omnia feceritis, dicite, servi inutiles sumus: pro, si. Nemo enim in hac vita omnia praecepta Dei vere faciet. Conditionaliter ergo id a Christo dicitur, quod etiamsi omnia faceremus, tamen deberemus nos agnoscere pro servis inutilibus. Rom. 2. Cum gentes natura ea quae sunt Legis fecerint: pro, si fecerint. Quam eius voculae vim esse, satis ipsemet Apostolus eum locum concludens monstrat. dicit enim: Si igitur praeputium legis iustificationes servaverit. Sic et Germanicum Vuenn, promiscue iam temporis adverbium est, iam coniunctio conditionalis. Verum de hac particula, et loco Rom. 2. habes prolixam tractationem in Resolutione argumentorum disputationis

-- 109 --

193/194 meae Ihenensis. Cum coniunctio, aliquando causam alicuius sequentis effectus, aut etiam rationem vel probationem sequentis alicuius sententiae, etiam apud Latinos declarat, seu inchoat.

CURRO, notissimae significationis verbum, aliquid Hebraismi in se habet: non tamen adeo obscuri, quin etiam ex Latino sermone iudicari possit. Nam cum in Sacris literis plurimum ponatur verbum Ambulare, et Via, pro vocatione, functione aut vita hominis, currere et cursus plerunque in rebus religionis ponitur. Non enim hîc simplex aut communis quaedam ambulatio tantum requiritur, sed summa festinatio ac diligentia, in administrando tam sacro negotio. Currebant, et non mittebam eos: Ierem. 33. Ut gloriari possim quod non in vanum cucurrerim, Phil. 2. Item: Sic curro, non quasi in incertum. 1. Cor. 9. Sic, Cum impleret Iohannes cursum suum. Pro communi omnium Christianorum pictatis studio ponitur non raro. ut, Currebatis bene. Galat. 5. Sic Psal. 119. Viam mandatorum tuorum curram.

Currere etiam dicitur sermo Domini, ut cum de eius propagatione agitur. 2. Thess. 3. Orate fratres pro nobis, ut sermo Domini currat. Dicuntur impii quoque currere, Proverb. 1. Pedes eorum ad malum currunt, et festinant ut effundat sanguinem. Currere cum peditibus, Ierem. 12. pro, cum imbecillioribus errare. Dicit enim ibi Deus prophetae, quod si vix potuerit recte certare cum suis popularibus, pietatis adversariis, longe infelicius sit cum Deo ipso litigaturus: perinde ac si is qui pedites cursu vincere non potuerit, cum equitibus contendere velit. Currere facere in tertia significatione, saepe Hebraeis simpliciter significat accelerare Ierem. 49. Currere faciam Israelem ab Idumea: pro, celerrime liberabo. Sic Gen. 41. Currere fecerunt eum a lacu: pro, cito eduxerunt. 2. Paral. 35. Sanctificata elixaverunt, et currere fecerunt universis filiis Israel: id est, celeriter porrexerunt. Psal. 68. Aethiopia faciet currere manus suas Deo: pro, celeriter protendet ac dabit suas manus. 2. Reg. 3. Altaria quae fecerat Manasse, destruxit, et currere fecit inde: pro, statim amovit.

CURRUS, pro praecipua parte, aut etiam flore exercitus, crebro in Sacris literis ponitur. Utebantur enim olim falcatis curribus, qua vi maxime confidebant se hostilem aciem perfringere aut dissipare posse. Nec tantum de humano exercitu utitur hac voce Scriptura, sed et de ipsa Dei militia, sive concionatorum sive angelorum: ut Psal. 68. Per metaphoram vero Elias vocatur Currus et equites Israel, propterea quod ille sana doctrina hortando ad poenitentiam, et precibus suis fortius pugnabat contra omnes hostes, praesertim summum illum hostem, nempe iram Dei pro Israele, quam reges, duces ac milites Israelitarum. Erat igitur revera unicum praesidium ac columen populi Dei, cum interea eum rex vocaret perturbatorem totius Israelis. Ponitur tamen haec vox aliquando et pro equis, tales currus trahentibus. ut 2. Samuel. 8. Subnervavit David omnem currum, et succidit suffragines equorum. Item pro hominibus, 2. Sam. 10. Occidit David septingentos currus: id est, milites qui illis vehebantur, et inde pugnabant.

CUSTODIRE, plures habet significationes, et phrases Scripturae proprias. Alias enim dicitur de illa Levitica observatione rituum, qua ordinati coetus Levitarum summa diligentia suo tempore ac loco sibi demandatas templi functiones, sive in sacrificando, sive in psallendo, sive denique in docendo observare tenebantur. ut 2. Paralip. 7. Sacerdotes in custodiis suis stabant: id est, in deputatis locis ac functionibus. Levitic. 22. Custodiant custodiam meam. Et Numer. 9. Custodiam Iehovae servabunt. Alias ponitur pro observatione praeceptorum Dei generali, quae ab omnibus hominibus flagitatur: idque perfectissima, et huic naturae etiam renatae plane impossibili. ut, Si vis in vitam ingredi, serva aut custodi mandata. Deuteron. 6. Audi et custodias: pro, diligenter observes ut facias, etc. Ibidem: Iustitia erit nobis, cum custodierimus ut faciamus omne praeceptum istud. Alias dicitur de quadam custodia verbi, piis iuvante Deo possibili. ut, Beati qui audiunt verbum Dei, et custodiunt illud. Hoc si diceretur de illa perfectissima custodia aut perfectione mandatorum Dei, nemo plane foret beatus, quia eam nemo prorsus praestare potest. Sic hoc verbum Psalmo 119 intelligendum, ubi valde crebro reperitur. Sic et Iohan. decimoquarto dicitur, quod Deus sit ad eum venturus, et cum illo mansurus, qui custodierit sermonem eius. Iohannis porro 17, etiam clarius in hoc sensu accipitur, cum Christus affirmat Apostolos custodivisse sermones Dei. Complectitur autem haec custodia primum conservationem purae doctrinae: deinde serium studium credendi verbo ac promissionibus Dei, et parendi praeceptis eius. Sic et D. Virgo dicitur custodivisse in corde suo omnia Christi verba. Custodire, pro cavere etiam in aliis linguis dicitur. Custodire animam in vitam aeternam. Iohannis 12, pro conservare: ubi verbum conatus pro effectu ponitur. Custodire Deum, Oseae quarto, Iehovam dereliquerunt custodire: pro, obedire ei. Custodire civitatem, plerunque in bonam partem accipitur: sed nonnunquam etiam in malam reperitur. ut 2. Samuel. 11. Ioab custodivit: pro obsedit civitatem. Psalmo 17, Per verbum labiorum tuorum custodivi vias dissipatoris: pro, cavi, vel etiam cohibui. Custodire aliquando alteri verbo iunctum, simpliciter diligentiam quandam in agendo notat. ut cum dicitur, Custodi ut facias, vel facere, vel faciendo, vel ad faciendum: pro, diligenter, serio ac sollicite facias, etc. Custodire animam animabus, et custoditum esse in anima, ut hoc aut illud faciat aut omittat: pro, cavere ne semetipsum perdat, dum hoc aut illud facit aut omittit. Deuter. 4. Custodi animam tuam valde, ne obliviscaris mandatorum. Ios 23. Custodite animas vestras valde, ut diligatis Deum vestrum.

CUSTODIA, alias functionem aliquam in templo significat, ut supra dixi: alias, vigilias nocturnas: nam et Iudaei noctem in quatuor custodias, ut Romani in quatuor vigilias, distribuerunt. Hinc illud, A custodia matutina usque in noctem speret Israel: id est, per totam diem. Erat autem ea custodiarum aut vigiliarum ratio, ut divisa nocte in quatuor partes, singulae partes tribus inaequalibus horis constarent. Sic enim veteres omnes dies longas aut breves in 12 partes, quas horas inaequales vocarunt, distribuerunt: de qua re in vocabulo Horae dicetur. Prima ergo vigilia aut custodia, durabat primis tribus horis, aut primo quadrante noctis, facto initio mox ab occasu usque ad canticinium. Secunda vigilia, custodia aut quadrans, durabat sequentibus tribus horis, usque ad mediam aut intempestam noctem. Tertia, inde usque ad primum gallicinium. Quarta, usque ad ortum solis, quae vocabatur custodia matutina. Fiebat vero ea divisio noctis ob militiae usum, quo singulis partibus diversi manipuli aut cohortes excubarent, ne una tota nocte vigilando vel enecaretur insomnia ac frigore, vel dormitando male custodiret. Ex re militari porro et a consuetudine castrensi, erant vocabula translata in communem consuetudinem ac vitam, et etiam sermonem. Ponitur quoque Custodia pro brevissimo tempore: quia illae tres horae mox praeterfluebant. Unde Psalm. 90 habet, Mille autem anni ante oculos tuos tanquam dies hesterna quae praeteriit. Et, Custodia in nocte, quae pro nihilo habetur, eorum anni erunt.

-- 110 --

195/196 Custodire custodiam Domini, pro observatione mandatorum Dei ponitur, 1. Reg. 2. Malach. 3. et Zach. 3. In custodiam esse aliquid: pro, diligenter custodiri. Num. 29, Erit cinis ille in custodiam filiis Israel: pro, summa cura custodietur. Nox custodiarum Exod. 12, Nox custodiarum est Domino: pro, summa diligentia observari, et solennibus quibusdam caeremoniis ac cultibus in gloriam Domini peragi debet. Super suam cuspiam stare Habac. 2. Super custodiam meam stabo, et audiam quid loquatur in me Dominus: pro, summa diligentia observabo patefactionem divinae voluntatis aut mandati: aut eam mox populo exponam, sicut solent vigiles in turribus. Custodiam ponere ori, Psalm. 141: pro, cavere ne quid temere aut impie effutiat os nostrum.

Custodum turris, 2. Regum 17. Percussit civitatem a turre custodum usque ad civitatem munitam: pro, omnia magna et parva oppida, ac turriculas denique expugnavit. Fiunt autem turres custodum alibi, ad custodiendos tantum fructus in agris aut vinetis: alibi etiam, ad custodiendam totam regionem, ad praevidendos a longe adventantes hostes, et dandum signum: denique ad custodiendos angustos transitus, qua hostis posset in regionem irrumpere.

CYMBALUM, genus instrumenti Musici, cuius saepe fit mentio in descriptione rituum et instrumentorum Musicorum templi. 2. Reg. 6. 1. Par. 13. 15. 16. Psal. 150, iubemur laudare Deum in variis cymbalis: pro, omnibus modis ac rationibus.

CYMINUM, est genus parvi leguminis aut grani, non valde foeniculo dissimilis, cuius sylvestris species domestica melior est. Eius aliquoties in Sacris literis fit mentio. ut Esaias capite 28 sumit a re rustica similitudinem, quod sicut agricola omnibus rebus tribuit suum modum ac tempus, aliaque frumenta aut legumina aliter tractat: sic et Deus statuat omnia recte distribuere, et vicissim debitam obedientiam cultumque ab homine exigere velit. Porro Christus Matthaei 23. Perversum iudicium aut religionem Pharisaeorum taxat, quod cyminum et mentam decimabant, ac de illis vilissimis rebus summa diligentia decimas Domino offerebant: interea vero res longe maximas, ad religionem, cultum ac gloriam Dei et hominum salutem pertinentes, foedissime negligebant. imo et petulanter violabant ac transgrediebantur. Videtur pene fuisse proverbialem quandam locutionem: sicut et illas de culice ac camelo, item de festuca ac trabe. Sic et Graeci proverbiali quadam sermonis forma, nimium sordidos κυμινοπρήστας cyminisecos vocârunt, quasi nec in minima re de suo iure decedere, ut est dimidium grani cymini, et alteri id concedere velint: sed etiam unicum cymini granum in duas partes dividi, sibique suam partem dari flagitaverint.

CYPRESSUS arbor crebro in Sacris literis nominatur, tum ob eximiam proceritatem, tum et ob ligni in aedificiis nobilitatem, Cant. 1. et alibi.

CYRUS, rex Persarum, eversor Babylonis, et liberator populi Dei, non obscure aliquoties ipsum verum Meschiam ac liberatorem indicat, praesertim Esaiae 44 et 45. Sunt enim ibi quaedam nimium gloriosa epitheta et tituli, qui illi terreno Monarchae non optime convenire queunt, ut necessario sub eius nomine ac persona de vero Meschia ac liberatore intelligi debeant.

D

DAEMONIUM, Graeca vox a scientia, ut volunt, deducta: significat in Sacris literis proprie ipsos pravos spiritus vel angelos, quos et Satanas et Diabolos vocamus. De hac igitur voce, vel potius re, in vocabulo Diaboli. Nunc pauca adiiciam. Credo gentiles ideo diabolos vocasse Daemonia, a sciendo: quia viderunt saepe illos spiritus futura praescire, ac praenunciare. Quod etiam Plato in Cratylo, et Lactantius lib. 2, testantur. Aliquando tamen Daemones dicti sunt gentilibus, Deorum filii: corpora quidem, sed tamen immortalia habentes, ut ipsi eos esse confinxerunt. Hoc sensu Act. 17 philosophi et alii Athenienses dicunt, Paulum annunciare novos daemonas: id est, quosdam recens natos deorum filios. Doctrina porro daemoniorum. apud Paulum, est doctrina a diabolis excitata, ac in mundum et Ecclesiam invecta: quasi diceret, Non est humanum, sed diabolicum inventum. Aliquando Daemonium videtur significare idolum. 1. Cor. 10. Quae gentes immolant, daemoniis immolant: Et, Nolo vos esse participes daemoniorum.

DAMNARE, et DAMNATIO, in verbo Condemno exponitur.

DARE verbum varios idiotismos in hac lingua, tum per se, tum ratione adiunctarum vocum habet: quos ordine percurram. Illud autem ante omnia moneo, valde crebro idem plane valere, quod verbum Pono, in Sacris. Quare saepe inter se coniunguntur, saepe etiam pro se invicem ponuntur: ut qui alterutrum norit, utrunque norit. De qua re in verbo PONO. Plurimae quoque locutiones huius verbi possunt exponi per facere, efficere, aut fieri. Significat igitur crebro Permittere. Numer. 21. Neque dedit rex Syon, pertransire Israelem per terminum aut regionem suam. Non dabit in commotionem pedem tuum: Psalmo 121: pro, non permittet ut nutes. Exod. 3. Non dabit vos Pharao: pro, permittet. Psalm. 55. Non dabit in aeternum nutationem iusto. Psalm. 16. Non dabis sanctum tuum videre corruptionem. Sic et Numer. 21, Chamos dedit filios suos fugitivos, et filias captivas. De qua significatione plura in verbo TRADERE. Est alioqui etiam propria Regula a nobis proposita, de verbis significantibus permissionem alicuius rei aut actionis. Pro impetrare aliqui exponunt illud 1. Iohan. 5, Si quis viderit fratrem peccantem non ad mortem, oret, et dabit ei vitam. Sed puto illud (Dabit) referendum esse ad Deum, quod Deus exoratus dabit vitam et poenitentiam.

Dare et Ponere admodum crebro pro se invicem ponuntur in Sacris, ut prius dixi. Ierem. 5. Dedit eum in carcerem aut cypum: pro, posuit. Genes 48. Dabo te in coetum populorum: pro, ponam aut faciam ut habeas multos posteros. Dare aliquid, est efficere ut hoc sit illud. Psalm. 2. Dabo gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam fines terrae: id est, ut sit haereditas tua. Sic Dare acervos: de quo infra. Existimare aut tractare sonat interdum. Genes. 42. Dedit nos sicut exploratores: pro, habuit nos pro exploratoribus. Sic Anna 1. Samuel. 1. inquit, Ne des ancillam tuam coram filia Belial: id est, ne reputes me talem esse, seu, ne me cum tali conferas aut computes, aut perinde tractes acerba obiurgatione. Isaiae 53. Dedit cum impiis sepulchrum eius, et cum divite in mortibus eius: id est, sic est Christus interfectus ut dives, et sic sepultus ut impii. Dare igitur cum impiis, est eum consimiliter tractare. Nuptui dare, Genes. 29. Non fit sic apud nos, ut detur iunior ante primogenitam: pro, ut nuptui vel marito detur, aut elocetur. Voces dare, Ierem. 51. et saepe alias, pro excitare tonitrua. Dare vocem cum fletu, Genes. 45. pro,

-- 111 --

197/198 exclamare cum ululatu. Hostes dare tergum, est in fugam convertere. Psalm. 18 2. Samuel. 22. Inimicos meos dedisti dorsum. Latini aliquando hoc intelligerent de ipsis hostibus, quod terga de derint aut verterint. Dare ergo tergum, est, efficere ut aliquis fugiat. Contra apud Latinos passive accipitur, pro fugere. Ancillam dare in sinum: pro, adiungere alicui ut sit concubina eius. Genes. 16. Viam dare in caput alicuius, 1. Reg. 8. et Ezech. 9. pro, secundum opera sua aliquem iudicare, aut castigare. Aliquem dare ad confitendum: pro, constituere ut celebret ac laudet Deum, in templo et instrumentis Musicis. 1. Paral. 16. Dare servum: pro, constituere. 1. Reg. 9. Dare caesores lignorum, Ios. 9 id est, constituere, efficere. Manus dare alicui, est ei se subiicere: forte quod victi praebent semet vinciendos, aut manus ligandas porrigunt. 2. Paral. 30. Esdr. 10. Contra dare manum in Aegyptios. Exod. 7. percutere eos significat. Verba pulchritudinis dare: Genes. 49. de facundia tribus Nephthalim dicitur. Ad mensuram dare, est parce dare. Nam qui large ac liberaliter aliquid donat, non adeo exacte ac scrupulose ponderat, metitur aut numerat. Iohan. 3. Non enim Deus dat ad mensuram Christo Spiritum sanctum. Aliis alioqui dicitur Deus dare pro sua quadam mensura. 1. Corinth. 12. quia omnes ex copia ac plenitudine Christi haurire cogimur. Aliquem dare in animam hostis: pro, in arbitrium aut libitum hostis. Ezech. 16. quia ibi et alibi saepe anima votum, desiderium aut cupiditatem significat. In acervos dare, vel simpliciter Dare aliquid acervos: pro destruere, aut convertere in acervos, crebro ponitur. Sicut et Ponere in acervos. Loco Lucae 11. Quod superest date eleemosynam, foede abutuntur Papistae, ad stabiliendam iustitiam operum: quem in voce Eleemosynae prolixe exponam. Est autem haec eius sententia, quasi dicat Christus: Interna vestra, aut pars interior vestri plena est rapina, et scelere. Date igitur quae intus sunt eleemosynam, et ecce omnia munda erunt vobis: id est, convertite rapax cor vestrum in benignitatem aut beneficentiam, seu expurgate ac emundate ipsum cor: et omnia externa, in quibus mundandis et purificandis vos tantopere laboratis, sua sponte erunt munda. Dare igitur ibi, idem quod efficere aut convertere declarat. Deo gloriam dare, est glorificare eum corde, timendo ac credendo, et ore eum celebrando: Ierem. 13. Iohan. 7. Seneca epist. lib. 15. epist. 96. Primus Dei est cultus, Deum orare, deinde illi reddere maiestatem suam, reddere bonitatem, sine qua nulla est maiestas. Vis Deum propitiare? Bonus esto. Satis illum coluit, quisquis imitatus est. Dare gladium in manus alicui Exod. 5. accusant Isralitae Moysen, quod dederit Aegyptiis gladium contra eos: id est, causam aut occasionem saeviendi contra ipsos. In maledictionem et iuramentum dare, Numer. 5. In signum et proverbium dare. Ezech. 4. pro, tale exemplum poenarum divinarum ac calamitatum in aliquo constituere, ut omnes alicui malum imprecantes dicant, Accidat tibi sicut illi, etc. Sicut Ovidius in Ibin, longum catalogum talium imprecationum, quae ab exemplis calamitosorum sumptae sunt, recenset. Contra autem est, Dare in benedictionem. In iuramentum dare, est, ut iurantes sibimet imprecentur hoc aut illud mali, quod tali homini accidit, si id verum sit aut non sit, si id fecerint aut non fecerint, de quo iurant. Concubitum alicui dare, Levit 18. pro, rem habere cum aliquo. Sic Dare fornicationes suas cum aliquibus, Ezech 23. In conspectu alicuius aliquem dare, Isaiae 41. Supra diximus in voce CONSPECTUS, significare subiicere. Aliquando etiam simpliciter significat proponere, ut Deuteron. 30. Benedictio et maledictio quas dedi coram te: pro, tibi proposui. In corde dare. Ezech. 35. Dedit in corde eius ad docendum: pro, reddidit eum aptum ad docendum. Cor alicui rei, aut ad aliquid dare, Eccles. 1. pro; assentiri ei, aut dedere semet illi. In opprobrium aut desertum dare, Ezech. 5. Psalm. 78. pro, efficere ut talis sit. Sic, Dedit me desolatam tota die moerentem, Thren. 1. pro, desolavit, talem effecit. Sic etiam, Dedi te ducem, 1. Reg. 16. Dare sortem, Actor. 1. est proiicere sortem, aut sortiri. Sic enim ibi sorte Matthiam elegerunt in Apostolatum. Hostes dare percussos: pro, efficere ut eos caedas Deuteron. 28. Faciem dare ad vel contra aliquem, Dan. 9. pro, ad eum sese vertere. Dicitur autem alias de conversione hominis ad Deum: alias etiam de irati Dei inspectione, aut iudicio ac poena super reos, Ezech. 14. Maculam dare in aliquem: pro laedere eum, ita ut vel cicatricem habeat, vel etiam aliqua parte corporis mutiletur. Levit. 24. In misericordias dari. Psalm. 106. Dedit eos in misericordias coram omnibus qui eos abduxerunt captivos: id est, effecit ut eorum misererentur. Palatum dare ad peccandum, Iob. 31. pro, permittere ut peccet male dicendo. Dare, pro imputare. Deuteron. 21. Ne des sanguinem innocentem in medio populi tui: pro, ne imputes. Numer. 12 inquit Aaron ad Moysen: Obsecro domine ne ponas super nos peccatum, quod stulte egimus, et quod peccavimus. Dare, pro convertere. Dabit pluviam terrae tuae pulverem: id est, efficiet ne pluat, aut ne pluvia riget vel foecundet terram. Deuter. 28. Dedit pluvias eorum grandinem, Psalm. 105. pro, convertit imbres eorum in grandinem. Dabo flumina tua in siccitatem, Ezech. 30. Dedi annos iniquitatis iuxta numerum dierum, Ezech. 4 pro, verti annos in dies. Longe aliter Proverb. 5 accipitur: Ne des alienis robur tuum, et annos tuos crudeli. id est, ne fortunas ac vitam tuam in exitium coniicias. Praevaricationem dare in Dominum, Numer. 31. pro, facere praevaricare contra Dominum. Dare probrum contra aliquem, Psalm. 50. id est, probro afficere eum. Dare sanguinem innocentem in medio populi: pro, imputare populo, Deuteronom. 21. Alioqui significat effundere, seu patrare iniustas caedes. Dare, pro perdere. Dabo domum tuam sicut Ieroboam filii Nebat, 1. Reg. 16. pro, simili calamitate aut poena eam perdam. Sic, Dare aliquem cum impiis: id est, simili sorte eos perdere. Studium dare suum, ut aliquid agat. Oseae 5. Non dabunt studium suum, ut revertantur ad Deum suum: pro, non id agent se dulo. Dedi vobis sanguinem super altare ad expiandum animas, Levit. 17. pro, praecepi, ordinavi, ut eo vos expiaretis. Dare alicui de fructu manuum suarum, Proverbiorum 31. pro, laudare mulierem ob laboriositatem ac industriam suam, aut etiam ornare eam dignis praemiis. Fortitudinem Deo date, Psalm. 68. pro, celebrate eum de fortitudine sua. Quis dabit, adverbium optantis est: pro, utinam. Quis dabit ut pro te moriar? Sed Iob 14, videtur de re impossibili dici: Quis dabit mundum de immundo? subintellige, Nemo. Verbi huius repetitio intendit significationem: sicut et aliorum. Sic Dando dare, ut Numer. 17. Dando dabis eis possessionem. Et Num. 3. Dati dati sunt a filiis Israel: pro, dono dati, aut penitus traditi.

DAVID, nomen proprium (a dilectione deductum) optimi ac praestantissimi regis totius Israelis: quod nomen tuum ob praestantiam, felicitatem, ac pietatem eius gubernationis, tum et ob promissionem illi de Meschia factam, saepe ipsummet Christum Dominum ac servatorem significat. ut Ierem. 30. legitur: Et servient Domino Deo suo, et David regi suo, quem eis excitabo.

DE, habet quidem varia significata in Sacris literis: sed quarum pleraque etiam in Latina lingua sunt usitata ac nota, ut inde iudicari ac intelligi queant.

DEALBARE, et DEALBATUS, primum per metaphoram hypocritas significat, ut Christus pharisaeos

-- 112 --

199/200 vocat sepulchra dealbata: quod sicut sepulchra foris quidem pulchre cemento sunt candidata ac ex ornata, cum interim intus sint plena cadaveribus, vermibus, ac horrendo foetore: sic et illi foris fulgere sanctitate in gestu, vestitu, victu ac sermone videantur, cum interim corda eorum tum naturali aut innata corruptione, tum et actualibus peccatis essent contaminatissima. Sic et Paulus pontificem vocat parietem dealbatum, Actor. 23. Percutiet te Deus paries dealbate. Secundo, vicina huic locutioni ac metaphorae, seu significationi videtur esse et illa Ezechielis similitudo cap. 13. quod pseudoprophetae liniant calce, aut in crustent parietem ruinosum. Nam illa excusatio pravae religionis status Ecclesiae doctorum et conscientiarum, quam adhibebant seductores omnia excusantes, palliantes, et veluti coloribus quibusdam fucantes et pingentes et ornantes, etiam quaedam dealbatio aut contectio illius temporis foeditatum erat, seu quaedam ficulnea folia. Sic enim Deus damnabat, et veluti evertebat verbo suo, ac mox etiam poenis eversurum se minabatur eorum religionem ac politiam. Contra autem seductores tum excusabant religionem ac prava facta, tum etiam pacem et summam felicitatem pollicebantur. Tertio, Dealbare pro lavare aut mundare ponitur, posita generali voce pro speciali. Sic Apoc. 7 dicuntur pii dealbasse stolas suas in sanguine agni. Postremo, ab hac vel catachresi vel synecdocha, deducitur per metaphoram ea significatio, ut Dealbare a rebus corporeis ad ipsam animae lotionem transferatur: sicut David Psal. 51 orat dicens, Asperge me Domine hysopo, et super nive dealbabor: id est, si me sanguine Christi laveris, ero ab omnibus peccatis longe mundissimus. Sic in Apocalypsi, pii dicuntur dealbasse vestes suas in sanguine agni.

DEBITUM, Hebraica, aut certe Sacrarum literarum phrasis, primum per metaphoram peccatum significat: unde in Dominica oratione dicitur, Dimitte nobis debita nostra. Sunt autem peccata nostra quaedam debita, quia obligant ad poenam, nosque perinde coram Deo reos et poenis dignos reddunt, sicut aes alienum obaeratos facit obnoxios creditori. Deus quoque perinde a nobis flagitat satisfactionem pro admisso crimine, ac creditor flagitat solutionem debitorum. Nec deest etiam foenoris similitudo. Quanto enim diutius in peccato persistimus, tanto maius foenus seu augmentum poenae a nobis exigitur: sicut illud praeclarum citatur, Tarditatemque vindictae supplicii gravitate compensat. In hoc sensu vocantur Debitores Lucae 13 ii, super quos turris Siloa ceciderat: quos paulo ante peccatores dixerat. In novo sane Testamento valde usitatum est, ut peccata vocentur debita, et conditio nostra cum debitore conferatur: ut in parabola debentis 10000 talenta, in Iustificatione peccatricis, in Dominica oratione, in nomine Chirographi, in praedicto loco Lucae de casu turris Siloam. Sed an etiam ante Christum usitatum fuerit in Ecclesia, dubito: nisi quod Psalmus ait, Quae non rapueram tunc exoluebam, de Christo loquens. Qua autem ratione peccatum sit aut vocetur debitum, dictum est in libello de Iustificatione, prolixe. Secundo, debitum 1. Cor. 7. ipsam coniugum actionem significat, posita generali voce pro speciali: propterea quod inter alia officia, coniuges etiam hoc sibi invicem debent, sive procreationis gratia, sive restinguendi naturalis ardoris, ac vitandae scortationis causa. Vox alio qui Debitor, Rom. 1, et Debitores, Rom. 8, ac alibi, non valde obscurum sensum significationemve habet, ut peculiari expositione non egeat.

DECALVO verbum huius linguae idiotismo significat, aliquem suis ornamentis spolio: propterea quod mulierum praecipuus ornatus in coma consistit. Isaiae 3. Decalvabit Dominus verticem filiarum Syon, et erit pro crispanti crine calvitium. Significat etiam lugere, ut Mich 1. Decalvare et tondere super filios decimarum duarum. Nam in luctu sic solebant homines sese deformare. Aliquando etiam ignominiae causa aliqui decalvabantur. Sic dicitur Mich. 1. Decalvata est Hierusalem: pro, deformata, aut spoliata. Quae omnia supra uberius exposui, in voce Calvicii, Capitis, et Barbae.

DECEM, numerus finitus pro infinito haud raro ponitur, sicut et Septenarius, Eccles. 7. Sapientia magis corroborat sapientem, quam decem principes qui sunt in urbe. Iob 19, Decies me confunditis: pro, saepius. Genes. 31, Immutasti mercedem meam decies: pro, saepius. Sic Num. 14, queritur Deus, se iam decies tentatum esse ab Israelitis: pro, saepius. Daniel. 1, dicitur decuplum sapientiae repertum esse in pueris Hebraeis, prae aliis regio sumptu ac disciplina educatis. Sic aliqui decem cornua Daniel. 7, et Apoc. 1 ac 13 intelligunt pro multis inferioribus principibus, qui regnum amplissimum constituant. Ita et Agamemnon sibi decem Nestores, pro multis, exoptat. Non raro etiam Hebraei decem millia, pro ingenti, et veluti infinito numero ponunt: sicut et Graeci suam myriada. Quare Hebraei eum numerum nomine a multitudine sumpto notant, nempe Rebaba.

DECIPERE, et DECEPTIO, quantum quidem ad propriam usitatamque significationem attinet, notissimae voces sunt: sed in locis quibusdam Scripturae in quodam proprio ac obscuro sensu aut significatione usurpantur. ut Ierem. 20 legimus: Decepisti me Domine, et deceptus sum: Fortior me fuisti, et praevaluisti: Factus sum in derisionem tota die, Omnes subsannans me. Quem locum alii ita exponunt, quasi propheta queratur, Deum sibi non ita potenter patrocinari, sicut initio eius libri large promiserat. Alii intelligunt prophetam queri, quod Deus sibi initio non indicaverit illas importabiles difficultates, quae illi postea in suo curriculo acciderant: quas si praevidisset, nequaquam illud tam arduum prophetae munus suscepturus fuisset. Quare eum veluti deceptum esse a Deo, dum maiorem facilitatem ac felicitatem in sua functione sperat. Verum Roman. septimo adhuc multo obscurior locus est, ubi dicit Paulus: Peccatum enim nactum occasionem per praeceptum, decepit me, et per ipsum interfecit me. ubi valde obscure verbum (Decepit) usurpatur. Alii sane aliter eum locum explicant. Ego autem puto, ibi vocis (Decepit) sententiam esse, quod peccatum aut innata cordis perversitas, lege patefacta, ostenderit deceptum esse: ut sit posita res, pro eius indicatione: sicut plura eius loci verba exposui in Commentariis novi Testamenti. In Universalibus quoque praeceptis propriam quandam Regulam huius Hebraismi proposui, quod videlicet saepe voces rerum, aut res, pro noticia aut indicatione earum ponantur. quem idiotismum Linacer, factum pro dicto vocat: sicut et contra dictum pro facto, non raro ponitur. Ostendit autem peccatum per legem, deceptionem Pauli, hoc modo. Paulus antea studiosissimus quidem legis erat, eique obedire sedulo conabatur, nec etiam dubitabat se illi pro sui ingenii cordisve bonitate satisfacere abunde posse, atque adeo ipsi plenam obedientiam praestare, eoque modo omnino iustum esse: verum non satis intelligebat vel genuinum legis sensum, vel suam extremam cordis imbecillitatem, atque adeo regnans in se peccatum. Quare in media lege, sine lege se vixisse affirmat. Verum ubi Lex detracto velo clare fulgere coepit, et peccatum regnans in corde apparere, ibi peccatum, aut illa extrema corruptio cordis, indicavit per legem recte intellectam Paulo, eum vehementissime a veritate aberrasse,

-- 113 --

201/202 aut deceptum esse, qui ex observatione legis iustitiam vitamque expectare aut sperare ausus sit: eaque indicatione interfecit, id est, contrivit eum, et prorsus in extremam desperationem de se suisque viribus ac libero arbitrio adduxit. Posses tamen illud Interfecit et perinde de indicatione intelligere, pro, ostendit esse interfectum aeterna ac spirituali morte, ut qui careret iustitia ac vita.

DECLINARE verbum per metaphoram varios Hebraismos efficit, quos compendio recensebo. Ratio autem metaphorae ea est, quod sicut profectio habet certum iter ab aliqua meta ad aliam, a quo qui declinat, aberrat: sic et omnes bonae actiones habent suam normam, a qua qui recedit, peccat. Primum, Declinare etiam solum positum, significat aberrare a recto, aut peccare. ut Numer. 5. Vir cuius uxor declinaverit: pro, peccaverit, vel adulterium commiserit. Psalm. 14. 53, Omnes declinaverunt simul: pro, veram doctrinam, et piam vitam deseruerunt. quod dictum etiam Rom. 3 citatur. Daniel. 9, Declinaverunt ne audirent. Declinare a Deo, pro, deserere Deum, et vel ad falsos deos, vel ad terrenas cupiditates inclinare. Declinare a iudiciis, a mandatis, a lege Dei, valde crebrum est in Sacris literis, praesertim Psalm. 119, de errore doctrinae ac vitae: quia qui a recta norma veritatis ac pietatis discedunt, veluti a vera via recedere videntur. Declinare iudicium alicuius, est iudicando ius ac aequitatem violare: ut Exod. 23, Non declinabis iudicium pauperis tui in lite: pro, ne falso in eius controversia pronunciaveris. Idem dictum ac locutio aliquanto clarius ac plenius repetitur Deuteron. 16. Declinare ad dexteram vel sinistram, tum illud significat, ne doctrinae aliquid addamus aut detrahamus: tum illud, ne in agendo vel nimium, vel parum faciamus, a recta linea verbi Dei discedendo: sicut philosophi disserverunt, Omnes virtutes et recte facta in quadam mediocritate consistere. Deuter. 5 de utroque praecipit Deus, dicens: Observabitis igitur, ut faciatis quae praecepit Dominus Deus vobis: non declinabis neque ad dexteram, neque ad sinistram: sed per viam quam praecepit Dominus Deus vester, ambulabitis, ut vivatis, etc. Ubi docet, et credendo et vivendo sequendam esse illam unicam verbi Dei normam: et nec vel plus vel minus credendum aut faciendum, quam ut Deus praescripsit tum in prima, tum in secunda tabula, ac denique Evangelio. Idem praeceptum et in fine 4. Proverb. renovatur. Quod etiam ad dexteram nimium inclinando peccari possit, satis testatur Ecclesiasticus cap. 7. dicens: Ne sis nimium iustus. Loquitur autem non de vera iustitia, in qua nemo nimius esse potest: sed de illo ἀκριβοδικάιῳ , seu nimio rigore iuris, ut cum pharisaei nolebant in Sabbatho velli spicas, aut sanari aegrotos. Declinare significat etiam ruere ad interitum, sicut Psal. 102 dicit: Dies mei sicut umbra declinaverunt. Et Psalm. 109, Sicut umbra cum declinat, abii. Sic Ierem. 6 dicitur, Vae nobis, quia declinavit dies: pro, ad occasum iam tendit. Declinare viam suam, est corrumpere doctrinam ac vitam, esse transgressorem et reum, non curare aut sequi Dominum, sed sua somnia ac cupiditates. Sic Isaiae 53 et 56, accusantur omnes homines: Unusquisque in viam suam declinavit. Aliquando tamen haec vox etiam in bonam partem accipitur, sicut saepe reperitur: Declinate a malo, et facite bonum. ut Psalm. 37. et 1. Pet. 3: Declina a malo, et fac bonum.

DECOR, et DECUS, pulchritudo quaedam, decentia, et veluti ornamentum, sed ferme extra rei existentiam aut substantiam consistens. Inde praeclara facta, et honores, ac laudes hominum, decora aliquorum esse dicuntur. In Exodo saepe inculcatur de illo eximio ornatu sacerdotalium vestimentorum, quod fiant in decorem et ornatum Aaronis: pro, ut summus sacerdos exquisite, et veluti cum quadam maiestate exornetur. Sic Psalm. 21 dicitur, Gloriam et decorem pones super regem: pro, exornabis eum sapientia, potentia, successu, autoritate. Haec enim sunt vera regum decora et ornamenta, non illa umbratilia vestimentorum et pomparum. Regem in decore suo videre, Isaiae 33, est videre eum florentem, et etiam externis ornamentis ornatum. Isaiae 53 negatur esse species aut decor Meschiae, ut magnifieri aut desiderari posset: id est, caruit externa quadam dignitate, potentia, gloria, et autoritate, quam sibi gubernatores huius mundi undique accersunt. Tribuitur nonnunquam et Deo haec vox, ut Psalm. 93: Dominus regnavit, et decorem indutus est. Et Psalm. 104. Domine Deus magnificatus es valde, gloriam et honorem induisti: amictus es lumine sicut vestimento. ubi decor spiritualis Dei non tantum illam gloriosam speciem significat, quae apparere etiam externa visione solet: sed multo magis illam internam speciem, qua piis animis veraeque fidei sese ostentat, ut omnipotentem, sapientem, iustum, veracem, misericordem, et qualis a nobis esse creditur et celebratur. Quare haec vox non raro cum confessione coniungitur, quod nos celebrando Deum talia ei quasi ornamenta aut vestimenta merito appingimus, aut attribuimus. Adorare Deum in decore sanctitatis, valde usitata phrasis est. Psal. 29. 96 1. Par. 16. et 2. Par. 20. Significat autem proprie quidem, pulcherrimum illum ornatum vestium sacerdotalium, in quibus divinum cultum peragebant. Per metaphoram autem, istum spiritualem ornatum contriti, et Deo fidentis cordis. Eadem etiam phrasis est Psal. 110, Populus tuus spontaneus in die virtutis tuae, in splendoribus sanctorum, vel potius sanctitatis: ubi eadem illa metaphorica significatio est, de qua modo dixi: nempe quod populus Meschiae colet eum in pulcherrimo illo ornatu spiritus, nempe contrito corde et vera fide: cum is suos adversarios, peccatum, Satanam, et mortem, potenter devicerit, et Ecclesiam sibi collegerit. Loqui decorem et gloriam magnificentiae Dei, Psal. 145, pro gloriosam, et decoram, aut splendidam magnificentiam praedicare. Esse in decorem et gloriam: pro, decorum, seu inclytum. Isaiae 4, In die illa erit germen Domini in decorem et gloriam: pro, decorum, seu inclytum et gloriosum.

DECRETUM, et DECERNO, ferme in malam partem accipitur a Paulo, pro humanis placitis: ut Ephes. 2, et Col. 2 apparet. Forte autem ideo hoc nomen humanis traditiunculis tribuitur, quod ea ex praeeunte quadam deliberatione et opinatione proveniunt: sicut Graeca etymologia dogmatis, a δοκέω , indicat: quibus deliberationibus Deus in proponenda sua religione non indiget, sed simpliciter dicit ac mandat quid fieri velit.

DEDICARE verbum, et DEDICATIO, non usque adeo huic linguae propriae voces sunt. Dicam tamen aliquid de eis, propter rudiores. Dedicare significat, Deo certis quibusdam ritibus ac caeremoniis consecrare. Primum enim, quando templa aut altaria, aliaeve res ad cultum Dei destinatae aedificabantur, tum mox certis ritibus Deo addicebantur et consecrabantur. Sic prolixe indicatur dedicatio altaris, Num. 7. et templi, Esdrae 6. Deinde Nehem. 12. etiam muri Hierusalem dedicantur Deo singulari pompa: id est, solenni quodam ritu ac precatione Deo offeruntur, et eius custodiae protectionique commendantur. Denique et novae domus, et vineae dedicari Deo solebant: ut Deut. 20. Commendabantur enim Deo, eiusque protectioni: et simul petebatur, ut Deus benediceret utentibus eis. seu erat quoddam agnoscere aut confiteri, id beneficium aut bonum esse a Deo: et occupatio aut usurpatio

-- 114 --

203/204 cum eius invocatione, permissione, ac benedictione. Eadem vero illa dedicatio, etiam prophanatio ibidem vocatur: propterea quod in posterum licebat iis ad conmunem huius vitae, et quorumvis hominum usum, uti ac frui.

DEDUCERE verbum, per se nullum valde obscurum Hebraismum efficit: sed coniunctum cum certis vocibus, quas exponam. Deducere igitur canos alicuius cum sanguine ad inferos, significat cruenta morte finire eius vitam, seu interficere eum. Deducere autem in pace, significat pati eum mori morte naturali, aut concedere ei pacem donec moriatur. Utriusque exemplum habetur. 1. Reg 2. Deducere ad inferos, et reducere, 1. Sam. 2, significat Deum tum affligere alique gravissime, tum et liberare, idque potissimum in eodem homine, ut ante exaltationem praecedat gravis afflictio: sicut Christus dicitur a Paulo descendisse ad inferos, ut ascenderet in altum, et consequeretur nomen super omne nomen. Phrasin hanc ipsamet Anna mater Samuelis ibidem exponit, per vulnerare et sanare. Deducere in pulverem, id est, perdere aliquem prorsus, Psal. 7. Haec de Hebraismis huius verbi, ratione adiunctarum vocum. Sui alioqui ratione, aut per se, nihil omnino habet obscuritatis, nisi quod per metaphoram aliquando significat gubernare, et ad felicem exitum ex difficultatibus perducere. ut Psal. 5, Deduc me in iustitia tua propter inimicos meos: pro, tege me, ut omnia iuste, pie ac salutariter agam, ne habeant adversarii mei de quo triumphent, aut mihi insultent. Atque hic idiotismus satis frequens est in Sacris literis.

DEFICERE aliquando apostasian significat, Deut. 13, Defectionem מרה Sara locuta contra Dominum. Secundo, significat consumi, כלה Cala. Sic Gen. 25 legitur, Abrahamum defecisse, et mortuum esse: pro, paulatim consumptum senio, placide extinctum esse. Eadem huius verbi vis, aut certe valde huic cognata est, Psal. 119, Defecit ad salutem tuam anima mea, in verbum tuum speravi: Defecerunt ad verbum tuum oculi mei, dicendo, Quando consolaberis me? pro, prae longa, solicita ac molesta expectatione dilatae opis tuae quasi contabui, ac consumptus sum. Sic Psal. 31 dicitur, Defecerunt in labore meae vitae: pro, vita consumpta est. Tertio, hoc idem verbum in Latino, sed et in Hebraeo, modo hoc, modo eius synonyma, significant desinere. ut Psal. 12, Serva Domine, quoniam Gamar defecit, sanctus aut misericors: pro, desierunt amplius superesse pii. Quarto, significat privo. Defraudo cui laboro; et deficere facio animam meam bono: Ecclesiast. 4. pro, privo eam, defraudo genium meum necessariis commodis. Postremo, vox Defectionis cum singulari quadam emphasi 2. Thessal. 2 ponitur, cum dicit Paulus, Ultimam diem aut iudicium non venturum, antequam veniat ἀποστασία , aut defectio, et revelatus fuerit homo peccati. Quam vocem Defectionis alii quidem intelligunt de politica gentium defectione ab Imperio Romano Alii vero, et quidem rectius, de spirituali defectione a regno Christi: de qua spirituali ἀποστασία non tantum hic, sed et 1. Tim. 4 agit, eam diserte praedicens, quod quidam deficient a fide: et de spirituali verae religionis corruptione exponens. Cui etiam illud recte coniungit, quod affirmat non tantum apostasian, sed et revelationem Antichristi extremam, praecessuram esse ultimum iudicium.

DELECTARI aliqua re, aut super ea, nota et usitata locutio est etiam in aliis linguis: sed in Sacris literis admodum frequenter repetitur. Delectari super Domino: quod Latinis auribus minus intelligibile est, ut Psalm. 37, Delectare, vel potius deliciare התענג hithanag super Domino, et dabit tibi petitiones cordis tui: pro, acquiesce certa fiducia et amore in Domino, tanquam re tibi longe suavissima et salutarissima, inde omne bonum ac commodum expectans. Psal. 147, Neque in tibiis viri delectatur. Aliud quidem verbum in Hebraeo est, sed idem pene sensus. Testimonia tua sunt delectationes meae, et viri consiliarii mei: Psal. 119. Iterum in Hebraeo nova vox est, sed significatio valde prioribus vicina. Planta delectationum, Isaiae 5. Et puer delectationum, Ieremiae 31: pro planta aut puero delectabili, seu quo quis delectatur. Sic, Pellitis uxores populi mei ex domibus delectationum suarum: pro, quibus delectantur, et in quibus longo tempore cum summa voluptate vixerunt, ex propriis et dilectissimis penatibus. Proverb. 3, Viae eius viae delectationum sunt: pro, efficientes aut praestantes singularia oblectamenta: tametsi hic iterum diversa a prioribus vox sit in Hebraeo. Deus non delectatur fortitudine equi, nec in tibiis viri beneplacitum habet: Psal. 146. Delectatur quidem Deus omnibus suis creaturis, teste Genesi: Vidit Deus, et ecce omnia quae fecerat erant valde bona. delectatur igitur ut suis creaturis: non delectatur autem, cum nos in eas fiduciam ponimus: non delectatur etiam ita, ut ad eas vim efficaciamque suam et victoriam alliget.

DELEO, saepe significat totalem extirpationem gentium: in quo usu etiam apud Latinos scriptores reperitur. Non delebitur ex vobis servus, Ios. 9: pro, semper eritis servi, aut certe semper cogemini servire tabernaculo. De phrasi et re, Deleri ex libro viventium, dicitur in voce LIBER. Deleri peccata, aut iniquitates, Psal. 51: pro, tolli et penitus aboleri. Deleri autem peccata tali quadam phrasi, praesertim in Hebraeo, dicuntur, ac si in libro quodam essent omnia nostra malefacta aut debita diligenter a Deo adscripta, quae nunc expungi peteremus propter meritum aut persolutionem Christi. Genes. 17, cum Circumcisio mandatur, additur comminatio, quod qui illud foedus neglexerit, ex populo Dei delebitur. Quod alii de spirituali deletione intelligunt: quasi diceret, Desinet esse Christianus, non pertinebunt ad eum meae promissiones, non computabitur inter veros Dei cultores. Alii de corporali: pro, divinitus corporali exitio punietur, interficieturque.

DELICIAE, vox Latinis notissima, etiam non paucas obscuras, et huic linguae proprias phrases habet. Torrente deliciarum tuarum potabis eos, Psalmo 36: pro, copia deliciarum aut summorum commodorum eos fovebis et beabis. Vesci ad delicias. Thren. 4, Qui vescebantur ad delicias, perierunt in plateis: pro, qui delicatissime victitabant. Amor in deliciis, pro delicatissimo aut suavissimo. Canticorum septimo. Quam pulchra facta es, et quam dulcis amor in deliciis: pro, delicatissimo aut dulcissimo amore mihi dilecta.

Dare delicias alicui. Proverbiorum 29. Corripe filium tuum, et dabit delicias animae tuae: id est, perfundet te summo gaudio. Deliciae caeli. Benedicta terra ob delicias caeli, ob rorem: Deuteronom. 33. pro, ob rorem delicatissimum, quo superne irrigabitur. Ibidem, Ob delicias fructuum solis, ob delicias influentiae lunae, ob delicias collium perpetuorum, ob delicias terrae. Filii deliciarum. Mich. 1, Decalva et tonde comam super filios deliciarum tuarum: pro, merito lugebis de ingentibus calamitatibus delicatissimorum et charissimorum civium tuorum.

DELICTUM quid proprie sit, exponetur in voce Peccati: sed hic tantum quasdam eius phrases attingemus. Aliquid esse alicui In vel ad delictum. 1. Paral. 21. Ut quid erit hoc ad delictum Israeli? pro, in damnum aut perniciem Israeli. Delictum hic ponitur pro reatu, ac damno quod ex delicto oritur. Erit in delictum Domino super nos, 2. Par. 28, pro, obnoxios nos culpae ac poenae reddet coram iudicio Domini. ubi itidem delictum ponitur pro culpa, ac poena quae ex delicto proficiscitur.

-- 115 --

205/206 Aliquando etiam ulterius huius vocis significatio ad effectus prolabitur. Ponitur enim non raro pro ipsa compensatione, aut satisfactione pro delicto praestanda. Num. 5, si non fuerit viro propinquus, cui restituat delictum, delictum restituetur Iehovae: pro, damnum ei compensabitur, seu satisfactio pro damno reddetur. In Hebr, est אשם Ascham, quod admodum crebro pro ipso sacrificio expiante ponitur, sive quia compensat delictum, sive etiam quia ipsummet sacrificium imputatione quadam fit res rea, Deo exosa, eiusque irae ac poenis obnoxia. Sic Christus dicitur factus peccatum: Roman. 8. 2. Corinth. 5.

DELINQUO, pro pecco, praesertim omittendo iniuncta, etiam Latinis usitatum est: sed in Sacris literis habet nonnunquam quosdam idiotismos: ut Oseae 5, Ibo et revertat in locum meum, donec delinquant, et quaerant faciem meam: pro, agnoscant se deliquisse. Sic Levit 5 et 6, Si anima peccaverit et deliquerit, feret iniquitatem suam, et offeret, etc. id est, et agnoverit et fassa fuerit delictum suum. Res aut factum pro eius noticia ponitur, ut supra in verbo (Decepit) dixi, et in Regulis exposui. Sic Zach. 11, Quos possessores mactabunt, et non peccabunt: scilicet, sua opinione putabunt, aut certe contendent se rectissime fecisse.

DEMONSTRO. Vide OSTENDO.

DENSITAS, pro sylva aut arbustis densis. Sic aries Genes. 22 dicitur cornibus haesisse in densitate: id est, in aliquo denso spineto aut aliquibus arbustis. Sic et mula Absolonis dicitur cucurrisse sub densitatem quercus, 2. Sam. 18. pro, incidisse in densos ramos quercus, in quos sit implicata eius coma, et mula impetu cursus abrepta. Densitas nubis, pro, densa nubes Exod. 19, Venio ad te in densitate nubis, ut audiar. Densitas terrae, pro argilla. 2 Paral. 4. Fudit ea in densitate terrae: id est, densa terra argilla. Densitas sylvae, pro frequentia populi, Isaiae 9, Et succendet in condensis sylvam, et convoluetur sicut altitudo fumi.

DENS, et DENTES, varios efficiunt in Sacris literis idiotismos. Primum enim, quia plerunque ferae sylvestres, et etiam quaedam domesticae, ut Canes, potissimum dentibus pugnant ac laedunt: ideo per synecdochen dentes, sicut et maxilla, crebro pro omni vi ac potentia hostium ponuntur. Psalm. 58 Deus conteredentes ipsorum in ore eorum: pro, omnem vim ac potentiam hostilem. Eadem ratione etiam Psal. 124 dicitur: Benedictus Dominus, qui non dedit nos praedam dentibus eorum. Psalm. 3 eadem phrasi dicitur: Surge Domine, serva me Deus meus: Quoniam tu percussisti hostes meos in maxillam et dentes impiorum contrivisti. Mich. 3 describuntur seductores, quod mordeant dentibus, et parent bellum contra eum qui nihil in eorum guttur iniicit: ubi itidem bestialem eorum crudelitatem exprimit. Ab hac significatione sumitur illa similitudo Salomonis, Proverb. 25, Dens confractus et pes labens fiducia peccatoris in die angustiae: quia sicut, cum apri, ursi aut leones fractis ungulis et dentibus exarmati sunt, nihil obesse possunt: sic fiducia impiorum in rebus adversis inutilis et irrita est. Deuter. 32 dicit Deus Dentes bestiarum immittam in eos: pro, crudelitatem earum, efficiam ut bestiae grassentur in eos. Secundo Dentes etiam hominum, exprimentes fremitum aut frendorem quendam, iram significant: hunc enim gestum ac sonum exprimere valde irati solent Psalm. 35 Frenduerunt adversum me dentibus suis. Thren. 2, Sibilaverunt et frenduerunt dentibus superte: pro, acerbissimo et prorsus hostili animo sunt. Aliqui verterunt, Nudare dentes: quo forte alluderetur ad canum gestus, qui commoti solent rictum aperire, et gingivas sublevare, et illos longiores dentes in lateribus monstrare, aut exporrigere. Psalm. 57 est horribilis hypotyposis crudelitatis et virulentiae impiorum: Anima mea inter leones dormiet, filii hominum sunt flammae, dentes eorum lanceae et sagittae, et lingua eorum gladius acutus. Tertio, Dens per metaphoram nonnunquam prominentem petram aut scopulum significat: propterea quod perinde ex terra in extremitate aut promontorio quopiam prominent, ac dentes ex carne. Sic igitur legitur 1. Sam. 14. Erat dens petrae in transitu hinc, et dens petrae in transitu inde: pro, Utrinque circa transitum prominebant petrae. Quarto, mundicies dentium famem significat. Amos 4. Ego quoque dedi vobis mundiciem dentium, in omnibus civitatibus vestris. Nam inter comedendum plerunque aliquid cibi adhaeret dentibus, aut intra dentes. Ubi ergo nulla talis immundicies reperitur, indicium est non sumpti cibi, et porro defectus alimenti. Quinto, Domus dentis, in Sacris literis pulcherrimae domus nominantur: propterea quod illae olim apud Iudaeos ebore exornabantur, quod Scriptura simpliciter dentem vocat, per excellentiam, propterea quod est omnium dentium maximus et spectatissimus, dens elephantis: Amos 3. Sexto, Proverbium illud Ierem. 31, Patres comederunt vuam acerbam, et dentes filioru obstupuerunt, satis obvium ac perspicuum est. Sicut enim comedentis vuas immaturas dentes fiunt stupidi: ita aequum erat illos ipsos puniri, qui peccaverant, non alios. Sed Iudaei tunc querebantur, secum iniuste agi, quod ob peccata et idololatrias suorum maiorum punirentur, cum ipsi nullum tale scelus admisissent. Verum Dominus refutat illud impium et blasphemum proverbium. In dentibus hominum candor laudatur, et bonam valetudinem significat: contra rubigo, flavedo ac scabricies. Sic in Canticis legimus, Dentes tui sicut greges tonsarum, ascendentes ex lavacro: pro, candidissimi. Sic et Gen. 49 legitur, Dentes eius lacte candidiores sunt.

DENUDATIO in Hebraeo habetur, quod vulgata versio vertit Turpitudo: quae vox Genes. 9, et Levit. 18, saepe repetitur. Sic et Septuaginta verterunt γύμνωσιν . Denudare brachium, solet aliquando significare expeditam et praevalidam operationem. Sic enim solebant pugnare, et Deus sic iubet Ezechielem oppugnare exerto ac nudato brachio Hierusalem. Solebant et servi multum esse nudis brachiis, sive paupertatis gratia, sive ut expeditius operas suas peragerent. Sic et Isaiae cap. 47 Babylonem ad nuditatem hortatur, seu potius eam illi denunciat, praedicens ei servilem conditionem, in quam sit ab hostibus redigenda: Descende, et sede in pulvere virgo, filia Babylon: sede in terra, non est solium filiae Chaldaeorum, quia ultra non vocaberis mollis et tenera: tolle molam, et mole farinam: denuda comam, disco operi humeros, revela crura, transi flumina, retegentur verenda tua, et pudenda tua videbuntur. Sic et Ezech. 16 ac 23, Deus minatur denudationem Hierusalem. i. miseram ac plane servilem conditionem ac abusum. Sed de hoc Hebraismo forte etiam postea, praesertim in voce NUDITAS, aliquid dicetur.

DEORSUM et SURSUM, adverbia motum loci significantia, probe nota sunt: sed per metaphoram etiam felicitatem aut infelicitatem alicuius significant. Deuter. 28 bis simul ponuntur: Ascendet super te sursum sursum, tu autem descendes deorsum deorsum: pro, Ille quidem crescet, tu autem diminuêris in omnibus commodis. Esdr. 9. Cum tu Deus prohibueris ne essemus deorsum propter iniquitates nostras: pro, non voluisti nos ita puniri, et inimicis nostris subiici, ut iniquitates nostrae meruerant. Iosuae 2. Deus facit mirabilia in caelo sursum, et in terra deorsum.

DEPONERE, verbum notae et obviae significationis est, ut expositione non indigeat. Deponit potentes de sede, et exaltat humiles: Luc. 1. notus sensus est.

-- 116 --

207/208 Venit autem inde nomen Depositio, de quo pauca dicam. 2. Pet. 1. Velox est depositio tabernaculi huius: pro, cito moriar, et relicto corpore in sepulchro, in regnum caelorum ad Christum commigrabo. 1. Petr. 3. Baptismus non depositio sordium, sed stipulatio aut confirmatio bonae conscientiae in Deum, per resurrectionem IESU CHRISTI. Sensus est, quod Baptismus non salvet nos sola lotione, veluti ex opere operato, ut Iudaei olim de suis lotionibus sentiebant, et nunc multi de Sacramentis perperam docent: sed quatenus est foedus cum Deo, quatenus fide apprehenditur, et confirmat nostram conscientiam in Deum per Christum. Verum de hoc loco et vocabulo dixi alibi, in voce BAPTISMI, et CONSCIENTIAE.

DEPOSITUM, itidem notae significationis vox est. Significat enim rem certam a quopiam apud aliquem ita relictam, ut sit eius fidei custodiaeque concredita, donec verus dominus denuo eam reposcat. Sic et apud Latinos crebro accipitur. Sed Paulus 1. Tim. 6, et 2. Tim. 1, puram doctrinam ac religionem vocavit Depositum, idque bonum aut preciosum. Est igitur diligenter observandum, quod vera doctrina ac religio non tantum nobis tradatur ea ratione, ut nos per eam saluemur: sed etiam, ut eam summa sanctissimaque fide undique incontaminatam et illaesam Deo ac posteris, totique generi humano conservemus. Ita vera doctrina duplicem rationem apud nos habet: Primum, ut nobis ad nostram salutem usui data, seu usui possessionis fructuariae. Deinde, ut fidei nostrae ad sacrosanctam custodiam concredita, et apud nos deposita. Alio qui vero ac puro deposito uti custodienti non licet. Nunc porro si quis expendat, quam sancte et inviolate deposita nostrae fidei commissa sint conservanda: facile intelliget, quanta diligentia puritas verae doctrinae ac religionis sit omnibus perpetuo custodienda, et posteris aliisque porro per manus tradenda. Sicut Paulus doctrinam Timotheo traditam vocat Depositum, et eandem eum etiam porro aliis fidelissime concredere, et veluti depositum tradere praecipit.

DEPOST, Hebraicae מאחרי Meachere, duae praepositiones in unam congestae sunt. Significatio non est adeo obscura: tantum pauca exempla subiiciam, quibus etiam magis illustretur. 1. Paral. 17. Ego tuli te de tugurio depost pecudes: pro, cum oves pascendo sequereris. Psal. 78. Davidem depost lactantes adduxit ut pasceret populum suum. Conversi estis depost Iehovam. Num. 14 pro, desiistis eum sequi. Sic et Soph. 1. Eosque qui retrocedunt depost Iehovam. Reverti aut averti de post aliquem: pro desinere eum sequi, aut etiam persequi Num. 32. Si revertamini depost eum. 1. Sam. 15. Aversus est depost me. 1. Reg. 19. Reversus est depost eum: pro, desiit eum sequi.

DEPRAEDARI, perspicuam et usitatam habet significationem, de hostili violentia, spoliante miseros ac victos. Sed utitur hoc verbo Paulus Colos. 2. per quandam metaphoram de spirituali depraedatione, quae fiat per philosophiam Praecipit enim, ut caveamus ne quis nos depraedetur: ut plerique hoc tempore verterunt. Tametsi participium συλαγωγὼν , significat magis captivum abduco, ut hostes praedam rerum ac hominum abducere solent. sic enim et seductores philosophicis ratiunculis inficiunt sinceram doctrina, et homines suis illis sophismatib. involutos, illaqueatos et colligatos pro arbitrio suo velut mancipia quaedam ab Ecclesia, Christo, et vera religione, secum in errores et aeternum exitium abducunt. Sic Paulus dicit etiam 2. Tim. 3. Seductores abducere captivas mulierculas. Quomodo autem, et quam varie philosophia imponat nobis in vera religione, in Libello cuius titulus est De materiis et metis scientiarum abunde dixi.

DEPRECARI, aliquoties in Exodo, Levitico et Numeris, in vulgata versione, pro Chipper כפר Hebr. ponitur, quod magis proprie expiare significat. Exod. 3. 32. Levit, 9. in Num. valde crebrum est, ut cap. 6. 8. 13. 15. 16. 20. 31. Quod eo moneo, quia Hebraea vox multo significantior est. Deprecari faciem alicuius, saepe simpliciter significat eum metuere, revereri, et summe honorare. Iob. 11. Deprecabuntur faciem tuam multi: pro, te suspicient ac reverebuntur. Psal. 45. Filiae Tyri cum munere vultum tuum deprecabuntur: pro, allatis munerib: tuam gratiam favoremque ambient etiam alienigenae. Deprecationem alicuius cadere coram aliquo, aut in conspectu alicuius: pro exaudiri, expositum est supra in praedictis praepositionibus. Deprecationes loqui: pro, humiliter, suppliciter. Prover. 18. Deprecationes loquetur pauper, dives autem respondebit aut loquetur dura. Quid proprie sit Deprecatio, dicetur postea forte in voce Orationis, aut Precationis. Oecumenius ita distinguit super illud Pauli. Adhortor igitur ut fiant ante omnia deprecationes, etc. Deprecatio quidem est illa obsecratio, quae pro liberatione a tristib. offertur: Obsecratio autem, bonorum appetitio Interpellatio autem, eorum est accusatio qui iniurias inferunt.

DEPREHENDERE, valde significans est verbum: et significat, quasi in ipso scelere aut malo aliquo facinore reperire. Sic dicit Achab ad Eliam, obviam sibi factum. in occupatione vineae Nabod: Num deprehendisti me inimice mi? pro, O quam tu gaudes, quod me nunc in foedo scelere repereris, cum alioqui perpetuo me insecteris, et omnia mea facta vituperes, ut sic nunc me excusare nequeam. Dicitur et Sorte aliquis deprehendi, propterea quod sors plerunque monstrat aliquem, sese ob malefactum, aut etiam alio consilio occultantem. 1. Sam. 14. Et deprehensus est Saul et Ionathan: pro, sors utrumque illorum monstravit.

DERELINQUO, aliquando significat simpliciter omitto, aut desino. Oseae 4. Quoniam dereliquerunt custodire Iehovam: pro, intermiserunt, aut etiam prorsus omiserunt, desierunt. Derelinquere Deum, aut eius verbum, est nota loquutio, significans deserere Deum vel in vera doctrina, vel in vitae pietate. Derelinqui a Deo, significat aut in aliqua calamitate destitui omni ope Dei, aut in universum deseri: non curari, foveri, ac defendi a Deo. Cum igitur Christus clamat Psal. 22, et in passione, Deus meus Deus meus quare dereliquisti me? queritur, in illa una re se liberatione Dei privatum, quod non sit amotus calix ille passionis ab eo: non ut desperantes quaerunt, se prorsus ac in universum destitutos esse a Deo. Quod ad huius loci explicationem vehementer prodest observasse, ne quasi desperatio quaedam Christo tribui videatur. Sic et Iosuae 1. Non dimittam, nec derelinquam te. s. in hoc opere et periculo occupandae terrae. Iudic. 6, Nunc autem nos dereliquit Dominus. 2. Paral. 15. Si autem dereliqueritis Dominum, derelinquet vos, quod de plena aut totali desertione accipi potest. Sic et ab hominibus derelinqui dicimur. i. deseri, negligi, eorumque ope destitui: Sicut Psal. 27 habetur: Pater et mater mea dereliquerunt me, tu autem Domine suscepisti me. i. ab omnibus etiam coniunctissimis desertum ac neglectum, recepisti tuendum ac fovendum. Remanere aut Servari. Sic Helias queritur. 1. Reg. 19, se solum esse derelictum: pro, superesse, remanere, ex veris Dei cultorib. solum servari. Sic ibidem Dominus dicit, se sibi aliquot millia dereliquisse, aut reservasse. Non vidi iustum derelictum, Psal. 37. pro, destitutum omni divina ope, et in summis difficultatib. desertum. Ibidem: Non derelinquet eum in manu inimici sui. pro, non permittet ut in eum pro arbitrio grassetur inimicus. Derelinqui alicui. Psal. 11. Tibi derelictus est pauper: pro, reservatus, aut commendatus, ut eum omni ope humana desertum ipse tueare: vel cum omnes eum deserverint, restat ut

-- 117 --

209/210 solus eius curam suscipias, eumque foveas ac tueare, Derelinquere legem, pactum, aut testamentum Dei: pro, deficere a vera pietate, valde crebrum est in Sacris literis. Vicinum huic est quod supra dixi, Derelinquere Deum. Sic etiam dicitur aliquis verae pietatis desertor, Timorem Domini derelinquere, Iob 6. Derelinqui terram, Isaiae 7. Antequam puer possit eligere bonum, et reprobare malum, deseretur terra, quod nunc fastidis ob duos suos reges. Loquitur de ea desertione, ut se mox explicat, qua Assyrius erat Israelitas abducturus, et terram deserta effecturus. Clausus et derelictus, quasi proverbiali quadam locutione, ultimae reliquiae populi aut gentis vocantur. Nam cum reliqui ab hostib. abducuntur, tum adhuc pauci aliqui restant vel in arcibus munitisûe locis clausi, vel alioqui in aliquib. solitudinibus aut latibulis relicti, quos hostis perscrutari non potuit. 1. Reg. 21, et 2. Reg. 9. Succidam clausum et derelictum in Israele. 2. Reg. 14. Non erat clausus, neque derelictus, neque qui auxiliaretur Israeli Sic dicitur, Defecit clausus et derelictus. Derelictio virgulti, rami, ac frondium, Isai. 17, sunt pauci fructus post collectionem adhuc superstites, alicubi in extremis ramis latitantes sub frondibus. Dicit ergo ibi propheta, Erunt civitates fortitudinis eius sicut derelictio virgulti aut rami: pro, paucae et solitariae, sicut pauci fructus supersunt post factam collectionem.

DERISOR, vox valde significans in Sacris literis est, et significat non istam vulgarem aut (ut ita dicam) morionicam derisionem: sed plerunque istam perditam et propudiosam hominum malitiam, qua simul Deum et homines suis cogitationibus, actionibus, et vita rident, nulla praecepta, nullum verbum Dei curantes, quin nec carnalis quidem aut externae istius honestatis amorem ullum habentes. De illis dicitur Psal. 1. quod beatus sit qui in cathedra derisorum non sederit. Potissimum autem, meo iudicio, falsos doctores notat: quia doctores in cathedris sedent, illi sciunt se errare ac seducere, et nihil omnius in impio conatu perseverant, contemnentes Deum, omne eius verbum, et omnem fraternam admonitionem. Tales derisores prohibet Salomon Prover. 9, erudire: et Paulos iubet eos devitare, tanquam a sua propria conscientia condemnatos. Prov. 29. Viri derisionis illaqueat civitatem, vir autem iustus avertet iram. Intelligit superbum, Epicureum et contemptorem omnis iustitiae ac salutarium consiliorum. Sic Proverb. 22 prae cipit eiici derisorem et promittit fore ut conquiescatlis. Quod rectissime de seductorib. exponas. Nam illi dum contemnunt omnes veras, ac ex ipso verbo Dei sumptas confutationes suorum errorum, non potest conquiescere lis. Reliquum ergo est ut eiiciantur, aut (si id fieri nequit) saltem devitentur. Talium derisorum tum politiae, tum Ecclesiae sunt refertae. Disputatio Vinariensis abunde illustre exemplum aut specimen unius proponere potest: qui cum manifesto Dei verbo esset captus, convictus, et constrictus, tamen in summo mysterio corruptionis humanae ad sophismata philosophica confugiebat, cum quidem etiam confiteretur se non posse suam sententiam ex sola Scriptura tueri.

DESCENDERE verbum non paucos Hebraismos efficit. Nam primum non raro humano more dicitur Deus descendere, cum aliquid vult gravius in humano genere agere. Sic dicitur Gen. 11, descendere ut videat structuram turris Babel. Et Gen. 18, ut videat an Sodomitae perfecerint secundum clamorem suum. Communi enim quadam opinione fingimus aut somniamus, Deum superius in caelis habitare: cum ille ex aequo ubique gentium et locorum sit. Sic et filius Dei descendisse de caelo, et caro factus dicitur. Dicitur Deus et in Aegyptum descendere (eâdem figura) cum Iacobo, ut eum ibi protegat: Gen. 46, quia terra Canaan est editior aut eminentior Aegypto. Sic et Exod. 3 dicit Deus ad Moysen, se descendisse ut liberet suum populum. Sic et malum dicitur descendere a Domino, usque ad portas Hierusalem: Mich. 1. Descendere pro humiliari, decrescere in opib. aut dignitate. Sic Deus minatur Israelitis Deut. 28, se effecturum ut descendant infra vicinos aut incolas Ethnicos: pro, ut fiant imbecilliores, aut subditi corum. Peregrinus ascendet super te superne superne, et tu destendes inferne inferne. Descendere, pro abdere sese in loco humili: 1. Sam. 20. Et tertiabis et descendes valde. pro, in profundo loco usque ad tertium diem latitabis. Descendere facere, pro deducere, in tertia coniugatione, crebrum est in Sacris literis, nec indiget exemplorum recitatione. Descendere gladio, pro interfici. Hag. 2. Et descendent equi et sessores eorum, quisque gladio proximi sui: pro interficientur, deiicientur in terram aut sepulchrum. Sic Latini Prosternentur dicunt. Descendent ab umbra eius omnes populi terrae: Ezech. 31. pro, deficient ab imperio eius gentes ipsi prius subditae. Descendere facere, pro detrahere Isa. 10, Descendere feci tanquam potens habitantes, vel potius sedentes: pro, deieci eos ex ipsorum arcib. et soliis. Descendere facere aliquem in sepulchrum, pro causam mortis alicui praebere: Gen. 42. Si accideret illum mori in via per quam ibitis, faceretis descendere caniciem meam cum dolore in sepulchrum. Sic ferme et Gen. 37. 44, ac Ezech. 26. ubi eadem phrasis reperitur. Descendere facere in terram, Isa. 63. Descendere faciam in terram fortitudinem eorum. i. prosternam. Descendere facere, pro afferre munus, Gen. 43. Deut. 1, ratione loci altioris, unde munus affertur, dicitur. Sic et Descendere in mare. Discendere increpatio in aliquem dicitur, propterea quod ex loco altiori in inferiorem, nempe ex aurib. in cor descendat, vel a superiore in inferiorem Prover. 17. Contra Ascendere dicuntur cogitationes, quia ex corde in os scandunt. Descendere oculum in lachrymas, Hier. 13. 14. Thren 3. pro, destillare, defluere, et quasi totum in lachrymas resolvi. Descendere facere ornamentum, Exod. 33. pro, deponere. Sagittas Domini descendere super aliquem, Psal. 38. Descendit urbs: pro, capitur, evertitur. Deut. 20. Descendunt et muri, Deut. 28. pro, evertuntur. Descendere vivum in infernum, Num. 16, et Psal. 55, aliqui intelligunt de subitanea morte, qua non post mortem demum eorum anima tradatur Satanae sed viventes adhuc Satan invadit ac mactat, secumque abripit. Quomodo necesse est intelligi historiam Num. 16, quod vivi descenderint in infernum. nam cadavera eorum aliquo modo remanserunt, tametsi semidevorata a terra. Aliqui eum locum intelligunt de sepulchro, quod etiam per infernum significatur. Terra. n. eos devorans, sepelivit eos aliqua ex parte. Alioque non est dubium quin alique viventes una cum corpore in infernum auferantur, sicut aliquae verisimiles historiae testantur. Et etiam contra pauci aliqui, ut Enoch et Helias, vivi in caelum, seu in aeternam beatitudinem translati sunt. Caeterum de voce Inferni, deque descensu in eum, postea suo loco dicetur.

DESERTUM, vox nota, sed in Sacris literis varie usurpatur. Nam cum varia circa Israelitas fuerint deserta, variae etiam huius vocis significationes inde exortae sunt. Primum igitur, Desertum significat solitudines, prorsus hominibus carentes, et incultas. Secundo, significat loca non plane quidem solitaria, sed tamen. incultiora, minusque frequentia quam reliqua erant. Unde Ios. 15, tribui Iuda sex civitates cum suis pagis in deserto attribuuntur. Quod observandum est, ne quis a vero sensu aberret, cum audit in deserto nominari habitationes et opera hominum. In tali deserto Iudaeae praedicavit Ioannes, non in tali ubi nullus mortalium fuit aut vixit: alioqui frustra clamasset et concionatus fuisset, nemine audiente. Tertio, Desertum aliquando simpliciter meridiem, aut meridionalem plagam significat: ut Psal. 75. Non ab oriente, non ab occidente, non a deserto montium. pro. a meridie. Quarto, Desertum crebro per metaphoram significat Ethnicos, quia ibi summa raritas est homimum Deum colentium, et commodorum

-- 118 --

211/212 homini maxime necessariorum. Quo niam autem plerumque loca deserta in illis meridionalib. et adeo calidis regionibus ideo sunt deserta, quod carent aquis, et omnia aestu exuruntur, sicut contra in septentrione ob nimiam abundantiam aquarum id accidit: quae arentia loca etiam carent ob eandem causam elegantibus et proceris arboribus: ideo saepe in promissione vocationis gentium, et propagationis verae religionis, Deus dicit se effecturum, ut in deserto sint fontes aquarum, utque ibi crescant pinus, abies, cedri, et similes arbores. Isaiae 41. 43 44. Quod si polliceretur hisce septentrionalib. hominibus, nemo magnifaceret: quia hic aquarum et pulcherrimarum sylvarum maxima copia est in desertis. Porro illi promissi fontes et arbores locis desertis, per metaphoram significant veram doctrinam, doctores, et alios Deum vere agnoscentes ac colentes. Ex hac porro declaratione de causis deserti in illis locis, facile multae phrases huc alludentes intelligi poterunt: ut Psal. 107. Posuit desertum in stagna aquarum, et terram siticulosam in scaturigines aquarum. Et vicissim dicitur ibidem: Posuit flumina in desertum, et scaturiginem aquarum in siticulosum locum. Et Isaiae 48. Non sitierunt in deserto. Id vero nihil mirum esset in septentrionalibus locis, nempe si quis diceretur non sitiisse in deserto.

DESERTORES, sicut in Latino sermone male sonat de deserentibus castra contra militare sacramentum: ita etiam in Sacris, de desertoribus sanctae spiritualisque militiae, id est, verae pietatis, religionis, ac Dei ipsius, cum maxima reprehensione illorum inculcari solet. Isaiae 30. Vae filii desertores: et alibi, Desertores fuerunt ab utero matris: plane videtur convenire cum vocabulo Graeco ἀποστάτης .

DESERERE ALIQUEM, aliquando nonnihil lenius accipitur. Gen. 2. Propterea deseret homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae. Chaldaeus habet, Deseret domum lectus patris et matris: id est, cubile. Verum res ipsa ostendit, discedere liberos ex societate ac familia parentis, et nova familiam instituere, ac diversam domum incolere. Non tamen valet id vocabulum extremam desertionem, ut et non ament aciuvent parentes.

DESIDERO, praeter propriam significationem non paucos Hebraismos efficit, quos recensebo. Pro velle ponitur, nempe significantius vocabulum pro remissiore. Ionae 1. Tu Domine sicut desiderasti, fecisti. pro, sicut voluisti. Sic contra vebum Volo remissius non raro, pro vehementiore, nempe pro desidero ponitur. Nomina porro inde deducta, ut Desiderabile, et Desiderium, multo plures obscuras locutiones pariunt. Desiderabile, admodum crebro significat rem vel preciosam, vel alioqui valde gratam ac suavem: ut 1. Sam. 9. Cuius tandem est omne desiderabile Israelis? nonne tuum, et domus patris tui? pro, nonne omnia preciosissima totius huius populi, sunt futura tua, cum tu sis futurus rextotius Israelis? Aliqui intelligunt, Quem tandem desiderat totus Israel, nisi te, sibi in regem? Prover. 3. Omnia desiderabilia tua non aequantur sapientiae, pro, omnia preciosa, omnia grata tibi, et quaecunque habes in deliciis. Sic Threm. 1. et Iob 20. Dan. 11 dicitur Antichristus culturus esse suum Deum Maozim auro, argento, lapide precioso, et omnibus desiderabilibus. Non est finis divitiarum ex omnibus vasis desiderabilib. Nahum 2. Desiderabile argenti sui urtica possidebit: Oseae 9. i. domos sumptuosas, aut intima cubicula, ubi argentum suum reponere solebant: vel etiam ipsi thesauri eorum, alicubi in loco ignoto et inculto abiecti latitabunt, crescentib ibi spinis ac urticis. Desiderabile oculorum Ezech. 24. Polluo sanctuarium meum, desiderabile oculorum vestrorum: pro, quod libentissime aspicitis tamquam singulare decus, praesidium ac ornamentum vestrum. Sic ibid. Deus prophetae dicit, En ego tollo desiderium oculorum tuorum: pro, rem desideratam oculis tuis, nempe uxorem tuam, hodie mori faciam. Loquutio autem Desiderium oculorum, inde venit, quia aspectus rerum pulchrarum aut preciosarum excitat in animo desiderium: sicut in voce CONCUPISCENTIA, similis loquutio Concupiscentia oculorum exposita est. Desiderabilia uteri interficiam, Oseae 9. pro, dulcissimos liberos tuos. Huius Hebraismi sunt innumera exempla. Posses dicere, poni abstractum pro concreto, eiusque subiecto. Ambulare sine desiderio, pro, vivere non desideratum aut amatum hominibus, inglorium: 2. Par. 21. Eadem ratione et Hebraismo, aut Regula etiam, Desiderium pro reb. desideratis saepissime ponitur: cuius Hebraismi plura exempla proponam. Desiderium illorum attulit eis, Ps. 78, pro, res desideratas, reddidit eos sui voti aut rerum expetitarum compotes. Mich. 4. Consecrabo Domino desiderium eorum: pro, opes ipsorum. Dan. 11. Dominabitur thesauris auri et argenti, omnibus desideriis Aegyptiorum: pro, reb desideratis, aut ingentis precii. Psal. 39. Liquescere facies ut tinea desiderium hominis. pro, rem desideratam: non tantum opes, sed etiam ipsam formam aut florem Psal. 140. Ne tradas Domine desideria sua impio. pro, res desideratas. Cant. 5. Sponsus meus totus desideria. pro, quantus quantus est, tantum res desiderabilis est 1. Sam. 5. O desiderium Israel. pro, o terra inclyta Israelis. Vir desideriorum, Dan. 9. pro, desideratus. Desiderium argenti, Iud. 5. pro, argentum desideratum, vel potius lucrum argenti Desiderare animam, aut desiderium animae aut cordis pro, quod ex animo desideras: valde crebrum. Desideria carnis, sunt peccata: nempe pravae cupiditates veteris hominis. Gal. 5. Spiritu incedite, et desideria carnis non perficietis. Rom. 1. Tradidit eos Deus in desideria cordium suorum, in impuritatem, et c. Desiderando desiderare, aut desiderio desiderare, Luc. 22. et saepissime in veteri Testamento, significat valde desiderare: ut solent reduplicationes, praesertim hac lingua, augere significationes: quod in universalib. Regulis monui. Desiderium tuum erit ad virum, et ipse dominabitur tibi: Gen. 3. pro, ex eo pendebis, omnia quae cupies ab eo cogeris expetere et expectare. Sic et in sequenti cap. aliqui exponunt quod Deus dicat, Cainum nihilominus retenturum primogenituram, et fratrem ei fore subiectum, modo sit probus. Sane illae duae phrases prorsus eodem modo etiam in 4 repetuntur, sicut et in 3 sunt positae. At mihi videtur dici, quod perinde procaciter infestabit mulier virum, eique dominari volet, sicut peccatum innatum vult et conatur in homine regnare: et quod vicissim perinde oporteat maritum reprimere illam affectionem imperii muliebris supra se, sicut pius homo tenetur resistere innatae malitiae, volenti abuti membris nostris ad peccatum, nosque captivare ei. Admodum quoque creber hic Hebraismus est, ut res aliqua dicatur Desiderii pro, valde expetita, posito quasi abstracto pro concreto. ut Domus desiderii: pro valde expetita: Ezech. 26. Panis desiderii, Dan. 10. id est, suanis et desiderabilis panis. Mons desiderii, Dan. 11. Picturae desiderii Isa. 2, Terra desiderii, Dan. 11. pro, desiderata Vasa desiderii, 2. Par. 20. Desideratus cunctis gentibus vocatur Meschias, Hag. 2, quia sit servatortotius mundi, merito ab omnibus expetitus et expetendus.

DESINO FACERE: pro, non facio. Exod. 23 Desines auxiliari: pro, non auxiliabere?

DESOLOR verbum, et nomina inde deducta, suas quasdam obscuritates habent. Alioqui proprie significat solum aut solitarium reddo, vasto. Nam omnes vastationes privant loca hominibus vel ab ducendo, vel interficiendo, vel etiam fugando eos: atque ita reddendo sola atque inculta. Isa. 1. Et derelinquetur filia Zion, et c. Et ut civitas desolata. i. vel prorsus deserta, vel perpaucos habens incolas, pauciores circum habitantes. Isaiae 44. Ego dico profundo, desolare. Alludit ad exiccationem maris rubri. Isaiae 11. Et terra desoletur

-- 119 --

213/214 desolatione: pro, penitus in solitudinem redigatur. Ezech. 14. Et fuerit terra desolata, nemine transeunte propter bestias et feras. Desolationem venire, Proverb. 1. Cum venerit sicut desolatio timor vester: pro, calamitas vestra, quam vos timetis, subito veniet: sicut saepe subito vastatur aliqua regio, quae modo fuerat cultissima. In desolationem esse, Ier. 48. Aquae Nimrim in desolationem erunt: id est, nemini utiles, pereuntibus hominibus sicut si ipsae essent vastatae aut exiccatae. Torrentes desolationis, Isaiae 7. Requiescent omnes in torrentib. desolationum. i. desertorum locorum incultorum, omnia replebunt etiam inculta. Habitare in civitatib. desolatis. Iob. 15. Et habitabitis in civitatib. desolatis, pro, quae prius desolatae et vastatae fuerant, nunc autem a vobis cultae et reaedificatae. Abominatio desolationis praedicitur statura in loco sancto, Dan. 9. 11. 12. quam Machab. lib 1. cap. 2. intelligunt de illa prophanatione templi, et religionis contaminatione, quae ipsorum tempore accidit Christus de alia quadam post se ventura interpretatur, Mat. 24. Aliqui igitur intellexerunt de statua Caligulae in templo collocata, quae extrema vastationem Hierosolymae praecessit. Rectius autem proculdubio accipietur de Antichristi horrendis abominationibus quae postea secutae sunt, quaeque Ecclesia ac religionem Christi pene funditus vastarunt et everterunt: ac denique de Interim, et adiunctis conatib. quibus Ecclesiae nostro tempore sunt vastatae. Forte autem maxima pars eius Prophetiae restat adhuc ante extremam diem implenda per novos aliquos errores, et adiunctas persecutiones. Memorabile autem est, quod propheta coniungit cessationem iugis sacrificii, cum illa abominatione desolationis: quia tum vera doctrina seu cognitio passionis Christi, quod est nostrum iuge sacrificium, eiusque praedicatio in talib. furorib. Satanae abolita fuit, tum et contrariae abominationes ac errores erecti. Sed non est nostri instituti, nunc de reb. ipsis Theologice disputare: illud tantum de Hebraismo dico quod in eo loco abominatio ponitur pro abominabili idolo aut errore, posito abstracto pro concreto et eius subiecto Desolationis autem genitivus ponitur pro abominatione desolante, seu verum Dei cultum ac Ecclesiam vastante: sicut aepe solent Hebraei ponere abstractum in genitivo pro adiectivo aut concreto adhaerente nomini substantivo. Sensus ergo est, quod in media Ecclesia sedebit aut regnabit abominabilis error cum suo Antichristo, qui vere est homo peccati et filius perditionis, omnia peccatis et impietate contaminans, perdens, ac vastans. De quo genere Hebraismi in Regulis universalibus prolixius dictum est.

DESPICERE, aliquando in vulgata versione ponitur pro summa cum voluptate aliquid videre. ut Ps. 53. In inimicis meis despexit oculus meus: pro, vidit optatam ultionem. Et Ps. 112. Donec despiciat super inimicos meos. Sed de hac phrasi in verbo VIDERE agetur, quo verbo Hebraea vox melius redditur.

DESTRUERE, valde usitata metaphora, significat rem quamcunque vel prorsus evertere, vel certe deteriorem aut infirmiorem facere. Sed dictum est de eius significatione supra in verbo AEDIFICO.

DESUPER, מעל meal, modo adverbium, modo praepositio, habet in hac lingua quasdam proprietates et obscuritates: tametsi et tota haec vox sit Hebraea. nam Latinis talis harum duarum praepositionum connexio DE et SUPER, rarior est. Dicam ergo de eius obscuriorib. significationibus. Primum idem valet quod a, vel ab, seu de. Gen. 7. Aquae elevaverunt arcam, quae elevata est desuper terram, et siccatae sunt a quae desuper terram, pro, a terra. Gen. 17. Ascendit Deus desuper, aut de iuxta Abraham. pro ab Abrahamo. Isa. 14. Onus ipsius desuper humero eorum. pro de humero. Secundo, significat superne Gene. 27. De rore caeli desuper. pro, superne, aut caelitus. Tertio, ponitur pro adiectivo caelestis, aut supernus. ut Iob 31. Abnegasse Deum desuper. pro, supernum, aut caelestem, aut qui habitat in excelsis. Iob 3. Non requirat eum Deus desuper. pro, supernus aut caelestis, seu qui in supernis habitat.

DEVOLVO, explicabitur in verbo VOLVO. Nunc pauca quaedam annotabo. Volvere ad aliquem, vel super aliquem, significat alicui commendare aliquid. Psal. 22. Devolvit ad Dominum, eripiat eum, et liberet eum, si vult eum. pro, commendavit Domino. Psa. 37. Devolve ad Dominum viam tuam, et ipse faciet. Devolvere se super aliquem, significat etiam tyrannice opprimere: sed in quarta coniugatione demum. Gen. 43. Ut devolvat se super nos. id est, pro libitu opprimat, omnia sibi rapiat, et nos in servitutem redigat.

DEVITO, nihil habet (quod sciam) proprii in Sacris literis. Iubet autem Paulus devitare tum personas aliquas noxias, ut seductorem admonitum. Titum 3, tum prophana inaniloquia et quaestiones 2. Tim. 2.

DEVORO, saepe idem significat quod comedo et consumo, de quo verbo supra. nam et ipse vetus interpres non raro verbum אכל Achal, quod proprie comedere significat, vertit devorare. Aliquando tamen ponitur magis proprie pro בלע Bala. Significat vero, cum figurate ponitur, plerumque perdere. ut Exod. 15. Misisti manum tuam, et devoravit eos. Sic et Psal. 35. et Thren. 2 Ne dicant Devorabimus eum. Sic et in passivo reperitur Ps. 107. Omnis sapientia eorum devorata est. pro, perierat, erant inopes consilii. Satan quoque dicitur circumire, et quaerere quem devoret. 1. Pet. 5. pro, quem perdat, aut etiam prorsus suum faciat. nam et hanc vim habet hoc verbum. Prophetis aliquoties obtruduntur libri devorandi: ut Ezech. 2 et 3. Apocal. 10. Ambrosius dicit, ea figura et visione illis iniunctum esse, ut Scripturae intelligentiam imis viscerib. recondant. Omnino desiderium ac diligentiam rerum divinarum videtur indicare. Ea enim devoramus, quae maximo desiderio appetimus. Tametsi in illis visionibus non tam admonitio aliqua est. quam quod Deus sic voluit indicare, se demum eum esse qui suos doctores divinarum rerum ac mysteriorum cognitione repleat et instruat, ac ad omne munus propheticum recte peragendum idoneos reddat.

DEVOVERE, est aliquid consecrare, praesertim apud Latinos. Sic duo Decii et Curtius sese diis inferis pro salute populi Romani devoverunt, aut consecrarunt. Aliquando simpliciter vovere significat: ut Proverb. 7. Victimans pro salute devovi. Sic et Num. 6. Act. 23 dicunt quidam, quod se devotione devoverint, quod nec comedere nec bibere velint quic quam, priusquam interficiant Paulum. Ibi Devovere semet significat, duris execrationibus et imprecationibus subiicere ac onerare, si comedissent aut bibissent prius, etc. Sic Petrus Matth. 26 seipsum devovit, affirmans sibi nihil esse negocii cum Christo.

DEUS, nomen appellativum summae maiestatis est, quae est spiritualis essentia, et causa ac fons omnis boni, ut Plato eum definit, creator et gubernator omnium. Tota definitio ex Christiana doctrina omnibus nota est. De etymologia huius vocis varie divinant scriptores. Hebraeum אל El, videtur a fortitudine aut robore venire. Graecum θεὸς , alii a timore deducunt, sicut Poeta inquit:
Primus in orbe Deos fecit timor.— Alii a currendo, quod ubique omnibus praesto adsit, praesertim invocantibus ac laborantibus. Posset forte â spectando deduci, quod solus Deus omnia cernat, et ab omnibus sit spectandus ac contemplandus. Latinum nomen vel a Graeco venire potest, mutata litera aspirata in tenuem: vel ab Hebraeo די Dei sufficientia. Unde et Hebraei suum Schadai deducunt, quia solus Deus est dives ac sufficiens omnibus, et ad omnia. Cum autem tantum unus sit omnium creator ac Dominus, soli illi haec

-- 120 --

215/216 appellatio proprie convenit: sed per metaphoram, catachresin, et alias figuras, etiam ad alias res haec appellatio transfertur. De hac re inquit Paulus 1. Cor. 8, Scimus quod nullus Deus sit alius nisi unus. Et mox contra inquit: Nam etsi sint qui dicantur dii in caelo vel in terra, quemadmodum sunt dii multi, et domini multi: nobis tamen unus est Deus, ex quo omnia, et nos in illum. Proprie ergo illum unum ac summum Deum, omnium rerum creatorem, gubernatorem ac conservatorem, Deum vocamus. Per metaphoram autem vocantur etiam dii reges ac gubernatores politici, sive ob similitudinem, quod illi perinde aliorum domini ac gubernatores esse videntur, ut ipsemet summus Deus omnibus praeest: sive etiam quod Deus eis aliquo modo suam potentiam, officium ac dignitatem communicat: sicut Paulus testatur, potestates esse a Deo: et repugnantes magistratui, ipsimet Deo repugnare. Hanc communicationem nominis ac dignitatis, et vicissim etiam privationem eius, videtur Deus Psal. 82 indicare cum ait: Ego dixi, vos dii estis et filii excelsi: veruntamen sicut homines moriemini, et sicut unus ex principibus cadetis. Sic Exod 22, et Deut 19, dicitur aliquis adduci ad Deos, id est, Iudices. Sic et Exod. 22. Diis non detrahes, et principi populi tui non maledices. Sic et angeli vocantur dii, quod familiaritatem Dei, aut etiam maiorem quandam copiam felicitatis, et similitudinem cum Deo, quam ullae aliae creaturae, habeant. Psal. 97. Adorate eum omnes dii: Septuaginta verterunt, Angeli Pythonissa dicit ad Saulem, se videre Deos ascendentes: id est spiritus, aut angelos. Ob eandem causam et pii aliquando vocantur tum dii, tum filii Dei: ut Gen. 6. Viderunt filii Dei filias hominum. Tametsi hic et illae duae causae accedant, quod pii tum adoptentur a Deo, tum etiam ex semine verbi ac spiritus eius generentur. Per metaphoram etiam, vel similitudinem Moyses dicitur fieri Deus Pharaonis, eo quod externa specie ipsi videtur data potestas in Pharaonem, ipse videtur eum punire, et liberare a poenis Exod. 4. et 7. Consimilis ratio tropi est, cum diabolus dicitur Deus huius mundi, eo quod potenter in eo regnet, et totus mundus se ad eius libitum, libidinem ac gestum componat, et ad eius praescriptum vivat 2 Cor. 4. In quibus Deus huius seculi excaecavit sensus incredulorum, ne illis illucesceret lumen Evangelii. Item, cum Epicureorum Deus esse venter eorum dicitur, Philippens. 3. Sicut apud Homerum et Euripidem cyclops dicit, se tantum ventri suo offerre victimas. Per catachresin porro idola, caco daemones, et commenticii dii vocantur Dii: quia idololatrae sic de illis sentiunt, aut id sibi de illis persuadent. Huius vocis ac significationis plurimus est usus in Sacris literis. ut, Novis diis, qui de proximo venerunt, sacrificaverunt: Deut. 32 pro idolis Sed omissis hisce, ut ita dicam, figuratis diis, ad verum revertamur. Primum autem exponamus locum Pauli 1. Cor. 8, qui primum dicit simpliciter, esse tantum unum Deum: mox dicit, esse plures Deos: postremo denuo dicit, piis tantum unum Deum esse. Ubi prima sententia per se ac simpliciter intelligenda est, quod revera sit tantum unus verus Deus, si proprie loqui velimus. Secundo, quod plures dii sint tum improprie loquendo, tum quod ad homines, seu ratione ac respectu hominum qui ita sentiunt, aut ita sese erga aliquos falso nominatos Deos gerunt, vel denique sic a Satana ut Deo quodam potenter agitantur. Tertio, quod respectu piorum sit tantum unus Deus, quia illi tantum unum esse verum Deum sentiunt, et illi uni Deo adhaerent, ac in eum solum sperant, et omnia bona a Deo esse norunt, illiusque causa agunt quicquid recte agunt. Vox igitur Deus etsi absoluta esse videtur, tamen cum Deus alicuius esse dicitur, relative accipitur, teste ipso Christo. qui cum interpretatur titulum Dei, Ego sum Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, dicit Deum non esse mortuorum: ostendens, in voce Dei non solum summam quandam maiestatem indicari, sed etiam tum auxilium curamque ipsius erga creaturas, tum vicissim creaturarum timorem, cultum, ac implorationem opis erga ipsum. Quam correlationem cum Deo plane mortui, id est, prorsus in nihilum corpore et anima redacti (ut Saducaei de hominibus sentiebant) praestare aut habere non possent. Hac igitur correlatione vocis confutat Christus Saducaeos. Quomodo vero ex animae immortalitate sequatur resurrectio, aut contra, et quam nam ratione istae duae quaestiones cohaereant, postea in voce RESURRECTIO docebo. Talem respectum in voce Deus et Psal. 95 testatur, cum inquit: Quoniam ipse est Deus noster, nos autem populus pascuae eius. Ponitur porro vox Dei אלהים Elohim, aliquando, et quidem valde crebro in Sacris literis, in plurali numero Dii, pro uno vero Deo. Quod proculdubio indicium est pluralitatis personarum. nam aliquando etiam verbum pluralis numeri ei nomini adiungitur. ut Gen. 1. Et dixit Dii, FACIAMUS hominem ad imaginem nostram, et similitudinem nostram. Huic autem longe pulcherrimo, et ab omnibus piis celebratissimo testimonio, adiiciamus cum gratiarum actione illud quoque, quod iam nobis Dominus suggerit: nempe quod etiam alibi in Scriptura Spiritus sanctus hanc eandem hominil creationem describens, idque hac ipsa voce Faciendi, pluribus creatoribus attribuerit. Nam Isaiae 44, loquens propheta de vero Deo creatore caeli et terrae, inquit: Nunc igitur audi Iacob serve meus, et Israel quem elegi. Sic dicit Iehova Dominus עושיך Osecha, FACTO RES tui: et 54. eiusdem מבעליך עשיך יהוה צבאת שמו Nam mariti aut domini tui, FACTORES tui, Dominus exercituum nomen eius, etiam redemptor tuus, sanctus Israelis, DII universae terrae vocabitur. Item Psalm. penultimo: Laetetur Israel in FACTORIBUS suis. ubi eodem modo de vero creatore agitur. Sic et Iob 35 dicitur: Et non dixit ubi est אלוהי עושי Eoloai Osai. id est, ubi sunt dii mei, factores mei. Et Iosuae 24, Quia dii sancti ipse est. Eodem modo de vero Deo dicitur, extendentes caelos. Isai. 42. 5. Ex quibus exemplis animadvertimus, Spiritum sanctum non ociose aut temere verbum plurale רעשה in creatione hominis Gen. 1 usurpasse, quandoquidem et in aliis Scripturae locis huc respiciendo, eiusdem verbi participium pluraliter de vero Deo creatore hominis ponens, plures ei factores attribuerit, et numerum pluralem cum singulari miscuerit: ut et unitatem essentiae, et pluralitatem personarum in Deo cupidis veritatis indicaret. Sic etiam Abrahamo tres apparent, et tamen ille tantum unum adorat: et mox totus sermo mixtim iam de uno, iam de tribus, iam in singulari, iam in plurali habetur, ut ea numeri alternatione ostendatur et unitas Dei, et trinitas personarum. Perfidi Iudaei, ut mysteriam Trinitatis eludant, dicunt honoris ac dignitatis cuiusdam gratia pluralem pro singulari usurpari: ut aliquando reges ac principes de se scribunt. sed non possunt dare exempla similia de aliis potentibus in Sacris literis. Tum porro ista consonantia plurium Scripturae locorum in plurali numero positorum, propalam eos redarguit. Porro nomina Dei plura recensentur, in qua parte ne nimium a scopo nostro digrediamur, tantum Hieronymi sententiam adscribam. Hieronymus in quadam Epistola ad Marcellam, decem ait maxime esse illustria celebratissimaque Dei nomina. Primum est אל El, quod Septuaginta θεὸν , id est, Deum vertunt. Aquila etymologiam exprimens, ἰσχυρὸν , id est, fortem. Secundum אלהים Eloim. Et tertium, אלהי Eloe, quod Deus dicitur. Quartum, צבאת Zebaoth, id est, secundum

-- 121 --

217/218 Septuaginta, virtutum, secundum Aquilam, exercituum. Quintum, עליון Elion, quod nos excelsum dicimus. Sextum, אשר אחיה Ezerecheiae: quod in Exodo legitur: Qui est, misit me. Septimum, אדני Adonai, nos Dominum generaliter appellamus. Octavum, יה Iah, quod in Deo tantum ponitur, et in Allelu Iah sonatur. Nonum, יהוה Iehova, quod nomen τετραγράμμασιν tetragrammaton, et ineffabile putarunt: Idem autem sibi vult, quod Existens. Decimum, שדי Saddai: Aquila interpretatur ἄλκιμον , id est, robustum, et ad omnia perpetranda sufficientem. Caeterum obvia sunt in Sacris literis et alia nomina: veluti cum appellatur clypeus, scutum, refugium, cornu salutis, propugnator, defensor, petra seu rupes, ignis consumens, gloria, spes, robur, fortitudo: item omnipotens, Deus deorum, Dominus dominorum, Deus ac Dominus caeli et terrae, etc. Sed haec potius pro epithetis, dignitatem, potentiam, et admiranda Dei effecta, illustri quadam ratione describentibus, quam pro nominibus propriis accipi convenit. Quo quidem pacto dicere possemus, Cneum et Cornelium, et Scipionem, propria esse nomina eiusdem personae: at Tribunus, Imperator, victor, triumphator, gloria Reipub. et quae huiusmodi sunt, agnoscentur sane eiusdem personae appellationes, sed minus propriae, atque propter externas causas ascititiae. Quoties proinde legis, Haec dicit Dominus, haec dicit qui est, haec dicit fortis, Dominus exercituum, omnipotens Deus caeli, propugnator noster, etc. haec omnia sic accipies, tanquam si simpliciter scriptum esset, Haec dicit Deus: neque ob diversitatem nominum diversos deos quis suspicabitur. Porro quia res agnoscuntur tum per attributionem suarum proprietatum, tum et per separationem alienarum: idem sunt non tantum positiva, sed et privativa nomina rerum. Quare etiam crebro quaedam nomina dicuntur de Deo negative: veluti quando appellatur Increatus, immortalis, invisibilis, incorporeus, etc. Atque haec describunt Deum ostendendo duntaxat quid non sit: nempe esse eiusmodi substantiam, quae non sit creata, quae initium non habuerit, quae item non moriatur seu corrumpatur, quae denique non conspiciatur corporeis oculis, neque etiam contrectari, aut sensibus percipi queat. Secundo: Quaedam nomina dicuntur affirmative, eaque relationem arguunt ad ea quae a Deo distinguuntur. Huius ordinis sunt, Dominus, Rex, creator, gubernator. Dominus nanque est, respectu ministrorum: Rex, propter subditos quos regit: Creator, propter creaturas quas admirabili potentia condidit: Gubernator, quod easdem sua sapientia conservat, gubernat, moderatur. Tertio, Quaedam nomina tantum signant aliquid consequens naturam aut operationem Dei, veluti haec: Iustus, sanctus, bonus sapiens, potens: quae natura quidem et operationem Dei consequuntur (ex effectis namque ipsius Dei sumpta sunt) minime tamen substantiam ostendunt. Quarto, Quaedam denique significant rationem quandam accidentariam, quae a natura, aut ab operationibus Dei derivatur, cuius generis sunt haec: Protector, defensor, clypeus, petra, refugium, etc. Quinto, Ex his vero omnibus promptum est animadvertere, nulla omnino extare nomina quae substantiam Dei apposite evidenterque exprimunt. Verum adscribamus sane prolixiorem horum Dei epithetorum enumerationem, ut eam Fagius ex Rabbi Salomone recenset. Sunt autem eius haec verba. Sed placet hic commemorare, quomodo Hebraei haec Dei epitheta, quae sibi ipsemet Deus attribuit, exponant atque enarrent. Quod bis dicitur Adonai Adonai eo significari dicunt duplicem in Deo misericordiam: alteram, qua praeservat hominem a peccato: alteram, qua remittit ei qui peccavit delictum. Secundo, vocat se אל El, id est, Deus fortis: quo innuitur potentia Dei, qua potest succurrere suis, utcunque oppressis. Tertio misericors est praeservans scilicet a lapsu. Quarto, clemens est, erigens scilicet lapsum. Quinto, longanimus est non statim punit homines atque peccant, sed differt poenam: quia non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat. Sexto, multae pietatis sive misericordiae est, erga eos scilicet qui indigent, et non habent merita. Septimo, multae quoque veritatis, in praestandis scilicet promissis. Octavo, custodit pietatem sive bonitatem in mille generationes. Punit enim peccata parentum in filiis, in tertiam et quartam usque generationem: misericordiam vero ac bonitatem suam protendit in mille generationes, ita ut misericordia eius maior et amplior sit ira eius, id quoddam Hebraeorum sapientes ita efferunt: Maior est pro prietas bonitatis Dei, quam proprietas ultionis. Nono, remittit omnis generis peccata: Iniquitatem, hoc est, ea peccata quae temere et cum quadam praesumptione admittuntur: transgressionem, hoc est, defectiovem et ἀποστασίαν , quod Hebraeis est פשע Paescha: Manifesta quoque et publica peccata, quae veniunt appellatione חטאה Chataah. tametsi quidam חטאית Chataot dici volunt peccata, quae in pueritia maxime, non pleno rationis usu fiunt. Decimo, non est respector personarum, non enim innocentem habet eum qui nocens est. Undecimo, visitat iniquitatem patrum super filios, si scilicet filii imitentur facta et scelera parentum. Alias non portabunt filii iniquitatem parentum. Hactenus Hebraei quae bona ex parte leguntur et apud Rabbi Salomonem. Et Hebraei haec Dei epitheta sive elogia sic dividunt, ut ex ipsis faciant 13 (quas sic vocant) proprietates Dei. Observandum autem est, quod plerunque Paulus in suis Epistolis nomen Dei, patri, Domini autem, Christo seu filio Dei tribuit: quod non eo facit, quod vel pater non sit etiam Dominus, vel filius non sit vere Deus: sed ideo, quod in mysterio redemptionis patri summa dignitas ut vero Deo tribuitur: et filio contra exinanitio, quod pater donaverit et miserit filium, eique mandata redimendi et docendi humani generis tradiderit. Quapropter filius tanquam iam servus, dicit se ab illo missum: se eius, non suam voluntatem facere: illum honorificare, seque tantum eius mandatum exequi, et doctrinam docere, non suam. Quare illum etiam ut servus ubique invocat, ab eo opem petit, et omnia in cum ut suum Dominum refert: cum et ipse tamen cum illo semper operetur, et plenam potestatem habeat animam suam ponendi et recipiendi. Domini porro nomen magis filio convenit, tum quia nos illi pater in haereditatem ac cultores dedit: tum etiam, quia ille nos suo precioso sanguine redemit, suaque membra effecit, non vel pater, vel Spiritus sanctus. Haec est causa, quare in Novo testamento plerunque tantum prima persona vocetur Deus, et tantum secunda Dominus: quod observasse utile esse, ne quis hinc errandi occasionem habeat. Postquam dixi de ipsa simplici voce Deus, deque eius significationibus: nunc etiam dicam de eius vi, quatenus cum aliis vocibus coniungitur. Deum alicuius aut alicui esse, supra exposui esse correlativum. Quare cum saepe in Psal. reperitur, Deus meus: omnino in eo sensu accipitur, ac si diceret, Tu summe creator, quem ego pro vero Deo agnosco, colo ac invoco, quique me creasti, redemisti, et nunc regis ac foves. Nonnunquam etiam ingeminatur, ut magis affectus orantis, et hic mutuus respectus aut correlatio exprimatur: ut Psalm. 22. Deus mi, Deus mi, quare me dereliquisti? Deus deorum, dicitur verus Deus, Psalm. 50. Dan. 11: quia ille non ita Deus est, ut angeli aut reges, aut etiam caco daemones, ut quandam inferiorem potestatem habeat, sed sit supra illos ipsos summus Dominus: sicut communi more summum regem, Regem regum vocamus. Rebus quas amplificare volunt,

-- 122 --

219/220 aliquando nomen Dei in genitivo apponunt. Ionae 3. Ninive erat civitas magna Dei, aut Deo: hoc est, longe potentissima, aut magnificentissima. Tale quid forte so nat, quod Nimrod dicitur fuisse robustus venator Domino, aut coram Domino. Sic Genes. 30. Luctationibus Dei luctata sum cum sorore mea. Sic alias saepe reperitur Mons Dei, Cedrus Dei, pro eximia. Deus caeli, pro vero Deo ponitur, sive quod ille creavit ac regit caelum, sive quod ibi habitat: ad discrimen regum, aut etiam idolorum et cacodaemonum, qui nec condiderunt caelum, nec ibi habitant. Deum invocare aut timere, seu invocatio aut timor Dei, saepe pro toto eius cultu ponitur. Audire vocem et videre speciem Dei, est eum vere agnoscere. Christus igitur Ioan. 5, cum negat Iudaeos vel vocem Dei audisse, vel speciem vidisse, veram ac spiritualem Dei agnitionem, qua intus in corde eum agnovissent, aut auribus et oculis cordis pernovissent, eis adimit. Loquutio autem sumpta est de medio communis sermonis: quia quae res, et praesertim homines, cognoscuntur, de visu aut auditu cognoscuntur. Perinde ergo est, ac si communi usu loquendi diceremus, Neque audisti, neque vidisti eum. Sic Paulus Rom. 1. dicit, Non probaverunt habere Deum in noticia aut agnitione: pro, non lvaunt vere Deum agnoscere. Deum exacerbare, et irritare, Num. 14, et Hebr. 3, est, non obediendo ei, contraque eius mandatum et voluntatem agendo, eum offendere et irritare. Deus salutis, Psal. 17. pro Deus salvans. Deus iustitiae: pro, iustificans, aut innocentiam nostram asserens et defendens, Psal. 4. Coram Deo aut facie eius esse, saepe significat illi notum esse: ut supra in praepositionibus ANTE et CORAM exposui. Aliquando etiam significat coram arca et tabernaculo, quia Deus pollicitus erat se ibi habitaturum. Exod. 18. Et venit Aaron, et omnes seniores Israel, comedere panem cum socero Moysis ante Deum: id est, ante locum sacrificii ac cultus, quia arca nondum tunc erat. Sic et Exo. 23, et postea saepe. Deum tentare, in voce TENTATIONIS exponetur. Deum habitare in populo, est, potenter regere populum, ut doctrina eius religionve floreat, boni defendantur, et mali castigentur. Deum quaerere, in novo Testamento, et saepe etiam in veteri, significat studiosum esse veri cultus, verae pietatis, et eum invocare, ut, Quaerite Deum dum inveniri potest. Aliquando significat consulere, aut interrogare eum: ut olim soliti sunt tum Iudaei, tum gentiles, consulere de incertis aut futuris, suos deos. Exod. 18. Dei facies, postea in voce FACIES exponetur. Dei opera operari, Ioan. 6. est, facere ea omnia quae Deo probantur, quaeque ille potissimum a nobis exigit. Deus alienus, vocatur quodcunque idolum: sive quod idola non erant dii Israelitarum, sed gentilium: sive etiam, quod alienum aliquando idem ferme significat quod adulterinum, aut insincerum, impurum: sicut et ignis alienus. Volunt porro sub hac phrasi etiam cultum ipsum, et quamcunque religionis corruptelam comprehendi: ut in primo praecepto dicitur, Non habebis Deos alienos: ubi non tantum idola prohibentur, sed etiam ne hunc ipsum verum Deum falsa ratione colamus: sive id quadam synecdoche dicatur: sive quia quamprimum cultus vitiatur, non iam Deus, sed idolum colatur. Nam verus Deus negat sibi eum cultum exhiberi, aut placere. Sic recte dicimus nunc, Iudaeos et Turcas (quantumvis clamitent se verum Deum creatorem caeli et terrae colere) tamen eos colere idolum ac figmentum cordis sui, cum negent Patrem domini nostri IESU CHRISTI esse verum Deum. Verissimum enim est, quod qui non habet aut honorat filium, is nec patrem quidem habeat aut honoret, teste ipsomet Christo unico praeceptore. Sic intelligunt aliqui illud Exod. 32, Isti sunt dii tui Israel, quasi dixisset Aaron: Ista est vera ratio colendi eum ipsum Deum, qui nos eduxit ex Aegypto. Verisimile sane est, eos non tam propalam a Deo ipso, qui eos ex Aegypto eduxerat, deficere voluisse, quam certum cultum, qui nondum erat a Deo ordinatus, suo arbitrio ordinare. Affirmat Christus Ioan. 10, etiam illos vocari deos, ad quos verbum Dei factum est. Intelligit autem de gubernatoribus ac doctoribus, ut supra monui. Citat enim Psalm. 8. Deus caeli, Gen. 21, verum aut aeternum Deum significat. Sed contra Deus seculi, 2. Corinth. 4, diabolum: in quibus Deus huius seculi excaecavit mentem, etc. Coram diis psallere, Psalm 138: pro coram vere piis hominibus, et coram ipsis etiam sanctis angelis celebrare Deum. Producere deum manu sua: pro, fabricare idolum Iob 12. Secura sunt tabernacula eius, qui producit deum manu sua: pro, qui fabricat idola, id est, non metuit Deum, secure vivit, et audacter peccat. De nominibus Dei plenam tractationem, ex verbo Dei collectam, huc ex syntagmate veteris Testamenti meorum charissimorum fratrum Vulgandi et Iudicis transcribam. Prima Dei appellatio, quae in Sacris literis occurrit, est אלהים : id quod sonat, si Latine reddas, Dii. Genesis 1. In principio creavit Elohim. id est, Dii (vel Deus, ut habet usitata versio) caelum et terram. id quod non caret mysterio. nam haec ipsa vox testatur plures esse personas divinitatis. Et postea sequitur: Et vidit Elohim (Dii) lucem, quod esset bona. Item: Et dixit Elohim: Fiat, etc. Septuaginta simpliciter reddidere ὁ θεός . Et cap. 2. Benedixit Elohim dici septimo. Item: Cessavit ab opere quod creaverat Elohim. Cap. 4. Posuit mihi Elohim (Deus) aliud semen pro Abel. In hoc vero cap. alias semper ponitur vox Iehova sola: sub finem vero Elohim usurpatur. Unde certum est, quod istae voces aequipolleant, et uni Deo attribuantur. Cap. 5. Creavit Elohim hominem. Item: Ambulavit Enoch cum Elohim. Ita etiam promiscue, seu aequipollenter accipiuntur Iehova et Elohim. Cap. 6. Et dixit Iehova, Non rixabitur spiritus meus cum homine. Item: Vidit Dominus quod multa malitia esset hominum. Et rursum: Vidit Elohim terram. Et, Dixit Elohim ad terram. Et, Fecit Noah omnia quae praeceperat illi Elohim. Et cap. 7. Dixit Iehova ad Noah. Et cap. 8 dicitur: Recordatus est Elohim ipsius Noah. Et postea: Odoratus est Iehova odorem suavitatis, id quod hic subindicasse satis erit. Nunc alia testimonia persequemur. In cap. 9. semper est Elohim. Capite 17. Dixit Elohim ad Abraham. Et, Dixit Abraham ad Elohim. Item: Ascendit Deus ad Elohim. Capite 20 Oravit Abraham ad Elohim. Venit Elohim ab Abimelech. Cap. 21. Exaudivit Elohim vocem pueri. Cap 22. Tentavit Elohim. Capite 23. Princeps Elohim (Dei) es. Capite vigesimo septimo: Det tibi Elohim de rore caeli. Capite 30. Num pro Elohim ego sum? Item: Recordatus est Elohim Rachel. Cap. 32. Contra Elohim fortis fuisti. Item: Vidi Elohim facie ad faciem. Cap. 33. parvuli sunt quos donavit mihi Elohim. Item: Vidi faciem tuam quasi viderim vultum Dei. Cap. 35. Dixit Elohim ad Iacob. Cap. 41. Elohim respondebit, quae ad pacem sunt Pharaoni. Cap. 42. Elohim ego timeo Capite 44. Elohim invenit iniquitatem servorum suorum. Cap. 45. Pro salute vestra misit me Elohim ante vos in Aegyptum. Cap. 49. Num pro Elohim ego sum? Exodi 2. Recordatus est Elohim foederis. Et cap. 15. Elohe patris mei, et exaltabo eum. Cap. 32 Fac nobis Elohim Deuteron. 10. Ipse est Deus tuus. Iosue 4. (Elohim) Deus sanctus. Iudic. 9. Nunquid possum deserere pinguedinem meam, qua et dii utuntur, et homines? 1. Reg. 10. Quorum tetigerit Deus (Elohim) corda. Psalm. 82. Deus stetit in Synagoga Dei, vel magna. Item hominibus tribuitur, Psal. 82, Ego dixi Elohim Eii estis, et filii excelsi omnes. Elohim

-- 123 --

221/222 etiam falsis diis tribuitur. ut Genesis 31. Quare furatus es (Elohai) deos meos. Exodi 20. Non habebis Elohim, deos alienos. Item: Non facietis deos argenteos, neque deos aureos. Deuteron. 10. Deus deorum est. Cap. 32. Diis quos ignorabant. Iudicum 6. Si (Elohim) Deus est, scilicet Baal, vindicet se. 3. Reg. 19. Invocate nomina deorum vestrorum. Dan. 5. Deos argenteos, Psalmo 82, In medio Elohim deorum iudicat.

יהוה Dominus, Septuaginta interpretati sunt κύριος , quia aliud nomen convenientius non repererunt: cum Iehova sit tantum appellatio veri Dei, non in gentibus, sed duntaxat in populo Dei noti: et habet nomen ab existentia. Genes. 4, primum collocatur solum hoc nomen, sine additamento Elohim. Nam in caeteris prioribus capitibus reperitur vel Elohim, vel coniunctim Iehova Elohim. Genes. 4. Acquisivi virum a Iehova, Domino. Item: Cain offerebat de fructibus terrae (la Iehova) Domino. Item: Respexit Iehova ad Abel, et ad munera eius, etc. Capite 8. Recordatus est Iehova (Dominus) Noah. Item: Odoratus est Dominus odorem suavitatis. Et quidem Iehova appellatio toti Trinitati tribuitur: id quod satis evidenter probatur ex Genes. 11. ubi est, quod Iehova descenderit: et tamen sequitur, Venite descendamus, et confundamus lingnas eorum. Cap. 12. Abram invocavit nomen Iehova. Similiter in cap. 13. cap. 15. Factum est verbum Domini ad Abram. Item: Credidit Iehova. Item: Ego Iehova, qui eduxi te de Ur Chaldaeorum. Cap. 16. Vocavit Agar nomen Iehova. Cap. 17. Apparuit Iehova Abram. Capite 18. Apparuit ei Iehova, Dixit ei Iehova, Abiit Iehova. Cap. 21. Visitavit Iehova Saram. Cap. 24. Iehova benedixit Domino meo. Cap. 25. Dixit Iehova ad Rebeccam. Cap. 26. Benedixit ei Iehova. Cap. 28. Vidit Iehova innixum scalae. Cap. 29. Videns Dominus quod despiceret Liam. Cap. 39. Erat Iehova cum Ioseph. Exodi 4. Dixit Iehova. Capite 6. Et locutus est Elohim ad Mosem, dicens: Ego Iehova, qui apparui Abraham, Isaac et Iacob in (El Schaddai) Deo omnipotente, et nomen meum Iehova non indicavi eis. Hoc est: Patriarchae quidem bene Deum cognoverunt: verum eiusmodi publica, et vulgo etiam nota concio de Deo nondum fuerat exorta, quemadmodum nunc per Mosen sonare atque inclarescere debebat. Habes hic tres appellationes Dei, Elohim, El, Iehova. Creberrime autem postea occurrit, Dixit Iehova. Cap. 12. Transibit Dominus percutiens Aegyptios. Capite 14. Liberavit Iehova in die illo Israel. Capite 15. Iehova vir bellicosus, Iehova nomen eius. Capite 31. Ego Iehova qui sanctifico vos. Capite 33. Vocabor in nomine Iehova coram te: vel ut alii reddidere, Praedicari faciam nomen meum Iehova ante te. Levit. 9. Apparuit gloria Iehovae. Deuteron. 31. Faciet Iehova eis, Reliqua testimonia, ubi Iehovae appellatio per totam Scripturam occurrit, nimis operosum esset adscribere. Itaque Lector sciat, ubi Dominus in Latino textu occurrit, plerunque poni Iehova. Esaiae 42 dicitur: Ego Iehova, hoc est nomen meum. Hierem. 33. Haec dicit Iehova, qui facturus est, et formaturus illud, et paraturus. Iehova nomen eius. Ionas 4. Oravit ad Iehova. Psalm. 83. Et cognoscant quia tu, et nomen tibi Iehova, et tu solus altissimus in omni terra. Iudith 9. Dominus nomen est tibi. Iehova etiam alicubi repetitur, ut Exodi 34. Iehova, El, misericors. יהוה אלהים Iehova Elohim. in 2. cap. Genes. et deinceps incipit usurpari: et Latine redditur, Dominus Deus: quae phrasis hauddubie etiam unitatem essentiae in pluralitate personarum denotat. Septuaginta extulêre κύριος ὁ θεὸς . et interdum etiam tantum per θεὸς , ut in 2. cap. Geneseos, onamp; in aliis apparet: forte quia Graecos voluerunt monere, eundem Deum describi. Nam interpretes doctrinam de pluribus in essentia Dei personis non intellexisse, non videtur verisimile. Item cap. 2. Non pluerat Dominus Deus super terram. Capite 3. Vocavit Dominus Deus Adam. ac saepe ibi ista phrasis repetitur. Cap. 24. Iehova Elohe caeli. Capite 28. Ego Iehova Elohe Abraham patris tui, et Elohe Isaac. Exodi 3. Iehova Elohe, Dominus Deus patrum vestrorum. Elohe Abraham, Elohe Isaac, Elohe Iacob misit me ad vos. Capite 5. Sacrificabimus Iehova Elohenu, Domino Deo nostro. Cap. 10. Iehova Eloh, Dominus Deus Hebraeorum. Exodi 20. Ego Iehova Elohecha: Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti. et cap. 29. Levit. 11. Ego Iehova Elohechem, Dominus Deus vester. Et cap. 19. Sanctus sum Dominus Deus vester. Numer. 15. Ego Iehova Elohechem, Dominus Deus vester. Deuteron. 2. Iehova Elohecha, Dominus Deus tuus benedixit tibi. Cap. 3. 4. 5 6. Diligas Dominum Deum tuum et cap. 8. 11. 19. 21. 31. Iosuae 2. 4. 10. 3. Reg. 8. 10. Esaiae 26. Domine Deus noster. Ezech. 7. 20. Ego Dominus Deus. Psalmo 76. Vovete, et reddite Domino Deo vestro, IEHOVA et ELOHIM iunguntur Sophoniae 3. In Iehova non est confisa, neque (Eloheah) ad Deum suum appropinquavit. Iehova Adonai, Habac. 3. Dominus Deus fortitudo mea. יהוה צבאית Esaiae 6. Vidi regem Iehova exercituum. Item cap. 51. Hieremiae 51. Iehova Zebaoth est nomen ei. Iehova etiam cum El iungitur, ut Gen. 14. Levo manum meam ad Iehova אל עליון , Deum excelsum. Genes. 21. Invocavit Abraham nomen יהוה אלעולם Domini Dei aeterni. Tria vocabula coniunguntur, ut verus Deus exprimeretur, Genes. 24. Iehova Elohe Adonai Abraham: id est, Domine Deus Domini mei Abraham. Exodi 34. Tribus vicibus apparebit omne masculinum tuum in conspectu Adonai, Iehove, Elohe, Israel. Denique, quomodo Iehova secundae personae divinitatis seu Meschiae tribuatur, infra annotabitur. אלה a potentia. Deuteron. 32. Dereliquit Deum (Eloha) factorem suum. Item: Immolaverunt daemoniis, et non Deo (Eloha) Esaiae 44. Nunquid non est Deus praeter me? Daniel. 11. Deus Maosim, Iehova, Elohai. Psalm. 40. Multa fecisti tu Domine Deus meus mirabilia tua. אל Deus. Genes. 16. Tu אל qui vidisti me. et praemittitur: Vocavit Agar nomen Iehova, qui loquebatur ad eam. Capite 17. Ego sum אל שדי , Dominus omnipotens. Et ibi quoque praecedit, Apparuit Iehova, Abram. Item postea ponitur Elohim: Dixit Elohim ad Abraham. Consonant igitur istae appellationes. Capite 35. Facies ibi altare (Lael) Deo. Praecedit autem ibi, Dixit Elohim. Item: Ego El Schaddai, Deus omnipotens. Item: cap. 43 et 48. Exodi 15. Iste Eli, Deus meus, et decorabo eum. Num. 24. Vir eloquiorum (El) Dei. אל אלהי ישראל . Genes. 33. Invocavit fortissimum Deum, seu potius Deum deûm Israel. Num. 16. El Elohe, Domine Deus spirituum universae carnis. Deuter. 10. Deus magnus. Deut. 33. Deus aeternus. 1. Reg. 10. Deus immutavit cor eius. Esa, 43. Ego (El) Deus Ionae 4. Tu es Deus clemens. Psalmo 77. Quis Deus (El) magnus sicut Elohim.

אל אביף , Genes. 49. Deus patris tui erit adiutor tuus. אל ביתאל , Gen. 31. Ego Deus Bethel, quia ibi se Deus revelarat, et cap. 35. El Elohim Iehova, iunguntur. Psal. 50. Fortis Deus Dominus locutus est. אל עליון Deus altissimus. ut Genes. 14. Melchisedech erat sacerdos Dei altissimi. Item: Benedictus Abraham Deo excelso, qui creavit caelum et terram. Item: Benedictus Deus excelsus. Item: Levo manum meam ad Iehova El (Dominum Deum) excelsum. אל שדי Genes. 28. Deus omnipotens benedicat tibi. אל קנא Exodi 20. Deus aemulator. Exodi 34. El Canna Deus aemulator, Item: Iehova aemulator. Deuteron. 4. Et misericors et longaminis. Exodi 34. El Deus veritatis, Deut. 32.

-- 124 --

223/224 Deus scientiarum Iehova, 1. Reg. 2. El, pro magnus, Psalm 82. Deus stetit in Synagoga El: id est, magna. Ita etiam exponi solet Gen. 33. Invocavit El Eloche: id est, fortissimum Deum. Quando El de falsis diis usurpatur, habet Epitheton. ut Exodi 34. Non adorabis deum (El) alienum. Deuteron. 32. Non fuit cum eo deus alienus. Item: Provocarunt me in eo qui non erat Deus. שדי interdum etiam solum ponitur pro Deo. ut Ruth 1. Amaritudine valde me replevit Omnipotens (Schaddai) Item: Iehova me humiliavit, et afflixit me Schaddai; id est, omnipotens. אדני , Dominus. Gen. 18. Obsecro אדני Domine. Item: En audeo loqui ad Dominum. Item: Ne quaeso irascatur Dominus meus. Alias vero in eo capite est saepius Iehova. ut, Apparuit Iehova, Dixit Iehova ad Abraham, Abiit Iehova, postquam cessavit loqui ad Abraham. Capite 20. Domine, num gentem ignorantem et iustam interficies? Item: Venit Elohim ad Abimelech noctu. Hîc istae voces pro eodem ponuntur. אדני Adonai cum Iehova etiam iungitur. ut Gen. 15. יהוה אדני Domine Deus (ut interpretati sunt Septuaginta) quid dabis mihi? Alias in hoc capite tantum usurpatur vocabulum Iehova. Item: Adonai Iehova (Domine Deus) unde scire possum, quod possessurus sim eam? Esa. 3. Ecce (Haadon Iehova Zebaoth) Dominus Deus exercituum. Esaiae 6. Vidi Adonai sedentem. Esaiae 59. Adonai Iehova saepius coniungitur. Capite 5. Sic dicit Adonach Iehova et Elohecha, dominator tuus et Deus tuus. Amos 5. Dominus Deus exercituum (Adonai) dominator. Psalm. 8. Dominus Deus noster (Iehova Adonenu) quam admirabile est nomen tuum in universa terra? Psalm 136. Confitemini Domino dominorum. Adonai in specie de filio Dei accipitur, Psal. 110. אדני tribuitur etiam hominibus, ut Gen. 18. אדני Dominus meus consenuit. Capite 23. Audi nos אדני Domine, princeps Elohim es. Capite 31. Rachel ad patrem inquit: Ne irascatur (Adonai) Dominus meus. Capite 32. Sic loquimini (Adonai) Domino meo Esau. Cap. 33. Dominus meus novit quod pueri sint teneri. Capite 39. Vidit id Dominus eius, quod esset Iehova cum Ioseph. Item cap. 44. Deut. 10. Dominus dominorum est Iehova. Iud. 6. Gideon tribuit angelo istam appellationem, inquiens: Obsecro (Adone) domine mi, si est Iehova nobiscum. Psalm. 138. In conspectu (Elohim) deorum psallam tibi: ubi intelliguntur potentes. יה ab היה essentiam Dei significat. Exodi 15. Fortitudo mea et laus Iah Dominus. In eodem versu ponitur El et Elohim, et sequitur mox Iehova. Idem igitur pariter significant, Psal. 68. Cantate Deo (Elohim) psalmum dicite nomini eius: parate viam ei, qui invehitur molliter בית שמי in IAH nomine eius. Psal. 89. Quis similis tui? potens es IAH. Cum Iehova semel ponitur, Esaiae 26. In IAH IEHOVA forti in perpetuum. צור Petra Deo tribuitur, quia in eo adversus omnes iniurias consistere possumus. Deuter. 32. Deum ( צור ) qui te genuit dereliquisti, et oblitus es Domini (El) creatoris tui. Item: Recessit a Deo ( צור ) salutis suae. Item: Non enim est Deus noster ut dii eorum, אחיה :בצורנו צורם SUM, vel ero. Et respondit Elohim Mosi (sciscitanti de nomine Dei, quod Israelitis proponeret, suasurus migrationem ex Aegypto) אחיה אחיה אשר : Sum, qui sum (vel ERO, qui ERO) et ait: Sic dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos. Dixitque iterum Deus ad Mosen: Haec dices filiis Israel: Dominus Deus patrum vestrorum, Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob, misit me ad vos. hoc nomen mihi est in aeternum, et hoc memoriale meum in generatione et generationem. Exodi 3. Non tantum autem haec appellatio respondet etymologiae nominis Iehovae, sed etiam vaticinium fuit de Messia. quasi diceret: Ego sum ille Deus, qui futurus est semen mulieris, et erit victima pro peccatis hominum. DEUS CAELI, vel Creator caeli et terrae. Gen. 14. Benedictus Abraham Deo excelso, qui creavit caelum et terram. Gen. 24. Iehova Elohe caeli. Item: Adiuro te per Iehova Elohe caeli, et Elohe terrae. Esaiae 42. Haec dicit Dominus Deus, creans caelos, et extendens eos: firmans terram, et quae germinant ex ea: dans flatum populo qui est super eam, et spiritum calcantibus eam. Et cap. 43. Et nunc haec dicit Dominus, creans te Iacob, et formans te Israel. Hierem. 31. Haec dicit Dominus, qui dat solem in lumine diei, ordinem lunae et stellarum in lumine noctis: qui turbat mare, et sonant fluctus eius: Dominus exercituum nomen illi. Dan. 1. Benedixit Daniel Deum caeli, Dan. 4. Nunc igitur ego Nabuchodonosor, laudo et magnifico et glorifico regem caeli. Dan. 5. Contra Dominum caeli elevatus es. Zachariae 12. Dixit Dominus extendens caelum, et fundans terram, et fingens spiritum hominis in eo. Psalmo secundo: Qui habitabit in caelis, ridebit, et Dominus subsannabit eos. Psalmo 124. Adiutorium nostrum in nomine Domini, qui fecit caelum et terram. Psalmo 136. Confitemini Deo caeli. Esdrae libro primo, capite primo: Omnia regna terrae dedit mihi (Cyro) Dominus caeli. Et capite 5. Nos sumus servi Dei caeli et terrae. Et libro secundo, capite secundo: Deus caeli ipse nos iuvat, et nos servi eius sumus. Deuteron. 32. Deum qui te genuit, dereliquisti, et oblitus es creatoris tui. Item: Dereliquit Deum factorem suum. POSSESSOR CAELI ET TERRAE. Genesis 14. Levo manum meam ad Iehova; possessorem caeli et terrae. DEUS ABRAHAM. Genesis 24. Domine Deus Domini mei Abraham. Genesis 26. Apparuit Isaac Iehova in ipsa nocte, et ait: Ego sum Elohe (Deus) Abraham patris tui, noli timere. Deus Abraham et Isaac, Genesis 28. Ego sum Dominus Deus Abraham patris tui, et Deus Isaac. Cap. 31. Deus patris mei, Deus Abraham. Item: Deus Abraham, Deus Nahor, et Deus patris illorum. Cap. 32. Elohe (Deus) patris mei Abraham, et Deus patris mei Isaac: Iehova qui dixisti mihi, Revertere in terram tuam. Cap. 43. Deus vester, et Deus patris vestri, dedit vobis thesauros in saccis vestris. Capite 48. Deus, in cuius conspectu ambulaverunt patres mei Abraham et Isaac, Deus qui pascit me ab adolescentia usque in praesentem diem: Angelus qui eruit me de cunctis malis, benedicat pueris istis. Capite 49. Deus patris tui erit adiutor tuus. 3. Regum 18. Domine Deus Abraham, Isaac et Israel. DEUS ABRAHAM, ISAAC ET IACOB. Exodi 2. Ego Elohe patris tui, Elohe Abraham, Elohe Isaac Elohe Iacob. DEUS IACOB. Psal. 75. Cantabo Deo Iacob. Psalm. 76. Ab increpatione tua Deus Iacob. Psalm. 81. Exultate Deo adiutori nostro, iubilate Deo Iacob. Item: Quia praeceptum in Israel est, et iudicium Deo Iacob. Psalm. 84. Auribus percipe Deus Iacob. Psalm. 84. Et dixerunt, Non videbit Dominus, nec intelliget Deus Iacob. DEUS QUI ex Aegypto eduxit. Exodi 20. Ego Dominus Deus tuus, qui eduxi te de Aegypto. Et cap. 29. Sciunt, quia ego Dominus Deus eorum, qui eduxi eos de terra Aegypti. Levitici 11. Ego sum Dominus, qui eduxi vos de terra Aegypti, ut essem vobis in Deum: Sancti eritis, quia ego sanctus sum. Numeri decimoquinto: Ego Dominus Deus vester, qui eduxi vos de terra Aegypti, ut essem Dominus Deus vester. Deuteron. 5. Ego Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti de domo servitutis. 1. Regum 12. Iehova qui fecit Mosen et Aaron, et eduxit patres nostros de terra Aegypti. DOMINUS IEHOVA, DEUS Israel, vel Dominus Deus Israel, Exodi 34. Tribus vicibus apparebit omne masculinum in conspectu Adonai Iehovae Elohe Israel.

-- 125 --

225/226 Iosuae 10. Dominus Deus Israel pugnabit pro eo. Iud. 11. Dominus Deus Israel subvertit Amorrhaeum, pugnante populo suo Israel Ruth 1. Reddat tibi Dominus pro opere, ut plenam mercedem recipias a Domino Deo Israel, ad quem venisti, et sub cuius alas confugisti. 1. Reg. 10. Proiecistis Dominum Deum vestrum. 1. Reg. 14. Et salvavit Dominus Deus Israel in die illa. 3. Reg. 8. Dominus Deus (Iehova Elohe) Israel non est similis tui. 1. Par. 29. Domine Deus Israel patris nostri. Esaiae 17. Dominus Deus Israel. Cap. 21. Dominus Deus Israel locutus est. Cap. 37. Dominus Deus Israel haec dicit. Cap. 45. Deus Israel propter servum meum Iacob, et Israel electum meum Hieremiae 11. Dominus Deus Israel. Cap. 30. Haec dicit Dominus Deus Israel. Ezech. 7. Haec dicit Dominus Deus terrae Israel. Et capite 11. Haec dicit Dominus Deus Israel. Cap. 20. Ego Dominus Deus Israel Ioel 3. Laetamini in Domino Deo vestro. Psalm. 72. Benedictus Deus Dominus, Deus Israel, qui facit mirabilia solus. Psalm. 106. Benedictus Dominus Deus Israel a seculo, et usque in seculum. Esdrae. lib. 1. cap. 1. Aedificet domum Domini Dei Israel. DEUS ISRAEL. Esaiae 29. Sanctificabunt sanctum Iacob, et Deum Israel praedicabunt. Cap. 40. Ego Dominus exaudiam eos, Deus Israel non derelinquam eos. Cap. 48. Super Deum Israel constabiliti sunt. Esdrae lib. 1. cap. 6. Iubete Deo Israel. Et lib. 3. cap. 2. Deus Israel. Psalm. 59. Item: Psalm 68. Mirabilis Deus in sanctis suis, Deus Israel ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi. DEUS HEBRAEORUM. Genes. 5. Deus Hebraeorum occurrit nobis. Exod. 10. Haec dixit Dominus Deus Hebraeorum, Usquequo non vis mihi subiici? DOMINE DEUS (El Elohe) spirituum universae carnis. Item: Dominus Deus (Iehova Elohe) spirituum universae carnis Num. 27. Dominus Deus. Esaiae cap. 26. Domine Deus noster, possederunt nos domini absque te. Cap. 33. Solummodo ibi magnificus est Dominus Deus noster. Amos 4. Iuravit Dominus Deus in sancto suo. Tobiae tertio. Sit nomen tuum Domine Deus benedictum. DOMINUS DEUS EXERCITUUM. 3. Reg. 19. Zelatus sum pro Domino Deo exercituum. Esaiae 1 item 3. Ecce Dominus Deus exercituum. Item cap. 10. et 21. Audivi a Domino (Iehova) exercituum Deo (Elohe) Israel. Et cap. 14. Dominus exercituum. et cap. 17. 19. 22. 23. 24. 28. Dominus exercituum nomen eius. Cap. 37. Domine exercituum Deus Israel. et capite 51. Ego autem sum Dominus Deus tuus, qui conturbo mare, et intumescunt fluctus eius. Dominus exercituum nomen meum. Hiere. 7. Haec dicit Dominus exercituum, Deus Israel. Cap. 10. Dominus exercituum nomen illi. Cap. 11. Tu Domine Zebaoth. Et cap. 18. Haec dicit Dominus exercituum, Deus Israel. et cap. 29. Haec dicit Dominus exercituum, Deus Israel. et cap. 31. Haec dicit Dominus exercituum Deus Israel. Amos 4. Dominus exercituum nomen eius, Amos 5. Haec dicit Dominus Deus exercituum (Adonai) dominator. Zach. 8. Et factum est verbum Domini exercituum, dicens: Haec dicit Dominus exercituum. Malach 1. Dominus exercituum, et cap. 2. 3. et 4. Psalm. 59. Et tu Domine Deus exercituum, Deus Israel. Psal. 80. Domine Deus exercituum. Item: Deus Zebaoth. Psal. 54. Altaria tua Domine Zebaoth, rex meus et Deus meus. Item: Domine Deus Zebaoth, exaudi orationem meam. et Psal. 89. DEUS DEORUM. Psal. 136. Confitemini Deo deorum. Item: Confitemini Domino dominorum. Dan. 3. Benedicite omnes religiosi Domino, Deo deorum. DEUS PATRUM Dan. 2. Tibi Deus patrum nostrorum confiteor. Cap. 3. Benedictus es Domine Deus patrum nostrorum. Iudith 9. Domine Deus patris mei Simeon: Deus qui habet flatum hominis in manu sua. Dan. 5. Deum qui habet flatum tuum in manu sua, et omnes vias tuas, non glorificasti. Deus quem colit Daniel, Deus tuus quem colis semper, ipse liberabit te. Dan. 6. Item: Paveant Deum Danielis. Item cap [7.14] Paveant Deum Danielis. ANTIQUUS dierum. Dan. 7. Antiquus dierum sedit. DEUS DAVID. Psal. 68. Benedictus Deus David. DEUS IUSTITIAE. Psal. 4. Cum invoco, exaudi me Deus iustitiae meae. DEUS GAUDII. Psalm. 43. Et introibo ad altare Dei, ad Deum gaudii mei. DEUS SALUTARIS. Psal. 65. Exaudi nos Deus salutaris noster. Psal. 88. Domine Deus salutis meae Deus, salus mea, vel salvator. Habac. Ego in Domino Deo gaudebo, et exultabo in (Belohe Iisthi) Deo Iesu, seu salvatore meo. ANGELUS. Gen. 48. Angelus qui eruit me de cunctis malis, benedicat pueris istis. Praedicit autem vocabulum Elohim, Deus qui pascit me ab adolescentia, etc. Sic Angeli vocantur, qui Loth eripiunt ex conflagratione Sodomae. REX. Psal. 5 Intende voci orationis meae. Rex meus et Deus meus, quoniam ad te orabo. Psal. 44. Tu es rex meus, ô Deus. Psal. 47. Rex magnus super omnem terram. Psal. 147. Exaltabo te Deus meus Rex, et benedicam nomini tuo in seculum seculi. Esaiae 6. Regem Iehova Zebaoth vidi. Esaiae 41. Afferte si quid forte habetis, dicit Rex Iacob. Praecedit autem, Dicit Dominus. Esai. 44. Haec dicit Dominus Rex Israel. Hierem. 10. Rex sempiternus. Malach. 1. Rex magnus ego, dicit Dominus exercituum, et nomen meum horribile in gentibus. Eccles. 2. Quis homo potest imitari Regem, qui eum ante fecit? Tobiae 13. Regem seculorum exaltate in operib. vestris. DOMINUS REX Israel, et redemptor eius, Dominus exercituum. Esaiae 44. SANCTUS simpliciter. Habac. 3. Sanctus de monte Pharan. Praecedit autem, Deus ab Austro veniet. SANCTUS ISRAEL. Esaiae cap. 1. et cap. 17. In die illa inclinabitur homo ad factorem suum, et oculi eius ad sanctum Israel respicient. Cap. 29. Sanctificabunt Sanctum Iacob, et Deum Israel. Capite 30 Haec dicit Dominus noster, sanctus Israel. Cap. 31. Non sunt confisi super SANCTUM ISRAEL, et Iehova non requisierunt. Ita declarat quem nam periphrastice appellarit sanctum Israel, nempe ipsum Dominum. Cap. 41. Manus Domini fecit haec, et Sanctus Israel creavit illud. et cap. 43. Psal. 89. Dominus est scutum nostrum, et Sanctus Israel rex noster. PATER. Esaiae 63. Tu pater noster, et Abraham nescivit nos, et Israel ignoravit nos. Tu Domine pater noster, et redemptor noster, a seculo nomen tuum. Psalmo 68. Qui pater est orphanorum, et iudex viduarum, Deus in habitaculo sancto suo. PASTOR. Psalmo 23. Dominus pastor meus, nihil mihi deerit. Quae porro de Deo per anthropopathian dicuntur, ea forte in illa ipsa figura in Universalibus Regulis tractabuntur.

DEUTERONOMIUM, vulgo in Ecclesia, et etiam in Sacris literis aliquoties vocatur Vitimus liber Moysis, Hebraice Misnae, id est, secundum. Deut. 17. Cum sederit rex in solio regni, describet sibi Misnae legis huius. Videtur autem utraque vox Hebraea et Graecaidem valere, et ideo huic libro attributa esse, quia est repetitio et veluti secunda ac summaria quaedam propositio totius legis Moysis: sicut Monsterus, olim praeceptor meus, Ios. 8. vertit. Sed de hac voce forte etiam alias, tametsi nulla explicatione indigeat.

DEXTERA et SINISTRA, notisimae significationis voces sunt: sed per varios tropos non paucos Hebraismos efficiunt. Nam primum per anthropopathian dextera ad Deum translata, significat potentiam: ut Psal. 18. Dextera tua fulcivit me. Psalm. 63. Dextera tua sustentat me. Actor. 2. Dextera ergo Dei exaltatus Christus. Psalm. 20. In fortitudinibus dexterae eius salus est. Item Psalm. 44. Brachium eorum non salvavit eos, sed dextera tua et brachium tuum, et lux vultus

-- 126 --

227/228 tui. Ponitur aliquando et pro ipsis Praeclaris factis, ut Psalm. 77. Recordabor annorum dexterae tuae. id est, eius temporis quo grandia fecisti. Secundo, indicat quandam promptitudinem Dei in benefaciendo: quia dextera dare ac largiri solemus aliis quae volumus. ut Psalm. 16. Iucunditates sunt in dextera tua in seculum. id est, tu prompte ea beneficia largiris ac distribuis, quae nobis laeticiam afferant. Sic et Psalm. 40, dextera Dei dicitur esse plena iustitia: pro, iuste agit, regit, ac tuetur suos. Vicina significatio est, cum dextera Dei auxilium significat: ut Thren. 2. Redire fecit dexteram suam retrorsum a facie inimici. pro, non est opitulatus nobis, passus est hostes vincere. Tertio, indicat favorem. Sic Christus dicit iustos in extrema die ad dexteram collocandos, iniustos contra ad sinistram: Matth. 25. Quarto, dextera Dei significat aequalitatem dignitatis, gloriae, ac potentiae. Sic Christus iubetur sedere ad dexteram patris. Psalm. 110. et post resurrectionem ad dexteram Dei consedisse dicitur. Postremo, Virum dexterae Dei, Psalm. 80, alii intelligunt de eo quem Deus dextera sua potentem fecerat: alii de eo, qui incidit in manum aut castigationem Dei. inquit enim Psaltes, Sit manus tua super virum dexterae tuae: quod omnino castigationem sonat. et alibi, dicitur, Durum esse incidere in manus Dei viventis. Caeterum cum de hominibus hac phrasi utimur, habet etiam plures idiotismos. ut, Esse alicui aliquid ad dexteram, significat in maxime opportuno ac primario loco, sive ad bonum, sive ad malum. Psalmo decimosexto: Dominus est a dextris meis, ne commovear. Et Psalmo 109. Dominus astitit a dexteris pauperis, ut salvam faceret animam eius a persecutoribus. Sic et Psalmo 110. Dominus a dextris tuis, vulnerabit in die irae suae reges. id est, prompte tibi pugnanti et periclitanti succurret, caesis et oppressis tuis adversariis. Ita, A dexteris Dei sedere, significat pari cum eo gloria ac potentia frui. Sed Deum alicui a dexteris esse, aut stare, significat potenter succurrere et patrocinari. Cootra etiam Satan alicui dicitur stare a dextris alicuius, Psalmo 109. id est, exitio esse ipsi, et eius conatibus. Dextera et sinistra coniuncte aliquando alterutrum latus, aut ominio rem sententiamve ex duabus significat ut Iosuae primo: Neque declines ab eo vel ad dexteram, vel ad sinistram. Sic et libro secundo Samuelis, capite secundo: et Genesis vigesimo quarto, petit servus Abrahami, ambiens Isaaco Rebeccam, sibi certum responsum dari, ut possit ire vel ad dexteram, vel ad sinistram: id est, secum deliberare et deligere quid sibi faciendum sit. Cum vero Deus prohibet Deuteronomii quarto, ne a suo verbo vel ad dexteram vel ad sinistram declinemus: intelligunt multi dexteram esse, cum quid melius ex quadam religiositate facere volumus, quam Deus mandaverit: sinistram, cum ex negligentia deterius, seu res, praeceptas negligimus. Dextera impiorum dicitur esse plena muneribus: id est, omnia corruptos muneribus agere, aut etiam corruptelis munerum perficere ac impetrare, nihil studio iustitiae ac mandati divini. Psalmo 26. Dicitur quoque impiorum Dextera mendax, Psalmo 144: sive quod omnia fraude agant: sive quod tandem eos ipsorum robur aut potentia, cui neglecto Deo fidunt, turpiter fallet: sive quod, quae data dextera promiserunt, non servant. Dexteram Dei et nostram Augustinus hisce verbis exponit: Ad dexteram intelligendum est, esse in summa beatitudine, ubi iustitia et pax et gaudium est: sicut Ad sinistram hoedi constituuntur, id est, in miseria, propter iniquitates et labores et cruciatus. Haec Augustinus, de Fide et Symbolo. Cap. 7. et de Agone Christi Cap. 26, et lib. 1. locutionis de Genesi. In Psalmum vero 120 ita scribit: Dextera nostra dicitur, quicquid nobis aeternum et incommutabile Dominus pollicetur. Sinistra nostra dicitur, quic quid temporale habemus. Ideo dextera felicitatis et dignitatis locus est, sinistra infelicitatis et miseriae. Unde veteres pro dextera reposuere beatam vitam, pro sinistra perpetuam damnationem. Ita vero et dexteram Dei dixerunt esse gloriam aeternam, sinistram opprobrium suppliciumque perpetuum. Dextera Dei, pro virtute et potentia. Psal. 17. A resistentibus dexterae tuae. Pro aeterna vita ponitur Psal. 16. Delectationes in dextera tua usque ad finem. Dextera societatis, Gal. 2. pro, dexteras contrahentes, et testantes de inita societate. Tentationes quoque ita dividunt, quod aliae fiant a dextris, aliae a sinistris. A dextris eas fieri dicunt, quae per res secundas fiunt: a sinistris, quae per res adversas. Arma quoque piorum aut iustitiae dicuntur dextera et sinistra, 2. Cor. 6. facta allusione ad communem morem militum, qui in sinistris scuta, in dextris gladium gestabant: sicut haec arma Paulus ad Ephesios expresse nominat. Vocat ergo arma sinistrae. scutum fidei, et alia quib. nos protegimus: dextrae, gladium verbi, et similia, quibus hoste ferimus. Oecumenius dextera et sinistra arma exponit, de rebus secundis et adversis nos tentantibus, ut prius dixi. Filii Zebedaei petunt, ut sibi in regno Christi liceat alteri ad dexteram, alteri ad sinistram sedere: pro, in proximo gradu dignitatis apud eum esse, aut agere: sumpta locutione a communi more principum, quibus summi dignitate pro ceres ad dexteram et sinistram proximi sedent. Christus Matth. 25, per dexteram et sinistram significat summam felicitatem et infelicitatem, vel etiam damnationem ac salutem Ideo dicit, Christum collo caturum pios ad dexteram, et impios ad sinistram. Alio qui etiam in Latino sermone Dextera dare, et sinistra accipere, item Dextre et sinistre quasi bonum et malum quodpiam significat. Christus iubet Matthaei 5. dexterum oculum, manum ac pedem abscindi, si nobis sint scandalo: quibus verbis, sumpta locutione a re usitata vult indicare in genere, omnia charissima esse aeternae vitae postponenda. Similis plane figura locutionis est in sequenti capite, cum iubet ita clam ac sine omni ostentationo et ambitione fieri eleemosynam, ut ne sinistra quidem resciscat, quid agat boni dextera. Psal. 91 dicitur, quod multi cadent a dextris et sinistris pii, sed ad eum calamitas non sit perventura: id est, in comuni clade Deum esse protecturum et liberaturum pium, ita ut pereuntibus innumeris circa ipsum, solus eripiatur. Dextera etiam meridiem significat, ut Psalm. 89. Aquilonem et dexteram tu condidisti. Dexteram alicuius exaltari, plerunque significat eum potentem et gloriosum fieri. ut Psal. 89. Exaltasti dexteram hostium eius, exhilarasti omnes inimicos meos. Sic etiam de Dei dextera legimus Psalmo 89. Tuum est brachium, et fortitudo valida erit manus tua, exaltabitur dextera tua. Apprehendere alicuius dexteram, Psal. 73. Isaiae 45, est, eum instar infantis ductare, ut et velocius pergat, et nusquam collabatur, sed sublevetur et suffulciatur dextera ductantis. Oblivisci dexterae suae, Psalm. 137. est, negligere sua longe charissima. Ab hoc nomine habent Hebraei etiam verbum Dextrare, sicut et Sinistrare, pro, in alterum latus declinare. Genesis 13, Isaiae 30, 2. Samuel. 14. Dexterare et Sinistrare lapidibus, 1. Paralip. 12, est, perinde feliciter uti dextera, ac sinistra, in iaciendis lapidibus funda. In fine Ionae dicit Deus, esse in Ninive plusquam duodecim myriades, quae nesciant discrimen inter dexteram et sinistram suam; id est. parvi ac omnium rerum ignari pueri et infantes, eoque etiam innocentes.

DIABOLUS, Graecum nomen, sicut et daemon, et Satan Hebraicum, usitatissime malignum spiritum notant. Sicut autem Hebraeum venit a resistendo, quia repugnet ac resistat Deo et omnibus piis conatibus, potissimum duplici ratione, nempe Homicidio, automni iniusta violentia, et mendacio, quibus duobus capitibus in genere Christus omnes eius malas artes complectitur:

-- 127 --

229/230 ita Diabolus Graecum venit a calumniando, sive quod nos perpetuo coram Deo et nostra propria conscientia accuset. ut Apocalyp. 12, et in Iobi historia habetur (ob quam causam etiam noster ἀντίδικος , adversarius in litigando, 1. Petri 5 nominatur) sive etiam quod calumniando et homines contra sese invicem concitat, et a vero Deo eiusque religione ac veritate abducit. Complectitur igitur Hebraeum nomen totum artificium aut malitiam diaboli: quia id in genere agit, ut omni bono resistat. Consonat cum Hebraeo et Graeca vox ὁ ἀντικείμενος : qua videtur Paulus diabolum nominare, 1. Timoth. 5: sed Graecum Diabolus proprie tantum unam partem, nempe mendacium, quod calumniando adhibet, denotat. Chrysostomus serm. 2 super 2. Corinthior. 1. adversarium appellat diabolum, quia et Deum apud homines, et vicissim nos apud Deum, et denique homines erga se mutuo calumniatur. Est vero hic campus calumniarum longe amplissimus, in quo Satan plurimum serere ac metere, amplissimosque fructus percipere queat. Nam primum (ut taceam eius accusatorias calumnias contra nos apud Deum) res omnes huius vitae, de quibus est sermo, sunt admodum imbecilles, fragiles, inconstantes et incertae: ad haec multum mali admixtum habentes, ut nihil ferme satis certo ac solide de eis dici ac asseverari queat. Secundo, est mira ac ferme inexplicabilis vicinitas ac similitudo boni et mali, veri ac falsi, tum in rebus tum in verbis, ut facillime alterum pro altero accipi aut obtrudi etiam oculato queat. Denique tanta est in homine non tantum caecutientia in iudicando vero ac falso, ut non immerito ab Aristotele noctuis comparemur: sed etiam negligentia in scrutanda veritate, praesertim religionis, ut nihil levius curet. Quin potius insuper etiam contraria mala sunt in homine, ut in meis scriptis de Originali malitia et libero arbitrio prolixe ostendi: nempe, hallucinatio seu approbatio falsi ac mali, atque adeo et perversissimum quoddam studium falsi et mali. sicut non male dictum est a veteribus, mendacia et obtrectationes alienae famae esse suavissima obsonia conviviorum. iis enim homines in conviviis plurimum delectantur. Cum igitur habeat tam paratam, promptam et pronam materiam diabolus, tum in communibus rebus ac sermone, tum et in religione, et denique tam docilem ac sedulum auditorem corruptum hominem: non est mirum, quod tantum calumniando proficiat, eoque tam sit studiosus huius artificii aut negociationis, ut inde nomen ipsum obtinuerit. Hinc sunt tam variae fraudes ac errores in communis vitae rebus ac sermonibus, tam varii errores ac corruptelae in religione, et denique etiam mira varietas et inconstantia cogitationum, animi motuum ac tentationum. Praeterea per metaphoram aut similitudinem quandam diabolicae calumniandi malitiae, etiam ad malos homines aliquando haec vox transfertur: sicut Christus Ioan. 6 Iudam vocat diabolum, qui huius sui artificii praeclarum specimen dat, cum unctionem Domini sub specie iuvandi pauperes calumniatur, tanquam intolerabilem luxum ac profusionem eleemosynae ac beneficentiae hominum: sua interim furta ac peculatum quaerens. Porro Paulus Actor. 13 vocat magum Elymam, filium diaboli: quia impuro ore calumniabatur doctrinam Evangelii, et conabatur ab ea deducere proconsulem Cypri Sergium Paulum. Habetur autem ibi apta descriptio filii diaboli, aut calumniatoris. inquit enim Apostolus, repletus Spiritu sancto: O plene omni dolo, et omni versutia, fili diaboli, inimice omnis iustitiae, non desinis invertere vias Domini rectas. Eodem modo sive per metaphoram, sive propter ipsam etymologiam, solent mali homines et veritati adversantes, etiam Satanae dici. Sic David 2. Samuelis 21, vocat Satanam Ioabum: quia volebat quasi invito rege interficere Semei, deprecantem culpam. Sic et Christus Patrum, dissuadentem passionem, nominat Satanam: Matthaei 18. Sic et 1. Regum 5 dicitur, non adesse regno Satanam, aut malum occursum. 1. Paralip. 21. dicitur Satan impulisse Davidem, ad numerandum populum: ubi potius ipsum pravum spiritum, quam aliquem malum hominem, intelligendum puto. Loquutiones, Ex diabolo esse: et, Filius diaboli: item, semen diaboli: infrâ in voce FILII tractabuntur. ¶ Haec de nomine Diaboli et Satanae. Nunc ad damus etiam alias varias eiusdem appellationes. Diaboli appellationes sunt: Deus huius seculi. Satan, id est, adversarius, 2. Corinth. 4. Princeps potestatis aeris, Ephes. 2. Potestas tenebrarum, Coloss. 1: Princeps huius mundi, Ioan. 14. Nequissimus, Ephes. 6. Malignus, malus, malum, pravus, πονηρὸς , Leo rugiens, Catulus leonis, Tentator, Matth. 4. Leviathan, id est, additamentum roboris, aut robustum: propter augmentum potestatis suae, accedens ex lapsu hominis: Serpens magnus et antiquus, qui erat in Paradiso, Genes. 3. Serpens tortuosus, propter varietatem fraudum. Accusator, Apocalyp. 12. Certe, quia regnat in mari huius mundi, agens impiorum corda quo ei libet: de quo Iob 40. Calumniator: Psalmo 71, Et humiliabit calumniatorem. id est, mendacem accusatorem qui nos accusat, et conscientiam in his confundit quae recte gessimus, et Deo placent: tum quae male gessimus, supra modum exaggerat, utrobique onerosissimus et importunissimus. Draco, propter crudelitatem: quia perinde devorat animas, sicut dracones animalia, Esa. 27. Aspis et basiliscus, Psalm. 90, etc.

DIADEMA, aut corona, per metonymiam regnum ipsum significat. Psal. 89. Prophanasti in terram diadema eius: id est, regnum, potentiam, dignitatem. Nam diadema, sicut et corona, regii capitis ornamentum fuit.

DIACONUS, vox Graeca, simpliciter quemcunque ministrum significat. Postea, ut Actor. 4 habetur, delecti sunt certi homines in Ecclesia, qui non proprie doctrinae et institutionis, sed pauperum et redituum, ac rerum ad victum pauperum et ministrorum spectantium curam haberent, qui proprie hoc nomine sunt appellati: quales illi septem in Actis fuerunt. Sed nec illi sese intra illas metas ministerii victus continuerunt. Quare postea, et nunc quoque in nostris Ecclesiis, Diaconi sunt dicti inferioris ordinis doctores. Habuerunt autem olim et Diaconissas, ad eandem externarum rerum curam delectas: qualis Phebe fuit, Cenchraeorum ministra: et de qualium delectu Paulus 1. Timoth. 5. clare praecipit.

DICERE, verbum amar אמר , λέγειν , quantumvis notum, tamen non paucos Hebraismos in Sacris literis efficit. Quomodo differat â verbo Loquor, infra in LOQUOR dicemus. Nunc quaedam eius obscuriora significata recensebimus, quae quidem multa ac varia sunt. Alias igitur significat solam cogitationem, seu idem quod intra sese deliberare et statuere. Et quidem aliâs addit Scriptura hanc circumscriptionem interni dicere, alias non. Deuteron. 7. Si dixeris in corde tuo, etc. Sic et Matthaei 9. Dicebant enim intra sese, Hic blasphemat: pro, cogitabant taciti. Et haemorrhousa ibidem dicebat intra se, Si modo tetigero fimbriam vestimenti eius. Sic Matth. 24. Si dixerit servus in corde suo. Et Psalmo 14. Dixit insipiens in corde suo, Non est Deus. ubi certam et indubitatam conclusionem indicat. Sic et Gen. 8. Dixit Deus in corde suo. id est, certo decrevit. Aliquando sine tali circumscriptione ponitur. Genes. 26. Dixi enim ne forte moriar. pro, cogitavi ac timui. Celebrare. Psalm. 29. Et in templo eius populus dicit gloriam. pro, celebrat, praedicat gloriam Dei, Dicite in luce, Matth. 10. Sic Psalm. 40.

-- 128 --

231/232 Veritatem tuam et salutem tuam dixi. pro, celebravi. 1. Corinth. 12. Nemo potest dicere Deum Iesum: id est, celebrare. Sic et illud Odysseae, Dic mihi Musa virum. pro, celebra, cane. Praecipere. 1. Regum 11. De gentibus quas dixerat Dominus. pro, de quibus praeceperat Dominus, ne de eis uxores acciperentur. 2. Samuelis 16. Sinite eum ut maledicat mihi, quia dixit ei Dominus. pro, praecepit. 1. Regum 11. Et panem dixit eis. pro, praecepit dari. 2. Paralip. 14. Rex dixit ipsi Iehuda ut requireret Deum. pro, praecepit. Danielis 2. Dixit rex vocari genethliacos pro, praecepit. Ibidem: Ac dixit sacrificium ac suffitum, ut sacrificaret ei. pro, praecepit ei sacrificari. Sic et illa exempla sunt accipienda: Dic ut sedeant unus a dextris, Matthaei vigesimo. Dic fratri meo, ut mecum dividat haereditatem: id est, praecipe. Si dixeritis monti, Proiiciaris in mare, Matth. 21. Quaecunque dixerint vobis custodire. pro, praeceperint: Matthaei 23. Christus consistens dixit eum vocari, Marci 10. Puella tibi dico, surge: Lucae 5. Dicite Archippo, vide ministerium tuum, Coloss. 4. Qui dixit, Non committes adulterium. Dixit, et non occides pro, praecepit: Iacob. 2. Sic et illud, Dixit Dominus Domino meo: recte exponi potest. pro, praecepit aut ordinavit. Centurio dicens, Domine dic verbum, et sanabitur puer meus: petit, ut modo mandet angelis, aut morbo ipsi, sic fore protinus ut sanetur aegrotus, quandoquidem ille pro sua divina omnipotentia toti rerum naturae imperitet. Hoc modo multi etiam illud Dei dicere, Genes. primo, Fiat lux, etc. explicant: quod idem significat ac, praecepit: sicut sane et ipsa adiuncta Imperativa indicant, Fiat, colligantur aquae, producat terra aut aqua, etc. declarantia illud Dicere, esse imperare omnipotenter. Paulus sane, licet idem verbum dicendi retinuerit, tamen omnino de mandato intellexisse videtur, 2. Corinth. 5 inquiens: Deus qui dixit ex tenebris lumen fulgere. id est, praecepit. Quo etiam illud Rom. 4 videtur respicere: Vocat ea quae non sunt, sicut si adessent. Certe Psal. trigesimotertio propalam indicatur, hanc esse vim illius Dicere. Inquit enim Psaltes: Ipse dixit, et facta sunt: ipse PRAECEPIT, et constiterunt, per posterius (Praecepit) declarans illud prius (Dixit.) Aliqui altius hic scrutantur maiestatem, quasi illud Dicere sit generatio filii: et volunt illud Dicere, cum Iohannis λόγος verbum conferre. quasi filius ideo dicatur verbum, quia pater dicendo ipsum, creavit caelum et terram. Verum cum unusquisque debeat in sua sententia abundare, aut de eaplane certus esse: ego ipsis suam interpretationem relinquam, et hanc magis obviam minusque periculosam potius sequar. Nam illud Dicere, iudico esse communem actionem trium personarum ad extra, non solius patris. Sane Epistola ad Hebraeos, illud creans dicere, ac verbum etiam Christo adscribit, cum inquit: Omnia ferens verbo potentiae suae. id est, potente. Tale igitur creativum dicere flagitat Centurio a Christo, inquiens: Dic tantum verbum. Praeterea illa eorum opinio potest esse fundamentum multorum enthusiasmorum. Promittere, Deuteronomii sexto: Quemadmodum dixit Dominus tibi. Sic pro verbo Promittendi ponitur Iohannis decimosexto: Non dico vobis, quod ego sim oraturus pro vobis: ipse pater diligit vos. id est, non volo vos abducere a perpetuo ardore precandi, hac in ani pollicitatione: quasi ego solus sim vobis omnia precando impetraturus, vobis stertentibus, et non una precantibus: aut quasi pater non amet vos, nec vobis ad eum accessus eiusque gratia pateat. Interea non simpliciter nego, me oraturum pro vobis. Respondere: Et dixit Iehosua ad populum, Non poteritis, etc. Et dixit populus ad Iehosuam, Nequaquam: Iosuae 21. 24, pro, respondit. Genes. 22. Et dixit ad eum Abraham, et dixit, Ecce ego. id est, respondit, Significare; Exodi 18, Et dixit Ietro ad Moysen. pro, adventum suum ei significavit per nuncios. Numer. 20. Sic dicit frater tuus Israel, Ipse nosti, etc. pro, haec tibi significat praesenti legatione. Vocare, aut nominare: Isaiae 4. Sanctus dicetur illi. pro, nominabitur, aut vocabitur Sanctus. Isaiae 61. Sacerdotes Iehovae vocabimini, etc. Ministri Dei, dicetur vobis. Isaiae 62. Non dicetur tibi ultra Derelicta. Dicere, dicens, dicendo, aut ad dicendum, valde crebro aliis verbis quoquo modo indicationem aut auditionem significantibus additur: et valet idem quod, in hunc sensum, in hanc sententiam, hisce verbis, aut quid simile. ut, Locutus est dicendo: id est, hoc sensu, summa aut sententia. Talis phrasis adeo crebra est, ut non sit necesse aliqua eius exempla recensere. Dicentes: Rom. 1. pro, putantes, aut etiam iactantes, seu gloriantes se esse sapientes. Pro asserere: Lucae 7. Propterea dico tibi, Remissa sunt ei peccata multa, quia dilexit multum. Sic saepe alias, Dico vobis: pro, certo affirmo, assero, etc. Est vero in praedicto loco Lucae diligenter observandum, quod illud verbum Dico, omnino sit coniungendum cum sequenti sententia, Remissa sunt, etc. Sensus enim est, Affirmo ei esse remissa peccata. Illud QUIA, non coniungendum est cum verbo Remissa, quasi causam remissionis indicet: sed cum eo ipso Dico aut Assero. indicat enim rationem aut demonstrationem assertionis, non causam efficientem factae remissionis: de qua re tum alibi in hoc opere, ut in vocula QUIA, tum et in libello de Fide, prolixius. Dicere patri, quid facis: aut matri, quid generas? Isaiae 45, est, tum litigare cum suo superiore, tum velle videri eo sapientiorem: praesertim autem Deo sese opponere. Vide PATER, et Reg. universales. Humanum, aut humano more, aut secundum hominem dicere, crebra est apud Paulum phrasis. Licet vero in Graeco textu sit λέγω , dico, a plerisque tamen per verbum Loquor est reddita. Ea autem habet varias significationes. Interdum enim adhibetur vitandae suspicionis blasphemiae: ut Romanorum tertio: Num iniustus Deus qui inferat poenam? (humano more loquor) Absit, etc. interdum fugiendae invidiae causa. veluti quum cogitur Apostolus de suis gestis aliquid dicere, ut muneris sui autoritatem asserat, solet praefari, se in ea re cogi ex hominum consuetudine loqui, quamvis in diversum finem: ut 1. Cor. 15, et 2. Corinth. 11. Nonnunquam vero utitur hac formula loquendi, quum docendi causa exemplum aliquod ex communi hominum usu petit: ut Rom. 6. et Galat. 3. Item aliquoties quum hominis doctrinam Dei autoritati opponit, ut illa isti cedat: ut 1. Corinth. 9, et Galat. 1.

DIES, non tantum in Sacris, sed et in prophanis, alias significat tempus quo sol est supra horizontem, quam Mathematici diem artificialem vocant. Sic Ionas dicitur fuisse in ventre ceti tres dies et tres noctes. Alias totum tempus quo sol prorsus circumvoluitur circa terram: quam Mathematici naturalem diem appellant. Sic numerantur dies Genesis 1, Et factum est vespere et mane: ubi Vespere complectitur sequentem noctem, et Mane sequentem artificialem diem. Exempla postea recensebimus. Nunc id modo observemus ex praedicto loco Genesis, quod illi incipiant computare diem a vespertino tempore, aut ab occasu usque in sequentem occasum. Quod observandum est propter festa Veteris testamenti: quam consuetudinem etiam postea Ecclesia secuta est. Romani contra, diem suam a mane usque adsequens mane metiti sunt. Quam consuetudinem Iudaeis contrariam, putant aliqui Matthaeum sequi Cap. 28, in verbis: In extremo autem Sabbathi, cum iam illucesceret in primam Sabbathi. id est, exeunte iam priore hebdomada, cuius ultima erat paschatis dies: et inchoante luce primae diei sequentis hebdomadae, Christus surrexit. Significat etiam nonnunquam Dies vel

-- 129 --

233/234 integrum annum, vel longius aliquod tempus. Sic multi exponunt illud. 1. Samuelis 27: Fuit autem numerus dierum quibus habitavit David in regione Philistaeorum, dies et menses quatuor: id est, integro anno et mensibus quatuor. Aliquando contra prorsus breve tempus indicat. ut cum Deus dicit: Quacunque die comederis, morte morieris. pro, quacunque hora, aut momento. Aliquando Dies in singulari, ac etiam plurali numero, synecdochicos simpliciter pro tempore ponitur. Sic crebro repetitur, In die illa, aut In diebus alicuius regis: In diebus illis, aut, post dies illos. Sic Paralipomena vocantur Verba dierum: id est, res gestae, aut quae alioqui acciderunt illis temporibus. Deuteronom. quarto inquit Moyses, Interroga de diebus: pro, de priscis temporibus ac historiis, seu consule annales. Dies prima qua Deus mundum condere coepit, est dies solis, qua etiam resurrexit. Fit primae diei, tanquam Christiano ritui solennis, et in Novo testamento mentio: unde apparet, mox initio sabbathum Iudaicum esse mutatum a Christianis in Dominicum. Nam Paulus 1. Corinth. 16 dicit, se ordinasse in Ecclesiis Galatiae et Achaiae, ut in prima die Sabbathi eleemosynas conferrent. Sic Actorum vigesimo. Primo autem die Hebdomadae aut sabbathi coactis discipulis ad frangendum panem: id est, ad communicandum. Aliquando Dies significat quasi commodum quoddam tempus, aut occasionem: quando quidem dies actionibus destinata est, et nox quieti, omniaque rectius interdiu aguntur. Sic dicit Christus Iohannis 9, Me oportet operari opera eius qui misit me, donec dies est. id est, donec adest tempus et commoditas divinitus ad hoc ordinata, aut donata. Prorsus simili figura dicitur, Ambulate dum lucem habetis: Iohannis 12. Hunc tropum nonnihil explicat Dominus Iohannis 11. Si quis ambulat in die, non offendit, quia lucem huius mundi videt: Si quis autem ambulaverit nocte, offendit, quia lux non est in eo. Roman. 13. Sicut in die honeste ambulemus, abiicientes opera tenebrarum. Porro per metaphoram saepe dies pro cognitione Dei ac tempore gratiae ponitur: sicut et contra nox ac tenebrae pro ignorantia Dei, et ira eius. 1. Thessal. 5. Omnes vos filii lucis et diei estis. Sic credo et illud Roman. 13 accipiendum esse: Nox progressa est, dies autem appropinquat. pro, tempus legis ac umbrarum apud Iudaeos, et porro extremae caecitatis ac turpitudinis iniustitiaeque apud gentiles, iam ferme prorsus elapsum est, et lux gratiae divinae omnibus tam Iudaeis quam Ethnicis clare fulgere incipit. In vicina huic significatione accipitur etiam 1. Petri 1. Et habemus firmiorem sermonem propheticum, cui dum attenditis ceu lucernae apparenti in obscuro loco, recte facitis, donec dies illucescat, et Lucifer exoriatur in cordibus vestris. pro, donec post hanc vitam perfectam renovati, illuminati ac instaurati, et coram Deum cernentes, omnia sine externa doctrina scietis. ¶ Hactenus de voce Diei, quatenus sola consideratur. Nunc, quatenus coniungitur cum aliis phrases eius exponemus. Dies numeri, pro paucis, et brevi tempore ponitur, quasi qui facile numerari queant. Numer. 9, Accidebat interdum ut nubes essent super tabernaculum diebus numeri. pro, paucis: sicut contra Latini Innumera, pro multis ponunt. Dies antiqui. pro priscis seculis, Deuteron. 4, Recordare dierum antiquorum. Isaiae 51. Consurge sicut in diebus antiquis. Sic Hieremiae 46. Habitabitur secundum dies antiquos. id est, ut olim, ut antiquitus. Dies caelorum, perpetuitatem quandam indicat: quasi dicas, tempus durationis caeli. Psalm. 89. Thronus eius sicut dies caeli. Deuteron. 11. Vicinum huic est, Dies arboris, Dies terrae. Genesis 8. Adhuc omnibus diebus terrae erit sementis, etc, pro, quandiu terra stabit, aut durabit. Dierum antiquus; Danielis septimo, pro annoso: id est, pro Deo aeterno accipitur. Dies trae: pro, poenae tempore. Roman. 2. Coacervant sibi iram in die irae. id est, in illud momentum quo eos Deus horribiliter puniet. Dies Madian, Isaiae nono, significat diem caedis Madianitarum. Dies Domini, aut Dei, plerunque diem divini iudicii et gravissimarum poenarum significat: alias quidem illam extremam diem, ac iudicium: alias autem, etiam alias subinde accidentes castigationes. Actorum secundo: Priusquam veniat dies Domini. Sic, Irreprehensibiles in die Domini, 1. Corinth. 1, de extrema die intelligendum est. Et 1. Corinth. 5. Ut spiritus servetur in die Domini. 1. Thess. 5. Dies Domini ut fur noctu veniet. Isa. 13. Quoniam prope est dies Domini. significat aliquam singularem diem, qua Dominus erat castigaturus impios. Dies alicuius hominis, saepe significat aetatem aut tempus vitae. Deuter. 33. Iuxta dies tuos erit fortitudo tua. pro, quandiu vixeris, semper eris fortis, non eris imbecillus et aegrotus. Aliquando contra Dies, aut hora alicuius, est fatalis hora. tempusve mortis. Psalmo trigesimoseptimo: Consilium agitat impius contra iustum, frenditque contra eum dentibus suis: Dominus ridet eum, quia videt venire diem eius, id est, tempus exitii ac poenarum. Longitudo dierum: pro, vitae longitudine. Psalmo vigesimoprimo: Dedisti ei longitudinem dierum, usque in seculum et seculum. Sic et Iob duodecimo dicitur, in longitudine dierum esse intelligentiam aut peritiam. Psalmo 91. Longitudine dierum saturabo eum. In die qua: pro, eo tempore, aut ex quo. Numer. tertio: Hae sunt generationes Moysis et Aaron, in die qua locutus est eis Dominus. pro, cum, aut ex quo. A diebus in dies: pro, de anno in annum, annuatim, aut singulis statisque diebus recurrentibus. Exodi decimotertio: Et custodietis statutum hoc suo tempore a die in diem. Sic et Iudicum undecimo, dicuntur filiae Israelitarum a die in diem venisse deploratum filiam Iephtae. id est, singulis annis. Sic ibidem: Solennitas Domini erat in Silo de die in diem. Sic Amos quarto, Afferte post tres dies decimas vestras: intelligunt aliqui, post tres annos, quia tertio quoque anno solebant afferre decimas, Deuter. decimoquarto. Diem salutis. 2. Cor. 6 vocat totum tempus a redemptione Christi, usque in finem. Sic etiam Christus dicit, Abrahamum cupivisse videre diem suum: id est, tempus adventus Christi, et redemptionis generis humani. Sic etiam dicitur: Haec est dies quam fecit Dominus, laetemur et exultemus in ea. Dies carnis Christi, Hebraeorum quinto, pro tempore eius carnalis aut temporariae vitae. Dies pro iudicio non raro ponitur, praesertim a Paulo: quam etiam Humanam diem vocat, 1. Cor. 4: quod in iudiciis agendis certa dies utrique parti constituitur. sicut et Latini dicunt, Diem dicere alicui: pro, in ius vocare. Aliqui sic etiam Hieremiae decimoseptimo intelligunt. Verum ibi dicit propheta, se non desiderasse diem afflictionis aut poenae Iudaeorum, sed potius contra orasse. Dies visitationis, sicut et tempus visitationis, alias in bonam, alias in malam partem accipitur. ut 1. Petri secundo: Glorificabunt Dominum in die visitationis. Contra Micheae septimo, in malam partem accipitur, de poenis. Isa. decimo: Quid facietis in die visitationis vestrae? Hoseae nono: Venit dies visitationis, venit dies retributionis, etc. Et Micheae secundo: Exodi trigesimosecundo. Hoc inde fit, quod et verbum visitare tum in bonam, tum in malam partem accipitur: de quo postea suo loco. Dies mactationis, Iacobi quinto: In deliciis vixistis super terram, et lascivistis: enutrivistis corda vestra ut in die occisionis. videtur significare diem festum aut sacrificiorum. quasi dicat: Sic suaviter deliciati estis, ac si semper vobis bacchanalia, aut alii deliciarum dies fuissent: vel, sicut pecora ad diem mactationis alicuius magni convivii, aut sacrificii alicuius saginantur. In dies venire, Genesis decimo octavo: et, Numerum dierum implere,

-- 130 --

235/236 significat plerunque ad extremam senectutem pervenire. Genesis decimo octavo, Abraham et Sara senes venerant in dies. Sic et Capite vigesimoquarto, Abraham venerat in dies. Dies Christi, alias extrema totius mundi, aliorumve singulorum hominum dies est, ut Philippensium primo: Opus bonum perficiet usque ad diem Christi. pro, donec ad Christum migret, eive sistatur. Sic ibidem: Ut sitis sinceri, et sine offendiculo, ad diem Christi. extrema dies intelligitur. Eodem modo et in sequenti Capite. Dies alicuius, non raro de exitu eius accipitur. ut Psalmo trigesimoseptimo: Quoniam prospicit quod veniat dies eius. Et libro primo Samuelis, capite vigesimosexto: Aut dies eius veniat, et moriatur. Sic Iob decimo octavo inquit, Super diem illius obstupescent: pro, super mirabilem exitum. In Novo testamento saepe iteratur simili phrasi, Nondum venerat hora eius. Dierum postremitas, id est, postremi dies: alias de tempore primi adventus Christi intelligitur, quia ibi finiebantur tempora Veteris testamenti: alias de tempore ultimi adventus. Prioris exemplum Isa. 2 est, et Micheae 4. Erit in postremitate dierum mons praeparatus, etc. Sic Hieremiae 30. In novissimo dierum intelligetis illud, id est, cum tempus erit elapsum, et hoc acciderit. Danielis 10. Ostendam tibi quid sit eventurum populo tuo novissimis diebus: id est, ultimis, sub adventum Christi. Gen. 49, Renunciabo vobis quod eventurum est novissimis diebus. Dierum extremitas, primo libro Regum, capite tertio: id est, post dies aliquot, elapso termino dierum aut temporis: Gen. 4. 1. Regum 17. Nehemiae 12. Hieremiae 49. Die ac nocte: pro, iugiter. Psalmo primo: Qui meditatur in lege Domini die ac nocte. Sic et Latini dicunt, Dies noctesque, versare libros diurna et nocturna manu. Sic 2. Petri 3, De die in diem cruciabant iustam eius animam iniustis operibus. Dies tres cum dimidio, Apocalyp. 11, aliqui exponunt de brevi tempore: sed videtur, omnino significatos esse sesquiquatuor annos, quib. grassatum est Interim: sicut mox 13, idem tempus nominatur. dicit enim: Et datum est ei os loquens magna, et blasphemias, et data est ei potestas faciendi menses quadraginta duos. Idem tempus eodem undecimo capite exprimit dicens, Mille ducentis sexaginta diebus. Itidem sunt sesquiquatuor anni, aut dies. Idem quoque spacium Capite duodecimo vocat Tempus, tempora, et dimidium temporis. Tempus, intelligo mille dies, quia est unum continuum tempus aut dies: Tempora, bis centum dies, quia sunt duo quasi integri numeri, aut mensurae temporis: Dimidium temporis, intelligo illos sexaginta dies, qui sunt quasi dimidium spacii centum dierum. Quare meo iudicio aequivalent istae quatuor descriptiones temporis, dies tres et dimidius, id est, sesquiquatuor anni, posita die pro anno menses 42, dies 1260: et tempus, tempora, ac dimidium temporis. Mille anni coram Domino sunt tanquam dies una Psalm. 89. et 2. Petr 3. Quod ob aeternitatem Dei dicitur, cuius aetas non ita mox praeterfluit, sicut nostra quae per momenta horas et dies mensuratur. Dicitur id etiam ideo, ne ob longinquitatem temporis Deum vel oblitum esse eripere suos, et castigare malos putemus: vel etiam irritas fore eius promissiones ac minas, si non mox quae praedicit aut minatur, eveniunt. Sicut Iudaei dicebant apud Ezechielem duodecimo: minas ac poenas Dei in longum proferri, et plane in fumum evanuisse. Regis dies, Hoseae 7, pro natali, aut certe inaugurationis die. Annorum dies, Genesis 41 et 47, pro tempore credo accipi: quasi dicat, tempus annorum. Malitia diei, Matth. 5. Sufficit sua diei malitia, seu afflictio: pro, patienter feramus praesentis temporis molestias, nec eas nobis metu aut cura futurorum nimium augeamus. Post duos dies vivificabit nos: id est, in die tertia, Hoseae 6, intelligo pro cito, brevi. Caedis dies, aut festus Domini, Hoseae 8 et 9, est dies caedis, quo Dominus seipsum castigatione malorum glorificat, sicut aliqui a cultoribus glorificantur: aut sicut reges caesis hostibus triumphant. Ut est dies haec, Deuteron. secundo: significat, ut dies haec, eventus aut experientia praesens testatur, vel sicut iam omnibus innotuit. Sic Genesis 50. Ut faceret secundum diem hanc: pro, ut videtis hodie. Dies dies, alias significat singulis diebus, alias quasi distribuit aliquas res in suos dies aut tempora. Psalm. 61. Reddam vota mea die die. pro, quotidie. Sic et Esther 2. 2. Paralip. 24 et 30. Dabis mercedem in die suo pauperi, Deuteron. 24. pro, eodem die operis aut laboris. Per dies, pro aliquanto tempore, non nimis brevi. 1. Reg. 17. Et comedit ipsa et ipse, et familia eius per dies. Diebus post dies, pro quotidie. 2. Paral. 21. Donec egrediantur intestina tua prae infirmitate diebus post dies. pro, quotidie, perpetuo, paulatim. Secundum diem in die. 1. Samuelis 18. David autem psallebat secundum diem in die. pro, sicut quotidie facere consueverat. Angustiae dies, et dies mali: pro, quibus angustiae et calamitates hominibus accidunt. Psalm. 44. Ut quietem ei praestes a diebus malis. Ecclesiast. septimo, Genesis 47. Increpationis dies, et blasphemiae, est dies haec: 2. Regum 19. pro, nunc premimur, et maledictis obruimur. Alicuius dies, in plurali, aut Dies vitae alicuius, pro tempore eius. Psalm. 102. Dies mei sicut umbra inclinati sunt. Psalmo 116. In diebus meis invocabo. pro, quamdiu vixero. Sic libro primo Samuelis capite 25. 1. Reg. 1. Iuxta dies arboris. Esaiae 65. Iuxta dies arboris erunt dies populi mei. pro, tam diu vivent, quamdiu vivaces arbores. Iuxta aut secundum diem hanc, significat hodie, vel circa hoc tempus. Genesis vigesimoquinto: Vende iuxta diem hunc primogenituram tum mihi, et iura mihi iuxta diem hunc. pro, hodie, vel potius iamiam, statim. Aliquando ipsarum rerum in eo tempore existentiam denotat. Micheae septimo: Iuxta dies, id est, qualia eo tempore feci. Sic saepe ponitur iuxta aut secundum diem hanc: pro, ut praesens experientia rerum ostendit, De quo in IUXTA et SECUNDUM. Dictum etiam est modo de istis loquutionibus. Aliquando significat, simili die qualis est hodie: Deut. 11. Post finem dierum: pro, aliquo mediocri tempore, Genesis quarto. Post dies, Iud. quarto: pro, elapso aliquo tempore. Virtutis dies, aut fortitudinis alicuius. Psalm. 110. Populus tuus spontaneus in die virtutis, fortitudinis, aut victoriae: id est, cum fortiter vinces, aut etiam exercitum educes. Vindictae dies, id est, tempus aut occasio vindictae. Proverbiorum sexto: Non parcet zelotypus in die vindictae. pro, maritus adulterae, nactus occasionem et tempus perdendi adulterum, crudeliter ea utetur. Dies Hierusalem. Psal. 137. Recordare dierum Hierusalem. pro, eius temporis cum Hierusalem vastabatur. Seculi dies, aut pristini, Deuter. trigesimosecundo, Malachiae tertio: pro praeterito aevo, vetustis temporibus. Annus dierum: pro, annus integer. libro secundo Samuelis, capite 13. 14. Hieremiae 28. cuius omnes dies sint elapsi. Sic et mensis dierum. pro integro: Genes. vigesimonono. Diei dies eloquitur sermonem, Psal. 16: pro, quotidiana experientia ac cursus rerum, nos de omnipotentia Dei abunde docet. Excisio dierum. Esaiae 38. Dixi in excisione dierum meorum. id est, in decurtatione aut praecisione vitae meae, cum adhuc florens ac vigens hinc abriperer. Hostia dierum: pro, anniversaria. 1. Sam. 1. Ut offerret Domino hostiam dierum. Infans dierum: pro, qui paucis diebus vixerit. Esa. 65. Non erit inde infans dierum, et senex qui non impleverit annos suos. pro vivent diutissime. Infans dierum, cuius tantum dies, non etiam anni aut menses numerari possunt. In multitudine dierum pro, post multos dies Ecclesiast. 11. Mitte panem tuum super faciem aquarum, qui in multitudine dierum

-- 131 --

237/238 invenies illum pro, post multos dies: id est, post longum tempus revertente nave habebis lucrum. Alii de seminatione in solo humido, quia in illis aestibus tales agri sunt fertiles. parvus diebus. Iob 32. parvus sum diebus, vos autem decrepiti. pro, minore aetate sum quam vos. Plenus dierum, aut satur dierum. Hierem. 6. Senex cum pleno dierum. Satur dierum, Genes. 35. 1. Paralip. 23. 29. Mortuus est satur dierum. Res diei, pro demenso. Exodi 5. Perficite opera vestra rem diei in die suo: pro, demensum vestrum in singulos dies. Ibidem: Non minuetis de lateribus vestris, de re diei in die suo. Sic et Exodi 16. Colligetque rem diei in die suo. pro, demesum singulorum dierum. Sic et Levit. 23. 1. Reg. 8. 1. Paral. 16. 2. Paralip. 8 Esdr. 3. Revolutiones dierum: pro, cum solennes dies denuo redierint. 1. Samuelis 1. Sacrificium dierum, pro stato ac solenni: 1. Samuelis 20. Tempus dierum: id est, constitutorum. 1. Samuelis 13. Quia non veniret ad tempus dierum: id est, statutorum. Bonus dies: pro, festus, solennis, quo hilaritati ac genio indulgetur. 1. Samuelis 25. In die bono venimus: id est, in die tonsionis ovium, quo ob fructum ac lucrum lanae homines sunt hilares, sicut in messe et vindemia. Esther. 9. Dies boi, sunt res secundae: Quis cupit videre dies bonos? pro, rebus secundis perfrui? Psalm. 34. Contra Dies mali sunt, cum vel calamitates, vel etiam impietates grassantur. Malitia diei sunt (ut modo dixi) adversitates ac calamitates, quae aliqua die accidunt. Christus inquit, Sufficit diei malitia sua: id est, unum quodque tempus suas difficultates et dolores habet: ne cumulaveris igitur eas metu malorum futuri temporis, sed cum praesenti difficultate colluctator. Magnus dies. Gen. 29. Adhuc est dies magnus: pro, multum diei superest. Alias dies magna significat tempus, quo aliquid ingens agitur. Sic Zophonias capite primo, poenas Dei vocat magnam diem, ipsumve instans poenarum tempus: Prope est dies Domini magnus. Omnis dies, pro omni tempore. Gen. 8. Adhuc omnes dies terrae sementis et messis, frigus et aestus, aestas et hyems, dies et nox non cessabunt. ubi vertes commodius: Omnibus annis quibus terra stabit, fiet sementis et messis, etc. Et fuit manus Domini contra Philistim omnibus diebus Samuelis. pro, quamdiu Samuel vixit, aut certe rexit. 1. Regum 11. Affligam, veruntamen non omnibus diebus, 2. Paralipomenon 21. Quod daret eis lucernam omnibus diebus: pro, perpetuo. A die usque ad noctem consummabis me, Isaiae 38. pro, a luce per unam diem artificialem. Palmares, aut Pulmarum dies, Psal. 39. pro, dies paucos aut breves, quos scilicet non perticis aut orgyis vel ulnis metiare, sed vel uno palmo dimetiri queas. Veloces dies. pro, cito praetervolas aetas. Dies velociores radio textoris Iob. 7. Dies mei velociores cursore praeterierunt cum navibus, cum aquila volante ad escam: Iob nono. id est, vita mea celerrime praetervolat. Uni dies, pro paucis. Genesis 27. Habitavit cum eo dies unos. id est, aliquot, aut paucos. Abbreviare dies, Psalmo 102. Matthaei vigesimoquarto: et contra Adiicere, apponere, multiplicare, prolongare dies: Psalm. 61. pro, decurtare aut prolongare tempus: notae phrases sunt. Sic dicitur Proverbiorum decimo, Timor Domini apponit dies, et anni impiorum abbreviabuntur. Proverbiorum octavo: Per me multiplicabuntur dies tui, et addentur tibi anni vitae. Adimpleti dies: pro decurso vitae spacio. 1. Paralip. 17. Cum adimpleti fuerint dies tui, ut eas cum patribus tuis. Appropinquare dies: pro, instare aliquod tempus, aut metam temporis. Genesis 27. Appropinquant dies luctus patris mei, ut interficiam Iacob fratrem meum. Intelligo Dies luctus hic, pro die mortis: quasi dicat, Mox ubi pater meus mortuus fuerit, interficiam fratrem meum Iacobum. Sic Genesis 47. Et appropin quaverunt dies ut moreretur Israel. Sic dies venire, pro singulare aliquod tempus instare. Sic et Genesis 29. Completi sunt dies mei, ut ingrediar ad illam. Consumere dies in bono: pro, vitam commode ac feliciter transigere. Iob 36. Si servierint Domino, consument dies suos in bono, et annos suos in delectationibus. pro; prospere victitabunt. Debilitata dies, Iudicum decimonono. Dies declinans, Psal. 90. Deficere dies, Psalm. 101. pro, ad exitum tendere. Dimidiare dies: pro, ad medium temporis vitae pervenire. Psalmo 55, Viri sanguinum et dolosi non dimidiabunt dies suos. Fuit dies: pro, quadam die. Iob 1. 2. Regum 4. Et fuit dies, et venit illuc. Loquuntur dies: pro, homines qui multos dies vixerunt. Iob 32 Dies loquentur, et multitudo annorum reddet notam sapientiam. Numerare dies. Psal. 90. Sic nos erudias numerare dies nostros, et adferemus cor sapiens. pro, si nos docueris expendere iram tuam, et in timore tuo nostram mortalitatem considerare, sic demum fiemus sapientes. Illucescere dies dicitur, no quae iam lucet, sed quae alio qui imminet. Lucae 23. Porro dies erat parasceves, et sabbathi dies illucescebat: id est, mox succedebat, aut imminebat. Obtenebrescere diem: pro, adversa ac tristia venire. Mich. tertio: Occumbetque sol super prophetas ipsos, et obtenebrescet dies super eos. Quot sunt dies servi tui quando facies contra persequentes me iudicium? Psalmo 119 pro, quantillum adhuc mihi temporis vitae superest? an demum post meam mortem vis me liberare, punitis persequutoribus?

DIGITUS, notae significationis vox, aliquando metaphorice significat omnem potentiam facultatemque agendi, simili plane ratione ut Brachium: quia hisce instrumentis homines opera sua peragunt. Sic Psalmo octavo, caeli dicuntur narrare opera digitorum Dei. Sic Magi confitentur Exodi 8, esse digitum, id est, potentiam Dei, in illis mirabilibus ac poenis Aegyptiorum. Et Christus Lucae 11. dicit, se in digito Dei eiicere daemonia. Tametsi aliqui ibi malint interpretari Spiritum sanctum: sicut sane et ipse Matthaeus hoc dictum recenset: eôdem tamen res redit. Eadem figura David dicit, Deum docere digitos suos ad bellum: nisi quis velit dicere esse synecdochen, quod pars pro toto homine ponatur. Sic etiam idola dicuntur opera digitorum hominum, quia hominum manibus ipsae statuae, et idololatriae humana sapientia excogitantur. Consimili tropo etiam manus et brachium, pro tota vi aut potentia agendi, sive Dei, sive hominum, accipitur. Porro Isaiae 58. dicitur: Si desieris emittere digitum, quo omnino aliquod malum opus in proximum notatur. Aliqui intelligunt de minis digitorum nutu significatis: aliqui de gestu irrisionis, quod Latini dixerunt pinsere ciconiam, aut vulgo aures asini indicare. Digito aliquid tangere: pro, vel pauxillum laboris in ea re suscipere. Christus accusat pharisaeos Matth. 23, quod importabilia onera legalium observationum imponat hominibus, cum ea ipsi nec digito quidem attingere vellent: pro, nihil prorsus eorum ferre, aut observare. Minimum enim quod externo opere aut labore fieri potest est, tantum digito aliquam rem attingere. In Isa. 40 cap. dicitur, quod Deus tribus digitis appendat terram, ut sane vulgata versio habet Quod alludit ad communem hominum morem, qui cum pauxillum quid levare ac tollere volunt, tribus id digitis congregatis tollunt: nempe, pollice, indice et medio, quod in comedendo saepe fit.

DIGNUS, ἄξιος , proprie dicitur is qui aliquid meretur. ut cum dicitur Operarius esse dignus mercede sua. Est sane vocabulum correlativum. Semper enim aliquis re aliqua dignus dicitur, et vicissim res digna ipso, non simpliciter et absolute. Est igitur aliquis, qui se bene gessit, bono dignus: alius contra malo.

-- 132 --

239/240 Atque in hoc communissimo sensu plerunque ab omnibus vox haec passim accipitur. Inde factum est, ut sophistae ac papistae multa Scripturae dicta perperam intelligerent. ut Matth. 3. Actor. 26. Facite fructus dignos poenitentia: Papistae putarunt. et adhuc hodie contendunt, praecipi ibi de satisfactoriis operibus, quibus pro peccatis nostris condigne satisfaciamus. Sic cum Christus dicit Matth 10. Qui diligit patrem aut matrem plusquam me, non est me dignus: item, Convivae non erant digni. Verum nos contra sciamus, saepe hoc vocabulum idem significare quod conveniens, aptum, decens: ut in praecedenti exemplo, fructus digni poenitentia sunt, qui decent aut conveniunt vere poenitenti, quive ei congruant. Sic et qui non vult quicquam propter Christum pati, aut ei suos parentes praefert, non convenit, non est aptus, non idoneus minister Christi. Idem etiam Matth. 10. Interrogate quis in ea sit dignus: id est, idoneus qui vos hospitio excipiat. Sic Paulus inquit 1. Cor. 16. Si erit dignum etiam me proficisci, proficiscar et ego una. id est, si erit conveniens, aut idoneum. Nec tantum homines dicuntur digni, sed et res. ut Lucae 23. Digna iis quae egimus, recipimus. Observanda est hic etiam duplex aut multiplex dignitas, seu gradus eius. Summus enim gradus est, cum aliquis meretur aliquid. sic operarius est dignus sua mercede. Alius est inferior, cum adhibita quadam benignitate aut ἐπιεικίᾳ alicuius dignitas consideratur. Secundum legem nemo est vere dignus apud Deum ullo beneficio, sed potius omnes aeterno exitio: quia si ille iniquitates observârit, et iudicium intraverit, nemo subsistet. Sed secundum gratiam ac Evangelium, Deus omnes contritos et credentes dignos censet beneficiis filii sui, solosque incredulos et incontritos excludit. Dignatur aut Non dignatur aliquis aliquid facere, dupliciter accipitur. Alias enim, prae superbia aliquis non dignatur aliquid facere, statuens illam actionem esfe infra sua dignitatem: Alias contra, prae nimia humilitate, sentiens illam rem aut actionem esse supra suam dignitatem: quae significatio rarior est. ut, Non dignatus sum me venire ad te: id est, Non putavi me dignum esfe qui te alloquerer. Sic dicit Centurio, per legatos Christi opem implorans, et deprecas ne intret sub tectum suum. Sic quoque dicunt Latini, Non tali me dignor honore. In veteri testamento saepe versum est, Dignari aliquem aliqua re, cum in Hebraeo significet gratis donare. ut Psalm. 119. Lege tua dignare me: in Hebraeo est, הונני Honneni, id est, gratis eam mihi donato aut concedito, seu gratificator. Germanicum gunnen, ferme et sono et significatione cum Hebraeo convenit. Est vero hic abusus vocis diligenter observandus, ne talia Scripturae dicta a gratuita gratia, quo proprie pertinent, ad legem nostraque opera, merita et dignitatem, ut innumera alia loca ac vocabula, transferantur: de qua re alibi dixi prolixius. Multus etiam apud scriptores Ecclesiasticos, atque adeo etiam in collectis et precationibus Ecclesiasticis vel abusus, vel saltem pravus intellectus huius vocis est, cum toties inculcatur, ut digni simus, fiamus, aut habeamur vita aeterna, favore Dei: ubi operarii plerunque meritum includunt, cum agatur de gratuita dignificatione, aut dignitatis imputatione, quod gratis ob Christum digni a Deo habemur aut reputamur, non ob nostra merita Vicina huic vox Mereri est, de qua vide in voce MERITI: ubi de hisce loquutionibus et erroris occasione prolixius dicetur. Porro illa Latinis usitata huius nocis significatio, cum virorum potentum, praestantium aut nobilium, seu qui amplissimos magistratus gesserunt, dignitatem, praestantiam, amplitudinem, et veluti maiestatem significat, minus est in Sacris literis recepta.

DIIUDICARE, proprie quidem significatrem aliquam ita diligenter expendere ac considerare, ut eam ab omnibus vicinis, aut etiam falsis distinguas. Sic Christus dicit Matth. 16, Iudaeos posse faciem caeli diiudicaret id est, signa aut indicia futurarum tempestatum in caelo. Sic Paulus 1. Corinth. 14, iubet unum aut alterum in coetu Dei dicere alios vero diiudicare ea quae ab illis dicuntur. Sic Paulus 1. Cor. 11, vult nos in communicatione diiudicare nosmetipsos, et corpus Domini: id est, excutere ac discernere nosmet, an vere doleamus de peccatis admissis: an etiam vere credamus nobis Deum propter Christum fore propitium, cuius beneficii ac promissionis foedus ibi sanciamus, et cum Deo ineamus. Vult etiam nos diiudicare ipsum corpus Domini, discernendo illam coenam aut illum cibum, ubi tam preciosae res dentur, et de quo ac in quem finem, ab aliis coenis aut cibis prophanis. Aliquando hoc verbum et porro longius progreditur, et significat suum effectum per metalepsin. ut Actor. 15, Nihil diiudicavit Deus inter nos et Ethnicos: id est, nullum discrimen fecit: non de interno iudicio, sed de externo opere, et quasi effectu internae diiudicationis loquitur. Nam facta diiudicatione rerum, fit porro illarum quaedam separatio, et quasi diversa conditio, ut aliae in alio gradu habeantur. Aliquando vero contra retro ad causas regreditur. Quia enim omnis diiudicatio fit ob dubitationem de aliqua re, fit non raro ut hoc verbum etiam retro ad suas causas, id est, ad dubitationem redeat. Sic Paulus Roman. 14 dicit: Qui autem comedit, si diiudicat, id est, si dubitat, damnatur: pro peccat graviter. Actor. 10 mandat Deus Petro, ut proficiscatur ad Cornelium, nihil diiudicans: id est dubitans aut haesitans, quin recte ac secundum suam voluntatem et mandatum agat. Sic et Matt. 21, Marci 11: Si habueritis fidem, et nihil diiudicaveritis in corde vestro: id est, haesitaveritis. Sic Abrahamus Rom. 4 dicitur non diiudicasse: pro, dubitasse de promissione Dei. Iacob. 1, pulchre depingit animum diiudicantem, aut dubitantem, quod sit instar fluctus maris huc atque illuc agitati, cum ei modo hoc modo illud probatur, modo animus huc, modo illuc fluctuat.

DILATARE, varios Hebraismos gignit, quorum aliquos ordine recensebo. Dilatare aliquem, aut alicuius tabernacula, est eius res, opes, familiam ac posteros ita augere, ut amplas regiones occupet. Genes. 9. Dilatet Dominus Iaphet. tametsi ibi rectius vertas, Blande pelliciat, aut lactet: ut exposui in voce FIDES. Sic Isaiae 54 dicit Dominus ad Ecclesiam, Dilata locum tentorii tui: pro, crescat numerus Christianorum. Dilatare alicui, aliquando significat de ampliori loco habitandi, deque pace et securitate prospicere. Exemplum huius significati habemus Genes. 26, cum Isaia effosso tertio puteo, quem tranquille possedit, vocavit eum Rehoboth, Latitudines: addens, quoniam nunc dilatavit nobis Dominus, et crevimus in terra. Dilatare aliquem, aut alicui, significat etiam consolari, aut alioque liberare ex magnis calamitatib. Crebrum enim est, ut per metaphoram ab angustiis locorum, ubi vel ab hoste, vel alioqui clausi et veluti constricti sumus, variae difficultates nos undique prementes notentur: et contra, a locorum et commoditatum amplitudine et latitudine, res secundae. Psalm. 4 In angustia dilatasti mihi: pro, liberasti ab adversitatibus prementibus. Non male etiam inde istae duae metaphorae angustiarum et latitudinis deducuntur, quod in rebus adversis dolore ac moerore cor et frons atque adeo totus homo coarctatur, corrugatur et constringitur: contra vero in laeticia ac gaudio ampliari et quasi expandi sentitur. Inde ergo fit, ut dilatatio pro consolatione ac exhilaratione accipiatur. Saepe autem etiam expresse Dilatatio cordis dicitur. ut Isaiae 60. legitur, quod dilatabitur cor Ecclesiae: hoc est, vehementer exhilarabitur, cum videbit tam multos converti et confluere ad sese. Sic et illud Psal. 119. accipiendum est:

-- 133 --

241/242 Viam mandatorum tuorum curram, cum dilataveris cor meum. Dilatari cor. 2. Corinth. 6, significat secure, libere et plena animi confidentia, non tantum excluso timore, sed etiam adhibito amore ac gaudio, cum aliquo agere aut loqui. Dicit enim ibi Paulus, suum cor dilatatum, et os apertum esse erga eos: iubetque eos non angusto erga se animo esse, sed vicissim dilatari: id est, libere, candide, aperto pectore et laeto animo erga se esse ac agere. Latitudo cordis alias in bonam partem accipitur, et significat amplitudinem sapientiae aut etiam animi magnitudinem, ut legitur 1. Reg. 4. Dedit Deus Salomoni latitudinem cordis secundum arenam quae est in littore maris. id est, amplissimam rerum cognitionem. Nam de sapientia Salomonis in praecedentibus et sequentibus illic agitur. Non raro tamen etiam vitium, praesertim superbiam et audaciam, phrasis haec indicat: sicut et apud Latinos Magnus animus in bonam, magni vero spiritus et μεγαπνέειν in malam partem accipitur. Sic Proverb. 21, altitudinem oculorum et latitudinem cordis impiorum dicitur esse peccatum. In eam sententiam Deut. 6. legitur, Ne dilatetur cor tuum. Sed de plerisque hisce loquutionibus supra in voce CORDIS actum est. Dilatari etiam os, in genere significat libere et audacter loqui, et veluti celebrare aliquid, aut gloriari de aliquo. Quod alias in re bona ac iusta in bonam partem accipitur: alias contra in malam. in bonam partem, ut supra audivimus Paulum dicere, suum os erga Corinthios esse apertum. Et 1. Sam 2, Anna mater Samuelis dicit, dilatatum esse os suum super inimicos: id est, datam sibi esse a Deo occasionem celebrandi Dominum, et gloriandi contra adversariam aut aemulam suam. Contra in malam partem de impiis dicitur Psalm. 35. Dilataverunt super me os suum, dicentes Euge euge: pro, insultaverunt mihi petulanter, gaudentes de mea calamitate. Sic et Isaiae 57 dicitur, Super quem dilatasti os tuum. tametsi possit videri hoc loco significare derisionem, quia saepe tali gestu alios quasi petulanter irridemus. Praecedenti porro phrasi vicina est illa Germanica, Su hast das maul schier zu weit auffgetan. Dilatare os, significat etiam paratum esse ad accipiendum: sicut Psalm. 81. Dilata os tuum, et replebo illud. perinde ac si id ad avium, aut etiam infantum nutritionem respiciat, quibus id unum superest operis, ut porrigente matre mammam aut cibum, os aperiant, et porrectum alimentum suscipiant. Dilatare viam, aut gressus alicuius, est, eum ac eius conatus in tutum locum deducere, tueri ac protegere. ut 1. Samuel. 22 et Psal. 18. Dilatasti gressus meos subter me. Firmius enim stant, qui nonnihil dilatant pedes, ut solent luctantes: quam qui eos nimium iungunt. Tametsi et inde phrasis haec venire queat, quod laeti ac confidentes longos passus facere solent, μακροβιβάζοντες . Dilatare animam, significat amplum quid expetere ac desiderare. ut Habac. 2, Qui dilatat animam suam sicut infernus. Et Isaiae 14, Dilatavit infernus animam suam, et aperuit os suum sine modo: quod magnitudinem ac praesentiam poenarum impiorum indicat. Proverb. 18, dicitur munus alicui Dilatare viam: id est, parare aditum ad regem, aut alios magnates. Sic Latini dicerent, parare viam. Contra autem angustiae ponuntur pro omni difficultate ac pressura corporis aut animae. sive hic tropus inde veniat, quod in adversis et tristibus constringatur cor: sive etiam, quod per incommodum est in loco angusto versari, unde nequeas ea habere quae tibi sunt necessaria. Cuius vocis aliquot phrases exponemus, ut ex contrarii consideratione tanto rectius verbum Dilatationis intelligi queat. Angustus est locus a nobis, 1. Reg. 6. pro, angustior est quam ut commode omnes simul habitare queamus. Hic vox haec proprie accipitur. Angustia loci: pro, dolor aut tribulatio. [1.] Sam. 26. Angustia mihi super te frater mi, dulcis mihi fuisti valde. pro, crucior de tua morte. Sic et 1. Samuel. 28. In angustia ambulare. Psal. 138. Si ambulavero in medio angustiae; vivificabis me. id est, si in summis periculis ac difficultatibus versabor. De angustia invocavi Dominum, et exaudivit me in latitudine. Psal. 118. Angustiis afficere animum alicuius, Genes. 27. pro, cruciare. Angustias dilatare, Psal. 25, significat crescere difficultates: tametsi ibi sit Tribulationes. Angustiae apprehenderunt me, sicut angustiae parturientis: Isaiae 21. id est, tales cruciatus. De ore angustiae removere, Iob 36. pro, liberare. Verum de hoc Hebraismo dilatationis et angustiae, postea in nomine LATITUDO adhuc quaedam.

DILECTIO, charitas et amor, haud ita multum in Sacris literis differunt: tametsi Grammatici, et etiam ipse Cicero, dicant plus esse amare quam diligere. Aliqui autem Theologi Charitatem utrique praeferunt. Distinguunt aliqui et hoc modo, quod Amor sit omnium obiectorum, ut etiam brutorum aut mortuarum rerum, vestis, pecuniae, et similium: sed dilectio, et praesertim charitas, tantum hominum ac Dei. Nos iam promiscue istis vocabulis in explicando utemur, tanquam si prorsus sint synonyma. Definit autem Angustinus amorem in libro de Amicitia, quod sit animae rationalis affectus, per quem illa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum, per quem et fruitur eo, et cum quadam sua vitate interiore amplectitur, et conservat adeptum. Hunc affectum distinguere possis varie. Alius enim est amor Dei erga nos, quo ille adeo dilexit mundum ut unigenitum traderet pro nobis. Ioan. 3. et quo nos dilexit in dilecto. Cum igitur Scriptura praedicat dilectionem aut amorem Dei, plerunque intelligit de paterno favore Dei erga nos, sicut Iohannes in primae quarto inquit: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexit nos. Sic et Rom. 5. Papistae autem plerunque ad sua opera et merita erga Deum hanc vocem et eius dicta trahunt. Ex hoc porro amore aut dilectione duae figuratae significationes exoriuntur. Alias enim ad causam efficientem vox haec redit: ut cum ibidem Deus dicitur Charitas, id est, autor, effector et approbator verae charitatis. Alias ad effectus suos prolabitur. ut 1. Ioan. 3. Videte qualem charitatem dedit nobis Deus, ut filii Dei nominemur. Charitas hic pro beneficio ex charitate profluente ponitur, causa pro effectu, ut opere diligere. Sic et Ro. 5, dicitur dilectio Dei diffusa esse in cordibus nostris per Spiritum sanctum. id est, effectus, indicium, aut testimonium illius paternae charitatis, nempe ipsemet Spiritus sanctus, clamans in corde nostro Abba pater. Alius est amor hominis sive erga Deum, sive erga proximum, atque adeo etiam alias res inferiores. De amore erga Deum et proximum agitur illo praecepto: Dilige Deum ex toto corde et tota anima, et proximum tuum sicut teipsum: ex hisce duobus praeceptis universa lex dependet, Matt. 22. Qui diligit, legem implevit: dilectio enim malum non operatur, Rom. 13 Dicitur etiam dilectio aut charitas operire universa delicta, Proverb. 10. pro, dissimulare. Dicitur et vinculum integritatis esse, non quod perfectissimum reddat hominem, ut Papistae interpretantur: sed quod conservet unitatem ac coniunctionem fratrum. Quod Gregorius eleganter hisce verbis exponit: Charitatis est proprium, nutrire concordiam, servare composita, coniungere dissociata, etc 1. Ioan. 4 dicit, perfectam charitatem eiicere timorem foras: quod recte tum de Dei charitate erga nos intelligimus (cum enim eam credimus, ut idem ibidem affirmat, fiduciam concipimus in die iudicii) tum etiam de nostra charitate erga Deum. nam dilectio cum servili timore consistere nequit. Plerumque enim odimus ac detestamur eos,

-- 134 --

243/244 quos serviliter timemus. Timemus enim mala, et diligimus bona: sicut Cicero inquit, Quem multi metuunt, periisse cupiunt. et tyrannicum illud: Oderint, dum metuant. Amicitiam mundi Iacobus esse dicit inimicitiam Dei: id est, perversum rerum carnalium studium, efficere ac gignere dissidium cum Deo, parare nobis eius iram, et alienare nos ab ipso. Filius dilectionis. Coloss. 1. Deus transtulit nos in regnum filii dilectionis suae. id est, sibi dilectissimi. Diligere opere, non tantum verbo, 1. Iohan. 3, est vere diligere, ita ut etiam effectus verae charitatis, id est, beneficentia erga proximum adsit: non tantum simulate amare, ubi solummodo verbis proximum demulcemus. Amores in plurali, accipitur de amatoriis: sed per metaphoram ad spiritualia transfertur. Recordari amorum, Cantic. 1. id est, loqui, magis quam de vino. Canticum amorum, Ezech. 33. Amorum cerva: id est, longe dilectissima. Prover. 5. Conducere amores, Oseae 8 pro, pecunia conducere amatores. Corrumpere amores prae alio: pro, turpius et impudentius scortari, quâm quisquam alius, Ezech. 23. Tempus amorum, Ezech. 16. pro, matura viro aut nuptiis. Dilectio non raro in Sacris literis totam Christianam pietatem, sicut et timor, per synecdochen notat. ut Rom. 8. Diligentibus Deum omnia cooperantur ad bonum. Et 1. Cor. 2. Oculus non vidit, nec auris audivit, quae praeparavit Deus timentibus se. Eiusdem 8. Quod si quis diligit Deum, hic agnoscitur ab eo. Videndum ergo est, ne quis deceptus hac synecdoche, ea merito nostrae imperfectissimae dilectionis tribuat, (ut non raro faciunt Papistae) quae fidei et verae pietati gratis a Deo propter Christum donantur. Optare significat Psal. 34. Qui diligit videre dies bonos. id est, optat, desiderat. Diligere aliquando significat eligere, amplecti, se qui. ut 2. Tim. 4. Demas me reliquit, diligens praesens seculum. Erasmus, amplexus. Pro effectu charitatis seu beneficentia accipitur 2. Cor. 2. Confirmate in eum charitatem. id est, praestate ei re ipsa hoc beneficium. Sic et Hebr. 6, charitas aut dilectio vocatur beneficentia in pauperes. Sic 1. Ioan 3. inquit: Videte qualem dilectionem aut charitatem nobis pater dedit, ut filii Dei vocemur. id est, quantae dilectionis munus. Sic et Rom. 5. Charitas Dei est effusa in corda nostra, per Spiritum sanctum. id est, effectus aut munus charitatis, nempe ingentia dona Spiritus sancti. Qui Hebraismus locum valde cum adversariis controversum perspicue explicat. Idem Hebraismus est, quod verbum Diligere et Odisse aliquando non tam animi affectum, quam externam quandam curationem et officiositatem, aut etiam contra neglectionem significat. Quod in Regulis universalibus in descriptione synecdoches aut metonymiae, prolixe ostendi: quam tractationem expendat Lector diligentius. In hoc sensu dicit Dominus: Si quis diligit animam suam, perdet eam. Et Apoc 14, Sancti vicerunt Satanam, et non dilexerunt animam suam usque ad mortem. id est, postposuerunt vitam suam veritati ac gloriae Dei, indubitanter exposuerunt eam periculo mortis praesentissimae, nec curarunt quod eam perderent pro veritate. Sic Christus dicitur dilexisse illum divitem adolescentem Mar. 6, qui iactabat suam observationem legis perpetuo a iuventute praestitam: cum contra Christus eum re ipsa experientiaque redarguat, quod nunquam ita primum praeceptum praestiterit, ut plus Deum dilexerit quam suas opes. ubi verbum Diligere omnino tantum de quadam amica compellatione accipi necesse est. vide Synecdochen, aut Metalepsin. Diligere verbo et lingua, est externo sermone ac gestu dilectionem simulare. Diligere opere et in veritate, 1. Ioan. 3, est re ipsa ac serio diligere. Diligere apparitionem aut adventum Christi, 1. Tim. 4. pro, expetere ac desiderare: causa pro effectu ponitur. Quae. n. amamus, ea desideramus, expetimus et expectamus. Dilectionis Deus dicitur, subintellige autor, effector; amator et approbator, 2. Cor. 13. Deus dilectionis et pacis erit vobiscum. Secundum dilectionem ambulare, Rom. 14. et In dilectione, Eph. 5, significat, officia dilectionis erga alios diligenter praestare, et omnino ita sese in sua vita ac functione gerere, uti eum decet qui proximum diligit. Diligere terram: 2. Par. 26. Diligebat rex Ozias terram. pro, erat agriculturae studiosus, sicut Noach fuit vir terrae. Dilectio animae, pro re sibi suove animo dilectissima. Hier. 12. Dedi dilectionem animae meae in manum inimicorum eius. id est, urbem, populum et templum. Dilectio alicuius, Psal. 109, Pro dilectione mea adversati sunt mihi. id est cum ego eos diligam, ipsique me redamare deberent, oderunt me. Secundum dilectionem, Oseae 3. Secundum dilectionem Domini ad filios Israel. pro, sicut diligit Dominus Israelitas. Dilectionem aut charitatem veritatis accipere, 2. Thess. 2, est, ipsam veritatem amplecti, aut Evangelio credere: non tantum studium veritatis habere, sed etiam ipsam veritatem, significat. Diligere sic, pro, sic velle, habere, probare. Hier. 5, Sacerdotes acceperunt munus in manus suas, et populus meus dilexerunt sic. id est, Sacerdotes per corruptelas agere quae agunt, et non studere veritati, populo meo gratum est.

DIMITTERE peccata, vulgata versio habet: sed rectius Erasmus, Remittere. Quare in verbo REMITTERE de hac phrasi agetur. Dimittere alioqui significat proprie, permittere ut abeat quo quisque velit. Sic Latini dicunt Dimittere Senatum aut exercitum. In hunc sensum praecipitur dimissio matris, cum pulli ex nido tolluntur, Deut. 22. Dimittere a facie sua. 1. Reg. 9 dicit Deus se dimissurum templum ob peccata. Idem ferme significat, quod derelinquere, deserere. Sic Isa. 2 legimus, Deum dimisisse populum suum. Et Ruth 2 praecipit herus, ut ei spicae dimittendo dimittantur. pro, studio dataque opera neglectae relinquantur.

DIRIGERE, pro, rectum facere quod erat obliquum aut incurvum. Psal. 5. Dirige coram me viam tuam. id est, fac mihi eam planam et facilem. Est propemodum hypallage: pro, dirige me in via tua. Dei enim viae per sese semper rectae sunt, sed nos non recte per eas incedimus. Quare passim pii petunt aut dicunt, dirigi se in via Christi Psal. 25. 27. 40. 119. 134. Prov. 16. Dirigi alicuius vias aut gressus a Domino: pro, secundari omnes conatus, ut et progredi et felicem exitum sortiri queant. Gen. 24, aliquoties id de servo Abrahami dicitur. Isaiae 45 dicit Deus, se omnes vias viri directurum: 1. omnes conatus faciles felicesque effecturum, sumpta metaphora a viis difficilibus, et exitu carentibus, quas muniri et perfici oportet. Sic Psal 90, Opus manuum nostrarum dirige super nos: bis repetitur. Dirigere spiritum Domini est eum erudire, instruere, regere. Isa. 40. Quis direxit spiritum Domini? Dirigere cor, est recte ad praescriptum normae divinae regere. Psal. 78. Hier. 31. Dirige cortuum in viam rectam. Dirigi dolum. Dan. 8, pro succedere. Dirigi orationem. Psal. 141. Dirigatur oratio mea in conspectu tuo, sicut incensum. Praeparare directiones, Psal. 99. Tu iudicium diligis, praeparasti directiones, iudicium et iustitiam tu fecisti in Iacob, pro, quicquid usquam recti, iusti ac boni est, tu id facis. Prava fieri directa: Isaiae 4 Luc. 3, Prava vertentur in directa metaphora sumpta a viis incommodis, per valles et montes: significat doctrinae, religionis ac vitae correctionem, quin et ipsam instaurationem regni Dei per Christum factam.

DISCERE plerunque in usitata significatione accipitur. Aliquando tamen videtur idem valere quod assuefieri ad aliquid aut etiam re ipsa praestare. ut, Isa. 1, Discite benefacere. pro, benefacite, pie vivite. Hier. 23. Si potest mutare Aethiops pellem, et pardus maculas suas, poteritis et vos benefacere, cum didiceritis malum i. assueti estis, vel potius talem naturam induistis et imbibistis, aut attulistis inde ex utero matris. Discere igitur significat,

-- 135 --

245/246 tali natura, animo aut ingenio praeditum esse: ac ponitur verbum verbale pro verbo reali: sicut et infra verbum DOCEO. Sic Ioan. 8 dicit Dominus: Vos ex patre diabolo estis, et opera quae apud eum vidistis facitis. ubi videre non simplex videre, aut per oculos discere significat: sed in natura ipsa habere implantatam diabolicam malitiam, aut semen, aut imaginem.

DISCIPLINA, Latinis plerunque doctrinam aut scientiam aliquam significat: sed apud Hebraeos alias castigatione aut poenam pro malefacto significat, iuxta illud: Quis est filius, cui non det disciplinam pater eius? Item: Omnis disciplina ad tempus non gaudii esse videtur, sed tristiciae, Hebr. 12. Sic et Isaiae 53, Disciplina pacis nostrae super eum. id est, castigatio aut poena pariens nobis pacem. Aliquando vero significat correctionem aut emendationem, seu instructionem de moribus. ut Psalm. 50. Tu vero odisti disciplinam. et in Proverbiis saepissime.

DISCIPULI, olim vocabantur tum illi 72 inferioris ordinis Apostoli, a Christo accersiti: tum et omnes Christiani, Actor. 6. Sed postea Antiochiae coeperunt sese vocare Christianos, a Christo. Hoc enim nomen ibi primum inventum est, Act. 11. 1. Corin. 9. vocati sunt olim et Fratres.

DISSOLVERE, ac DISSOLVI. Latini per metaphoram dissolutum hominem, aut dissolutos mores, pro perditis ponunt: sed Hebraeis longe alia est huius metaphorae vis. Nam potissimum significat fractum et eneruatum animum, aut corita timore languefactum, ut non ausit quicquam gravius attentare eorum quae facere deberet. Dissolventur habitatores Canaan, Exodi 15. pro erunt animo remisso ac fracto, prae metu vestri. Dicuntur et Manus dissolui. Ratio autem loquutionis est, quod res sive vivae sive mortuae, quae aliquid valide agere debent, necessario sunt bene compactae ac consolidatae: quod si sunt fragiles, nihil proficere queant. Aliqui malunt hocidem verbum מג mag, et מסה masa aut Masas vertere liquefieri: quod tamen eandem vim Hebraismorum servat. Dissoluta est terra, et habitatores eius, ego vero columnas eius confirmavi: Psal. 75. id est, Rebus ac regnis ruentibus. et pereuntibus, Deus ea instaurat et corroborat excitatis salutaribus gubernatoribus. Fratres nostri dissolverant cor nostrum: Deut. 11. pro, absterruerant nos, ne proficisceremur in terra promissam. 2. Sam. 17. Ipse etiam filius, filius virtutis, cuius cor est ut leonis, liquescendo liquefiet, aut dissolvetur. id est, perterrefiet. Sic Iosuae 2. Dissoluti sunt a facie vestra. Iosuae 14. Dissolverunt corpopuli. pro, iniecto terrore langue fecerunt et fregerunt eos. Psalm, 73. Dissoluunt, et loquuntur malitiose calumniam. pro, dissolutos reddunt pios verbis impiis. Esther 4 dicitur, Populus eius regionis dissolvebat manus populi Iuda; pro, absterrebat, debiles et languidas reddebat, ne strenue agerent quod debebant, in aedificanda Hierosolyma, et instaurando templo. Isaiae 13. Omnes manus dissolventur. id est, languebunt, quasi si paralysi nervi essent laesi. Significat aliquando etiam alioqui fractum, et adversis obrutum. ut Iob 16 dicitur: An dissoluto a sodali suo convicium. pro, an afflictionibus et calamitatibus prostrato et obruto par est amicos conviciari, cum eum consolari deberent? Significat etiam perire et consumi, Psal. 39. Liquescere aut dissolui facis, veluti tinea desiderabile hominis. id est, consumis, perdis. Psal. 22. Cor meum sicut cera liquescit in medio mei. id est, perit, absumitur. Dissolui, est aliquando mori. Phil. 1. Quia cupio dissolui, et esse cum Christo. Nam vita est coniunctio corporis et animae: quare mors est dissolutio illorum. Sic 1. Io. 3. Christus venit, ut dissoluat opera diaboli.

DIVIDERE verbum varios Hebraismos gignit, quorum aliquos recensebo. Divisisse dicitur Deus marc rubrum, Psal. 136. id est, viam transversam per eum sinum fecisse. Dividere et Metiri, occupare significat. Psal. 60. Laetabor, quod dividam Sechem, et vallem Suchot metiar. Solent occupantes agros, eos metiri, et inter sese dividere aut partiri. Ponitur ergo Dividere pro occupare, possidere: consequens pro antecedente. Dividere domum aliquam, est partem rerum in ea existentium auferre. 2. Paral. 28, Et divisit Achas domum Domini, domum regis et principum, et dedit regi Assur. pro, magnam partem pecuniae abstulit, ut daret regi. Dividere ergo domum, significat dividere res in domo existentes: sicut et nunc solet in exactionibus, a gubernatoribus, pars aliqua sive vigesima sive centesima flagitari de bonis subditorum. Significat aliquando dissipare. Thren. 4. Ira Domini divisit eos. id est, disiecit ac dispersit eos in varias gentes. Sic et Nehem. 9. Dedisti eis populos quos divisisti in angulum. pro, dedisti eis regionem ac civitates populorum, quos dissipasti in varios angulos orbis terrarum. Sic celebrat David Deum, quod diviserit suos inimicos iuxta divisionem aquarum. id est, sic dissipavit, sicut aquae effusae solent variis rivulis in diversa loca diffluere: aut etiam sponte flumina in vicinis locis nascentia, in diversissima loca fluere, ut, Rhenus, Danubius, Rhodanus, Athesis, ac Padus, quorum primi fontes non usque adeo a sese invicem dissiti sunt. Dividere divisionem: pro, facere irruptionem. 2. Samuelis 6. Iratus est David, quod Iehova fecisset divisionem in Uza. id est, irrupisset in eam pompam, eamque illo tristi casu quasi dissipasset, nempe interfecto Uza. Alii intelligunt de divisione corporis et animae. Idem exemplum 1. Paral. 15. Sic et Exodi 19. Ne divisionem faciat in eis Dominus. id est, irruat, et interficiat, ac veluti dispergat eos. Sic et Gen. 14. Et divisit super eos nocte. pro, irruit diversis agminibus, ac ex pluribus lateribus eos aggrediendo. Divisiones sacerdotum: pro, ordines ac classes. 2. Paral. 31. Constituit divisiones sacerdotum et Levitarum. Divisiones facere inter aliquos, id est, eos separare. Sic negat Ruth, quenquam se a Noemi praeter mortem divisurum: id est, abstracturum. Similis Pauli locutio: Quis nos separabit a dilectione Dei? Dividi aliquid ab aliquo: Oseae 5. pro, ab eo discedere. Sic Abraham dicit Gen. 13, ad Lotum, Dividere aut segregare a me: pro, discede. ubi aliquoties repetitur hic Hebraismus. Stare in divisione coram Deo: pro, opponere sese grassanti irae Dei. Psal. 106. Nisi Moyses stetisset in divisione coram Deo: pro, opposuisset se irae Dei, iam in populo grassanti. Habitare in divisione: id est, in finibus aut terminis. Nehem. 11 Habitaverunt in divisionibus Iuda et Beniamin. pro, in finibus illarum duarum tribuum, ubi illae dividuntur. Divisiones aquarum, vocantur aliquando rivi aut flumina, quia illa quasi distinguunt et partiuntur regiones. Psalm. 42. Ut cerva clamat ad divisiones aquarum. id est, prae nimia siti rugit desiderio fluminum. Dividi regnum aut domum inse, aut contrasi: pro, factionibus distrahi, et contra semet concitari: Matthaei 12. Sic et Lucae 11 et 12. Dividetur pater in filium. pro, discissa pristina unitate ac concordia, opponetur pater filio, Dividi hic per metalepsin ponitur pro adversari. Prius enim est, unum coetum distrahi in factiones, postea illas factiones sibi invicem repugnare. Dividi aliquem, et partem eius cum hypocritis poni, est, distingui aut separari eum a bonis aut sinceris, eumque sic tractari uti hypocritam aut infidum ministrum: Matt. 24. et Lucae 13. Sic et Hebr. 7. Divisit Abraham decimas Melchisedeco: pro, separavit ab omnibus aliis rebus. vel potius, dedit. quae enim donanda sunt, ab aliis separantur aut distinguuntur, ut mox dicam. Dividere, aut Divisiones donorum aut spirituum, sunt distributiones, seu ipsa distributa dona Rom. 12. 1. Cor. 12. Unicuique sicut Deus divisit. Sic ibidem: Divisiones gratiarum, ministrationum,

-- 136 --

247/248 operationum sunt. Dividere, aut Divisum esse, significat interdum differre. 1. Corin. 7. Divisa est mulier et virgo. id est, differunt inter se. Sic videntur dona Spiritus sancti, 1. Cor. 12, vocari Divisiones, non tam a distribuendo, ut modo dixi, quam a differendo, quia dona sunt diversissima: de qua re ibi Paulus agit. Ponuntur ergo Divisiones, pro differentibus donis. ubi duplex Hebraismus est. Primum, quod vox posterior pro priori ponitur, nempe dividi pro differre. prius enim est, ut res differant: posterius, ut dividantur. Secundus Hebraismus est, quod abstractum pro concreto et subiecto eius ponitur. Divisus est Christus: pro, aut plures sunt Christi, aut plures religiones unius Christi. 1. Corint. 1. Verbum pertingit usque ad divisiones. Dividi igitur aliquem, aliquando significat differre, aut etiam segregari ab aliis. Sicut dicit Christus Matth. 24, Lucae 12, quod Dominus dividet, aut potius dissecabit, διχοτομήσει infidelem servum: id est, eius conditionem ac praemium separabit ab aliis. Sic Deuteron. 29 legitur, Dividet eum Dominus in malum. Et Iosuae 18, Dividite vos in ea: id est, dividite vobis terram. Sic Iliad. 1. Τῶν γ' ὡς βουλεύσατε διέτμαγον , dissecti sunt, id est, a sese mutuo discesserunt. Germanica quoque est locutio, Sich unter einander teilen / sese inter se invicem dividere: cum non se, sed rem quampiam inter se dividunt: Die brueder haben sich unter einander geteilt. Dividere se super aliquo est, divisis copiis eum invadere. Sic Abrahamus se dividit super orientalem exercitum, qui Sodomitas oppresserat: Gen 14.

DIVINI, plerunque in malam partem dicitur in Sacris literis, de magis, aut alioqui curiosis artibus, futura praescire et divinare conantibus. Videtur tamen aliquando etiam in bonam partem accipi: ut Isaiae. 3. Auferam prophetam, divinum et senem: pro homines prudentes, futura ex collatione praeteritorum ac longa providentia praescientes.

DIVITIAE praeter propriam significationem, admodum crebro per metaphoram significant quamvis copiam bonarum rerum, praesertim spiritualium. Paulus sane hoc tropo plurimum utitur, quoties ingentem copiam indicat alicuius bonae rei. ut Rom. 2. An divitias bonitatis ipsius contemnis? Sic saepe dicit, Divitias gratiae: pro inexhausta ac immensa gratia. Ephes. 1. Sic et Rom. 11. exclamat: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei. pro, O admirabilem et inexhaustam copiam sapientiae divinae.

DIVES, interdum liberalem significat: quia illi soli possunt, et interdum solent liberales esse. Rom. 10. Deus est dives in omnes invocantes eum. id est, tum potest, tum vult quoque benefacere egentibus, ac eum implorantibus. Dives item non tantum opulentum re ipsa significat, sed etiam iniustum: quia plerunque divitiae iniuste parantur. Sic Augustinus dicit: Omnis dives aut iniustus, aut iniusti haeres. Et Christus vocat Mammonam iniquitatis. Sic et Isaiae 53, impius cum divite coniungitur, quod Christus sit cum eis datus aut deputatus, seu perinde tractatus: de quo loco vide in verbo DARE. Ob hanc causam et Christus affirmat, Difficile esse divitem intrare in regnum Dei. Videtur quoque haec vox per metaphoram significare eos qui se bonis operibus ac iustitia abundare somniant, aut superbos: quibus opponuntur pauperes spiritu. Sic diva Virgo canit: Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. id est, tumentes de sua sanctitate. Sic et Lucae 6 Christus affirmat, pauperes, sitientes et esurientes, fore beatos. Et Matth. 11, ac alibi in parabolis convivii, sitientes, esurientes, et pauperes. quod de spirituali esurie iustificationis intelligi est necesse. non enim loquitur de externa aut carnali paupertate, ut Monachi seductoresque finxerunt, quae neminem beatum aut Deo gratum efficiet. Ibid pseudoprophetas vocat divites et saturos, eisque Vae denunciat. Hac ratione per divites, ditatos et nullius egentes, securi iustitiarii Apoc. 3, depinguntur: et mox ibidem per aurum vera Christi iustitia denotatur.

DOCERE, aliquando significat ordinare: 1. Cor. 7. Sicut in omnibus Ecclesiis doceo: id est, ordino, constituo. Aliquando monstrare. ut Exod. 5. Docuit Deus Moysen lignum: pro monstravit ei. Simile exemplum huic est Psalm. 45, Et docebit te mirabilia dextera tua, id est, monstrabit, exhibebit praeclara opera, dante successum Deo. Docere igitur hic, sicut et supra Discere, verbum verbale aut noticiae, pro reali ponitur. Docere. Deo attributum, significantius est, sicut aliae voces, quam alias. Psal. 142. Doce me facere voluntatem tuam, id est, iuva, rege me, et sis ipse in me ad tam praeclaram rem efficax. Sic spirituale ac internum Docer, Iohan. 6, non solam institutionem significat. Sic et David celebrat Deum Psal. 18 et 144, quod doceat manus suas ad praelium: pro, validas et efficaces in bello faciat, eisque successum det. Sic et Psal. 16 dicitur simili tropo, Notas mihi fecisti vias vitae: pro, patefecisti mihi aditum ad vitam, largitus es mihi vitam. Non enim ibi de simplici institutione, sed de ipsa reali beatificatione agitur. Hic Hebraismus plane creber est in Sacris literis, ut Docere dicatur Deus aliquem bona, cum ei illa largitur: et ille vicissim Discere aut cognoscere, cum ea percipit. Tale et illud est; Quis ostendet nobis bona? Pertinet hic totus Hebraismus ad Regulam de Verbis noticiae pro realibus positis. ut modo dixi. Docere etiam, castigare aut punire videtur significare. Iud. 8 Spinis et tribulis docuit, aut scire fecit cives Suchot. pro, punivit. Sic ferme Germanicum fuelen / Sentire, pro pati ponitur. Docere per utam sapientiae, Proverbiorum 4. subintelligtur, incedere, ambulare, vivere. A docendo porro venit Doctrina, et Doctor. Doctrina sana dicitur, quae ex verbo Dei petitur, Deum glorificat, et conscientiis est salutaris. 1. Tim. 3 et Tit. 1. Sunt etiam doctrinae variae et peregrinae, id est, falsae, Hebr. 3. Doctrinam a prophetia ita distinguit Bucerus super Matthaeum, quod licet utraque sit quaedam institutio auditoris: tamen doctrina veniat ex scientia, prophetia autem percipiatur ex revelatione. Verum adscribam integrum locum ipsius: A doctoribus autem prophetae differunt, quod doctores quae per scientiam consecuti sunt (quae et ipsa tamen donum Spiritus est, quando quidem omnia in omnibus operatur, 1. Cor. 12 ) Ecclesiae tradent: prophetae, quae per revelationem. Id praeter locum 4. Moysae 12, supra adductum, atque exempla omnium prophetarum quos Scriptura celebrat, et illud probat 1. Cor. 14. Nunc autem fratres, si veniam ad vos linguis loquens, quid vobis prodero, nisi vobis loquar aut per revelationem, aut per scientiam, aut per prophetiam, aut per doctrinam? Nam revelationem non dubitârim cum prophetia, sicut scientiam cum doctrina, esse a Paulo coniunctam: ut sicut revelatione percipitur, quod per prophetiam aliis disseritur: ita scientia teneatur, quod communicatur aliis per doctrinam. Quis enim loquatur aliis per revelationem, vel scientiam? Revelatione igitur percipitur divinitus, citra humanam institutionem: sicut per scientiam humanitus, licet non absque opera Spiritus, quod aliis postea tradatur. Eoque Paulus, qui Evangelion suum neque ab homine accepit, neque didicit, sed per revelationem IESU Christi illud consecutus fuit, perpetua quadam prophetis, non doctrina praedicavit. Gal. 1. Caeterum et Corinth. 12 et Ephes. 4, Paulus alios prophetas, et alios doctores facit. Illic scribit: Et alios quidem posuit Deus in Ecclesia primum Apostolos, deinde Prophetas, tertio doctores, deinde potestates, etc. Hic: Et idem dedit alios

-- 137 --

249/250 quidem Apostolos, alios vero Prophetas, alios autem Evangelistas, alios autem pastores et doctores, etc. Ubique prophetas eos dicit, qui per instinctum et afflatum Dei docentur, quae doceant, quaeque ad aedificationem Ecclesiae loquantur. Doctores vero, qui eruditi sunt per homines, et humano more ex sanctis libris, licet id non absque dono et facultate Spiritus, sine quo nulla omnino ratione sacra percipi possunt. Atque hinc iam liquet, praesentem Ecclesiam, ut de doctorib per Spiritum Dei formatis gloriari possit, de prophetis certe non posse: quos si omnino nullos, certe perpaucos, eosque nimis obscuros habet.

DOLOR, vox nota, saepe significat etiam causas doloris, idque externas: ut sunt pericula, clades, et similia. Quare aliquot eius Hebraismos recensebo. Christus recensens Matthaei 24. et Marci 13 gravissima pericula, clades ac poenas postremorum temporum, dicit ea tantum esse principia dolorum: id est, veluti praecursores maiorum malorum, aut praecursorias causas primorum dolorum ac moerorum. secuturas enim adhuc longe maiores. Sic Psal. 18. Circum dederunt me dolores mortis. id est, clades, et pericula excitantia dolorem cordis, et ipsissimam mortem intentantia, me circumsteterunt. Sic Psal. 32. Multi dolores impio. id est, poenae, clades. Sic et Psalm. 10. Multiplicentur dolores eorum, qui post alienum sequuntur. Dolor manuum, est molestia quotidiani laboris, et infinitarum difficultatum ac adversitatum, quae se nostris conatibus ob maledictionem, et etiam furorem diaboli obiiciunt: sicut parentes Noach dicunt Gen. 5. Iste consolabitur nos a dolore manuum nostrarum. id est, levabit, liberabit. Dolores inferni, dicuntur summi dolores, praesertim animi, cuiusmodi in inferno esse solent. et est proprie sensus irae divinae, pessimae conscientiae, peccati, et aeternae damnationis, de quibus postea suo loco. Dolores mortis, Actor, 2. Quem Deus suscitavit, solutis doloribus mortis. Eosdem credo esse, sicut mox sequitur: Non reliquit Deus animam eius in inferno. Dolores parturientis, nota phrasis est: dicetur de ea in verbo Parturire. Panis doloris, Psal. 127. Frustra est vobis edentibus panem doloris pro, panem dolore partum aut acquisitum. Doloris verbum. Proverb. 15. Verbum doloris ascendere facit furorem. pro, verba acerba, dolorifica, movent hominem ad vehementissimam iram. Dolorum vir, Isa. 53. Abiectus inter homines, vir dolorum. pro, doloribus et plagis obnoxius, expositus, aut etiam doloribus confectus. Dolores converti in aliquem, aut super aliquem. Daniel. 10. In ea visione conversi sunt dolores mei super me. pro, doloribus perfusus et obrutus sum, immersus in dolores. Dolorem ponere in corde: Psal. 13. Usque quo ponam dolorem in corde meo? pro, Quousque tandem meipsum curis ac moerore conficiam? Rex Herodes doluit, aut contristatus est, de iuramento et petitione filiae: vide in verbo CONTRISTO, et in Regulis universalibus de Metalepsi. Sic supra in verbo DILIGO exposui, quod Christus dicitur dilexisse illum iactatorem suae iustitiae, Marci 6.

DOLUS, Graeca vox, Latinis tamen usitata, est astuta aut callida machinatio, iniuste decipiendi proximi gratia excogitata, cum aliud simulatur, aliud agitur ut lurisprudentes definiunt. Salomon Proverb. 16 videtur definire dolum, cum inquit: Qui odio habet labiis suis, alium prae se fert, at in interiorib. suis ponet dolum. vult ergo dolum esse, cum quis benevolentiam et iustitiam ore simulat, cum interea corde fraudem ac pravum consilium in proximum machinetur. Sic et Malach 1 videtur hisce verbis describere dolosum: Maledictus dolosus, in cuius grege est masculus: et cum noverit, immolat corruptum Domino. Ponitur aliquando Dolus pro doloso: ut Proverb. 14, Loquitur mendacia dolus, pro, vir dolosus aut fraudulentus. Sic et Hier. 9 dicit Deus ad prophetam: Habitatio tua in medio doli. id est, inter dolosos. In dolo aliquid facere: Iud. 9. Misit nuncios in dolo: id est, dolose. quae phrasis admodum crebra est. Scriptura virum simplicem, iustum ac sincerum depingens, dicit non esse in ore eius dolum: Ioan. 1, de Nathanaele. et 1. Pet. 2, de ipsomet Christo. Contra autem Paulus dicit, Elymam magum esse plenum omni dolo. Observandum tamen est: quod ad carentiam doli piorum attinet. nam dolus sinceritati opponitur. Dolosos ergo vocat Scriptura, quos aliquando Duplices corde: ut Iacob 4. Non autem solum illa crassa hypocrisis aut dolus erga Deum et homines taxatur, cum se bonos piosque viros simulant, qui sibi male conscii sunt: sed alia etiam interior, dum ita caecutiunt homines in suis vitiis, ut non aliis tantum, sed et sibimet mentiantur: cuiusmodi sunt omnes zelatores iustitiae operum. Sic prorsus Psalm. 30. Beatus homo cui non imputat Dominus peccatum, nec in spiritu eius est dolus. id est, qui non Deum et semet decipit, dum sibi persuadet innocentiam et iustitiam. Loqui dolum, saepissime in Psalmis est, dolosos et imposturae plenos sermones proponere. Sic et Labia dolosa. Aliquando Dolus videtur significare ipsas res dolo ac fraude partas. ut Hiere. 5. Sicut cavea est plena aviculis, sic domus eorum dolo. Nisi malis intelligere de fraudulentis consiliis. Dicitur Vir dolosus, Lingua dolosa, Labia dolosa, statera, libra et pondera dolosa: quin et manus dolosa, quod alias ignavam, alias fraudulentam significat. Ab hoc nomine habent Graeci verbum δολόω et δολιόω , pro adultero: quibus Paulus utitur, cum negat se adulterare Evangelion Christi. Huius autem significationis etymologiam ac rationes hisce verbis exponit Basilius super Psa. 4. Omne namque melius in peioris commixtione, dolo contineri et adulterari dicitur: ut, vinum dolum sustinet, cum ei peius admiscetur, aut si aqua illi addatur: item aurum detrimentum patitur ac dolum, dum cum argento et aere coit. Sic et veritas dolum sustinet, ac damnum facit, quando suis verbis falsa et deteriora connexa sentit. Dolosus arcus est, qui inter iaculandum in manu nonnihil invertitur, ut sagitta in ipsum iaculantem tor queatur. Oseae 7. Facti sunt ut arcus dolosus. Manus dolosa, in Proverb. pro ignava ponitur: quia ignavi coguntur dolo et furtis quaerere victum. Lingua dolosa, homo dolosus, sunt perspicuae loquutiones.

DOMINUS, triplex vox est Hebraeis. Alias enim hac Lat. voce exprimitur illud sacrosanctum ac proprium nomen Dei יהוה Iehova: alias vox Adonai, quod Deo simul et hominibus tribuitur: alias denique nomen Baal. De primo nihil nunc dicam. est enim ea vox proprio libello integre exposita. De secundo et tertio quaedam ordine dicam, ac primum de Baal. Significat igitur Baal vox primum, dominum plerunque austeriorem ac semityrannicum, deinde maritum: unde ideo putant idola dicta esse Baalim, quod per ea diaboli tyrannice, non cum salute cultorum, eis imperitarent: cum contra Deus clementer cum suis cultoribus agat, eisque cum omnia alia bona, tum etiam vitam aeternam impertiat. Alii malunt ideo dici Baalim, quod cultores ei se suamque animam ad spiritualem scortationem prosternant. Sed de hac voce, quatenus idola significat, supra dictum est, in voce BAAL. Saepe porro significat etiam quasi possessorem alicuius rei. ut Prover. 23, Dominus animae. pro, habens concupiscentiam, appetitum nimium, aut gulositatem. nam hoc anima saepe in Sacris significat. Iubet enim Salomon, ita comedere invitatum cum rege, ut tantum quae ante se sint comedat, non extendat manus ad delicias regias: quod si nimium sit cupidus illarum, ponat cultrum in gutture suo, veluti metu mortis cohibens suam gulositatem. Sic in Paral. Dominus cantici, et Dominus tubarum, pro cantore et tubicine. Dominus

-- 138 --

251/252 dissipans: Proverb. 18. Qui remissus est in opere suo, frater est domino dissipanti pro, ignavus: perinde perdit res suas ut prodigus. Dominus intelligentiae: Ecclesiast. 7. Vena vitae est intelligentia domino suo. id est, sum morum bonorum causa est prudentia prudenti. Ut lapis preciosus est munus in oculis domini sui, quocunque sese converterit, prospere aget: id est, coram donante munus. Vult dicere, nihil non muneribus effici posse. Dominus irae, pro iracundo, habente iram, et non cohibente iram aut alios affectus. Ne fias socius domini irae, nec ambules cum viro furorum. pro, ne te adiunxeris iracundo. Sic et Deus dicitur Dominus irarum, Nahum 1, Dominus zelans et ultor Dominus, et Dominus irae. Dominus pili, dicitur pilosus, 2. Reg. 1. describitur Helias, quod sit dominus pili, et habeat coriaceum cingulum circa lumbos. Dominus verborum ac negociorum, Exodi. 24, dicitur is qui habet lites aut controversias, seu dubia aliqua. talem iubet Moyses discessurus, accedere ad Aaronem et iudices. Domini excelsorum, Num. 21. pro incolis aut habitatoribus ponitur. Domini terrae, Iob 31. Si animam dominorum terrae afflixi. Domini terrae, cultores eius aut rustici vocantur. Dominus alicuius boni, dicitur nonnunquam is qui eo indiget. Proverb. 3. Ne prohibeas bonum â domino suo, cum id praestare possis pro, succurre egentibus, cum potes. ¶ Hactenus de significationibus ac phrasib. vocis Domini cum ponitur pro Hebraeo Baal. Nunc de eodem nomine, posito pro Adonai. Tribuitur hoc nomen Domini, aut Adonai, alias, et quidem crebro, ipsimet Deo et quidem aliquando etiam duplicatum, Dominus dominorum: Psal. 137, ut indicetur ille esse summus omnium aliorum Dominus. Quare Christus vocetur Dominus, declaravi supra in voce DEI. Venire in nomine Domini: id est, eius iussu ac benedictione: idque ita, ut eius tantum, non tuam gloriam, utilitatem aut commodum quaeras. Psalm. 119, et Matthaei ac Iohannis 5. Cum hominibus tribuitur, alias honoris causa tantum eis datur: ut Exod. 32, Ne irascatur Dominus meus, quia scit hunc populum esse in malo. Sic Ioan. 12 dicunt Graeci ad Philippum: Domine volumus videre Iesum. Alias ratione iuris, regiminis aut possessionis. Sic Gen. 42. dicunt filii Iacob: Locutus est ille vir Domini terrae duriter nobiscum. Et Galat. 4. dicit, Infantem sub tutoribus existentem, esse nihil ominus dominum omnium. Et Sara vocavit maritum suum Dominum, 1. Pet. 3. A nomine porro Domini, venit verbum Dominari: cuius etiam quosdam idiotismos exponam.

DOMINARI in medio inimicorum, Psal. 110. tum commixtionem regni Christi ac satanae indicat, tum etiam summam potentiam huius regis, qui etiam inter impios ac persecutores suam Ecclesiam habere solet. Aliqui de plenitudine dominii intelligunt: sicut est illud Vergilianum, Danai media dominantur in urbe. Sic Christus inter homines plene dominatur, dum alios quidem ad se convertit, alios vero pertinaciter adversantes tam quam testacea vasa ferreo sceptro comminuit ac contundit. Dominari sibi, Isaiae 40. Ecce Dominus, Dominus in fortitudine veniet, et brachium eius dominabitur sibi. id est, suo arbitrio, seu in suum commodum aut gloriam. Dominari cum Deo, Oseae 11, est veram religionem ac favorem Dei retinere, eiusque ope potenter hostibus resistere. Putant ergo plerique, quod cum Oseas dicit Adhuc Israel dominabitur, et cum sanctis fidelis erit: per posteriora exponat illud prius. Ego opinor esse allusionem ad locum Gen. 32, ubi pene eadem verba sunt. Dominatus es cum Deo et hominibus, et praevaluisti. sed sensus tandem eôdem redit. Dominabitur de Iacob, Num. 24. pro, orietur de Iacob, qui dominetur. Dominantis spiritus, Ecclesiast. 10. Si spiritus dominantis ascenderit supra te, locum tuum ne deseras. id est: Si rex aut gubernator tibi irasci coeperit, ne profugias protinus. Aliqui intelligunt: Si provectus fueris in regem, ne insolescas. Alii, si cupiditas regnandi te invaserit, ne deserveris tuam functionem, aut pristinam vocationem, sed potius in pristina sorte mane. Dominum diei aut noctis. Sol dicitur datus in dominium diei, et Luna noctis: id est, ut regat ac illustret diem et noctem. Dominium caeli, Iob 38, aliqui intelligunt de vi ac efficacis solis, et aliorum luminum, in terram ac terrestria. Nunquid pones dominium caeli in terra? pro, num tu efficies, ut sicut nunc caelum dominatur terrae, ita posthac terra caelo intentet vim suam? Dominari alicui, significat etiam praevalere, ac opprimere eum: Psalm. 19 et 134. Deus dicit Hieremiae 31, Ipsi dissolverunt foedus meum, et ego בעלתי baalthi dominatus sum in eos. pro, durius et acerbius eis imperitavi. Est verbum deductum a nomine Baal, de cuius significatione supra dixi. Pollicetur igitur ibi eis Deus, mitius quoddam dominium in Novo testamento.

DOMUS; praeter propriam significationem, usitatissime significat familiam, liberos, potentiam, et opes ut 2. Sam. 7. 1. Reg. 2. 11. et 1. Par. 17, pollicetur Deus Davidi et Ieroboam, quod velit eis aedificare domum: id est, dare et conservare fortunas ac liberos, et posteros in honesta conditione ac dignitate. Quod ex eo melius intelligi potest, quod domum David iam destruxit, abolita eorum posteritate. Sic Deut. 25. dicitur frater defuncti sine liberis viduam ducens, ei procreat-s liberis aedificare domum. Sic quoque Exodi. 1, Deus obstetricibus aedificavit domos. Sic David dicit Psal. 101, facientem dolum non habitaturum in medio domus suae: id est, in familia sua. In eodem sensu Iacobus dicit ad Laban, se iam viginti annis in domo eius habitavisse. Psalm. 49, Intima illorum, domus eorum in seculum, pro, cogitant posteros suos perpetuo florituros. Sic Cornelius Centurio dicitur timuisse Deum, cum tota sua domo: Actor. 10. Talia sunt illa; Baptizavi Stephani domum, 1. Corin. 1. Suam domum bene gubernant, 1. Timoth. 3. 5. Domus Onesiphori, 2. Timoth. 2 et 4 Qui totas domos subvertunt, Tit. 1. Aedificavit arcam in salutem domus suae, Heb. 11. Domus puer, natus aut uir, pro, verna, servus, dominatus. Sic Abrahamus dicitur armasse pueros domus suae, Gen. 14, et filium domus suae Damesec fore suum haeredem, Gen. 15. Quae phrasis et Ecclesiast. 2 habetur. Circuncidisse dicitur Abrahamus omnem masculum in viris domus suae Gen. 17 id est, omnes servos masculini sexus. Et Hierem inquit capite 2, Num Israel est puer domus? id est, verna, aut servilis conditionis. Tale et illud est, Deus facit sterilem aut unicum habitare in domo: Psal. 68 et 113. Adduntur huic nomini etiam variae periphrases diversorum aedificiorum, aut potius usuum aedificiorum: ut, Domus carceris, Gen. 39. Domus laci, Hierem 37. Domus servorum, Deut. 5. Eduxi te de terra Aegypti, e domo servorum. i. ex ergastulo servili. Domus vinctorum, Iud. 16, ubi Sam son molam versasse dicitur. Domus custodiae, 2. Sam. 20. Sic et forma domus solet depingi: ut, Domus cedrorum, 2. Sam. 7, Domus dentis, aut eburnea, Psal. 45, quod supra declaravi. Domus incisionis, Amos 5. pro, ex sectis lapidib. extructa. Domus luctus. Eccles. 7. Cor sapientis in domo luctus, et cor stulti in domo laeticiae. Domus patris, et domus viri. Num. 30, Si mulier votum fecerit in domo patris aut viri: id est, in cura ac regione patris aut viri existens. Domus magna: id est, ampla, splendida, 2. Reg 25. Rom 9 Domus munita: id est, arx aut propugnaculum. Psalm. 31. Esto mihi ut domus munita. Domus Dei, aut Domini, templum vocatur in innumeris locis. Domus habitatrix, ornamentum aut decus, pro matrefamilias, Proverbiorum ultimo. Sic et Psalmo 68, decus domus vocatur mater familias: id est, ipsa Ecclesia, quae vincentibus

-- 139 --

253/254 veris doctoribus, tanquam suis filiis, potitur praeda ab eis parta et allata. Domus portae: id est, vestibulum, 1. Reg. 6. Domus animae, Isaiae 3. pro, globulis aut pastillis odoriferis, de collo pendentibus. Domus congregationis: id est, alterius vitae. Sic autem est dicta, quia eo homines congregantur. Reverti me facies ad domum congregationis omnis viventis. Aliqui de sepulchro interpretantur. Domus, pro receptaculo: ut Exo. 25. Fecitque aquaeductum secundum domum duorum satorum, in circuitu altaris. Sic ibid. et mox, triginta annulos, quibus vectes inseruntur, vocat eorum domos. Vocatur quoque crebro domus, non tantum unius aedificii aut heri familia, sed et tota aliqua cognatio: ut Exodi 12, Secundum domos patrum Item totae tribus, ut saepe habetur Dominus Iuda. Nonnunquam et tota Israelitica gens: ut, Dominus Iacob, aut Israel. Domus Dei saepe significat ipsam religionem, Iohan. 2. Psal. 69 Zelus domus Domini comedit me. Aliquando Ecclesia aut ipsi pii vocantur domus Dei: ut Hebr. 3 dicitur, Nos esse domum Dei. Sic ibid. Moyses dicitur fuisse fidus in tota domo Dei. Ut scias quomodo te oporteat versari in domo Dei, 1. Timoth. 3. Sic Christus dicitur esse magnus Pontifex super domum Dei, Hebr. 10. pro, super Ecclesiam. Iudicium a domo Domini incipit, 1. Pet. 4. id est, castigatio a vere piis inchoat, et progreditur ad impios. Domus patris, Ioh. 14, In domo patris mei multae mansiones sunt: ipsum regnum caeleste et habitatio Dei viventis vocatur. Domicilium nostrum e caelo, 2. Cor. 5 vocat Paulus naturam instauratam, seu hominem prorsus renovatum.

DONEC adverbium, non semper solet se extendere ultra aliquam metam, sed saepe tantum usque ad illam, affirmat aut negat aliquid factum esse, existere aut fore, non vero contrarium postea esse subsequuturum denotat. Tale est illud: Non cognovit Ioseph Mariam, donec peperit primogenitum filium. Item: Non reversus est coruus, donec exiccatae sunt aquae. Item: Sede a dexteris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum: affirmat Christum tandiu regnaturum, non negat postea. Habet etiam saepe quasi amplificativam quandam vim, ut indicet subinde crescere ac maius fieri id de quo agitur, donec in summum quendam gradum perveniat: sicut istud ipsum exemplum de Christo regnaturo gloriose, et adeo potentiae gloriosa incrementa suscepturo, ut tandem omnes sit sub pedibus conculcaturus, accipi potest. Sic Isa. 62: propter Syon non tacebo, et propter Hierusalem non conquiescam, donec egrediatur uti splendor iustitia eius, et salus eius ut splendor ardeat. ubi indicatur, Deum ita promoturum et aucturum res ac gloriam Ecclesiae, donec in summum quendam gradum perducantur. Sic Isaiae 22, Si expiabitur haec iniquitas vobis, donec moriamini, dicit Dominus Deus exercituum. pro, nunquam expiabitur: sed adeo crescet et fervebit, ut sit vos omnes absumptura. Luc. 13, est obscurus locus: Dico autem vobis, quia non videbitis me, donec venerit tempus cum dicetis, Benedictus qui venit in nomine Domini. ubi non id dicitur, impios Iudaeos aliquando agnituros et accepturos esse Christum: sed id tantum adfirmatur, Christum esse, deposita illa sua humili specie corporalis vitae, in qua eos solicitavit, et blandissime invitavit, rediturum in regnum ac gloriam patris sui, in eaque tamdiu et tanta incrementa accepturum, ut tandem Iudaei volentes nolentes, gementesque ac dolentes, sint agnituri, eum revera esse illum divinitus missum iudicem, ac Dominum totius mundi. Non ergo praedicitur Iudaeorum conversio, sed Christi ad patrem reditus et glorificatio supra et contra hostes suos. Sic Isa. 42: Non afficietur moerore vel fastidio, nec animo frangetur, donec ponat in terra iudicium, et legem eius insulae expectabunt. Verum de consimili obscuritate Adverbiorum et Praepositionum, reperies aliquid infra in USQUE, POST, et in Regulis Universalibus, de vocibus metas significantibus. Aliquando hoc idem adverbium significat Potius, aut quid simile. Matth. 5. Donec praeterierit caelum et terra, iota unum et apex unus non peribit. id est, potius interibit caelum et terra, quam iota unum de Scriptura.

DONUM, rem donatam significat, et alias quidem eleemosynam. 2. Cor. 8. Ut in hoc quoque dono abundetis. Alias ipsam iustificationem, Rom. 5, Donum per gratiam. Nam etiamsi aliqui ibi per donum intelligant Spiritum sanctum: tamen Paulus mox manifeste ostendit, se loqui de iustitia. ut cum dicit: Donum vero ex multis peccatis ad iustificationem. Et mox: Qui acceperunt donum iustitiae, in vita regnabunt. Ubi clare indicat, illud donum esse iustitiam ipsam. Aliquando tamen etiam ipse Spiritus vocatur donum: aliquando eius effectus, aut opera in nobis excitata, quae ob hoc ipsum charismata Graece, id est, bona gratis donata vocantur. Rom. 1. Ut vobis communicem aliquod donum spirituale. Rom. 2, Dona Dei sunt sine poenitentia. 1 Corinth. 12, Distinctiones donorum sunt, ubi aliquoties in hac significatione reperies. Sed redeamus ad humana dona. Virdoni dicitur is qui donat, munificus, liberalis. Prov. 19. Omnis amicus est viro doni: pro, omnes amant virum munificum. Num. 18. Tuli fratres vestros vobis donum datum Domino. vobis donum, dicit: pro, a vobis oblatum donum, aut vestrum donum. Donum manus, id est, tuarum virium, aut pro viribus. Deut. 16. Quisque iuxta donum manus suae. pro, iuxta quod conferre poterit. Dona accipere in hominibus, Psal. 68. id est, propter homines, in utilitatem hominum. Negligere donum: 1. Timot. 4, Ne negligas donum, quod in te est. id est, ne patiare ociosum et inutile apud te stertere, et veluti rubiginem quandam contrahere, ac per desidiam quasi emori. Donum Dei pecunia parari. Act. 8, Existimasti donum Dei pecunia parari. id est, Spiritum sanctum et eius dona. Paulo antea diximus de phrasi Dominus doni, ut hic eam repeti non oporteat. Donare aliquem ad poenam. Act. 25. Non est moris Romanis, donare aliquem ad poenam, priusquam audiatur. id est, ut in gratiam alicuius aliquem insontem occidant.

DORMIRE, per metaphoram mori significat, cum quia somnus est similima mortis imago: tum quia pii morientes non tam moriuntur, quam dormiunt: tum denique, quia perinde certam spem resurrectionis habemus, sicut dormientes evigilandi. Sic enim Augustinus hunc tropum exponit Epistola 120, ad Honoratum. Hinc toties, Dormire cum patribus. 1. Reg 1. Cum dormierit dominus meus rex. Isaiae 14. Universi dormierunt cum gloria. Sic apud Paulum saepe. 1. Corinth. 15. Non omnes quidem dormiemus. 1. Thessal 4. Nolo autem vos, fratres, ignorare de dormientibus. Sic Lazarus et puella Christo dormit. Addit aliquando Scriptura, Dormire in morte, Dormire somnum sempiternum: sicut Homerus. Dormire somnum aereum. Eidem figura significat etiam ociosum esse. Sic saepe ipsemet Deus dicitur dormire, cum nos videtur ociosus negligere: et contra evigilare, cum opitulatur et liberat nos. Psalmo quadragesimoquarto. Evigila, quare dormis Domine? quare faciem tuam avertis? Sic 121 Non dormitabit, neque dormiet, qui custodit Israel. Dicuntur eadem ratione et homines dormire. ut Psalmo 67. Spoliati sunt fortes corde, dormierunt somnum suum. pro, ignavi et perterrefacti ociantur. Sic Proverbiorum 6, et 24. Quousque dormis ignave? Solet Scriptura hac eadem metaphora etiam negligentiam doctorum describere. Speculatores dormientes, et amantes dormitionem, Isaiae quinquagesimosexto. Sic et Nahum tertio. Dormitaverunt pastores tui. Sic et securi, destertentes in suis peccatis, nec vel Deum timentes,

-- 140 --

255/256 vel de poenitentia cogitantes, dormire dicuntur. Eph. 5, Surge qui dormis. Ne igitur dormiamus, sicut et reliqui: 1. Thess. 5. Aliquando etiam summam tranquillitatem et securitatem in communi vita significat. ut Psal. 3. Accubavi, dormivi, et evigilavi, quia Dominus suscepit me. id est, in tota vita et actionibus meis fui securus, protectus et defensus â Deo. Somnum dare oculis, et palpebris dormitationem: securitatem, quietem ac neglectionem aliquarum rerum agendarum significat. Si dedero somnum oculis meis, et palpebris dormitationem: Psal. 132. pro, non conquiescam donec aedificavero templum. Sic initio Prov. sexti. Dormire in morte, Psal. 13, intelligo de aeterna damnatione. inquit enim: Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte. Non cupit nimirum aeternitatem in hac vita, sed tristem illum aeterni exitii somnum deprecatur. Ipsum quoque additum ibi remedium illuminationis, satis ostendit agi de dormitione aeternae mortis. Dormire cum aliqua, coitum saepe significat. Deuter. 27. Maledictus qui dormit cum uxore patris sui. Somnum alicuius frangi, Danielis 2. Fugere somnum ab aliquo, Esther 6. Sic Dan. 6. Rapi somnum, Psal. 139. Rapitur somnus eorum, nisi ruere fecerint. id est, non possunt dormire, aut omnino conquiescere, nisi dent damnum. Dormire aliquando etiam interire significat. ut Isaiae 5, In doloribus dormietis: Et Hier. 3. Dormiemus in confusione. Hostes et poenae impiorum dicuntur non dormire aut dormitare: pro, celeriter venire, ac festinare. Isaiae 5, de hostibus exemplum habetur. At de poenis, 2. Pet. 2. Perditio eorum non dormitat. Sopor aliquando simpliciter profundum somnum denotat. Sic 1. Sam. 26 dicitur, sopor Domini cecidisse super Saulem et exercitum. Et sopor a Deo esse immissus Adamo, Gen. 2. Soporis vinum, aut calix, in maIam partem per metaphoram accipitur, de gravissimis poenis, quae perinde hominem attonitum omnique sensu carentem efficiunt, sicut si quapiam venenata potione semimortui iacerent. vide Zach. 12, et Psal. 60.

DORSUM varias loquutiones nonnihil obscuras gignit ut, Dare aliquorum dorsa: pro, in praelio vertere eos in fugam: sicut et Latini dicunt, Vertere terga, 2. Reg. 12. Inimicos meos dedisti mihi dorsum: id est, convertisti eos coram me in fugam. 2. Paral. 29. Psal. 18. 21. Isaiae 45. Sic Deut. 31, Percuties inimicorum dorsa. Significat etiam non raro tristissimam castigationem, aut grave onus molestiarum: quia servi in dorso caedebantur. Et praeterea Psal. 66, Posuisti tribulationem in dorso nostro. Psal. 129. Supra dorsum meum araverunt. Sic Proverb. 10 et 26, Virga in dorso imprudentis. Contra autem Nahum 1, Conteram virgam de dorso eorum: liberationem significat. Sic et Psal. 81. Divertit ab oneribus dorsum. Ab hac servili conditione et castigatione videtur venire et illa phrasis, Dorsum eorum semper incurua, Psal. 69. et Rom. 2: quae intelligitur de servili Iudaeorum spiritu, qui in Sacris literis semper terrena quaerunt, et nunquam libera ac illuminata mente queunt sursum corda erigere. Solent enim tum gestantes aliquid in tergo, dorsum incurvare, tum etiam infirmi ac tristes. Dorsum alicui vertere, aut ostendere, est eum negligere. Hier. 18. Dorsum, non faciem ostendam eis, in die calamitatis ipsorum. Sic et homines non curantes Deum, dicuntur vertisse dorsum Deo. Contra vero Avertere se a dorso suo duro, Baruch 2: significat converti ad Deum. Similes phrases sunt, Vertore tergum alicui, recedere aut abire retro: item, avertere faciem: de quibus omnibus suo loco. Nunc satis sit vel breviter monuisse de cognatione harum locutionum, ut earum sensus tanto magis intelligi queat. In dorso habere cilicium, significat moerere ac dolere: Hier. 48. Mich. 8. Sic enim fuit illi genti mos, ut in periculis, calamitatibus ac luctibus, cilicio induerentur.

DRACONES, per metaphoram impios, praesertire potentes, significant. Psalmo nono: Conculcabis leonem et draconem. Praesertim vero Aegyptium tyrannum hoc nomine solet Scriptura vocare, alludens ad aquaticos dracones: quia illius regnum stagnabatur et foecundabatur aquis Nili. Psalmo 74. Tu contrivisti capita draconum super aquas. intelligit interitum Pharaonis et Aegyptiorum in mari rubro. Sic et Esaiae 27. Ezechielis 29, nominatim regem Aegypti draconem vocat. inquit enim: Rex Aegypti draco magnus. Eadem figura draco significat ipsum Satanam. Apocalyp. 12 et 20: ut ibi textus prolixius exponit. Antichristum notat Danielis septimo: et Apocalyp. 13. Ponitur draconum vita et interitus, Iob 34. 38. 40 et 41. pro exemplo ingentis potentiae Dei, qui tantas beluas gignat, alat, et interficiat. Forte vero etiam indicantur tyranni praepotentes, quos Deus in hoc ipsum exaltat, ut in eis ostendat potentiam suam. Draconum locus. Psalmo 44 Contrivisti nos in loco draconis. id est, in tristi solitudine ac vastitate. Alii, inter impios ac sceleratos, moribus ac vita draconibus similes: ut Kimchi interpretatur, et qui eum sequuntur. Frater draconum fui, Iob 30. pro, draconum naturam et rugitum imitatus sum, deplorando meas gravissimas calamitates ac luctus. Sic Micheae primo dicitur, Faciam planctum sicut draconum. Trahere ventum quasi dracones, Hieremiae 14. de cervis et aliis feris siti ac fame confectis dicitur, ut indicitur summa siccitas et sterilitas. Fieri habitacula draconum, desertae civitates dicuntur. ut Hieremias quinquagesimo primo, de Babylone dicit: qua phrasi extrema devastatio indicatur. nam istiusmodi foedae beluae in talibus ruinis agunt.

DULCESCERE, pro valde placere, delectare aliquem. per metaphoram, a palato et cibis transfertur etiam ad alias res et intellectum. ut Iob 20 dicitur, Dulcescere malum: id est, rem ac consilium pravum. inquitenim: Si dulcescet in eius ore malum, et abscondet illud sub lingua sua, et non dereliquerit illud. Prover 2: Si cognitio dulcuerit animae tuae. Sic Hier. 6: Sacrificia vestra non dulcuerunt mihi. Item Ose. 9, et Malac. 3 Dulcescere facere secretum, dicitur Psal 55, sine dativo, cui: Qui simul dulcescere facie bamus secretum. id est, qui summa concordia et animorum voluptate inibamus occulta aut secrta consilia, de rebus aut negociis nostris. Palatum alicuius esse dulcedines: pro, suavissimum. Cantic. 5. Latini, suavissimi oris, et sermones melliflui oris.

DUNTAXAT adverbio adiicitur per pleonasmum aliquando SOLUM. Gen. 47. Duntaxat terra sacerdotum solummodo non fuit Pharaoni. Num. 12. An duntaxat solummodo Moysi locutus est Deus?

DUO, cardinalis numerus, saepe pro magna paucitate ponitur. 1. Reg. 17. En ego colligo duo ligna, ut vadam et eoquam, etc. pro, pauca ligna. Sic Iob 33. Ecce omnia ista fecit Deus duabus aut tribus vicibus cum viro, ut avertat animam eius ab exitio. Duo et duo ingressa sunt ad Noach, Gen. 7, significat bina. Nam quod talis repetitio distributionem significet, alibi dictum est Contra, aliquando etiam pro maiore numero dualitas ponitur Isa. 61. Pro pudore vestro duplex recipietis. id est, duplicem mercedem. Sic Isa. 40. Suscepit de manu Domini duplicia, pro omnibus peccatis suis. id est, multiplicibus beneficiis ornata est a Deo, cum pro peccatis suis merito fuisset gravissimis poenis oneranda Hieremiae 17. Et duplici contritione contere eos. pro, multiplici poena afficito.

DUODENARIUM numerum aliqui dicunt esse mysticum, et perfectionis numerum: quia Deus duodecim tribus Israel elegerit, et Christus duodecim Apostolos vocaverit: et in Apocalypsi dicatur corona stellarum duodecim fuisse, Cap. 12: item duodecim millia

-- 141 --

257/258 signati, Cap. 7: item duo decim portae, duodecim fundamenta, et totidem stadia in nova Hierusalem, Cap. 21: et duodecim margaritae, ibid. denique duodecim fructus Cap. sequenti.

DURUS, alias pro adverso ac noxio, alias pro infelici et afflicto ponitur, cuius aliquas locutiones exponam ordine. Duri Domini, pro austeri, imperiosi, crudeles. Isaiae 19, Tradam Aegyptum in manus dominorum duri. In eodem sensu dicitur Levit. 25, In duritia dominari, pro rigide, austere, inclementer. Durus die, qui conflictatur cum fortuna adversa. Iob 30. An non flevi durum die? contristata est anima mea super egenum? Duri facie et corde, dicuntur audaces et impudentes. Ezech. Filii duri facie et duri corde sunt. id est, impudentes: sicut Latini dicunt, perfrictae frontis Isaiae 3. Duritia faciei eorum respondebit illis. pro, superbia et arrogantia in ipso vultu relucens. Dura manus: pro, praepotens et alios premens. Iudic. 4. Et ivit manus Israel eundo, et dura erat contra Iabin. id est, invaluit eorum potentia contra illum regem, ita ut eum tandem everterint. Sic Philistaei dicunt 1. Samuel. 5, Manum Dei Israel duram esse supra se, et supra suum deum Degon. pro, potenter et duriter se premere et castigare. Durus spiritu pro tristi. sic Anna mater Samuelis dicit, Mulier duro spiritu ego sum: pro, tristi. Durus nuncius, pro, tristia nuncians. 1. Reg. 14. Ego missus sum cum nuncio duri, id est, tristia indicaturus. Durum praelium 2. Sam 2. Et fuit praelium usque durum valde: pro, acre et pertinax. Darus et malus vir operibus, 1. Sam. 25. pro, difficilis, morosus, tenax. Dura loqui, id est acerba pertinacia: subintelliguntur verba. Psal. 94. Usque quo superbi effutient dura? id est, superba. Psal. 31. Labia quae loquuntur durum Iob 9. Quis dura loquetur, et in pace erit? Sic 1. Sam. 2. Ne egrediatur durum ex ore vestro. id est, superbum, arrogans, iactabundum dictum. 2. Samuel. 19. Durius fuit verbum Iuda, quam verbum viri Israel. pro, superbius et acerbius illis locuti sunt. Sic dura respondere, Genes. 42. Sic Latini dicunt Os durum. Durum verbum aliquando etiam significat quaestionem difficilem, quae difficulter explicari queat. Verbum durum referebat ad Moysen, Exodi 18 Et Iohan 6 Durus est hic sermo, quis potest eum audire? pro, obscurus est sermo aut doctrina, quis potest eum intelligere? Durum essem oculis alicuius: pro, grave esse alicui, displicere ei Deut. 15. Ne sit durum in oculis tuis, liberum dimittere eum a te. pro eodem prius dixerat, Neque malignum erit cortuum, cum dederis ei. Dura videre, pro experiri, perpeti tristia. Psal. 60. Videre fecisti populum tuum dura. pro, dure et aspere eum afflixisti. Durities cordis: pro pertinaci pravitate Hier. 13. Qui ambulat in duritie cordis sui. Hierem. 26. Et ambulastis post duritiem cordis vestri mali, ut non audiretis me. Cor impiorum dicitur a Scriptura durum, lapideum, adamantinum: quia nullis monitionibus, adhortationibus, minis, promissionibus aut poenis, veluti malleis quibusdam Legis frangi aut conteri potest, ut admittat verbum ac mandata Dei, ad eum convertatur, eumve tim eat: nisi Deus potenter intus Spiritu suo emolliat, aut potius exscindat nobis cor lapideum, et det spirituale. Sic et vulgari lingua solent dici lapidea corda: et Horatius, Triplex circa praecordia ferrum. Eadem ratione dicitur et Dura cervix, quod coram Deo incurvari, aut ad eum flecti nequeat. Sic Christus dicit, Moysen concessisse repudium, propter duritiem cordis Israelitarum. Et Rom. 2. Secundum duritiem tuam, et impoenitens cor tuum. Hinc porro venit etiam verbum Indurari cor alicutus: quod saepe in Exodo de obstinata malitia Pharaonis, mandatis divinis non cedentis, legitur. Durum etiam pro difficili. Act. 9 et 26 Durum est tibi contra stimulum calcitrare. id est, Deo praepotenti, teque castigaturo repugnare.

DUX, per metaphoram significat ipsum Meschiam. Matth. 2. Malach. [3.] Ex te orietur dux, qui regat populum meum Israel Causa huius metaphorae est, quia et doctrina sua regit populum, sicut dux legibus ac mandatis: et pugnat contra suos hostes, pro suis subditis, eosque potenter liberat. Hebr. 9 dicitur idem noster Meschias, dux et consummator fidei nostrae: ut qui tum inchoat veram pietatem in nobis, tum etiam perficit.

E

EBRIETAS varie in Sacris literis accipitur: de cuius Hebraismis consule alias quoque vicinas voces, ut est Calix, Vomitus, Sopor, et similes. Primum autem usurpatur in propria significatione: ut, Noachus est inebriatus. Secundo significat per metaphoram, spiritualem ebrietatem aut vertiginem, seu incertitudinem quandam, ac confusionem verarum ac falsarum sententiarum, Isaiae 19 Errare facient Aegyptum in omni opere suo, sicut errat ebrius et vomens. Sed multo illustrior et prolixior locus est Isaiae 28, ubi prophetarum et sacerdotum caecitas et confusio describitur. Sic et in Apocalypsi, Babylonia meretrix dicitur omnes gentes inebriare suo aureo abominationum calice: id est, suis foedissimis et pestilentissimis erroribus. Significat eâdem ratione et temerarium dissidium, ut cum Deus bellis civilibus aut seditionibus gentem aliquam inter sese collidit. Hieremiae 13 Implebo omnes habitatores huius terrae ebrietate, et collidam alterum ad alterum. Sicut enim ebrii homines temere in sese mutuo impingunt, aut etiam irruunt, et sese invicem laedunt: sic et in talibus turbis homines furiis infernalibus exagitati, temere sese invicem perdunt. Eodem modo Hieremias capite 23, per metaphoram huius vocis, suam confusionem, et metu attonitum animum indicat, inquiens: Fui veluti vir ebrius, et veluti vir quem pertransivit vinum a facie Domini, et a facie verborum sanctitatis eius. De tali affectuum ebrietate aut perturbatione scribit Basilius in 1 Sermone de ieiunio. Est et ebrietas bona et sancta, Psal. 22. Calix, sive poculum inebrians quam praeclarum? Et Apostolus Ephes. 5. Nolite inebriari vino, sed impleamini Spiritu sancto. Vino enim qui inebriatur, vacillat et titubat: Spiritu qui inebriatur, radicitus in Christo est: ideo praeclara ebrietas, quae sobrietatem mentis operatur, et ubi Spiritus Dei regnat. Haec animi ebrietas, perturbatioque saepe sic exponitur in Sacris literis: Ebrius, sed non a vino. Tertio, Ebrietas aut inebriari significat nonnunquam sufficientem potum aut irrigationem, plene restinguentem sitim. Sic fratres Iosephi, Genesis 45 dicuntur cum eo comedisse, et inebriati esse: id est, satis large et usque ad hilaritatem bibisse. Hag. 1. Bibitis, et non inebriamini. Sic et illud Psalmi accipiendum est: Inebriabuntur ab ubertate domus tuae. Et, Visitasti terram, et inebriasti eam. Augustinus de quacunque saturatione boni, vocem hanc intelligit. Verba eius haec sunt: Hoc verbum et pro saturitate solet poni in Scripturis, quam qui diligenter adverterit, multis in locis inveniet. Unde et illud est: Visitasti terram, et inebriasti eam, multiplicasti ditare eam. eo quod in laude benedictionis hoc est positum, et donum Dei commemoratur. apparet, hanc ebrietatem saturitatem significare: Haec ille. Quarto, Inebriari synecdochice pro omni inordinata vita accipitur. 1. Thess. 5. Qui ebrii sunt, noctu ebrii sunt. Quia ebrietas est plurimorum vitiorum causa, ideo eam pro omni genis peccatis ponit. Est porro quaedam obscura phrasis, Addere ebriam sitienti. quam quidam docti hoc modo exponunt: Ut benedicat sibi in corde suo, atque addat ebriam sitienti:

-- 142 --

259/260 Deut. 29. id est, ita adulationibus conatur sopire synteresin, et sibi imponere, ut malum putet ludicrum esse: veluti si quis vehementi siti accensus, sese inebriaret vino, ne amplius tangeretur sensu, cum potius sitim illam restinguere sobrietate et abstinentia deberet. Ego opinor esse interpositam loquutionem nomine Dei aut Moysis, quod talis sit sibi et aliis poenas attracturus, futurum ut innoxius cum sonte puniatur, perinde ac si eodem modo male tractetur sitiens ut ebria. Nam crebro ista phrasis, Colligere cum aliis, pro eodem modo tractari ponitur. ut, Ne colligat animam meam cum inpiis. Posses etiam non incommode sic exponere, quod tales idololatrae ita sibi temere blandiantur, seque ac suas idololatrias comparatione, exemplis ac testimoniis aliquorum piorum doctorum pallient: perinde facientes, ac si ebriosam et impuram mulierem, seu (ut Anna inquit) filiam Belial conferrent cum femina casta et pudica matrona: sicut Eli addebat sitientem Annam ebriae, seu ponebat eam cum filia Belial. Posset denique exponi, ut addat ebriam sitienti. id est, sibi persuadeat; se perinde fore impunitum sicut sobrios ab ista idololatria.

ECCE adverbium demonstrandi, non raro aliquod singulare momentum habet. Excitat enim attentionem, et rem eximiam monstrat. Crebro igitur rem vel novam et mirabilem, vel etiam desiderabilem ac expectatam significat Isaiae 12. Ecce Deus salutis meae. ubi rem admirabilem et exoptatam significat. Sic et Isaiae 7. Ecce virgo concipiet: de re miraculosa ponitur. Sic et illud Matth. 21, de re valde desiderata ac exoptata ponitur: Ecce rex tuus venit tibi mansuetus. Ecce Hebraeis crebro indicat promptitudinem alicuius, parati ad obediendum, et veluti seipsum in alterius obsequium offerentis ac dedentis. Lucae 1. Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum. Hebr. 10. Ecce adsum, in capite libri de me scriptum est. Isaiae 6. Ecce ego, mitte me. 2. Sam. 15. Si dixerit, non beneplacitum est mihi in te, ecce ego: id est, paratus sum ferre, quae Deus imposuerit mala. Aliquando affirmationem et certitudinem significat. Genes. 1. Ecce dedi vobis omnem herbam. id est, certe, vere. Ibidem 16. Ecce conclusit me Deus, ne pariam. id est, certe. Ibidem 12. Ecce nunc novi, quod mulier pulchro aspectu tu sis. pro, certo scio. Ibidem 17. pro Ismaele audivi te, Ecce benedicam ei. id est, certe benedicam. Ibidem 28. Et ecce ego tecum, et servabo te. id est, certe ero tecum, ac servabo te. Ecce ego ad pugillos, scilicet missurus sum. Ezech. 13. pro, Certo missurus sum. Dan. 4. vertit vetus versio: Peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum, FORSITAN ignoscet Deus delictis tuis. Id solent Pontificii pro sua dubitatione contra nos citare. Verum in Chaldaeo textu (nam Chaldaice ea pars Danielis scripta est) habetur: Ecce felicitas tua prorogabitur. Quod ECCE proculdubio affirmativum est, certitudinemque continet, ut et in praecedentibus exemplis audivimus. Aliquando praesentem rei exhibitionem aut praesentiam monstrat. Gen. 29. Et vidit, et ecce puteus erat. Ibidem: Et fuit mane, et ecce Lea erat. Exodi 32. Vidi populum hunc, et ecce populus durae cervicis est. Sic Deut. 13. Et ecce veritas. Sic contra, addita negatione absentiam rei indicat. Gen. 32. cum reversurus esset Ruben ad cisternam, et ecce non Ioseph in cisterna erat. Aliquando quasi quaedam expletiva et semiociosa particula est: Et ecce ego dedi tecum Acholiab filium Achisamach, etc. pro, ego sane tibi eum adiunxi socium, etc. Exod. 31. Dixi proxime quaedam non contemnenda de hoc ipso adverbio demonstrandi, in quodam libello de Verbis testamenti Christi: inter alia, quod observandum sit primum, quod cum Moyses dicat Exodi 24, Ecce sanguis Sacramenti: Epistola ad Hebraeos illud Ecce per pronomen Hoc verterit, dicens: Hic est sanguis Testamenti: ut eandem plane vim esse oporteat utriusque demonstrativae particulae in verbis foederis: deinde quod illud Ecce quasi integram orationem, aut etiam plenissimum sensum in se contineat. Omnino enim eo adverbio Moyses non propriissime indicat crateres quosdam, sed potius affirmat ibi esse sanguinem victimarum aut foederalem, simulque eius usum exponit. Quasi diceret: Ecce hic sanguis victimarum, â me separatus ac depromptus, in hunc ipsum usum iam in vos spargetur, ut hîc foedus inter vos ac Deum feriatur, idque foedus hac dispersione, aut quasi quadam communicatione sanguinis confirmetur. Attente igitur considerate, tum quid hoc sit, tum quid hoc sanguine agatur: non ociosam enim, sed practicam quandam monstrationem sanguinis significat, ut foedus sancientes auditores et rem ipsam quid sit, et usum eius vera fide agnoscant ac amplectantur. Propterea illud adverbium Ecce, aut pronomen Hic, certitudinem et affirmationem continet, arctissimeque connectit rem monstratam cum sanguine: vel potius ipsum sanguinem directe commonstrat, et praesent adesse affirmat, quasi prorsus nullum praeterea subiectum ibi esset eius propositionis. Recte igitur dicit se monstrare ipsum sanguinem, ac eius usum, coram exhibita: etiamsi simul indicet crateres propositos, in quibus erat ille victimarius et foederalis sanguis: ut in illa tam arcta vocum connexio, ac minime remota, ambigua et errabunda demonstratio, propria dexteri facta, coram digito ostendat, praesensque exhibeat verum foederalem sanguinem, eiusque usum auditoribus exponat. Hoc ad expendendam probandamque certitudinem, ac perspicuitatem tum illorum foederalium verborum, tum etiam sacro sancti Testamenti Christi (cuius verba inde sumpta sunt) observasse apprime utile est, ut sciamus prorsus eandem esse vim sensumque demonstrationis Christi in suo sacrosancto Testamento dicentis, Hic est sanguis meus: quae est Moysis dicentis, Ecce sanguis testamenti, quod mandavit Deus vobiscum. Vide autem praedictum libellum, ubi haeco omnia prolixius aguntur.

ECCLESIA, vox Graeca est, et ab evocando venit. Fuit autem etiam apud Ethnicos Graecos celebre nomen. Habuerunt enim, praesertim Athenis, duplices conventus, Ecclesias et Agoras: ac plerunque nomen Ecclesiae significavit conventum totius populi ordinatum, ac per suos ordines evocatum: contra autem Agora, confusam promiscuamque congregationem. Sumpserunt ergo Apostoli illud melius nomen ad significandam Ecclesiam, ut ostenderent politiam populi Dei esse quidem Democraticam, sed tamen non confusam, verum ordinatam: utque habeat suum regem Christum, et suam Aristocratiam doctorum ac praecipuorum membrorum: quem ordinem aut harmoniam etiam Paulus Roman. 12, et 1. Corinth. 12, ac Ephes. 4. describit. Opinor autem vocem Graecam Ecclesia non solum ob praecedentem causam placuisse Apostolis, sed etiam ex Hebraica consuetudine deductam esse: quia passim in Veteri testamento praedicatio ac institutio hoc verbo קרא cara, clamare significatur. Quem Hebraismum, aut rem potius ipsam, sequutum est Novum testamentum, praedicationem nominando vocationem, καλεῖν . Roman. 8. Quos praedestinavit, eos et vocavit: quos vocavit, eos etiam iustificavit: et saepe alias. Unde Christus dicit Matth. 9. Se non venisse vocaro iustos, sed peccatores ad poenitentiam. Et cap. 20. Multos esse vocatos, sed paucos electos. Ex hoc vocabulo, toties Paulus scribens ad Ecclesias, dicit: Sanctis vocatis, κλητοῖς ἁγίοις . Sic Rom. 11. Sine poenitentia sunt dona et vocatio Dei. Et 1. Cor. 1. Videte vocationem vestram, id

-- 143 --

261/262 est, vestrum coetum a Deo vocatum. Verum de verbo VOCARE dicetur infra suo loco. Nunc quia Ecclesia a verbo voco καλεῖν venit, hoc observetur primum: ideo conversionem hominum vocationem vocari, non tantum quia Deus eos per se suumque verbum quasi clamore vocat: sed etiam, quia sicut herus ex turba famulorum certos aliquos ad aliqua singularia munia evocat (sicut ille inquit: Sosia adesdum, paucis te volo) sic Deus quoque tum totum populum suum vocat ad cultum suum, iuxta illud, Ex Aegypto vocavi filium meum: tum etiam singulos homines ad certas singularesque functiones. sicut Actorum 13 habetur: Separate mihi Barnabam et Paulum ad opus, ad quod vocavi eos. Quoniam autem non tantum vocatur populus Dei ad cultum Dei, sed etiam vocatur ex reliqua turba, aut confusione generis humani: ideo dicitur Ecclesia, quasi dicas evocata divinitus ex reliqua impiorum colluvie ad cultum celebrationemque Dei, et aeternam felicitatem. Porro sicut Ecclesia ab evocando deducitur, ita Paulus eius proprium multum inculcat, estque in definitione omnino inserendum. Sed de Ecclesiae etymo hactenus. Vide et infra verbum VOCO. Usi sunt nonnunquam et LXX nomine Ecclesiae, pro voce Coetus. Varius est autem huius vocis usus, aut etiam rei ipsius distinctio. Nam alias vocatur Ecclesia totus Dei populus, cui etiam ideo adiungitur Universalis aut Catholica: alias singuli coetus Christianorum vocantur Ecclesiae, quibus non raro addi solet vox particularis Ecclesiae, aut etiam circumscriptio a nomine loci sumpta: ut, Ecclesia quae est in Babylone salutat vos. Distinguitur etiam Ecclesia, quod alia sit tantum vere piorum ac electorum, quam Paulus Ephes. 5 dicit esse sine ruga et macula, columnam ac stabilimentum veritatis: qui coetus magis creditur, quam corporeis oculis cernitur. Alias Ecclesia dicitur coetus a Deo per verbum vocatus, hominum veram doctrinam profitentium, et confitentium, et recte Sacramentis utentium, qui cerni quoque potest, et in quo sunt multi vere pii: aliqui tamen etiam hypocritae, sed exterius in doctrina et usu Sacramentorum consentientes. Denique nonnunquam Ecclesia videtur significare tantum ministros Verbi ac Sacramentorum, et aliquos seniores ac intelligentiores: sicuti Chrysostomus interpretatur dictum Christi Matth. 18, Dic Ecclesiae: Si Ecclesiam non audierit, etc. Sed tamen potest exponi de toto coetu unius loci, cum ei quid publice indicatur. Locum Deuter. 23, Eunuchus et manser non intrabit Ecclesiam: aliqui exponunt, non admittetur ad publicas functiones. Caeterum Augustinus praecipit in libro de Doctrina Christiana, ut nobis sint nomina Ecclesiae nota. Adscribemus igitur eius appellationes in Sacris literis usitatas. Ecclesiae nomina sunt haec Columba: Cantic. 5 et 6. Insula: Isaiae 21. Mons Syon: Isaiae 11. Species sive pulchritudo domus: Psal. 68. Specula, Mons domus Domini: Isaiae 2. Domus spiritualis, Sacerdotium sanctum, genus electum, gens sancta, populus qui in lucrum accessit, populus Dei, vivi lapides, sancti: 1. Pet. 2. Cerva vel Caprea: Proverb 3. Generatio quam possedit Deus ab initio: Psalm. 73. Syon: Psalm. 47. Domestici Dei, superstructi super fundamentum Apostolorum, corpus Christi, concives: Ephes. 2. Populus fortis, Civitas gentium robustarum: Isaiae 10 et 25. Urbs fortitudinis Zion: Psal. 2, Isaiae 26. Ablactata a lacte: Isaiae 8. Avulsa ab ubere, filia Zion: Zachariae 9. Isa. 28. Deserta: Isaiae 35. Docti a Domino: eiusdem 45. Omne semen verum, Vinea electa. Deserti, invii et solitudinis nomine intelligit Isaias cap. 34, Ecclesiam Christi: et Per ipsem a et Catharma Paulus. Domus Israel: Hieremiae 2. Formosa, speciosa: Cantic. 2. Sponsa, amica, soror, hortor conclusus, torus signatus: Cantic. 4 Immaculata, sine macula: Cantic. 5, Sine ruga: Ephes. 2. Suavis, decora, perfecta, electa, beatissima, Aurora, Luna, Sol: Cantic 6. Concilium iustorum: Psal. 110. Participatio timentium Deum: Psalmo 18. Hierusalem nova: Psalmo 64, Isaiae 32. Mons sanctitatis: Isaiae 56, Psalmo 2. Civitas regis magni, Domus ac templum Dei: Isaiae 2. Multitudo credentium: Actorum 4. Semen Abrahae: Actorum 3. Vinea Domini Sabaoth: Psal. 79, Isaiae 5. Regina, Vinea electa: Psalmo 44. Vinea Domini exercituum, Germen delectabile: Isaiae 5. Filii Dei, nati ex Deo: Iohannis 1. Filii lucis: Lucae 16 Fideles terrae: Psalmo 86. Civitas Dei: Psalmo 110. Lapides vivi: 1. Petri 2. Promissionis filii: Galat. 3. Ecclesia sanctorum: Psalmo 88. Domus Dei, Atrium Dei: Psalmo 133. Solium David, et regnum eius: Isaiae 9. Populus habitator Zion: Isaiae 10. Peculium ac haereditas Domini, regnum, lex ipsa in Domino: 1. Thess. 5. Ephes. 5. Templum Spiritus sancti, Terra sancturaii, Horreum, Candelabrum, Iuda et Hierusalem, Regnum Dei, regnum Christi, caelorum. ut Psalmo 88, Et erit testis fidelis in caelo: id est, in Ecclesia sanctorum. Populum pauperem, 3 Soph. vocat. Domus eburnea: Psalmo 45, ob fidei candorem et castitatem. His plura edocebit pius usus Bibliorum.

¶ Cum autem disceptatur, quae nam sit vera Ecclesia, et quis sit in Ecclesia, aut extra Ecclesiam, agitur de coetu Deo accepto ac dilecto: cuius qui membra non sunt, salvari nequeunt. Eum autem coetum alii aliter definiunt, dum variae sectae verus Dei populus esse volunt. Romanus Pontifex contendit eum esse coetum, qui se pro summo capite agnoscit ac veneratur. Sed Christus dirimens hanc litem, definit Ecclesiam hoc modo, Oves meae vocem meam audiunt: seu, Audientes vocem meam, sunt meae oves, atque adeo mea mater et fratres. Sic idem Dominus pollicetur, se et patrem suum cum illo habitaturum, qui sermonem eius custodierit. Est igitur Ecclesia, grex aut familia Dei, is coetus, qui a Deo vocatus, audit verbum eius, ac fideliter purum retinet: in quo et rectus usus Sacramentorum comprehenditur. Verum adscribam etiam alterius cuiusdam de voce Ecclesiae nomenclaturam, ut diversarum tractationum collatione tanto melius res tota illustretur. Vocabuli Ecclesiae, frequens usus est in Actis Apostolorum: ut Actorum nono, Ecclesiam per totam Iudaeam. Actorum duodecimo: Affligeret quosdam de Ecclesia. Actorum decimo quarto: Per singulas Ecclesias Actorum decimosexto: Ecclesiae confirmabantur fide. et alibi passim in Actis, et in Epistolis Pauli omnibus, Ecclesiae nomen aliquoties extat. In 1. Petri 5 semel legitur, Salutat vos Ecclesia quae est in Babylone. In posteriore Petri non habetur, quemadmodum et in duabus prioribus Epistolis Iohannis ea non extat: at in tertia ter legitur: Testimonium reddiderunt, etc. in conspectu Ecclesiae: item, Scripsi Ecclesiae: Et rursus, Eiicit eos ex Ecclesia seu congregatione. Et in Apocalypsi saepius reperitur, praesertim 1. 2 et 3. cap. Hac voce etiam autor Epistolae Iacobi, et ad Hebraeos, utuntur. Iacobi quinto, Presbyteros Ecclesiae. Hebraeorum decimo, Ecclesia primitivorum in caelis. Significat autem ipsum vocabulum, coetum seu congregationem electam et praestantem. Usurpatur autem interdum absolute, sine aliquo adiuncto. 1. Cor. 14. In omnibus Ecclesiis doceo. 2. Corinth. 11. Alias Ecclesias expectavi. Galatis primo: Ignotus facie Ecclesiae. 1. ad Timotheum quinto. Ut non gravetur Ecclesia. Interdum vero Epitheta adiiciuntur, sive a causa efficiente Ecclesiae sumpta: ut sunt, Ecclesia Dei, Actorum secundo, Ad regendam Ecclesiam Dei, 1. Corinth. 11 et 15. Persequutus sum Ecclesiam Dei, ad Galatas primo, Philippenses tertio. 1. Thessalonic. 2, Imitatores facti

-- 144 --

263/264 estis Ecclesiarum Dei. 1. Timoth. 3, Ecclesia Dei. Interdum vero a loco: ut, Ecclesia quae in Babylone est, 1 Petri 5. Septem Ecclesiis quae sunt in Asia, Apoc. 1. Scribe angelo ecclesiae Ephesinae, ecclesiae Pergamensis, ecclesiae Thyatirensis: Apoc. 2. Ecclesiae quae Sardis, ecclesiae Philadelphiensis, Apoc. 3. Ecclesiae Dei quae Corinthi est, 2. Cor. 2. Ecclesiis Galatiae, Gal. 1. In Laodicensium ecclesia recitetur, Coloss. 4. Ecclesiae Thessalonicensium, 1. Thess. 1. Ecclesiae quae domi tuae est, ad Philemonem. Ecclesia per totam Iudaeam, Act. 9. ¶ Extant etiam in scriptis Apostolorum plures appellationes Ecclesiae, quales sunt: Credentes, Act. 2. Multitudo credentium, Act. 4. et 5. Multitudo discipulorum, Act. 6. Discipuli, Act. 6. Numerus discipulorum multiplicabatur, Act. 9. Accipientes eum discipuli. Et rursus: Saulus tentabat se adiungere discipulis, et omnes timebant eum, non credentes quod esset discipulus. Christiani, Act. 11: Docerent turbam multam, et discipuli cognominarentur primum Antiochiae Christiani. [1. Pet. 5.] Si affligitur aliquis, ut Christianus. Grex Christi: Act. 20, Attendite vobis et cuncto gregi. Item, Non parcentes gregi. 1. Pet. 5, Pascite qui in vobis est gregem Dei. Domus spiritualis, sacerdotium sanctum, genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus qui in lucem accessit, populus Dei, advenae et peregrini, oves conversae ad pastorem animarum: 1. Pet. 2. Clerus: 1. Pet. 5. videtur enim ea vox hoc loco totam Ecclesiam significare. inquit enim: Neque ceu dominium exercentes adversus cleros, sed sic ut sitis exemplaria gregis. Sortiti fidem preciosam: 2. Pet. 1. Nati ex Deo: 1 Iohan. 3. 4. 5. Filii Dei: 1. Iohan. 5: Rom. 8. 9. Filii Dei viventis: Gal. 4. Filii promissionis et liberae: Gal. 4. Filii Abrahae: Rom. 4. Filii Dei et lucis: 1. Thess. 5. Reges et sacerdotes Dei: Apoc. 1. et 5 Sanctificati: Act. 20, Hebr. 10. Et Iudas: His qui in Deo patre sanctificati sunt, quique in IESU Christo servati sunt vocatis. Sancti: 2. Pet. 1. Sancti homines: Apoc. 19, Iustificationes sanctorum. Rom. 8, Postulat pro sanctis. 1 Corinth. 7, Sancti de hoc mundo iudicabunt. 2. Corinth. 1, Una cum omnibus sanctis qui sunt in tota Achaia. Ephes. 3, Mihi omnium sanctorum minimo. Ephes. 5, Sicut decet sanctos. 2. Thess. 1. Cum venerit, ut glorificetur in sanctis. Dilecti, vocati et electi: 2. Petr. 1. Dilectis iuxta praefinitionem Dei. Rom. 1: Omnibus qui estis Romae, dilectis Dei, vocatis sanctis. Roman. 8: Quis tentabit crimina adversus electos Dei? Rom. 9: Eam quae dilecta non erat, vocabo dilectam. 1. Corinth. 1. Sanctificatis per Christum IESUM, vocatis sanctis. Hebr. 9. Qui vocati sunt. Apoc. 19. Beati qui ad coenam nuptiarum agni vocati sunt. Coloss. 3: Induite vos sicut electi. 2. Timoth. 1. Suffero propter electos. Apoc. 1 et 17. Rex regum, et qui cum illo sunt vocati et electi, et fideles. Cohaeredes gratiae: 1. Pet. 3. Haeredes Dei, et cohaeredes Christi: Rom. 8, Gal. 4. Fideles: 1. Corinth. 7. 2. Corinth. 6. 1. Timoth. 5. 6. Iusti: 1. Petri 4. 1.Timoth 1. 1. Iohan. 2. Templum Dei et Spiritus sancti: 1. Corinth. 3. 6. 2. Corinth. 6. Ephes. 2. Crescite in templum sanctum Domino, in quo et vos coaedificamini in tabernaculum Dei. Domus Dei: 1. Pet. 4. Iudicium a domo Domini incipit. 1. Timoth 3. Quomodo oporteat te versari in domo Dei, quae est Ecclesia Dei viventis, columna et stabilimentum veritatis. Corpus Christi: Ephes. 1, Dedit ipsum caput Ecclesiae, quae est corpus eius. Ephes. 4, Christus est caput Ecclesiae, et ipse dat salutem corpori. Coloss. 1. Pro corpore ipsius, quod est Ecclesia. Hierusalem. Gal. 4. Quae sursum est Hierusalem, libera est. Hebr. 12. Accessistis ad montem Syon, et ad civitatem Dei Hierusalem caelestem, et ad innumerabilium angelorum coetum, etc. Apoc. 21, Vidi civitatem sanctam Hierusalem. Uxor agni: Apocal. 19. Venerunt nuptiae agni, et uxor eius praeparavit se. Sponsa Christi: Ephes. 5. et Apoc. 22. Sponsus et sponsa dicunt, Veni: et qui audit, dicat, Veni.

EDERE et BIBERE, pro voluptuariam vitam agere, ponit Christus, cum extremorum temporum luxum notat Luc. 17. Quod genus loquutionis etiam Latinis et Graecis est usitatum. Edere et Bibere. Apoc. 7, est, feliciter vivere. Edere et bibere carnem et sanguinem Christi, Iohan. 6, est fide frui merito Christi, passione carnis ac sanguinis ipsius acquisito. Edere panem cum aliquo, est ius intimae familiaritatis et amicitiae ipsius habere, Psal. 40. Edere panem in regno caelorum, est aeterna felicitate perfrui, Luc. 22. Edere stercora sua, et Bibere urinam, Isaiae 36, significat extremam et tristissimam obsidionem famemque perpeti. Edere de ligno vitae, pro, aeterna beatitudine perfrui, Apoc. 2. Vide COMEDERE, et infra MANDUCARE. Edere, aut comedere in conspectu gloriae Dei, Deut. 12, est coram arca epulari, et absumere vel sacrificia oblata Deo, vel aliquam partem primitiarum ac decimarum: quod mandato Dei faciebant, ut testarentur se ea ipsa a Deo accepisse.

EFFUNDERE, sumpta metaphora ab aquae effusione, copiam quandam significat: et alias in malam, alias etiam in bonam partem accipitur. In malam, ut Psal. 107. Effusus est contemptus super principes. Sic Psal. 78: Effunde iram tuam super gentes, quae non noverunt nomen tuum. Ezech. 9: Effundes furorem tuum super Hierusalem. Sic Ezech. 20: Furore effuso regnabo super vos. id est, gravissime vos affligendo. Contra non raro etiam in bonam partem accipitur. ut Ioel. 2 Act. 2: Effundam de Spiritu meo super omnem carnem Sic, Effusa est gratia in labiis tuis Psalmo 45 Effusa ei charitas Dei in cordibus nostris: Rom. 5. Effundere animam, aliquando est deficere in omnibus viribus: ut Io. 30 habetur. Sic Psal. 141. In te speravi ne effundas animam meam. Aliquando etiam, idque crebro, effundere animam et cor significat, omnes animi dolores, angustias, sollicitudines et vota indicare alicui, ut supra in ANIMA et COR dictum est. Sic igitur, Psal. 42. et 62 iubet coram Deo effundere corda, ut scilicet ab eo consilio, auxilium et consolationem petamus. Sic et lib. 1. Sam. cap. 1, dicit mater Samuelis: Effudi animam meam in conspectu Domini. Quam phrasin mox in sequenti capite exponit, inquiens: Pro multitudine meditationis meae, et indignationis meae, loquuta sum. Effundere gressus, est collabi, Psalm. 73: ubi queritur David, se pene esse scandalizatum, et a vera pietate abductum, impiorum felicitate. Sic Psalm. 22: Sicut aqua effusus sum: id est, sicut aqua effusa in omnes partes dispergitur, et dilabitur, ac perit: sic ego quoque, non valentibus nervis regere corpus ac continere membra, corrui. Effusione aquarum, libro 2. Samuel. capite 22, pro exundationibus accipitur: quia tales inundationes veniunt ex largioribus effusionibus a caelo, aut subterraneis cataractis profluentibus.

EGO. Aliquando postponitur mandatis haec loquutio, Ego Dominus exercituum: ut Levit. 18. et 19. 22. ut sit veluti confirmatio praecedentis mandati: et plaerunque subintelligitur verbum, Praecipio haec. Usitatissimum alioqui Sacris literis est, ut cum aliquis incipi in prima persona loqui, mox quasi deserto pronomine primae personae, commuter orationem in aliam formam: ut alibi in Repetitionibus prolixius dixi. Sic Psal. 41: Et ego in perfectione aut sinceritate mea sustentisti me. Sic Gen. 24: Ego in via deduxit me. Isa. 45. Ego manus meae tetenderunt caelos. Ego cum corde meo aedificare Domino domum. 1. Par. 22 et 28, scilicet, fuit. Illud Ego initiale, ociosum negligitur. Sic autem inceperat orationem ac si esset dicturus, Ego cogitavi aedificare domum Domino. Sic et Psal. 73, Et ego, pene declinaverunt pedes mei. Ibidem: Et ego, accessio ad Deum

-- 145 --

265/266 bona est mihi. Psalmo 69. Et ego oratio mea fuit ad te. Ezech. 9. Et ego, non parcet oculus meus. Ego, ecce pactum meum tecum: Gen. 17, est mutatio inchoatae orationis in aliam formam. Et ego homines numeri: Gen. 34. pro, nos vero pauci sumus. Alioqui istud pronomen aliquando singularem emphasin habet, indicans eximiam personam, et certitudinem rerum, aut actionum: ut, Ego dixi, ego faciam, ego feram. Ego, et non alius praeter me: Isa. 41 et 45. Plura ac illustria exempla ibi habentur. Nonnunquam quoque reduplicatur istud pronomen initio. ut Gen. 6: Et ego, ecce ego, adduco diluvium super terram. Ezech. 5: Et ecce ego ad te etiam ego, et faciam iudicia mea in medio tui. Sic Gen. 37. Puer non est, et ego quo? Ego ibo? In affectibus irae, minarum, ac lamentationum istae reduplicationes fieri solent. Ego oratio: Psal. 109. id est, ego orabam. Psal. 112, Ego pax: idest, paci studebam.

EGREDI et INGREDI est versari, et negocia necessaria expedire. Sic Psal. 23 dicit: Dominus custodiat introitum tuum, et exitum tuum, id est, omnes tuos conatus. 1. Sam. 18. Egrediebatur autem David ad omnia, ad quae mittebat eum Saul, et prudenter se gerebat. Ibidem: Et egrediebatur et ingrediebatur ante populum, pro, educebat populum ad bellum, et reducebat. Egredi et regredi ante alios, est ducis aut gubernatoris opera defungi: sumpta metaphora a re pecuaria, ubi pastor solet antecedere oves. Quae loquutio et res Num. 27. prolixe exponitur. Nam ibi Moyses dicit, Praeficiat Dominus virum, qui egrediatur ante eos, et qui ingrediatur ante eos, qui educat eos, et qui introducat eos: ne fit congregatio Domini velut oves, quae nullum habent pastorem. Sic idem dicit Deuter. 31. Non possum ultra egredi et ingredi. pro, gubernatoris officio defungi. Sic Salomon orat 2. Par. 1. Sapientiam da mihi, ut egrediar coram tuo populo, et ingrediar. id est, omnia recte gubernem ac administrem. Sic idem 1. Reg. 3. Ego vero puer parvus sum, nescio egredi et ingredi. pro, nescio quomodo me in tanti regni administratione gerere debeam. Sic 1 Sam. 8. Rex egredietur ante nos, pugnabitque bella nostra. Sic Psal. 144. Et non egrederis cum exercitibus nostris. id est, non iuvas, non regis, non facis nos vincere. Sic et Psal 60. Non ne tu qui proieceras nos, et non egrediebaris cum exercitib. nostris, quia Deus est dux et gubernator populi sui. Egrediens ad bellum: pro, spiritus ad militiam, Num. 1: ubi actio pro potentia ponitur. Quod egredietur ex ore vestro, facietis. id est, quod promiferitis aut voveritis: Deut. 23. Egressionem labiorum tuorum custodies. Sic Hier. 44. Omne quod egredietur exore nostro faciemus. Non egrediatur durum de ore vestro: 1. Sam. 2. pro, ne loquamini superba. Sic Danielis 2 Legem egredi ex ore regis. Egredi de alicuius potestate: pro, liberari ab ea. 2. Reg. 13. Et dedit Dominus Israeli liberatorem, et egressi sunt de potestate Aram aut Syrorum. Egredi furorem a facie Domini: Numer. 16. Ignis egressus est a Domino. pro, iam coepit saevire Dominus in populum suum. Allusio quaedam est ad morem regum, a quibus exeunt mandata accipientes, ad puniendos aut liberandos aliquos. Egredi impietatem ab impio, 1. Sam. 24, vetus proverbium fuisse Scriptura affirmat. Verba idem sonare videntur, quod, mala arbor malos fructus proferet, aut de malo thesauro. Sed aliqui intelligunt, quod impii sibimet exitium accersant, suove se gladio iugulent. Egredi iudicium. Habacuci. Non egredietur in seculum iudicium. id est, non pronunciabitur, non fiet exequutio aliqua in eo: Videtur dicere, quod Deus non puniet. ingrediens et ingrediens: id est, qui intrant et exeunt ex civitate. 1. Regum 14. Ne permitteret egredientem et ingredientem ad Assa regem Iuda. id est, obsideret omnes vias. Egredi de malo in malum: Hier. 9, id est, ex alio scelere in aliud prolabi. Sic ex fide in fidem, Rom. 1. et Psal. 68. De victoria in victoriam exibunt. Egredi, pro habere originem. 1. Par. 2. Ab istis egressi sunt Saratheus et Estaoliteus. Sic, Egredi de alicuius foemore, utero aut lumbis. Egressus vitae ex corde. Prover. 14. Prae omni custodia serva cor tuum, quia ex ipso sunt egressus vitae. id est, cordis bona malave consilia et conatus sunt causa bonorum ac poenarum. Qui ex ea urbe egrediuntur: Isaias. pro, incolae eius. Egredi alicuius oculos prae pinguedine, de nimia superbia ac opulentia: Psal. 37. Egredi alicuius cor: id est, prae nimia admiratione attonitum fieri. Gen. 42. Egredi ac ingredi ad verbum sacerdotis: Num. 23. pro, Rempublicam religionemque domi et foris administrare, secundum praescriptum Dei a sacerdote indicatum.

ELEVARE, pro superbire: 2. Par. 25. Tunc elevavit te cor tuum, ad magnificandum: quae phrasis et Latinis est usitata. ut cum dicimus, Elato animo. Aliquando Elevare cor alicuius, etiam in bonam partem accipitur, de pia magnanimitate: ut 2. Par. 17, de Iosaphat legitur. Aliquando significat liberare: veluti si aliquem in praealtum munitumque locum attolleres, ne a quoquam adiri posset, neve cuiusquam iniuriae obnoxius esset. Psal. 20. Exaudiat te Dominus in die angustiae, elevet te nomen Dei Iacob. Elevare se ad habitandum, Psal. 113. pro, in praealtis locis, aut sublimi loco habitare. Elevare animam suam ad aliquid, supra in voce ANIMA exposui. Significat autem, ex animo desiderare, ac expectare. Deut. 24. Et ad mercedem illam elevat animam suam: id est, cupide expectat. Sic et Ezech. 24. Tollam ab eis elevationem animae ipsorum. id est, quod praecipue desiderant, et quo se consolantur. Pro quo ibidem dicit Desiderium oculorum. Vicinum est, cum pro oratione ponitur. Ad te levavi animam meam: scilicet, tanquam meum unicum praesidium. Elevare, et Levatio, sunt nonnunquam propriae voces sacrificiorum: quia quae offerebant Deo, in altum elevabant. Num. 15. 16. Hinc armus elevationis, Exodi 29. Dedi tibi custodiam elevationum mearum, Num. 18. Levare alicuius faciem, est idem quod alii solent vertere, Accipere faciem, aut personam: ut Deut. 28. Gentem quae non levabit aut accipiet faciem senis: id est, non reverebitur aut curabit. unde, Elevatus facie, Esa. 3: Auferam quinquagenarium, aut elevantem faciem: pro, reverendum aut venerandum virum, cuius ipsa facies plena dignitate, et quasi quadam maiestate est. Levare manum, significat iurare: quia tali gestu solebant iurantes uti Deut. 22. Psal. 106. Elevare peccatum super fratrem, Levitici 19. pro, eum accusare de aliquo crimine, eumve infamare. Elevatio Misgab, pro locis eminentibus ac munitis: Isaiae 33. Munitiones rupium elevatio eius. pro, asylum aut profugium eius. Hinc per metaphoram saepe Deus dicitur nostra elevatio, petra et locus munitus. Elevatio mea Deus, Psal. 18. Sic Psalm. 59. Fuisti elevatio mihi, et refugium in die angustiae. et saepissime alias.

ELIGERE, verbum notae significationis: sed ponitur nonnunquam per catachresin, pro delectari. ut Isaiae 58. An tale est ieiunium, quod elegi? id est, quod probo, quo delector. Electus, et Electi, nonnunquam significat praestantes, eximios: sicut etiam ob florem et vigorem aetatis iuvenes apud Hebraeos בחורים Bachurim, id est, electi vocantur. Qua ratione aliqui exponunt illud: Multi sunt vocati, pauci vero electi. id est, eximii ac vere probi Christiani: Sed crebro, praesertim in Novo testamento, ii dicuntur Electi, quos sibi Deus singulari quodam consilio in Christo delegit, nunquam repudiandos, sed certo in vitam aeternam transferendos. Rom 8. Quos praescivit, eos et elegit: quos elegit, eos et vocavit. Ibidem: Electis omnia cooperantur in bonum. Petrus inquit: Studete facere firmam vestram vocationem et electionem. id est, pia vita apud omnes

-- 146 --

267/268 obsignate et confirmate, vos vere a Deo vocatos et electos. Prior quidem est ordine electio, quam vocatio: sed hic postponitur, tanquam quiddam maius, efficacius, ac nobilius. Electio alicuius rei: pro electa et praestante in suo genere ponitur, ut alibi dixi: ut, Electio sepulchrorum, pro electis sepulchris, Gen. 23. Electio Principum Pharaonis, Exodi 15. pro electis, praecipuis, summis. Electio votorum, Deut. 12. pro, electis votis. Electio vallium: Esaiae 22, Electio vallium tuarum repletae sunt curru. pro, praecipuae valles. Populus electionum non consistet. Dan. 1. pro, selecti ac optimi milites.

ELEEMOSYNA, Graecum vocabulum, proprie significat misericordiam: sed per catachresin aut metalepsin crebro significat ipsa gratuita, ac ex misericordia profecta beneficia: in quo usu aut abusu vox haec crebro in Novo testamento posita reperitur. Loca notiora sunt, quam ut ea citari sit necesse. Sic et vox Hebraea חסד Chesod utrumque significat, tum animi promptitudinem in benefaciendo, tum etiam ipsa gratuita beneficia miseris egentibusque praestita. De quo vide infra in MISERICORDIA. Aliquid obscuritatis parit locus Lucae 11. Quod superest, date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. Quo adversarii foede abutuntur, volentes inde suam operum iustitiam, atque adeo etiam satisfactionem statuere: quasi per eleemosynam impii Pharisaei omnia sua peccata expiare potuissent, et nos nunc queamus. Nam (ut alia loca omittam) in Decretis de poen. dist. 1. ita hunc locum ex Chrysostomo exponunt: Medicamentum fortius, quod maxime operatur in poenitentia, hoc est eleemosyna. Sicut in praeceptis medicinae, medicamentum quidem herbas multas recipit, unam autem dominantissimam: sic et in poenitentia, dominantior ista herba et potentior est, et universum ipsa efficit. Audi enim quid dicat Scriptura divina: Date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis, etc. Quare ut hoc quoque telum de manibus istorum spiritualium latronum, quo adeo nefarie in conscientias pusillorum Christi grassantur, extorqueamus: primum sciamus, locum hunc in Graeco textu sic legi: Quin potius quae intus sunt date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. Quem locum ut tanto rectius intelligamus, prius rem ipsam nonnihil declaraturi, dicemus de illo ad Titum 1. Omnia sunt munda mundis. Omnia, inquit Apostolus, sunt munda mundis: sed impuris et infidelibus nihil est mundum, sed polluta est eorum mens et conscientia. De cuius loci ultimis verbis, nempe de polluta mente et conscientia, postea in voce MENS agetur. Nunc de prioribus disseram. Praecipitur itaque, negligendas esse nugas et praeceptiunculas incredulorum Iudaeorum, garrientium de rerum externarum mundicie aut immundicie et similibus, quia vera mundicies consistat in purificatione cordis ac conscientiae, per imputationem et infusionem iustitiae mundatae. Talibus enim omnia externa esse libera et licita, ut qui verbo, fide ac precatione omnia sanctificent: imo quibus etiam ipse diabolus, infernus ac mors, in bonum, Deo ita mirabiliter omnia ordinante, cooperentur. Sed impiis et incredulis esse immundum cor ac conscientiam, quae sunt primaria: eoque etiam omnia externa eis verti in exitium. Eadem vero prorsus res ac doctrina tractatur Lucae undecimo, cum inquit Dominus: Veruntamen date quae intus sunt eleemosynam, et omnia sunt munda vobis. Nam plane nullum dubium est vel mediocriter textum expendenti, non agi ibi de precio expiationis peccatorum: sed de mundatione rerum externarum, quod Iudaei illis licite ac pure ut mundis uti possent, nec ab illis fierent immundi ac polluti. Nam occasio quoque illius disceptationis oritur ex manuum lotione, â Christo omissa. Pharisaei igitur putabant, istum licitum rerum usum effici posse accurata lotione poculorum et patinarum: sed Christus eis aliam meliorem rationem commonstrat. Sensus ergo est, quasi diceret Dominus: Vos Pharisaei putatis res externas esse immundas, et illas vos contaminare posse, eoque illas tam diligenter lavatis, ut vobis mundae sanctaeque fiant Verum scitote, intus in infimo pectore latêre veram immundiciem, non in istis externis. Nam intima cordis vestri plena sunt rapina et scelere, seu pessimis affectibus ac cupiditatibus contra Deum ac proximum. Audite ergo meum consilium: si mundi ac puri esse vultis coram Deo, convertite primum intima cordis vestri in contrarium, ut sicut antea fuerunt mera rapina et scelus, ita nunc vicissim sint eleemosyna ac benignitas. Sic vobis omnia ista externa ultro erunt munda, sine istis ritibus lotionum et sanctificationum. Quod autem haec sit vera huius loci sententia, apparet ex praecedentibus ac sequentibus, in quibus utrobique externa sanctitas vituperatur, et contra interna flagitatur. Nam haec in convivio dicta, videntur esse appendix quaedam eorum quae proxime ante invitationem praecesserant: ubi requisivit Christus a Iudaeis, ut lumen eorum internum sit mundum ac lucidum, sic fore etiam corpus et alia externa munda. Nam quasi de medio illius sermonis fuit, teste Evangelista, in convivim abductus. Correspondent quoque optime haec de interna eleemosyna aut benignitate dicta, illis proximis praecedentibus de interna cordis eorum rapina et malitia. Vult enim Dominus illorum rapax cor mutari, fierique beneficum et benignum, piuḿ ve: ut videlicet tollatur id quod in eis reprehenderat, et ponatur eius contrarium. Nec est quod quis dicat aut cogitet, videri duram loquutionem, Dare interna corde Eleemosynam: sieut dura non est, quod Dominus ait, Eorum cor esse plenum rapina: cum nec raptae, nec in eleemosynam datae ros, in corde existant, sed tantum ipse affectus dandi aut rapiendi. Usitatissimus enim Hebraismus est, ponere abstractum pro concreto. Sic et illud Terentianum videri queat, Tu quicquid es, mera sapientia es. id est, sapientissimus: Ubi perinde sapientia pro sapienti animo, sicut hic rapina pro rapaci, et misericordia pro misericordi animo ponitur. Expendatur etiam, quod vox Graeca eleemosyna omnino ponatur valde crebro pro Hebraea חסד , benignitas, beneficentia, quae non tantum ipsum donum egenti datum, sed et internam misericordiam ac benignitatem, atque adei totam pietatem persaepe significat: sicut et Chasid idem plane est quod pius ac sanctus, ut recte possis vertere, Date interna vestra, seu cor ipsum, benignitatem aut pietatem, seu efficite benignum ac pium ex rapaci. Omnino haec praeceptio, Date igitur, respicit ad praecedentem reprehensionem: et dare benignitatem, alludit ad illud, Plenum rapina. Eôdem facit, quod etiam mox in sequentibus Christus vilipensa eorum externa decimatione mentae, rutae et olerum, flagitat iudicium et charitatem Dei: id est, veram ac internam pietatem. Et porro, quod eos comparat monumentis foris dealbatis, intus autem plenis sordium. Hunc sensum etiam res ipsa poscit, sicut prius ex Tito dixi, quod mundis sint omnia munda, sanctificata ac pura: eoque inde oporteat externarum rerum puritatem ac mundiciem requirere. Nam ut maxime de dissent eleemosynas, ut certe dabant: non tamen propterea vel ipsi essent mundi, vel omnia eis essent munda: sed purificato corde ac conscientia, seu iustificata persona, etiam ista externa mundantur ac sanctificantur homini. Praeterea aliae interpretationes non sunt fidei analogae, quae putant dici, id quod est in poculis et patinis rapinam esse, et de eo dandam esse eleemosynam, ut ea expientur peccata, et Deus placetur. Non enim vult Deus sacrificium

-- 147 --

269/270 de rapina, sed abominatur. Nec est quod quis hunc locum ex Matthaei vigesimotertio exponere velit, et intelligere de iis in eleemosynam dandis, quae erant in poculis. Nam illa concio fuit ab hac multum diversa, et facta est coram multitudine: haec vero, in convivio. Praeterea haec in multis verbis ac sententiis ab illa differt. Illud quoque negari, non potest hoc τὰ ἐνόντα , quae intus sunt, respicere ad illud praecedens, τὸ δὲ έσωθεν ὑμῶν , quod intra vos est, seu pars vestri interna (id est, cor ac conscientia) est rapina. Item, quod dixerat Dominus: Qui facit externa, fecit et interna, scilicet hominis. Consideretur et verbum Dare, quod saepe apud Hebraeos significat non simpliciter dare, aut largiri aliquid: sed invertere, aut convertere, aut immutare, seu efficere ut hoc sit illud, aut tale. Hierem. 9. Dabo Hierusalem in acervos, aut habitaculum draconum, et civitates Iuda dabo desolationem absque habitatore. id est, convertam Hierosolymam in solitudinem. Sic Oseae 11: Dabo te, Israel, sicut Adamam: id est, convertam te in similem speciem aut statum, efficiam ut sis talis. Sic igitur et hoc loco, DARE rapax cor eleemosynam, misericordiam, aut pietatem, significat, commutare aut convertere ex tali in diversum. Hoc idem verbum Dandi perinde etiam libro primo Samuelis, capite primo accipitur: Ne des famulam tuam coram filia Belial, id est, ne iudicio ac opinione me in talem commutes, aut pro tali habeas ac censeas. Hic rationalem aut cogitationis mutationem significat, alibi realem. Eodem modo accipitur saepissime synonymum huius verbi Pono. Verum de verbo DO, et hoc Scripturae loco, aliquid supra dixi. Videmus igitur, etiam ipsa verba optime hunc sensum ferre et exponere posse. Sensus enim est: Simulatis vos valde sollicitos esse de mundicie, purificatione et sanctitate, eoque externas res et corpus diligentissime purificatis: Verum scitote, veram ac Deo acceptam puritatem, et etiam contrariam impuritatem, consistere in cordis mundicie ac immundicie, non in rerum externarum: quasi, modo quis cor vere mundum haberet, omnia externa illi essent munda. Cum igitur vos cor immundissimum avaricia et rapacitate habeatis, convertite illud rapax cor in benignum, beneficum, ac vere pium: sic reliqua omnia ultro munda fient vobis. Alioqui dum vos intus immundi estis, omnia vobis sunt eruntque immunda. Sic eos Christus veram mundiciem ex ipso primario fonte quaerere ac petere iubet: et damnatillam superstitiosam externarum rerum purificationem, et quasi quandam culicum colationem.

ELEMENTUM vox in Sacris literis, praesertim in Novo testamento, raro significat ista quatuor Physica elementa, Terram, aquam, aerem et ignem, ut in Epistola 1. Petr. cap. 3: sed saepius significat prima rudimenta religionis, et praesertim illa externarum caeremoniarum, quibus Iudaei veluti pueri quidam in prima legis paedagogia imbuebantur: ut sunt observationes temporum, locorum, vestium, ciborum, sacrificiorum, rituum et caeremoniarum, ut abunde indicat Paulus Galat. 4. Ab hac enim puerili paedagogia et servitute per Christum liberati, et ad veram solidamque pietatem apertae lucis et cognitionis Dei vocati, denuo volebant, a pseudoapostolis seducti, ad illas veteres umbras ac caeremonias relabi. Vocat autem egena elementa, quod ea non afferebant gratiam, Spiritum sanctum, consolationem, pacem cordis, aut ulla vera bona, quae per solum Evangelium et Christum contingebant. A tali deceptione et impostoribus ut sibi omnes caveant, etiam Coloss. 2. monet Apostolus. Dubium autem est, unde veniat haec significatio vocis: num a Physicis elementis, quod illae caeremoniae tantum in externis ac terrenis, magnaque ex parte ex elementis constantibus, occupabantur: an vero a primis rudimentis, quae etiam Elementa vocantur. nam Paulus dicit Galatis 4, illas externas caeremonias fuisse velut quandam paedagogiam ad Christum. Ab utra demum origine hanc vocem deduxeris, utilem explicandae huic rei ac sententiae occasionem suppeditabit.

EL, ELOA, et ELOIM, a virtute ac robore nomen Dei sumitur. Aliquando tamen, praesertim Eloim, etiam hominibus tribuitur. ut habet Psalmus: Ego dixi, Dii estis, et omnes filii excelsi. Et Christus citat Scripturam, nominantem ministros Dei, deos. Verum de huius vocis, et aliquatenus etiam rei ratione, et quomodo suo plurativo numero mysterium Triados denotet, vide supra in DEUS.

ELONGARE verbum aliquot obscuras phrases habet: ut, Elongare se a Deo, Psal. 73. Qui elongant se a te, peribunt. Succidis omnem fornicantem abste. Exponit posterioribus priora. Sic Isa. 59. Ore suo appropinquant mihi, cor autem eorum procul est a me. Elongari, pro abire in captivitatem. Oseae 8. Vitulus tuus fecit te elongari, Ezech. 7. Dedi Hierusalem in elongationem. Sic et Deus dicitur elongare se a nobis, cum nobis non opitulatur. Psal. 38. Deus ne elonges te a me. Psalm. 22. Deus mi, quare elongatus es a me? Sic elongare ab aliquo benedictionem, Psal. 109. Elongare animam alicuius a pace: Thren. 3. Elongari filios alicuius a salute, Iob 5. Elongare dicitur furorem Deus, Isaiae 48, pro, differre poenas, propter nomen suum. Elongari a verbo mendacii, Exod. 23. pro, fugere ac vitare omne mendacium.

ELOQUIUM dicitur in Sacris literis saepe de piorum precatione, aut gratiarumactione erga Deum. Effundo eloquium meum in conspectu eius: Psal. 142. Sic ponere ad Deum eloquium, Iob 5. Dei verbum crebro hac eadem voce notatur. Sic eloquia Dei dicuntur munda, et purgata instar argenti puri, Psal. 12. 18. 105. Eloqui peritus, Isa. 3. pro eloquente.

ENCAENIA, quasi renovationes dicas, aut instaurationes. Fuit solennis quaedam festivitas, quam Iudaei die 25 Novembris observarunt. Significat autem vocabulum renovationem, seu dedicationem. Alii putant hoc Festum initium sumpsisse a tempore Iudae Machabaei, qui templo insigni virtute recuperato, dedicationem eo die maxima laeticia fecit: ac deinceps communibus suffragiis statuit, ut eo die quotannis ἐγκαινία seu recordatio istius dedicationis ac mirandae recuperationis templi perageretur. 1. Mach. 4. Alii Festum esse antiquius asserunt, nempe quod a reditu exBabylone, templi fundamentis iactis, celebratum sit, die 24 Novembris: Zach. 2. tempus enim perpulchre coincidit. Sed utut sese res illa habeat, planum est, laetissimum fuisse festum, in quo beneficia Dei de instaurato templo et conservato ministerio, denique etiam de patefacta et defensa doctrina caelesti, praedicata sunt. Observat id festum una cum Iudaeis Christus, ut Iohan. 10 scriptum est.

EO verbum, additum alteri, plerunque augmentum eius actionis significat. et quidem aliquando duplicatur, ut Gen. 8. A quae ibant, et decrescebant. pro, subinde magis magisque decrescebant. Sic Iud. 4 Ibat manus Israel eundo, et dura erat contra Iabin. Ionae 1. Mare ibat et intumescebat. pro, magis ac magis crescebant undae. 2. Sam. 15 Ibat David eundo et crescendo. Domus Saul ibat, et attenuabatur: 2. Sam. 3. Sic Iob 1. Filii eius ibant, et faciebant convivia. Ire post Deum, aut idola, est crebra et note significationis loquutio. Ibunt genua tanquam aquae: Ezech. 7. id est, prae imbecillitate non poterunt ferre corpus, sed corruent, quo homines pondus rapiet, sicut aquae. Aliquando hoc verbum additum alteri, simpliciter actiones coniungit. Hier. 50. Eundo et flendo ibunt, et Dominum quaerent. Ibo nunc, et percutiam: Hier. 40. Orantis est ac blandientis, ut sibi id liceat facere. Ibant, quo ibant: 1. Sam. 22. id est, incerti temere

-- 148 --

271/272 oberrabant. Aliquando ferme ociose ponitur, ut Poeta quoque utitur:
I nunc, et cupidi nomen amantis habe.

EPHOD quid sit, Hieronymus docet, cuius haec sunt verba: Est autem Ephod, indumentum sacerdotale, quod in Exodo et Levitico ἐπωμὶς Septuaginta interpretati sunt: id est, superhumerale. hoc autem loco ἱερατείας , id est, sacerdotii, Exod. 28 describitur. Fuerunt alioqui plura genera ephod, non tantum illud unum celebre, aut summi sacerdotis, nam et David fuit accinctus lineo ephod: 2. Sam. 6. Fuit etiam quoddam ephod, quod omnes sacerdotes gestarunt. Sic 1. Sam. 22, Saul dicitur interfecisse 85 viros, portantes lineum ephod: id est, qui vere erant sacerdotes, non Levitae. Fuit etiam quoddam ephod idololatricum Gedeonis. Iud. 8: quod fuit Gedeoni et eius posteris exitio.

EPISCOPUS, olim in novo Testamento fuit commune nomen presbyteris, ut ex Phil. 1 apparet: ubi salutat Paulus eius Ecclesiae episcopos et diaconos, plures hoc nomine honorans. Sic et Act. 20 dicit ad concionatores Ephesios: Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus praefecit episcopos. Testatur et Hieronymus in quadam Epistola ad Rusticum, olim eosdem fuisse sacerdotes et episcopos: sed postea in remedium Schismatis, unum quendam e numero sacerdotum delectum esse, qui esset et vocaretur Episcopus. Vox alioqui vetus est: nam et Homerus Hectorem vocat episcopum civitatis. Videtur autem haec appellatio venire ab Hebraea metaphora צפה Zophe, Speculator. ut, Fili hominis speculatorem te posui, etc. Ezech. 33. Atque hinc fuit primus gradus monarchiae Pontificiae, ut unus reliquis presbyteris ac collegis praeficeretur. Inde progressum est hoc regnum ad Archiepiscopos, metropolitanos, primates, patriarchas, et tandem ad summos pontifices.

EQUUS vox aliquas nonnihil peregrinas loquutiones praebet Hebraeis. Nam primum equus, tanquam animal bellicosum, ferox robustum simul et velox, crebro significat quodvis humanum, praesertim militare, auxilium. Sic dicitur, Fallax est equus ad salutem, et in multitudine roboris sui non salvabit. Ascensores equorum vocantur equites, Ezech. 38. Equum saepe ponunt pro equite, ut Fecit Absolom currus et equos: 2. Sam. 15. id est, collegit multos equites. Equus et mulus, pro quovis bruto, animali, aut hominibus obbrutescentibus. Psal. 32. Ne sitis sicut equus et mulus, quibus non est intellectus. Equi gloria in bello. Zach. 10. Visitabit Dominus gregem suum, ponetque eos sicut equi gloriam in bello. id est, generosos, animosos et bellatores eos efficiet. Equitare facere in equo, asino aut curru: pro, currui imponere, Exod. 4. 2 Reg 19. Equitare dicitur Deus supernubes aut caelos, tum ut indicetur in caelis habitare, tum ut ostendatur cito pervenire quocunque velit, quia nubes cito ab uno horizonte ad alium praetervolant. Deut. 33. Equitans caelum in auxilium tuum: scilicet, cito et ubique ad est. Sic equitare super Cherubin, Psal. 18. Isa. 19 etiam clarius exprimitur, ubi minatur propheta Aegyptiis, quod Deus veniet equitans in nube levi aut veloci, id est, cito veniet castigaturus. Equitare facere super excelso: id est, reducere ad terram promissionis. Isa. 58. Equitare super caput alicuius, Psal. 66. Equitare feceras hominem super caput nostrum: id est, molestum tyrannum nobis praeposueras, nosque ei misere subieceras. Equitare facere manum super arcum: 2. Reg. 13. pro, apprehendere arcum. Equitare super verbu, Psal. 45, aliqui vertunt: sed vertendum est proprie, insilias in equum: seu prorvas in bellum, propter verbum aut promissionem tuam veracem, sicut opem es nobis pollicitus, vel quia tua veritas periclitatur.

ERGO, videtur aliquando abundare. Matth. 7. Omnia ergo quae volueritis ut faciant vobis homines, ita et vos facite eis.

ERRARE, per metaphoram non tantum de ista externa oberratione sine certis sedibus aut certa vocatione dicitur (ut cum Gen. 20 dicit Abrahamus, Quando errare me fecit Deus de domo patris mei: pro, errabundum eduxit) sed etiam de errore in doctrina et veritate. ut Isa. 9. Et erant beatificantes populum istum, errare facientes. pro, qui beatum dicunt populum istum; iactantes religionem et vitam eius, seducunt eum. Sic saepe Psal. 119, errare a mandatis Dei: et Ezech. 44. Erraverunt a me post idola sua. Item, errare corde: Psal. 95. Populus errantes corde sunt, et ipsi non cognoverunt vias meas. Errare in prophetis, 2. Par. 36. pro, illudere eis ut seductoribus, habere eos pro seductoribus.

ERUBESCO verbum, idem valet quod pudefio, aut confundor. Quare eius explicationem vide in verbo PUDEFIO, ubi illius Hebraismi expositi sunt.

ERUCTARE, alias pro meditari posuit vetus Interpres: ut Psal. 45. Eructavit cor meum verbum bonum Alias pro effundere: ut Psal 19. Dies diei eructat verbum. Et Psal. 119. Eructabunt labia mea laudem tuam, cum docueris me statuta tua. pro, effundent. Putantenctare esse aliquid maius quam elo qui: quasi cordis cogitationes sua sponte erumpant per sermonem foras.

ESSE, quaere infra in voce SUM.

ESURIRE, et SITIRE, aliquando per synecdochen ponuntur pro quovis ardentiore affectu. ut cum Christus dicit Matth. 5. Beati qui esuriunt et sitiuntiustitiam id est, toto pectore expetunt, eamque promoneri cupiunt. Aliquando Esurire, sicut et Egenus, de quavimaiore miseria ac calamitate: sicut contra Saturatio, de quavis opitulatione accipitur. Sic diva Virgo canit, Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. id est, qui agnoscunt suam esuriem et egestatem.

ET coniunctio, innumeras pene significationes Hebraeis habet, tametsi et in aliis linguis variae sint eius catachreses. Aliquas ordine enumerabimus. Ideo. Gen. 3. Et emisit eum Dominus. id est, propter praecedens peccatum. Gen. 3. Vocem tuam audivi, et timui quod nudus essem, et abscondi: pro, Ideo timui, ideo abscondi me. Ezech. 23. In via sororis tuae ambulasti, et ponam calicem eius in manu tua. Gen. 6 Repleta est terra iniquitate, et ecce ego perdo eos cum ipsa terra. Propterea. vel idcirco. Gen. 49. Vidit terram quod esset pulchra, ET ioclinavit humerum suum ad portandum. pro, idcirco: Exod. 15 Non poterant bibere aquas, quia amarae erant, et murmuravit populus. Exod. 17. Ubi non erant aquae, et iurgatus est populus. pro, propterea. Num. 14. Quia complacitum est Domino: et introducet nos. pro, ideo, propterea. Isa. 43. Quia preciosus fuisti in oculis meis, et dabo hominem pro te. id est, idcirco, propterea. Iohan. 2. Prope erat Pascha Iudaeorum, et ascendit. pro, ideo. Dum. Gen. 7. Et diluvium aquarum fuit. pro, dum venit. Tunc. Gen. 12. Et factum est, cum accederet ad intrandum in Aegyptum: et dixit ad Saram uxorem suam. Gen. 44. Quod si tuleritis et hunc, et acciderit ei mors, et deducetis. pro, tunc deducetis. Exod. 13, Visitando visitabit vos, et auferetis ossa mea vobiscum. pro, tunc auferetis. Exod. 21, Si surrexerit et ambulaverit super baculum, et innocens erit qui percusserit. Talia sunt et illa exempla: Genes. 42. Dixitque ad fratres suos, Reddita est mihi pecunia mea, et egressum est cor eorum. pro, tunc obstupefacti sunt. Gen. 47. Appropinquabunt dies luctus patris mei, et occidam fratrem meum. pro, tunc. Psal. 119, Contingat mihi benignitas tua, et respondebo exprobranti. pro, tunc, etc. Matth. 9. Abi in domum tuam, et ille surgens abiit. pro tunc surgens abiit. Mar. 7. Et congregantur. pro, tunc congregantur. Luc. 21. Et erunt signa in Sole et Luna. pro, tunc erunt. Luc. 2. Et factum

-- 149 --

273/274 est, ut abierunt Angeli in caelum, et pastores, pro, tunc pastores dixerunt Ibidem: Et factum est, cum advenisset dies octavus, ut circum cideretur puer, et vocatum est nomen eius IESUS. pro, tunc. ¶ Aliquando abundat, ut cum duo substantiva nomina connectit, quorum alterum revera adiectivum alterius esse deberet. ut, iudicium et veritas: pro, verax iudicium. Misericordia aut beneficentia et veritas: id est, verax beneficentia. Sic abundat Rom. 8. Mittens filium in similitudine carnis peccati, et de peccato condemnavit peccatum. Aliquando idem valet quod Sed, cum videlicet antithesin sententiae priori adiungit. ut Psal. 3. Et tu Iehova clypeus es circa me. Praecesserat enim: Multi dicunt animae meae, non est ei salus in Deo suo. Opponitur igitur per antithesin, contraria fiducia pii hominis. Vertendum igitur est, Atqui, vel Sed, aut Attamen tu es clypeus circa me. Sic Psal. 22. Clamo per diem, et non exaudis: et noctem, et non est silentium mihi. Ergo, Quare. Gen. 12. Ecce scio quod sis mulier pulchra visu, et fiet cum videbunt te Aegyptii, ut te accipiant, et me interficiant. id est, Ergo vel Quare fiet. Gen. 44. Et festinaverunt et deposuerunt. pro, festinanter ergo deposuerunt. vel, Quare festinanter deposuerunt. 1 Reg. 20. Et des servo tuo cor intelligens. pro, Quare des quaeso servo tuo tantam prudentiam, quae huic regno administrando par sit. Mar. 9. Bonum est hic esse, et faciamus tria tabernacula. pro, Faciamus igitur, vel Quare faciamus. Sic in fine 5. 1. Corinth. Et tollite malum de medio vestri. pro, Quapropter auferte malum de vestro coetu. Enim, Quia. Gen. 22. Nunc scio quod timeas Dominum, et non pepercisti filio unigenito tuo. Exod. 2. Et vocavit nomen eius Moysen. Et dixit, quia ex aquis. id est, dixit enim. Psal. 1. Et erit sicut arbor plantata. pro, erit enim sicut arbor plantata. Sic aliqui exponunt illud: Benedicta tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris tui. pro, quia est benedictus tuus fructus, aut semen. Col. 2. Spiritu tamen sum vobiscum gaudens, et videns vestrum ordinem. pro, quia video, et quasi coram contemplor vestrum pulcherrimum ordinem. Qu, Quae, Quod: Et sicut grex, et nemo colligit. pro, quem nemo colligit. Gen. 18 Et ego pulvis pro, qui sum pulvis. Gen. 22. Et concubina eius, et nomen eius Reuma. pro, cuius nomen. Mich. 2. Et stillabit. pro, is still abit huic populo, seu erit eius doctor. Luc. ult. Tu solus peregrinaris, et haec ignoras. pro, solusne es ex omnibus peregrinis, qui haec ignores? vel, adeone solus et solitarius hic egisti, ut rem ac factum tantum audire nesciveris? 1. Sam. 20. Non faciet pater meus poni rem parvam aut magnam, et non indicabit mihi: pro, quam non indicet mihi. Sic Isa. 39. Ecce dies veniunt, et auferetur. pro, in quibus auferetur. Iohan. 16. Modicum, et non videbitis me. pro, quo tempore me non videbitis. Mar. 1. Et erat in Synagoga ipsorum homo in spiritu immundo, et exclam avit. pro, qui exclamavit. Mar. 8. Et respiciens dicebat. pro, qui cum respexisset, dicebat. Id est, Gen. 1. Benedixit Deus diei septimo, et sanctificavit eum. id est, sanctificavit eum, et sacrificavit. Gen. 28. Et in semine tuo benedicentur omnes gentes. Exodi 4. Ero in ore tuo, et docebo quid loquaris. pro, id est, docebo te. 1. Sam. 17. Posuit eos in instrumento pastorali. id est, in pera. Sic etiam in aliis linguis est nonnunquam expositivum. ut Aeneidos 1:
Iudicium Paridis, spretaeque iniuria formae. Gen. 3. Ponam inimicitias inter te et mulierem, et inter semen tuum. id est, inter eius posteros et te. Recte tamen persemen serpentis, etiam impios intelligas, qui tum Christo et posteris aut sectatorib. eius perpetuo praeliantur: quare eos Scriptura genimina viperarum vocat. Iohan. 10. De bono opere te non lapidamus, sed de blasphemia: et quia cum sis homo, facis te Deum. pro, quia cum sis homo, facis te Deum. Exponunt per illud Et, qualem ei blasphemiam obiiciant. valet ergo idem quod nempe, aut, id est. Sed. Matth. 17. Et non agnoverunt eum. pro, sed. Mar. 12. Et metuerunt multitudinem. pro, sed. Exodi 1. Et non fecerunt ut praeceperat rex, et vivificaverunt pueros. pro, sed vivificaverunt. Num. 24. Videbo illum, et non modo. pro, sed non modo. Dan. 8. Et non in fortitudine eius. Ierem. 43. Et tulit Iohannam. pro, sed tulit. Psal. 115. Et nos benedicemus. pro, sed nos benedicemus. 1. Sam. 18. Et sit manus Philistinorum in eum. pro, sed. Iohan. 3. Quod vidimus, testamur, et testimonium nostrum non accipitis. pro, sed. Aut: Gen. 26. Qui tetigerit virum istum, et uxorem eius. pro, aut uxorem eius. Exodi 12. Ex ovibus et capris accipietis. pro, aut capris. Exod 20. Non facies tibi sculptile, et ullam similitudinem. pro, aut ullam. Alioqui: Levit. 10. Vinum et siceram non bibes tu et filii, et non moriemini pro, alioqui moriemini: seu, ne moriamini. Attamen: Exod. 5. Neque stramen dabitur vobis, et summam laterum dabitis. pro, Attamen nihilominus. Autem: Gen. 38. Et ecce gemini in utero eius. pro, habebat autem gemellos in utero suo. Psal. 4. Et scitote quod segregavit sibi Dominus pium. pro, scitote autem, etc. Psal. 115. Et terram dedit filiis hominum. pro, terram autem, vel vero. Certe: 1. Reg. 18. Et nunc tu dicis, Vade et dic Domino tuo, En Elias, Et interficiet me. pro, certe interficiet. Ierem. 42. Si posueritis facies vestras, et erit gladius, in quo, etc. pro, Utique gladius, aut bellum, quod fugiunt, perdeteos. Donec: 1. Sam. 14. Maledictus qui comederit panem usque mane, Et ulciscar me de hostibus. pro, ut, vel donec me ulciscar. Gen. 18. Innitimini sub arbore, et capiam. pro, Donec capiam. Etiamsi: Ezech. 7. Quoniam qui vendit, ad venditionem non revertetur, Et adhuc in viventibus eorum. pro, Etiamsi superstites fuerint. Insuper, vel Praeterea: Isaiae 37. Audierat enim quod profectus erat de Lachis, et audierat de Taracha rege Aethiopum dicente. pro audierat insuper. 1. Reg. 16. Fuit autem, ET accepit uxorem. pro, Insuper accepit. Mox: 2. Reg. 4. Mitte mihi unum e pueris, ut curram ad virum Dei, et revertar. pro, mox, statim revertar. Nam: 1. Reg. 18. Obadias timebat Dominum valde, ET fuit in excindere Iesabel prophetas. pro, nam cum iugularet Iesabel prophetas, ille abscondit eos. Isaiae 3. Non ero dominus, Et in domo mea non est panis. pro, Nam in domo mea non est panis, non possum vos alere Isaiae 64. Hierem. 42. Iratus es, Et peccavimus. pro, nam peccavimus. 1. Sam. 14. Erat coarctatus valde, Et adiuraverat Saul. pro, nam, etc. Sic forte illud, Benedicta tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris. pro, Quia benedictus fructus ventris, etc. Iohan. 2. Manserunt ibi non multos dies, et erat pascha prope. pro, nam erat. Et non, pro ne: Exodi 30. Lavabunt te aqua, et non morientur. pro, ne moriantur. Hierem. 38, Nemo sciet ista verba, Et non morieris. id est, nemini ea dixeris, ne tibimet exitium accersas. Postquam: Levit. 15. Lavabit vestimenta sua, et lavabit se aqua. pro postquam laverit semetipsum aqua. 1. Sam. 23. Et vidit David quod egressus esset Saul. pro, postquam vidit David, quod Saul, etc. Sic forte illud Proverb. 30. Ne forte maledicat tibi, et delinquas. pro, postquam deliqueris. Exod. 12. Et omnis servus acquisitus pecunia, et circumcideris eum, comedat de eo. pro, postquam circumcideris eum. Et non, pro potius quam, seu exprimit comparativum. Misericordiam volo, et non sacrificium: Oseae 6. Matth. 9 et 12. pro, potius, vel magis. Sic Proverb. 17. Occurrat cuipiam ursus orbatus catulis, et non stultus in stulticia sua. pro, potius vel magis optabile, satiusque illi sit. Praesertim: 2. Sam. 22. Liberavit eum Dominus de manu inimieorum eius, et de manu Saulis. pro, praesertim. 1. Reg. 11. Salomon adamavit mulieres alienigenas multas, et filiam Pharaonis. pro, praesertim

-- 150 --

275/276 filiam Pharaonis. Quamvis: Iob 11 Homo vacuus efficitur cordatus, et pullus onagri nascetur. pro, quamvis ut brutum, carensque intellectu initio nascatur: vel etiam, quamvis rusticus et sylvestris initio fuerit, tamen poterit tandem fieri sapiens et cordatus. 2. Sam. 9. Et Mephiboseth comedet super mensam meam. pro, nihilominus. Sicut: Iob 5. Homo ad molestiam natus est, et scintillae attollunt se ad volandum. pro, sicut scintillae. Iob 34. Auris probat sermones, et palatum gustat ad comedendum. Quod coniunctio: Genes. 9. Statuam pa ctum meum, et non excindetur terra. pro, quod non excindetur. Genes. 44. Et accipietis etiam iustum. pro, Quod si acceperitis etiam iustum. Genes. 47. Pone manum tuam sub foemore meo, et facies mecum misericordiam. pro, iura quod facies, etc. Iosuae 2. Et dabitis mihi signum verum, et vivificabitis patrem. pro, quod vivificabitis. 1. Paral. 17. Annunciavi tibi, et Dominus aedificabit tibi domum. pro, Quod Dominus aedificabit tibi domum: Sicut 2 Sam. 7 expresse habetur. Isa 38. Quam praedicabo, et dixit mihi, et fecit. pro, quam praedicabo quod dixit mihi et fecit. Sic posses exponere illud dictum Lucae ultimo, Tu ne solus peregrinaris, aut commoraris in Ierusalem, et haec ignoras? pro, quod haec ignoras, cum sint talia ac tam nota? quasi diceret: Videmus quidem te peregrinum hominem esse, et forte paschatis tantum gratia paucis diebus hic Hierosolymae versatum: sed vehementer miramur, te hisce diebus solitarium hic victitasse, ut res tantas ac tam celebres actiones e nemine audire ac cognoscere potueris. Cum rationale, vel Quando quidem: Genes. 18. Nunquid celabo Abrahamum, etc. et Abraham omnino erit. pro, cum sit futurus. Genes. 34. Et ego homines numeri. pro, cum ego paucos mecum habeam, qui perfacile vinci extinguique possint Exodi 6. Quomodo audiet me Pharao, et ego sum incircumcisus labiis. pro, cum sim balbus. Levit. 16. Et complebit expiare sanctuarium, et offeret hircum. Et ego non sum sicut una ex ancillis. Ruth. 2. pro, cum non sim ut minima ancilla, 1. Sam. 28. Angustiis afficior valde, et Philistaei pugnant contra me. pro, cum Philistaei pugnent. Gen. 24. Nolite me detinere, et Dominus prosperavit iter meum. pro, cum vel quando quidem Dominus prosperaverit. Cum temporis: Marci 15. Erat autem hora tertia, et crucifixerunt eum. pro, cum crucifixerunt. Genes. 38, Et multiplicati sunt dies, et mortua est pro, cum multiplicatae essent dies, mortua est. 1. Sam. 25. Et benefaciet Dominus domino meo, et recordaberis ancillae. Exod. 12. Et videbo sanguinem, et praeteribo vos. pro, cum videro sanguinem, praeteribo. Levit. 22. Et occumbet Sol, et erit mundus. pro. cum occubuerit Sol, erit mundus. Psal. 77. Recordor Dei, et turbor. pro, cum turbor, recordor Dei, seu confugio ad Deum per invocationem. Sic meditor, et involuitur spiritus meus. Sic Genes. 42. Et accidet illi mors in via, et deducetis canos. pro, si acciderit illi mors. Genes. 47. Inveniamus gratiam in oculis Domini, et erimus servi Pharaonis. pro, summa fiet nobis gratia, si tantum servi esse poterimus Pharaonis Genes. 44. Et patrem deserveritis, et frater noster minimus non sit. pro, Si defuerit frater, et si frater noster non sit, etc. Iudicum 6 Et, est Dominus nobiscum, quare igitur invenerunt. pro, si est Dominus nobiscum. Exod. 12. Et coquendo coctus est. pro, si coquendo coctus est. Sic: Iob 14. Ut lapides comminuuntur aqua, et spem hominis perdis. pro, sic conficis et consumis hominem. sicut lapis in torrente volutatus absumitur, ut restitui instaurarive prorsus nequeat. Psal. 29. Dominus in diluvio sedit, et sedebit rex in seculum. pro, sicut tunc fuit rex et iudex, sic et postea erit. Proverb. 22. Et Boreas fugat pluviam, et facies iracunda linguam secreti. pro, Sic Proverb. 26. Ut spina quae ascendit in manu ebrii, et parabola in manu stultorum. Proverb. 30. Quemadmodum expressor lactis educit butyrum, et expressor furoris educit litem. pro, Sic 3. Reg. 1. Sicut iuravi tibi per Dominum, et ipse sedebit Salomon in solo regio. Sin, si vero: Ierem. 18, Et convertetur gens illa a malo suo, contra quod loquutus sum, poenitebit me, etc. pro, Si vero convertetur. Tamen: Desolata erit terra, et consummationem non faciam. Hierem. 4. Neque congregant in horrea, et pater caelestis alit eas. pro, tamen pater alit, Matth. 6. Tametsi: Isti transierunt Iordanem, et Ipse repletus super omnes ripas. id est, tametsi ipse erat repletus. 1. Paralip. 12 Iob 6. Et erit adhuc consolatio mea, et uror dolore. pro, tametsi urar et crucier. Tantisper dum: Numer. 9. State et audiam quid praecipiat Dominus pro, tantisper state, dum audiam. Siuc: Isa. 10. Non erit Aegypto ullum opus, quod faciet caput et cauda, ramus et iuncus. id est, sive caput sive cauda: sive ramus, sive iuncus. Ut: Iudicum 8. Postulabo a vobis postulationem, et date mihi inaures. pro, ut detis. 1. Sam. 15. Honora quaeso me coram senioribus, et revertere mecum. pro, ut revertaris. 1. Sam. 28, Quaerite mihi mulierem Pythonissam, et ibo ad eam, atque in quiram. pro, ut eam ad eam. Hierem. 9, Quis dabit capiti meo aquam, et deflebo die ac nocte. pro, ut defleam. Psal. 40. Comprehenderunt me iniquitates meae, et non potui videre. pro, ut non possim prae debilitate videre. Psal. 83. Imple facies eorum ignominia, et quaerant nomen tuum. pro, ut quaerant. Exod. 25. Vide et fac. pro, vide ut facias. Matth. 5. Ponunt lucernam super candelabrum, et lucet. pro, ut luceat. Matth. 26. Appropinquat hora, et filius hominis tradetur. pro, ut tradatur, aut qua tradetur. Rom. 11. Quis prius dedit ei, et reddetur? pro, ut ei reddi debeat, aut oporteat. Utinam, et Sicut: Iob 16. Et disceptet homo cum Deo, et filius hominis cum amico suo. pro, utinam disceptare posset homo cum Deo, sicut filius hominis cum amico suo. Utique: Genes. 17. Incircumcisus masculus, et exterminabitur. pro, utique exterminabitur. Superfluum interdum est, quod et supra monui, ut Exod. 4. Et respondit Moyses, et dixit: Et ecce non cadent. pro, Ecce nos cadent. Levit. 17. Et sequenti die comedetur, Et quod superfuerit ex eo. abundat Et posterius. Genes 43. Nisi reduxero, et peccabo. Rom 8. Misso filio, et condemnavit peccatum de peccato. Sic apud Graecos post τὶς et ὅτι , solet καὶ Et abundare: ut 1. Corinth 15. Quid et baptizetur? [Matt.] 28 Equidem ego: Genes. 48. Et ego cum venirem ex Mesopotamia, mortua est Rachel. Simile ferme illud est initio 2. cap. Corinth. 1. Et ego cum venirem ad vos, veni non in sublimitate sermonis. Autem: 2. Paral 12 Et nos Iehova Deus noster. pro Iehova autem est Deus noster: vel, quod ad nos attinet, Iehova est Deus noster. Marci 1. Et erat in Synagoga homo in spiritu immundo. pro, Eratautem. In: 1. Sam. 26. Percutiam eum lancea, et terram. pro, in terram. id est, perfosso eo, infigam lanceam in terram. ET coniungit aliquando duo verba, quorum alterum, excluso Et, posset commutari in infinitivum. Gen. 9. Et coepit, et plantavit. pro, coepit plantare. Iudicum 9. Et vidit, et ecce populus egrediebatur. pro, vidit populum egredi. Aliquando est quasi completiva particula. Nonnunquam copula longius a suo loco ponitur. Cum praepositio: 1. Samuel. 13. Nam fuit arca Domini in die illa, et filii Israel. pro, cum filiis Israel. Cum tamen: 1. Samuel 12. Et Dominus Deus vester rex. pro, cum Dominus sit vester rex. Propterea: Genes. 29. Nunquid quia frater meus es, et servies mihi? pro, propterea. Hieremiae 11. Et iverunt unusquisque in pravis cogitationibus cordis sui: et adducam super eos omnia verba foederis huius. id est, propterea adducam.

ETIAM, nonnunquam aliquid idiotismi habet,

-- 151 --

277/278 qui explicandus est. Etiam ego: 1. Sam. 12. Etiam ego, absit a me quoque ut peccem Domino. pro, a me quoque absit. Sic Eccles. 8, Quia etiam scio ego quod erit bonum, etc. pro, quia ego quoque scio. Duplicatur Etiam valde crebro, ubi de duobus aliquid pronunciatur affirmative aut negative, idem ferme valens quod duo Tum Latinis aut duo Nec. Exod 5 Cum non perfecistis statutum laterum, ut prius etiam heri etiam hodie. pro, heri et hodie. Genes. 47. Pastores ovium servi tui etiam nos, etiam patres nostri pro, tum nos, et maiores nostri. Exod. 12. Etiam pecora vestra, etiam boves vestros accipite. Ibidem: Egredemini etiam vos, etiam filii Israel. id est, abite una cum filiis Israel, pecora una cum armentis 1. Regum 12. Quod non postulasti, dedi tibi etiam divitias, etiam gloriam. pro, divitias cum gloria. Valet aliquando, nempe in negativa sententia, illa reduplicatio idem quod duo Neque. Exod. 4. Non sum vir verborum etiam ab heri, etiam ab nudius tertius. pro, neque proxime fui nec unquam antea. Numer. 23. Etiam ne maledicendo maledicas etiam benedicendo ne benedicas. pro, neque maledicas neque benedicas. 1 Regum 3. Etiam tibi, etiam mihi non sit, dividite infantem pro, nec mihi nec tibi sit. Etiam iterans prius positam vocem magis inculcat, 1. Regum 21, Lingent canes sanguinem tuum, etiam tuum: pro tuum ipsius. Aliquando iunctim reduplicatur emphaseos gratia. Levit. 26 Et etiam etiam hoc, cum ipsi fuerint in terra inimicorum. pro, etiamsi expulero eos, etc.

ETHNICUS notae significationis vox est, sed in Sacris literis accipitur aliquando pro insigniter impio: ut Matth. 18. Si non audierit Ecclesiam, sit tibi ut ethnicus et publicanus. pro, fuge ac vita eum sicut alium quemvis perditum ac sceleratum hominem. Nam tales plerunque tunc erant ethnici ac publicani. Sic et vox Samaritani accipitur: sicut nunc in vulgaribus linguis utimur vocabulo Turcae ac Iudaei. Ethnice vivere, Galat. 2. est, neglectis ac contemptis caeremoniis ac observationibus Iudaicis praesertim in discrimine cibotum, libere suo arbitrio vivere. Sic Petrus aliquando libere, neglecto Iudaismo, solitus erat victitare: sed ibi motus ac perterre factus authoritate Iudaeorum, iudaizabat: vi de baturque etiam gentiles conversos suo exemplo docere, non esse spem salutis non observantibus legem.

EVACVARE, per metaphoram significat, rem quamcunque, consilium aut conatum irritum, frustraneum, ac vilem efficere. sumpta metaphora a vasis res utiles continentibus, quae cum sunt exinanita, non ita magnifiunt. Hieremiae 19. Evacuabo consilium Iudae: pro, irritum efficiam. 1. Corinth. 1. Non in sapientia sermonis, ne evacuetur crux Christi: id est, ne vis aut efficacia simul et debita gloria ei adimatur. 1 Corinth. 9. Ut gloriam meam quis evacuet. Et 15 cap. Prophetiae evacuabuntur: id est, suum finem sortitae, porro nulli usui erunt. Malachiae 3 in bonam partem accipitur, pro effundere aut copiose largiri aliqua bona. Evacuare sese, Thren. 4. immodicum vomitum indicat. Evacuare significat spoliare, Nahum 3 Evacuaverunt eos evacuatores. Solent enim direptores auferre et exportare omnia quae sunt in aedibus. Sed de toto hoc Hebraismo agetur etiam postea in voce Inanis et Vacuus.

EVADO, id est, effugio aliquod grave periculum, aut difficultatem: habet aliquando quasdam obscuras phrases, quarum aliquas nunc percurremus. Evasio nomen crebro significat eam particulam, quae intereunte maiore parte exercitus aut populi, superstes remansit, et singulari Dei ope beneficioque ab interitu reservata est 2. Regum 19. Et addet evasio Iudae, quae remansit, Esdrae 9. Nunquid irasceris contra nos usque ad consumptionem, ita ut non sit residuum et evasio? 2. Paralip. 30. et revertetur ad evasionem, quae remansit nobis e manu regis Assur. In evasionem esse, Genes. trigesimosecundo: Si venerit Esau ad turmam unam, et percusserit eam, tum erit turma quae remanserit in evasionem. id est, salva remanebit, elapsa fuga, dum periculi sui admonetur pereuntium clade. Evasionis homines. Esdrae octavo. Ut relinqueret vobis homines evasionis: id est, aliquos qui evaderent periculum. Evasor aliquando significat fugitivum, qui ex praelio aufugit. Iudicum 9, Dominatus est evasor fortibus populi: id est, qui antea ut imbellis aufugit, is nunc fortissimos viros superabit. Evasores gladii, vel a gladio. Hieremiae 3 et 44. Evasores gladii revertentur ex Aegypto. Ibidem 51, Evasores a gladio abite pro, qui evasistis exitium in excidio Hierosolymitano. Hierem. 50. Ne sit evasor: id est, ut nemo periculum effugiat. Panis evasit de vasis nostris. 1. Sam. 9. pro, defecit.

EVAGINANTES gladium dicuntur, qui ad bellum sunt idonei. Iudic. 20. et 2. Reg. 3. Tulit secum 70 viros evaginantes gladium. Similis loquutio est, Accingentes se gladio.

EVANESCERE, Rom. 1. ponitur pro tandem in extremam impietatem declinare. Vanitatem enim saepe idololatriam ipsam nominant, de qua significatione in voce Vanitatis agetur.

EVANGELIUM, vox Graeca, quae apud illos plerunque significat vel praemium datum felicia grataque nuncianti, vel etiam sacrificium diis pro laeto nuncio oblatum: aliquando tamen et ipsum gratum ac salutare nuncium, quomodo ea Plutarchus in Pompeio utitur. Venit ab εὖ et ἀγγέλλω bona nuncio, bona ignotaque indico. Ducta autem videtur haec vox, sicut aliae pleraeque, praesertim maioris momenti, in novo Testamento, ex lingua Hebraea et veteri Testamento. Nam ibi verbum בשר bischer significat, laeta, grata ac salutaria nunciare, seu idem quod evangelizare. Et vox בשורה ipsum evangelion, seu laetum gratumque nuncium aut rumorem indicat. Sicut Ioab 2. Samuel. 18, ad Achiam, cupientem nunciare victum interfectumque esse Absolonem, bis inquit, Non esse diem evangelii, seu non fore gratam famam caedis Absolonis Davidi. Quo vero magis agnoscas, vocem Graecam imitari Hebraeam, habes et illud indicium, quod Hebraeo בשר bischer utuntur prophetae, de ipsa praedicatione evangelii aut beneficiorum Christi. Nam Christus Isaiae sexagesimoprimo, exponens officia sibi a patre in hoc mundo iniuncta, inter alia utens illo verbo, dicit Lebascher, Ad evangelizandum pauperibus misit me. Et Isaiae quinquagesimosecundo, de Apostolis praedicitur hisce verbis: Quam pulchri sunt pedes super montibus mebascher evangelizantis, divulgantis pacem, evangelizantis bonum. Et Isaiae quadragesimo. Super montem excelsum ascende, tibi evangelizabitur Syon. Et Psalmo sexagesimooctavo, Dominus dabit sermonem evangelizantium exercitum multum. Sic et Psalmo quadragesimo, itidem de Evangelii doctrina dicit ipsemet Servator, Evangelizavi iustitiam in coetu magno. Et Psalmo nonagesimosexto, Evangelizate de die in diem salutem eius. In locum igitur huius tam significantis verbi, substituerunt Apostoli verbum Graecum Evangelizare. Significat vero Evangelion proprie, doctrinam aut promissionem de gratuita iustitia ac salute, quae per et propter Christum contingit omnibus credentibus: cuius naturam penitus exponere eamque a lege separare, aut eius ac legis discrimen commonstrare, non iam huius Grammaticae, sed Theologicae tractationis est, de qua re alibi saepe dixi. Accipitur tamen nonnunquam haec vox in genere

-- 152 --

279/280 pro tota doctrina Legis et Evangelii. ut Marc. 1. Venit IESUS in Galilaeam, praedicans Evangelium regni Dei, et dicens: Impletum est tempus, instatque regnum Dei: Resipiscite, et credite Evangelio. ubi vox Evangelii, prius quidem in genere pro tota doctrina, posterius autem pro sola promissione accipitur. Caeterum Romanis 2, videtur ferme solam legem significare, cum dicit, Deum in extrema die iudicaturum homines secundum Evangelium. ¶ Nonnunquam Evangelia vocantur quatuor illae historiae aut libri Matthaei, Marci, Lucae et Iohannis, ut in titulis eorum habetur. Dixi in genere de vocis Evangelii significationibus, nunc addam varias eius appellationes, similitudines: et attributa, seu (ut soleo nominare) phrases huius vocis. Appellationes et periphrases hae sunt: Evangelium regni, Matth. 4. 9. 24. Marc. 1. vocat enim ad societatem regni, quod habet Christus in terris. Deinde et exhibet bona eius regni, nempe remissionem peccatorum: denique et transfert nos in aeternum regnum, per passionem Christi nobis paratum; Lucae 22. Cornu salutis: Lucae primo hoc est, regnum, in quo voce ministerii salus per Christum parta annunciatur et applicatur. Aqua viva. item, Fons aquae salientis in vitam aeternam: Ioannis quarto, id est, doctrina adferens veram ac salutarem consolationem sitienti codi, hoc est consternato agnitione peccatorum. Verba gratiae: Luc. 4. explicabat enim Christus prophetiam Esaiae de Evangelio. Vocantur autem Gratiae verba, a forma et effectu. nam gratuitam remissionem peccatorum evangelizabat, Christus ac gratiam seu favorem Dei vox Evangelii cuilibet agenti poenitentiam, et credenti in Christum, applicat. Verba vitae aeternae. Iohannis 6. Verba vitae aeternae habes. nam per Evangelii concionem vita, quam Christus suo sanguine meruit, donatur credentibus. Scientia salutis, Luc. 1. est enim doctrina de salute per Christum acquisita, quam exhibet nobis. Veritas: Ioannis 1. Plenum gratia et veritate. Item, Gratia et veritas per IESUM Christum facta est: Ioannis 1 hoc est, vera ac certa doctrina de voluntate Dei erga nos ostendens nos merito Christi salvari, et accipi in gratiam.

Lux: Matth. 4. Sedentibus in regione umbrae mortis, lux orta est eis. Mysteria regni caelorum: Matth. 13. quod etsi in genere de omnibus mysteriis accipi potest, tamen praecipue Evangelii doctrina sic appellatur, eo quod sit doctrina rationi humanae sine patefactione divina prorsus incognita. His adde appellationes varias in Apostolorum scriptis. Vocatur enim generali quadam periphrasi, sermo Dei: eo quod divinitus haec doctrina sit patefacta. Actor. 8. Peragrabant, annunciantes sermonem Dei. Item, Samaria recepit sermonem Dei, Act. 10. Sermo quem misit Deus Israel, annuncians pacem per IESUM CHRISTUM. Sermo gratiae Dei, Actor. 20. Regnum Dei ibid. Per quos transivi, praedicans regnum Dei. Promissio. Actor. 2. Promissio Abrahae facta, de semine benedicto. Gal. 3. Rom. 5. Non enim per legem contigit promissio Abrahae. Rom. 9. Quorum sunt promissiones, Roman. 15. 2. Pet. 1. Promissa donata sunt nobis. 1. Iohan. 2. Haec est promissio, quam ipse nobis promisit, vitam aeternam. Verbum vitae. Actor. 5 angelus inquit ad Apostolos: Ite, et stantes loquimini in templo populo, omnia verba vitae huius. Philip. 2. Sermonem vitae sustinentes. Verbum fidei, Rom. 10. Sermo salutis, Hebr. 2. Praedicatio fidei, Gal. 3. Verbum veritatis, Eph. 1. Veritas, 2. Ioh. Qui cognoverunt veritatem. Propter veritatem quae permanet in nobis 3. Ioh. Ut cooperatores simus veritati. Via veritatis, 2. Pet. 2. Praeceptum, 1. Pet. 2. Satius fuisset illis non cognovisse viam iustitiae, quam ubi cognoverunt, converti ab eo quod illis traditum fuit, sancto praecepto. 1. Ioh. 3. Hoc est praeceptum eius, ut credamus in nomine filii eius IESU CHRISTI. 1. Iohan. 5. Haec enim est charitas Dei, ut praecepta eius servemus, et praecepta eius gravia non sunt. 1. Timoth. 1. Hoc praeceptum commodo tibi fili Timothee. Lex, Gala. 2. Ego per legem legi mortuus sum. Lex fidei, Rom. 3. Ubi gloriatio? exclusa est: per quam legem? operum? non, imo per legem fidei. Lex spiritus vitae. Rom. 8. Nam lex spiritus vitae per CHRISTUM IESUM, liberum me reddidit a iure peccati et mortis. Doctrina Christi 2. Iohannis: Qui non manet in doctrina Christi, Deum non habet. Testimonium, 1. Iohan. 5. Quia non credit in testimonium, quod testificatus est Deus de filio suo. Apoc. 1. Testimonium IESU CHRISTI. Apocal. 12, Habent testimonium IESU CHRISTI. Apoc. 9. Conservus tuus sum, et fratrum tuorum, habentium testimonium IESU. 1. Timoth. 2. Ut esset testimonium temporibus suis, in quod positus sum ego praeco et Apostolus, etc. doctor gentium cum fide et veritate. 2. Timoth. 1. Ne pudeat testimonii Domini nostri. 1. Cor. 2. Adnuncians vobis testimonium Dei. Spiritus, et administratio spiritus et iustitiae, 2. Corinth. 3. Virtus Dei ad salutem omni credenti, Rom. 1. 1. Corinth. 1. Sermo crucis 1. Corinth 1. Sermo crucis iis qui pereunt stulticia est: at nobis qui salutem consequimur, potentia Dei est. Offendiculum crucis. Galatas sexto, Stulticia praedicationis. 1. Corinth. 1. Visum est Deo per stulticiam praedicationis salvos facere credentes. Stulticia Dei. 1. Corinth. 1. Stulticia Dei sapientior est quam homines. Sapientia Dei in mysterio, 1. Corinth. 2. Loquimur sapientiam Dei in mysterio quae est recondita, quam praefinierat Deus ante secula in gloriam nostram. Mysterium. Roman. 16. Ei autem qui potens est vos confirmare secundum Evangelium meum, et praeconium IESU CHRISTI, iuxta revelationem mysterii, temporibus aeternis taciti, etc. 1. Corinth 4. Dispensatores mysteriorum Dei. Ephes. 3. Intelligite cognitionem meam in mysterio Christi, quod in aliis aetatibus non innotuit filiis hominum. Coloss. 4. Orantes pro nobis, ut Deus aperiat nobis ostium sermonis, ut loquamur mysterium Christi. 1. Timoth. 3. Hab entes mysterium fidei in pura conscientia. Ministerium reconciliationis, et sermo reconciliationis. 2 Corinth. 5. Omnia ex Deo, qui reconciliavit nos sibi per IESUM CHRISTUM, deditque nobis ministerium reconciliationis, etc. Item, Posuit in nobis sermonem reconciliationis. Arcanum voluntatis divinae, et beneplacitum, quod proposuit Deus in seipso, et propositum ipsius, et decretum voluntatis Dei, de genere humano, per Christum redimendo et salvando. Ephes. 1. Testamentum. Galat. 3. Testamentum alte comprobatum a Deo, erga Christum. Galat. 4. nam haec sunt duo testamenta. Novum testamentum. Hebr. 7. Novi testamenti conciliator IESUS. Hebr. 9. 2. Corinth. 3. Faciet nos ministros Novi testamenti. Dicitur et crux Christi, Galat. 6. Et lac animi quod dolum nescit, 1. Petri 2. Et fides in Christum, Actor. 4. Audivit ab eo fidem quae est in Christum. Hisce omnibus et haec adde. Evangelion Odor vitae et mortis dicitur: Odor mortis est iis qui morti destinati sunt, et odor vitae iis qui ordinati sunt ad vitam. 2. Corinth. 3. Quia Christiani suavis odor sumus Deo in iis qui salvi fiunt, et in iis qui pereunt: his quidem odor mortis in mortem, illis vero odor vitae in vitam. In quem locum sic quidam adnotat: Qua metaphora aptaverat Christi noticiam, nunc ad personas Apostolorum transfert, scilicet eadem ratione. Quemadmodum enim lux mnndi vocantur, quia facem Evangelii praeferendo homines illuminent, non autem quia proprio splendore illis praeluceant: ita odoris nomen habent, non quia fragrantiam ex seipsis ullam emittant, sed quia doctrina,

-- 153 --

281/282 quam ferunt, odorifera, ad imbuendum suaveolentia sua totum mundum, etc. Vocabulum Odoris magnam habet emphasin. Perinde enim valet, ac si dixisset: Tanta est vis Evangelii in utramque partem, ut non gustu solum, sed olfactu solo aut vivificet, aut interficiat. Quicquid sit, nunquam frustra praedicatur, quin valeat aut in vitam, aut in mortem. ¶ Sed quaeritur, qui conveniat hoc cum natura Evangelii, quod paulo post vocabit ministerium vitae? Responsio facilis est, quod Evangelium praedicatur in salutem, id esse illius proprium: sed huius salutis participes esse solos fideles, interea incredulis esse damnationis occasionem, quod eorum vitio culpave accidit. Appellatur Evangelium regnum CHRISTI, Actorum vigesimo, idque ideo, quia regnum Dei in hoc mundo inchoat, omnes renovando in imaginem Dei, donec tandem in ultima resurrectione compleatur. Coloss. 4. Hi soli cooperarii in regnum Dei, qui mihi fuerunt solatio, etc. Paulus vocat Evangelium regni Dei. Est enim veluti sceptrum, quo Deus super nos regnat et per illud cooptamur in vitam aeternam. Verba vitae. Act. 5. Ite, et stantes loquimini in templo populo omnia verba vitae huius, etc. Insigne Evangelii elogium, quod vivifica sit doctrina, salutem hominibus afferens. Patefit enim illic Dei iustitia, Rom. 1. et Christus illic se nobis offert cum sacrificio mortis suae cum spiritu regenerationis, cum divinae adoptionis archa. Atque hoc nominatim Apostolis dicitur, ut animosius quaevis certamina pro Evangelio subeant, quando audiunt se aeternae salutis ministros esse. Demonstrativum apponitur maioris certitudinis causa, ac si vitam digito monstraret angelus: ut certe non procul quaerenda est, ubi Verbum habemus in ore, et in corde. Dicitatem, Vitae huius, scilicet de qua in hac doctrina et inter me angelum et vos Apostolos nunc agitur. Evangelii praedicatio vocatur Christi ad nos descensus Ephes. 2. Nobis enim adest Christus, quoties in spem salutis, per Evangelii praedicationem nos vocat. Evangelium crux interdum appellatur. Gal. 5. Exinanitum est scandalum crucis.

Libenter sane Evangelium Paulus crucem nominat, vel sermonem crucis, dum adiectam eius simplicitatem vult opponere ampullis humanae sapientiae vel iustitiae. Nam et Iudaei (ut ita loquar) disciplinariae iustitiae confidentia, et Graeci stulta sapientiae persuasione inflati, Evangelii humilitatem despiciebant. Quum ergo dicit, Nunc recepta circumcisionis praedicatione nullum amplius fore scandalum crucis: intelligit, nullam sibi molestiam exhibitum iri â Iudaeis, sed bona eorum pace sibi docendi fore locum: quia amplius eos non offendet fucatum illud et adulteratum Evangelium, compositum ex Mose et Christo, reprehendendo. Ministerium spiritus et iustitiae. 2. Corinth. 3. Quia instrumentum est regenerationis, et offert gratuitam cum Deo reconciliationem Mysterium Christi, Colos. 4. a dignitate, quia exponit imperscrutabile mysterium de Christo. Stulticia praedicationis. 1. Corinth. 1. Placuit Deo per stulticiam praedicationis salvos facere credentes. ubi per quandam concessionem sic vocatur: quia in speciem talis censetur istis μωροσόφοις , qui falsa confidentia ebrii, nihil verentur sacrosanctam Dei veritatem insipidae suae censurae subiicere. Testimonium Dei. 1. Corinth. 2. Annuncians vobis testimonium Dei. ubi, tametsi Dei testimonium passive quidam Interpretes exponant, dubium tamen non est quin ad mentem Apostoli magis accommodatus sit diversus sensus, ut testimonium Dei sit, quod a Deo profectum est: nempe doctrina Evangelii, cuius ipse author est ac testis. Legimus enim, eum caelitus de filio testatum esse. Testimonium Christi. 1 Corinth. 1. Quemadmodum testimonium Christi confirmatum fuit in vobis. Ubi secus vertit Erasmus, nempe his rebus confirmatum fuisse in illis testimonium Christi, cognitione scilicet, ac verbo. Sed aliter sonant verba, quae si non torqueantur, facilem habent sensum: nempe quod Evangelii sui veritatem Deus consignaverit inter Corinthios, ut certior fieret. Dupliciter autem id fieri potuit: vel per miracula, vel per interius Spiritus sancti testimonium. Videtur Chrysostomus de miraculis accipere. Sed latius patet. Ac primo quidem certum est, confirmari Evangelium proprie apud nos fide: quia dum fide recipitur a nobis tunc demum testamur Deum esse veracem. Et si autem miracula valere ad eius confirmationem debent, altius tamen petendum est exordium, nempe quod Dei spiritus arrha et sigillum est. Possunt itaque haec verba sic exponi: Corinthios abundare scientia, sicut ab initio Deus efficaciam apud eos Evangelio suo dederat: neque id uno tantum modo, sed etiam interna Spiritus virtute, donorum excellentia et varietate, miraculis, aliisque adminiculis omnibus. Testimonium igitur Christi, vel de Christo, Evangelium vocat: cuius huc spectattota summa, ut Christum nobis patefaciat, in quo absconditi sunt omnes scientiae thesauri. Si quis active accipere malit, quia Evangelii primarius author est Christus, et Apostoli nihil aliud sint quam secundarii vel subalterni testes: non admodum pugnabo. mihi tamen prior illa expositio magis placet. Quamquam paulo post Cap. 2. sine controversia active sumendum est Testimonium Dei, quia passivus sensus non congrueret. Hic autaem alia ratio, imo locus ille meam sententiam confirmant: quia mox subiiciebat quale sit illud, nempe nihil scire praeter Christum. Sic 2 Timothei primo: Non ergo te pudeat testimonii Domini nostri IESU CHRISTI, etc. ubi Paulus merito Evangelium appellat Domini testimonium: quia tametsi minime nobis adiutoribus indiget, nobis tamen has partes imponit, ut testimonium reddamus sibi, ad gloriam suam asserendam. Ministerium reconciliationis. 2. Corinth. quinto, Dedit nobis ministerium reconciliationis, etc. Qui praeclarus Evangelii titulus est, quod legatio sit ad reconciliandos homines Deo: singularis quoque ministrorum dignitas, quod cum hoc mandato a Deo mittantur ad nos, ut internuncii sint, et quasi sponsores. Sapientia et prudentia Dei, item Arcanumuoluntatis Dei, Ephes. 1. Qui exundavit in nos in omni sapientia et prudentia, patefacto nobis arcano voluntatis suae. ubi Paulus Evangelium ornat splendidis titulis sapientiae et prudentiae, ut contrarias omnes doctrinas despiciant Ephesii. Nam hoc colore se insinuabant pseudoapostoli, sublimius se quiddam afferre traditis a Paulo rudimentis, etc. Contrâ Evangelii authoritas adstruitur a Paulo, ut secure in eo acquiescant fideles. Omnis sapientia, plenam aut perfectam significat: Quia autem quosdam terrebat novitas, huic etiam errori tempestive occurrit, dum vocat arcanum divinae voluntatis: sed tamen arcanum, quod nunc Deus patefacere voluerit. Sermo veritatis, et Evangelium salutis nostrae. Ephes. primo. Audito sermone veritatis, Evangelio salutis vestrae. ubi Paulus duplici epitheto Evangelium ornat, quod sit sermo veritatis, et quod Ephesiis fuerit salutis instrumentum. Quae duo epitheta diligenter observanda sunt. Nam cum nihil magis moliatur Sathan, quam ut vel contemptu Evangelii, vel dubitatione, mentes nostras imbuat: duobus clypeis nos hic Paulus munit, quibus utramque tentationem propulsemus. Ergo adversus omnes dubitationes discamus hoc testimonium opponere, Evangelium non modo certa esse veritatem, quae fallere nequit: sed κατ' ἐξοχὴν vocari sermonem veritatis, quasi extra ipsum nulla esset propria veritas. Deinde, ne quo unquam vel contemptu vel taedio sollicitemur, occurrat, qui sit eius vis et effectus:

-- 154 --

283/284 hoc est, quod salutem nobis adferat. quemadmodum alibi docet, esse potentiam in salutem credentibus.

Sic et Coloss. primo: Per sermonem veritatis, nempe Evangelii: ubi itidem per excellentiam Evangelium nominat sermonem veritatis honoris causa, quo solidius firmiusque insistant in revelatione illinc accepta. Ita nomen Evangelii appositive contexitur. Cognitio Christi. 2. Pet. 2. Per cognitionem Domini et servatoris IESU CHRISTI. ubi per cognitionem Christi, non dubium est quin Evangelium intelligatur.

¶ Hactenus appellationes Evangelii habuimus, nunc et comparationes et similitudines quasdam addemus. Evangelii praedicatio sibilo comparatur, Zachariae 10. Sibilabo eis, et congregabo eos, quia redemi eos, etc. ubi Sibilus blandus, dulcissima Evangelii praedicatio est, qua cognoscimus Christum nos sanguine suo redemisse, quaque promittit Deus per prophetam, se dispersos in unam Ecclesiam collecturum. Evangelium Igni per metaphoram comparatur Lucae duodecimo, Veni mittere ignem: quia violenter rerum faciem mutat. Evangelii praedicatio Ventilabro comparatur. Matthaei tertio, Lucae quarto: Cuius ventilabrum in manu sua. Appellatur autem Evangelii praedicatio Ventilabrum, aut Vannus: quia antequam Dominus nos excutiat, totus mundus confusione implicitus est, sibi quisque privatim delicias facit, et boni malis permixti sunt, denique paleis turgere sufficit: ubi autem in medium prodit Christus cum suo Evangelio, dum conscientias coarguit, et citat ad Dei tribunal, ventilantur paleae, quae prius magnam areae partem occupabant. Evangelii praedicatio Messi comparatur, Ioannis quarto: Adhuc quatuor menses sunt, et messis veniet, etc. Ut vero intelligatur hic locus, tenenda est inter sationem et messem antithesis. Satio metaphorice fuerat legis et prophetarum doctrinatunc enim semen in terram proiectum, manebat quasi in herba: doctrina autem Evangelii, quia ad iustam maturitatem homines adducit, apte messi confertur. Lex enim ab ea perfectione longe distabat, quae in Christo demum exhibita fuit. Nota est etiam pueritiae et virilis aetatis comparatio, quam adducit Paulus Galat. quarto, quae eodem tendit. Denique quum praesentem salutem Christi adventus secum attulerit, non mirum est, si Evangelium, in quo aperta est regni caelestis ianua, Messis vocetur doctrinae propheticae. Neque tamen hoc obstat, quod patres sub lege collecti fuerint in Dei horreum: verum similitudo haec ad docendi modum referenda est. Nam sicuti eorum pueritia usque ad finem legis duravit, praedicato autem Evangelio mox successit adolescentia: ita tunc maturescere coepit salus, cuius sementem duntaxat fecerant prophetae, etc. Evangelii ministerium Militiae comparatur 2 Corinth. decimo. Siquidem arma militiae nostrae non carnalia, sed spiritualia sunt. Aptissima itaque similitudo est. Militia enim perpetua est vita hominis Christiani: verum ministros verbi ac pastores reliquis antesignanos esse decet. Evangelium enim veluti ignis est, quo accenditur Satanae furor: quare fieri aliter nequit, quin ad praeliandum armetur, quoties illud promoveri cernit. Quibus autem armis repellendus est? Non nisi spiritualibus potest repelli. Postremo addemus et quaedam adiuncta seu attributa Evangelii. Evangelium Dei, Rom 1. 1. Thessal. 2. 1. Pet. 4. Evangelium gratiae Dei, Act. vigesimo. Evangelium filii Dei, Roman. 1. Evangelium Christi, Roman. 2. Evangelium pacis, Ephes. sexto. Evangelium aeternum, Apocalyps. 14. Evangelium salutis nostrae, Ephes. 1. Evangelium gloriaebeati Dei. 1. Timothei 1. Fides Evangelii, Philip. 1. Verbum Evangelii, Actorum 15. Evangelium Pauli: qui Rom. 6. et 2. Timoth. 2, de Evangelio suo gloriatur, quod eius promulgandi munus sibi iniunctum esset: quomodo et Genesis septimo: ministerii respectu, virga Dei, et Mosis et Aaron virga vocatur. Romanorum secundo: Secundum Evangelium meum, etc. Suum appellat ratione ministerii. nam penes unum Deum est Evangelii edendi authoritas, sola dispensatio Apostolis commissa est. Sic et 2. Thess. 2 Evangelium appellatur suum, non quasi apud se natum, sed cuius illi mandata praedicatio fuerat. Sic idem 2. Timoth. 4, Evangelium vocat suum, non ut se authorem profiteatur, sed ministrum. Evangelium regni, Matt. 9. Circumibat IESUS civitates, praedicans Evangelium regni. vocatur sic ab effectu, quia hac ratione dissipatum populum Deus ad se colligit, ut in medio eius regnet. Evangelium pacis, Ephes. 6. Cur autem sic a Paulo dicatur, non est obscurum, nempe ab effectu, quia legatio est nostrae cum Deo reconciliationis, quae sola pacatas reddit conscientias. Evangelium gloriae beati Dei, 1. Timoth. 1. ubi aliqui exponunt Evangelium gloriae, pro, gloriosum: rectius tamen exposueris, quod de summa Dei gloria disserit. Evangelium filii Dei, Rom 1. Quem colo spiritu meo, in Evangelio filii ipsius, etc. Evangelium filii Dei vocat, quo Christus illustratur, signatus in hoc a patre, ut dum ipse glorificatur, patre vicissim glorificet. Et Galat. 2. Ut veritas Evangelii maneret apud vos. Veritas Evangelii accipienda est pro genuina eius puritate, vel (quod idem est) propera et integra eius doctrina. Neque enim penitus Evangelium abolebant pseudoapostoli, sed adulterabant suis commentis. Atque hactenus de voce Evangelii.

EUGE, interiectio est collaudantis. Matth. 25, Euge serve bone, ac fidelis. Aliquando in veteri versione, etiam insultationis vim habet: ut Psalmo quadragesimo et septuagesimo: cum impii bonorum calamitati insultant, dictantes, Euge Euge.

EVIGILARE, cum de hominibus dicitur, plerumque significat vitae emendationem in melius ex illa pristina somnolentia ac securitate in peccatis. ut Rom. 11. Tempus est iam nos ex somno evigilare. Expergisci aut Evigilare Deum, est, suis laborantibus ac periclitantibus, opem ferre, et impios punire: ut Psalmo quartor Ut quid dormis Domine? expergiscere. Sic Psalmo trigesimo quinto, Expergiscere et evigila ad iudicium meum: id est, fer opem, etc. Evigilare malum contra aliquem, Ezech. 2, est, calamitatem eius appropinquare.

EUNUCHUM, aliquando putant per catachresin significare potentem aulicum, etiam non exectum, sicut Ionathas versor Chaldaeus intelligit fuisse Ebedmeloch Aethiopem, Ieremiae trigesimo octavo, qui Ieremiam exputeo aut carcere extrahi curavit. Talis forte fuit etiam Candaces reginae Aethiopum eunuchus, Act. octavo. Non igitur semper castratum, sed saepe officium tantum significat. Christus Matth. decimonono triplices eunuchos facit, natos ab hominibus, castratos, et qui semetipsos castraverunt propter regnum Dei: id est, quos eo dono Deus ornavit, illique eo libenter utuntur, ut tanto liberius ac expeditius veram religionem promovere possint, sicut Paulus tandem fecisse videtur.

EURUS, duplici nomine in Sacris literis celebratur, quod sit calidus ac fervens, omnia siccans et adorens: et quod sua vehementia omnia confringat, sive in terra, sive in mari. Ieremiae decimo, Vento Euro dispergam eos. Psalmo quadragesimo octavo, Vento orientali franget naves Tharsis. In hanc sententiam dicit Oseas cap. duo decimo, Ephraim pascere ventum, et persequi Eurum: pro, rem inanem, imo etiam sibiloge perniciosissimam sectari, nempe sua idola, quae non tantum nihil prosint, sed etiam ira Dei eos onerent.

EX praepositio ob ambiguitatem, Hebr. מן Min, aliquando obscuritatem habet, ut Ezech. 5, Combures

-- 155 --

285/286 eos igni, ex eo egredietur ignis in omnem domum Israel. id est, ille ignis portendet excidium Israelitarum. Ezech. 3. Admonebis eos ex me. pro meo nomine. Oseae octavo: Regnare fecerunt, et non ex me. Mox clarius dicit, veluti se exponens: Principes constituerunt, et non novi. id est, me inconsulto, et non probante. Multi praepositionem Ex aliquoties in Sacris literis de materiali causa intellexerunt, eoque graviter impegerunt: cuiusmodi fuerunt qui Christum spirituale quoddam corpus habuisse somniarunt, intelligentes Matth. 1 cap. dicere, Christum conceptum esse ex substantia spiritus, ideoque ipsam essentiam humanitatis Christi non corpoream, sed spiritualem esse: cum illic praepositio Ex nihil aliud quam authorem aut causam efficientem conceptionis significet. Paulus Rom. 3. dicit, Deum iustificare Iudaeos et gentiles per fidem: ubiutrunque idem prorsus significat, nempe nos medio aut instrumento fidei iustitiam Christi apprehendere. Sic Osiander perperam urgebat praepositionem Ex, in dicto, Iustitia ex Deo, Philipp. 3. quasi Paulus assereret, nos essentiali aut materiali iustitia Dei iustificari. Sic in disputatione Vinariensi Victorinus urgebat, nos exipsa materia Verbi renasci: quia Petrus affirmet, nos ex semine Verbi renasci. Observetur ergo verus sensus praepositionis huius, quod saepe idem quod Ab valeat, et ponatur pro quavis causa efficiente. Augustinus libro de Natura boni, facit discrimen inter Ex et De, quod Ex quamcunque originis vim indicet, sed De proprie essentialem aut materialem: quod ipsum tamen semper verum non est. Ex Deo aut ex diabolo esse, Ioannis 8, et 1. Ioannis 3, non tantum originem significat, sed etiam ipsam naturam, ingenium, aut indolem denotat ac describit, nempe eos divinam bonitatem ac imaginem, aut contra diabolicam malitiam repraesentare. Dicetur de hac praepositione aliquid in PER. Vide de ea etiam Basilium, libro de Spiritu S. Ex hoc, pro, dehinc: originem aut initium incerti temporis indicat.

EXALTARE, per metaphoram primum significat, aliquem laudare aut celebrare, ut Exod decimoquinto: Deus patris mei, et exaltabo eum. Psalm. 149. Exaltationes Dei in gutture eorum. id est, celebrationes. Sic Isaiae secundo: Exaltabitur solus Dominus in die illa. Sic ibidem: Praeparatus eritmons domus Domini in capite montium, et super omnes colles exaltatus. id est, super alia regna erit Christi regnum exaltatum. Exaltari Deum per sese, aut a semeipso, est, eum praeclaris operibus suam gloriam illustrare. Psalm. 21. Exaltare Domine in virtute tua. Et Psalm. 57, Exaltare super caelos Deus. id est, ostende tuam divinam o omnipotentiam, me liberando. Sic, Ab exaltationibus tuis dispersae sunt gentes: Isaiae trigesimotertio. pro, praeclaris facinoribus. Exaltari aliquem, significat aliquando glorificari, aut potentem fieri. Psal. 12. Cum exaltantur vilitates filiorum hominum, circumquaque ambulant ventres. Et Psalm. 89, Exaltavi dilectum meum. Exaltaremanum, est praeclarum aliquod facinus aggredi et efficere. ut Psalmo decimo: Exurge Domine, et exalta manum tuam, nec obliviscaris pauperum. Sive quia in agendo manus extolluntur, sive quia Deus sic glorificatur. Aliquando etiam Liberari denotat, sicut prius in verbo Elevare dictum est tamquam sublatum ex loco plano, et qui facile adiri potest, in locum sublimem, et qui adiri prorsus nequeat, ubi qui habitant, tuti sint ab omni vi hostili. Proverb. vigesimonono: Qui fidit Domino, exaltabitur. id est, servabitur. Metaphora est sumpta a militibus, in loca alta, et ideo tuta confugientibus. Sic Psalm. 18. Exaltasti me ab insurgentibus in me. Sic Psalm. 3, Qui exaltas me de portis mortis pro, eripis. Sic dicitur Exaltatio pauperi Deus, Psal. 9 Exaltari aliquem, aut cor alicuius, non raro significat superbire, insolescere. Psalm. 130, Domine non est exaltatum cormeum, neque elati sunt oculi mei. Aliquando exaltari cor alicuius, piam magnanimitatem significat. 2. Paral. 17. Et exaltavit Iosaphat cor suum ad vias Domini. Reperitur etiam, ubi Exaltari aliquem significat in cruce suspendi. ut cum Christus dicit, Oportere filium hominis exaltari. id est, suspendi de cruce. Et Ioannis octavo: Cum exaltaveritis filium hominis. Exaltare aliquid, aliquando significat exaltatum agnoscere, ac considerare. Psalm. 48. Exaltare palatia eius. Posses tamen per superius positam loquutionem etiam Celebrare exponere. Verum de hac phrasi etiam in cognatis verbis: ut in Elevo, Extollo, Ascendo, Altitudo, et similibus, agitur.

EXASPERARE, est concitare, irritare. Hinc Israelitae vocantur Domus exasperans, Ezek. 2. 3. pro, incredula et inobediens. Et 1. Samuelis 12. Non exasperaverunt os Domini. Actorum 7.

EXAUDIRE, aut Exaudiri, habet suas quasdam obscuritates. Ponitur enim nonnunquam pro obtemperare, aut morem gerere. ut 1. Reg. duodecimo: Et non exaudivit rex populum. id est, non imminuit tributa. Ponitur et nonnunquam pro, dare petita bona: ut Eccles. 5. Non multum recordatur dierum vitae suae, quia Deus exaudit eum in laeticia cordis sui. pro, largitur laeticiam. Optima enim auditio est, ipsorum petitorum bonorum impetratio. Oseae secundo hic Hebraismus cohaerenter aliquoties repetitur. inquit enim ibi Deus: Exaudiam caelos, et ipsi exaudient terram, terra vero exaudiet triticum, vinum et oleum, et haec exaudient ipsum Israel. Est primum veluti prosopopoeia, quasi homines orent triticum, vinum et oleum, ut veniant, et prro illa terram, terra caelum, de frugifera tempestate eius, et denique caelum obsecret Deum: qualis prosopopoeia, etiam in illis Anaxagoricis continetur, quod terra amet aut desideret imbrem. In hoc igitur quoque exemplo Exaudire est, desiderata aut petita praestare: tametsi illud verbum non tam exaudire, quam respondere significet. Idem Hebraismus est et Psalmo vigesimosecundo: A cornibus unicornium exaudias me. pro, exaudiendo eripias. Verum, ut dixi, in tota ista phrasi proprie est Respondere: quare de ea forte suo loco iterum prolixius agetur.

EXCELSUS, aut Altissimus, crebro ipsemet Deus vocatur. Actorum. 7. Excelsus non habitat in manufactis templis. Et Actorum decimosexto: Servi Dei excelsi sunt. Psal. decimo octavo. De excelso loquuntur, ponunt in caelum os suum. id est, contra Deum. Psalmo nonagesimo quarto. Tu Domine excelsus es super omnem terram. pro, omnia ditioni tuae subiecta sunt. De Christo dicitur Hebr. 9, quod esset excelsior factus caelis. pro, in summam gloriam elatus. Excelsa alioqui fuerunt delubra aut sacella, in editis montibus aut collibus extructa, ubi aut non verus Deus, aut non vera ratione, idque sine mandato Dei, ab idololatricis Israelitis cultus est. Ea mox post mortem Salomonis coeperunt extrui, et longissimo tempore etiam sub bonis regibus perdurarunt, de quibus toties legitur in libris Regum, quod pii quidem fuerint, et quae recta sunt egerint, idololatriasque passim aboleverint, et verum cultum instauraverint, veruntamen excelsa non aboleverint. Fuerunt nihilominus quaedam excelsa etiam ante Salomonem. nam Salomon initio sui regni profectus est in illud excelsum, quod erat in Gabaon. 2. Paralip. 1. Psalmo septuagesimo octavo habetur, Aedificavit sicut excelsa sanctuarium suum. id est, ita sublime ac conspicuum fecit, sicut sacella sita in summis montibus a longe cernuntur. In excelsum. 2. Paral. 20 et 26. Robustus fuit usque in excelsum. pro, fortiter egit supra

-- 156 --

287/288 modum. Excelsa inhabitare, significat loca tuta ac munita incolere, securitate ac pace frui, non esse obnoxium iniuriae hostili: Isaiae 26. et 33, sicut paulo ante dixi in verbo Exaltare et Elevare. Excelsa vacatur Iudaea, quia erat montosa. Habacuc 3, Super excelsa mea. Brachium excelsum, pro glorioso ac potenti, Exod. 14. et Actor. 13 dicitur, quod Deus eduxerit Israelitas in brachio excelso. Idem est brachium exertum et elevatum. Excelsum sepulchrorum 2. Paralip. 32, Sepeliverunt eum in excelso sepulchrorum. id est, in excellentissimo. Excelsam esse sapientiam stulto, Proverb. 24, et Psal. 139, id est, difficilem aditu, supra eius vires. Visitabit Dominus exercitum excelsi in excelso: id est, Israelis in Iudaea. Isaiae 24. Duae porro istae phrases, Hosanna in excelsis, et Gloria in excelsis, Hebraice במרם bemarom et bimarom et bimeromim videntur poni pro adverbio excellenter, exime, aut gloriose, ut si dicas, Hosanna excellenter ferat Deus huic rei opem, potenter, eximie aut gloriose. Sic gloria in excelsis: pro excellenter, gloriose, aut eximia gloria Deo tribuatur. Est vox Hebraea etiam in veteri Testamento aliquoties: ut Isaiae 58, Ut faciatis audiri bemarom in excelso, vocem vestram. Et Psal. 93, Fortis in excelso Dominus: ubi aliqui intelligunt de loco eminenti, id est, ipso caelo, ubi illorum iustus clamor exaudiatur, et Dominus sit fortis. Sed possis et ibi praedicto modo adverbialiter interpretari, quod excelse clament, et Dominus sit excelse aut excellenter potens. Sed de hac re aliquid in constructione Nominum, et etiam Verborum, et in Adverbiis. Caeterûm in loquutione, Gloria in excelsis Deo, ideo putant aliqui de ipsis caelis esse intelligendum, quia mox sequitur quasi Antithesis. Et in terra pax hominibus.

EXCIDERE, a Cado, Hebr. 6. Si excidunt, ut denuo revocentur per poenitentiam. id est, si defecerint, deserverint veritatem. Sic Galat. 5. Qui in lege iustificamini, ex gratia excidistis. Romanorum 9. Non quod exciderit sermo Dei: id est, irritus sit factus, promittens Israeli salutem Charitas nunquam excidit, 1. Corinth. 13. id est, semper utilia operatur. Sic in fine 2 Petri 1. Videte ne ex vestro fundamento aut firmamento excidatis. id est, a vero Christianismo abducamini.

¶ EXCIDERE, a caedo, crebro admodum in passivo ponitur, pro extremo interitu aut exitio. Videtur esse metaphora ab arborum excisione: unde Christus et Baptista sumunt integras similitudines in ficu, securi ad radicem posita, et palmitibus. Saepissime mandata aliqua Dei cum hac clausula ponuntur, quod qui hoc neglexerit, ille excidetur, ut Exodi decimoquarto. Excidetur anima illa de Israel. pro, delebitur. Aliquando verterunt Exterminabitur, quod idem valere solet. Sic Ieremiae 44. Quare facitis malum coram Domino, ut excidatis vobis virum et mulierem? pro, quare pergendo in peccatis, adeo Deum offenditis ac irritatis, ut sit nos omnes totumque hunc coetum funditus deleturus? 1. Reg. 8. Non excidetur tibi vir a facie mea, qui sedeat super thronum Israelis. id est, semper aliquis ex tuis posteris regnabit post te. Psal. 31 vertunt, Excidantur in sepulchro: cum sit in Hebraeo, Excidantur ad sepulchrum. id est, tollantur de vita, ut sit necesse eos sepeliri. Excidi mustum, Ioel 1 pro, deficere, male provenire. Lapides excisionis, 1. Reg. 7, secti lapides vocantur. Vendi ad excisionem, aut exterminationem: pro, prorsus ac in perpetuam possessionem vendl. Levit. 25. Terra non vendetur ad excisionem. id est, sine ulla spe reditus ad priorem dominum, etiam tempore Iubilaei. Allusio est ad arborem excisam radicitus, quae non repullulat. Excisio, pro ferocia aut crudelitate ab aliquibus Isaiae 25 accipitur: Sicut aestus in umbra nubis, ita excisio fortes humiliabit. Ego contra dici puto de poenis impiorum, quod sicut nubes reprimunt aestum solis, amotis eius radiis: ita Deus puniendo potentes tyrannos, eorum crudelitatem ac ferociam, quo in miseros instar fervoris solis saeviunt, deprimet, extinguet, et amovebit.

EXCITARE, pro incitare, extimulare. Psalm 35, et 59: Excita te, et evigila ad iudicium meum: more humano de Deo dicuntur. pro, mature subveni, ac succurre mihi. Excitare lanceam contra aliquem: pro, magno impetu invadere eum hasta. 1. Paralip. 11. Ille excitavit lanceam siccam contra 300, quos vulneravit vice una pro, magno impetu aggressus est hasta 300, quos in uno conflictu interfecit.

EXCOGITARE Cogitationes, et opus excogitationis, Exod. 26 et 32, ponitur pro operibus magno ingenio ac industria meditando excogitatis.

EXCOMMUNICO, ad verbum sonat, communione privo, aut extra communionem et societatem eiicio. Est autem excommunicatio, solennis actio ministri Christi, qua de consensu Ecclesiae, aliquem legitimo processu ex Ecclesia Dei eiicit, et declarat ab hominibus pro Ethnico et publicano habendum. Potest autem multiplex esse excommunicatio: alia intensior et atrocior quam alia. Nam illa, cum Paulus dicit, si quis non amat Dominum IESUM, sit anathema maranatha: videtur prorsus extrema quaedam separatio ab Ecclesia et Christo esse, continens in se aeternam damnationem. Talis forte est et illa traditio satanae Hymenaei et Alexandri, 1. Timoth. 1. Secunda ac levior videtur esse illa 1. Corinth. 5, cum tradit Paulus incesti Satanae, ad excruciationem carnis, ut salvetur spiritus in extrema die. Adhuc vero levior est illa separatio et conversatione ac familiaritate inordinate ambulantium, de qua agit ac in nomine CHRISTI praecipita >Thessalon. 3. Omnium autem levissima est, privata et occulta negatio absolutionis ac sacramentorum, praesertim si ut poena ad certum tempus infligitur: non autem solum institutionis, diiudicationis, aut alterius alicuius praeparationis gratia adhibetur. Hanc rem ac loquutionem Scriptura nominat etiam, Extra Synagogam, aut Alienum a Synagoga facere aut ponere, et ex Synagoga eiicere.

EXCOQUO, metaphora ab aurificibus sumptae pro, defeco, purgo, exploro, probo. Dicetur de ea infra in verbo Probo.

EXCUBIAE Domini vocantur aliquando caeremoniae, et ritus templi, et vicinae scholae, ubi procul dubio varia fuere munera et functiones in sacrificando, psallendo, et docendo, quas, distributas quasi stationes aut cohortes doctorum, sacerdotum et Levitarum per vices observare oportuit. Phrasis haec reperitur Nu. 9.

EXCUTERE pulverem e pedibus, signum est excommunicationis, aut potius protestationis, quo iubet Christus Matth. 10. protestari contra contemptores verbi Dei, et verorum doctorum. Simili sensu ac fine Paulus etiam vestimenta sua excutit Act. 18, protestando contra Iudaeos, nolentes verbum Dei audire et accipere. Nehemias etiam hoc verbo, ac pene simili signo, sed longe in alium sensum, dicit: Etiam vestimentum meum excussi, ac dixi: Sic excutiat Deus omnem hominem, qui non compleverit verbum istud, de domo sua, et labore suo, et ita sit excussus ac vacuus. ubi est excommunicatio, aut dira imprecatio.

EXECRATIO, est detestatio et abominatio alicuius: aliquando etiam solennis imprecatio mali, opposita benedictioni. cuiusmodi est, quod Noach execratur Cham: item illa prolixa in fine Deuteronomii item illa quae fiebat in exploratione suspectae de adulterio, Num. 5. Sed de hac phrasi forte postea in verbo Pono agetur, cum exponetur quid sit Poni in male dictionem et benedictionem. item in voce Maledictio.

EXERCITUS, in Sacris literis crebro pro quamvis

-- 157 --

289/290 multitudine, modo sit ordinata, ponitur. Sic Genes. 2, et crebro alias. Exercitus caeli, pro stellarum multitudine: et Exercitus terrae, pro omnibus ex terra provenientibus, aut alio qui in terra agentibus ponuntur. Et consummati sunt caeli et terra et omnis exercitus eorum. Genes. 2. id est, caelum et terra, cum creaturis existentibus in eis. Septuaginta tamen κόσμον , ornatum verterunt. Christus porro Matth. 13, et Luc. 21, virtutes videtur vertisse, cum inquit: Virtutes caelorum movebuntur. Verum sane est, quod Scriptura crebro voce Virtutis exercitum militarem accipiat: quare non incommode eosdem Hebraismos subit. Verum de praedicto Christi dicto, vide in voce VIRTUS. Exod. 12, Educam exercitum vestrum: id est, totam illam turbam. Sic mulieres inservientes tabernaculo ac cultui Dei, vocantur exercitus. Exod. 38. Et fecit labrum aeneum cum basi sua, sub aspectu exercituum. id est, mulierum militantium ante ostium tabernaculi. id est, excubantium administeria tabernaculi, lotiones, et similia opera: ut 1. Samuelis 2: de talibus mulieribus legitur, et Luc. 2. de Anna vidua. Sic Psal. 103. Praedicate Dominum omnes exercitus eius: intelligit non tantum astra, sed et omnes alias creaturas. Exercituum Dominus ideo vocatur Deus, quia omnes creaturae illi sunt subiectae, caelestium, terrestrium et inferorum: sicut eosdem exercitus et Christo pater caelestis subiecit, Philip. 2. Sicut et ipse Dominus dicit: Tradita est mihi omnis potestas, etc. Sic partes multitudinis unius vocantur exercitus, Exod. 6. Educite filios Israel ex Aegypto per exercitus suos. Cum exercitu egredi Deum, est, ei praesentem ac opitulatorem esse, eumque felicem et victoriosum reddere. Psalm. 44. Non egredieris cum exercitibus nostris, pro, non soles adesse mihi in bello. Reges exercituum, Psalm. 68 vocantur primarii doctores, qui diversas regiones sibi spiritualibus armis subiecerunt, sibi mutuo amici ac concordes fuerunt, unde crevit Ecclesia. Exercitus viri, Iud. 20, pro viris bellicosis et strenuis, qui et Viri militiae, aut belli dicuntur. Exercitus caeli. Dan. 8. Et magnificatus est, aut crevit usque ad exercitum caeli, id est, usque ad stellas: per quas tamen veri Dei cultores significantur. Exercitus Dei, pro omnibus castigationibus, et afflictionibus quas Deus infligit Iob 19. Simul venerunt exercitus Dei, et attriverunt super me viam suam. id est, variae plagae. Sic et sequenti capite, ubi est metaphora ab externo ad spiritualem exercitum.

EXIGO, notum verbum est. Exactionem manus dimittere, Nehem. 10. pro, omnigena debita. Exactores erant, qui vel tributa, vel alia onera exigebant, quique duriter nomine tyrannorum populum affligebant. Inde fit, ut spiritualis Meschiae liberatio per abolitionem exactorum indicetur. Isaiae 9. Sceptrum exactoris in eo confregisti, Sic Danielis 11. Stabit qui loco eius transferet exactorem: id est, auferet, amovebit. Isaiae 14. Dominabuntur in exactores suos. Zach. 9. Et non transibit amplius super eos exactor. De hac re loquitur etiam Ieremias, cum insultat Babylonicis exactoribus Chaldaice: Ubi est aurum Madcheva, id est, exactio auri tributarii.

EXIRE verbum, licet notissimae significationis sit, quoad communem usum: habet tamen suos quosdam Hebraismos, de quibus dicendum est: tametsi in multis convenit cum verbo Egredi, de quo supra dixi. Admodum saepe emphaticum est, et significat alias ad bellum exire. ut Isaiae quadragesimotertio, Dominus sicut Gigas exibit. qui locus supra in Egredi est expositus. Alias vero, alioqui cum quadam authoritate, et ad rem arduam egredi significat. ut, Exibit lex de Sion, et verbum Domini de Hierusalem: Isaiae 2. Exire e medio idololatrarum, 2. Corinth. 6. est, deserta idololatria propalam sese verae religioni ac Ecclesiae addicere. Exire impium. Psal 109 Dum iudicatur, exeat impius. pro, damnatus, scilicet ex loco iudicii prodeat, non ut absolutus, sed ut damnatus. Exire facere argentum: pro, exigere. 2 Reg. 15. de indictione tributi accipitur. Exire vinum de aliquo, est edormire crapulam. 1. Sam. 25. Cum exiisset vinum a Nabal. Exire et introire civitatem. Quin et exeunti et introeunti civitatem nulla erat pax: Zachariae 8. Exire et intrare aliquem, aut alicuius exitus aut introitus sunt omnia eius negocia, omnis eius conversatio: quia res aguntur ac expediuntur exeundo et intrando in domum. Inde per synecdochen hi duo motus pro omnibus actionibus, totaque conversatione ponuntur. 2 Samuelis 3. Venit ut sciret exitum et introitum tuum. Et clarius: Et ut sciat omnia quae tu facis. Sic et in illo Psalm. 121. Dominus custodit exitum tuum, et introitum tuum. id est, te et omnes tuos conatus et actiones. Sic et Actor. 9 legitur, Erat exiens et intranscum eis in Hierusalem. De qua loquutione et supra in verbo Egredi dictum est. Exire et intrare ante populum, significat praeesse, ut supra in EGREDI dixi. Exire Deum a Hierusalem, Zachariae 2, est, eum deserere illam, non curare, non fovere. Sicut contra, in medio eius habitare, ac versari. Hoc sensu et locutione solebant Romani, obsidentes ac oppugnantes aliquam civitatem, eius deos evocare, ut ad se commigrarent, nec amplius hostibus suis contra se patrocinarentur. Sic et Tyrii ab Alexandro magno oppugnati, Herculem aurea catena vinxerant. Quin et in templo Ierosolymitano audita est vox ante ultimam destructionem, Exeamus hinc. Exitus aquarum, sunt loca palustria, aut scaturiginibus abundantia. Psalm. 107. Ponis flumina in desertum, et exitus aquarum in sitim. Idem ferme bis dicit. Egredi alicui cor, est obstupescere. Genes. 44. Sic Homerus dicit de stupore et metu orto, Cor ad genua decidere: et Germani vulgo, Es entfiel ihnen das herz. Exitus urticae, pro urticeto, ubi libenter urticae crescunt. Sophon. 2 Erunt exitus urticae: id est, desolabuntur, et crescent ibi urticae, ut solent in ruinosis aedificiis. Christus saepe in Ioanne inculcat, se exivisse a patre: id est, ab eo missum, ut carnem assumeret, et tota illa legatione, qua genus humanum redemit, perfungeretur. Posses tamen et de generatione intelligere. Longe aliter dicitur exire Cain a facie Domini. id est, excidere a favore et gubernatione eius, ut non sit in Ecclesia et populo Dei, in quo proprie Deus et eius facies versatur. Exitus alicuius regionis aut agri, sunt termini eius, quousque se extendit: qui cum transeuntur, iam ex ea exitur. Hac loquutione multum utitur Iehosua capite decimoquinto et decimosexto, in descriptione tribuum. Exire alicuius famam, nomen, aut sermonem, est divulgari, spargi de eo rumorem. Exitus, pro excrementis et latrinis, aut cloacis: 2. Reg. 10. Diruerunt domum Baal, posuerunt eam pro exitibus, usque in hodiernum diem.

EXPANDERE pallium aut alam super aliquam, est eam sibi in coniugium assumere. Ruth. 3. Ezek. 16.

EXPECTARE Deum, pro sperare in eum, crebrius et notius est, quam ut necesse sit monere. Causa significationis huius est, quia spes est revera expectatio opis divinae. Praesertim autem talem spem significat, ubi diu differtur auxilium aut consolatio, ut sit necesse magna patientia expectare opem ac praesentiam Domini, donec illucescat, ut Psalm. 27. Expecta Dominum, confortetur et confirmetur cortuum, et expecta Dominum. Ponitur autem in hac phrasi vox generalis pro speciali, quia spes est species quaedam expectationis. Expectans expectavi Dominum, Psalmo 40. pro, sollicite expectavi. Expectare verba: Iob 32. pro, expectare donec finiatur sermo, ideo mox ibidem per auscultare exponitur. Expectatio, pro re expectata, aut pro exitu eius. Proverb. 10. Expectatio iustorum laeticia, et spes

-- 158 --

291/292 impiorum peribit. pro expectatio iustorum tandem optatum exitum consequitur. Expectatio etiam pro ipso expectato Deo ponitur. Ierem. 14. Expectatio Israelis, servator eius in tempore afflictionis. Sic Ier. 50. Peccaverunt Domino, habitaculo iustitiae et expectationis patrum eorum Domino. Expectatio et finis, pro expectato et exoptato fine. Ieremiae vigesimoquarto, Ut dem vobis expectationem et finem. id est, finem aut exitum expectatum aut exoptatum.

EXPELLERE. 2 Reg 17, Expulit eos Ieroboam de post Dominum id est, protrusit eos de vera via sequendi Dominum. Significat ergo hic idem quod seducere. Aliquando etiam in exilium eiicere, aut etiam in captivitatem abducere. Si fuerit expulsus tuus in extremo coeIi. Deut. 30. id est: Si abducti, captivi, aut exules de numero vestro fuerint usque ad fines terrae protracti aut abacti, nihilominus inde eos in patriam reducam. Sic et Nehemiae 1. Si fuerit expulsio vestra ad extremum caeli. pro, expulsi vestri aut captivi ex vobis tam procul venditi.

EXPERGISCI, per metaphoram significat seria ac laudabilia negocia strenue aggredi, deserta priori negligentia, aut quasi somnolentia. Dicitur vero tum de Deo, tum de homine. Cum Deo tribuitur, significat Deum debere abiecta omni priori mora ac cunctatione succurrere piis et laboranti iustitiae. Prius enim dum impios pro arbitrio grassari permisit visus est quasi dormire et stertere. Hae igitur duae metaphorae dormiendi aut dormitandi et contra evigilandi et surgendi, crebro admodum Deo tribuuntur per anthropopathian: duplicatus enim tropus est. Sic Psalmo 7 dicitur: Expergiscere ad me ob iudicium, quod praecepisti: id est, aggredere defensionem iustitiae ac mandatorum tuorum, et huc accurre ad me, opitulaturus mihi qui laboro ac periclitor in eo ipso opere officio ac conatu, quem mihi iniunxisti. Sic et Psalmo 35. Expergiscere et evigila ad iudicium meum et Psalmo 44. Evigila, ut quid dormis Domine? expergiscere. Caeterum cum homini tribuitur, tum plerunque significat aut veram contritionem, qua ex illa carnali securitate excitamur, ut consideratione peccatorum nostrorum, irae ac poenarum Dei perterrefiamus, et ad misericordiam Dei confugiamus. Alias, quod huic vicinum est, totam emendationem vitae in melius denotat. Sic Christus dicit: Beatus servus, quem, cum Dominus venerit, invenerit vigilantem: id est pie viventem, et in sua vocatione strenue versantem. 1 Thess 5. Ne dormiamus, sicut caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Sic Rom. 13. Agnoscite tempus quoniam hora est iam nos de somno surgere.

EXPIARE aliquem, est, Deo oblata victima mundare a suo peccato aut reatu, et Deum illi iratum placare. Num. 15. Expiare animas. Exod. 30. Nihil diminuatur de dimidio siclo, qui datur in oblationem Domino, ad expiandas animas vestras. Expiationis dies. Levit. 23. et Numeri 28 describuntur dies expiationum, quibus singulari quodam studio ac zelo prae aliis temporib. poenitentiam agere, peccata expiare, et Deum sibi placare Iudaei debebant. Expiabat Aaron super cornua altaris, scilicet fundendo sanguinem, Exod. 30. Sed nimirum expiationis opus proprium est Dei ac mediatoris Christi: sicut Ezechias orat. 2 Paral. 30. Dominus est bonus, etc. expiet illum, qui totum cor suum praeparavit ad quaerendum Deum Et exaudivit Deus Ezechiam, sanavitque populum suum. Expiabatur etiam templum et tabernaculum, aliaque sacra loca et instrumenta, sive cum initio nondum erant consecrata, sive postea forte fuissent prophanata. de qua re et supra in verbo DEDICO dictum est. Sic Exodi 29 praecipitur, ut septem dies altare expietur: id est, consecretur. Aquae expiationis, Numer. 19 describuntur, quibus sua quadam ratione immundi aspergebantur, ac purificabantur. Pro voce Expiare, in novo Testamento plerunque Propitiari et Propitiatorium reperitur: quare ibi de hac voce aliquid plenius et clarius dicetur.

EXPLANARE, pro explanate et dilucide scribere. Abacuc 2. Scribe visum, et explana super tabulat. pro, explanate aut perspicue scribe.

EXPLERI, pro satiari non raro ponitur. Exod. 15. et 16. Dicitur etiam in priori loco expleri animam: id est, votum aut summum desiderium suum exatiari. tametsi haec phrasis etiam Latinis nota sit, ut in illo Poetae:
Expleri mentem nequit, ardescitque tuendo, etc.

EXPLORATUM, pro explorabile. Psalm 111. Magna sunt opera Domini, explorata: id est, explorabilia aut pervestigabilia: vel potius probata, sincera ac solida, omnibus diligentibus ea.

EXTENDERE manum, de Deo castigante aut percutiente crebro dicitur. Zephaniae 1. Extendam manum meam super Iehudam: id est, puniam. Deut. 4 dicitut Deus eduxisse populum suum in manu forti, et brachio extento: id est, potenter servante pios, et castigante impios. Inde Extensum brachium. Exod. 6. Brachio extenso redimam vos: id est, forti, et potenter agente. Inde Extensa manus, pro castigante, crebro apud Isaiam. Idem est Manus elcuata, aut brachium exertum. Extendere manum, est etiam quidvis aliud potenter operari: sicut Actor. 4. orat Ecclesia, ut Deus extendat manus ad sanationes et miracula, quo tanto magis propagetur ecius religio. Nam quae volumus perficere, ad ea manum extendimus, eisve admovemus. Aliquando Deus dicitur extendere manus, cum nos vocat ad poenitentiam: quia hoc gestu vocantes aut compellentes solent uti, ut erga cum quem vocant, manum extendant: aut etiam, cum silentium et attentionem indicere volunt. Proverb. 1 Extendi manum meam, et non fuit qui attenderet. Sic Isaiae 65. Tota die expandi aut extendi manus meas ad populum contradicentem, et inobedientem. Extendere misericordiam, est alicui beneficium porrigere aut praebere. Psal. 109. Ne sit extendens ei misericordiam, et qui misereatur pupillis eius: pro qui benefaciat. Extendere calcaneum, aut calceum super aliquem locum, ut Davidem super Idumeam, Psal. 60 et 105. significat, ea quoque loca adire et occupare. Extendere digitum, Isaiae 59, fuit tunc gestus deridentium prophetas: sicut et Extendere aut exerere linguam, Ierem. 9. Extendere funiculum super Ierusalem, aut alia loca, significat eam hostibus in praedam dividere. Nam in divisione solum fanibus dimetiebatur. Extendere super Hierusalem perpendiculum, est, eam reaedificare, Zach. 1. nam in aedificando perpendiculum, aut aliae mensurae ac instrumenta adhiberi solent.

EXTERMINARE, quasi dicas extra terminos eiicere, saepe simpliciter significat perdere, quod supra in EXCIDO monui. Saepe id dicitur etiam de abolitione posterorum alicuius. Exterminare animam incircumcisi, Genes. 17, est, non tantum aliquem eiici ex populo, aut non haberi pro Iudaeo, sed etiam simpliciter perdi, deleri ex hac vita.

EXTOLLERE, idem quod supra diximus de Exultare, crebro significat. nempe alias glorificationem, alias liberationem, perinde ac si in altum tutumque locum te Deus subduceret. Psal. 28. Pasce cos, et extolle eos usque in seculum.

EXTERNUS, alias dicitur quivis praeter Levitas. Num. primo: Si quis extraneus, quam de tribu Levi, accesserit ad erigendum aut distribuendum tabernaculum, interficietur. Alias quemvis alienum de illa familia, de qua agitur. Deuteron. vigesimoquinto; Non nubet uxor mortui extra. Quod mox exponit inquiens: Viro extraneo.

-- 159 --

293/294 EXTRANEI sunt, vocanturque, quicunque alieni sunt a populo Dei. Colossens. 4. In sapientia ambulare erga extraneos. Sic Isaiae 1. Extranei aut alieni comedunt terram nostram, aut fruuntur ea. Inde καταχρηστιοσις dicitur alienus, quem non curamus, non amamus. Psalm. 69. Alienus factus sum fratribus meis, et extraneus filiis matris meae. Extraneum opus, Isaiae 28. Ut faciat opus suum. extraneum opus suum id est, insuetum, inusitatum. Plerunque exponunt ita, quod Deus saepe cogatur alieno opere uti, ut suum perficere possit: id est, percutere ut sanet.

EXTREMUM, varia significat, prout diversis vocibus coniungitur. Iohannis 2. Ad extrema montium: id est, infimas redices ac fundamentum montium. Extremum terrae, sunt ultimi horizontes qua longissime perspicere quimus: ibi enim nobis caelum ac terra finiri et concludi, veluti si se invicem contingerent, videntur. Aliquando tamen etiam de ultimis terris, ubi Oceano terminantur, aut ultra quas nullam noticiam habemus, haec loquutio accipitur. ut Isaiae 35. Qui subvehit nubes ab extremo terrae. id est, ex mari terminante terras, aut alioqui ex ultimo horizonte, ut nos oculis cernentes nubes ascendere iudicamus. Inde per metaphoram oculi stultorum dicuntur esse in extremo terrae Proverbior. 17. quia et gressus ipse talis est, ut quovis potius ad remotissima ac eminentissima loca intendant vagos oculos, quam in ea quae sunt ante pedes: et cogitatione quaevis potius expendant et curent, quam ea quae ad ipsos pertinent quaeque eis maxime sunt necessaria, quaeque potissimum eis agenda essent. Indicat ergo, esse tragos mente, et oculis totoque vultu ac gestu. Extremitas fratrum aut populi, alias quidem exponitur de quovis ex ea multitudine, alias de vilissimis aut ignobilissimis: ut Genesis 47, De extremitate fratrum suorum accepit: id est, quosdam. Et 1. Reg. 12. Fecit de extremitatibus populi sacerdotes excelsorum qui non erant de tribu Levi. Quod exponunt aliqui, de extremis ordinibus populi, divitibus et pauperibus. Extremificatos anguli: Hieremiae 8, Visitabo extremificatos anguli: id est, qui in finibus orbis terrarum habitant, et veluti in extremos fines a me remoti sunt. Et Hiere 49, Dispergam eos in omnem terram extremificatos orbis. id est, usque in extremos fines orbis terrarum.

EXTUNC, vel a certo tempore ibi indicato significat, vel ab antiquo. [1] Samu. 25. Fui servus patris tui extunc. id est, iam longo tempore, ab olim. Isaiae 45. Quis extunc annunciavit illud. id est, ab antiquo tempore. Aliquando simpliciter pro Ex quo ponitur. Gen. 49. Et fuit, extunc praefecit eum Dominus omnibus quae eius erant. pro, mox ut ille est praepositus rebus omnibus coeperunt omnia melius succedere, Deo omnia mirabiliter fortunante ac provehente.

EXUERE veterem hominem, exponetur in HOMINE VETERI, et in verbo INDUERE.

EXULTARE, dicitur de vehementiore laeticia quae tantopere afficiat cor, ut etiam foris quasi quodam motu corporis significetur. Latini dicunt Gestire prae gaudio: praesertim cum futurum bonum expectatur. Sic Abrahamus gestivit videre diem Christi. Tali laeticia aut gaudio vult Deus nos gaudere de suo favore, promissionibus ac beneficiis. Deus laeticiae et exultationis meae, Psalm 43 quod suo spiritu et beneficiis nos solide exhilaret. Basilius Psalm 32, super Exultate iusti in Domino, scribit: Consueta quidem ac familiaris est vox Exaltationis in Sacris literis, clarissimum quendam ac laetissimum in rectis animabus statum significans. Quod quid sit. non facile divinaveris, adeo generaliter loquitur: et fuerunt Patres omnes sermonis sacrarum literarum longe negligentissimi. Omnino exultare et gloriari in Domino, saepe veram cordis fidem pingit. [p.294]

EXURGERE, sicut et Surgere, evigilare, excitari, et similia, significat aliquam seriam ac strenuam praeclarioperis inchoationem. Nam iacentes aut dormientes nihil praeclare, strenueve agunt, aut efficiunt. Transfertur porro per anthropopathiam, ab hominibus ad Deum: ut Psalm. 68. Exurgat DEUS, et dissipentur inimici eius. Sic et Psalm. 2. Exurge Domine, serva me DEUS meus. Psal. 59. Exurge in occursum meum, et vide. Psal. 12. Propter miseriam inopum, et gemitum pauperum nunc exurgam, dicit Dominus. Caeterum Psal. 57 semet excitat hisce verbis David, ad celebradum DEUM: Exurge gloria mea, exurge nablum et cithara: exurgam diluculo.

F

FABER, latius videtur in Sacris literis, quam in Latino sermone, patere. Significat enim ferme quemvis manuarium artificem, qui grandiora et laboriosiora opera fabricat. Zachariae 1. Quatuor fabri nominantur quatuor angeli, fabrorum formam habentes.

FABULA, alias significat quodvis inane figmentum, aut etiam humanam (ut ita dicam) constitutiunculam, vel traditiunculam: ut Tit. 1. Non attendentes Iudaicis fabulis. Sic Petrus 1. cap. 2, negat se aliosque Apostolos sequutos esse in praedicando Christo, arte compositas fabulas. Porro esse, fieri, aut tradi in parabolam, proverbium, et fabulam, Deuteron. 28, 1. Reg. 9, et saepissime alias significat, aliquem horrendis modis castigari, aut etiam prorsus perdi, ac veluti in exemplum poenarum toti generi humano proponi, ut omnes habeant quod mirentur, ac metuant, vel etiam rideant ac exagitent, et denique sit ille ita castigatus cantilena ac fabula vulgi.

FACIES vox admodum multum usum habet in Sacris literis, variique inde Hebraismi per diversos tropos deducuntur: de quibus aliquid ordine agendum est. Primum igitur Facies, si coniungatur cum מן Min, A vel Ab, De, saepe tantum est praepositio A vel Ab, aut propter: ut, A facie gladii aut belli fugere. Psal. quinquagesimoquinto: Clamo a facie angustiae impii. id est, propter tribulationes ab impiis illatas. Tametsi illud A FACIE, simul aliquam singularem energiam aliquando habeat. Pingit enim ipsam speciem mali aut causae, quasi ante oculos. Genesis 6. Repleta est terra iniquitate a facie eorum. A facie Sarae ego fugio, Genesis decimosexto: Isaiae septimo habetur: Derelinquetur terra, quam tu exhorres, a facie duorum regum ipsius. Ego illud A facie, cum Derelinquetur potius connecterem, quam cum Exhorreo. Dicit enim, deserendam aut devastandam esse terram illorum hostilium regum, quas terras aut hostilia regna horrebat Achazus rex. A facie, aliquando coram: ut Deuteronomii octavo: Perditurus est â facie vestra. id est, ante vos. Isaiae 24. Expulit Amorraeum a facie nostra. id est, ante nos. Iudicum 5. Montes fluxerunt a facie Domini. id est, eo adventante, eisve insidente. 2 Paralip. 34. Humiliasti te a facie Dei. id est, coram. Sic si coniungatur cum ל aut ב lipene aut bi pene, item Alpene, itidem praepositio est significans coram, aut ante. Facies Dei ampliorem quandam praesentiam ac providentiam circa aliquem significat, sive in bonam aut malam partem, sive ut ille puniatur, sive etiam ut ei a Deo benefiat. Cum in malam partem accipitur, significat iram, indignationem et poenas, ut Psalmo 33. Facies Domini in facientes mala. id est, ira et castigatio. Psalmo 68. Sicut liquescit cera a facie ignis, sic pereant impii a facie Dei. Sic Psalm. 9. Cum revertentur retrorsum inimici mei, peribunt a facie tua. id est, tu perdes eos ira tua. Levitici 17. Obfirmabo faciem meam contra animam illam. pro, irascar ei vehementer. Psal. 51. Absconde faciem tuam a peccatis meis pro,

-- 160 --

295/296 ne observes, neve ea respiciens irascare mihi. Sic Psalmo 10. Abscondit DEUS facies suas, ne videat unquam. id est, non curat nostras iniurias, aut miserorum calamitates. Contra saepe etiam in bonam partem accipitur de favore Dei Deuteronomii 32. Ostende nobis faciem tuam Domine, et salvi erimus. Psalmo 17. Satiabor facie Dei, cum expergefactus fuero. id est, post resurrectionem perfruar tuo aspectu ac favore. In hunc sensum dicit Dominus, Angelos puerorum videre quotidie faciem patris. id est, summo eius favore frui. Psalmo 102. Ne abscondas faciem tuam a me. Psal. 13. 30. 44. Hierem. 33. Quod est vel irascentis, vel negligentis aliquem. Psalmo 16. Saturitas gaudii cum facie tua. id est. cum noticia et favore tuo. Psalmo 26. Faciem tuam Domine requiram. id est, favorem ac opem tuam. Psalm. 11. Aspicit rectum, facies eius probat. Aliquando in genere providentiam, praesentiam et iudicium Dei significat. ut cum dicitur aliquis ante faciem Dei ambulare: id est, ipsi Deo servire, ei conari placere, ac probari. Vicina huic significatio est, cum aliquis dicitur consulere faciem Domini: id est, ipsam providentiam, praesentiam, ipsummet Deum: 2. Regum 21. 1. Sam. 13. Sic Danielis 2. Et misericordias petierunt a facie super secreto illo. id est, ab ipso Deo; Psalmo 17. A facie tua iudicium meum prodeat. pro, a te. 1. Paralip. 29. Misericordia et divitiae a facie tua. pro, a te. Sic saepissime alias. Saepe etiam de homine iisdem ferme significationibus vox haec usurpatur. Deuteronomii 20. Atteritis populum meum, et facies pauperum commolitis. id est, ipsos pauperes ac miseros contumeliose affligitis, perinde ac si in faciem eos caederetis. 2. Paral. 7. Et oraverunt, et exquisierunt faciem meam. id est, me aut favorem meum, ut supra. Facies senum non honoraverunt, Thren. 5. Sapientia hominis illustrat faciem eius, Ecclesiast. 8. id est, tum exhilarat, tum et glorificat eum. Facies tua vadat ad bellum. 2. Samuelis 17. pro, ipsemet praesens esto in conflictu. Contra autem, a facie Domini dicitur fugere Ionas, cum extra Ecclesiam ad Ethnicos perfugit, putans ibi nullam esse curam, praesentiam aut providentiam Dei, nec eum sibi illic fore molestum, aut flagitaturum ut proficiscatur in Ninive. Sic Cain dicit: A facie tua abscondar, et interficiar. id est, extra tuam curam ac providentiam, destitutus omni tua ope aut praesentia: ut hic facies ferme idem significare videatur, quod Ecclesia, aut ministerium et regnum DEI: sicut et praesentia Dei in arca, eius facies dicebatur. Sic orat David, inquiens: Ne proiicias me a facie tua. id est, ne desinas me curare, et in tua providentia habere. Exodi 33. Si facies tua non ierit nobiscum, ne eduxeris nos de loco. id est, nisi tu ipse singulari cura et providentia nobis in via voles adesse. Psalmo 31. Abscondes eos in abscondito faciei tuae. id est, singulari cura ac providentia contra impios. 2. Regum 17. Abstulit eos a facie sua. Domum, quam sanctificavi nomine meo, dimittam a facie mea: 1 Regum 9. Faciem alicuius placare, Genes. 32. pro, ipsum: non tamen sine emphasi. Aliquando amplissimam quandam cognitionem Dei significat. Sic interpretantur aliqui illud Num. 12. quod ore ad os, aut facie ad faciem Moyses sit cum Deo loquutus: de qua phrasi dicetur in fine huius vocis. Sed Exodi 33. negat ei visionem faciei, et tantum tergum suum se illi monstraturum pollicetur: ubi forte illam summam agnitionem ei negat, qua in altera demum vita fruemur: de qua Paulus dicit, quod nunc quidem eum agnoscamus velut in speculo, sed in altera vita simus eum a facie ad faciem visuri, aut (sicut Iohannes dicit) sicut est. Aliqui tamen locum Exodi interpretantur de imperscrutabili Dei essentia, de qua etiam plerique intelligunt illud dictum Dei: Non videbit me homo, et vivet. Simili locutione et Iacob dicit; Vidi Dominum a facie ad faciem, et salva facta est anima mea, etc. de uberrima scilicet quadam revelatione Dei. Faciem susscipere, et agnoscere, item In factem alicuius respicere (alias vertunt Personam accipere) est loquutio forensis, ubi cum tantum causa, aut veritas, aut falsitas rationum utriusque partis respicienda esset, iniquus iudex respicit faciem hominis, non causae: accipit dignitatem alterutrius litigantis, neglecta bonitate aut pravitate rationum, aut causae. Psalmo 82. Usque quo iudicatis iniquitatem, et faciem peccatorum sumitis? Sic Deuteronomii 1. Proverbiorum 24. 26. Sic quoque accusantur sacerdotes Malachiae secundo, quod in lege agnoverint faciem: id est, non perinde amicos aut potentes arguerint, vel etiam potentibus seductoribus sese non opposuerint. et contra Christus laudatur, quod docendo in nullius faciem respiciat: id est, pronunciet, ac tueatur veritatem, et reprehendat vitia ac errores, nullius potentis aut imbecillis habita ratione. Deus quoque negatur esse acceptor personarum, Romanorum secundo: id est, perinde ac ex aequo omnes credentes, nobiles et ignobiles, doctos, sapientes, praestantes, ac cuiusvis gentis iudicare. Qua sententia moti Synergistae, ignarique quidnam sit proprie prosopolepsia, perperam inde pro libero arbitrio argutantur, atque ita ex falsissimae definitionis principio maximum errorem liberi arbitrii contra manifestam veritatem statuunt. Dicunt enim: Prosopolepsia est, dare aequalia inaequalibus, aut contra, sive bona ac praemia, sive mala ac poenas. Verum haec definitio nimis late patet, ac restringenda est. Prosopolepsia enim est proprie, cum aequalia in aequalibus, aut contra, bona aut mala, praemia aut poenae dantur, tunc, cum Deus aut alius iudex praemia aut poenas secundum certas leges, vel iura, ex debito aut veluti in iudicio quodam distribuit: non autem, ei sua sponte dona sua pro arbitrio liberrimaque beneficentia ac liberalitate donat. quam prosopolepsiam Deus de se consitetur Romanorum nono: et in parabola eorum qui laborarunt in vinea. unicuique enim, praesertim autem Deo, quod suum est, liberum licitumque et, largiri, cui ipsi libet: cum nulli id debeat, sed sua sponte, proque libitu donet. Hinc igitur manifestum est, Synergistas in ipso statim principio aut ostio (iuxta proverbium) a veritate aberrare. Facies pro externa specie, splendore, aut fuco rei, qui opponitur nativa bonitati intus latenti, secundum quam Deus iudicare solet: ut 1. Samuelis decimosexto: Ne respicias vultum aut faciem eius, dicit Deus Samueli, quaerenti inter alios Isai, quem nam Deus velit in regem inungi: quia homo respiciat faciem aut speciem, sed Deus respicat cor. Item Dominus dicit, Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate: Iohannis 6. Facies caeli, terrae, aut abyssi, in eadem ferme significatione, pro constitutione, habitu, aut externa specie accipitur Matthaei 16. Faciem caeli potestis iudicare. Genesis Fons irrigabat universam faciem terrae. Sic Numer. 23: Qui respicit contra faciem Iesimon: id est, versus superficiem eius loci. Sic super faciem Sodomae perrexit pro, eo versus, Genesis 18. Dominus subvertet faciem terrae, Isaiae vigesimo quarto: pro, mutabit ideam, aut formam, seu speciem praesentis status. Lumen uultus aut faciei Dei, plerunque de favore Dei accipitur: sicut et apud Latinos Serena facies. Nam quibus irascimus eos nubilo ac torvo vultu respicimus. Danielis 9. Illustra faciem tuam super sanctuarium tuum. id est, sis propitius. Illumina faciem tuam super servum tuum, Psalmo 31 80. 119. Sic et de hominibus usurpatur, In hilaritate faciei regis vita: Proverbiorum 16. pro, cum ille est propitius subditis, hoc illorum eximium bonum et magnum gaudium est. Quaerere faciem Salomonis, aut regis: id est, cupere eum videre, ei supplicare, 1. Reg. 10.

-- 161 --

297/298 Multi quaerunt faciem dominantis: id est, cupiunt ei esse intimi, aut alioqui impetrare ab eo quod petunt. Faciem operire adipe, est, suaviter semet saginare, aut alioqui potentem fieri. Iob 13. Faciem alicuius suscipere, aliquando significat exorari ab eo, dari locum precibus eius: ut Genesis 19. Etiam in hoc suscepi faciem tuam. scilicet, in servanda Zoar, et Genesis 32, Forte suscipiet faciem: id est, fiet mihi placatus, exaudiet me. Sic Proverb. 6. Non suscipiet zelotypus faciem muneris. Ex hac significatione est, quod graves et authoritate praeditos viros Ne sui panim, susceptos aut levatos facie vocant: id est, qui facile impetrant, efficiunt et obtinent sua autoritate, quod petunt. Deprecabuntur faciem tuam multi: id est, coram te fient supplices, vultum tuum intuentes, ut eis innuat. Iob 11. Contra autem, Avertere faciem, est, non admittere preces. Psalmo 132. Ne avertas faciem uncti tui. id est, ne averseris eum, excipe eum amanter, et exaudi. Sic mater Salomonis dicit ad filium: Ne avertas faciem meam. 1. Regum 2. Facies DEI, pro arca, aut loco cultus aliquando ponitur: vel potius pro ea praesentia, qua ibi DEUS erat, sicut promiserat. Sic faciem DEI videre dicuntur sacerdotes, quia coram arca versabantur. Non videbis faciem meam vacuus, Exodi 23. Eodem modo dicitur, Non apparebis vacuus coram me. Inde Panes facierum, quos vocant propositionis: quia ante aram, seu coram Domino, ac in praesentia eius stabant. Quaerite faciem Domini semper, et, Requisivit David faciem Domini: id est, oraculum, quod erat in arca. Ante faciem aut coram aliquo aliquid esse, significat, in eius potestate. ut Genesis 24. Coram te est Rebecca, uti supra in CORAM exposui. Ante faciem expelli, Hieremiae 49. Expellemini unusquisque ante faciem suam. id est, quo eum sors detulerit versum, ac fugientem seu ab ductum in aliquam nationem, ab aliis captivis Israelitis diversam. In faciem alicuius spuere, contumeliae extremae est. Numer. 12. Si pater in eius faciem spuisset. Dispergam stercus super facies vestras, Malachiae 2. pro, patiar vos summo probro affici. Faciem suam statuere, ponere, obfirmare, significat certum propositum animi: quod sicut corpoream faciem homo eo vertit, quo vult ire, aut aliquid agere: sic et animus eiusdem ad suum opus vertitur, aut intentus est. Aliquando tamen etiam ipsum motum corporis simul complectitur. ut 2. Regum 12: Statuit faciem suam ut ascenderet contra Hierusalem. Hieremiae 42. Si vos ponendo ponetis facies vestras proficisci in Aegyptum Ezechielis 21. Fili hominis, obfirma faciem tuam versus Theman. id est, loquere, propheta, age contra eos. Ibidem 6. Pone faciem tuam. Sic et Luc. 9, Faciem suam obfirmaverat, ut iret Hierosolymam. Dan. 9. Dedi faciem meam. Ponere faciem suam super aliquem in malum. Hieremiae 21, significat hostiliter aggredi et affligere aliquem. Ezech. 14. Statuit faciem suam, et posuit in confusionem. 2 Reg. 8. pro, avertit. Facies fortis: pro, perfricta. Dan. 8. Surget rex facie forti. pro, impudenti. Sic et Deut. 28. Sic et Latini Os durum, pro impudenti ponunt. Ezech. 2. 3. Sic, Roborat impius faciem suam: Proverb. 21. pro, obfirmat pertinaciter malitiae ac impietati adhaerendo, nec cedendo veritati et verbo Dei eum arguenti. Videri ad faciem, aliquando congredi et confligere significat. 1 Regum 14. Facies belli. 1 Paralip. 19. Facies belli est ad me ante et retro. id est, ex omnibus partibus imminent mihi instructae acies. In faciem alicui resistere, Galatis 2. Sigularem quandam emphasin habet. nam et aperte ac serio, valideque et coram alicui repugnare ac contradicere denotat. Faciem operire, deprimere, aut deiicere, est maeroris et pudoris signum. Psalmo 44. Et faciem meam opprobrium. obtexit. Esther 7. Facies Haman erat operta. 1. Samuelis 15. Et caput ei opertum. Faciem ponere inter genua, videtur gestus fuisse supplicum. Sic enim Helias orat. 1 Reg. 18. Contra Levit. 20, Erecta facie incedere et faciem levare, pro exhilarari accipitur. Faciei agnitio respondet aut testatur contra eos, Isaiae 3. pro, accusat eos de suis sceleribus. Sic et Oseae 6. Testificabitur superbia eius in faciem eius. Absconsio faciei ab aliquo, Isa. 53 dicitur de Christo, quod fuerit quasi absconsio faciei ab ipso, exponit autem semet propheta mox, quod fuerit Meschias adeo contemptus, ut nemo eum desideraverit: id est, nemo eum videre, aut pro amico ac Domino agnoscere voluerit. Sicut alibi queritur Psaltes, se esse amicis ac fratribus ignotum, et exterum. Absconsio igitur faciei est is, a quo omnes suam faciem avertunt. A facie ad faciem cum aliquo loqui aut versari, nonnihil obscuritatis habet, praesertim cum ad DEUM refertur. Nam Deut. 5 legitur, quod Deus sit loquutus a facie ad faciem cum populo Israelitico, ubi nimirum intelligitur tantum illa externa species aut visio, qua Deus in nube apparuit toti populo. Sed Deut. 34 dicitur, non surrexisse post Moysen alium prophetam, quem Deus sic nosset a facie ad faciem: id est, cum quo Deus adeo familiariter versatus esset, ut cum Moyse. Sic et Num. 12 dicitur, quod Deus cum Moyse loquatur a facie ad faciem: id est, tum familiariter, tum amplissimam quandam sui noticiam ei communicando. Additur ibi explicatio in verbis, Sicut amicus cum amico, qui se coram aspiciunt. Faciei angelus. Isaiae 63, dicitur angelus faciei Dei servasse et liberasse populum Israeliticum: ubi credo necesse esse intelligi ipsum filium Dei, qui solus fuit illa petra, comitata Israelitas per desertum, teste Paulo 1. Corinth. 10: quique non tantum ideo sic vocatur, quod sit patri intimus, sed etiam quod sit imago substantialis invisibilis patris. Vident quidem, teste eodem Domino, omnes angeli, etiam minimorum pusillorum custodiae deputati, faciem patris: sed tamen non proprie referunt faciem patris, non sunt eius imago, splendor, character, lumen de lumine. Possis etiam intelligere de effectu aut patefactione, quia solus ex sinu patris nobis protulerit veram ac plenam patefactionem, solus est ostium ad patrem: Qui illum videt, is et patrem videt. Ideo forte Deus dicit Moysi Exodi 33, Facies mea vos praecedet: id est, filius meus, imago mea. Sic in Propheta ait Deus: Ecce ego mitto Angelum, qui praeparet viam faciei meae. id est, meo filio seu Meschiae. Forte etiam illud toties inculcatum quaerere faciem Dei, significat allegorice quaerere hunc angelum faciei, nempe Meschiam. Sicut Psalm. 27 dicitur, Quaerite faciem meam, faciem tuam quaeram: Satiabor vultu tuo, cum expergefactus fuero. Angelus igitur liberans ab omni malo, est Christus ipse, qui postea in arca sedit, et dictus est facies Dei. Faciei salutes: Psal. 42, Confitebor ei salutes faciei meae. vel, O salus faciei meae, et Deus mi, qui liberando caves ne pudefiam, sed laetus et confidens adversarios exporrecta fronte intuear. Facies flammarum facies eorum, Isaiae 13. id est, ob pudorem flammeum colorem imitantur: sicut et vulgo describuntur erubescentes, Er war rot wie ein feuer. Sicut et albescere et pallescere faciem, pro pudefieri, Isa. 29. Facies redigi in nigredinem, est metu contabescere, Nahum 2. Sic Christus dicit, Pharisaeos obscurare facies suas, ut inde appareat, eos se tum ieiunio, tum etiam dolore de peccatis macerare. De qua phrasi postea in voce OBSCURUS. Coram facie alicuius aliquid esse, est idem quod eius iudicio. ut Isaiae 51, Vae sapientibus in oculis suis, et coram facie sua prudentibus. Concidere faciem alicuius, aliqui pro erubescere interpretantur: Gen. 4 de Cain dicitur. Videtur autem potius iram ac dolorem, secum de iniuria ac vindicta perpetuo cogitantem, significare. Solent enim tristes et cogitabundi perpetuo vultum in terram demissum habere. Sic Annae matri Samuelis dicuntur fuisse facies, dum tristis fuit: postea vero, cum fiducia

-- 162 --

299/300 impetratae promissionis exhilarata est, negantur ei amplius fuisse facies. ut omnino Facies ibi magnum moerorem denotent Nam etiam illud prius, Dedit partem unam facierum: puto ad mulierem esse referendum, quod moerenti dederit unam partem, seu quod illa unica pars ei excitaverit facies aut moerorem, dum alteri multas partes dari ob liberorum copiam vidit: quam in partem illa non comedit, sed tristis flevit. Textus Genesis 4 semet explicare videtur: Et iratus est Cain valde, concideruntque facies eius. Sic publicanus orans, non audebat attollere faciem suam. Contra, Levare faciem, est Iaeto animo ac corde homines intueri. Iob 22. Tunc in omnipotente delectaberis, et elevabis ad Deum faciem tuam: id est, bona conscientia laetoque vultu. Si te percussero, quomodo levabo faciem meam ad Ioab fratrem tuum? 2. Samuelis 2. pro, audebo eum posthac intueri. Sic Iob 11. Tunc elevabis faciem tuam a macula. id est, tunc liberatus peccato, et purgata conscientia, laetus levare audebis vultus ad Deum ac homines. Avertere faciem alicuius. pro, sustinere repellere, aut resistere alicui. Isaiae 36. Quomodo avertes faciem unius ducis e servis regis? id est, quomodo poteris ferre aut sustinere eius impetum? Videre faciem regis: pro, esse ei familiarem, intimum. Quinque viros ex iis qui videbant faciem regis. 2 Reg. 25. pro intimi erant regi.

FACERE, varias significationes, huic linguae quam aliis usitatiores habet. Facere linum, sericum, aurum, argentum, aes, lignum: pro fabricare, aut operari aliquid ex hisce materiis. Isaiae 19. Iudicum 8. Et fecit illud Ephod. pro, ex eo auro fecit Ephod. Hieremiae 18. Et fecit illud vas aliud. pro, ex eo luto reficto aliud vas finxit. Facere, aliquando habet singularem emphasin, et significat potenter et feliciter aliquid peragere. ut Psalmus 137 habet: Commenda viam tuam Domino, et ipso faciet. id est, rem conatumque tuum, seu id quod desideras, potenter ac ex voto peraget. Sic Danielis octavo. Et veritatem proiiciet in terram, et faciet, et feliciter succedet illi: ubi Faciet, pro eximio ac prospero successu, aut etiam audaci conatu accipitur, quod pro arbitrio aget. Sacrificare notat Exodi 10: Ut faciamus Domino Deo nostro pro, sacrificemus. Sic 1 Regum 18, Facere bovem. et Psalmo 66, Faciam boves et hircos: id est, sacrificabo. Prorsus videtur convenire haec phrasis cum illa Latina,
Cum faciam vitula pro frugibus, ipse venito: et cum Graeco ῥέξω. Detestandi vero sunt seductores, qui illud Christi, Hoc facite in mei memoriam, exponunt Offerte. cum id D. Paulus disertissime de Sacra coena, aut totius Ecclesiae communione explicet. 1, Cor. 11. Facere pro operari Ruth 2. Ubi collegisti hodie et ubi fecisti? Exodi 5. Aggravetur opus super eos, et faciant in eo. id est occupentur, habeant plus satis quod agant. Sic 1. Reg. 20, Cum servus tuus faceret hic et illic, ipse non fuit. pro, cum esset occupatus, expediretque modo hoc, modo illud. Nehem. 4. Altera pars iuvenum in opere faciebant. pro operabantur. Facere praeceptum, pro violare. Levit. 5. Si anima peccaverit, et fecerit unum ex praeceptis Domini, quae fieri non debent, etc. id est, violaverit unum ex praeceptis Dei. Quod unusquisque fecerit, recipiet. id est, sui operis vitaeque bonae aut malae praemium. Facere pro acquirere, sicut et Latini Facere rem, aut facere quaestum, Gen. 12. Animas, quas fecerunt in Charan. Gen. 30, Et nunc quando faciam etiam ego domum mihi. pro, acquiram aliquid mihi. Sic 1. Reg. 1. Fecit sibi currus et equites. pro, praeparavit, acquisivit. Facere pecudes, Ezech. 34. Deut 8, Deus fecit mihi substantiam hanc. Creare Gen. 1. 2, Omne quod fecit, erat bonum. et mox: Cessavit die septimo ab omni opere, quod fecit. Coquere, aut parare. Gen. 18. Et festinavit facere haedum. Sic 1. Sam. 25, Tulit duos ut res vini, et quinque arietes factos. id est, paratos, coctos, aut assatos. Exgere, Graecismus est. Lucae 3. Nihil ultra constitutum faciatis. pro, exigatis. Facere aliquem in gentem magnam: id est, dare ei amplam posteritatem. Gen. 21. Numer. 3. Facere ad manipulos, Genes. 41. Fecit terra septem annos ad manipulos. id est, ut singula grana integrum manipuli proferrent: sicut egomet vidi, et habeo culmos 60 et unica radice, atque ita ex unico grano enatos. Facere salutem, pro, opem ferre, aut liberare. Exod. 14. Videte salutem Domini, quam faciet vobis hodie. id est, liberationem. Sic [2.] Reg. 25. Dominus fecit salutem in Israel id est, liberavit populum suum. Faciam te sanguinem Ezech. 35. pro, occidam, aut curabo te interfici. Pom saepe verbum Sum, es, est, versum est per Fieri. Exod. 15 Factus est mihi in salutem Factus est spiritus Domini super aliquem, aut Factum est verbum Domini ad aliquem De talibus exemplis, in verbo SUM agetur. Facere cogitationem super peccatis suis, Ezech. 16. id est, agnoscere et dolere de suis peccatis. Facere transire vocem, Exodi 36. pro, publice divulgare aut mandare. Facere aliquo foetere, Gen. 34. pro, infamem aut exosum reddere. Facere misericordiam aut beneficentiam, Genesis 24. pro, solidam, sinceram, ac veram beneficentiam: de qua phrasi in voce MISERICORDIA, et VERITAS. Facere iudicium et iustitiam, videtur esse phrasis forensis: et prius quidem significare veram ac legitimam cognitionem controversiarum inter partes, quam iudex ordine matureque facere debet, et non impedire aut differro litigantes, aut etiam pati involui imperitiores: posterius vero, constantem et maturam exequutionem. Porro ex foro ad communem vitam et cuiusvis hominis facta transfertur. Singuli enim et iudicare vere de omnibus rebus, et easdem iuste tractare aut exe qui debemus: sicut et Aristot. praecipit, ad rectas actiones tum iudici verum, tum appetitionem voluntatis sanam requiri Psalm. 9 dicit David de Deo, Fecisti iudicium meum id est, exequutus es: vindicasti me de adversariis, contra omne ius me opprimentibus. Sed de hac quoque phrasi in vocibus IUSTITIA et IUDICIUM. Illud tantum adhuc annotetur, quod saepe de aliquo, praesertim rege aut gubernatore dicitur, quod fecerit iudicum et iustitiam: ubi haec phrasis non ita accipienda est, quasi ille nunquam peccaverit, aut absolutissime omne perfecerit: sed quod plerunque recte egerit, et certe stadium ac desiderium recte agendi habuerit. Sic quoque quod aliquis fecerit legem et praecepta, 2. Reg. 18. 10. 22, Eodem referatur et loquutio, Facere voluntatem patris: quod cum de Christo quidem dicitur, plenissimam obedientiam significat: cum vero de piis, tum tantum stadium conatumque obediendi Deo. Contra autem, Facere malum, significat non tantum peccare, sed etiam studium male agendi habere. Facere cum Deo, 1. Samuelis 14. id est, Deo regente et perficiente. Cum Deo Ionathan hodie fecit. id est, hanc tantam victoriam Deo cum reges te consequutus est. Facere virtutem. In Deo faciemus virtutem: id est, ipso nos regente ac corroborante, praeclara opera faciemus. Facta est coena Ioan. 13 pro coepta. Sic Ioan. 1. Gratia et veritas per Christum facta, id est, coepta est communicari, aut contigit nobis, vel etiam parta est. Facere in manu excelsa, Numer. 15, in malam partem accipitur: pro superbe, arroganter, et contumaciter peccare. Anima quae fecerit in manu excelsa, exciadetur. id est, quae superbe et contumaciter peccaverit Facere aliquid in aliquid: pro, ex aliquo aliquid. Sic supra in DARE, Dare aliquid in aliquid, diximus. Isaiae 44, Residuum eius fecit in deum. pro, ex residuo trunco fecit dei aut idolum, seu residuum truncum convertit in idolo Facere pedes aut barbam, 2. Samuelis 1. Non fecerat pedes suos, nec labium a die qua, etc. pro, non aptaverat, laverat, raserat. Sic faciat, Sic addat Deus, fuit eis formula,

-- 163 --

301/302 iuramenti, aut dirae imprecationis, quam tamen vel mali ominis, vel etiam blasphemiae vitandae gratia generali noce exprimere maluerunt. 1. Regum 2. Facere uota, pro, adimplere Ieremiae 44. Factum desiderium dulce est animae, Proverb. 13 pro, desiderata aut optata res, cum contingit. Factus est molens, Iudicum 16, pro molebat in domo vinctorum. Factor veritatis. Proverb. 12. In factoribus veritatis beneplacitum est Domino. pro, Dominus amat et fovet eos qui veraces sunt, qui verae doctrinae et aliis rectis ac sinceris actionibus dediti sunt. Facere tempus, Actor. 18. pro transigere aut absumere. Facere aliquos: pro, sibi deligere, constituere. Marci 3. Tunc fecit sibi duodecim qui manerent cum eo, et quos ablegaret. Fecit eum aspicere, Marci 8. pro, iussit eum denuo respicere, visum suum experiri. Factores legis iustificabuntur, Rom 2. pro effectores, qui integre et plane eam faciunt. Verum Iacobi 1, Estote factores, non auditores legis: de studio et conatu obediendi dicitur.

IN FALCES contundi lanceas, Isaiae 2, est instrumenta bellica mutari in rustica seu pacis instrumenta, et bellum verti in pacem. per signum enim, res signata denotatur, Metonymice.

FALLERE, pro deesse, deficere, disparere. Threnorum 1. Vocavi amicos meos, sed ipsi fefellerunt me. id est, nulli usquam fuerunt, desierunt superesse. Sic, Aquae eius non fallent aut mentientur: pro, suppetent, aderunt.

FAMILIA, varia significata habet. Aliquando tantum eos complectitur, qui in una domo sunt: ut Psal. 46. Aliquando eos omnes, qui eiusdem sanguinis aut cognominis sunt: ut, domus aut familia Fabiorum. Aliquando totam unam gentem, aut tribum: ut Iudicum 18, De tota tribu Dan. Denique Genesis octavo dicitur, Iuxta familias egressae sunt animae de arca. id est, iuxta species egressa sunt animalia. Psal. 7. Ponit familias ut oves id est perinde molliter curat, pascit et fovet.

FAMES duplex est: corporalis, rerum ad victum necessariarum: et metaphorica, aut spiritualis, audiendi verbi Dei, aut cognitionis divinae: de quib. ordine agemus. Famis viri, pro famelicis, Isaiae 5. Viri gloriae eius sunt viri famis, et multitudo eius arida siti. Fame comburi dicuntur homines, depascente naturali calore ipsum humidum radicale, cum ei alimentum cibi non suppeditetur. Hinc talis nigredo a famelicis contrahitur, ut dicas eos revera adustos, aut in fumo torrefactos esse. Deut. 32. Combusti erunt fame, et comesti aegritudine. Famem vocare super terram, Psalm. 105. Gen. 41. Et famem congregare super aliquos, Ezech. 5, est, magnam caritatem annonae per sterilitatem efficere. Idem valet et, Tradere aliquem in famem. Hiere. 18. Famelici cessarunt, 1. Sam. 2. scilicet locare suam operam, famulari aliis: seu, nulli amplius fuerunt famelici. Fames spiritualis est, cum vel deest copia verae et sincerae doctrinae, cuiusmodi Amos 8 Deus populo minatur, inquiens, se adducturum famen et sitim audiendi verbum Dei: vel cum alioqui homines contriti, et alii vere pii, aut remissionem peccatorum quaerunt ac sitiunt (de quib. dicit Isaias, Omnes sitientes venite ad aquas: et diva Virgo canit, Esurientes implevit bonis et divites, id est securos, dimisit inanes) aut denique cum pii esuriunt aut sitiunt iustitiam Dei, seu cupiunt meliorem statum religionis et Ecclesiae, quos saturandos esse Christus affirmat.

FAMULARI famulatu servi: Levi. 25. Iubet uti Deus empto Iudaeo, ut mercenario, non ut mancipio: quod praeceptum etiam Cicero repetit. Non opprimas servitute famulorum: id est, non duriter tractes ut mancipium. Sed famulus, παιδίον , puer, aliquando etiam honestioribus servis, atque adeo liberis tribuitur: de quo in voce PUERI.

FASCICULUS vitae. 1. Sam. 25, videtur esse idem quod liber viventium, aut certe manus Dei (ut Christus et D. Petrus loquuntur in novo Testamento) in qua potenter custodimur, et ex qua nemo nos rapiet. Inquit autem ibi Abigail: Si enim surrexerit aliquando homo persequens te, vel quaerens animam tuam, erit anima domini mei custodita quasi in fasciculo viventium apud Dominum Deum tuum. Porro inimicorum tuorum anima rotabitur quasi in impetu et circulo fundae, quae sane pulchra similitudo et hypotyposis est.

FASCINUM in uno tantum Scripturae loco, Gal 3, reperitur. Venit autem a verbo Graeco βασκάινω , quod a ϕάεσι κάινειν deducunt, quod est (ut vulgo existimatur) noxiis oculis laedere, praesertim pueros, et brutorum etiam teneros foetus, non sine aliqua efficacia diabolicae malitiae aemagiae. Haec opinio apud Roman. Graecos et Barbaros fuit, estque etiam nunc. Ideo vulgo mulierculae collaudantes puerulos de forma aut valetudine, simul addunt bonam precationem. Paulus porro ab externa et corporali ista laesione maleficorum, sive per oculos, sive per incantamenta, transtulit ad spiritualem laesionem, quae fit per falsam doctrinam ac seductores: ubi ita homines potenter operante satana incantantur et dementantur, omnique vero ac sano iudicio ac timore Dei privantur, ac ita in suo errore constabiliuntur, ut (sicut Paulus loquitur) sint plane subversi, a semet damnati, et spiritu vertiginis laborent. Vides tantam esse huius diabolici veneni aut fascini vim, ut tandem multi etiam carnali aut naturali iudicio priventur: sicut etiam nostri temporis Fanaticorum exempla, ut Anabaptistarum et similium testantur. Sed de hac voce et re prolixius Lutherus in Galatis, et Erasmus in Annotationibus.

FATUUS. Inter laesiones quibus irati proximum laedunt ponit Christus Matth. 5, etiam vocem Fatuus. Complectitur autem ibi ea vox omne genus conviciorum, ac maledictorum, quae proximo praeter meritum maloque animo irati ingerere solemus. Porro quod Christus vocat Fatuas virgines, quae non attulerunt secum oleum, exponetur in voce STULTI. Nam revera eadem vox in Graeco, et etiam significatio est.

FAVUS, interdum per metaphoram pro quovis alimento, aut alia etiam re longe suavissima ponitur. Hinc Salomon dicit, Animam saturatam calcare favum, at famelicae animae omne amarum dulce est: id est, abundantes, ac veluti pertaesos nauseare, aut non curare aliqua alio qui optima beneficia: sed egentibus, etiam minus lauta esse gratissima. Favum stillare dicitur adultera, Proverb. quinto: pro, blandissime loqui, et suis blandimentis capere suum amasium, cum tamen interea ei extremum exitium paret. Sic et Proverb. 16. Ut favus mellis sunt eloquia pulchritudinis. id est, tam gratus ac suavis est elegans sermo, ut optimum mel. Sic et verbum Domini dicitur Psal. 19, esse dulcius favo mellis.

FEL, ut est liquor amarissimus, ad haec irae et commotionis a per metaphoram vel metalepsin significat virus satanae, aut nativam malitiam, aut corruptionem cordis, quae semper erga Deum et proximum est acerba et amara: erga neutrum sane est suaviter affecta, eive bene cupiens, quin potius contra utrunque scelerata consilia meditatur ac machinatur. Significat igitur Petrus, cum Actor. 8 dicit, Video te esse in felle amaritudinis, et vinculo iniustitiae: Simonem magum nec renatum esse, nec pristinum suum sceleratum animum ulla ex parte immutasse in melius: cum tamen simulet se esse Christianum, et de priori venenata malitia resipuisse. Significat alioqui vox fellis ראש Ros, etiam venenum. Putant porro interpretes, Petrum hac voce allusisse ad locum Moysis Deut. 29, cuius haec sunt verba: Videte ne sit inter vos radix pullulans aut fructificans bilem aut absynthium. id est, ne sit quispiam habens semina, consilia, et conatus idololatriae, quae sit et Deo amara aut ingrata, et vobismet extreme perniciosa,

-- 164 --

303/304 qui tamen hasce meas paternas admonitiones, et gravissimas comminationes floccifaciat, sed securus sibi impunitatem polliceatur. Coniungit autem Petrus in Actis istas duas loquutiones, Es in felle amaritudinis: id est, in felle amarissimo: et vinculo iniustitiae. id est, servum et mancipium iniustitiae, ab eaque esse veluti incatenatum. Ferme similis est huic illa Plautina loquutio in Trucul. In melle sunt linguae sitae vestrae, atque orationes: Corda in felle sunt sita, atque acerbo aceto. Vox fellis reperitur etiam alioqui in veteri Testamento, in significatione tropica: ut Iob 20, Fel aspidum erit illi panis in viscerib. eius. pro, eibus eius, aliaque summa ac optima commoda vertentur in extremam eius perniciem. Sic quoque Hierem. 8 et 23. Cibabo eos absynthio, et potabo aqua fellis. id est, pro beneficiis quibus eum antea fovere sum solitus, adducam eis ipsissimam perniciem et exitium, summa et acerbissima aut amarissima mala. Ita Fellis vox alias extremam malitiam hominis, alias poenas divinitus inflictas significat. Adscribamus sane etiam alterius cuiusdam annotationem in praedictum locum Actorum, qui ita inquit: In felle enim amarissimo, εἰς γαρ χολὴν πικρίας . Alludit omnino Petrus ad locum Moysis Deut. 29. c. 18. Et fel amaritudinis, id est amarissimum, vocat interiorem cordis malitiam, et virus illud diabolicae impietatis, quo magus iste totus erat oppletus. Nam idem vocabulum ראש et venenum et fel declarat Hebraeis. et utraque significatio optime quadrat: quia utrovis modo accipias, nullum est magis mortiferum venenum, nullum etiam fel magis amarum peccato, quum semel conscientiam obtinuit. Caeterum videri posset hoc dicendi genus, esse in felle, per hypallagen esse explicandum: ac dicendum potius, video fel amarissimum in te esse. ac fateor me aliquando in ea opinione fuisse, ut hunc locum ita interpretandum putarem: sed tandem comperi, mutari non posse hunc Hebraismum, quin tota huius dicti emphasis pereat. Sic enim loquuntur Hebraei, ut hominem prorsus oppressum, ac quasi intus sepultum declarent. Quemadmodum igitur, qui quempiam in aquis esse dicit, aliquid significat multo gravius quam si aquas in quopiam esse dixerit: sic in felle esse, multo est vehementius dictum, quam fel in aliquo esse. Sic accipio quod ait David Psalm. 51. b. 7. se in iniquitate natum, et in peccato conceptum: et quod exprobrant Pharisaei caeco illi Iohannis 9. f. 34, ipsum totum natum esse in peccatis: item illud quod toties repetitur apud Paulum, in carne esse, et in spiritu: quorum dictorum emphasis non intelligetur, nisi Hebraismum integrum servaris. Potest huic phrasi aliquid lucis accedere etiam ex voce ABSYNTHII et AMARITUDINIS, quas vide suo loco.

FEMUR, nota vox est: tantum observetur vetus forma iuramenti, quod soliti sunt obligantes se iuramento manum subiicere femori illius, cui sese obligarent: Genes. 24, et 48. Putant autem aliqui, illos patres ideo tali forma iuramenti usos, quod ex femore sit pro creatio: ut Gen. 46 scribitur, quod animae sint progressae de femore Iacob, et quod voluerint indicare de sua posteritate nasciturum esse Meschiam, qui sit verus Deus, per quem merito iurare debeamus: ut ita eo ritu iurandi sit tum humanitas, tum et divinitas Christi indicata ac praedicata. In femore et coxa percutere, Iudic. 15. pro, vehementer percutere, et quasi penitus contundere accipitur. Super femore gladio accingi quis dicitur, quia illac gladius dependet: et solent etiam hodie equites Germani non solum circa lumbos, sed etiam circa femur quasi secundo cingulo gladium alligare, ut tanto minus vacillet.

FENESTRAE Caeli, supra in Cataractis explicantur. Fenestrae apertae, clausae, in templi descriptione dicuntur, quae luminis gratia foris sunt angustiores, quam intus: ut in templis fieri solent, quo lucis multum, venti autem parum intret. radii enim lucis in progressu dilatantur. Quod si contrario modo fierent, venti multum, lucis autem parum introiret.

FERO, in verbo PORTO explicabitur.

FERAE, sunt animalia sylvestria: crebro tamen tantum maiora et noxia hac voce indicantur. Sicut Iacob dicit: Fera pessima devoravit filium meum. Per metaphoram vero, aut parabolam, animalia quidem mansueta gentes mansuetiores et cultui divino deditas: contra autem ferae sylvestres, impias, et a vero Deo alienas denotant.

FERIAE, Latinis diem festum, quo a servilibus operibus ocium agere cogimur, significat. In Ecclesia vero postea dies hebdomadae feriae vocati sunt: hinc feria prima, feria secunda, tertia, etc. incipiendo ab ipsa Dominica, sive sint dies festi, sive non.

FERRUM, notum metallum ac vox, generat quosdam idiotismos, et nonnihil obscuras loquutiones. Ferrum et aes calceamenta tua, Deut. 33. pro, abundabis hisce metallis in necessarios usus. Ferrum ferro acuitur, ita vir acuit faciem amici sui: Proverb. 27. Collatio aut similitudo est, ostendens homines mutua conflictatione, conversatione, colloquio ac institutione fieri peritiores aut exercitatiores. Levare ferrum super lapides: pro, caedere aut sculpere lapides. Deut. 27. Iosuae 8. Prohibet ibi Deus fieri altare ex lapidibus sectis aut caesis. Ferrum saepe in genere pro re dura ac tristi ponitur, et plerunque de cruciatu et persequutione impiorum: quod forte inde venit, quia cathenis et huiusmodi ferreis instrumentis afflicti ab impiis vexantur. Hinc tota illa Aegyptia servitus ferrea fornax vocatur. Eadem phrasi dicitur etiam iugum ferreum, id est, gravis servitus, Deut. 4. 1. Reg. 8 Et Psalm. 107. Habitantes in tenebris et umbra mortis vinctos afflictione et ferro. Psalm. 105. Afflixerunt compedes eius, ferrum penetravit animam eius. In Hebraeo est proprie et ad verbum, In ferrum venit anima eius quod aliqui per hypallagen putant commutandum esse in hanc loquutionem, Ferrum penetravit animam eius: sicut et vetus versio habet. Conferunt igitur aliqui hanc loquutionem cum illa Simeonis, ad divinam Virginem dicta, Gladius penetrabit animam tuam: id est, tam ingenti dolore cruciabere et affligere, ac si gladio esses confossa. Sic Psalm. 42. Sicut gladius in ossibus meis, dum me quotidie probris afficiunt, diceres Ubi est Deus tuus? Alioqui si plane incatenatus fuisset, non potuisset varia negocia carceris expedire Hieremiae 15 locus est subobscurus, ubi inquit: Num ferrum atterit ferrum, aut aes ab Aquilone? Quidam enim putant, dicere Deum, hostem Aquilonarem et exercitum Assyrium esse plane invictum. Alii, ut Lutherus intelligunt contra, illam interrogationem non habere vim negandi, sed affirmandi: quasi Deus affirmaret, omnino venturum adhuc alium hostem, qui sit Assyrios fracturus et castigaturus: nempe Persas, sed oportet interea prius castigari Iudaeos.

FERMENTUM, in comedendo agno Paschali severissime in veteri Testamento prohibetur, Exodi 12. quam caeremoniam ac typum proculdubio recte primum Christus Matth. 16 exposuit, de erroribus ac corruptelis Pharisaeorum, et aliorum seductorum, vitandis in cognitione ac fruitione veri agni Paschalis, et doctrinae ac beneficii iustificationis: Deinde et D. Paulus 1. Corinth. 5, de expurganda malitia ac versutia veteris Adami, et amplectenda sinceritate ac veritate novae vitae aut hominis, id est, malo animo ac pravis moribus: et de sectanda sinceritate ac veritate tum in doctrina, tum in moribus. quia neque vetus illud fermentum, aut Adam possit apprehendere ac comedere hunc agnum, nec hic agnus talem hominem admittere aut ferre queat. Causa porro cur haec metaphora ab ea voce

-- 165 --

305/306 deducatur, videtur ea esse: quia vox Massa, aut Panis azymus, est quiddam naturale ac simplex, et alienum ab omni fuco ac medicamine humanae artis, aut astutiae. Contra autem fermentum est quiddam praeternaturale, adventicium, et quod inficit ac pervertit totam illam nativam simplicitatem. Quinetiam tandem, eum plane invaluit, et acidum factum est, prorsus homini est noxium. Videtur etiam Christus, et praesertim Paulus, non obscure respicere in illam horrendam fermentationem Satanae, qua hanc simplicem et sinceram Dei creaturam aut massam, infuso suo veneno, semine, aut imagine prorrus corrupit, pervertit, ac in suam naturam transferm enravit, transformavit, et transsubstantiavit. Significat igitur Christo et Paulo fermentum, corruptelas doctrinae, tum et morum ac vitae, atque adeo et ipsam inhaerentem veteris Adami naturam aut malitiam, una cum suis fructibus. Secundo, et alia ratio metaphorae in bonam partem acceptae hinc oritur: nempe quod, quoniam modicum fermenti paulatim quantumvis magnam massam inficit, aut fermentat, (quae ratio est etiam tum verae, tum falsae doctrinae, tum etiam pravorum morum) ideo Christus veram religionem Matth. 13 fermento comparat, quod perinde a parvis initiis aut seminibus exurgens paulatim crescit, late se extendit, multos occupat, et idololatriam antea latissime grassantem expugnat. Idem et praecedente parabola de semine sinapis agitur. Eadem quoque metaphorae ratione Paulus 1. Corinth. 5, et Galatis 5 eandem vocem tum ad falsam doctrinam, tum et ad pravos mores ac perditos homines traducit, inquiens: Modicum fermenti totam massam inquinat, eo quod morbida facta pecus totum corrumpat ovile: et sermo seductorum sicut cancer serpit. Dicamus igitur sane, triplex fermentum legi in Sacris literis. Pharisaicum, quod significat corruptelas doctrinae, Matth. 16. Luc 12, et Marci 8 Apostolicum, quod est regnum caelorum, Matth. 13. Malitiae et versutiae, 1. Cor. 5, Galat. 5, quod est morum perversitas.

FERVEO, metaphora nota etiam Latinis, de omni ardentiore et vehementiore opere, aut conatu. Sic Paulus dicit, Nos debere spiritu fervere, Romanorum duodecimo: id est, accensos a Spiritu sancto, ardentes, sedulos, et assiduos esse in omni bono ac Deo grato opere. Fervor diei aut Solis, saepe meridiem significat: et contra meridies, summum calorem: quia in meridie maxime caleat aut ferveat sol. Exodi 16. Cumque ferveret sol, liquefiebat panis ille. Sed de hac voce aliquid etiam in nomine SOLIS.

FESTINARE, per synecdochen significat confundi, erubescere, aut omnino malo infelicique exitu opprimi: quia quibus res adversae sunt, non facile carent ignominia, rubore, ac confusione. Caeterum locum Isaiae vigesimo octavo: Qui crediderit in eum, non festinabit: in novo Testamento recitant, Non confundetur. Ratio autem est, quia qui confunduntur, plerunque vitant et fugiunt aliorum aspectum, festinant et approperant, si forte possent evadere illam ignominiam, et calamitatem.

FESTINATIO, aut praecipitatio, seu praeceps fuga, pro summo periculo ponitur. Psalmo trigesimoprimo: Ego autem dixi in praecipitatione aut festinatione mea, reclusus aut avulsus sum a conspectu oculorum tuorum. Psalmo 116, Dixi in festinatione mea, Omnis homo mendax. id est, ut aliqui exponunt, suspicabar Samuelem mihi de regno mentitum esse, ideoque me deseri a Deo in meis summis periculis. Possis etiam intelligere, quod dicat, se in eo periculo agnovisse tum suam vanitatem, quod Deo fidere non potuerit: tum aliorum, a quibus sit desertus: sed Deum sibi prompte succurrisse. 1. Samuelis vigesimotertio: Fuit David praeceps ut abiret â facie Saul. Deuteronomii vigesimo: Vos hodie congregamini ad pugnam, ne mollescat cor vestrum, ne timeatis, ne festinetis aut praecipites sitis, nec trepidetis â facie eorum. Aliqui praecipitantiam, seu perturbationem animi exponunt: ideo Vulgata et LXX verterunt Psalmo 115, Ego dixi in excessu meo, Omnis homo mendax. Festinare super malum. pro, cito aliquem punire: Danielis nono. tametsi ibi sit potius verbum Vigilare. Coniungitur alioqui hoc verbum crebro alii, sive interposita coniunctione copulativa, sive omissa. Significat autem plerunque idem quod cito, velociter, festinanter: ut inter Regulas proprio canone monuimus, de pluribus verbis huius generis. Genesis quadragesimo quarto: Festinaverunt, et descendere fecerunt: pro, festinanter deposuerunt. 1. Samuelis 28. Et festinavit et cecidit Saul. 1. Regum 20. Et festinavit et amovit velamen. Iosuae 8. Et festinaverunt, et succenderunt urbem. pro, celeriter succenderunt. Festinare, pro, in fugam proturbari: Psalm. 48. Territi sunt, festinaverunt. Festinans decretum, Danielis 2. pro, velociter latum decretum. Festinum os pedibus offendit, Proverb. 19. pro, nimium ac temere properans. Accipitur ergo loquutio Vir festmans, alias in malam partem, pro praecipiti et inconsiderato, ut praesens exemplum ostendit: alias in bonam, pro industrio, et mature sua negocia peragente. Prov. 22. Vidisti virum festinantem in suo opere: coram regib. stabit, et non coram obscuris.

FESTUM, dies solemnis, qua plerumque religionis causa populus conquiescit a suis laboribus, et convenit non sine aliqua publica laeticia ac gaudio. Sic passim in Pentateucho praecipiuntur certae festivitates, quibus religionis causa populus convenire solebat ac debebat. Exod. 5, Dimittite populum, ut festa celebrent mihi. Mox clarius dicitur: Dum dicitis Eamus, sacrificemus. Sacrificare et festum celebrare idem ei sunt: Exod. 12. Festum agetis illum diem Domino: pro, solenne festum celebrabitis. Cessare facere festum, Oseae 2. pro, gravi afflictione, et pene pro ipsa solitudine ponitur. Festum igitur significat non raro, quamvis laeticiam aut gaudium. Dicetur de hac voce in vocabulo Sacrificii, aut Mactationis. Festa et novilunia, voces non raro coniunguntur, propterea quod apud Iudaeos in noviluniis singulares quaedam solennitates et sacrificia habebantur.

FEX, longe aliam metaphoricam significationem habet in Sacris literis, quam in Latino sermone, ubi infimae sortis homines significat. Nam in Sacris, sicut poculum significat suam partem crucis aut castigationis, quam Deus singulis suo tempore partitur aut propinat: ita feces eius haustus significant longe acerbissimam partem cladis vel poenae. Psalmo septuagesimoquinto: Utique feces eius sugent et bibent omnes impii terrae. Isaiae 50. Ezechiel. 23. Stare in fecibus, est tranquillitate sua, et aliis commodis ac bonis suis frui, simulque suum pristinum vigorem retinere. Zophon. 1. Visitabo viros stantes in fecibus suis. id est, qui nunquam sunt proturbati in exilium aut captivitatem, a suis sedibus, rebus ac commodis abducti aut depulsi. Metaphora haec videtur sumpta esse a vino, aut etiam aliis liquoribus. Nam quamprimum vino ademptae sunt feces, incipit debilius fieri. Hanc totam phrasin unus Hieremiae locus pulchre illustrat, cum Capite 28 inquit: Opulentus et securus fuit Moab inde a pueritia sua, et quiescens ipse in fecibus suis, nec transfusus est de vase in vas, nec in captivitatem abiit. Hinc fit, quod sapor eius duret in eo, et odor non sit immutatus. Propterea ecce dies venient, dicit Dominus, ut mittam ei victores, qui diffundent eum, et vasa eius evacuabunt, et lagenas confringent.

FICUS parit varios idiotismos in Sacris literis. Aliquando synecdochicos significat quamvis possessionem, eadem ratione qua apud Latinos vox Peculium;

-- 166 --

307/308 quia hae erant illis praecipuae opes. Sic in Propheta est, quod sedebit unusquisque sub ficu sua: Micheae 4. pro, in sua possessione habitabit. Item Proverbiorum 27. Qui custodit ficum, comedit fructum eius. pro, qui suas possessiones conservat et excolit, is etiam fruitur eis. Eadem ratione significationis dicitur fore, ut alicuius ficus decorticetur. Ioel primo. pro, eius res, possessiones ac opes vastentur, et pessundentur. Eodem sensu minatur Deus Hieremiae quinto, fore ut hostes eorum vineam et ficum comedant: id est, proventus possessionum absumant. Ponitur ficus pro fructu bono a Christo, cum negat ex tribulis colligi ficus: id est, ex pessima causa optimos effectus. Item pro re suavi. ut Oseae nono: Tanquam primitivum in ficu vidi initio patres vestros. Ficus etiam rem labilem et caducam indicat: quod cum maturae sunt, non firmiter in arbore haereant. Nahum 3. Omnes munitiones tuae sicut ficus maturae, quas si quis concusserit cadent in os eius. Sic Isaiae vigesimooctavo: Erit gloria tua sicut ficus praecox ante initium aestatis. Tametsi hoc potius intelligatur de re in praedam exposita, et ab omnibus expetita, quia talibus ficubus omnes insidientur. Ficus bonas ac malas vocat Deus in Hieremia, Iudaeos poenitentes in captivitate, et impoenitentes Hierosolymae. Primi parentes sibi facere conati sunt perizomata ex foliis ficulneis, quod forte non vacat mysterio. Nam ficus res suaves, et tamen fragiles admodum sunt: sic etiam est omnis adulatio ac palpatio, quib. vel alii vel nos ipsi nobis blandimur, nosquemet irrito conatu excusamus: contra autem pelliceum tegmentum utile et firmum est, quo DEUS primos parentes, amotis illis ficulneis foliis, contexit. Per copiam aut raritatem fructuum ficus, significatur omnis caritas, et etiam copia annonae. Ficus et vinea dederunt virtutem suam Ioel 2: de Felici proventu fructuum dicitur. Contra Abacuc 3 de penuria dicitur: Ficus non florebit, nec erit germen in vineis. Ficus ad regnum vocata, Iudicum 9, non vult deserere dulcedinem suam, et fructus suavissimos, et regnare. Proverbialis loquutio de iis est, qui suae tranquillitati, paci, ocio, et aliis commodis inhaerentes, negligunt magnas opes, glorias ac potentiam.

FIDES, olim a Romanis pro dea culta est, habuitque propria templa inde a Numa consecrata, teste August. Unde id ortum sit, dubitari queat: sive quia maximus usus ac necessitas fidei in contractibus, communique vita est: sive etiam, quia inde a primis parentibus valde praedicari fidem Theologicam intellexerint, ut quae nihil non a Deo impetret, nosque in summam dignitatem ac felicitatem evehat. Omnino Numae patrum doctrinam non ignotam fuisse, etiam ex eo apparet, quia templa sine idolis habuit: et libri eius postea, reperti, ut ab Ethnica idololatria plane alieni, teste Livio, exusti sunt. Nomen sane ipsum illius regis Hebraeum esse videtur, sive a נום num dormitatione ei id bellicosi illi inquietique Romani imposuerint, quia non ita ferox fuit ut Romulus, cui successerat sive a verbo Hebraeo נאם Neum, quia Dei sermonem ac testimonium hoc Prophetico verbo citare sit solitus. quod posteritas ad deam Egeriam transtulit, cum qua eum colloquia habuisse, et ab ea leges accepisse, fabulata est. FIDES ergo, vox Latinis usitata, aliquando aliter in Sacris literis, quam plerumque in prophanis, accipitur. Nam fides Latinis in dicente et agente plerunque est fidelitas, aut veracitas in praestandis promissis. cuius etymologiam Cicero inde deducit, quod id fiat quod ab aliquo dictum promissumve est: quasi si ista duo verba, Fiat dictum, inter sese commixta sint. At in Sacris literis plerunque est in audiente aut patiente illi correspondens affectus, quo credimus dicentis veracitati aut fidelitati, quod ea quae promisit, praestiturus sit. Recte ergo dicere possemus, quod Fides Latinis active accipiatur: quia est veritas in agente, dicente, ac praestante nobis aliqua promissa bona: Contra autem Hebraeis passive, quia alterius veracitatem, promissionem, ac praestationem bonorum suo assensu, et re etiam ipsa accipit. Nec tamen potest negari, vocem Fides, πίστις , apud Latinos et Graecos veteres eodem plane modo aliquando usurpatam, ut in Sacris literis et Ecclesia: nempe (ut iam diximus) passive. ut, Aliquid esse maius fide, id est, quam ut credi possit. Ovidius 4 Metamorph. et Virg. 4.
Credo equidem, nec vana fides genus esse deorum: id est, mea haec fides aut persuasio seu assensus non est vana, aut temeraria. Et Livius: Haec Romulo regnante sunt domi militiaeque gesta; quorum nihil absonum fidei divinae originis, divinitatisque post mortem creditae, fuit. id est, qua creditus est natus fuisse ex Marte. Eandem significationem opinor esse et in istis phrasibus: Fidem facio pro persuadeo tibi: fidem tibi habeo, fidem adhibeo, pro credo. Non tamen nego, tres huius vocis significationes in Sacris literis reperiri, ut aliâs significet veracitatem, alias credere, alias denique summam doctrinae. Hebr. 6. Rom. 12. Sed quoniam primaria Disputatio in hac re est, quomodo Graeca voce πίστις novum Testamentum utatur: praesertim ubi per eam apprehendi iustitiam ac salutem docet: ideo primum de ipsa Graeca voce aliquid clarius et solidius, pleniusve dicamus. Non dubium est, vocem πίστις a verbo πείθω (quo Sacrae literae plurimum utuntur, pro illo ipso actu docendi homines de Deo) venire, et a tertia praeteriti passivi persona, nempe a πέπεισται formari, eoque eius vim ac quasi indolem referre. Quare ante omnia eius verbi naturam significationemque nonnihil videamus. quod tanto libentius facere debemus, quod eadem vox פתה patha sono ac sensu, aut significatione etiam, in Hebraea lingua ac veteri Testamento reperitur, πείθω פתה patha. Verbum πείθω , per sese significat tum suadeo, tum doceo. et omnino docendo, de alicuius rei veritate ac bonitate; aut contraria falsitate ac malitia homines persuadentur. Quare non raro hoc verbum de ipsa illa Apostolica praedicatione, institutione, et ad fidem tractione usurpatur. ut Actorum 19, et 28, πείθων , docens aut suadens ea quae sunt de regno Christi, et de IESU: id est, docens ac suadens doctrinam de Christo. Sic 2. Corinth. 5. et Gal. 1 dicit Paulus, se sua dere aut docere homines. Sicut igitur verbum πείθω doceo et suadeo, doctrinam de Deo proponere et inculcare significat: ita vicissim, id quod veri doctores sic docendo ac suadendo in corde hominum efficiunt aut excitant, πίστις dicitur: nempe quaedam noticia et persuasio ac fiducia, inde profluens aut enascens. Valde igitur apposite ad expositionem huius etymologiae convenit illud, quod Simplicius dicit super 3 de Anima: διότι τέλος μεν πιστει ὁδὸς δὲ ἐπὶ ταύτην τὸ πείθεσθαι . id est, Finis quidem aut scopus est fides, via autem eo tendens est suaderi aut doceri. Docendo enim et suadendo, in corde hominum fidem excitare conamur. Unde cernimus non tantum originariae vocis cum derivata consonantiam, sed etiam ipsius actionis cum suo effectu harmoniam ostendere, fidem esse quandam noticiam, persuasionem aut fiduciam ex verbi Dei institutione, de ineffabili Dei erga nos misericordia et Christi in nos beneficiis conceptam, qua Deo veraci talis nobis dicenti ac promittenti, exanimo assentimur ac credimus. Sicut igitur verbum πείθω , generat ex se nomen πίστις : sic et ipsa actio eo verbo significata, nempe docere et suadere, efficit in corde auditoris non tanti noticiam, sed et inclinationem animi, seu fiduciam, suadendo in pectore auditoris excitatum. Tota enim Scriptura, et ipsemet Spiritus sanctus, id praecipue agit, ut nobis persuadeat, nosque permoveat Deo fidere. Dulcissimum igitur simul et utilissimum est, istam summi tum rerum tum vocum in tanto negocio harmoniam,

-- 167 --

309/310 considerare. Multum utitur verbo πείθω scriptura pro officio docendi veram religionem, ut Act. 19. 26, et 28. et Gal. 1. inter alia tamen huius significationis exempla ac usus verbi πείθω in novo Testamento, illud in primis praeclarum est, quod dicit Iohannes 3 Capite: Coram Deo πείσομαι , persuadebimus cor nostrum. quasi dicat: Etiamsi illud nos damnet, tamen maior est Deus corde nostro. ubi proprie exponitur illa piorum lucta, qui saepe aspectu suorum peccatorum et irae divinae perturbantur, et tum a corde et conscientia, tum et a satana interius accusantur, et ad desperationem incitantur. Sed illi contra spiritu clamante Abba pater, verbo, veritate, ac ineffabili misericordia Dei veluti coram affantis, consolantis, et illas tristes dubitationes redarguentis, sese confirmant, erigunt, cor suum erudiunt, docent, et convincunt, potiusque Dei verbo quam suis illis internis motib diffidentiae credunt, assentiunturque. Unde expulsis illis tristissimis dubitationibus, ac vacillationibus, vera in Deum fides aut fiducia, et plerophoria sequitur. Consideret igitur Lector diligenter, quid sit illud πείθειν suadere, cordi in illis tristibus dubitationibus ac diffidentia, et quis inde seu ex illa suasione motus aut affectus cordis sequatur. Sic enim ex viva quadam praxi naturam tum dubitationis, tum etiam verae fidei aut fiduciae perspiciet. Sed quoniam de activo verbo πείθω diximus, addemus quaedam etiam de eius passivo, et medio. Πείθομαι doceor, persuadeor, ad fidem permoveor, et plane credo: ut Actorum 17 narratur, quod Paulus pertria Sabbatha disservit in Synagoga ad Iudaeos ex Scripturis, docens IESUM esse verum Meschiam. et tandem inquit: Quidam ex illis ἐπείσθησαν , persuasi sunt, seque adiunxerunt Paulo. de quibus mox clare dicit, quod crediderint accepto sermone summa promptitudine Idem igitur est ibi ἐπείσθησαν , quod crediderunt. Sic et ad Galatas Paulus aliquoties repetit, Quis vos fascinavit, et interrupit, μὴ πείθεσθαι , ne assentiremini aut crederetis veritati? id est, ne pergeretis credere agnito et accepto Evangelio Christi, sed seduceremini, ut fiduciam haberetis in operum iustitiam: quae si valet, frustra Christus est mortuus. Porro verbum medium inde formatum πέποιθα , quo Scriptura in Fidei denotatione plurimum utitur, etiam luculentius fidei naturam denotat. Plerunque enim magnam certitudinem noticiae, cum eximia fiducia coniunctam indicat, ut Roman. 2, πέποιθας , certo nosti ac confidis, te esse doctorem imperitorum. 2. Corinth. 10. Si quis πέποιθε , certo habet persuasum, confidit se esse Christi, scias et nos Christi esse. 2 Corinth. 1. Ne in nobis confidamus. Philippens. 1, aliquoties pro certa noticia, fiduciaeque iuncta ponitur: ut πεποιθὼς , persuasus, aut certo sciens, ac fidens hoc ipsum, quod qui coepit bonum opus, perficiet usque ad diem Christi. Hoc novi persuasus aut confidens, quod manebo vobiscum. Ab hisce igitur vocibus deducitur πίστις Fides, a tertia praeteriti passivi πέπεισμαι , nempe a πέπεισται : cuius ipsius vocis, (quoniam proxima est formationi πίστεως ) adhuc unum aut alterum exemplum adducam Roman. 8 et 14, πέπεισμαι , Certo persuasus sum, quod neque mors neque quicquam aliud nos separabit a dilectione DEI. Item, Certo novi aut persuasus sum, quod nihil sit prophanum. 2. Timoth. 1. πέπεισμαι , Certo persuasus sum, aut confido, quod et in te habitet. et 2. Timoth. 1. Persuasus sum ac confido, quod potens est custodire depositum meum, usque ad illam diem. Est vero illud quoque valde memorabile, quod idem ut et prius dixi, verbum sono ac sensu aut significatione, πειθω patha, etiam in Hebraea lingua, ac veteri Testamento reperitur. Nec tantum reperitur, sed ipse quoque sanctissimus patriarcha Noach Gen. 9. spiritu Dei praedicens gentium vocationem, indicat: quod Deus hoc ipso verbo patha, nempe blande compellando ac instituendo, reducet Iaphetum in tabernacula Sem, id est, ad veram Israelis fidem religionemque inquit enim, יפת אלהם ליפת וישכון באחלישם . Iaphthe Eloim leiepheth, veiiscon beohele Sem. id est, Blande alloquatur aut persuadeat Dominus Iaphetum, ut habitet in tabernaculis Sem. Ad quod vaticinium alludens Isaias 2 et Mich 4. in quiunt: In novissimis diebus erit praeparatus mons domus Domini in vertice montium, elevabiturque supra colles, et confluent ad eum omnes gentes: sed et multi ibunt et dicent, Venite ut ascendamus in montem Domini, in domum Dei Iacob, ut instruat nos de viis suis, et ambulemus in semitis suis. Hoc enim est illud Allici ad veniendum et habitandum in tabernaculis Sem. Convenit vero significatio istorum duorum verborum, ut ex Proverb. 1 apparet: Fili mi אם יפתון iepatucha. Si te lactaverint peccatores dicentes, Veni nobiscum: id est, si tibi persuadere voluerint. Conveniunt ergo duo ista verba πείθω פתה , Hebraeum et Graecum (quibus aliquem blande docere, ac persuadere cum de aliis rebus, tum et de religione significatur) ad amussim inter sese tum literis, tum sonovocis, tum denique etiam significatione ipsa: ex quibus quomodo Graecum πίστις veniat, satis paulo ante ostensum est. Quin et Latina vox Fides omnino ab eisdem videtur venire. nam literae partim pene eaedem sunt, ut פ phe Hebraeum vicinissimum est Latino F: partim etiam ת thau et θ densae, facillime in D paulo tenuiorem mutantur. Sonus quoque istarum trium vocum patha, πείθω , fides, idem ferme est. nam terminatio neminem movere debet, sicut nec vocalium Hebraearum variatio: quorum utrumque summa licentia mutatur. Denique sensus ac significatio vicinissima est, nempe enim et in doctore fides maxime requiritur: et quod ille πείθων , docens aut suadens in corde auditoris excitare conatur, est FIDES, veluti quaedam filia τοῦ πείθειν, et τοῦ πείθοντος docentis. Postremo huc adiice, quod Christo, qui est unicus noster magister, quemque solum audire caelitus a patre iussi sumus, ista ποτνία πείθω aut Suadae medulla tribuitur Isaiae 50, Linguam eruditam ad loquendum tempestive cum defatigato aut exhausto dedit mihi. Item Psal 45, Diffusa est gratia in labiis eius. Ideo Lucae 4 mirabantur omnes super sermonibus gratiae, qui proficiscebantur ex ore eius. Et milites dicebant Pharisaeis: Nunquam sic est loquutus homo. Convenit denique hisce suavissimis verbis et ipsa doctrina fidei Evangelion, quae non clamat in plateis, non fulgurat, non fulminat, ut Moyses cum suo Decalogo: sed blandissime contrita corda alloquitur, allicit, ac dicit: Venite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis, et ego reficiam vos. Adeo enim Deus dilexit mundum, ut unigenitum suum filium daret, ut omnis qui credit, non pereat, sed habeat vitam aeternam, etc. Hoc est istud πείθειν suadere, blande lactare, aut alloqui: unde Fides venit. Postquam igitur dixi de verbis ac themate Graeco et Hebraeo, unde oritur vox Fides: nunc denuo de ipsa fide disseramus. Est autem fides in triplici differentia. Primo enim significat, quam Latini appellant fidelitatis, aequitatis constantiaeque in re contracta servanda opinionem atque existimationem: qua praestita probitatis, negata perfidiae malevolique animi documenta praebemus. et quia in agente aut promittente est proprie, active accipitur. Unde πίστιν διδόναι καὶ δέχεσθαι , est fidem dare et accipere. κατὰ πίστιν συντίθεσθαι , vel (ut Aristoteles) συναλλάττεσθαι . bona fide pacisci. sic πίστιν λαμβανειν dicitur, cui potestas et imperium creditur. τὰς πίστεις περὶ ἀλλήλων λαμβανειν , Aristot. in Polit. fidem inter sese habere. ἡ τοῦ ἀνδρὸς δόξα καὶ πίστις , viri dignitas et existimatio: Plutarch, in Pericle. οὑ διὰ τῶν ὅρκων πίστις , Aeschin. fides et cautio: id est, securitas, quae iureiurando datur. Unde illud celebre Theognidis, πίστει χρήματ' ὄλεσσα, ἀπιστείῃ δ' ἐσάωσα Hesiodus, πίστεις δ' ἀρα ὅμης καὶ ἀπίστεια ᾥλεσαν ἀνδρας .

-- 168 --

311/312 Deinde significat rei compertae explicataeque fiduciam, quam Quintilianus persuasionem vocat: quemadmodum Graeci πιστὸν appellant τὸ γνώριμον καὶ ἀσϕαλὲς, ὁ ἡμεῖς πεπείομεθα . Et eo modo intelligenda est ortho doxa illa Christianorum doctrina, περὶ τῆς τοῦ θεοῦ δικαιοσύνης, διὰ τῆς πίστεως ἐν τῷ τοῦ χριστοῦ αἵματι , ut tradit Apostolus ad Romanos 3: quae non est aliud quam certa fiducia animi, et firmus assensus, quo Deo donanti nobis suum filium, et misericordiam suam per ac propter eum promittenti, assentimur. Unde fit, ut ipse Christus unicum ἱλαστήριον comprehensus a nobis, iam totus scilicet noster χρήσει factus, praesens possidetur. Inde, non parvo tamen discrimine, et pro tota religione Christiana, sive pietate de divinis recte sentiente accipi solet, eadem ratione qua et Livius ab Urbei. Haec, inquit, Romulo regnante domi militiaeque gesta, quorum nihil absonum fidei divinae originis, divinitatisque post mortem creditae fuit. Tertio significat alicuius rei probationem, id est, ἐλεγχον, ἀπόδειξιν , et argumentum fide dignum. Unde πίστεις ἐντεχνοι , quas Quintilianus probationes artificiales vocat: de quo Budaeus in Commentariis.

¶ Non abs re vero fuerit considerare, quid etiam apud Ethnicos eruditi scriptores de voce ac re Fidei senserint, quoniam sacri scriptores ab eis Graecam linguam acceperunt, et aliqui eorum notiones in vocabulis sequuti sunt. Definit igitur fidem Aristoteles Top. 4, cap. 5, hisce verbis, ἡ πίστις ἐστὶ ὑποληψις σφόδρα : Fides est vehemens opinio, aut etiam vehementia opinionis: ut ibidem est. Quod idem est, ac cum crebro in Sacris literis significat certam ac plenam fiduciam et persuasionem. Eodem modo accipitur ab eodem etiam, Problematum sectione 18, ubi ait: Eam fidem quae pertestimonia fit, facilem esse: id est, cum fides fide dignorum testimoniis in pectore auditorum excitatur. Sic sane nostra fit per testimonium viventis Dei, qui Scripturam loquutus est; seu eas leges minas ac promissiones suo ore generi humano proposuit, quique omnium fide dignissimus est, quae et facilis et certa nobis videtur: ac sane esset, nisi nostra natura adeo corrupta, et ab illis divinis rebus tam aliena esset, et quibusvis potius impostoribus ac imposturis quam Deo viventi crederet. Porro in 3 de Anima, hoc ordine inter gradus noticiae fidem collocat: λείπεται ἀρα ἰδεῖν, εἰ δόξα γίνεται γαρ δόξα καὶ ἀληθὴς καὶ ψευδὴς, ἀλλὰ δόξῃ μεν ἕπεται πίστις, οὐκ ἐνδέχεται γαρ δοξάζοντα, οἷς δοκοῖ μὴ πιστεύειν. τῶν δὲ θηρίων οὐδεινὶ ὑπάρχει πίστις, ϕαντασία δὲ πολλοῖς. Ἐτι πάσῃ μεν δόξῃ ἀκολουθεῖ πίστις, πίστει δὲ τὸ πεπεῖσθαι. πειθοῖ δὲ λόγος. τῶν δὲ θηρίων ἐνίοις φαντασία μεν ὑπάρχῃ, λόγος δὲ οὐ . Quod est. Verum opinionem quidem sequitur fides: quippe cum fieri nequeat, ut hisce quisquam non credat, quorum habet opinionem. Bestiarum autem fides quidem nulli, imaginatio vero compluribus in est. Praeterea fides omnem opinionem sequitur, persuasio fidem, ratio persuasionem. Hinc igitur licet animadvertere, fidem etiam Ethnicis significare quandam noticiam, et quidem vehementem, ex alieno sermone conceptam, eamque persuasione ac fiducia non carentem. Hactenus igitur de voce Fidei, ex prophanorum authorum scriptis aut sententia disservi. Nunc ergo de eadem ex Sacris literis, unde maior aliqua certitudo peti potest, agamus. Dixi vero valde prolixe et accurate de Voce simul et re verae fidei potissimum in libello, cui hunc ipsum titulum feci, et porro etiam in Disputatione de Iustificatione: sed vocabuli tamen originem ac veram vim, significationemque exposui et certis quoque Regulis ac testimoniis in Graeca, Hebr. et Latina lingua confirmavi, potissimum in prima parte libelli de Fide: quam qui diligenter perlegerit, non leve operaeprecium se fecisse cognoscet. Caeterum nunc quoque aliqua de ea voce adiiciemus. Fides igitur Latinis, ut et supra plenius ostendi, usitatissime significat quandam animi veracitatem, qua constantiam in dictis ac promissis, omnibusque conventionibus praestemus, ut vere id demus aut faciamus, quod promisimus: quam politicam, activam, aut etiam mercatoriam, et denique contractuum fidem appellare possemus. Reperitur sane etiam in Sacris non nunquam haec ipsa vocis huius notio, ut haec sequentia exempla testantur: Roman. 3, Infidelitas eorum Dei fidem non facit irritam. Ieremiae quinto: Non est qui quaerat iudicium, et faciat veritatem. Deuteronom. 32, Deus fidei vocatur: pro fidelis, aut verax. Homines cum fide, vel in fide, 2. Paralip. 31. pro spectatae fidei. Sic etiam opus Dei dicitur in fide, Psal. 33. Opus in fide facientes, 2 Regum 22. pro, fideliter agentes. 1. Samuelis 26. Dominus reddat viro iustitiam suam, et fidem suam. Plerunque tamen in Sacris, praesertim in novo Testamento, fides significat noticiam quandam, quam ex alterius sermone percipimus, seu qua alteri aliquid affirmanti aut neganti assentimur. Hasce duas fidei notiones Augustinus hisce verbis lib. de Spiritu et litera. Cap. 31. explicat. De hac enim fide nunc loquimur, quam adhibemus cum aliquid credimus non ea quam damus cum aliquid pollicemur. nam et ipsa dicitur fides. Sed aliter dicimus, Non mihi habuit fidem: aliter autem, Non mihi servavit fidem. Nam illud est, non credidit, quod dixi: hoc, non fecit quod dixit. Secundum hanc fidem, qua credimus, fideles sumus Deo: secundum illam vero, qua fit quod promittitur, etiam Deus ipse fidelis est nobis. Hoc enim dicit Apostolus: Fidelis Deus, qui non vos permittit tentari supra id quod potestis. Tantum Augustinus Est vero valde dignum consideratu, quod iste duae fides sese invicem respiciant. Nam illa fides veracitatis est mater, fundamentum, et veluti basis fidei credulitatis. Ob hoc ipsum fide mea credendo alicui assentior, quia in eo fidem esse veritatis non dubito: hoc est, eius veracitas gignet in me persuasionem aut certam noticiam de suis dictis et promissis. Sed in religione habet haec sententia ac pia cogitatio singularem usum. Nostra enim fides tota, quanta quanta est, ex fide aut veracitate Dei dependet. Ob hoc enim ipsum Deo dicenti credo, quia veracem esse certo statuo. Quare necessario fides aut veracitas Dei passim in Sacris literis celebratur, quo in nobis fides erga illam Dei fidem excitetur. Nam si statuimus Dei fidem aut veracitatem firmam ac infallibilem esse, assentimur ac credimus ei. Sici non credimus, infidelitatis aut mendacii eum (teste Scriptura) arguimus. Verum nunc omissa illa Veracitate aut activa fide, de altera quae passiva est, et ab omnia piis divinitus requiritur, agamus. Ea vero multipliciter distinguitur. Nam quaedam fides vocatur historica item mortua aut ociosa: aliqua Christiana, Turcica, Iudaica: et aliqua daemonum: aliqua modica et imbecilla, aliqua miraculosa aut miraculorum: aliqua iustificans, et denique alia quoque bona impetrans, aut praeclara opera faciens. Sit igitur prima fidei significatio, cum totam Religionem, aut summam eius significat. Sic nominamus fidem Christianam, Turcicam, aut Iudaicam. Idem ferme est, cum fidem Nicaenam, id est, Symboli aut professionem nominamus. Sic dicitur aliquis a fide recedere: prima Timoth. quarto, et fidem abnegare prima Timothei quinto. Secunda huius vocis significatio est, quod nonnunquam noticiam quandam Dei, ac eius voluntatis significat, qua rem historice tenemus quam nobis ex doctrina caelesti aut theologia cognita humanis viribus aut cognitione paravimus: quae ob hoc a Papistis vocatur Fides acquisita, nempe nostro labere ac industria: quae etiam mortua et ociosa est quale est in hypocritis, et omnibus non renatis. Hac credere dicimur non tantum Deo, sed et hominibus: ut populus dicitur credidisse Moysi post transitum maris Rubri. Sic Zacharias angelo credere noluit, et punitus est.

-- 169 --

313/314 Credere Moysi, Iohan. 5: id est, eius doctrinam pro vera habere. Ecce in penetralibus, nolite credere: pro, nolite eorum praedicationem pro vera habere. Credidit homo sermoni quem dixit IESUS, Iohan. 4: pro statuit eum vera dicere, quod tamen ille efficacia divini Spiritus in se operante credidit. Vicina huic significatio est, cum habemus fidem in sola speculatione, nihil boni malive inde expectantes: sicut, si narrationibus aliquibus de rebus peregrinis fidem haberemus. Tertia significatio est, cum significat alicui aliquid credere, seu eius fidei commendare seu committere. Iohan. 2: IESUS non credebat semet eis. Quarta significatione est etiam fides legalis, aut daemonum, cum desperantes credunt Deum esse iustum, bonis bene, et malis male facientem: sed non tamen credunt Evangelio. Fidem autem legalem nunc nomino tantum eam, quae conditionem plenissimae obedientiae ad salutem exigit. Alioqui lex omnem fidem etiam Evangelicam praecepit, sed plane per circumstantias declarare non potest, ut haec alibi plenius exponuntur. Possis et cognatam huic fidem generalem nominare, cum aliqui in genere, et quidem vere credunt, Deum non tantum iustum, sed et misericordem ac beneficum esse, suumque filium ad redemptionem generis humani misisse, ut omnes credentes salvet: sed sibi in specie aut individuo remissionem applicare nequeunt. Talem mancam ac generalem fidem, plerumque desperantes habent. Talis noticia in genere primum Evangelion de gratia, gratuitave iustitia ac salute apprehendens, esse plerumque solet in omnibus piis, cum initio in contritione, veluti inferis iacentes, audiunt sibi proponi mediatorem omnibus salutem promittentem ac afferentem: sed ab illa generalitate inter luctandum, et cum Deo agendum, tendunt ad illam specialem conclusionem, qua spiritu S. testimonium nobis dante, tandem concludimus: Amen, utique Deus tu remisisti iniquitatem peccati mei. Fides porro vera ac iustificans est noticia, expetitio, et specialis assensus aut fiducia coram a Deo per mediatorem impetrans iustitiam, spiritum, et vitam. Quam sequitur vel cognata fides, vel huius exercitium, qua alia quoque bona impetramus, quam in libello de Fide prolixius exposui. De hac iustificante fide recte probant Erasmus in Annotationibus, et Budaeus in Commentariis, quod saepe in Sacris idem cum fiducia significet. Loca citare non attinet, ob multitudinem. Quaedam tamen adscripsimus in praedicto libello de Fide, et de quibusdam etiam hic in fine dicemus. Ponitur aliquando et pro tota pietate. Hinc est quod Paulus dicit, Non quod dominamur fidei vestrae: id est, pietati et conscientiae vestrae. 2. Corinth. 1: sicut pontifex piorum conscientiis vult dominari, eisque pro arbitrio in suum quaestum commodumque abuti. Est etiam fides miraculosa, de qua Christus inquit: Si habueritis fidem ut est granum synapis, et dixeritis monti huic, Praecipiteris in mare, etc. Marc. 11. De qua etiam Paulus 1. Corinth. 13 inquit: Si habeam omnem fidem, ita ut etiam montes transferam, etc. Talem fidem habent et illi hypocritae, qui in extremo die dicent: Domine Domine, nonne in nomine tuo daemonia eiecimus, et multa signa fecimus? Fides etiam non raro ipsam veram doctrinam, aut praedicationem fidei significat, ut supra dixi. Rom. 1, Ut obediatur fidei in omnibus gentibus. id est, huic doctrinae. Galat. 1. Fidem quam aliquando vastabat, praedicat Sic et Galat. 3. Antequam venisset fides. 1. Thessal. 3. Ut suppleamus quae desunt vestrae fidei. id est, pleniorem institutionem adiungamus. Fidei obediebat multa turba sacerdotum, Act. 6. id est, verae doctrinae. Sic etiam fidem aliqui deserere dicuntur. Significatur quoque hac voce interdum constantia in Religione retinenda, in summis difficultatibus, ac persequutione. Rom. 1. Fides vestra annunciatur in toto mundo. 1. Thessal. 1. Fides vestra dimanavit in omni loco. 1. Thessal. 3: Cum venisset ad nos a vobis Timotheus, et annunciasset fidem et dilectionem vestram. Ex fide in fidem, Rom. 1, aliqui (ut Clemens Alexandrinus Stromat. V) interpretantur, Ex minore fide in maiorem: quod et Hebraismus ipse poscit. Et sunt similes Phrases plurimae: De virtute in virtutem exibunt, De malitia in malitiam exierunt: id est, ex uno scelere subinde in aliud maius praecipites ruerunt. Prima fides 1. Timoth. 5, viduae lascivientes dicuntur abnegasse primam fidem: quod alii aliter intelligunt et interpretantur. Athanasius lib. 6. de Trin. Hieronymus, et Vincentius Lirinensis, intelligunt de primo pacto, quod cum Christo in baptismo fecerunt: intelligentes per fidem promissionem, pactionem, aut conventionem. Id sane etiam ipse textus comprobat praecedentibus et sequentibus. Nam in praecedentibus dicit eas lascivire contra Christum. in sequentibus vero ait, eas ociosas, curiosas et garrulas obambulare per domos, loquentes quae non oportet. Item paulo post ait, quasdam iam defecisse a Christo ad Satanam. Unde manifeste apparet, ibi agi de plena defectione a vero studio pietatis, ac sincera in Christum fide: non de non observato voto, aut repetito coniugio, ut Sophistae opinantur. Sed adscribam etiam aliorum uberiorem huius loci declarationem. Fides prima apud Paulum, 1. Timoth. 5. cap. 1. ubi de viduis iunioribus, non suscipiendis ut alantur ex bonis Ecclesiae, est loquutio et forma loquendi. Sequutus est D. Paulus Prophetas, qui ita loquuntur ex lege coniugii, quod saepissime cum coniunctione animae cum Deo in vera religione confertur. Occasione ergo coniugii carnalis respicit ad spirituale, quod lascivientes, proteruae et garrulae viduae discederent. Vocat fidem primam, pactum primum, pactum primi praecepiti, aut etiam prima fides, pro primaria ac praecipua ponitur: nempe pro ea quae Deo debetur, cum haec coniugalis sit quasi secundaria. Fides coniugalis in desponsatione primum promissa, est pactum primum perpetuo servandum: a qua fide prima et pacto primo si deficitur per adulterium, vel reiectionem, non potest fieri cum alio coniugium, vel secunda fides, aut pactum secundum: sed simpliciter damnatio legis est, nisi redeatur per reconciliationem ad primam fidem, ad pactum primum. Sicut cap. 3. Hierem. dicitur: Tamen tu meretrix revertere ad me. Et est pactum primi praecepti apud nos, pactum Baptismi: Ego sum Dominus Deus tuus. A quo aversi, iubentur ad illud reverti: Qui defecerunt â fide, iubentur ad eam reverti. Sic et nonnulli patres hunc locum Pauli intellexerunt, Fidem primam esse fidem in Christum. Athanasius lib. 6, de Trinitate: Vae vobis, inquit, qui primam fidem Baptismi, caelitus institutam, irritam facitis. Ex fide, aliquando est periphrasis: idem valens quod fideles, credentes. Galat. 3: Sicut Ex circumcisione. Alias cum dicit Paulus, Quicquid non est ex fide, peccatum est: ex fide esse aliquid, aut fieri, significat, praelucente vera fide, quod sis cum patre caelesti reconciliatus, et quod ille hoc ipsum factum tuum probet exigat, et imperet tibi. Fidei domestici. pro, qui eandem fidem ac veram religionem nobiscum profitentur, in eoque nobis intimi ac coniuncti sunt: Gal. 6. Adiunguntur et aliae voces aut res fidei, quas iam plurium dictionum phrases explicari oportet: quandoquidem de ipsa voce Fidei per sese considerata satis ferme hic, et in libello de Fide dictum est. dicentur tamen denuo adhuc plura. Habet enim fides sua quaedam adiuncta, quibus una cum synonymis fidei expositis, denuo de Fide, praesertim de re eius, agemus. Aeque preciosam fidem sortiti sunt: 2. Pet. 1. Opus fidei: id est, confessio agnitae veritatis, et constantia in cruce et persequutione. 1. Thess. 1. Thorax fidei: pro firmissima fiducia in DEUM. Induti

-- 170 --

315/316 thoracem fidei et charitatis, et pro galea spem salutis: 1. Thess. 5. Certamen fidei. Certa bonum certamen fidei: 1. Tim. 2. Fides electorum Dei, Tit. 1. Lex fidei: id est, doctrina Evangelii, Rom. 3. Mensura fidei: Sed ita sentiat, ut modestus sit, et sobrius, ut cuique Deus partitus est mensuram fidei: Rom. 12. Analogia fidei: id est, ea quae cum sincera doctrina congruunt: Rom. 12. Spiritus fidei: Habentes eum spiritum fidei: 2. Cor. 4. Veritas fidei: id est, consensio in doctrina Evangelii. Occurramus omnes in unitatem fidei. Eph. 4. Scutum fidei: id est, firma fiducia. Eph. 6. Gaudium fidei, Phil. 1. Hostia sacrificiumque fidei, Si immolor super hostiam, sacrificioque fidei vestrae: hoc est, Si interficior eo quod vos ad fidem adductos obtuli Deo, ut ei placeatis: Philip. 2. Iustitia quae est ex fide Christi, pro ea iustitia quam Christus paravit ac imputavit et donat in se credentibus: Phil. 3. στερέωμα , firmitas fidei. Videns vestrum ordinem et firmitatem vestrae, quae in Christum est, fidei: Col. 2. Mysterium fidei: id est, doctrina Evangelii ignota rationi: 1. Timot. 3. Verba fidei. Enutritus in verbis fidei. 1. Tim. 4. Sanctissima fides: Iudas in sua Epistola.

¶ Haec ferme nunc occurrunt composita Fidei, aut phrases cum voce Fidei coniunctae: quas recenseri ac exponi utile fuit, ne earum vera genuinaque significatio ignorata, intellectum Scripturae iunioribus adimeret. Nunc etiam Synonyma eiusdem, seu verba, phrases ac circumloquutiones fidem significantes recensebimus, ne imperitiores nusquam putent veram fidem doceri, nisi ubi nominatim haec vox scripta aut nominata reperitur. Synonyma aut aequipollentia fidei vocabula sunt multa, quae nosse ad perspiciendam vim fidei utile est: nos igitur aliqua recensebimus. Fidei συνώνυμον est παῤῥησία , fiducia. 1. Iohan. 2: Cum apparuerit, habeamus fiduciam. 1. Ioh. 3: Fiduciam habemus ad Deum. 1. Iohan. 4: Fiduciam habemus in die iudicii 1. Iohan. 5. Haec est fiducia. Eph. 3. In Christo fiduciam habemus, et accessum. 1. Thess. 2. Si fiduciam et gloriationem spei usque ad finem firmam retinuerimus. Hebr. 4, Adeamus cum fiducia. Act. 4: Loquebantur verbum Dei cum omni fiducia. Petrus voce παῤῤησία non utitur. Et πεποίθησις confidentia, seu persuasio: 2. Cor. 3: Fiduciam autem huius modi habemus per Christum erga Deum. Phil. 3: Ego habeo πεποίθησιν , persuasionem seu fiduciam in carne. 2. Cor. 10: Ea fiducia, qua existimor audax fuisse in quosdam. ὑπόστασις , expectatio. Hebr. 11: Fides est ὑπόστασις seu expectatio. Spes etiam interdum pro fiducia cordis, acquiescentis in promissa gratia per Christum, accipitur. Rom. 8: Spe salvati estis. 1. Corint. 15: Si in vita hac spem tantum in Christo fixam habemus, etc. Sperare, etiam pro credere accipitur. 1. Pet. 1: Perfecte sperate in eam quae ad vos defertur gratiam. Sitire etiam metaphoric ὧς , Apoc. 21. Ego sitienti dabo de fonte aquae vitae gratis. Non haesitare. Iacobi 1: Postulet cum fiducia, nihil haesitans. Esse in luce 1. Iohan. 2, Ambulare in luce. Esse in Deo, et ex Deo: 1. Iohan. 4. Manere in unctione, manere in Deo. 1. Iohan. 2. Servare sermonem eius, servare iussa Dei. 1. Iohan. 2. Habere fiduciam. 1. Iohan. 2. Suadere cordibus suis. 1. Iohan. 3. Manere in charitate: id est, fide. Amplecti Dei beneficium nobis oblatum. 1. Iohan. 4. Agnitio Domini et servatoris IESU CHRISTI, periphrastice pro fide accipitur, 2. Pet. 2. Refugerunt ab inquinamentis mundi per agnitionem Domini et servatoris nostri IESU CHRISTI. 2. Petr. 3. Crescite in gratia et cognitione Domini et servatoris IESU CHRISTI. Eph. 1 Det vobis spiritum sapientiae et revelationis per agnitionem sui, illuminatos oculos mentis vestrae. Eph. 4 Donec perveniamus omnes in unitatem fidei, et agnitionis filii Dei. Col. 1. Ut impleamini agnitione voluntatis eius, in omni sapientia et prudentia spirituali. 1. Tim. 2, Vult omnes ad agnitionem veritatis venire. Sapientia Dei, quae e supernis est: Iacob. 3. πληροφορέομαι Rom. 4. et πληροφορία , certa persuasio intelligentiae, in agnitione mysterii Dei, et patris et Christi: Col. 2. Accedamus vero corde in πληροϕορίᾳ πίστεως , certitudine, aut etiam abundantia fidei: Hebr. 10. Sunt et alia similiter naturam fidei describentia vocabula: ut Rom. 4, in illa insigni descriptione, Concipere talem cogitationem de Deo, qualis est, ut qui vocat ea quae non sunt, ut quae sunt. Sic enim incredibilia credit fides. Praeter spem in spem credere: Non fieri imbecillum, aut languere fide: Non considerare causas secundas, et quascunque difficultates diiudicare, sicut Sara et Zacharias: Non diiudicare aut dubitare de promissione: Corroborari fide, aut certam ac invictam animi sententiam concipere: et denique, Dare Deo gloriam veritatis et omnipotentiae.

¶ In veteri Testamento saepe Fides vocatur Cor suffultum, aut firmatum, סמוך Samuch נכון Nachon, נשען Nosean, Isaiae 26. Psal. 112, Paratum est cor eius sperare in Domino, fultum aut firmatum est cor eius, non timebit donec videat in hostibus suis. Item Psal. 27. Expecta Dominum, confortetur et confirmetur cor vestrum, et expecta Dominum. Et Psal. 31. Corroboremini, et comfortetur cor vestrum, omnes qui speratis in Dominum. Psal. 51, vocatur spiritus firmus. Verum redeamus denuo ad ipsius vocabuli Fidei explicationem. De Graecae igitur vocis πίστις natura annotant aliqui eruditiores, quod proprie idem valeat ac Latinis persuasio, si ad verbum aut rationem suae etymologiae verti debeat, quia veniat a verbo πείθω , quod est suadeo, aut persuadeo: de qua re et ego supra prolixe disservi. Sed in hac parte accurate videndum est, ut devitetur vanitas et levitas huius vocabuli, quam in sua significatione is rebus humanis obtinet. Quia enim homines (qui revera omnes natura vani ac mendaces sunt) incertis, verisimilibus, et plausibilibus tantum ratiunculis sibi invicem suadent ac persuadent: et quia tota materia rerum suasibilium incerta ac instabilis est, ut etiam philosophi docuerunt: ideo etiam persuasio inde concepta est vana et inconstans noticia. At Christiana fides aut persuasio, quia venit a veraci Deo, et infallibili eius verbo, quod non tantum omnibus demonstrationibus, sed etiam ipsomet caelo terraque firmius est: debet pro certissima et solidissima noticia haberi: nisi, quod humana imbecillitas eam nunquam satis plene in hac vita concipere potest. Ob hoc igitur divinae et humanae persuasionis discrimen, vocabulum Persuasionis de humanae vanitatis trivio sumptum, nequaquam divinarum spiritualiumque rerum maiestatem exprimit. Sententiam porro de persuasione Vallae et Budaei tanquam hominum, praesertim in linguis et philosophia eruditissimorum, adscribam. Laurentius igitur (inquit Bodaeus) persuasionem proprie vocari posse contendit, quam Latini Christiani Fidem, Graeci πίστιν appellant hoc est, certam quandam opinionem et sententiam, quam nobis persuasimus: id quod mihi Laurentius recte censuisse videtur, cum a verbo Graeco πέπειομαι , id est, persuasi mihi, πίστις apud nos dicatur, quam nos fidem dicimus. Hoc autem ex Quintiliano liquet, qui libro quinto sic inquit: Pro certis autem habemus quae legibus cauta sunt, quae persuasione, si non omnium hominum, eius tamen civitatis aut gentis, in qua res agitur, in mores recepta sunt. Latine autem fides in hoc significata certam derivationem non habet: sed Graecorum imitatione usurpatum est ab antesignanis fidei Christianae, qui aliud verbum significantius esse nullum existimabant. Hactenus illi. Etsi autem supra multa dixi de verbo πείθω persuadeo, et πίστιν fidem inde deduxi ac quia quandam persuasionem fiduciae iunctam significare docui, et hic etiam aliorum sententiam de voce Persuasionis adscripsi, illustrandi vocabuli Fidei gratia: tamen

-- 171 --

317/318 nequaquam suaserim, ut pro voce fidei, persuasionis vocabulo uteremur. nam hoc, ut dixi, levem ac inconstantem quandam noticiam designat: illud vero alterum, et receptum iam ab Ecclesia est in omni vetustate hucusque, et quasi quandam singularem dignitatm, ut vox sacrosancta, induit: et caret illa cacophonia levitatis, ac temerariae persuasionis, qua alioqui adversarii nostram doctrinam de fide non sine singulari Dei contumelia, deformant. Si enim vana persuasio est quod Deo dicenti et promittenti assentimur oportet profecto ipsum Deum eiusque promissiones vanas et inconstantes esse. Denique et illa tertia discriminis ratto expendatur, quod videlicet quiddam absolutum et a suadente iam prorsus separatum significat: sane in omnium auribus sonat qualem cunque, aut temerariam pene opinionem, utpote ex pauculis ac incertis quibusdam ratiunculis haustam. Ac fides contra est quiddam perpetuo Deum audiens, ei assentiens, et fidendo adhaerens: et insuper praeterquam quod ipso statim sono, ut sacrorum vox, religionem quandam auditori incutit, etiam mox intelligentem auditorem monet de suo correlativo, cui nam credat aut fidat. Quo facto aut sensu simul primum suae originis certitudinisque auditorem admonet: tum ostendit, videndum et expendendum illi esse, cuinam innitatur, aut cuius veraci sermoni assentiatur: cuive fidat, seu quo tandem totus in fidendo dependeat, quo tandem et doctor et auditor possit dicere illud Apostolicum: Scio cui credidi, et certus sum. Quod valde potenter dicitur: nempe enim non humanae ac fallaci garrulitati, aut persuasibilitati, sed Deo veraci et longe beneficentissimo: sicut et vulgo dici solet, Ich weiss, das der man mich nicht betriegen wirdt. Deinde vero etiam eadem fidei vox illa ipsa sua relatione, et correlativi, nempe Dei loquentis ac promittentis, cui credidit, monstratione docet te, de modo iustificationis et omnium aliorum bonorum apprehensionis, quae omnia non ipsa domi suae, aut in homine paret, mereatur aut operetur: sed ex alterius benigne promittentis, et veluti eleemosynam offerentis manu precario accipiat. Multiplex igitur commodum vox Fidei, prae altero odioso ac levi Persuasionis, habet: cum simul sit tamen in hac ipsa significatione latissima ac probatissima: quod superius bonorum authorum exemplis ostendi. Sed percurram adhuc pauculas loquutiones a Fide derivatas, mox ad ipsam vocem rediturus. Fidelis homo dicitur in Sacris, de fide, veraci, stabili, ac certo: ut Psalm. 101. Oculi mei ad fideles terrae, ut habitent mecum. 1. Sam. 3. Cognovit universus Israel, quod Samuel esset fidelis propheta Domini. Dicitur et simpliciter de credente Fidelis, sicut in Latino a fide. Per metaphoram haec dictio etiam ad inanimata transfertur: ut Isa. 3. et Hier. 15, Aquae fideles: pro non deficientibus. Contra in posteriori loco fons mendax ponitur. inquit enim propheta: Futurus es mihi veluti fons mendax, veluti aquae quae non sunt fideles. Sic et civitas fidelis dicitur, quae fideliter ac constanter Domino vera pietate ac iustitia adhaeret. Isa. 1. Quomodo facta est meretrix civitas fidelis? In hoc sensu et Romanorum fidem celebrari, supra ostendi. Fidelis in pacto. Psal. 78. Cor eorum non erat rectum cum Deo, nec fideles fuerunt in pacto eius: id est, non firmiter ei adhaeserunt, promissamque fidem non praestiterunt. ubi haec vox potius active accipitur, de praestatione eorum quae in foedere sunt promissa. Locus fidelis: Isa 22: Figam euḿ ut clavum in loco fideli: pro, stabili ac firmo. Dicitur et Doctrina Dei fidelis: id est, verax, firma, certa, stabilis. Psalmo19 et 93. Misericordiae fideles: id est, certa ac constans beneficentia, nam misericordia pro beneficentia aut bedignitate accipitur. Isa. 55 et Act. 13. Faciam vobiscum pactum sempiternum, et misericordias Davidis fideles. pro, beneficentiam Davidi promissam, faciam ratam, firmam, ac perseverantem. loquitur de beneficentia propter Meschiam. Vir fidelitatum nonnunquam, et testis fidelitatis: Prov. 28, Vir fidelitatum multiplicabit benedictiones. pro, verax ac sincerus cumulabitur a Deo beneficiis. Fidelitatem percutere: Nehem. 9. Et cum toto hoc percutimus fidelitatem cum Deo nostro; pro, pangimus foedus. Fidelis Deus saepe dicitur, id est, verax, ac constanter benefaciens. Haec hactenus: nunc denuo de ipsa voce Fidei agamus. Verum enimvero ad consensum veris ac novi Testamenti valde utile esset scire, cur in illo quidem magis urgeantur ac inculcentur verba Fidere, confidere, sperare, ac expectare Deum et talibus hominibus iustitia ac vita promittatur, qui fidant, confidant, sperent, expectent, etc. contra vero in Novo inculcentur fides, et solum credentibus omnia bona offerantur ac promittantur: ne putaret quis, alio instrumento, ac quasi manu olim esse apprehensam iustitiam et salutem, quam postea in novo Testamento Causa autem huius diversitatis vocum et locutionum duorum Testamentorum est, quod illud praecipuum in fide, quo promissiones Dei apprehenduntur, est assensus et fiducia in Deum tam benigne ac plane materne sese suamque misericordiam ac beneficia nobis offerentem, atque adeo obtrudentem: qaem cordis motum necessario antecedit noticia Quare in veteri Testamento, quod est propositum populo Dei iam collecto et converso, et a parentibus inde ab ima infantia in fide de uno Deo instituto, ac eum cultum profitenti, et in verum Deum saltem historica noticia credenti, tantum illud maxime necessarium, et in quo etiam alioqui omnis difficultas ipsis quoque sanctis est, nempe fiducia in Deum, a prophetis inculcatur. idque ab auditoribus flagitatur At contra in Novo, ubi haec doctrina proposita est populo primum erudiendo, Dei, ac certe triados et Meschiae veri ignaro colligendo, ac ad verum Dei cultum convertendo et vocando, fuit vel maxime opus illum ipsum primum motum, nempe noticiam aut agnitionem huius veri Dei, et filii ipsius, Meschiaeve inculcare. Ideoque usus est Spiritus sanctus in novo Testamento loquutionibus simul et noticiam et fiduciam unica voce significantibus: ut est, Credere et fides, ad exigendum talem animi motum. Haec diversitas loquutionum tanti momenti, ac in tanta re, eiusque diversitatis causa, diligenter observanda est: ut conspecta duorum Testamentorum summa symphonia, eo magis illustretur veritas, et unitas verae doctrinae: ac illi duo Cherubini super arcam Ecclesiae impositi, amabilius suaviusque, nostro maximo bono ac gaudio, sese invicem aspiciant: velumque cordis nostri, quo (proh dolor) nimium teguntur, auferant, aut illuminent.

Papistae multas fides docent, cum unam illam veram ignorent. Aliam vocant fidem acquisitam, quam ex lectione historiae carnalibus viribus nobis paramus: aliam infusam, quae divinitus per Spiritum sanctum datur aliam informem, quae est ista ipsa historica, omnibus virtutibus carens: aliam formatam, quae sit (ut ipsi volunt) charitatespe, aliisque virtutibus formata: aliam implicitam, quae credat in genere omnia quae Ecclesia credit, etiamsi credens non habeat explicatos ac notos omnes articulos fidei: ut pro exemplo talis generalis fidei quendam suum carbonarium proponunt. Cui opponunt explicitam, omnes articulos ac dogmata Christiana expresse tenentem, ac credentem. Verum quoniam nunc Papistae magna vi eo incumbunt, ut divellant fidem a fiducia, tanquam res plane diversas, quo sic et in dubitatione relinquantur homines, et nostra doctrina de fide ac iustificatione refutetur: ideo omissis aliis eorum sophisticis subtilitatibus, ociosisque quaestiunculis, dicemus hîc quoque aliqua pauca, ut probemus fidem iustificantem Paulo vere fiduciam significare: tametsi in Libello de Fide, ac in Disputatione de Iustificatione, plurima dixerim, quae

-- 172 --

319/320 hisce recte coniungi poterunt. I. Primum verô probare id possem testimonio Erasmi ac Budaei, hominum Graecae linguae (sicut et multarum aliarum scientiarum) peritissimorum, quorum dicta in Libello de Fide adscripsi. Idem porro testantur etiam celebres adversariorum Theologi: Episcopus Roffensis contra Lutherum, et Albertus Pigius. Sed nos omissis hominum. testimoniis, ipsum Dei verbum audiamus. II. Dicit Epistola ad Hebraeos, fidem esse ὑπόστασιν , quod plerique verterunt, substantiam: cum revera fiduciam significet, quod ex bonis Graecis authoribus in Libello de Fide ostendi. Si vero quis ipsum verbum ὑφιστάναι , unde venit ὑπόστασις , cum verbo ὑπομένειν , et porro nomen ὑπόστασις cum ὑπομονὴ diligentius conferret, is ex illorum summa convenientia et creberrimo usu, quin et etymologiae similitudine, facillime animadverteret, ὑπόστασιν Hebr. 11, proprie fiduciam, aut fidentem expectationem rerum sperandarum, aut promissarum, significare. Sicut enim ὑπομένειν et ὑπομονὴ , constantem et fidentem expectationem liberationis, ac opis divinae in adversis, significat: sic et verbum ὑφιστάναι . Illustria etiam exempla vocis Hypostasis pro fiducia tum ex novo Testamento, tum et ex versione Septuaginta, Psal. 29, in libro de Fide adscripsi. Caeterum unus locus Hebr. 3, ubi vox ὑπόστασις ponitur, et natura fidei explicatur, omne dubium studiosis veritatis eximere potest: de quo etiam in Libello de Iustitia disservi. Nam ibi Paulus diligenter monens ac inflammans pios, ut in parta iustitia ac vita, ipsoque Christo, fide permaneant, nec inde ullo modo sese deturbari patiantur: docet simul, in quo tanta felicitas consistat, aut unde illa dependeat: quo monstrato eo, quasi vinculo aut ansa, vel medio apprehendendae et retinendae tantae felicitatis, eo firmius ac tenacius ei inhaerere, ac in vera pietate persistere queant. Bis vero eandem principalem suae adhortationis sententiam in eodem capite, paululum mutatis verbis inculcat. Primum igitur dicit, Nos esse participes Christi. Addit conditionem, Sl modo in inchoata fide aut fiduciam perseveremus. Graece μέτοχοι γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ ἐανπερ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους βεβαῖαν κατάσχωμεν , Deinde eandem prorsus sententiam in eodem Capite, pauxillum variatis vocibus, rep etit dicens: Nos esse domum, aut in, vel de familia Christi, si modo fiduciam et gloriationem Dei usque ad finem, firmam retineamus. Graece enim inquit: χριστοῦ οἰκός ἐσμεν ἡμεῖς, ἐαν μη την παῤῤησίαν, καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος, μέχρι τέλους βεβαῖαν κατάσχωμεν Iam confer diligenter hasce duas sententias reperios in utraque prorsus eandem rem agi, eundem sensum inculcari: nempe Primum, ut et antea monuimus, nos iam esse Christianos, seu Christi bona adeptos: Secundo, unde aut ex qua conditione tanta bona dependeant, seu qua manu retinenda sint, nempe fide. Quo autem facilior et evidentior sit ista collatio, duas istas sententias instar parallelarum linearum sibi invicem subiungemus, ita ut etiam partes sibi invicem respondeant: et priorem sententiam vocabimus A, posteriorem B, hoc modo A. μετοχοι γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ, ἐάνπερ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους βεβαῖαν κατάσχωμεν B. οἶκος ἐσμὲν ἡμεῖς χριστοῦ ἐάν περ τὴν παῤῥησίαν καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος μεχρι τέλους βεβαῖαν κατάσχωμεν A. Participes enim sumus Christi, Si modo principium substantiae aut fiduciae usque in finem firmam retinuerimus B. Domus sumus nos Christi, Si modo fiduciam et gloriationem spei usque in finem firmam retinuerimus Quod igitur in A. dixerat, Participes facti sumus Christi: hoc in B dicit, Domus aut familia aut domestici sumus Christi. et quod in posteriore parte lineae A dixerat, Si modo τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως , principium substantiae seu fiduciae, id est, inchoatam fiduciam, usque in finem firmam retinuerimus: hoc dicit in B, Si modo τὴν παῤῥησίαν καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος , fiduciam et gloriationem spei usque in finem, firmam aut firmiter retinuerimus. Ostendens igitur ea Epistola totum nostrum Christianismum, praesertim iustitiam ac vitam ex Christo haustam, pendêre ex fide, aut retineri ea: ita fidei essentiam naturamque exponit, ut sicut antea in A dixerat, fidem esse Hypostasin, ita iam in altera descriptione, nempe in B, explicet Hypostasin per fiduciam et gloriationem spei: id est, spem, de qua plurimum gloriamur ac triumphamus. Hinc igitur liquido patet, Paulo idem plane esse Hypostasin, quod fiduciam et spem, qua Christum cum suis promissionibus ac bonis et apprehenderimus antea, initio nostri Christianismi: et nunc, ac usque in finem retineamus: videndum ergo nobis modo esse, ne hoc instrumentum, aut quasi manum accipientem, et retinentem tantum thesaurum, ullo modo amittamus: sed potius firmissime usque ad finem conservemus. Sic etiam mox initio sequentis Capitis inculcat, videndum nobis esse, ut promissiones felicitatis fide apprehendamus, et retineamus. Ut totius illius textus hic scopus sit: Christum una cum suis promissionibus ac bonis, fide apprehendi et retineri: quae fides sit proprie fiducia, ὑπόστασις, παῤῥησία, et καύχημα ἐλπίδος . De Hypostasi, qua epistola ad Hebraeos (ut modo audivimus) definit fidem, disservi in Libello de Fide, prolixius, Nunc autem hisce hoc unum adiicio, quod prorsus, sicut Germanicum verbum sich unterstehen, non tantummodo magnum aliquem conatum. sed et magnam fiduciam sive audaciam eum recte perangendi complectitur: sic et verbum ὑφίστημι , unde venit ὑπόστασις . Sicut igitur ista duo verba, hyphistimi graecum et unterstehen, germanicum, prorsus conveniunt etymologiis (componitur enim utrumque ex Sub et Sto) ita etiam significatione, in hac parte. Utrumque enim saepe significat, aliquid magnum ac periculosum audet deliri, sive recte sive prave: et simul magnam quandam audaciam aut fiduciam, vel etiam confidentiam animi in se complectitur. Omnino potest vox Hypostasis in hac quidem significatione, luculentissime ex isto Germanico verbo, sich etwas understehn, declarari, et illustrari: quantumvis rem vocemque non intelligentibus aut expendentibus mirum videatur, quomodo vox Hypostasis fiduciam declarare possit. Sed de significatione Graeci verbi ac nominis, vide prolixius in praedicto Libello, quomodo ad significationem fiduciae deveniant. De illo porro huius verbi significato, haud scio an sit operaeprecium aliquid dicere, quod apud Homerum ὑϕίστημι aliquid promittere significat ut dici possit, fidem esse veluti promissionem quando cordis ac spiritus nostri, qua ille ex verbo Dei sumpta, nos consolatur, ac fidentes facit. sic enim clamat in pecctore nostro Spiritus sanctus, ac testimonium praebet spiritui nostro, quod filii Dei simus: sic et cor renovatum nobis certo promittit, quod Deus nobis sit propitius pater, quodque speranda illa bona sit certo matreque ac plane suo tempore daturus. Sic igitur fides posset dici veluti quaedam fiducia ac promissio cordis, nobis ex verbo Dei certo favorem ac omnem liberationem promittentis, nos consolantis, et ab omni diffidentia liberantis. Cum hoc pulchre conveniret, quod supra dixi, fidem nihil aliud esse quam illam ipsam benegnissimam Evangelii promissionem, in pectore nostro per spiritum S. Inscriptam, aut veluti lumen flammulamve quandam accensam. Conveniret et pulchre sequens vox, quod sit argumentum aut convictio de eo quod non cernitur. Verum magis probatur illa altera

-- 173 --

321/322 expositio vocis Hypostasis, tametsi tandem cum hac consonet. III. Sic et Ephes. 4 dicit, Nos habere per fidem παῤῥησίαν, προσαγωγὴν, καὶ πεποίθησιν , libertatem in loquendo aut agendo, et accessum in fiducia, aut confidentem: quae verba pulchre cum ὑποστάσει conveniunt. Sicut et illa duo sunt valde illustria in descriptione fidei, Rom. 4, ἐνεδυναμώθη et πληροϕορηθεὶς , robustus factus fide, et certo statuens. Quae omnia verba fortissimum quendam bellatorem describere videntur, qui ope Dei fretus, ac spiritu eius confirmatus, maxima et difficillima quaeque conari, adire et aggredi ausit, nihil dubitans de victoria ac felici exitu. IIII. Consideretur quoque fides et incredulitas ex adiunctis suis proximis effectis, nempe ex audacia aut animositate, et contra timiditate. Unde liquide patebit, fidem esse fiduciam, et incredulitatem esse diffidentiam. Nam diffidentia aut incredulitas in Deum plerunque habet secum extremam timiditatem, efficitque cor trepidum ac tremens, praesertim in periculis, quod proprium diffidentiae ac desperationis est: sicut Christus ipse testatur, obiiciens aliquoties suis simul timiditatem et incredulitatem, illaque duo tanquam coniunctissima connectens, τὶ δειλοί ἐστε ὀλιγόπιστοι ; Quid timidi estis vos modicae fidei? Sic incredulitas Petri per timiditatem describitur, Matth. 14. Sic et timentes, ne non habeant quod comedant, et quo induantur, Matth. 6, vocantur increduli, aut modica fide praediti. Contra autem fides facit cor firmum, stabile, robustum, et nequaquam tremens, quod fiduciae aut confidentiae est. Solet ergo in Scriptura describi incredulitas per motionem aut agitationem cordis, aut alioqui etiam omisso cordis nomine. Sic Isaiae 7 dicitur: Commotum est cor populi Iudaici, et domus David: id est, regis consiliariorum et aulicorum, ad terribilem famam de adventu hostium, sicut moventur vento arbores in sylva. Et Christus incredulos et inconstantes comparat arundini a vento agitatae. Eodem modo etiam Iacobus incredulum describit: Qui orat, petat in fide, nihil diiudicans. nam qui diiudicat, similis est fluctui maris, qui a ventis agitur et iactatur. Et mox: Vir animo duplici, inconstans in omnibus viis suis. Sic et Paulus talem describit inquiens Ephes. 4. Non simus amplius pueri, qui fluctuemus, et circumferamur omni vento doctrinae.

¶ Contraria autem stabilitas et firmitas fidei, non uno loco per fultum et corroboratum, aut constabilitum cor depingitur: praesertim vero Isaiae 26, ubi dicitur, quod fides sit cor firmatum, quod Deus custodiet pacem. Item Psal. 12, Ab auditione mala non timebit. firmum enim est cor eius, et confisum in Domino. et Psalm. 112. Qui confidit in Domino, sicut mons Syon, non commovebitur in aeternum. Sed de hac incredulitatis vacillatione, et fidei stabilitate, dixi prolixe in libello De FIDE. Cum autem sit aliqua similitudo horum affectuum ac motuum cordis, etiam in non renatorum mentibus, non incommode possis eos illustrare Homerica illa descriptione timidi ac fortis. Timiditas enim incredulitati, et contra constantia ac fortitudo fidei plerunque adiuncta est. Nam ut ex fide securitas et fortitudo, ita contra ex diffidentia timiditas protinus nascitur. Sicut et Christus suis subinde incredulitatem obiiciens, simul timidos eos vocat. inquit igitur ille Iliados V. seu XIII.
εἰ γαρ νῦν παρὰ νηυσὶ λεγοίμεθα παντες ἀριστοι
ἐς λοχον, ἐνθα μάλιστ' ἀρετὴ διαέιδεται ἀνδρῶν .
ἐνθ' ὁ τε δειλὸς ἀνὴρ ὄς τ' ἄλκιμος ἐξεϕαανθη .
τοῦ μὲν γαρ τε κακοῦ τρέπεται χρὼς ἄλλυδις ἄλλῃ ,
οὐδε οἱ ἀτρεμας ἦσθαι ἐρητύετ' ἐν φρεσὶ θυμος ,
ἀλλα μετοκλάζει, καὶ ἐπ' ἀμφοτέρους πόδας ἵζει .
ἐν δε τε οἱ κραδίη μεγάλα στέρνοισι πατάσσει
κῆρας οἰομένῳ. πάταγος δέ τε γίγνετ' ὀδόντων .
τοῦ δ᾽ ἀγαθοῦ, οὔτ' ἄρστρέπεται χρὼς, οὔτέ τι λίην
ταρβεῖ, ἐπείδαν πρῶτον ἐσίζηται λόχον ἀνδρῶν .
αῤᾶται δὲ τάχιστα μιγήμεναι ἐν δαὶ λυγρῇ .
οὐδέ κεν ἔνθα τεόν γε μένος καὶ χεῖρας ὄνοιτο .
εἰ περ γαρ κε βλεῖο πονεύμενος, ἠὲ τυπέιης ,
οὐκ ἀν ἐν αὐχέν' ὄπισθε πέσοι βέλος, οὐδ' ἐνὶ νώτῳ ,
ἀλλά κεν ἢ στερνων, ἢ νηδύος ἀντιάσειε
πρόσσω ἱεμένοιο μετὰ προμάχων ὀαριστυν . Quos versus sic convertit doctissimus et pientissimus vir Eobanus Hessus:
— Quin potius, si qui sumus ordine primi,
Ante rates coeamus, et agmina condensantes
In Troas pugnemus: ibi tum vivida virtus
Ostendet fortes, timidos ignavia bello.
Non etenim sibi constat iners, sed pectore vecors
Nunc hac nunc illac fertur, timet omnia, nunquam
Certa quies illi, semper trepidante vacillat
Pectore, nunquam animum misera formidine soluit,
Sub siditque pedi metuens innixus utrique,
Palpitat attonitum pectus, cor deficit amens,
Instabiles pavido crepitant sub gutture dentes.
Vir constans, animo nunquam titubante vacillat,
Sed fortem se praestat, et omnia fortiter audet.
Non adeo metuit congressus ille virorum,
Non timet insidias: quas si tamen incidit, optat
Quamprimum conferre manum, miscerier acri
Conflictu: tali ipse loco si forte vel ense,
Ut telo feriare alio, te nemo timoris
Arguerit, non ignavum te dicere quisquam
Audeat ex animo, dum non ea vulnera tergo
Accipias, aut aversa cervice, sed ipso
Pectore in adverso, cum scilicet hostibus infers
Antepedem, non inde refers: cum prima capessis,
Non post prima lates vexilla. Sed hactenus isthaec
Dicta satis fuerint, pueri, ne sicut inertes,
Commoda inutilibus perdamus tempora dictis. Ex hac igitur quoque descriptione fortis aut animosi, et contra timidi ac trepidantis, manifestum est, fortitudinem quidem a fiducia, timiditatem vero a diffidentia proficisci: quare etiam fidem, cui Scriptura audaciam aut fortitudinem tribuit, necessario simul esse confidentiam aut fiduciam: incredulitatem vero, eius contrarium esse diffidentiam. Huc percommode quadrat Aristotelis dictum, qui affirmat, fiduciam et timiditatem esse contraria inter se. Ratiocinatio porro haec sic breviter colligi posset: Fortitudo est filia fiduciae, fortitudo est filia fidei, igitur fides est fiducia. Contra quoque timiditas aut trepidatio est filia diffidentiae, eadem quoque est filia incredulitatis, igitur incredulitas et diffidentia idem sunt. Porro istae duae picturae Homeri trepidantium et fortium, pulchre conveniunt cum sacrae Scripturae descriptionibus credentium et incredulorum, sicut supra auditum est de trementi et stabili corde. V. Cum Paulus 1. Corinth. 13 dicit, Si habeam omnem fidem, ita ut montes transferam: quid ibi aliud fides, quam fiducia opis ac potentiae divinae, quae translatura sit nostri causa montes, significat? Non potest certe exponi de nostra aliqua bona qualitate, quae montes suis humeris transferat. VI. Paulus armans suum Christianum militem, et ad periculosam difficilemque pugnam contra Satanam, mundum ac carnem perducens, armat eum thorace fidei: 1. Thessal 5. item scuto fidei, Ephes. 5. Quid ibi fides aliud notare potest, quam fiduciam promissae opis Dei, qua Satanam et mundum expugnamus? Sic toties fide mundum et Satanam vincere ac expugnare dicimur, 1. Iohan. 5, et alias: Sola sane noticia non expugnat illos duos potentissimos hostes, sed fiducia in Deum expugnat. VII Toties commendatur precatio fidei, et in precibus fides adeo extreme flagitatur: ubi profecto fidem, solam noticiam

-- 174 --

323/324 significare, prorsus impossibile est: alioqui et Satanae orarent, qui certiorem noticiam de Deo habent nobis. VIII. Passim iubemur accedere ad Deum fide: ubi impossibile est, fidem proprie ipsam solam noticiam significare: cum et Satanae noticiam habeant, credant et contremiscant. Natura ipsa, ac experientia quotidiana nos docet, quod non ii regem audacter accedant, qui norunt eum: sed qui fidunt in eius benignitatem, seu sibi certo eius favorem persuadent. Necesse ergo est, in talibus locis fidem significare etiam fiduciam. Filialis enim fiducia accedit ad tantam maiestatem, non noticia sola ipsius. Porro haec ipsa fides, quae precando accedit ad Deum, ac cum eo agit, et non ulla alia, nobis iustitiam, vitam, et alia omnia bona (teste Scriptura) impetrat. IX. Christus servator, totaque Scriptura alias clamat, Credite, credite, et homines omnia bona fide adipisci: alias dicit, Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, Venite omnes sitientes ad aquas, venite bibite gratis. Toties etiam nostram fidem comparat accessui ad lautum convivium. Quae omnia liquido ostendunt, fidem nequaquam tantum esse noticiam promissionum et promissorum bonorum: sed etiam ingens desiderium, simul et fiduciam, aut acceptionem, amplexumve illarum promissionum et promissorum bonorum. Nam sola noticia non est motus accedens bona, aut fugiens mala: sed ille motus, qui proxime noticiam consequitur. Quare testimonio Christi fides iustificans talis quaedam noticia est, quae non tantum agnoscit mediatorem, eiusque beneficia, sed etiam ardentissime ea expetendo, sibique ea applicando ad mediatorem, et omnino ad thronum gratiae caelestis patris per hunc intercessorem et sacerdotem aeternum accedit, ibique ista spiritualia bona, laeta fidensque a Deo accipit et consequitur. Necesse enim est istas loquutiones, aut invitationes ad accipiendam salutem, quibus Christus et Scriptura toties utitur, aequivalentes esse. Eandem enim, citra omnem dubitationem, remagit: et eandem viam, non diversam semper monstrat Christus, et eius Spiritus, accedendi Deum, et caelestia eius bona accipiendi. X. Expendatur fides etiam a suo contrario. Toties in Sacris literis, praesertim in Evangelistis ὀλιγοπιστία modica aut imbecilla fides accusatur: ubi plerunque prorsus necesse est diffidentiam intelligere. Matth. 6, et Luc. 12, desperabunda illa sollicitudo de victu et amictu in Apostolis et aliis hominibus reprehenditur, et propterea ὀλιγόπιστοι increduli vocantur. Unde manifestum est, et ὀλιγοπιστίαν aut incredulitatem esse diffidentiam, et contra veram fidem esse fiduciam. Sic Matth. 8, Apostoli ob timiditatem naufragii, et diffidentiam opis divinae, vocantur ὀλιγόπιστοι , diffidentes. Ergo contra, vera fides fiducia est.

XI. Negari non potest, Petrum Matth. 14, primum recte ac feliciter, plenumque fide ex navi in aquam prosiliisse, et per mare ambulasse sola fide fultum: et paulo post, solo defectu fidei submergi coepisse. Nam Christus ipse ei ὀλιγοπιστίαν obiicit. Ac quid ibi in Petro aliud potuit esse fides, quam fiducia opis Christi? quid etiam defectus fidei, quam diffidentia, quod Christus vel non possit, vel non velit eum servare in tantis periculis? Circumspiciens enim mare, ventos et undas, incoepit diffidere de ope divina in tanto periculo. Igitur vel ex hoc solo exemplo liquidissime cerni potest, fidem impetrantem iustitiam, et alia omnia bona, esse fiduciam, et quidem sola tali fide aut fiducia nos ea impetrare: sicut Petrus sola tali fiducia in aquis contra pericula, et suam propriam gravedinem, a Christo sublevatur ac servatur. Sic et de diffidentia Apostolorum Matth. 16. ob non acceptos panes, dicere quis posset: quos ob illam diffidentiam sollicitudinem ac metum famis Christus ὀλιγοπίστους , id est, modicae fidei nominat. XII. Toties Scriptura alias fidei iustitiam et vitam, aliaque bona, alias fiduciae offert, clamans: Fidite, confidite, sperate. sicut et Christus alias clamat, Credite. alias, Confide fili. Ergo fides, fiducia quaedam in Deum, et eius promissiones, est. Unam enim eandemque profecto viam Christus semper ad consequenda summa bona, praesertim iustitiam et vitam, diversis verbis monstrat, non varias ac multiplices. XIII. Summa, praeclare dicit Paulus: Fides est ex auditu, auditus autem per verbum Dei. Quale ergo est auditum verbum, talem etiam necesse est esse fidem. Effectus plerunque suae causae naturam indolemque respicit ac refert, sicut filia matris. Qualis certe est doctrina, talem etiam oportet esse noticiam in de ortam. Quid enim aliud est noticia, quam illa ipsa externa doctrina per oculos et aures, cogitationemque in animum recepta, et in promptuario memoriae recondita, quae eadem ratione sicut in nos recepta est, vicissim in alium porro effundi potest docendo? Sed verbum Evangelium est non tantum simplex narratio rei gestae, aut speculativa tantum et ociosa quaedam doctrina: verum etiam practica, adhortativa, consolatoria, animans, ac offerens ingentia bona, et ad ea accipienda blandissime et studiosissime (ut matres dulcissimos liberos solent) invitans. Igitur et fidem per eam divinitus in pectore nostro erga Deum excitatam, oportet esse non tantum speculativam noticiam, sed etiam ardens desiderium ac fiduciam oblati favoris, et divinorum beneficiorum. XIIII. Quid vero (obsecro) aliud est fides, quam ipsum Evangelium menti nostrae inscriptum, seu illa noticia ex charta aut voce Apostolorum ac Evangelistarum, vel potius ex ipsa Dei mente in nos transfusa, nobisque per Spiritum sanctum potenter inscripta, ac veluti lux et flammula quaedam viva in corde nostro accensa? Crassa prorsus, et tamen aptissima similitudine possis rem tantam clare percipere Sicut typus aut forma, et imago in eo typo fusa ac formata, necessario figuris ac lineamentis prorsus conveniunt: sic et nostra fides cum verbo Evangelii necessario convenit, conformata et (ut ita dicam) configurata est Nam ea doctrina aut institutio hunc effectum, motum et habitum cordis nostri concipit, gignit, format ac figurat, eique veluti sigillum quoddam imprimit. Verum (ut dixi) non potest negari, istam formatricem fidei doctrinam, seu Evangelion, esse verbi consolationis et animationis, blandissime et ardentissime invitans nos ad plusquam filialem fiduciam, ergo ardentissime amantem, et summa misericordia suavissime complectentem nos Deum: qui adeo dilexerit mundum, ut unigenitum filium nobis, in summam miseriam et ignominiam sit largitus, ut eum fide excipientes et amplectentes salvemur: quique tanta cura et ardore nos complectatur, ut potius mater infantis sui quâm ille nostri oblivisci, nosve negligere possit. Quis vero omnes ingentium bonorum pollicitationes, omnia blandimenta, lactationes, consolationes invitationes, et dulcissima allectamenta ac lactamenta Evangelii recensere posset, quibus nos Deus ad sese et accipienda sua ingentia bona invitat, excitat, et quod cogit ac compellit? Quare necesse est fidem, quae veluti filia quaedam, ab hac doctrina ceu matre aut matrice formatur in pectore nostro, esse talem quandam vivam et filialiter fidentem, ac in sinum et ubera benignissimi opitulatoris sese proiicientem ac reiicientem, noticiam et motum animi Christiani. XV. Vera ac iustificans fides prorsus necessarioque simillima huic blandissimae consolatrici Evangelii doctrinae est, quia et gignitur ab ea ut ingenium matris suae referre cogatur: et ad eam amplectendam ut obiectum suum, necessario accedere, ad eumque non aliter se flectere et accommodare cogitur, quam manus apprehendens lapidem aut aliquod

-- 175 --

325/326 scabrum corpus. Hinc vides Christiane lector, quam necessario plane sequatur, fidem iustificantem esse fiduciam. Et tali solo motu aut actu animi nostri, ceu quadam mendica manu, apprehendi gratiam ac favorem Dei, eius suavissimas promissiones, et promissa ingentia bona iustitiae ac vitae, eoque nos sola fide iustificari. XVI. Posset confirmari haec significatio fidei, seu quod fides sit fiducia, etiam ex locutionibus Latinis ac Graecis. nam a nomine Fides venit verbum fide, vel certe contra, quod verbum omnino fiduciam significat. Quare cum idem sit thema aut origo vocis Fides, fide, confidentia et fiducia: et ista posteriora omnia simul fiduciam quandam denotent: necessario etiam ipsa originaria vox fides, quandam fiduciam in se continet aut significat. Huc facit etiam phrasis Credere aliquam rem preciosam alicui: quod significat, ob fiduciam, quam de cuiuspiam favore et probitate concipimus, concredere, ei ne custodiendam ac fovendam tradere. Quare necessario illud Credere significat fiduciam quandam. Sic etiam verbum πιστεύομαι , crebro in Sacris literis, praesertim in novo Testamento, accipitur. ut Rom. 3. Concrediti sunt eis sermones Dei. Sic et Galat. 2. Quare tum ex Latinae, tum et ex Graecae vocis ratione ac natura probari potest, fidem esse fiduciam, eamve simul in se complecti aut continere. XVII. Possent innumera. ac plane evidentissima argumenta passim tum ex sermonis natura, tum et ex Sacris literis proferri, quib. probaretur, fidem iustificantem esse non tantum noticiam, sed et fiduciam. Verum nos, ut huic tractationi tandem aliquando finem imponamus, solum rei ipsius naturam nunc breviter expendamus. Deus videns genus humanum extremo exitio iniustitiae ac aeternae damnationis perditum: largitur filium suum, ut fiat pro eo maledictum legis, passione ac morte sua pro peccatis eius satisfaciens. Nec id tantum ille facit: sed etiam insuper venit ad nos, multifariam multisque modis nos per suos prophetas et alios ministros alloquens, nobisque iurans, se non cupere mortem nostram, sed vitam quaerere: venit in quam ad nos, plus quam maternis blanditiis nos vocans, et ad sese alliciens, ut veniamus ad eius longe lautissimum, et plane gratuitum convivium, nobisque per suas promissiones et Sacramenta iustitiam ac vitam offerens. Quo ergo tandem alio modo istae tam largae et tam blandae pollicitationes, lactationes, et materna allicitamenta ac dona excipi possunt, nisi ut promittenti Deo assentiamur, ut illam tam benigne oblatam misericordiam, et maternum affectum, finemque fidendo, et illa bona accipiendo complectamur? Omnis certe promittens, etiam in communi vita, vult sibi credi: et tunc demum promissio rata est, cum ei creditur, eave fide assensuque accipitur. Omnis profecto, praesertim tam blande, large, ac materne suam gratiam, favorem ac omnem opem alteri offerens, vult illum sibi fidere, a se omnia bona expectare, in se sperare, et â se plena fiducia pendere. Quo enim alioqui fine sese ei tam blande et tam large offert, eumque ad fiduciam provocat? Sic igitur et Dei illae tam dulces blanditiae, viscerum suorum cordisque patefactiones et oblationes, fiductam nostram extreme flagitant, ac per illam accipi et excipi volunt et debent. Alioqui cur se tam benigne in nos effundere, et tam blande ac sollicite cor nostrum ad suum cor allicere conaretur, si talem affectum non a nobis extreme requireret, eoque suam benignitatem excipi et accipi non vellet? Omnis certe sermo noticiae et assensus gratia fit, eumque excitare ac efficere in auditoris pectore conatur. Si quis tam dulces compellationes, ac invitationes Dei sola noticia complecteretur, eisve assentiretur, nec porro vivo motu cordis ad eas desiderandas, accipiendas, eisve fidendum aut fruendum moveretur: an non is contemere tum illum plane maternum Dei affectum, tum et eius invitantia verba ac promissiones, tum denique et ipsa bona videretur? Sicut videmus nonnunquam iratos, nimiaque lenitate et indulgentia parentum superbos puerulos contemnere invitationes, blandimenta ac lactationes matrum, ut eis aegre faciant, ut vel comedere, vel munusculum aliquod accipere velint. XVIII. Hinc etiam consideretur, fidem non solum vere fiduciam esse: sed etiam Deum sola tali fiducia, sine omnibus bonis operibus excipi velle. Quid enim minus ferre posset hic longe ditissimus paterfamilias, qui misertus nostrae extremae indigentiae, ac (ut ita dicam) famis, tantos quasi sumptus fecit donati filii, et apparati lautissimi convivii, tamquam benigne nobis illas suas preciosissimas opes ac delicias offert dicens: Aperi os tuum, et replebo illud bonis caelestibus: quam si nos veluti ostentantes nostras opes, eiusque exaggerationes nostrae paupertatis redarguentes, et divitias contemnentes, ultro ei cum nostris operibus, tanquam praeclaris divitiis et insigni opulentia, occurrere vellemus? An non diceret: Equidem putabam vos esse esurientes, sitientes, famelicos, et extreme aegrotos: eoque cum tanto labore ac sumptu veni huc, ut vos reficerem: nunc autem, cum vos tam divites esse, et tam praeclare valere putetis, nihil plane mea opera, donis et bonis aut medicina indigetis. Sola igitur famelica et mendica manus debet huius tam divitis ac benefici patris, maternis viscerib. et thesauris occurrere. XIX. Sed de fiducia etiam illud expendatur, quod quam est impossibile, valde famelicum videre delicatissimos cibos, et non etiam extreme appetere: item cernere eos sibi dari ac obtrudi, et non illis fidere se depulsurum famen, non illis laetari, exultare, et toto pectore incubare: tam est impossibile, vere contritum ac pium sola noticia, et non etiam fiducia oblatam misericordiam, iustitiam et opem excipere. Ipsa ergo natura rei, promissionum, et illarum maternarum invitationum, blanditiarum, et cordis benignissimi erga nos oblationum, evidenter ostendit ac convincit, fidem illa tanta bona excipientem, esse plane fiduciam. Verum contra dicunt adversarii, fidem non esse fiduciam, sed potius causam et veluti matrem eius: ut Lovan. in Secundo Tomo habent. Resp. Non negamus fidem aliquando solam noticiam indicare, et eatenus esse tantum aliquam causam fiduciae: verum in talib. Scripturae locis, ubi dicimur fide iustificari, affirmamus fidem non solam noticiam, sed et fiduciam complecti: quod et hic hactenus, et in libello de Fide, ac in altero de iustificatione solide ostendimus. quos cupidus veritatis Lector diligenter perlegat. Quo autem haec tota res tum plenius intelligatur, tum quoque certius teneatur, proponam hic breviter Regulam, in libello de Fide, item in Regulis Hebraicis, praesertim in Synecdocha aut Metonymia prolixe tractatam ac confirmatam: Omnia verba ac nomina noticiae, alias proprie ipsam solam noticiam, eamque ociosam, aut tantum speculativam significant: alias autem vivam, aut vigentem seu practicam noticiam: alias denique, praeter noticiam, etiam proximos sequentes motus animi. ut, Novit Dominus viam iustorum. i. curat, fovet. Non novi vos: Videre bona videre mortem. Audire, pro intelligere et obedire Exempla innumera sunt passim obvia in Sacris literis. Talis natura est etiam verbi Fidei, et Credere. Denique ipsimet Papistae tribuunt verbo Credo alias solam noticiam: ut Credere aliquem, aut alievi. alias etiam Fidere aut fiduciam: ut, credere in DEUM. Hoc si agnoscunt ac confitentur in verbo Credere, agnoscant et in nomine Fidei, cuius prorsus eadem vis est et natura.

FIDUCIA, Graece πεποίθησις , aliqui vertunt confidentiam, quae alioqui Latinis plerumque in vitio ponitur, pro temeraria fiducia. Est autem fiducia, durabilis affectus ac motus animi, cum freti ac fidentes aliquo eximio bono aut ope, in eoque suaviter acquiescentes,

-- 176 --

327/328 magno animo sumus, et adversantia mala ac incommoda contemnimus. Hic est praecipuus motus fidei, quo statuimus Deum nobis esse propitium, praesentem, ac opitulatorem. Proverb 3. Fiduciam habe in Domino ex toto corde tuo, et ne innitaris prudentiae tuae. Sic et Prover. 22. Fiducia tua sit in Domino. Huic fiduciae etiam in veteri Testamento promittitur vita aeterna. Isaiae 57. Fiduciam habens Dei, haereditabit terram, et possidebit montem sanctum meum. Fiduciam habemus per Christum ad Deum. 2 Corin. 3. Fiducia quam habemus in Deo, haec est, quod quaecunque petierimus secundum voluntatem eius, exaudit nos primae Ioannis quinto. Fiducia aliquando etiam ipsam rem cui fidimus, seu quae in nobis excitat fiduciam, significat. ut Iob decimo octavo: Fiducia impii avellatur de tabernaculo eius, interitus veluti rex calcet eum. Isaiae trigesimo secundo, Habitabit populus meus in tabernaculis fiduciarum: id est, securis, facientibus fidere suos incolas. Sic Psalm. nonagesimoquarto: Deus est factus mihi in petram fiduciae meae: id est, quae me fidentem, tutum ac securum efficit. Quoniam vero hic in expositione vocis Fiduciae versamur et Maior contendit. fiduciam bonorum operum etiam in extremum iudicium cuique servando necessario afferendam esse: ideo breviter de uno tantum Scripturae testimonio, unde id probare conatur, disseremus. Nolumus enim prolixius in hac parte immorari, nolumus etiam testimonia verbi Dei citare, quod fiducia in extremum iudicium afferenda conveniat soli fidei, intuenti Christum: non autem ullatenus nostrae charitati perfectae aut imperfectae. Quia ipsemet Maior confitetur, Christum et omnes Apostolos id multis ac illustribus testimoniis asserere. Certe David a tali fiducia ac iudicio Dei supplex provocat, inquiens: Non intres in iudicium tuum cum servo tuo Domine, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. Solum igitur dicemus de ipso loco 1. Ioan. 4, quem iste tam importune contra nos urget: monstrabimusque, nihil eum penitus pro istius venenato errore facere. Verba ipsa Graece sic habent: Ἐν τούτῳ τετελείωται ἡ ἀγάπη μετὰ ἠμῶν, ἵνα παῤῥησίαν ἐχωμεν ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεος . Latine sic citat iste: In hoc perfecta est charitas nobiscum, ut fiduciam in die iudicii habeamus. Haec verba tantundem Maiori sonare aut exprimere coguntur, ac si diceret Ioannes: Perfecta dilectio est necessaria ad fiduciam in extremo iudicio, aut perfectae dilectionis fiducia est necessaria ad extremum iudicium et salutem. Verum Iohannes nihil plane huiusmodi dicit. nam nec dicit charitatem esse causam, aut quoddam antecedens fiduciae, ad extremum iudicium necessariae: multo minus, charitatem ad talem fiduciam aut iudicium necessario requiri, aut impossibile esse sine ea quenquam servari, aut ullum unquam servatum esse. Ac nec ipsum quidem Graecum textum iste eximius Rabbivel mediocriter expendit: quod explicatis ordine singulis eius vocibus liquido ostendemus. Nam ἐν τουτῳ τετελείωται , non est nomen τελεία , aut participium τετελειωμενα : sed verbum. nec significat in eo esse integram, plenam aut absolutam charitatem: sed significat perfici, absolvi, consummari, aut synceram fieri. Non inquam rei qualitatem aut quantitatem, sed motum ad talem terminum indicat. quasi dicas, inde nasci et augeri charitatem, seu inde perficitur. Praepositio quoque cum suo pronomine ἐν τούτῳ , non significat simpliciter, In aliqua re aliquid esse aut existere: sed est Hebraica praepositio instrumenti, ut cum dicunt in gladio vincere aut in arcu. et idem prorsus valet, ac voculae, hinc, ex hoc. aut per hoc sicut illa praecedentia et sequentia ipsius Apostoli exempla, In hoc cognovimus dilectionem: In hoc cognoscimus quod maneat in nobis, ex spiritu quem dedit nobis: In hoc cognoscitur spiritus Dei: In hoc manifesta est dilectio Dei erga nos: In hoc scimus quod in ipso maneamus: In hoc scimus quod diligamus filios Dei, et similibus. In quibus omnibus exemplis, illud In hoc, idem valet ac Ex hoc, per hoc, hinc. Et indicat illud In hoc, fontem, causam aut originem sequentis actionis aut motus, unde veniat illa cognitio, manifestatio, absolutio dilectionis, aut quae eius sit causa vel scaturigo. Quod hic quidem solo pronomine In hoc, aut HINC, indicatur, sed mox integra oratione describitur. Sensus autem ac propria versio huius loci et prioris membri est: Hinc, ex aut per hoc, est expleta aut integra facta charitas nobiscum: perinde prorsus ac si diceret, Oritur, perficitur, aut absolvitur nostra dilectio Dei. Sequitur posterius membrum, ἵνα παῤῥησίαν ἐχωμεν ἐν τῇ ἡμὲρα τῆς κρίσεος , sen(ut ille Latine recitat) Ut fiduciam habeamus in die iudicii. ubi vocula ἵνα somnolento postillatori imposuit, putanti eam significare idem quod Ut, et accipi τελικῶς , indicare causam finalem aut effectum praecedentium: cum contra plane idem valeat quod ὅτε , cum, quando, postquam: ac indicet causam efficientem, seu originem ac scaturiginem dilectionis, quam supra solo pro nomine demonstrativo In hoc, indicarat. Dixeratenim ibi: IN HOC, id est, hinc, aut ex hoc. Unde? Ex eo, quod fiduciam habeamus in extrema die, conceptam ex amore ac favore benignissimi patris, oritur porro plena quaedam dilectio in nobis, redamans illum longe benignissimum patrem. Ne autem fingere quid aut violenter torquere textum videamur, exempla huius significationis ex eodem Iohanne proferemus. Iohannis 16 habetur: Sed venit hora, ἵνα , ut omnis interficiens vos, putet se sacrificium offerre Deo. ubi ἵνα , Ut, nullo modo causam finalem indicat: sed prorsus idem ac voculae Cum vel quando: Venit hora, cum putabit se rem Deo gratam facere, interficiendo vos. Sic in praecedenti capite: Maiorem charitatem hac nemo habet ἵνα , ut ponat animam suam pro fratribus: ubi ἵνα , ut, nullo modo causam finalem indicare potest, sed idem valet ac Cum, aut quando: Quando posuit aliquis animam suam pro fratribus suis, summam charitatem praestitit. Ibidem est admodum illustre exemplum, et per omnia huic nostro, de quo iam controvertitur, conveniens: In hoc est glorificatus pater meus, ἵνα , ut fructum multum feratis, pro, Cum multum fructum tuleritis. Estque propriissime hic sensus, et verissima huius dicti versio: Ex eo, aut per id glorificatur pater meus caelestis, cum fructum multum tuleritis, nempe cum Apostoli aliique doctores multum docendo homines proficiunt, multosque ad Deum convertunt, tunc glorificatur per idopus Deus. Sicut et ipse Christus inquit: Sic luceat lux vestra, ut glorificetur pater vester qui in caelis est. Bona opera et praeclari fructus Apostolorum sunt causa glorificationis Dei, non contra. Ut vero etiam magis nativus loci sensus et verborum natura conspiciatur conferemus haec duo dicta Iohannis Graece et Latine Ἐν τούτῳ ἐδοξάσθη ὁ πατήρ μου, ἵνα καρπὸν πολὺν φέρητε, Ἐν τουτω τετελείωται ἡ ἀγάπη μέθ' ἡμῶν, ἵνα παῤῥησίαν ἐχωμεν ἐν τῇ ἡμέρα τῆς κπισεος Latine appositissime sic reddideris: Ex eo, aut id glorificatur pater meus, cum fructum multum fertis, et discipuli mei estis: Ex eo oritur ac perficitur charitas in nobis, cum fiduciam in die iudicii habemus, aut concipimus. Atque hic sensus non tantum ipsis loci verbis convenit, ac fidei est analogus: sed etiam passim in Sacris literis inculcatur, praesertim in hac ipsa Epistola, quod fiducia in Deum gignat in nobis ardentem eius dilectionem, quodque dilectio Dei causa sit nostrae dilectionis, non contra. Sic in hoc ipso 4 Capite primae Iohannis, ante et post hanc sententiam habetur. In hoc est dilectio, non quod nos dilexerimus Deum sed quod ipse dilexit nos. Et mox post controversiam

-- 177 --

329/330 sententiam: Nos diligimus, quia ipse dilexit nos. Non igitur fiducia bene consistendi aut vincendi in extrema die, progreditur ex nostra sordida et manca dilectione: sed contrâ, dilectio nostra erga Deum vehementer exeo augetur, cum certam fiduciam habemus aut concipimus vivendi aut vincendi in extrema die. Sic et Paulus Romanorum 8 ex fiducia victoriae in iudicio Dei exultat, Deum complectitur, amat ac celebrat. Hic nos optimo iure possemus vel deplorare sortem Ecclesiae ac verae religionis: vel etiam corruptelarum patronos, atque adeo hunc ipsum coram Deo totaque Ecclesia accusare, quod tam temere atque adeo sacrilege ausit dicta Spiritus sancti, nihil prorsus pro ipso facientia, corrumpere, et inde tam horrendos errores extruere, quos nec ipsi quidem Papistae nunc audent asserere, sed in solum Christum omnem fiduciam collocandam esse docent. ¶ Haec iam paulo prolixius de nomine ac verbo Fidei et coniunctis loquutionibus, non exclusa etiam omni rerum tractatione, disservi, cum ut pio Lectori gratificater: tum etiam, ut ipsam rerum magnitudinem ac difficultatem illustrarem: quod spero pios omnes in meliorem partem accepturos esse. Hortor autem magnopere studiosos veritatis, ut his adiungant, quae in libello de Iustitia, et in altero de Fide, disservi. Sic enim ferme plenam totius huius materiae expositionem habebunt.

FIGMENTUM יצר Iezer, Genesis 6 et 8 per metaphoram, a figulo eiusque opificio transfertur ad hominis cor, eiusque opera. ut notet eius formam substantialem, ut iam ficta formatave est: et illius cogitationes, quaesunt quasi quaedam ipsius figmenta Cum igitur Genesis 8 dicitur, quod figmentum cordis humani sit malum inde ab infantia: videtur omnino ipsam massam, aut etiam formalem causam cordis indicare, quae sit mala. Quasi dicat: non tantum eius accidentia, autetiam opera, sed etiam ipsam essentiam esse malam. Sicut et Ezechiel dicit, ipsum cor esse lapideum, et ideo exscindendum. Sed et Genesis 6, cum Moyses inquit, Figmentum cogitationum, videtur indicare motus ac cogitationes, et omnia molimina cordis. Quia sicut figulus singit varias species vasorum, ita cor humanum varias formas cogitationum fingit, sive quod attinet ad noticiam ac speculationem, sive quod ad res agendas pertinet. Illa igitur ipsa initia rerum, cognitionis et actionum, dicit Scriptura esse mala: ad quod Figmenti vocabulum et totum dictum videtur Christus respexisse, cum dicit, Excorde exire ea quae inquinent hominem, ibi esse illam pestilentem pessimi figuli officinam. Huic vero significationi huius vocabuli, seu practico figmento opponitur Isaiae 26, bonum figmentum: cum ille definit fidem, esse cogitationem firmam, aut subnixam: nempe verbo ac promissis Dei quod Deus custodiet pacem. Ita יצר Iezer, alias est veluti radix ac fons omnis mali, nempe tum ipsum pravum cor, seu eius substantialis forma: tum eius omnia molimina ac motus, praesertim incredulitas, quod est primarium malum: alias fons omnis boni, id est, spirituale cor et fides. Hoc figmentum Deus in nobis fingit. hinc Ephes 2 dicimur esse Dei ποίημα , Dei opus: sicut nimirum antea Satanae figmentum, filiique fuimus. In hac duplici significatione, pro massa cordis, et eius motibus, aut imaginationibus ac omnibus moliminibus, non raro reperitur haec vox in Sacris literis. ut de massa ipsa, Isaiae 29. Num dicet figmentum figulo Non fecit me? Et Psal. 103. Novit ille figmentum nostrum, quod pulvis sumus. Et de motibus, cogitationibus, desideriis, aut moliminibus inquit 1. Paral. 28. Quoniam omnia corda scrutatur Dominus, et omne figmentum cogitationum intelligit. id est, vota, cupiditates, conatui. Sic et Deuter. 31 dicit Deus, se nosse figmentum Israelitarum, quod illi facient. id est, prava consilia, vota, ac conatus idololatricos. Putant autem eruditi, Paulum vocem יצר expressisse Roman. 8, per vocem φρόνημα . Sane perinde ipsos primos motus, molimina, et conatus, Graeca quoque vox φρονεῖν indicat, sicut et Iezer figmentum. Germanice forte posses circumloqui hisce verbis: Alles sein tichten, tun und trachten, alle sein gedanken und vornehmen. Comparatur alioqui figmentum et figulus cum homine et Deo, tum ratione primae creationis: tum ratione perpetui regiminis: tum denique ratione renovationis ac liberi arbitrii: Rom 9. Hieremiae decimo octavo. Isaiae 29.

FIGURA, pro externa specie rerum fugacium, ac vera constantique essentia carentium, ponitur. ut Psal. 49. Figura eorum veterascat ad foveam. id est, gloria, opes, potentia, et ipsa eorum existentia, quae nihil habet solidi, sed transitoria est. Sic et Paulus 1. Corinth. 7 Figura aut schema huius mundi transit. id est, species illa evanida, quae mirabilis est primo aspectu, cum nihil aliud sit quam umbra, et veluti somnium rerum. Porro quod Christus dicitur esse figura, aut potius imago patris, postea in vocabulo Imaginis exponitur. Figurae denique voce vertit Vulgata versio, vocabulum Graecum Typi, 1 Corinth. 10. ubi dicit Paulus, Veterum peccata ac poenas fuisse nostrorum typos. Inde igitur factum est, ut in Ecclesia veteris Testamentires, praesertim caeremoniae, sacrificia, historica, et non pauca alia, Christi eiusque Ecclesiae ac religionis figurae fuisse dicantur: propterea quod, sicut picturae externam quandam speciem, lineamenta, aut figuras rerum pictarum exprimunt, cum earum internam essentiam ac bonitatem, efficaciamque exprimere nequeant: sic etiam veteris Testamenti res solam externam speciem ac figuram praestantissimarum et salutarium rerum novi Testamenti adumbrarunt, non res ipsius vere essentialiterque repraesentarunt.

FILIUS, et FILIA, licet notae voces sint, multos tamen idiotismos pariunt. Primum autem dicemus de eius propria, eique vicinioribus significationibus ac phrasibus. Primum igitur Filii dicuntur alicuius, non tantum ii qui ab eo ut parente geniti sunt: sed etiam nepotes, et omnes eius posteri. Qui huius vocis usus aut abusus est creberrimus ut, cum dicuntur filii Israel, filii Amon, Moab, etc. Sic et Christus vocatur filius David. Qualem catachresin habet etiam vox Patris, fratris, matris, ac sororis. Secundo, vox haec per metaphoram significat discipulum, propterea quod praeceptores quasi patres quidam animorum sunt. Sic dicuntur filii Prophetarum et filii medicorum apud Arabes: filii cantorum, Nehem. 12. pro cantoribus. Alia significatione Iudaei dicuntur filii Prophetarum et Testamenti, Actor. 3. pro haeredibus promissionum, prophetiarum et foederis, aut bonorum ex testamento provenientium. Tertio, sunt et filii adoptivi. Sic omnes pii vocantur Filii Dei: tametsi etiam alia ibi causa sub sit, nempe quia ex Deo, seu Dei semine nati sunt. aut per Spiritum sanctum renati. Item, quia Deum imitentur, eum quasi referant et repraesentent, restaurata illa ipsius imagine, Iohan. 1. 1 Pet. 1. et 2. Petri 1. Sic contra filios diaboli, ob simile semen, ingenium et imitationem, vocat impios, 1 Iohan. 3. Quod diligentissime observandum est, ut sciamus ibi describi nativam malitiam, seu originale peccatum. Similis loquutio est Baptistae, et Christi, Genimina viperarum: et cum prophetae dicunt, Iudaeos esse natos ex Cananaeis, Aemoreis et Hitteis. aut etiam cum eorum vitis ac vinum ex Sodoma petitum esse dicitur: id est, eadem cum illis nativa malitia ac perversitate deformatos et subversos esse. Quarto, multum hac periphrasi utuntur Hebraei, Filius aut filii hominum: pro, homines: filii virorum, pro viris: filii alienigenae, pro exteris: filii populi, id est, plebeii. Hieremiae vigesimosexto. Proiecerunt cadaver eius in sepulchrum

-- 178 --

331/332 filiorum populi. Sicut Homerus et Herodotus dicunt, Filii Achaeorum, pro Achaeis: filii Ionum, filii Lydorum, pro Ionibus et Lydis. Sic et de brutis animalibus in Sacris crebro dicitur, filius ovis, filius bovis: id est, iuvencus, filii pecorum. Hieremiae 31. Filius asinae, filii pauperum: pro, pauperibus. Item, filii gigantum: Numerorum 13. pro, gigantes. Omnia peccata remittuntur filiis hominum: Marci 3. Ephes. 3. Inde venit loquutio, filii vestri, Matth. 12. In quo eiiciunt daemonia filii vestri? id est, aliqui intervos. Filius hominis tantum ab Ezechiele et Christo usurpatur, pro uno quopiam homine. In Ezechiele plerunque pro secunda persona ponitur, ipsum Prophetam significans, quem Deus sic nominat. In Evangelio Christus ipse tertiam pro prima persona usurpans, semetipsum sic nominat. Filii Dei aliquando piorum liberos significant, etiamsi ipsi parum pii, et magis filii diaboli quam Dei sint. ut Genes. 6. Viderunt filii Dei filias hominum: id est, sanctorum liberi connubiis, aut etiam scortationibus sese commiscuerunt impiorum turbae. Cum autem Dii vocentur aliquando magnates ac potentes, sicut et Filii excelsi, ut est in Psalmo. 82. aliqui putant, filios Dei in praedicto loco Genes. 6. significare filios procerum ac magnatum, qui plebeiorum filias ad libidinem ac turpitudinem violenter rapuerint. Quam interpretationem confirmat, quod ibi adiicitur De omnibus quas elegerunt: id est, prout eis quaeque collibuit, quod terra fuisse plena violentia dicatur. Filii Dei Iob. 1. Filii Dei steterunt coram Domino. Et Psalm 89. videtur proprie de Angelis dici. Eadem phrasis est Iob. 38. Sic aliqui patres intellexerunt etiam locum Genes. 6. quod Angeli concupiverint mulierculas: indeque originem peccati, ac omnino mali deducunt. Discrimen vero inter filios hominum et filios virorum faciunt, quod hi sint nobiliores, illi vero plebeii. Psalmo 89. Audite etiam filii hominum, etiam filii viri, pariter dives et pauper. Videntur ei idem esse filii viri, quod divites: et filii hominum, quod pauperes. Dicitur quoque aliquid alicuius filius, quod quoquo modo eo pertinet ac facit, aut ab altero servatur, iuvatur, aut etiam ab eo possidetur. ut, Filii seculi, filii lucis, filii regni. Sapientiores sunt filii seculi, filiis lucis: Lucae 16. Filios seculi Christus vocat eos, qui de numero corruptorum et incredulorum sunt: quia huius seculi mores, vitam, omnesque malas artes et studium, neglecto Deo imitantur. Filios vero lucis, pios, qui caelesti luce Spiritus ac Verbi sunt illuminati, eamque sequuntur. Forte etiam ipsum Deum vocat lvalucem, ut Iohannis 12. Credite in lucem, ut filii lucis fiatis. quia est vera lux hominum: et qui in eum credit, fit etiam filius lucis et Dei. Filius mortis, 1 Samuelis 20 qui morti debetur, ab eaque possidetur. Sicut Saul pronunciat Davidem esse destinatum morti, esse mancipium aut servum poenae, ut Latini loquuntur. Sic et filius perditiovis, 2 Thessal. 2. de Antichristo, non solum quia ipse est damnatus, sed quia est et aliis causa exitii. Sic et Iudas dicitur filius perditionis, a magnitudine patrati sceleris, Iohan. 17. Psalmo 108. Item, filius gehennae, filius irae, Ephes. 2. Filius subductionis, est, qui sese subducit a confessione Evangelii, Heb. 10. Filius peccati, 2. Thessal. 2, vocatur Antichristus, propterea quod totus possidetur ac regitur a regno peccati, eiusque est mancipium, non solum ita ut ipse in se patret quae peccatum vult, sed etiam potentiam, regnum, ac tyrannidem peccati largissime propaget et ampliet. Filii contumaciae, aut inobedientiae, id est, filii contumaces, inobedientes, qui Deo credere ac obedire nolunt, quasi qui toti regantur et possideantur ab incredulitate ac impietate. Videtur omnino idem valere, quod viri aut filii Belial. 1. Samuelis 2. quod significat, sine utilitate, inutiles, perditi. vel potius sine iugo: id est, qui nullo iure, iustitia aut ratione regi vult, aut cuique legi subiici ac obedire sustinet. Filii iniquitatis, Psalmo 89 pro iniquis. Filii regni, qui (teste Christo) tributum dare non debent, sunt non tantum liberi regum, seu ad quos quoquo modo regnum pertinet, ut ad Christum regnum Iudaicum: sed etiam ministri regum. Matthaei octavo: Filii regni eiicientur in tenebras, in aeternum exitium: ii sunt, qui ad accipiendum regnum caelorum erant vocati, ut sunt Iudaei item vere pii. Matthaei decimotertio: Bonum semel sunt filii regni. Filii thalami, id est, nuptiales, Matthaei nono, Marci secundo, Lucae quinto: quia illi in rebus nuptialibus sunt occupati, et illo gaudio et deliciis fruuntur. Filii captivitatis, Danielis sexto. id est, captivi. Filii resurrectionis, id est, resuscitati, Lucae vigesimo: seu vitam illam gloriosam resurrectionis agentes. Filii pharetrae, sunt sagittae, quae a pharetra tanquam matre possidentur, et ex eius quasi utero prodeunt. Psal. 80 Threnorum 3. Sic et filius arcus, Iob 41. Filius olei, Isaiae quinque Vinea facta est mihi in cornu filio olei: id est, in loco qui totus est ferax et occupatus ab oleis, aut alioqui etiam praepinguis, ac veluti oleo unctus. Zachariae 4 Duo filii olei nominantur: id est duo uncti. Dicit significare duos in summo magistratu existentes aut vectos, nempe ducem Iosuam, et summum sacerdotem Zorobabel. Filius areae: Isaias 21 cap. vocat Babyloniae filium areae, propterea quod perinde poenis triturabitur et affligetur, ut frumentum. Nec tamen tantum eius rei dicitur aliquis filius, ad quam ille pertinet: sed etiam vicissim eius rei quae ad eum pertinet. ut filius pacis, Lucae decimo filius prophetarum ac testamenti, Actorum tertio: id est, cui debentur prophetiae ac testamenta. Sic forte et filius perditionis, ac mortis. Filii lucis, filii Dei, et contrâ filii tenebrarum, et filii noctis, similes phrases sunt. Significant autem priores loquutiones, pios: posteriores impios: Iohannis 12. 1. Thessal. 5. Ephes. 5. Vide voces Lux, Dies, Tenebrae, et Nox, Filii irae: id est, quibus Deus est iratus, seu quibus ira ac poenae debentur. Contra est filius gratiae, Ephesios 2. Eramus natura filii irae. Filius dexterae vocatur Beniamin: id est, proximus, acceptissimus. Filios mortis solvere, Psalmo 102. 79. id est liberare eos qui iam ad mortem destinati erant, et quib. mors ipsa imminebat. Sicut porro filius de masculo multiplici phrasi ac significatione dicitur: ita etiam filia, de femina. Filia Zion dicitur Hierusalem, quia erat subiecta munitioni editiori, et denique honoratiori loco Sion, ubi fuerat arx David, ubi etiam tabernaculum et ministerium aliquandiu fuit. Sic etiam pagi ac oppidula subiecta alicui civitati vocantur filiae eius, ut contra Graeci metropolim vocant primariam totius provinciae civitatem. Filia populi mei, Isaiae 22. Nolite me consolari super vastatione filiae populi mei: id est, gentis Iudaicae. Hebraei et Graeci sic cognomina hominum exprimere solent, ut indicent cuius fuerit filius: ut, David filius Isai, Saul filius Zis. Aliquando et Latini et aliae gentes eodem modo cognomen exprimunt. Sic et in aliquibus partibus Germaniae. Filii venerunt usque ad matricem, et non fuit vis pariendi: secundi Regum decimo nono. Proverbialis loquutio videtur fuisse, qua significatum sit, rem in summum discrimen, et quasi in desperationem esse adductam. Sumpta autem est a gravissimo periculo parturientium, quae si in edendo foetu viribus destituuntur, cum iam foetus imminet suo ostio, aut etiam in eo haeret, certam mortem subire coguntur. Utitur hac loquutione pientissimus rex Ezechias in summo discrimine, cum rex Assyrius magno exercitu instructus, foedissime blasphemans extrema minaretur, et moliretur. Filii deliciarum tuarum Micheae 7 pro, filii delicati tui. Filii virtutis, בני חיל bene chail. pro, virtute, praesertim militari fortitudine praeditis. Sic Ps. 29 filii fortium: pro, fortes. Filiam Dei alicui in

-- 179 --

333/334 uxorem ducere, Malachiae 2, id est, alienos Deos colentem. Filius domus: pro, verna, Genesis 15. Ecclesiast. 2. Filius fortis, aut fortitudinis, aut virtutis, 2. Samuelis 2. 1. Samuelis 18. pro, strenuus ac fortis bellator. 2. Paralip. 26 Filiorum hominum virga: pro, communi ac mediocri castigatione. 2. Samuelis 17. Arguam eum virga filiorum hominum, et plagis filiorum hominum. Filii hominis similitudo, Danielis 10. Et ecce tanquam similitudo filiorum hominis: pro, quadam specie humana. Filius matris: id est, uterinus frater, Genesis 43. Deuteron. 13. Iudicium 8. Psalmo 69. Similis loquutio est filius patris. Genesis 41. Filius nobilium, Ecclesiast 10. Beata terra, cuius rex est filius nobilium, id est, fortis, generosus. Filii populi, id est, populares. Levitici vigesimo: Succidentur in oculis filiorum populi sui. id est, cernentib. suis popularibus. Numeri 22. In terra filiorum populi sui. id est, in sua patria. Iudicum 14. Aenigma proposuisti filiis populi mei. pro, popularibus meis. Isaiae 22. Ne consolemini me super populatione filiae populi mei: id est patriae. Sic porta filiorum populi mei. pro, ubi plerunque populares mei stare aut convenire solent. Filius senectutis, Genesis 37. pro, in senectute natus. Contra Filius iuventutis. pro, in iuventute natus: sicut et Uxor iuventutis, adolescentiae, et senectutis. Filius iuventutum, Psalm 127, verterunt aliqui filium iuvenem, sed non recte: phrasis enim Hebraea est, et significat filios in iuventute natos. Sic dicuntur etiam filii senectutum: ut de Beniamin habetur. Et uxor senectutum, et iuventutum, κουριδίη ἄλεχος uxor a iuvene. id est, iuventute ducta. Filiae terrae, id est, virgines eius loci. Genesis 34. Egressa est Dina, filia Leae, ut videret filias terrae. id est, virgines eius regionis. Filii foederis terrae, Ezechielis trigesimo: pro, qui tum hac terra foedus inierunt. Filius verberum. pro, verberibus dignus. Deuteron. 25. Si fuerit impius filius verberum. Filii Basan arietes. id est, in Basan enutriti, praepingues. Deuter. 32. Filia noctis cucurbita dicitur, nonae quarto: pro, in unica nocte enata, et tantopere aucta. Filiae prunae, id est, scintillae. Iob quinto: Quemadmodum filii prunae attollunt sese ad volandum. Filius maius aut plurium annorum: pro, tam grandis natu. Filius octo dierum circuncidetur, Genesis 27. Filius anni unius erat Saul cum regnare coepit: libro primo Samuelis, capite decimotertio. pro iam regnaverat uno anno. Sed de hac phrasi in voce ANNI.

FILUM, notam significationem habet Tantum illa proverbialis loquutio observetur, qua utitur Abrahamus Genesis 14. A filo usque ad corrigiam calceamenti non accipiam: id est, nihil penitus.

FIMBRIAS discooperire: pro, affligere, et extrema ignominia afficere. Haec enim extrema ignominia mulierum est, detegi earum pudenda. Contra, decus -udoris est, tegere. Sicut igitur regiones ac regna aliquando mulieres, aut filiae, aut virgines quasi per quandam metaphoram aut prosopopoeiam. vocantur: ita et poenae ac probra a mulieribus ad eandem transferentur. Multum hac phrasi utitur Scriptura. Hieremiae 13. Discoopertae sunt fimbriae tuae. Discoopertae sunt plantae tuae Nahum 3.

FINIS, pro summo aut intentissimo gradu: sicut et Graeci ac Latini ἐσχατα κακὰ , extrema mala dicunt. et extremae iniquitates, Ezechielis 35. Fines caelorum, et fines terrae, Deuteron. quarto vocantur ultimi horizontes quia ibi videtur finiri caelum et terra. Finis pro numero. Isaiae secundo: Non est finis thesaurorum et quadrigarum eius. Sic Latini Infinitum. Nullus erit finis cadaveribus, Nahum tertio. pro, innumeri peribunt: id est, numerus eorum finiri non potest, aut non potest finiri numeratio. A fine aliquorum dierum, temporum, tot annorum aliquid esse factum, significat, post id tempus. Numer. decimotertio: Et reversi sunt post explorationem terrae â fine quadraginta dierum. id est, exactis quadraginta diebus. In finem aliquando significat, in aeternum, perpetuo. Psalmo 91. Patientia pauperum non peribit usque in finem seculi. id est, perpetuo. Ibidem: Inimici defecerunt, vastationes aut gladii usque in finem. Sic Psalmo decimotertio: Usque quo Domine oblivisceris mei usque in finem? Finiri, pro deficere, tolli, aut aboleri ponitur. Finis universae carnis venit coram me, Genesis sexto. pro, decrevi perdere totum genus humanum. Finis tempus finis ad tempus. finis tempus, 2. Paralipomen. vigesimo primo, Danielis undecimo, Habacuc secundo. pro, cum tempus finitur. Finire angulum agri ad metendum, Levitici decimonono. pro, perfecte metere usque in finem. Finire bibere, Genesis vigesimoquarto, Donec finierunt bibere, id est, omnes biberunt. Finire, pro perdere. Zophoniae primo: Finiendo finiam omnia e superficie terrae. pro, perfecte perdam, nulli parcendo. sicut ipse mox exponit, inquiens: Consumam homines et animalia, consumam aves caeli. Sic et 1 Samuelis 16 reperitur: Sunt ne finiti pueri? id est, num omnes produxisti in meum conspectum? Finis consummationis, Psalmo 119. Omnis consummationis vidi finem latum tuum mandatum nimis. id est, omnia quantumvis praestantia, solida, et probe absoluta ac perfecta intereunt: sed verbum Dei manet in aeternum, firmum ac ratum credentibus. Finis legis dicitur Christus, ad salutem omni credenti: Romanorum decimo De cuius loci sensu varie disseritur, tametsi tandem pleraeque interpretationes in ultimo scopo conveniant. De eo igitur et nos pauca dicemus. Vox Finis duo habet primaria significata. alias enim rei terminum, metam, aut ultimam partem indicat. Sic finem vitae mortem esse dicimus. Matthaei vigesimo quarto: Sed nondum finis. Item, Tunc veniet, vel fiet finis. et vigesimosexto: Sedebat ut videret finem. Lucae nono: Regni non erit finis. Et sic putant aliqui praedictum locum esse exponendum, quod lex sit usque ad Iohannem ac Christum. id est, terminet, abroget et aboleat legem, nosque ab ea liberet. Aliâs Finis est scopus et ultima causa, propter quam aliquid instituitur aut fit. Sic lex ideo lata, aut potius renovata a Deo est, ut sit paedagogus ad Christum, seu ut per eam Deus concludat omnes sub peccatum: ut porro omnes per Christum servet, ut ipsemet Paulus Galatis tertio hunc legis finem exponere videtur. Sic lex nos ad Christum tanquam suum finem aut scopum ablegat, secundae Corinthiorum tertio: Ne spectarent finem eius, quod aboletur. id est, ne agnoscerent Christum. tametsi possis exponere, ne animadverterent legem abolendam esse. Alii exponunt, Christum hoc modo esse finem legis, quia id afferat quod lex dare conatur ac promittit: nec tamen revera potest, non quidem suo vitio, sed ob imbecillitatem carnis nostrae, nempe iustitiam et vitam, Legis enim finis ac scopus hic esse debebat, ut nobis obedientibus iustitiam ac vitam afferret. Hoc cum illa non posset ob nostram inobedientem corruptionem praestare, Deus misit filium in carnem, ut obediendo et patiendo nobis acquireret iustitiam a lege flagitatam: ut habetur Romanorum octavo. Vult ergo Paulus in illo loco monstrare, stulte Iudaeos quaerere ex lege iustitiam, cum eum negligant qui illam iustitiam iam perfecit, praestitit, aut acquisivit: omnibusque nunc ultro offerat, modo fide eam accipere velint. Hae duae interpretationes facile coniungi possunt, et proculdubio verissimae sunt. Alii et quartam afferunt, quod Christus sit perfectio legis. id est, qui eam per nostras instauratas vires perficiat. Verum Paulus ibi ex professo id agit, ut iustitiam nostrorum operum reiiciat. Romanis sexto, aliorum finis dicitur esse aeterna mors, aliorum vita: ubi possis praemium intelligere. Finis mandati dicitur

-- 180 --

335/336 esse dielectio ex corde puro, conscientia bona, et fide non ficta: cuius dicti sensus est, quod lex exigat charitatem una cum fide, corde et conscientia pura: vel etiam simul alludit ad renovationem, ubi ex verbo concipitur fides seu agnitio Christi, qui efficit cor purum, et conscientiam bonam, ex qua porro charitas et aliae virtutes ac bona opera proficiscuntur. In Apocalypsis secundo, et vigesimosecundo, Christus dicitur α et ω, principium et finis, propterea quod ille est et autor omnium, et finis: idque dupliciter, ut qui ubique, initio, in medio et fine omnia bona agit et perficit: et ad cuius gloriam omnia directa esse debent. Sic ex ipso, per ipsum, et in ipso sunt omnia.

FINGERE, et FORMARE, dicit Basilius pertinere ad corpus; sed Creare, ad animam: quod discrimen ex Sacris literis probari nequit.

FIRMARE, nonnunquam non tantum essentiae alicuius rei corroborationem significat, sed etiam quancunque rei (ut ita dicam) exornationem. Sic Paulus dicit Romanorum quarto, se non destruere legem per fidem, sed confirmare aut stabilire: id est, implere. Firmare vultum aut faciem, supra FACIE exposui. Firmare aliquem super inimicos: pro, firmiter constabilire et superiorem facere. Psalmo 105. Et firmarunt eum super inimicos eius. Firmare sanctuarium. Exodi decimoquinto: Sanctuarium Domini firmabunt manus tuae. id est, tu tibi ministerium et tabernaculum extrues. Firmare egenum. Levitici vigesimo quinto: Cum nutaverit manus fratris apud te, etc. tu firmabis illum: pro, nutantem eius rem familiarem fulcies tuo aliquo auxilio et consilio. Firmare in terra. pro, constabiliri eius statum ac res. Psalmo 149. Vir linguae non firmetur in terra. pro, nihil ei succedat. Sic Psalmo 101, loquens mendacia non firmabitur coram me. pro, non erit acceptus, non placebit mihi, nec stabilietur, non feram eum diu apud me. Firmari cogitationem. Firmata est contra Babel omnis cogitatio Domini, Hieremiae 51. id est, Deus certo ac sine ulla dispensatione aut acceptatione faciet, quod semel de castiganda Babylone statuit.

FIRMAMENTUM vertunt saepe, quod Hebraei vocant רקיע Rakia, regionem aetheream, in qua sunt stellae: Graece στερέωμα , soliditatem: quod forte tum ideo sic vocatur, quia sit solidissimum ac firmissimum: tum etiam, quia sit quasi fundamentum totius aedificii, aut opificii mundi. Aliquando etiam vocatur Mabdil divisorium, quia dividat aquas superiores ab inferioribus, ut Gen. 1. ubi videtur etiam infimam regionem aeris complecti, super quam sint nubes, pluviam et cognata aquosaque meteora continentes. Eam enim opinor sententiam veriorem esse, quae sentit aquas supra caelos positas, esse istas ipsas quae in media regione aeris, in nubibus miraculose a Deo suspensae detinentur: quam quod supra omnem aetheream regionem sint aliquae aquae, quarum ibi nullus certe usus hominibus (propter quem omnia creata sunt) esse posset. Verum de hac quaestione supra in voce AQUA prolixe dictum est. Sensus ergo loci Genesis 1, est, firmamentum dividit aquas inferiores ab iis quae sunt supra firmamentum: id est, supra hanc infimam regionem caeli aut aeris, quae circa nos est: de qua hic nunc proprie agitur. Nam de suprema parte caeli, in quartae diei operibus dicitur.

FIRMIORES iubet Paulus confirmare imbecillos, et eorum infirmitatem gestare, Roman. 14 15: intelligens, vel eos qui parum profecerunt, vel tentationibus cribrantur a Satana.

FLAGELLUM, instrumentum castigationis, crebro in Sacris literis ponitur pro ipsis inflictis plagis, sive sint externae calamitates, sive internido lores, tentationes, ac vexationes Satanae. Quod inde fieri credo, quod calamitates non sponte aut temere veniunt ut homines de physicis causis somniant: sed a Deo, castigante pios quidem ut sanet, impios ut perdat. Sic accipitur Marci tertio: Accedebant ut attingerent eum, quicunque habebant flagella: id est, morbos. Sic etiam 5 eiusdem dicit, Saneris a flagello tuo. Sed nihilominus crebro et pro ipso cast gationis organo aut medio sumitur: metaphorice tamen translata, vel ad homines quibus nos castigat, vel etiam ad ipsas actiones castigandi, ut Iosuae 23. Gentes istae erunt vobis in flagellum in lateribus vestris: id est, instrumentum quo vos Deus subinde castigabit. Sic Iob quinto, A flagella linguae absconderis: id est, ne tibi delator, aut alioqui mala lingua noceat. Flagello auferri, pro, penitus perdi accipitur Iob 36. Flagellum excitare super aliquem, Isaiae decimo: Excitabit super eum flagellum iuxta plagam Madian. pro, perinde graviter eos affliget, ut Madianios olim. Flagellum inundans: pro, magno impetu veniens aut potius late grassans, sicut in magnis exundationibus aquarum late fit per agros et rura vastatio: ita sunt communes calamitates, cum Deus plurimos homines civitates aut gentes castigat. Isaiae 28. Flagellum inundans cum transierit, non eveniet nobis. pro, etiamsi Deus plurimos passim castigaverit, immissa caritate, peste aut bello, tamen nos soli erimus ab omni calamitate immunes. Sic Psal. 73. queritur David, se perpetuo Deo castigari: contra autem, sceleratos solos immunes a cladibus esse. Ideo inquit: In labore hominum non sunt, et cum impiis non flagellantur. In hisce testimoniis plerumque est generalior vox Vapulare, aut Plaga: quare et plagarum vox celebris est: sed Graecus plerumque habet μάστιξ quem Latinus versor imitatus fuisse videtur

FLATUS vox aliquando explicatione indiget, ut praesertim Isaiae secundo, ubi scriptum est: Cessate vobis ab homine, cuius flatus est in naribus eius. Quo alii putant describi iracundiam, quia irati spirant ardentem quendam halitum etiam per nares: quasi monet Isaias, ne sint molesti Meschiae, qui etiam irasci et punire soleat. Alii putant moneri homines, ne magis tyrannos quam Deum timeant, utpote qui sint adeo imbecilli, ut misero narium halitu victitent: aut etiam, quorum anima ac vita perinde ut flatus quidam expiret pernares. Sic de imbecillo medio vitae, aut respiratione accipitur, Iob 34. Si apponeret Deus cor suum super hominem, spiritum eius et flatum eius ad se colligeret: id est, mox ei adimeret respirationem et animam. Sic et Iob 15, accipitur. De ira videtur accipi Psalmo 10. In omnes inimicos suos sufflabit in eos: id est, iratus minas et mera exitia spirans, irruet in eos. Sic et in Plauto dicit miles gloriosus, se difflasse integras acies, quia (ut dictum est) irati ob choleram accensam quasi ignem quendam halitum spirant. Vicinum huic est magnum spirare, μέγα πνέειν , magnos spiritus sibi sumere. Sic Poetae de iratis dicunt.
— Spirantes naribus ignem. FLECTERE genua, significat tum orare, quia hic orantium gestus est: Ephes. 2. tum etiam colere, honorare: Philipp. 2. Ut ei omne genu curvetur, caelestium terrestrium, et inferorum.

FLERE, nota vox est: sed parit tamen quosdam Hebraismos, qui explicatione indigent. ut Psalmo 78. Viduae eius non fleverunt. de magnitudine cladis dicitur. ubi enim non possunt funera solenniter peragi, solito fletu ac lamentationibus uti mos fuit. Flentes sulci Iob trigesimoprimo: Si sulci terrae meae flent. pro, si coegi agricolas invitos ac flentes, seu sine mercede mihi arare. Flere flendo, est, vehementer flere: ut reduplicta nota est. Ire et flere. pro, inter eundum flere. Hieremiae quinto, Eundo et flendo ibunt, et Dominum Deum suum quaerent. Sic et quadragesimo primo eiusdem

-- 181 --

337/338 significat igitur fletus magnum dolorem, et magnas clades. Aliquando tamen etiam prae gaudio lachrymamus. Hieremiae trigesimo primo: Cum fletu ibunt, et in miserationibus ad ducam eos: id est, dolentes aberunt in exilium, sed clementer eos reducam. Psalmo trigesimo: Vesperi pernoctabit fletus, et mane laeticia: dicitur de mutatione luctus in gaudium. Fletus fluminum, est fluxus eorum. Iob vigesimo octavo: Propter fletum fluminum ligat rupes: id est, perpetua serie, ac veluti fascia rupium cohibet ingentia stagna, sub magnis montibus in cavernis petrarum latentia, ne temere quamvis rumpant flumina. Fletum super speciosa deserti assumere. pro, deplorare vastationem amoenissimorum locorum. Hieremiae nono. Fletum et stridorem dentium fore in inferno, aliquoties Christus in culcat. Per hosce igitur tristes effectus maximorum cruciatuum, quos oculis in hac vita cernimus, depingit illos horrendos cruciatus spiritualium poenarum in altera vita. Ad fletum Dominus vocat, et ad planctum: et ecce gaudium et laeticia occidere vitulos. Isaiae vigesimo secundo. Fletus pro poenitentia dicitur: sicut alias cilicium, saccus, cinis, et similia. Flere cum flentibus, Romanis duodecimo: id est, condolere patientibus. sicut contra inquit, Gaudere cum gaudentibus. Flentes sint tanquam non flentes, et gaudentes tanquam non gaudentes: primae Corinthiorum septimo. id est, moderationem ubique servantes. ita enim dolendum esse docet, ut dolore et desperatione non obruamur: ita etiam vicissim gaudendum, ut non penitus nos laeticiae dedamus, veluti si hic nostrum paradisum habeamus instar impiorum.

FLOS, propter suas quasdam proprietates, aliquas loquutiones explicatione indigentes efficit. ut primum, quia flos habet quidem aliquam elegantem et magnum quid pollicentem speciem, cum sit extreme fragilis ac caduca: ideo pingit ac exprimit nobis imbecillam hominum sortem, qui recte bulla dicuntur. ut Psal. centesimo tertio: Homo est sicut gramen, et sicut flos agri florebit: cum pertransierit eum ventus urens, evanescet, et non agnoscet eum amplius locus eius. Sic et Isaias capite vigesimo octavo, comparat brevi castigantum et periturum Israelem flori caduco. et iam marcescenti, cuius nulla amplius est gratia, nullus decor aut vigor. Florere alioqui per metaphoram aliqui dicuntur, sicut et apud Latinos, qui bene habent, ac vigent. Psalmo nonagesimo secundo: Plantati in domo Domini, in atriis Dei nostri florebunt. Sic ibidem etiam de impiis dicitur, quod floreant impii sicut herba, et flores amittant omnes operarii iniquitatis. Item Isaiae vigesimo septimo: Venturis diebus radices Iacob, et florebit et germinabit Israel, implebuntque faciem orbis fructu. Sic et Ezechielis septimo dicitur florere cum superbia, tum et virga: id est, peccatum ac poena seu castigatio. Florere etiam lepra dicitur Levitici vigesimo tertio: id est, sua quaedam indicia ac effectus expromere, unde vere iudicari queat sicut arbor ex flore.

FLUCTUS, per metaphoram poenas ac plagas significat: quod haec perinde in nos irruant, nobisque noxia sint, sicut fluctus oppugnat navem in mari. Psal. quadragesimo secundo: Omnes inundationes tuae et fluctus tui super me transierunt. Et Psalmo octuagesimo octavo: Cunctis fluctibus tuis afflixisti me. Non est etiam aliis linguis ignota ista metaphora: Eadem ratione et impetus torrentium non raro accipitur. Fluens terra lacte et melle, saepe de Iudaea dicitur, propterea quod hisce nobilissimis liquoribus abundat, et aequi fertilis est, aut sane olim fuit. Exodi trigesimotertio, Numerorum decimotertio. Fluens de carne sua fluxu Levitici decimo quinto, de seminifluis dicitur: quae est propria quaedam passio, non valentium continere semen, sed subinde stillantium.

FLUMINA magna, aliquando potentes reges, regna, eorumque exercitus significant, ob similitudinem potentiae, impetum, et quae omnia late occupent. Sic dicit Psalmo nonagesimotertio: Flumina elevaverunt vocem suam, flumina elevaverunt fluctus suos, id est, reges ac regna sese elevant contra Deum et eius Ecclesiam, sed non perficient. Significant etiam flumina hostilem impetum, exundantem ac vastantem: sicut supra de flagello exundante, ex Isaiae vigesimo octavo audivimus. Sic et Isaiae quinquagesimonono: Cum venerit, sicut fluvius, hostis, spiritus Domini fugabit eum: scilicet, sicut solent sicci venti, ut boreas, exiccare flumina exundantia. Flumina etiam frequentiam concurrentis populi significant, Threnorum primo, Isaiae sexagesimosexto: sicut et Latini per metaphoram dicunt Confluere populum. Flumen alioqui in singulari, admodum crebro per excellentiam, Euphraten significat. Et a flumine usque ad fines terrae: id est, ab Euphrate usque ad mare rubrum et mediterraneum: Psalmo septuagesimosecundo. Flumen enim hic Euphraten significat, quia ille erat Iudaeis notissimus: sicut rivus Nilum, forte quia in rivos deducatur in exundationibus ac irrigationibus. Flumina quoque et scaturigines crebro significant loca culta, sicut contra ariditas loca deserta. Psalmo centesimo septimo: Flumina in desertum, et scaturigines in sitim ponere: id est, ex locis cultis, magnaque commoda huius vitae habentibus, inculta ac sterilia efficere: de cuius loquutionis causa alibi plenius. Flumine deliciarum potabis eos, Psalmo quadragesimosexto. pro, omni bonorum genere explebis eos. Videtur enim simul copiam quandam haec vox per metaphoram denotare. Sic fluminis rivi exhilarabunt civitatem Dei. Sic et Psalmo sexagesimo quinto: Flumen Dei repletum est aquis, parasti cibum illorum; pro, auxilium et favor Dei prompte piis succurrit. Flumina, pro spiritualibus donis ponuntur. Sic dicit Dominus Iohannis 4 et 7 Flumina aquae viventis de ventre eorum fluent: scilicet, qui spiritu Domini imbuti et renati erunt. pro, vera doctrina, celebratio Dei, et pia vita in eis refulgebit, et aliis quoque proderit. Flumina plaudant, simul montes exultent, Ps. 98 Prosopopoeia est, qua omnia ad gaudium publicamque laeticiam invitantur. Flumina aperiam in summis collibus, et fontes in medio camporum: Isaiae 41. pro, ibi summa commoda, praesertim spiritualia sincerae doctrinae parabo, ubi minime putasses. Flumina fortia exiccare, Psalmo septuagesimo quarto est, potentes reges perdere: tametsi etiam ad transitum populi per Iordanem alludat.

FODERE, vide paulo pôst in nomine FOVEA.

FOEDUS, ברית Berith, a comedendo (credo) Hebraeis dictum, quod in faciendis foederibus simul et caedebantur et comedebantur victimae, et adiungebantur foederibus solennia convivia. Fit vero crebro mentio vocis Foederis in veteri et novo Testamento. Significat autem plerunque pactionem, quam Deus cum genere humano iniit. Cum vero duae sint primariae pactiones, altera per Abrahamum ac circuncisionem inita, et per Moysen renovata: altera per Christum et eius Sacramenta: inde fit, ut duo foedera ac instrumenta aut etiam Testamenta celebrentur in Ecclesia et libri duobus illis temporibus Novi ac Veteris foederis divinitus conscripti, deque illis duabus pactionibus agentes, dividantur in duo foedera aut testamenta. Quomodo vero etiam tria foedera sint, Abraamicum aut promissionis, Mosaicum aut legis, et Christi aut exhibitionis, in voce TESTAMENTI plenius dictum est. Hebraea quidem vox ברית citra omnem dubitationem propriissime Foedus, et non Testamentum significat: quare et Aquila eam, teste Hieronymo, per συνθήκην

-- 182 --

339/340 reddidit. Sed quia Septuaginta eam vocem verterunt per διαθήκην , quod aliquando testamentum notat: et novum Testamentum multum eorum phrasi utitur; factum est ut in libris novi Testamenti, ista vox Testamenti, praesertim ab interpretibus, et porro etiam a Patribus, multum celebraretur. Nec parum eandem istam vocis istius catachresin promovit, quod ad Hebraeos nono, clare foedus nostrum cum Deo pro Testamento ponitur. Loquitur enim de morte testatoris: et quod tunc demum testamentum sit ratum, cum ille id sua morte confirmavit. Quo quidem et Paulus Galatis tertio respexisse videtur. Caeterum tum vox, tum res ipsa, multo melius intelligetur et explicabitur, si pro foedere, quam si pro testamento accipiatur. Nam revera pactio quaedam est, qua certa quadam ratione duae diversae partes conveniunt, et inter sese per certum mediatorem, certisque conditionibus ac pactis foedus ineunt, quibus utraque sese alteri obligat. Deus enim promittit, se velle esse nostrum Deum, ac nobis certa ratione propitium: et nos vicissim illi, quod eum solum pro nostro Deo agnoscere, colere, et ab eo omnia bona petere ac expectare velimus. Caeterum quod non solum Hebraea vox Berith significet foedus (de quo nullum prorsus dubium est) sed et Graeca διαθήκη , bonis authoribus probari potest. Nam Pharorinus ita scribit de ea: Est διαθήκη numero singulari pactum, et conventum, et pollicitatio: hoc est ἐπαγγελία . ex quo factum est, ut testamentum in Sacris monumentis vocetur pollicitatio divina, Abrahamo patriarchae facta, de qua inquit Apostolus in tertio Actorum: ἡμεῖς δ' ἐστὲ ὑιοὶ τῶν προφήτων καὶ τὴς διαθήκης ἧς ἔθετο ὁ θεὸς πρὸς τοὺς πατέρας ὑμῶν. Quibus verbis non tam Testamentum, quam pactum significatur, quod Deus pactus est cum maioribus, de servatore ex eo genere nascituro. Cum autem testamentum significat, plerunque pluraliter enunciatur: ut apud Isaeum, περὶ τοῦ κλεωνὺμου κλήρου: ἤδη δὲ ἀσθενῶν ταύτην τὴν νόσον ἐξ ἧς ἐτελύτησεν, ἐβουλήθη ταύτας τὰς διαθήκας ἀνελεῖν. Idem: Πρῶτον μὲν οὖν ὑμῖν παρέξομαι μαρτυρας, ὡς οὐχ ὑμῖν ἐγκαλῶν ἀλλὰ Δεινίᾳ πολεμῶν ταύτας τὰς διαθήκας διέθετο . Demosthenes in secundo κατὰ Ἀφόβου: ἀλλὰ ἔχρουν, ἐπειδὴ τάχιστα ἐτελεύτησεν ὁ πατὴρ εἰσκαλέσαντα μαῤτυρας πολλοὺς, παρασημείνασθαι κελέυσαι τὰς διαθήκας . licet in singulari numero διαθήκη bis legatur. Hactenus ille. Nec tamen male in praedictis duobus locis, Galatis tertio, et Hebraeorum nono, etiam vox ac res testamenti, foederi adiungitur. Habet enim omnino istud foedus Dei nobiscum initum, etiam quandam naturam proprietatesve testamenti: nempe primum, quod morte testatoris, et qui nobis haec relicta bona acquisivit, confirmatur. Secundo, quod in isto foedere non tantum nos aliquid Deo offerimus, aut magnum quid pollicemur, sed pene tantum accipimus: sicut in testamento non tam testatoris quam haeredum commodum agitur. Sed de hac re in voce TESTAMENTI prolixius. Fiunt autem et instaurantur istae pactiones aut foedera cum Deo, proprie in Sacramentis: quin et ipsa sacramenta proprie sunt foedera. Ibi enim Deus nobiscum agit per mediatorem: ibi certae ac mutuae professiones ac promissiones ab utraque parte proponuntur, et etiam vicissim accipiuntur: et denique etiam simul externo signo confirmantur ac obsignantur. Recte ergo dicitur in verbis Coenae, quod illud datum in potum, sit Christi mediatoris sanguis novi Testamenti: quia scilicet ea haustione, tanquam externa re novum testamentum aut foedus, quod ibi initur, aut instauratur, sancitur, confirmaturque: et vicissim recte affirmatur, illud esse novum testamentum in sanguine Christi: quia ibi revera novum foedus in aut per sanguinem illic distributum feritur ac confirmatur: ut in libello de Verbis coenae prolixius hasce duas loquutiones contuli, ac exposui. Sane autem Sacra coena, quin et Baptismus, multo rectius intelligetur, si expendatur ut foedus, quam ut testamentum, sicut ibidem ostendi. Nam si communicantes cogitabunt, se veluti ad thronum gratiae una cum suo pontifice et mediatore stantes, cum Deo coram agere, atque foedus ferire, aut certe subinde instaurare et renovare: nec solum ab eo ipsius promissiones, bonaque in eis contenta audire sibi fide stipulari (ut Petrus de ἐπερωτήματος eperotemate, id est stipulatione Baptismi, primae Capite tertio disserit) et accipere, quod tamen in hoc foedere primarium est: sed etiam vicissim suas quasdam obligationes ac promissiones Deo offerre ac spondere, ut in foederibus fieri solet: quarum promissionum illa maxima et pene sola est, quod velimus ab hoc solo Deo omnia bona mendicare fide per Christum, ab eoque solo pendere. Hieremias capite trigesimo primo videtur novum Testamentum vocare ipsamet beneficia, nempe remissionem peccatorum, et renovationem: sicut et Epistola Hebraeorum octavo. cum tamen ille id proprie non faciat, dicatue. Inde factum est, ut aliqui recentiores scriptores ipsam remissionem peccatorum, aliaque beneficia, vocent novum Testamentum, non sine graviae noxia sacrosanctae istius pactionis obscuratione: cum haec spiritualia bona nequaquam sint ipsum testamentum aut foedus, sed tantum fructus aut bona nobis ibi promissa, et inde ad nos provenientia. In omni enim foedere aliud est ipsum foedus, pactio, aut conventio: aliud, bona et commoda alterutri parti inde provenientia. Haec de voce ac natura Foederis: nunc de phrasibus eius quibusdam agemus. ¶ Foedus fecimus cum morte, et cum inferno visionem: Isaiae vigesimo octavo. Sic deridebant impii arguentes, et poenas Dei minantes prophetas, ut dicerent, Mortem et Inferos ipsos sibi esse propitios: aut forte ipse Propheta exprimit hisce verbis impiorum securitatem, et impiam fiduciam ac foedera, quae habebant passim cum omnibus impiis gentibus ac regibus, quibus tanquam baculo arundines innitebantur. Foedus cum lapidibus agri habere, Iob quinto est, non laedi ab eis, non impediri etiam in agricultura et proventibus, sed habere eos quasi faventes ac propitios. Sal foederis, Levitici secundo perpetuo adhibendum esse sacrificiis praecipitur: quod significabat, nos debere sincere colere foedus Dei, et omni studio cavere omnem putrefactionem aut corruptionem tum doctrinae, tum vitae aut morum. Arca foederis ideo sic vocabatur, quod DEUS in foedere promiserat, se in es habitaturum, et accedentes ac orantes exauditurum: et denique quod in ea erant reconditae lapideae tabulae, continentes decem praecepta, quae erant conditiones foederis. ut Deus Exodi trigesimo quarto affirmae cum texus inquit. Dixitque Dominus ad Moysen: Scribe tibi verba haec, quibus et tecum et cum Israel pepigi foedus, etc. Et scripsit in tabulis verba foederis decem. Idem dicitur et Deuteronomii vigesimonono: Vocatur autem Decalogus Verba foederis, ut modo audivimus, quia continebat conditiones seu normam obedientiae, quam sibi Deus in eo foedere stipulatus fuerat, et quam praestantibus suum favorem et auxilium promiserat. Aliquando Decalogus etiam Foedus vocatur. ut libro primo Regum, capite octavo dicit Salomon, in sua precatione: Aedificavi domum nomini Domini Dei Israelis, Posui ibi quoque locum pro arca in qua est foedus Domini, quod pepigit cum patribus nostris, cum ipse educeret eos ex Aegypto. Eadem ratione et causa vocatur Tabernaculum foederis, quod nempe Deus ibi se habitaturum, ac ibi se quaerentes et invocantes exauditurum promiserat in suo foedere. Tabulae foederis dicuntur illae duae lapideae tabulae, quae continebant decem praecepta in pactione populo iniuncta, et ab ipso comprobata, ut modo dixi. Foedus significat etiam

-- 183 --

341/342 ipsam religionem ac Ecclesiam. Danielis undecimo, Cor eius contra foedus: id est, ut sublata abolitaque vera religione, dissoluat omne foedus, aut coniunctionem inter Deum et Iudaicam gentem, eamque idolis suis novo foedere ac religione obstringat et adiungat. Infredus adducere: libro primo Samuelis, cap. vigesimo: In foedus Domini adduxisti servum tuum tecum: pro, mecum, qui sum tuus servus, percussisti foedus coram Domino. Ezechielis vigesimo: Et adducam vos in vinculum foederis: pro, faciam vobiscum foedus. Foedus pepigi cum oculis, Iob trigesimoprimo. pro, severissime prohibui et cavi, ne oculi mei respicerent et concupiscerent virginem. Uxor foederis, Malachiae secundo: pro, uxor certo foedere alicui iuncta ac sociata: id est, legitima, et coniugali foedere coniuncta. De hac voce ac re etiam infra in PACTIONE et TESTAMENTO aliquid dicetur.

FONS, quoad propriam significationem, notissima vox est. Genesis septimo dicuntur rupti aut aperti fontes abyssi magnae in diluvio: id est, ingentia stagna, quae in subterraneis locis sunt, eruperunt super terram. Iosuae decimo quinto fit mentio fontium superiorum et inferiorum: id est, fontium de superiori loco rivos emittentium, et puteorum in planicie habentium quidem scaturiginem, sed tamen non emittentium rivum. Fons conculcatus aut turbatus, et vena rupta, iustus cadens coram impio: Proverbiorum vigesimoquinto. pro, cum pius labitur, insultant ei impii, tanquam extreme scelerato: sicut si limpidus fons in turbidam, putridam et foetidam lacunam esset commutatus. Sed sicut fons mox nativa vi, subscaturiente mundiore aqua, et effluente illa turbida, repurgatur: ita et pius redit mox ad iustitiam, Deum sibi placat, et priorem vitam instaurat, corrigitque quae non recte acta sunt. Porro per metaphoram fons pro quovis eximio bono ponitur: quia in illis aridis et feruidis locis nihil perinde requiritur, quam copia bonae aquae. Psalmo trigesimosexto. Apud te est fons aut vena vitae: id est, causa aut scaturigo omnis boni, praesertim autem verae vitae. Fons igitur aliquando significat ipsas Sacras literas, ut Psalmo sexagesimo quinto, Benedicite Domino de fontib. Israel: id est, celebrate Dominum ex doctrina, et secundum doctrinam Israelitis concreditam aut per patriarchas Moysen et Prophetas (qui omnes fuerunt Israelitae) propagatam. Sic et Isaiae duo decimo: De fontibus salutis aquas haurietis: id est, ex vera religione et Ecclesia. Sic et Ioelis tertio. Iohan. quarto et septimo habetur, quod Spiritus sanctus et renovatio pii fient fons aquae viventis, et salientis in vitam aeternam: quod accipitur de beneficiis, fructibus et effectibus, ac etiam bonis operibus piorum. Fontes tui deriventur foras, et tu Dominus eorum esto: Proverbiorum quinto. Significant fundos, stabilia bona, forte et quaevis fructum ferentia, ut sunt negociacio, aut etiam res pecuaria, quae non vult a liberali abiici aut profundi, sed retineri, ac de fructibus tantum illorum egentibus benefieri. Convenit cum hoc quod Cicero monet, ipsos fontes liberalitatis exhauriendos non esse. Zachariae decimotertio, ipsemet Christus per fontem significatur: Fons patens erit domui David, et habitantibus Hierusalem, in ablutionem peccatoris et menstruatae. id est, sanguis Christi, quo omnes peccatores et immumdi abluuntur et sanctificantur. Psalmo decimo octavo, Apparuerunt fontes aquarum, et revelata sunt fundamenta terrae: de terrae motu dicitur, cum Deus potenter concutit et movet aliquas partes terrae. Ibi enim erumpunt aquae subterraneae. Fontes viventes nominantur Apocalypsis septimo et vigesimo primo. nam in priori loco dicitur, quod agnus pascet suos, et ducet eos ad fontes aquae viventis. In posteriori autem, agnus pollicetur se daturum sitienti potum ex fonte aquae vitae gratis. ubi in priori veram doctrinam, in sequenti ipsum Christi beneficium intelligere queas. Fons ponitur Marci quinto, pro vena ac morbo haemorrhoissae. inquit enim: Continuo exaruit fons eius, cum CHRISTUM tetigit.

FORMA aliquando istam externam speciositatem significat: ut cum David 1 Samuelis decimosexto, praeter alias laudes, etiam Vir formae dicitur: id est, formosus. Sed locus Philippensium secundo, aliquanto est difficilior, ubi Christus fuisse dicitur in forma Dei, et mox in forma hominis. Aliqui enim putant, μορφὴν formam, tantum externam speciem significare. Verum quod vere dicat eum fuisse et esse essentia Deum, id ex sequentibus apparet, ubi dicit, sumpsisse formam servi: quod necesse est intelligi de ipsa hominis essentia, sicut vere homo fuit. Sic etiam 1 Corinth. decimo quinto dicimur gestasse imaginem terreni hominis, et gestaturi etiam caelestis, nimirum non tantum externam speciem aut umbram, sed et ipsam veram essentiam. Idem probat aut exponit etiam illud quod addit, non fuisse ei rapinam, esse aequalem Deo: ut sit idem, Esse in forma Dei, quod, Esse in aequali gloria ac dignitate cum Deo. Sed de hac locutione dicetur etiam in Signo et Imagine, quae itidem rem ipsam saepe notant. Quod autem dicit formam, intelligitillam gloriam ac maiestatem Dei, omnia regentis, et omnibus terribilis, quam veluti repressit aut occultavit, et sponte quasi deposuit, dum formam ac speciem servi suscepit Divinitatem quidem nullo modo deposuit: sed illum ineffabilem splendorem ac gloriam divinae maiestatis quasi sponte suo quodam modo exuit, dum servus, ac etiam peccatorum totius mundi reus, iraeque Dei ac omnium tristissimis poenis subiectus fuit, et denique nihil eo hic in terris imbecillius et contemptibilius visum est. Quam gloriam sibi quasi postliminio restitui petit Iohannis decimoseptimo, inquiens: Et nunc pater glorifica me ea gloria apud te quam habui antequam mundus fuit. Et de qua etiam ait Matthaei vigesimoquinto et vigesimosexto, quod filius hominis veniet in gloria super nubes, et quod videbunt eum ad dexteram potentiae sedentem. Sed de hac voce forte etiam postea aliquid, in vocabulo IMAGINIS.

IN FORIBUS, et PRO FORIBUS, aliquid esse, nota est Latinis phrasis. Utitur ea CHRISTUS Matthaei vigesimoquarto, cum dicit, ex prodigiis praecedentibus cognosci posse, extremam diem pro foribus esse. Eadem vis videtur esse in illa loquutione, Peccatum tuum pro foribus cubabit: id est, mox tibi adducet divinas poenas: aut potius originale peccatum tibi insidiabitur, teque solicitabit ad actualia peccata, sed tu resiste illi summa vi. Suffragatur huic significationi primum, ipsum verbum רבץ Rabaz, quod instar saevarum beluarum insidiantium, et exitio alicuius imminentium, alicubi iacere significat: ut Genesis quadragesimonono: Catulus leonis Iuda, de praeda fili mi ascendisti, requiescens accubasti ut leo, et quasi leaena. quis suscitabit eum? Et Deuteronomii vigesimonono: Sed tunc quam maxime furor eius fumet, et zelus contra hominem illum, et sedebunt super eum omnia maledicta quae scripta sunt in hoc volumine, et delebit Dominus nomen eius sub caelo, etc. Deinde vox Forium, Hebraeis exire et intrare, totam vitam, omnesque actiones notat. Quare et fores id sunt, ubi perpetuo versamur. Vult ergo dicere, vel originale peccatum perpetuo affectaturum tyrannidem supra nos: vel peccatum, iram Dei, Satanam, et poenas perpetuo cervicibus nostris inhaesuras: sicut et David queritur dicens. Peccatum meum coram me est semper. Denique totus locus, praecedentia et sequentia ostendunt, ibi non

-- 184 --

343/344 agi de somno aut dormitatione peccati: sed de eius perpetua infestissimaque pugna cum misero homine. Nam et peccatum dicit Deus perpetuo appetiturum dominium super hominem, non aliter ac imperiosa mulier super coniugem. et vicissim Cainum monet Deus, ne patiatur id dominari in suo mortali corpore, sed ipse potius ei dominetur. Omnino ibi pingitur, aut iniungitur tantum Caino, illa perpetua militatio Christiani hominis contra peccatum, de qua Romanorum 7. 8, et Galat. 5. agitur. Proverbiorum 26 dicitur, quod sicut fores vertuntur in cardine suo, sic piger in lecto. Solent enim ignavi sic se volutare in lectulo, non volentes aliquando tandem ad laborem exurgere, sicut fores in suis cardinibus huc atque illuc volutantur, et tamen inde non recedunt.

FORMICA animal est exemplum industriae, laboriositatis, et parsimoniae, etiam in Sacris, non tantum in prophanis literis. Ideo Proverbiorum sexto, ablegatur piger, ut eat spectatum assiduitatem formicae in laborando. Et Proverbiorum trigesimo dicitur: Formica populus non fortis, attamen praeparavit in aestate cibum suum. Quo vult monere homines, ut simus seduli in nostra vocatione.

FORMIDO, postea in voce TERRORIS exponitur.

FORNAX, comparatur Ezechielis capite 22, castigationi Iudaeorum cum liquatione argenti, cum inquit: Ut funditur argentum in medio fornacis, sic fusi eritis in medio Hierusalem. Fornax ferrea, solet vocari durissima illa servitus Israelitarum in Aegypto: undecunque demum loquutio sumpta sit. Forte est quaedam allusio ad panis coctionem, quod illi ibi captivi, perinde etiam male tractati, et quasi assati fuerint, ut panis in fornace: sive iam illi revera fornaces ferreas habuerunt sive propter atrum colorem aut duram captivitatem sic vocatae sint.

FORNICES, parvae cellae fornice supra conclusae, sunt: et fuerunt olim tabernula, ubi cum merces sunt venditae, tum etiam in aliquibus scorta prostituta. Inde factum est, ut verbum Fornicari, ponatur pro scortari. Porro fornicari aut scortari per metaphoram significat plerunque spiritualem fornicationem, nempe idololatriam exercere: quoniam nostra coniunctio cum Deo, saepe coniugio assimilata Hinc igitur sunt variae phrases et dicta. Propter cor eorum fornicans, quod declinavit a me: Ezechielis 6. Idem igitur est Fornicari, quod declinare a Deo: et alibi elongare se a Deo. 2 Paralip. 21. Et fornicari fecit habitatores Hierusalem, et impulit eos. pro, fuit illis causa idololatriae. Sic Psalm. 78. Perdis omnem fornicantem a te. Fornicari post oculos. Numer. 16. Non aspicietis post oculos vestros, et post cor vestrum, post quos vos fornicamini. id est, quos vos neglecto Deo sequimini, et a quibus regimini. Fornicari post daemonia. Levit. 17, fornicari post Moloch. Levitici 20. Post Baalim. Dicitur et terra fornicari, cum eius cultores fiunt idololatrae. Fornicationes alicuius, sunt ipsius abominandae idololatriae. Ezechielis 23. Dedit fornicationes suas cum eis, et in omnes quos adamavit: in cunctis idolis eorum polluit se. ubi Propheta seipsum exponit. Portare fornicationem suam, Numeri decimoquarto: est dare poenas de sua idololatria. Hinc in Apocalypsi, Antichristus vocatur scortum, et mater scortationum, et poculum eius plenum fornicationibus: quod propinaverit omnibus regibus, cum quibus fornicata sit. Significat autem omnis generis idololatrias et terrores. Fornicatio, 1 Corinth. 5. pro incestu ponitur, non pro simplici scortatione. Fornicatorem peccare insuum corpus, affirmat Paulus 1 Corinth. 6, cum alia peccata sint extra corpus: quod ita intelligendum est, quod nullum peccatum perinde destruat corpus ac valetudinem, ut solent illae violentae et continuatae scortationes, quibus plerunque scorta suos amasios implicant, ut diebus et noctibus scortando ac potando et helluando, inordinatissimeque vivendo, continuent sua scelera.

NE FORTE, non idem significat in Sacris, quod in prophanis. Iudicum 15: Iurate mihi, ne forte irruatis in me: pro, quod non irruetis in me. Et Numeri vigesimo: Non transibis per me, ne forte cum gladio egrediar in occursum tui: pro, alioqui armata manu te repellam.

FORTIS, et ROBUSTUS, alias ponitur in bonam partem, et quidem tum de Dei fortitudine, tum de hominis. Duplex porro hominis fortitudo est: alio in spiritualibus ac internis, alia vero in externis operibus peragendis. Iosuae primo, Sis fortis et robustus pro, fide Deo, et age constanter ac graviter. 1. Corinth. 1: Quod infirmum est Dei, fortius est hominibus: id est, quae imbecillissima opera Dei esse videntur, ea sunt omnibus humanis conatibus longe valentiora. 1. Corinth. 10. Non sumus fortiores Deo, ideo eum provocare non debemus. Aliquando in malam partem vox haec accipitur Isaiae decimonono: Rex fortis dominabitur. Sic intelligunt illud, quod Nimrod dicitur fuisse robustus venator coram Domino. Fortis facie, impudentem significare, supra in Facie dixi. Dicitur autem Fortis facie, impudens, quia non vincitur a monstrante ei sua de decora, non avertit aut occultat suam faciem, ut solent verecundi: sed recta pergit intueri suum adversarium, et agere contra omne ius ac fas, ut solent prostituti ac perditi pudoris homines, aut scorta. Hoc opinor esse, quod apud Suetonium est ἀδιατρεψείν , et quod Latini dicunt Os durum. Fortitudo faciei eius immutatur. Ecclesiast. 8. pro, recedit. Canes forti animo: id est, valde appetentes, insatiabiles. Isaiae quinquagesimosexto de sacrificorum indoctorum rapacitate intelligit. Forus et fortitudo, saepe coniungitur cum robur, aut similibus, intendendae significationis gratia. Exercitus quingentorum, facientium bellum cum fortitudine roboris. In Deo est robur fortitudinis meae: Psalmo sexagesimo secundo. Vir fortis robore, Iob 9, Fortis virtute cordis, Iob trigesimo sexto. Fortis robore Abiel, 1 Sam. 9. pro, bellicosus, pugnator, arte militari clarus. Viri fortes robore, viri nominis: 1 Paral. quinto et septimo pro, fortissimis ac celeberrimis Fortis viribus, 2 Reg. 24. Fortes robore in opere ministerii domus Dei. 1 Paral. 9. pro, qui alacres et magno animo, seduloque ministerii opus peragebant. Sic 1. Rep. 11. Vir erat fortis opere: id est, valens animo et corpore. Naeman erat vir fortis opere. 2. Reg. 5 id est, strenuus et bellicosus. Filius fortis, aut fortitudinis, vel virtutis ponitur pro forti, 1 Sam. 18. 2 Sam. 13. 2. Paral. 26 et 28. Fortium panis, Psalmo septuagesimo octavo. Panem fortium comedit homo. Aliqui verterunt, Angelorum Abirim: de Manna dicitur, quae cum de caelo venerit, visa est esse caelos incolentium panis. Fortes potentium loquentur eis, Ezechielis trigesimo secundo, id est, qui fortissimi sunt inter potentes. In manu forti dimittet eos, Exodi 6. plerique intelligunt de manu forti Dei, qua coegit Pharaonem, ut populum dimittere. Posses intelligere etiam de ipsius Pharaonis potentia qua coegit Israelitas cito exire ex Aegypto. In fortitudine manus eduxit nos Dominus, Exodi 13. Fortis aliquando pro numeroso accipitur: ut Psalmo 35. Celebrabo te in coetu magno, et in populo forti laudabo te. Et Psalm. 89. Memento opprobrii omnium fortium populorum: scilicet, quo me affecerunt gentes numerosae. Fortis rebellio, Hieremiae 8. pro pertinaci, obstinata. DEUS saepe dicitur alicuius fortitudo: pro, fore adiutor ac liberator. Psal. 37. Fortitudo iustorum Dominus

-- 185 --

345/346 in tempore angustiae. Sic, Fortitudo Israelis non mentietur: item, Deus fortitudinis meae, Psalmo quadragesimo tertio. pro, autor, dator. Ponere Deum fortitudinem suam, Psalmo 52. Fuisti fortitudo pauperi, fortitudo egeno in tribulatione, Isaiae 25. In vel cum fortitudine aliquod facere, est, fortiter facere. Sic calcare in fortitudine, Indicum 5. Ingredi in bellum cum fortitudine, Psalmo 71, Clamare ad Deum in fortitudine, Ionae 1. Praeco clamabat in fortitudine: pro, alta voce, fortiter. Ezech. 1. Sic Isaiae 11. Elevavit manum suam super flumen in fortitudine spiritus sui: id est, robore venti, qui dividat flumen. Civitas fortitudinis, Isaiae 17. pro munita. Opus fortitudinis, Esther 10. Fluvius fortitudinis, Psalmo 74. Vir fortitudinis. Abduxit in captivitatem omnes viros fortitudinis, 2 Reg. 24, et 1 Regum 1, ac 1 Paral. 10, et 2. Paral. 14. id est, bellicosos, aut qui ad aliquod opus valde idonei sunt. Fortitudinem operum suorum annunciavit populo suo, dando eis haereditatem gentium: Psalmo 111. pro, fortia opera. Fortitudine accingi, supra expositum est in Accingo. Dicitur autem Deus se et nos accingere fortitudine, Psalm. 18. Et mulier fortis saepe Prover. 31. Fortitudo, pro fortibus operibus, aut bellicis gestis, crebro ponitur. Reliquum verborum Iosaphat, et fortitudo eius quam fecit, et qua pugnavit: 1 Regum 22. 1 Regum 15 et 16. Sic et pro effectis fortitudinis ponitur. ut Levit. 26, Et consumetur frustra fortitudo vestra: id est, proventus terrae, vestro ingenti labore comparati. Sic fortitudo, pro fortibus viris: Isaiae 3. Viri tui gladio cadent, et fortitudo tua in praelio concidet. Fortitudo, pro gloria fortitudinis: Psalmo 68. Date Deo fortitudinem. id est, celebrate Deum a fortitudine. Fortitudo pro fortibus factis. Psalmo sexagesimo. In Deo faciemus fortitudinem. Et Psalm. 118. Dextera Domini facit fortitudinem. Sic 1 Reg. 15, et saepissime alias. Sic, Ex ore infantium et lactentium fundasti fortitudinem: Psalmo 8. pro, fortem victorem aut potens regnum constituisti, aut stabilivisti. Pudore affici a fortitudine sua: pro, destitui viribus, in quas confidebat. Ezech. 32. Mich. 7, Fortitudinem roborare: pro, fortiter ea uti: Amos 2. Fortis non roborabit fortitudinem suam, et robustus non eruet animam suam. Suscitare fortitudinem. Psal. 80: Suscita fortitudinem, et veni in auxilium: pro, excita vires et audaciam tuam. Fortitudo et desiderium: pro omni re valida et desiderabili: ut, pro opibus et potentia. Micheae 4, Et interficiam ipsi Domino desiderium eorum, fortitudinemque eorum Domino universae terre. Idem bis dicit, nempe tanquam anathema consocrabo. Fortitudo et facies Dei: pro arca, ubi ille erat praesens. Psalm. 105. Quaerite Dominum, quaerite fortitudinem et faciem eius semper. Fortitudo dextrae, Psal. 20. In fortitudinibus dextrae eius est salus: pro, in fortibus factis dextrae, aut forti dextra, seu in potentia. In fortudinibus: pro, summo robore. Et si in fortitudinibus 80 anni. id est, in summo robore ac vivacitate. Fortificari significat crescere viribus. Psal. 69. Roborati sunt, qui disperdunt me inimici. Vincere. Fortificabitur autem Rex Austri: Danielis 11. Mox sequitur, Et roborabitur super illum: id est, fiet potentior, praevalebit ille alteri. 2 Paral. 27. Bellum gessit cum Ammonitis, et fortificatus est super illos. 1 Sam. 2. Non in fortitudine roborabitur vir: id est, vincet. Psalm. 12, Lingua nostra roborabimus: id est, vincemus. Iudicum 3. Roborata est ma-nus Israelis super Chusam, fortificaverunt se contra Raboam: 2 Paralip. 13. Fortis non fortificabit fortitudine sua, nec robustus eruet animam suam: Amos 2. pro, non praevale bit in pugna, nec incolumis evadet, aut vitam suam servabit. Significat crebro Animari, animum obfirmare. Num. 11. Fortificate vos. Deuteronom. 31. Estote fortes, et roborate vos. Iosuae 1. Conforta te robora te, fortifica te, et esto robustus pro populo nostro. 2 Sam. 10. 2 Paralip. 19. Roborari in faciendis praeceptis Dei, 1 Paralip. 28. constantem et ardentem in pietate fieri. Contra est, fortificari in pravitate sua, Psalmo 52. id est, pertinacem et obstinatum fieri. Fortificavit se David in Iehova. id est, animatus est, fretus Deo, eoque illum per suum spiritum confirmante. Armare ac instruerese, et omnino summis viribus omnique industria quid conari et contendere, fortificari dicitur. 1 Sam. 30. Fortificatus est David: pro, factus est potentior et animosior, invaluit. Fortificaverunt se contra Roboam. 2 Paralip. 13. Contra inimicos suos: Isaiae 42. Qui fortificaverunt se cum Davide in regno suo. 1 Paralip 11. id est, armarunt et confirmarunt. Iehovae oculi lustrant terram, ut roboret se cum corde, eorum perfecto ad ipsum: 2 Paralip. 16. id est, ut confirmet, et etiam victores faciat sinceros in pietate. Abner fortificabat se pro domo Saul: id est, comparabat auxilia, et summa ope nitebatur pro defendendo regno filii Saulis, ac eius posterorum. Danielis 11, Populus cognoscens Deum fortificabit se, et faciet: id est, constans erit in suo instituto, et proficiet. Fortificarese, ut aliquid faciat. Iosuae 23. Fortificate vos valde, ut custodiatis et faciatis. Fortificarese, ut non comedat sanguinem, Deuteron. 12. Fortificavit se ut ascenderet, 1 Reg. 12. Fortificare fortituaine. Psalmo 138, Fortificasti me in anima mea fortitudine: id est, confirmasti animam meam. Roborari manus alicuius, id est, vires eius confirmari. 2 Samuelis 16. Fortificari regnum super aliquem, est, ei confirmari regnum. 2 Paral. 26. Fortificatus es plus quam nos, Genes. 26. id est, tu factus es potentior nobis. Qui fortificat vastatorem super robustum: id est, facit eum superiorem potente. Amos 5. Vir peritus roborat vires, Proverbi. vigesimo quarto. id est, praevalet sua potentia, aut certe confirmat vires. Vincula fortificari: Isaiae 28. Ne illudatis, ne fortificentur vincula vestra. id est, ne constringamini validioribus vinculis, aut severius punianimi. Fortificari brachio Ioseph. Genes. 49. id est, non remittere de vigore. Sic brachia mulieris sedulae fortificari dicuntur, Proverb. 31. Fortificare cor, est confirmare et obfirmare cor, Psal. 31. Exod. 9. Fortificari plagam, est invalescere. Faciem suam fortificare. Froverb. 21. Fortificat impius faciem suam: id est, impudentissime obfirmat, ne cedat iustitiae et verbo Dei. Fortificat vultum suum meretrix, Proverb. 7. Fissuras templi fortificare: id est, sarcire. Fortificat Milo in civitate David. 2 Paralip. trigesimo secundo, id est, munivit. Vide infra Robustus.

FOVEA, et fodio: Phrases harum vocum potissimum inde veniunt, quod qui feris maioribus ac crudelioribus insidiantur, ut lupis, ursis, aut similibus, solent opportunis locis foveas parare, quibus levi ac fragili aliquo tegmine contectis, superponunt escam, ut bestiae illam captantes incidant in foveam. Inde per metaphoram aut similitudinem transfertur haec locutio Fodere foveam, etc. vel solum fodere ad quasuis insidias, aut mala machinamenta pravorum, innocentibus insidias struentium: ut Psalmo 56. Foderunt ante me foveam. Proverb. 16, Vir impius fodit malum: id est, machinatur. Sic Iob 6, Cum fodiatis adversus amicum vestrum: pro, machinamini malum. Sic et Ierem. 18. Foderunt foveam, ut caperent me, et laqueos absconderunt pedibus meis. Quoniam autem plerunque iusto Dei iudicio fit, ut malae fraudes in authorum exitium vertantur: ideo proverbium est in Sacris literis frequens, Incidit in foveam quam fecit: Psal, 7. 9. 57. Proverb. 26, et alias saepe. Fovea ponitur etiam pro exitio, sive ex supra indicata occasione, sive quia sic etiam sepulchrum vocatur. Isaiae 24, Formido et fovea et laqueus super te, o habitator terrae: qui effugerit a voce formidinis, incidet in foveam: et qui ascenderit de fovea, cadet in laqueum. Fodi foveam impio: Psal. 94 dicit, patienter esse

-- 186 --

347/348 ferendam crucem et persequutiones adversariorum, donec fodiatur fovea impio: id est, donec DEUS ei sepulchrum, aut potius exitium maturet. Poni solet fovea pro omni exitio. Sic dicitur os adulterae profunda fovea esse, quod ea suis blanditiis in extremum exitium suos amasios praecipitet: nempe in gravissima peccata, iram Dei, poenas temporarias et aeternas. Descendere in foveam, aut videre foveam, est mori: ubi ponitur fovea pro sepulchro. Psal. 30. Quae utilitas in sanguine meo, cum descendero in foveam? Psal. 49, Cessavit illud in aeternum, ut vivat ultro in seculum, nec videat foveam. Psalmo 55. Descendere facies eos in foveam corruptionis. Aliqui interpretantur infernum: nam fovea aut sepulchrum id quoque significat. Contra etiam eruere ex fovea dicitur Deus, sive intelligatur de morte, sive etiam de quibusvis maioribus malis aut periculis. Psalmo 86, Eruisti animam meam ex fovea inferiori: pro, ex summo ac extremo discrimine. Psalmo 107. Sanat eos, et eruit eos de foveis ipsorum. id est, de calamitatibus, aut etiam morte, quibus erant vicini. Foveam ha bere dicitur erinacius, Isaiae 34, et vulpes, Matthaei 8. id est, sua quaedam latibula aut receptacula, ubi tuto et conmode conquiescant: sed filium hominis non habere ubi caput reclinet. Si caecus caecum ducet uterque in foveam cadet: proverbium est, quo Christus docet, tam seductos quam seductores, aut etiam imperitos doctores et auditores in extremum exitium ruere: nec valere istam communem excusationem, quam multi solent ignaviae, negligentiae, aut metui crucis praetexere, cum dicunt se suum pastorem et magistratum in religione sequutos esse, nihil sibi rectius aut certius compertum fuisse. Fuit etiam lex apud Israelitas, ut si quis effodisset foveam aut puteum, nec firmite texisset eam, et aliquod pecus in eam incidisset, solveret domino suum pecus, et ipse cadaver haberet: Exod. 21. Fuerunt et nativae foveae, sicut et specus ac antra, in quibus sunt soliti latitare in magnis periculis. ita 2 Samuelis 17, de pro fugo Davide legitur: Esse aliquid alicui in foveam et laqueum: id est exitio, Iosuae 23, dicitur de non extirpatis gentibus. Lacus et puteus easdem significationes et phrases interdum habent.

FRAMEA: postea in voce Gladii exponetur.

FRANGERE, primum per metaphoram idem significat quod Latinis, nempe perdere, vastare. Isai. 23, Confractione confringetur terra: id est, vastabitur. Isa. 7, Frangetur Ephraim cum Syria: pro, simul perdetur. 1 Sam. 14, Multitudo ibat et frangebatur: pro, interibat in fuga. Nahum 3, Nulla est curatio fracturae tuae: id est, laesionis aut cladis politicae, seu cuiuscunque calamitatis. Metaphora est, sumpta a fractura membrorum. Iob 6. Vidistis fraetionem, et timuistis: pro, non succuristis in adversis. Deinde significat distribuere fractum panem, ut Isaiae 58, Frange esurienti panem tuum: id est, distribue eleemosynam, iuva pauperes et egentes. Quia vero Christus in coena panem fregit et distribuit, ideo mox etiam crucifixionem corporis sui, fractionem vocavit inquiens: Quod pro vobis frangitur. quia ea passio fuit, ac est, quaedam distributio ingentium bonorum. Inde quoque factum est, ut et administratio huius coenae, fractio panis in Sacris literis vocetur. Dubium nihilominus est Actorum 2. cum dicitur, Erant perseverantes in fractione panis: an de sacra communione, communi convictu, aut distributione eleemosynarum accipiatur. Tertio significat vendere frumentum, propterea quod venditio etiam distributionem quandam exprimat. Genes. quadragesimo secundo. Audivi fractionem esse in Aegypto: id est, venditionem aut distractionem frumenti. Sic et Latini quasdam venditiones vocant sectiones. Quarto, etiam ipsum frumentum vocatur fractio: sive quia frangat famem, ut Rabini volunt: sive quia frangatur ac distribuatur in alimentum horminibus. Quinto, frangere aliquem, aut aliquos, verbis: primo Samuelis 24. pro, animum, aut aliquem alicuius affectum acerba obiurgatione ac minis retundere et imminuere: qua loquutione et Latini utuntur. Sexto Fractio nonnunquam significat interpretationem. ut Iudicum 7. Cum audisset somnium, et fracturam eius id est, interpretationem. Videtur metaphora sumptae fractione nucum, ubi non prius nucleus habetur, quam putamen frangatur. Denique hisce verbis accusantur prophetae ac sacerdotes Ezek. 13 et 22. Non ascendistis ad fracturas, neque sepivistis sepem super domum Israel, ut staretis in praelio in die furoris Iehovae. ubi sunt duae illustres metaphorae, longe maximas res exprimentes: altera ab expugnatione urbium, altera a munitione vinearum Quasi dicat Dominus: Non opposuistis vos seductoribus, non etiam irae ac poenis Dei quod facere debuissetis vera dogmata docendo, falsa refutando, ad piam sanctamque vitam et veram poenitentiam hortando, vitia gravissime reprehendenda et postremo ardentissimis precibus perpetuo pro populo intercedendo. Hoc est quod Baptista dicit, Quis vobis monstravit effugere a ventura ira?

FRATER vox, sicut et soror, teste Hieronymo, quadrupliciter accipitur. primum, pro ex eisdem parentibus natis: secundo pro cognatis, consanguineis, aut etiam affinibus: tertio, pro eiusdem gentis hominibus quarto, pro eiusdem religionis participibus. Adde quintum, pro quacunque societate aut vinculo coniunctis, imo et pro sibi invicem in aliquo similibus. Exempla sunt passim obvia, ut ea hic cumulari non attineat. Sic CHRISTI cognati dicuntur, eius fratres ac sorores. Quod non intelligentes Heluidians, uteri nos CHRISTI fratres somniarunt. Sic milites ex tribu Beniamin, qui venerant ad Davidem proscriptum, fratres Saulis fuisse dicuntur, 1 Paralip duodecimo. id est, contribules. Frater etiam chariss. amicum in omnibus linguis significat. 1 Regum vigesimo. Vivitne? frater meus est. Fratres in scelere fuisse dicuntur Simeon et Levi quia Sichemitas contra foedus oppreserunt: ubi frater socium significat. Frater etiam unumquemque hominem aut proximum denotat. sumus enim omnes ab uno DEO, et ex uno primo patre. Genesis nono. Sanguinem uniuscuiusque de manu fratris eius requiram, 2 Regum 2. Dixeruntque vir ad fratrem suum. Fratres et sorores dicti olim sunt omnes pii qui se postea Christianos vocarunt. Sic et aliqui volunt exponere illud 1 Corinth. 9. An non habemus potestatem mulierem sororem circunducendi: id est, Christianam mulierem seu uxorem. Et 1 Corinth. 5. Siquem cum frater appelletur, fuerit fornicarius, aut avarus id est, cum habeatur pro fideli et Christiano. Ponitur aliquando pro simili: Proverbiorum decimo octavo Qui remissus est in opere suo, frater est Domino discrepanti: pro, similis, perinde culpandus. Vir sicuti frater aequalitatem indicat. Ezeck. quadragesimo septimo Haereditario iure accipietis eam. Vir sicut frater suus pro, aequo iure, aequalibusque portionibus. Denique unaquaeque res respectu alterius ipsi quapiam ratione coniunctae, frater et soror vocatur. ut Exod. 26 Quinque cortinae erant coniunctae, mulier ad sororem suam. id est, altera ad alteram.

FRAUS, non semper dolum significat in sacris, sed aliquando etiam damnum sicut et olim apud veteres Latinos. ut, esse aliquid alicut fraudi. Sic et verbum Fraudare et defraudare, 1 Cor. 6 et 7. Aliquando et pro negligentia ac ignavia usurpatur. ut Proverb. 12. Non aduret fraus uenationem suam. i. ignavus non habebit venationem, quam asset. Sic Prover. 10 Pauperem facit manus fraudis, id est ignava, non laboriosa: Sed manus sedulorum ditat. ubi videmus

-- 187 --

349/350 opponi ignavum industrio. Ambulare in fraude, Prov. II. i. insidiose et malitiose cum proximo agere ac versari.

FREMERE, et fremitus, dicitur tum de illo incondito sono, quo irati frendunt et fremunt contra eos quibus irascuntur. Sic de Christo dicitur Iohan. 11, quod infremuerit Spiritu: tum et de multitudinis murmure ac strepitu: tum denique etiam de sonitu fluminum, aut maris vento agitati. Per metalepsin porro, impetum impiorum contra pios denotat. ut Psal. 2. Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Tametsi verbum רגש Ragas, videtur proprie significare illum strepitum. pedibus concurrentis multitudinis excitatum. Sic et Psal. 46 dicitur, infremuerunt gentes. Isa. 5 dicitur de exercitu hostili, quod fremet contra Iudaeos instar fremitus maris: id est, tanto impetu ac strepitu, at mare commotum. Hierem. 12, Iordanis fremitus, proverbialiter accipitur pro impetu ac furore potentum: tametsi in Hebraeo sit potius, In superbia Iordanis.

FRENUM, et frenare, habet notam metaphoram, in Latino simul et Graeco sacrarum literarum sermone. pro, potenter et severiter regere ac cohercere: Iacobi 1. et 3. Sic et Psal. 32 dicit, securos ac impoenitentes divinitus flagellandos esse, ut cogantur ad implorandam opem ac misericordiam Dei confugere. Apoc. 14 dicit, torcular exundasse usque ad frenum equorum: quod alicui intelligunt usque ad proceres et magnates Antichristi. Videtur autem simpliciter significare iustam magnitudinem, quod equi attollunt capita satis alte, ac supra reliquum corpus: ut cum aqua attingit frenum, aut os equi, iam reliquum corpus ferme totum sit aqua contectum.

FRIGUS, et frigere, in Sacris literis absentiam zeli, et quasi quandam negligentiam rerum divinarum. praesertim autem de remissa, aut etiam planê amissa charitate accipi solet. sicut Christus dicit: Refrigescet charitas multorum. Haec metaphora, sicut et contraria, calere, fervere, ardere, et flagrare, etiam Latino sermoni ignota non est. Ideo dicit Apoc. 3. Neque frigidus es, neque calidus: id est, neque plane impius, neque tamen serio pius, sed tepidus: id est, utcunque studiosus pietatis, seu hypocrita. Proverb. 25, in alio ac meliori sensu accipitur, cum inquit: Sicut frigus nivis in die messis: sic legatus fidelis mittentibus eum. pro, perinde gratus ac salutaris est: quoniam in messe et solet esse ardor solis maximus, et tunc plurimum in sole versandum est. In hoc sensu commendatur aqua frigida Matthaei 10, Hieremiae 18. Frigus et aestus, aliquando significant ipsa anni tempora; quibus hoc maxime vigere solent: nempe hyemem et aestatem. ut cum Deus pollicetur Noacho, futurum ut adhuc solito more sol currat, modo recedens ad polum antarcticum, ac hyemem efficiens: modo vicissim ad nos rediens, et aestatem exhibens: dicit adhuc fore frigus et aestum, sementem et messem. Sic Zach. 14. cap. opponit frigus luci: id est, clarae et lucidae diei, quae sole calet, nubilam, et frigore rigentem.

FRONS in certamine quasi in prima acie stat, ubi etiam pudor et verecundia male sibi conscii et convicti apparet. Quare Latini hominem impudentem, Sine fronte aut perfricuisse frontem, dicunt: et Hebraei, fortem fronte. Sic Hierem. cap. 3 inquit. de impudenter peccante, ac sese excusante populo: Frons mulieris meretricis est ibi. Graeci frontem caninam dicunt. Sicut porro frons in prima acie in contendendo stat, ita etiam prima in mala causa ac conscientia fugit. Non enim audent recta in faciem adversarii ac iudicis intueri, et frontem eleuare qui male sibi sunt conscii, aut etiam alioqui parum foedati. Hinc fit, ut robusta aut aenea frons tum pro constante, tum et pro impudente ponatur. ut Isaiae 48, in malam partem: scivi quia durus es tu, et ferrea ceruix tua, et frons tua aenea: pro contumax, pervicax, ac verbo minisque Dei inexpugnabilis. Sic et Ezech. 2 dicitur domus Israel dura fronte, et duro corde esse. Sed contra ibidem cap. 3. in bonam partem usurpatur, de Prophetae constantia: Dedi faciem tuam fortem contra faciem eorum, et frontem tuam fortem contra frontem eorum: ut adamantem, fortiorem silice dedi frontem tuam, ne timeas a facie eorum.

FRONTALE, ornamenti genus in fronte fuit, pro quo Deus voluit eos ponere chartam Decalogi, aut mandatorum suorum: Exod. 13, et Deut. 6, ut esset eis quasi quoddam perpetuum memoriale, aut admonitio, de praestanda Deo obedientia.

FRUCTUS crebro pro effectu, ac etiam praemio, aut poena debita bonis malisve operibus, veluti per quandam metaphoram ponitur, ut Proverb. 31, De fructu manuum suarum emit agrum: id est, de effectu operae, aut lucro manibus suis quaesito. Sic ibidem, Date illi de fructu manuum suarum: id est fruatur praemio sui laboris, manibus suis peracti. Sic fructus impii dicitur perturbatio, Proverb. 15. id est, praemium, compensatio malae eius vitae. Coniungitur porro vox haec cum variis vocibus, eoque etiam diversas phrases aut idiomata efficit: ut, lignum vel arbor fructus, Genes. 1. pro arbore frugifera. Fructus aestatis, Mich. 7. pro, aestate provenientes, aut etiam pro aestate ipsa. Froctus areae et torcularis. Num. 18 Cum obtuleritis adipem eius, ex eo reputabitur Levitis, ut fructus areae et fructus torcularis: id est, perinde ac si ipsimet suo labore ac sudore eos fructus acquisivissent, et non essent illis loco decimarum oblati. Fructus labiorum alias sermo est, ut Isa. 27. Creo fructum labiorum: alias praemium aut poena, aliusve effectus boni aut mali sermonis. Fructus magnuud nis cordis: pro superbis et contumeliosis factis ac dictis, seu qui ex superbo corde profluunt. ut Isa. 10. Visitabo super fructum magnitudinis cordis regis Assur. id est, puniam superba, arrogantia et contumeliosa in Deum et hominem-facta. Fructus manus, alias est opus manibus effectum, alias praemium aut poena, pro ea opera debitum. cuius phrasis exempla initio posui. Fructus operum: id est, meritum, aut reatus. Mich. 7. Et erit terra in desolationem propter fructus operum suorum: id est, propter reatum, iniustitiam, mala merita factorum incolarum. Fructus ventris, sunt liberi, et quicunque foetus, etiam brutorum. Deut. 28. Benedictus fructus ventris tui: id est, multiplicaberis in hominibus et pecudibus. Sic Psal. 127. Ecce haereditas Domini filii, merces fructus ventris. Idem bis dicit, quod scilicet Deus piis dabit multos liberos. Sic Psal. 132 De fructu ventris tui, ponam super sedem tuam: pro, efficiam ut tui filii ac posteri regnent pro te, post tuam mortem. Fructus incircumcisus. Levit. 19. pro, primi fructus, qui initio tanquam prophani habebantur: unde primorum fructuum abiectione, novae arbores circumcidi dicebantur. Fructificare, pro loqui. Proverb. 10: Os iusti fructificabit sapientiam: id est, loquetur. Sermo enim veluti fructus aut effectus linguae est. Sic ex fructibus suis pseudoprophetas iudicandos esse dicit Christus: id est, ex sermone et doctrina, qui est proprius ac genuinus fructus seductorum. Baptista dicit Iohan. 3 ad Pharisaeos et scribas, poenitentiam praeseferentes, et Baptismum petentes, Facite fructus dignos poenitentia: id est, exhibete bona opera, et vitam convenientem verae poenitentiae, quales effectus aut fructus solet vera poenitentia exhibere. Fructum Spiritus vocat Paulus Gal. 5, et Eph. 5, charitatem: quod Spiritus sanctus talem fructum in nobis efficiat. Sic et Phil. 1: Repleti fructibus iustitiaer notat novam obedientiam, cuius bona opera sunt effectus Ibidem: Fructus operis mihi est, sic in carne vivere: id est promotio Evangelii. Sic Phil. 4 dicit Apostolus se requirere non munus, verum fructum exundantem in rationem ipsorum: id est, bonum opus, seu effectum pietatis, vel maxime in eorum

-- 188 --

351/352 utilitatem tendentem. In eodem sensu videtur accipi et Rom. 6: Quem igitur fructum tunc habebatis in iis, de quibus nunc erubescitis? id est, quod commodum, quam utilitatem? Videtur esse metaphora a re rustica: ubi fructus terrae sunt veluti quaedam praemia aut effectus laboris ac sudoris rusticorum.

FRUMENTUM et VINUM, et OLEUM, pro omni commodo ponitur synecdochice, Genes. 27. Frumento et vino stabilivi eum: pro, omnium necessariarum rerum abundantia eum ditavi. Sic et Psalm. 4. De frumento suo ac vino suo abundaverunt: id est, omnibus terrenis commodis divites facti sunt. Adeps frumenti, pro optimo genere, aut potius selectissima farina. Psal. 81. Adipe frumenti cibassent eum. Psal. 78 est, quod Deus dederit Israelitis frumentum caelorum: id est, manna de caelo pluerit eis.

FRUSTUM panis, pro extrema inopia, Prov. 6: Ad frustum panis propter meretricem perveniet homo, pro, dilapidabit omnia sua.

FRUSTRA, Prov. 1 exponunt aliqui, iniuste: Abscondamus, aut tendamus innocenti frustra (id est, iniuste) laqueum. Eadem est sententia Psal. 22. Odio habuerunt me gratis. significat enim hoc adverbium alias, sine iusta causa: alias sine omni effectu: alias removetius, aut causam efficientem: alias salutarem effectum. ut, frustra aliquid agere. alias indicat, sine gravi causa: alias, irrito conatu, aut infelici eventu. Latinis alio qui plerunque de effectu aut eventu accipitur. nam Agere aut facere aliquid frustra, est irrito conatu, et sine omni bono praemio facere.

FUGA, notum vocabulum est, sed tamen aliquando aliquos nonnihil obscuros idiotismos gignit. cuiusmodi in primis est, Perire alicui fugam: pro, non posse evadere. Psal. 141. Perierat fuga a me. pro, non poteram elabi. Amos 2. Peribit fuga a veloce: pro, velox non poterit sua velocitate effugere periculum.

FULCIRE, est firmare, corroborare. Panis fulcit cor hominis. Et Iudic. 9. Fulci cor tuum buccella panis: id est, sumpto cibo refice ac instaura exhaustas vires. Ezech 30. Cadent fulcientes Aegyptum: id est, adiuvantes, subsidium ac opem ei ferentes. Vicinus huic Hebraismus est, cum baculus aut scipio pro omni auxilio accipitur. Verbum etiam Sustentare crebro eodem modo accipitur.

FULGUR, id est, splendor: ut 2. Sam. 22, Prae fulgore coram eo nubes transierunt: id est, prae nimio splendore praesentiae divinae. Fulgor etiam gladii dicitur: ut Deut 32. Si ac vero fulgorem gladii mei: id est, ferrum fulgens. Videtur esse nomen substantivum, pro alio substantivo et adiectivo positum. Fulgur pro re terrifica et velocissima ponitur: ut Nahum 2, de hostibus: Tanquam fulgur discurrent. Sic Christus casum Satanae fulguri confert. Eodem modo et suum adventum, quod instar fulguris subito ubique relucebit, depingit. Psal. 134 legitur quod fulgura in pluviam mutet: quod credo ea ratione dici, quod post fulgura et tonitrua plerunque largior pluvia effundi solet.

FULMINIS voce saepe Scriptura utitur, sicut et Fulguris, cum vel terrificam divinae Maiestatis praesentiam depingere conatur: vel etiam tristes poenas impiis infligendas. Exod. 19. Sam. 12.

FUMUS, aliquando est indicium praesentiae divine, quae se occultat nubis aut fumi obiecta specie. Isaiae 6, Apoc. 15, Isa. 4, Ioel. 2. Act. 2. Aliquando impios pingit, quia perinde sint evanidi. Psal. 37. 68. Aliqui ideo etiam eos voce fumi indicari putant, quod licet sint evanidi, tamen sunt oculis ac luci molesti et infesti. Fumari, pro irasci forte quia irati incensa cholera veluti fumum aut ignem quendam naribus spirare videntur. Psal. 80. Usquequo fumabis in orationem populi tui? Sic Psal. 103. Tanges montes, et fumigabunt: interpretantur id alioqui, quod potentes laesi irascantur. sed videtur esse potius descriptio omnipotentiae divinae, facta allusione ad apparitionem in monte Syna. Quod autem sit indicium irae fumus, testatur Scriptura 2. Sam. 22, et Psal. 18. Ascendit fumus in ira eius. Dixi prius, fumum pro re evanida poni. Defecerunt sicut fumus dies mei: Psal. 102. Sic Oseae 13. Et erunt sicut gluma, quae propellitur de area: et sicut fumus, qui exit de fumario. Usi sunt et Latini hac voce pro re inani, et speciem tantum habent externam, non solidam essentiam. Sicut Alexander Caesar iusserat de quodam aulico proclamari: Fumos vendidit, fumo necetur. Comparatur Prov. 10, cum pigro nuncio: Sicut officit acetum dentibus, et fumus oculis sic piger mittentibus eum. Fumi combustio: id est, incendium, Iudic. 20.

FUNDA, instrumentum bellicum, quo lapides. Aliquando etiam quasi figurate in Sacris literis accipitur: ut Iob 41, In stipulam vertuntur ei lapides fundae: pro, perinde parum laedunt tantam beluam lapides fundae, in eam maxima vi contorti, ac si essent stipulae. Funda animam alicuius proiicere, est temere, audacter, ac contemptim in exitium abiicere: Sicut pastores ocii causae praecipitant lapides funda, quos nunquam amplius quaerent aut curabunt. 1. Sam. 25. Animam inimicorum tuorum funda iaculabitur, in medio sedis fundae. Contra autem de anima Davidis dicitur, quod Deus eam diligenter asservabit in fasciculo viventium, aut vitae. De Beniamin in Iudic. legitur, quod certo sint soliti funda iaculari.

FUNDARE, pro confirmare. Isa 15, Iehova fundavit Zion: id est, firmavit, solide aedificavit, inexpugnabilem reddidit. Sic et Isa. 56, In iustitia fundaberis, vel stabilieris: id est, construeris. Sic Psal. 8, Ex ore parvulorum et lactentium fundasti fortitudinem: id est, extruxisti, constituisti robustum regnum per doctrinam supplicium et contemptorum hominum: tametsi fortitudo ibi etiam victoriam significare posset. Fundare pro consultare interdum ponitur, Psal. 2, eo quod (ut Kimhi et Aben Ezra dicunt) consilium, rei agendae initium aut fundamentum esse solet: vel etiam, quia sit quasi quaedam dispositio rei agendae, sicut et fundamenta disponunt aedificium. Esther 1: Quia sic fundaverat rex omni magistro domus suae: pro, inviolabiliter observandum ordinaverat et tradiderat.

FUNDAMENTA discooperiri, plerunque significat funditus dirui: sumpta metaphora a destructione aedificiorum. Psal. 137. Discooperite discooperite usque ad fundamentum in ea. Sic et Psal. 18. Et apparuerunt profunda aquarum et discooperta sunt fundamenta orbis, propter increpationem tuam ô Domine, propter flatum irae tuae: id est, ita sunt commota agitatione, aut terrae motu, ut etiam ima terrae apparuerint. Habacuc tertio habetur: Transfixisti caput de domo impii, denudando fundamentum usque ad collum. Fundamentum magni Pharaonis: videtur intelligere ipsum exercitum, cui innititur regni status: et quo sublato, regnum ipsum corruere solet. Usque ad collum autem, intelligit usque ad duces, qui sunt proximi regi aut capiti, et interierunt etiam una cum exercitu. Fundamenta caeli moueri dicuntur ob iram Domini, 2. Samuelis vigesimo secundo: quod intelligunt plerique de montibus, qua quasi vertice suo caelum sustinere dicuntur, sicut poetae de suo Atlante fabulantur. Fundamenta porro montium, sunt intima quasi viscera terrae. Describitur montem istis loquutionibus omnipotentia Dei, et etiam magnitudo irae eius, qui etiam summa et impossibilia peragat. Per metaphoram, aut potius allegoriam possis interpretari de periculis, afflictionibus, aut etiam interitu magnorum regum, regnorum et monachiarum, in qua Deus iratus saevire solet horribiliter

-- 189 --

353/354 cum irascitur, declarans eorum ruina suam iram et tremendam omnipotentiam. Psal 8. Commovebuntur omnia fundamenta terrae: manifeste dicitur de principibus a iustitia ac pietate declinantibus, qui moveri, id est, non consistere in vera via, statione, aut divinitus ordinata functione dicuntur: ideo illis etiam graves poenas minatur. Eadem ratione posset intelligi haec vox etiam Mich. 6. Audite montes expostulationem Domini, et fortia fundamenta terrae. nisi quis mallet per prosopopoeiam interpretari. Fundamenta generationis et generationis suscitabis, Isaiae 58: id est, origines. Forte tamen melius, quod vetera aedificia instaurabit, seu dirutas civitates renovabit. Fundamentum vocat Apostolus 1. Corint. 3, ipsum Christum, cum dicit: Fundamentum aliud nemo potest ponere, praeter hoc quod positum est, quod est IESUS CHRISTUS. Sic vocatur, quia ipse est totius Ecclesiae ac religionis suae caput ac sedes: ex quo, per quem, et in quem omnia, et cui accedunt aliqua quasi ornamenta, aut veluti accidentia: ut pia ordinatio Ecclesiae, ceremoniae, eruditae tractationes verbi Dei, et similia etiam quae fundamento convenire debent. Dicit igitur Paulus, ibi se bonum fundamentum iecisse: id est, primum eis catechismum aut summam doctrinae Christianae, seu ipsum Christi mysterium ac meritum recte proposuisse: sequentes vero doctores debere videre, quid porro adiiciant in exaedificanda Ecclesia. Fundamentum pro doctrina aut doctore ponitur Ephes. 2, cum affirmat Paulus, pios esse superstructos super fundamentum Apostolorum et Prophetarum, existente summo angulari lapide ipso IESU: quod propterea dici credo, quia sicut firmo firmamento aedificium, ita verissime doctrina ac testimonio Prophetarum et Apostolorum fides et pietas nostra tuto Inniti potest, et etiam illi soli incumbere debet. In hoc etiam sensu, super Petrum, id est, eius veram confessionem ac doctrinam, quam tunc confessus est coram Christo et Apostolis, superstructi pie dici possemus: non autem super eius personam, quae mox saepiusque lapsa est. Sic et Psal. 87, Fundamenta eius in montibus: de veris doctoribus dictum esse, plerique intelligunt, qui sint fundamenta Syon aut Ecclesiae. 2. Tim. 2. dicitur: Fundamentum Dei firmum stat, habens signaculum hoc. NOVIT Dominus qui sunt eius. id est, in hoc est prora et puppis, omnisque nostrae pietatis firmitas ac securitas, quod Dominus vere curet, foveat ac tueatur suos, nec eos sibi de manibus eripi patiatur. Alii intelligunt de praedestinatione: q. d. Paulus, solum Deum scire servandos et pereuntes.

FUNDERE AQUAM super manus alicuius, est eius famulum esse. Sic 4. Reg. 3, Helisaeus dicitur fudisse aquam super manus Heliae, propterea quod ministri soleant fundere aquam dominis loturis, super manus. Uno igitur opere totum munus famuli indicatur. Simul vero intelligitur inde, quod praecipuum est, nempe eum fuisse intimum discipulum tanti viri. Similis ferve loquutio est, eum David in Psal. 81 dicit, Moab esse ullam lavacri sui: id est, unum ex vilioribus instrumentis suae domus, quo ad sordidissima munia utitur.

FUNIS, et funiculus, linguae Hebraeae idiomate non raro pro possessione, divisione, aut etiam limite ponitur: idque ideo, quod Iudaei terram promissam olim funibus metiti sunt, et post dimensas terrae portiones sortem iecerunt, quae pars cui contingere deberet. Psal. 16, funes ceciderunt mihi in praeclaris: id est, in locis commodis, amoenis et fertilibus, nactus sum meam portionem agri. Sunt vero ibi metaphorae, quibus Christus suam Ecclesiam depingit. Sic et Psal. 105 dicitur: Tibi dabo terram Canaan, funiculum haereditatis terrae nostrae, id est, portionem promissam. Sic Moses dicit, funiculum Domini esse Iacob: id est, suam portionem ex toto mundo proprie Deo segregatam. Sic Ioseph dicitur obtinuisse duos funiculos: quia Iacob duos eius filios Ephraim et Manassem sibi adoptaverat, et ita ex uno filio duas tribus fecerat, cum alioqui singuli filii singulas tribus constituerent. Zoph. 2 dicitur, Ne qui habitant funiculum maris: id est, Philistaei qui incolunt terram maritimam. Hunc vero morem divisionis subinde Scriptura indicat, ut et Psal. 77: Sorte divisit eis terram: id est, funiculo distributionis. Hinc est illud Micheae 2: Non erit tibi qui proiiciat funiculum in sortem in coetu Domini: id est, non habebis haeredem, qui cum aliis sortiatur de portione terrae sibi conveniente. Funes, pro imperio ponuntur aliquando: quia legibus, mandatis, et armis, veluti funibus quibusdam, subditi colligantur, et ad obedientiam magistratuum adiguntur. Psal. 2: Proiiciamus a nobis funes eorum. id est, doctrinam, claves, et totius ministerii Christi severitatem. Psal. 129. Dominus iustus praecidit funes impiorum: id est, vim, potentiam ac fraudes, quibus pios perinde in sua servitute colligarant, ut agricolae equos aut boves solent alligare suo aratro. Sic Iob 30: Funem meum soluit Deus, et afflixit me Dei mei potentia. Sic possis interpretari et illud Psal. 18, Circumde derunt me funes mortis, item funes inferni. Aliqui malunt dolores, quando quidem hevel utrunque significat. Sed rectius funes: sicut mox sequitur, Laquei mortis. Sic et Iob 36 legitur irretiri funibus paupertatis. Funibus hominis trahi aliquem: id est, humaniter aliquo perduci, Oseae 11. Funibus hominum traxi eos, funibus charitatis: pro, summa humanitate ac benignitate eos eduxi ex Aegypto. Per funes charitatis ille exponit funes hominis, ut solet Psaltes facere. Funis arcus, intelligitur neruus arcus. Psal. 21: In funibus tuis praeparabis contra faciem eorum. quasi diceret, sicut sagittae in nervo arcus diriguntur ad feriendum aliquid: sic Deus etiam praeparat et dirigit poenas ac plagas in castigationem impiorum. Funus mendacii, Isaiae 5: Vae illis qui attrahunt iniquitatem funibus mendacii, et veluti funibus plaustri peccatum. id est, rationibus illicitis, illecebris et praetextibus addunt peccata peccatis: vel potius qui valde solertibus et admodum laboriosis conatibus ac consiliis aliqua scelerata, et pietati hominibusque perniciosa opera moliuntur ac promovent. Simile ferme est quod Paulus dicit ἐφευρετὰς κακῶν , excogitatores malorum: cuiusmodi sunt insidiae bellorum, corruptelae religionum, expilationes subditorum. Maxime autem apta videtur esse ea expositio, quod ultra omnia sua peccata insultando irae ac minis Dei, veluti violenter sibi cumulabant et accelerabant peccata, iram Dei, et poenas: non aliter ac cum vi maxima plaustra valde onerata funibus a bobus aut equis, aliquo ad difficilem locum pertrahuntur. Solent enim in multis locis, curribus iuga funibus alligari. ideo etiam in 2. Psal. connectuntur ista duo. 2. Sam. 8 legitur. quod David percusserit Moab, et metitus sit eos funiculo: quod ita plerique exponunt, quod certa ratione populum sit partitus, ut aliquam partem interficeret, et aliquam sibi in servitia reservaret, sicuti etiam ipse textus clare narrat: sicut et terra funibus dividitur, quo haec loquutio respicit. Vocem וקך , secundi Regum vigesimoprimo, Isaiae trigesimoquarto: aliqui vertunt funiculum, aliqui lineam, aliqui regulam. Ego eam exponam in voce Regula.

FUROR, exponetur in voce Irae, quoniam in Sacris cognata sunt.

FURARI, praeter propriam ac usitatissimam significationem, habet quaedam idiomata in hac lingua: ut Gen. 31, Iacob dicitur furatus esse cor Laban: id est, celasse eum suum abitum, atque ita imposuisse ei, sicut textus ipse eam phrasin exponit. Sed 2. Sam. 15. Furabatur Absolon cor virorum Israel, longe in alio sensu accipitur;

-- 190 --

355/356 nempe quod blanditiis et calumniando patrem, benevolentiam ac favorem populia patre ad se transferebat: atque ita revera id furabatur, quod proprie regi debebatur: nempe fidelitatem et favorem, quibus debent subditi esse erga suos gubernatores praediti. Vicinum quid huic est, quod Homerus Iliad. 1 dicit, Noli furari animo: pro, ne teipsum seducas, aut decipias. Furari ius, Isaiae 26. Ut furentur ius pauperum: id est, spolient pauperes suo iure et bonis. Furari verbum Dei, Ierem. 23. Ecce ego ad prophetas, qui furantur verba mea, quisque a proximo suo: id est, qui prava interpretatione corrupto sermone Dei, defraudant proximum vero sensu voluntatis ac mandati divini. Simile quid est quod Paulus dicit, adulterare verbum Dei. Israelitae accusant Iudaeos, quod sint furati Davidem: 2. Sam. 19. Cur furati sunt te fratres nostri viri Iuda: pro, quare nobis insciis te reduxerunt, cum debuissent nos sibi coniungere? Eo enim facto, illa tribus videbatur sibi Davidem proprium facere, ac conciliare, ut aliis tribubus sit alieniore animo. Socium esse furis: id est, amicum et participem. Isa. 1, Principes tui socii furum: id est, amici, participes, fautores, cum deberent esse castigatores. Sic et Psalm. 50, Cum fure cucurristi. Furari se: 2. Sam. 19. pro, clam et furtim aliquid agere. Et furatus est se populus die illo, ut ingrederetur civitatem, sicut furari solent cum fugiunt e praelio: id est, clam et furtim ingressus est, nulla frequentia, nulla pompa, et non propalam laeti ac triumphabundi intrarunt. Erit furto ablatum, Gen. 30. id est, pro furto habeatur, si quicquam tale apud me deprehenderit. In Decalogi septimo praecepto prohibiti furti, omnem defraudationem proximi, quocunque colore aut praetextu fiat, Deus severiter interdicit. Supra indicavi, Furari verbum significare corrumpere veram doctrinam. Sic igitur et Christus Iohan. 10, seductores vocat Fures, quia ad hoc tantum veniant ut furentur, mactent ac perdant: et non veniant per verum ostium, sed aliunde clam irrepant.

G

GALEA, bellicum tegmen capitis. Isaiae 59. Induet se lorica iustitiae, et galea salutis in capite eius. Vocat galeam salutis, aut salutarem, eo quod servet caput, praecipuum ac nobilissimum membrum, in quo praecipue salus ac vita sita est. nam eo graviter laeso, actum plane de vita est. Sic et Paulus Ephes. 6 loquitur. Sed cum utrobique agatur de spiritualibus armis, neutrobi indicatur, quod nam genus spiritualium armorum Galea salutis significet: cum alioqui gladius, scutum, tibi alia, et aliae partes explicentur: nisi quis per vocem Salutis, velit intelligere salutem et perpetuum auxilium Christi capitis nostri, nobis gratis partam ac donatam. Sic sane ipsemet Paulus 1. Thessal. 5 videtur exponere, cum inquit: Induti pro galea spem salutis. Quoniam non constituit nos Deus, ut nobis iram concitemus: sed ut salutem consequamur per Christum, qui mortuus est pro nobis. Galeam sicutet alia arma, contra aliquam civitatem ponere, significat eam obsidere: Ezech. 23.

GALERUS, communiter quidem pileum, munientem nos contra pluviam ac solis aestum, significat: sed Exod. 39, est proprium quoddam genus tegminis, quod summo sacerdoti imponebatur. Dicit igitur ibi, Decora galerorum faciet.

GALLINAM Dominus nobis non tantum pro symbolo materni affectus, sed suae etiam erga nos solicitudinis et amoris proposuit, 4. Esdr. 1. Collegi vos, ut gallina pullos suos. Matth. 23: Quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina pullos suos sub alas, et noluistis?

GALLUS, est symbolum vigilis ac concionatoris, qui nos monet, ut surgamus ad opera lucis, ab operibus tenebrarum. Ideo Christus hoc symbolum Petro abneganti dedit. Iob 38 dicitur, Quis gallo dedit intelligentiam? scilicet temporis. nimirum Deus ipse nubis talia beneficia, et in eis maiorum etiam beneficiorum symbola proposuit.

GAUDIUM, est affectus animi, quo laetamur de aliquo bono, quod sumus consequuti. Verum non raro pro sua causa, id est ipso bono de quo gaudemus, ponitur. Luc. 2. Evangelizo vobis gaudium magnum: id est, rem oppido salutarem, quae merito omnes homines exhilarare debeat. Iohan. 16. Gaudium vestrum nemo tollet a vobis: id est, vestrum ingens bonum, quod vobis verum, solidum ac firmum gaudium parit. Sic Rom. 15. Deus vos repleat omni gaudio: pro, omni bono aut dono, de quo gaudere possitis. Sic et Iac. 1, iubemur pro omni gaudio habere tentationes: id est, pro summis bonis ducere, de quibus merito omnes gaudere, queant. Prov. 14. In gaudio non miscebitur: id est, non erit particeps boni. Sic Christus dicit, Gaudium vestrum nemo auferet a vobis: id est, ingens bonum, quod a me habetis. Facere gaudium magnum. pro, excitare, Act. 15. Gaudium de laeticia pii erga Deum dicitur, Rom. 14. Non enim est regnum Dei esca et potus sed iustitia, et pax, et gaudium per Spiritum sanctum, Porro Galat. 5 videtur potius de hilaritate erga proximum dici: Fructus spiritus est charitas, gaudium, pax, lenitas, benignitas. Utrumque sane gaudium, sive erga Deum, sive proximum, efficit Spiritus sanctus in piorum pectoribus. Aliquando etiam ad remotiorem causam vox Gaudii regreditur. Psal. 48. Pulcher situ, gaudium universae terrae mons Syon. id est, Syon est causa aut fons summorum bonorum, quae universae terrae inde provenient, unde omnes gentes merito gaudebunt ac exultabunt. Ponitur aliquando gaudium pro suo effectu: id est, pro laeto sermone. ut Psal. 126. Tunc repletum est os nostrum Gaudio: id est, laeto sermone, gratiarum actione, et celebratione Dei. Gaudium etiam pro ipsa fruitione boni, unde gaudium oritur. Iohan. 3. Baptista dicit, Gaudium meum impletum est: id est, plene perfruitus sum bono optato, nempe praesentia ac gloria Meschiae. Sic opinor dici etiam Iohan. 15: Ut gaudium meum sit in vobis, et gaudium vestrum implentur: id est, plene perfruamini meis bonis. Dicitur et Deus gaudere super populo suo, Isa. 62. id est, delectari eorum pietate ac felicitate. Urbs gaudii mei, Ierem. 49. pro, de qua gaudere solebam. Domus gaudii, Isa. 32. id est, de qua quis gaudere possit, aut qua laeti voluptatis causa utuntur, seu denique gaudium excitans. Simili phrasi dicitur et Oleum gaudii. Isaiae 61. Item Oleum laeticiae: scilicet quod exhilarat, et quo laeti utuntur et fruuntur. Gaudium aruit â filiis hominum, Ioel 1. pro, periit arescentibus frugibus. Gaudium facere audire, Psalm. 51: Audire fac me gaudium et laeticiam, et exultent ossa humiliata. id est, indica aut evangeliza mihi laeta, nempe quod remiseris mihi peccata. Gaudium salutis redde mihi, Psal. 51. pro restitue mihi salutem, seu remitte mihi peccata, et sic me fac gaudere. Gaudium Domini est fortitudo vestra, Nehem. 8. pro, divino gaudio aut exhilaratione validi robustique reddimini. Gaudium alicuius cum aliquo: id est, delectatur eo. Isaiae 8. Gaudium illius est cum Resim. pro, eo populus hic delectatur, cuperet illi subiici. Gaudere super aliquem laeticiam. Zoph. 3 Gaudebit super te laeticiam. id est, magnum gaudium erit. Vox gaudentium, pro gratiarum actione, celebratione. Ierem. 30, Et egredietur ab illis gratiarum actio, et vox gaudentium. id est, celebratio Dei de datis bonis.

GEHENNA, Christo servatori locum aeternorum suppliciorum significat. Matthaei 5. 10. 18. 23. Marci 9.

-- 191 --

357/358 Luc. 11. et alibi in Evangelistis. Utitur hac voce et Iacob. 3. Sumpta autem est haec appellatio a nomine loci. Fuit enim vallis in suburbio Hierosolymae versus Meridiem ac Orientem, admodum fertilis et amoena, in qua posteriores reges erexerant Moloch idolum Ammonitarum: ubi exurebant in sacrificium cacodaemoni parvos liberos idololatrae Iudaei. Dicta est et vallis Tophet, propter strepitum tympanorum, quae adhibebant sacrifici, ne parentes exaudirent vocem conflagrantium puerorum. Eam postea pius rex Iosias, congestis eo cadaveribus et ossibus impiorum sacrificorum, contaminavit, et prophanam detestabilemque reddidit. Hieremias quoque cap. 19, de eius contaminatione inquit: Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et non vocabitur amplius iste locus Tophet, et vallis filii Hinnon, sed vallis occisionis, etc. Ob memoriam igitur tam abominandae idololatriae, et postea factae prophanationis, Christus voluit hoc nomen ad ipsum infernum transferre. Verisimile nihilominus est, hanc vocem iam olim pro inferno usurpatam sicut Tophet dudum infernum significavit, ut mox audiemus. Significat alioqui, si vocis etymologiam exponas, idem quod vallis Ennon: quod proculdubio olim nomen proprium fuit viri, qui eam antiquitus possedit. Nam Iosuae 18 dicitur vallis filiorum Hinnon. et 2 Paral 28. Ipse adolevit incensum in valle filiorum Hinnon, et lustravit filios suos igne, iuxta ritum gentium quas interfecit Dominus in adventu filiorum Israel. Isaias cap. 30 usus est eiusdem vallis nomine diverso, nempe Tophet, pro inferno: et simul infernum depinxit. inquit enim: Quoniam ordinata est ab heri Tophet, etiam pro rege est praeparata quam Dominus in profundum posuit, et dilatavit, cuius incendium est ignis et ligna multa: et flatus Domini, qui est quasi fluvius sulphuris, succendit eam. Filium gehennae duplo magis fieri proselytum a Pharisaeis conversum, quam antea fuerit, testatur Dominus Matth 23. pro, duplo magis dignum aeterno supplicio, quam antea propterea quod antea erat simplex ethnicus ac ignarus veri Dei: nunc vero, icto cum vero Deo foedere, ad innumeros errores apostataret: et Meschiam servatorem, quaerendo operum legisque iustitiam, reiiceret ac conculcaret. Gehennae aliquando ignis additur, et dicitur tum Gehenna ignis, Matth. 5. tum ignis Gehennae: tum simpliciter ordine, ac veluti per appositionem. Marci 9. Proiici in Gehennam, in ignem inextinguibilem: ubi quasi explicatur, quid Gehenna sit. Infernus igitur varia habet nomina in Sacris literis: ut est, Sepulchrum, ignis inextinguibilis. Lucas vocat Abyssum: Apoc. puteum abyss. Paulus inter alia etiam infima terrae. Petrus secundae secundo, Tartarum. Isaias, Tophet: Christus, Gehennam. Appellatur et tenebrae exteriores, pars cum hypocritis, etc.

GENERATIO, a gignendo, sicut et Graecum γεινεὰ , et Hebraeum תולדת Tholedet. Nam Dor, quod etiam Generatio vertitur, et hic simul explicatur, aliunde venit. Habet autem varia significata in Sacris literis, aliis linguis minus usitata: quae percurram, ne simpliciorem Lectorem fugiant, eique obscurum sensum loci relinquant. Primum igitur significat successiones hominum, sese invicem gignentium aut propagantium. Sic ab Abrahamo usque ad nativitatem Christi, Matthaeus dicit fuisse generationes 42. id est, tot commutationes hominum in una linea seu successiones liberorum parentibus succedentium. Secundo, significat omnes homines simul aliquo tempore viventes. ut Noachus dicitur iustus fuisse in sua generatione: id est inter suae aetatis homines solus repertus est pius, instante iam diluvio. Hinc fit, ut quoniam mores hominum fiunt subinde deteriores, aliqua hominum aetas dicatur prava et perversa, et prioribus deterior: sicut Poetae priores aetates aureas, aut argenteas fingunt. Sic Exod. 1, dicitur mortuus Ioseph, et universa illa generatio, Ezech. 1. Generatio labitur, generatio advenit Sic Homerus: Qualis generatio foliorum talis et hominum. ubi proprie ipsam procreationem ac interitum hominum denotat. Tertio, significat homines non quidem eodem tempore viventes, sed tamen simili ingenio praeditos. Sic dicitur Generatio iustorum, Psalm. 14. Item, Generatio quaerentium Deum, Psal. 24. et contra Generatio iniustorum. Ubi homines, ob morum et naturae similitudinem habentur pro una generatione, etiamsi diversissimis locis et temporibus vivant. Sic Luc 16 dicit Christus, filios huius seculi esse sapientiores filiis lucis in sua generatione. id est, inter suos: vel potius, in suis rebus ac negociis: nempe carnalibus, in quibus mire vigilantes, sagaces ac industrii sunt. sicut supra dixi, etiam mores ipsos unius aetatis, generationis nomine notari. Quarto, significat ipsum seculum, tempestatem, aetatem. Sic singulis seculis anni centum a Latinis tribuuntur, propterea quod intra centum annos omnis prior aetas interit. Sic Gen. 15 dicit Deus Abraamo, posteros eius 400 annis servituros exteris et quarta generatione illos esse reversuros: scilicet, exacta illa quarta generatione. Sic et Homerus dicit, Nestorem tres γεινεὰς generationes vixisse, et cum quarta tunc versatum esse: id est vixisse 300 annos, et iam quartam centuriam annorum esse ingressum. Quinto, ipsam propagationem, aut etiam creationem, seu nativitatem significat. Sic Gen. 2 dicitur: Haec est generatio caeli et terrae. pro hoc modo caelum et terra procreata sunt a Deo, et porro alias creaturas Deo operante procrearunt. Sexto, interdum significat res gestas et negocia, quae una aliqua aetate aut certis quibusdam hominibus acciderunt: sicut semper in Genesi, cum propagationes alicuius familiae indicantur, simul et res gestae narrantur. Sic Liber generationis Christi, significat non solum explicationem, ex quib. maiorib. sit ortus Christus: sed etia res eius gestas pollicetur. Quod observandum est, ne quis huius Hebraismi ignarus, putet plura in eo Evangelista praestari, quam initium polliceatur, aut etiam sequentia ad illud initium non protinere. Septimo, nonnunque unius familiae propagatio dicitur, sicut saepe in Genesi habemus: Haec est generatio Sem, cap. 11. aut, Haec est generatio Esau, 36. id est, haec est propagatio posteritatis illius hominis. Octavo, aliquando certum genus hominum notat, ut in tertia significatione dixi, plane ut in Eunucho Terentii: Est genus hominum, qui esse primos se omnium rerum volunt, nec sunt. Prov. 30. Est generatio quae patri suo benedicit. Est generatio quae munda est in oculis suis. Nono, aliquando simpliciter ipsam gentem significat. Sic Christus dicit Matth. 24, eam generationem non transituram, donec omnia fiant: id est, gentem Iudaicam non interituram prorsus. Sic Moses vocat Israelitas Deut. 32, gentem perversam et distortam. Et Christus saepe, generationem pravam et adulteram tametsi in hoc loco ad tertiam significationem de qua supra dictum est, aptius retuleris. Confirmat hanc significationem, quod clare dicitur, Christum et extremum diem ante finem aut interitum illius generationis, venturum. Confirmat quoque ipsa experientia, quod tum mirabiliter conservatur gens Iudaica, ne in tot periculis vel intereat, vel degeneret in gentes, inter quas vivit, ut innumerae aliae gentes. sicut Germani Italici et Gallici degenerarunt in Italos ac ac Gallos, et Vandali passim in Germanos. Huc facit etiam, quod Deus per totum mundum dispersit istam impiam gentem, ut volens nolens testetur de Christo dum confitetur fuisse quendam hominem profitentem se esse Christum, et multorum ac magnorum miraculorum patratorem, quem ipsi crucifixerint, et post cuius crucifixionem paulo post sint funditus eversi ac dispersi, ac denique a quo sit orta ista religio ac gens quae Christiana vocatur. Sensus ergo. est, quasi Dominus inter alia dixisset: Haec horrenda quae

-- 192 --

359/360 ego vobis dico, minor ac praedico, adeo certa sunt, ut haec ipsa gens, nempe vos Iudaei sitis ea sensuri, visuri et experturi: nec somnietis vel vos impii nunquam hasce calamitates vos afflicturas: vel vos pii, timeatis, hasce liberationes vobis nunquam obventuras. Nisi hanc vocem sic acceperis, nunquam vere ac luculenter contradictionem ex textu auferes, eumve secum conciliabis. Vox haec reduplicata aliquando plures aetates, aliquando etiam ipsam aeternitatem significat. Exemplum prioris sit Psal. 61: Dies super dies regis adiicies, et erunt anni eius ut generatio et generatio: id est, per plures aetates vivet. Sicut Homerus de Nestore scribit, quod superatis iam duabus, cum tertia generatione vixerit. Sic et Psal. 10 longissimum tempus significat, Non movebor a generatione in generationem: id est, longissimo tempore vivam et florebo. Sic et Psal. 8. Extendes iram tuam a generatione in generationem: id est, longissimo tempore. Aeternitatem significat in hisce exemplis. Dan. 4. Cuius dominium est aeternum, et regnum a generatione in generationem. Isa. 51. Salus mea a generatione in generationem Psal. 32. Timebunt te cum sole, et ante lunam. a generatione in generationem. Sic et Psal. 102. Anni tui a generatione in generationem. Anni generationis et generationum, aliquando ponitur pro priscis temporib. Deut. 32. Considera annos generationis et generationis: id est prisca tempora. Contra, eadem phrasis aliquando significat tempora post multas aetates sequutura. Loel 2. Et post eum non addet usque ad annos generationis et generationis. Sic et Generationes seculi, longissima tempora denotat. Gen. 9. Signum foederis in generationes seculi. In generatione altera deleatur nomen eorum, Psal. 109. pro, nullos habeant nepotes. Etiam decima generatione non ingredietur manser in Ecclesiam Dei: Deut. 23. pro, nunquam: id est, non fungetur dignitate aut magistratu. Deus est in generatione iusta: id est, piis hominibus, eosque tuetur: Psal. 14. Generationes vestrae, saepe Deus mandans aliquid adiicit, ut id observent per generationes suas. Exod. 12. 29 et 31. id est, apud omnes posteros. Generationem eius quis enarrabit? Esa. 53. de Christo. Caeterum Augustinus, et Lactantius Instit. 4, disserunt tres esse Christi generationes: unam ab aeterno ex patre, secundum divinitatem: secundam in tempore, ex matre, secundum humanitatem: tertiam in membris suis, id est, nativitate piorum ac totius Ecclesiae, ex Deo. Sensus igitur in loco Isaiae videtur esse: filii generationem ex patre esse prorsus ineffabilem, sicut omnes patres testantur: quorum testimonia collegi, contra eos qui ociose comminiscuntur, filium a patre cogitatione esse genitum, dum pater semet intuetur, et quandam imaginem sui concipit aut fingit: quam haeresim Marcionis etiam Irenaeus refutat.

GENS, primum proprie accipitur pro hominum maxima multitudine, in una aliqua regione vivente: ut Genes. 2, Num. 14, Faciam te in gentem magnam: item, Ponam te in gentem robustam: Deut. 9. pro, efficiam ut ex te propagetur gens magna et potens. Gen. 22. ponitur synecdochice pro primis parentibus duarum gentium. Dicit enim Deus ad Rebeccam, duas gentes ac populos esse in utero eius, quae ita inter sese invicem collidantur. Synecdoche igitur est, qua ponitur principium pro toto. Per catachresin crebro pro quibusvis populis ponitur, praeter Iudaeos, significatque omnes infideles: sicut et hodie in Ecclesia gentilis et ethnicus infidelem quemvis significat. Lumen in revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel: Luc. 2. id est, ad illuminandas gentes, ad docendas ac erudiendas eas. Sic Petro obiicitur quod ad gentes introiverit: id est, familiarius commercium cum exteris habuerit, quod erat lege vetitum. Sic Gal. 2. Paulus dicitur esse Apostolus gentium, et Petrus coegisse Gentiles iudaizare. Gentilis natura et Iudaeus natura, pro natus gentilis aut Iudaeus: Rom. 2. Gal. 2. Indicabant igitur Iudaei hac voce omnes alias gentes, sicut Graeci et Romani voce Barbari. 1. Cor. 5, simpliciter pro impiis accipitur, cum dicitur talis scortatio nec inter gentes quidem nominari: id est, inter nondum conversos, seu in gentilismo. Alioqui ipsi Corinthii maxima ex parte gentiles genere erant. Ex hac significatione, cum gens significat alienos a Iudaismo, oritur disputatio de Vocatione gentium, cum olim Iudaei, et etiam ipsi Apostoli dubitaverrunt, vel potius indubitanter senserunt, gentiles non esse accersendos a Deo per suum verbum, nec accensendos in populum verae religionis sectatorem, nisi sese plane in Iudaismum dederent, et quasi Iudaica gens fierent. Ponitur aliquando haec vox pro paucis, sicut apud Germanos volk. Sic Gen. 20: Abimelech orans, minanti sibi Deo ob raptum Sarai dicit: Num etiam gentem ignorantem et iustam interficies? Psal. 2: Quare fremuerunt gentes? Promiscue quosvis impios Meschiae resistentes intelligit. Gens sancta et regale sacerdotium vocantur verae religionis sectatores, Exod. 19. Sic illud Gen. 20. Num gentem iustam perdes? tametsi hic tantum insontes denotet. Cum Deus Abrahamo nomen mutat, et promittit se eum facturum patrem multarum gentium, clare indicat vocationem gentium, et quod etsi ex illis credentes fiant promissione ac fide filii et haeredes Abrahae: sicut ipsemet Paulus Rom. 4. eum locum exponit, et postea in Galatis etiam prolixius tractat. Gentium plenitudo. Rom. 11, Donec gentium plenitudo ingrediatur. id est, donec ingens multitudo gentilium, atque adeo totus numerus salvandorum ex ipsis convertatur. Duae istae voces, Gens et Circumcisio, saepe opponuntur quarum haec Iudaeos, illa Ethnicos notat: tametsi saepissime alioqui etiam in novo Testamento ponatur vox Gens pro Iudaeis. Gentiliter vivere, Gal. 2, est libere vivere, neglecta ceremoniali lege. Contra ibidem, Gentiles cogere Iudaizare, est, eos compellere ad observationem Iudiacorum rituum.

GENU, nomen notae partis in corpore humano, parit etiam quosdam idiotismos. Primum, quia ibi ob pondus movendi corporis, maxime requiruntur vires nervorum et musculorum, et citissime in ea parte debilitas sentitur: ideo in descriptione debilis corporis, illius partis imbecillitas vel in primis notari solet. ut Nahum. 2. Cor liquefactum erit, et collisio genuum, et debilor in cunctis renibus. Genua collidi ait. cum enim parum est roboris in nervis et musculis circa genua, in motu sub tanto corpore nutant, et in sese invicem impingunt. Sic et Psal. 109. Genua mea debilitata sunt a ieiunio. Sic et Homerus solet debilitatem genuum celebrare: ut cum dicit, Caniculares dies debilitare genua virorum. et Horatius contra dicit, Virere genua. Eadem ratione et Ezech. 7 dicitur, Omnia genua ibunt tanquam aquae: quod scilicet, sicut aquae nullam habet inter sese connexionem, nullam etiam vim se sublevandi, sed temere fluit unaquaeque pars, quo eam pondus abripit, et locus ei patet in praeceps: sic etiam in debilitate corporis alio alia pars sub pondere ablata ruit, non sublevantibus ac regentibus amplius suum corpus genubus. Ab hac porro externa imbecillitate corporis ac genuum, per metaphoram transferuntur locutiones ad omnes alias imbecillitates, sive fortunarum, sive animi moerore ac dolore prostrati, sive etiam spiritualium infirmitatum. Hinc Isaias 35 dicit, Genua debilia roborate: id est, consolando et instruendo confirmate. Eadem locutio et Iob 4, ac alibi reperitur. Secundo, quia adorantes aliquem solent curvare genua: ideo genuum incurvatio pro subiectione, cultu et adoratione ponitur. Sic Paulus Phil. 2. dicit, Christo id a patre datum esse ut omne genu coram eo incurvetur, caelestium, terrestrium,

-- 193 --

361/362 et in ferorum: id est, ut omnia sint ei subiecta. sicut alibi affirmat, sibi omnem potestatem esse traditam in caelo et in terra. Tertio, quia matres curantes infantes, aut ludentes cum eis, solent eos habere in genubus: ideo Isaias 66, sic describit mollem piorum tractationem inquiens: Super latus portabimini, et super genua laetificabimini. id est, ad risum ac lusum provocabimini, aut exhilarabimini. Denique, ad alicuius genua nasci, est, apud eum gigni et educari: Gen. 50. Tametsi ea potius videtur sententia esse, quod suorum nepotum nascentes parvos liberos in sua genua susceperit, et more nutriculae aut matris cum eis lusitaverit. Videri nihilominus possit singulari quadam ceremonia receptum fuisse, ut aliquando mulierculae super aliena genua parerent: sicut Rachel dicit ad Iacobum: Ingredere ad ancillam meam, et pariat super genua mea, ut et ego aedificer ex ea. forte voluerunt indicare, illam prolem perinde suam esse, ac si statim in ipso partu ex suis genubus suove utero elapsa esset.

GERMEN, per metaphoram a plantis ad homines translatum, saepe liberos ac posteros alicuius significat: quia perinde liberi ex parentibus nascuntur et succrescunt, sicut germina aut virgulta ex radice aut trunco arborum. Iob 20. Germen domus impii migrabit: id est, posteri impiorum vel alio migrabunt, vel etiam interibunt. Isaiae 14. Et perdam Babylonis nomen, et reliquias, et germen, et progeniem. Hinc est quod Melchias vocatur germen Davidis. Isaiae 11, Ieremiae 23: quia erat nasciturus longo tempore post, ex obscurata et pene deficiente stirpe Davidis, sicut nonnunquam nova germina ex semimortua radice veteris trunci oriuntur. Porro quia Prophetae multum inculcant nomen germinis de Meschia: inde factum est, ut Zach. cap. 3, hoc nomen ei quasi proprium attribuerit. inquit enim ibi Deus: Ecce adduco servum meum germen. Quasi diceret: Eum servum adduco, quem toties per prophetas nominavi germen. tametsi de hac voce vide in Orior. Isaiae 4, vocat Meschiam germen Domini et fructum terrae: ubi videtur recte duas eius diversas naturas, et naturarum diversas origines indicare, quod germen divinitatem innuat, fructus vero terrae humanitatem. GERMINARE ac florere simili metaphora ab arboribus ad homines transfertur, et significat aliquos vigere, crescere numero et opibus. Isaiae 27. Venturis diebus radices aget Iacob, florebit et germinabit Israel, implebuntque faciem orbis fructu. Sic et Psalm. 92. Cum germinant impii sicut herba, ac florent omnes operantes iniquitatem. Veritas e terra germinabit, Psalmo octuagesimo quinto : id est, Deus ex terrenis ac carnalibus hominibus faciet vere pios ac sinceros.

GESTARE animam, significat in extremis periculis versari sumpta forte locutione a re militari, quod pugnantes in suis manibus portare videntur vitam ac mortem si male pugnant, amittunt animam: sin bene, retinent Iob 13, et saepe alias, phrasis haec reperitur.

GIGANTES, videntur fuisse proprium quoddam genus hominum, caeteris robustius: sicut et nunc aliae gentes, aut etiam familiae, solent aliis esse grandiores ac robustiores. Horum generis ac ipsorum fit mentio Gen. 6, Num. 13. Deuteronomii 2 et 3. et 2. Sam. 21. Videtur tamen aliquando haec vox pro quovis potentiore, et praesertim bellicosiore, poni. Sic Psal. 33 dicitur, quod Gigas non servabitur in multitudine virium suarum: et Psal. decimonono comparatur sol exoriens, paratus ad cursum, cum valido ac veloce, seu (ut ibi est) gigante, parato ad conficiendum velociter suum iter. Sic Iob 16 dicitur, Irruit in me sicut gigas. Item in alio Psalmo dicitur, Sicut gigas aut fortis expergiscens a vino. Varia quoque nomina appellationesque Gigantum observasse operaeprecium fuerit. vocati enim sunt Rephaim, a servando aut sanando, quod forte liberarunt suos homines a latronibus aut tyrannis, atque ita veluti vomicis aut carcinis quibusdam ex corpore gentium excisis, eas sanaverunt, nisi quis malit per Antiphrasin sic dictos esse. Item Aenim, quia terribiles fuerunt. Item Horim, vel a nobilitate, vel ab albedine, quod proceres in illis regionibus candide vestiri solebant. Praeterea et Zanzumim sunt dicti, sive a sceleribus, sive ab ira: quia utrunque horum thema huius vocis Zamam indicare solet, et utrumque horum vitiorum istis magnatibus non raro inest. Enackim, quoque, a torque gestando, quasi Torquati sunt vocati: vel a gemendo, quod gemerent miseri propter eos. Nec non Zuzim. Denique postes, sive a proceritate, sive a gestando aedificio, sive quia magnates in portis stabant. Et Nephilim, a cadendo aut irrudendo, et quod subinde invadere ac prosternere alios solebant. Num. 13. Filii gigantis, idem valet quod gigantes: Sicut alibi diximus de phrasi, Filii hominum.

GLADIUS, praecipuum organon belli saepe ipsum bellum, et quamvis eius crudelitatem significat. Sic Christus Matth. 16. dicit, Se gladium in terram misisse: id est, spirituale bellum. Sic Iacob dicit, se acquisivisse terram gladio et arcu suo. Gen. 8. id est, bello ac pugna sua. Sic Ezek. 38, Deus dicitur advocare gladium in Iudaeam. Inducere gladium, levare gladium contra alios: id est, suscipere bellum. Mittere gladium post aliquos. Transiens gladius, Levit. 26. Videre gladium Ierem. 14. Non videbitis gladium, nec fames erit vobis. Nonnunquam etiam quasvis maiores poenas aut calamitates notat. ut Isaiae 1. Si non audieritis, gladio consumemini. id est, variis poenis Dei. Sic Psalm. 7, Nisi conversi fueritis gladium suum vibravit, arcum suum tetendit, et paravit illum. Notat etiam potentiam militarem: ut Psalm. 44, Gladius meus non servabit me. Sic Exod. 18, Eruit me de gladio Pharaonis: id est, potentia bellica. Sic Psalm. 22. Erue a gladio animam meam. Tametsi etiam hic gladius mortem violentam significare possit. Ierem. 43. Qui ad gladium, ad gladium. id est, qui destinati sunt ad violentam mortem. Nonnunquam acerbissimum dolorem. sicut Simeon dicit, gladium pertransiturum esse cor divae virginis: id est, multos tristissimos dolores, et acerbissimos moerores, qui sint ei perinde acerbi futuri, ac si gladio confoderetur. Sic et David dicit, Tanquam gladius in ossibus meis: cum tota die dixerunt, Ubi est Deus tuus? Gladius anceps aut biceps, significat rem valde efficacem. Psal. 149, Gladius biceps in manu eorum, ut faciant ultionem in gentibus. Sic Hebr. 4, sermo Dei dicitur esse penetrantior quovis gladio ancipiti. Nominatur aliquando ipsum Dei verbum gladius. Ephes. 6. Hebr. 4. Isa. 46. Posuit os meum sicut gladium acutum, propterea quod spirituali hoc gladio omnis impietas ac error, ipsi quoque seductores, et pater eorum diabolus, confodiantur et iugulentur. Quinetiam hoc uno et efficaci penetrantissimoque gladio Spiritus sanctus nostrum veterem Adamum in imo corde latitantem iugulat, atque adeo vetus lapideumque cor excindit. Sic forte et gladius oris, Apocalyps. 2. accipiendus est. Gladius malignus, pro insidiosa violentia. Psal. 144. Qui liberasti Davidem, a gladio maligno eripe me, Gladium levare super aliquos, est armis eos invadere. Isa. 2. Gladium levare super lapides, est eos sculpere. Exod. 20. Gladio vivere, Gen. 26, est arte militari, militiaque victitare. Gladios conflari in vomeres, et lanceas in falces, est mutare bellum pace, et studia belli artibus pacis. Saepe hac locutione Prophetae, Christi vere pacifica tempora ac regnum depingunt. Gladium accipere, est Christo, privata authoritate aut libidine semet ulcisci, aut cum alio pugnare: quales dicit Dominus gladio perituros. De ipso verbo Accipio aut Sumo gladium, quod significet temere

-- 194 --

363/364 arripio, sicut et Accipere nomen Dei in vanum, alibi dictum est. Extrahentes gladium: id est, militaris aetatis homines. Os gladii, in Sacris literis significat ipsum acumen, aut aciem. illo enim gladius mordet. Gladius etiam Synecdochice significat rem nocentissimam. Sic Psal. 57 lingua impiorum dicitur esse gladius acutus: id est, perniciosissima res. Eodem modo et de adulterio dicitur, in Proverb Novissimum extraneo amarum sicut absynthium, et acutum veluti gladius biceps. Sic et Psal. 64. Acuerunt ut gladium linguam suam. Sic quoque Psal. 59. Gladii sunt in labiis eorum. Item Iob. 5. Psal. 55. Verba gladii: id est, perinde noxia ut gladius. Retundere aciem gladii alicuius: pro, reddere eum imbellem. Psal. 89. Etiam retudisti aciem gladii eius, et non sublevasti eum in praelio. Gladius excellentiae Dei: id est, bellum ac poenae, quibus Deus glorificatur, eiusque excellentia illustratur. Gladium Domini inebriari, impinguari, etc. Isa. 34, est magnam caedem impiorum factam esse, Deo eos puniente. Gladius orbans: id est, hostilis vis privans patres liberis, aut contra Deut. 32. Sic, Non recedet gladius de domo tua: 2. Sam. 12. id est, hostilis vis, perpetuo aliqui in tua familia occidentur. Iob 27. Si multiplicati fuerint filii eius, erunt in gladium. Stare in gladiis, Ezek. trigesimotertio : Stetistis in gladiis vestris, fecistis abominationem. id est, stetistis innixi vestris gladiis, ut qui sunt parati ad conflictum: vel confisi estis vestra potentia, ideoque egistis quod voluistis. Gladios emere iubet Christus Lucae vigesimosecundo , quo veluti signo eis praedicit, gravissima pericula ac tentationes imminere. Vult igitur eos praeparari et armari spiritualibus armis, contra imminentem conflictum, hostemque. Gladius gladius, Ezek. 21. pro, multiplex bellum, caedes ac poenae: sicut et aliarum vocum repetitio significationem augere solet.

GLORIAE vox admodum crebro, et in variis significationibus in Sacris literis reperitur: Quarum pleraeque non sunt aliis linguis usitatae, eoque merito huius linguae idiomata dici possunt. Disseram igitur de eis ordine, quantum Deus dederit. Nam quid in genere ac plerumque etiam Latinis significet, infra in nomine LAUS plenius dicam. Primum autem disseram de nomine Gloria: deinde de verbo Gloriari, et eius verbali Gloriatio: postremo, de verbo Glorificare et Glorificatio. GLORIA igitur definitur ab Augustino et Quintiliano, quod sit frequens de aliquo fama, cum laude. et a Cicerone, quod sit consentiens laus bonorum, et incorrupta vox recte iudicantium de alicuius excellente virtute. aut denique est, alicuius vel eximii viri, vel bonae rei late patens praeconium. Aliqui recentiores definiunt, quod sit approbatio conscientiae nostrae, recte iudicantis, et aliorum recte iudicantium. Ex istis, quid nam sit aut dicatur Gloria, satis liquet. Dividunt autem nonnulli hanc vocem in gloriam veram, inanem, et aeternam. Verum non est nostri instituti, ipsam rei naturam accuratius definiendo et dividendo exponere: sed tantum, quatenus ad vocabuli explicationem id fieri est necesse. Quando haec vox non ponitur pro illa nostra aeterna gloria ac felicitate, non etiam pro superbia aut inani iactantia, sed tantum in bonam partem de gloria huius vitae accipitur, tum recte subdividi potest dupliciter: nempe in Gloriam Dei, et hominum. Et rursus utraque haec gloria, in gloriam famae, et bonitatis rei. Alias enim gloria significat illam bonam famam, celebrationem, aut opinionem hominum de aliqua re bona: alias, praesertim in Sacris literis, ipsas res praestantes vere bonas aut gloriosas. Primum igitur de creaturae aut humana gloria dicam. Saepe admodum vox haec, res in hac vita gloriosas significat: ut divitias, potentiam, splendidas aedes, vestitum, amplum famulitium, sapientiam, et similia. Dubium autem est, an talia active an passive Gloria dicantur: an quia glorificantur ac celebrantur ab hominibus, vel quia possessorem suum efficiant gloriosum. Sic Christus dicit unum quempiam florem agri elegantius esse vestitum, quam fuerit Salomon in illa sua tanta gloria. Sic Esther 1, Assuerus dicitur parasse grande convivium, ut ostenderet divitiam gloriae regni sui: id est, praegrandes divitias, gloriosas divitias, aut etiam divitias gloriosi sui regni. Sic Psalmus 49 dicit, Non descendet gloria ipsius cum eo in infernum. Genes. 31, dicunt filii Laban, Iacobum fecisse omnem illam gloriam de rebus patris sui: id est, illam tam amplam rem familiarem. Isaiae 10. Ubi relinquetis gloriam vestram? id est, gloriosam opulentiam, de qua tantopere gloriamini. Gloria nomen substantivum, aut abstractum pro concreto aut adiectivo ponitur Psal. 111. Gloria et decor opus eius id est, opera eius sunt decora ac gloriosa. Vox porro haec Hebraice est Cabod, qui omnino creberrime pro divitiis accipitur. Simili ratione et anima ipsa rationalis, aliquando et lingua, Gloria vocatur: quia sunt hominis partes vel maxime gloriosae, eumque glorificantes ac ornantes. Gen. 49, In coetu eorum non uniatur gloria mea: id est, anima: ut plerique interpretantur. Psalm. 30, Psallat tibi gloria mea: id est, anima, aut etiam lingua. Psal. 16. Idcirco laetatur cor meum, et exultat gloria mea. LXX γλῶσσα μου , lingua mea: forte autem rectius, anima. Psalm. 108, etiam pro anima accipitur, cum dicit: Paratum est cor meum, canam, psallam etiam, gloria mea. Gloria pro ornamento crebro reperitur. Sic 1. Cor. 11, gloria quidem mulieris dicitur esse coma, gloria autem viri mulier, et gloria Dei vir. Gloriosum enim est Deo, quod talem subditum habeat, qui eum ut viva imago referat, celebret ac colat. Sic et viro ornamento est, quod talem quasi subditum, eumque se honorantem, ac pro suo Domino agnoscentem habeat: denique et mulieri elegans coma ornamento est. Isa. 5, Gloria populi Israelitici, vocantur eius gloriosi ac inclyti proceres: propterea quod illi glorificant ac exornant populum suntque (ut Poeta inquit) decus pompae. Sic vox haec accipienda est Matth. 4, cum Satan dicitur monstrasse Christo omnia regna mundi, et eorum gloriam id est, splendorem, opulentiam, potentiam, voluptates. 1. Pet. 1, Omnis gloria hominis sicut flos agri: id est, omnes eius opes, potentia, sapientia, iustitia, et quicquid gloriosum habet. Philip. 3. Quorum gloria in ignominia. id est, quorum dignitas et gloriosa dona peribunt, et insuper in eorum extremam perniciem convertentur, in hac, et praesertim in altera vita. Haec eadem phrasis etiam de Dei gloria dicitur Psalm. 4. Usque quo gloriam meam in ignominiam: subintelligitur, vertetis? Similiter in utroque loco verbum subinteligendum est. Ponitur item, crebro vox Gloria communi more pro illa celebratione externa, aut honesta fama, ut David Psal. 7 inquit, Deducat gloriam meam in pulverem: id est, nomen meum obscuret, et inglorium efficiat. Gloria etiam dignitatem significat. Sic 1. Corinth. 15. dicitur esse alia gloria solis, alia lunae: id est, eius essentialis praestantia aut decus, quo multum excellit sol lunam, caeterasque stellas. Gloria ad Deum relata, significat aliam ipsam gloriosam divinitatem, omnipotentiam, ac sapientiam eius. Sicut Moyses Exodi 33, Ostende mihi gloriam tuam. Et paulo post, negat Deus eum posse faciem suam videre. Sic Iohannes dicit de filio Dei: Vidimus gloria eius, gloriam ut unigeniti a patre. id est, ex doctrina, miraculis, et aliis indiciis eius, perspeximus ipsius divinitatem et omnipotentiam. Sic Iohan. 2, Christus dicitur miraculo commutatae aquae in vinum patefecisse gloriam suam. Psalm. 26, Habitaculum gloriae Dei vocatur tabernaculum, ubi Deus ipse promiserat se habitaturum. Gloria eius super caelum et terram, Psal. 14 et id est, ipsemet ubique est. Sic Iohan. 11. Si credideris, videbis gloriam Dei. id est, experieris eius omnipotentiam ac bonitatem. Sic Roman. 6, dicitur Christus excitatus

-- 195 --

365/366 a mortuis per gloriam patris. Hebr. 1, Christus dicitur splendor gloriae patris: id est, gloriosae ipsius dignitatis. Coloss. 1. Secundum robur gloriae ipsius. Gloria Dei etiam omnia bona ac beneficia Dei aliquando significare videtur. Ephes. 3. Ut det nobis secundum divitias gloriae suae id est, gloriosorum bonorum ac beneficiorum, quae largiri piis solet. Aliis Gloria hic misericordiam valet. Gloria Dei aliquando significat illam lucidam fulgentemque nubem, splendorem ac maiestatem, seu illam gloriosam Dei praesentiam, et modis omnibus admirandam, qua apparere Deus etiam externis oculis solet. Sic dicitur Isaias vidisse gloriam Dei, Isaiae 6. et Iohan 12. et Lucae 2, Gloria Dei circumfulsit eos. Actor. 22. Non respiciebant prae gloria splendoris illius. In hac significatione credo vocem eam accipi, cum toties dicitur Christus venturus ad iudicium extremum cum multa gloria ac potentia: id est, admiranda, et divina quadam specie ac maiestate. Levit. 9. Et apparuit gloria Domini toti populo. Sic saepe dicitur replevisse gloriam Domini totum templum: id est, veluti nubem quandam divino fulgore splendentem. Gloria quoque Dei significat illam summam felicitatem, qua caelites perfruuntur. Luc. 24. Intrare in gloriam ipsius. Talem gloriam vidit Stephanus Actor. 7. In hoc sensu dicit Paulus Rom. 8, Non esse dignas praesentes passiones futura illa gloria. et 15, Christum nos accepisse in gloriam Dei. et 2. Corin. 4, Momentaneas afflictiones nobis augere aeternum pondus gloriae. 2. Corinth. 4 dicitur, quod Satan teneat captiva corda suorum, ne eis affulgeat splendor Evangelii gloriae Christi: id est, Evangelium disserens de summa ac gloriosa felicitate, ac bonis quae nobis contingunt per Christum. Gloria Dei est etiam celebratio ac praedicatio Dei. Sic dicit Deus, Gloriam meam alteri non dabo: id est, mihi debitam celebrationem, honorem, etc. Sic et Christus Iohan. 11 ait, Morbum Lazari esse non ad mortem, sed in gloriam Dei: id est, ut Deus per eum glorificetur ac celebretur. Roman. 3. Si veritas Dei exuperavit per meum mendacium in gloriam ipsius. id est, ut ipse celebretur, glorificetur. Ephes. 1 bis repetitur, In laudem gloriae ipsius: id est, ad laudandam ac celebrandam eius gloriam. Sic accipitur haec vox in angelorum cantico, Gloria in excelsis Deo: quia per Evangelium et Christum vere glorificatur ac celebratur Deus. Nam et gloria eius per doctrinam ac spiritum reveratur, quod solus sit iustus ac iustificans, aut iustus ac misericors: et nobis vis eum vere agnoscendi ac celebrandi, per Spiritum sanctum datur. Gloria Dei est quoque vera iustitia, quae creaturae rationali praecipue inesse, eamque ornare et glorificare deberet, quam Deus veram esse gloriam statuit, et aeterna glorificatione dignam censet, quae idem ferme cum imagine Dei est. Dicitur autem gloria Dei, quia de ea apud Deum gloriari queamus, seu quia coram Deo valet: ut in locutione Iustitia Dei prolixius exposui. Sic Roman. 3 omnes peccasse dicuntur, et carere gloria Dei: seu sublatam esse omnem gloriationem coram Deo, etiam ipsimet Abraamo, qui tamen potest coram hominibus de sua iustitia gloriari. iustificari autem gratis per illius gratiam. Opponitur ergo defectus gloriae Dei, iustificationi, et convenit cum peccato. Sic et Isaiae 60, Gloria Domini super te exorta est: videtur proprie iustitiam, quam Deus nobis per Meschiam revelat et offert, significare. Gloria Dei est et cultus ac religio eius. Roman. 1. Commutaverunt gloriam eius in imaginem hominis, etc. quod mox dicit, Mutaverunt veritatem eius in mendacium. Gloria Dei est etiam renovatio imaginis Dei, per Satanam inversae in nobis. ideo dixit Paulus, nos contemplari gloriam Dei, et transformari a gloria in gloriam: id est, ab inchoata instauratione, in subinde pleniorem et absolutiorem. 2 Corin. 3. Ibidem dicitur gloria ille fulgor, qui ex facie Moysis prodibat, ob quem non poterant Israelitae revelatam eius faciem inspicere. Deus dicitur Pater gloriae, Ephes. 1, quia solus est vere gloriosus, solus autor omnium verorum bonorum, et solus nos in hac extrema ignominia iniustitiae et mortis iacentes glorificat. Sic Actor. septimo : Deus gloriae apparuit eis. Et 1. Corinth. 2. Dominum gloriae crucifixerunt: id est, Deum gloriosum et glorificantem. Gloria, honos et laus, aliquando idem pollere videntur: eoque etiam coniunguntur more Hebraeo, ut illi synonyma aliquando connectere solent. Hebr. 2. Gloria et honore coronasti eum. Philip. 1. Fructus iustitiae contingit per Christum, ad gloriam et honorem Dei. Gloriae, vocantur gloriosi, plenique dignitate, ac quasi maiestate quadam, magistratus. 2. Petr. secundo : et in epistol. Iudae: Glorias non timent blasphemare. quia Deus talibus personis ut officium, ita et dignitatem suam aliquo modo communicat. 2. Corinth. 3 dicitur. Legem et Evangelium fuisse in gloria: id est, a Deo et hominibus magnifactam, gloriosis miraculis illustratam, et praeclaros effectus operantem: multo tamen gloriosius fuisse Evangelium, maioraque efficere. Diximus supra, quod Aliquid esse gloriam alicuius, significet, esse eius aliquod ingens bonum, causa omnis gloriae ac boni, aut certe eximium ornamentum. Sic saepe Deus et verus cultus dicitur Gloria Israelis. Hieremiae secundo : Populus meus mutavit gloriam suam in id quod non prodest. Et Psalm. 106. Et populus meus permutaverunt gloriam suam in similitudinem bovis. Psalm. 3, Gloria mea Dominus id est, qui me solus glorificat, qui gloriandi causam dat, et de quo solo vere gloriari iure possum, ac debeo. Psalmo octuagesimonono : Gloria fortitudinis eorum es: id est, causa, effector, ut de fortitudine laudentur. Gloria, pro arca Dei ponitur Psalmo septuagesimooctavo : Gloriam suam in manus hostis tradidit. Inde in historia Samuelis Aechabed, quia amissa est arca aut gloria Samuelis. Gloria et decor opus eius, Psalm. 111. id est, quicquid agit, est gloriosum ac decorum, est plenum magnifica dignitate, ut et supra exposita ratione Heb. dixi. Saepe hoc abstractum in genitivo cum aliquo substantivo construitur, et significat idem quod gloriosum. Hier. 48, Fractus est baculus gloriae. Corona gloriae, Ezech. 16. pro gloriosa. Currus gloriae, Isaiae 22. Nomen gloriae, Psalm. 72. pro, gloriosum. Vasa gloriae tuae, Ezech. 16. 26. pro, vasa tua gloriosa. Corpus gloriae, id est, gloriosum. Facere aliquid alicui ad vel in gloriam: pro, ut ei sit ornamento. Exodi 28. Filiis Aaron facies tunicas ad gloriam et decorem. id est, ut sit eis pulcherrimus ornatus. 2 Par. 3. Texit domum lapide precioso in gloriam et decorem. Afferre gloriam Deo, est eum laudare, glorificare. Psal. 29. et 96. Afferte Domino gloriam et fortitudinem: pro, celebrate eum de sua fortitudine, tribuite gloriam Deo, vestra fide, ore et operibus. Ibidem, Afferte gloriam nominis eius: id est, quae nomini eius conveniat, qua eius maiestas digna est Sic et Dicere gloriam. Psal. 29. pro celebrare. Dare gloriam Deo, idem est. Sic Iosua dicit ad Achan, cap. 7, Da gloriam Domino, et da ei confessionem, et indica quid feceris. id est, agnosce et fatere eum omnia scire, esse iustum merito nunc irasci, et te punire: tuamque culpam confitere, ac damna. Sic et Pharisaei dicunt ad caecum natum, Ioan. 9. Da gloriam Domino, nos scimus quod hic homo peccator est. id est, agnosce quidem et celebra hoc Dei beneficium, sed nequa quam illud isti seductori tribueris, eumve propterea excusaveris, sed soli Deo. Abramus quoque dicitur dedisse gloriam Deo, credendo ei: Roman. 4. id est, agnoscendo, certo statuendo, ac celebrando Deum, qui talia promiserat, quod sit et verax et omnipotens, qui promissa praestare possit, quantumvis videantur rationi impossibilia. Dicitur et Deus

-- 196 --

367/368 dare alicui, aut in aliquo gloriam suam, cum praeclaris factis ac operibus declarat in aliquo suam gloriosam bonitatem, sapientiam, et omnipotentiam. Ezech. 39. Dabo gloriam meam in gentibus. Et in insulis: Isaiae 42. id est, eximiis operibus inter gentes factis, illustrabo gloriam meam, ubi antea vel ignorabar, vel etiam male audiebam, ut non verus ac omnipotens Deus. Sic et Ezech. 26 dicitur Dare gloriam in terra viventium: id est, cum Iudaeam tunc a gentilibus vastatam denuo gloriosis operibus suis instaurabit, tum in politicis, tum et in spiritualibus. Sic quoque conspici dicit Psaltes 90, gloriam Dei in servis eius, cum ingentia eius beneficia et alia mirabilia ipsius facta in eis cernuntur. Sic quoque Deus dicitur ponere gloriam suam in caelo, Psalm. 8. id est, admiranda ac gloriosa opera, sive in materiali isto caelo, sive in Ecclesia sua, efficere. Ponam te in gloriam perpetuam, Isaiae sexagesimo : id est, efficiam te perpetuo gloriosum. Ad vel in gloriam aliquid alicui esse, 2. Paralip. 26 dicunt sacerdotes Uziae, volenti sacrificare: Non erit tibi in gloriam a Domino. id est, Deus te ob hoc factum puniet, et ignominiosum efficiet. Sic Isaiae 4 inquit: In die illa erit germen Domini in gloriam et decorem. id est, gloriosum et inclytum. Gloria et gloriatio duplex est: alia quidem primaria ut summi gradus, alia vero secundaria, ut et aliae multae res duos quosdam gradus habent. Nam Gloriari de aliqua re, aut facto, est, alicuius sui boni magnitudinem agnoscere, de eo sibi placere, seque beatum putare, et insuper id ore apud alios depraedicare. Sic alius gloriatur in aut de alia re. Sed Deus Hierem. 9, et Paulus 1. Corinth. 1. prohibet omnes in quoquam alio gloriari, quod ad summum gloriationis gradum attinet, quam in solo Christo, eiusque cognitione. In hanc sententiam et in hoc summo gradu Paulus dicit exclusam esse omnem gloriationem, et obturatum esse omne os, Roman. 3. id est, ut nemo gloriari possit de ulla sua iustitia aut bono opere, per quod servetur. Haec enim gloria soli filio debetur, quod eius iustitia genus humanum saluetur. Dicit item 1. Cor. 1, de solo Deo esse gloriandum: id est, ei fidendum, in eum sperandum, illumque solum celebrandum esse, quia ipse nobis donaverit filium, ut sit nobis sapientia, iustitia, sanctificatio, et redemptio. Ita Gloriari in Deo, est in eo habere fiduciam, in de petere et expectare omnia bona, indeque veluti ab uberibus matris dependere. Hac ratione et occasione gloriatio spei Hebr. 3, pro fiducia iustificam te accipitur. De hac ergo vera ac coram Deo valente et salvante iustitia cum gloriaretur Pharisaeus, merito damnatur, quia nec legem, nec Evangelion, nec suum morbum, nec medicum Christum, nec denique iustitiam aut misericordiam Dei agnoscebat. Gloriatio secundaria, et extra iustificationem, est etiam de aliis Dei bonis ac donis: verum ita, ut semper in autorem eorum respiciamus. Sicut etiam de iustitia potest gloriari Abraham: verum coram hominibus non coram Deo, seu non ut si per eam iustificaretur. sicut Paulus dicit, Nihil mihi conscius sum, sed in eo non sum glorificatus, ut Pharisaeus ille: quia in conspectu ac iudicio Dei non iustificabitur ullus vivens. id est, potest gloriari Abraamus, Paulus, aliique multi, quod praestiterint externae disciplinae iustitiam, quam caecus mundus pro eximia quadam perfectissimaque iustitia habet: Ted talem iustitiam quae coram Deo valeat, neminem mortalium ex suis operib. habere certissimum est. De hac igitur secundaria gloriatione, aut praestantia, dicit Paulus 2. Cor. 1. Gloriatio autem nostra est, testimonium conscientiae nostrae. quasi dicat: Non volo hominum testimonia de meis laudibus citare, quorum plerique aut infensi mihi sunt, et me pro catharmate habent, aut saltem res tantas non intelligunt: sed de meae conscientiae testimonio gloriabor, quae me amplissimo testimonio ornat. Sic et Gal. 6 inquit: Probet autem unusquisque opus suum, et sic habebit gloriam ex semetipso. id est, tum ex propria virtute, non alienae famae obtrectatione: tum eius saltem propria conscientia ei verum testimonium dante, si omnino mundus non volet eum glorificare. Sed tamen contra 1. Cor. 1 et 3 dicit, neminem debere gloriari in se aut aliis: ubi de ista, ut diximus, secundaria gloriatione agitur. Sed sensus est, eatenus gloriandum non esse, tanquam scilicet si ex hominibus essent illa ingentia bona ac dona, non a Deo solo. Glorificare, est alium gloria ornare, illustrem ac gloriosum reddere, quod dupliciter fieri solet: nempe tum testimonio seu agnitione, tam et rebus ipsis. testimonio tantum alicuius, agnitione ac verbis aliquis glorificatur, sicut nos homines Deum et proximum glorificare possumus ac solemus, cum eum celebramus, ac eius virtutes praedicamus: ut Matth. 5. Glorificent patrem vestrum: id est, celebrent. Matth. 9. 15. Glorificabant Deum. Sic etiam ipse Deus se suumque nomen glorificare dicitur, ut Levitic. decimo . In accedentibus me sanctificabor, et coram toto populo glorificabor. Exod. decimoquarto . In Pharaone glorificabor: cuius significationis sunt plane innumera exempla. Porro Glorificare aliquis aliquem dicitur etiam ipsis rebus, ornando eum praeclaris virtutibus, donis, ac bonis: ut Deus nos miseros ac ignominiosos homines glorificat, iustificando et renovando nos. Rom. 8. Quos vocavit, hosce et glorificavit Psal. 149. Glorificabit humiles aut afflictos in salute: id est, salvando, liberando eos. Actor. 2. 3. Deus resuscitando dicitur Christum glorificasse. id est, in gloriam evexisse, et etiam gloriosum hominibus declarasse. Hanc glorificationem quaerit Christus a patre, Ioan. 12. 16. 17, ut scilicet ex illa tristi exinanitione atque humiliatione, seu forma servi, restituatur in illam pristinam formam Dei, quam apud patrem habuit ante conditum mundum. Utriusque significationis exemplum habetur in illo celebri dicto 1. Sam. 2, Glorificantesque glorificabo et ego, contemnentes autem me erunt ignobiles. nos enim Deum verbo ac testimonio tantum glorificamus, ille vero nos re ipsa simul et fama.

GLUMA, Hebraice Moz, est folliculus grani frumentarii, cuius cum sit summa levitas, longissime a vento in frumenti ventilatione et repurgatione aufertur. Quod si etiam alioqui a vento abripiatur, vix animadvertere possis, quo tandem pervenerit. Huius igitur, et pulveris lapidis funda proiecti, et similium rerum comparatione exitium impiorum saepe in Sacris literis describitur. Nam impii licet a Deo castigentur, tamen id fit summa quadam moderatione, ut etiam in ira Deus recordetur suae misericordiae, utque ea ipsa castigatio eis in bonum cedat. At impii ita ab irato Deo castigantur, ut funditus intereant, utque nec vestigia quidem amplius eorum reperire queant, sicut nec glumae a vento abreptae. Hac igitur similitudine utitur Scriptura in describendis temporariis poenis impiorum. Psal. 1. 35. Isaiae 17, 29. Oseae 13. Zephoniae 2.

GRADIOR verbum, non simplex ambulare, sed plerunque cum quadam gravitate ac dignitate significat. Ponitur autem simili metaphora, ut Ambulare: et sane verbum Hebraeum Halach, idem est. Proverb. 13. Qui graditur cum sapientibus, fit sapiens. id est, versatur, uiuit, agit cum sapientibus. Exod. 34. Gradiatur quaeso Dominus in medio nostri: id est, regat, tueatur, foveat et protegat nos. 1. Sum. 12. Ecce rex graditur ante vos. id est, ille praeest vobis, vos regit.

GRADUS, per metaphoram significat Paulo (dicto 1. Tim. 3. Gradum bonum sibi faciet) aditum ministri functione ad maiorem: ut solent functionum ministri dato virtutis experimento. et alio qui in maiori quadam dignitate et existimatione erit apud piorum coetum. Aliquando etiam statum fortem aut conditionem alicuius significat: ut Gen. 40. Restitueris in pristinum gradum.

-- 197 --

369/370 Quindecim illi Psalmi, post 119, vocantur Psalmi graduum, aut ascensionum maheloth. cur vero sic vocentur, nulla certa ac indubitata ratio afferri potest: varie tamen divinantur. Alius enim dicit, eos sic ideo vocatos, quia sint a Levitis decantati in illis gradibus, qui sunt ab aede mulierum ad loca virorum. Alius, quia sint ea musica decantati, qua notum quoddam poema, quod habuit initio istam vocem Hamaelot. Alius, quia sint cantati in altiori quodam choro. Alii alia excogitant, nec tamen quicquam solidi afferunt, sicut et alii Psalmorum tituli inexplicati ferme relinquuntur.

GRAMEN, duplices potissimum Hebraismos parit. Alias enim ob summam fragilitatem ac vilitatem graminis, hominis fragilissima sors ea voce depingitur. ut Isaiae 40. Psalm. 103. 1. Petr. 1. Iacobi 1. Omnis caro gramen. Matthaei 6 argumentatur Dominus a graminis vilitate: Quod si Deus tanta cura diurnum gramen ornat, multo magis homines curabit. Sic et Paulus dicit, aliquos superstruere super optimum et preciosissimum fundamentum Christi, ligna: alios paleas, alios gramen. id est, res prorsus futiles, inutiles, et fundamento parum convenientes. Sed vox Graminis plerunque voce foeni exposita versaque est, creberrime autem in hoc Hebraismo, praesertim in Psalmis, reperitur. Alii idiotismi a convenientia pluviae et graminis ducuntur. Sic Moyses perinde cupit feliciter ac utiliter doctrinam suam ab auditoribus audiri, sicut gramen excipit feliciter foecundam pluviam. Foenum aut gramen vecti, pertinet etiam ad superioris generis Hebraismos. Sic enim petit Psaltes Psalm. 129, ut impii fiant sicut gramen tecti, quod priusquam evellatur, exarescat, sole nimirum ardentiore urente, et gramine tecti carente profunditate radicum, ac sufficiente humiditate. Sic enim vult subita et ante ac praeter omnem opinionem hominum, impios in summo vigore perdi et everti.

GRANDO, notum meteoron est: quae quia plerunque in poenam hominum vertitur, fit ut nonnunquam quasi in genere pro divina poena, et in descriptionibus irati Dei ponatur. Exodi nono . Psalm. 77. Perdit Deus grandine, et mixto igne, non tantum fructus terrae ac arborum, sed et animalia ac homines in Aegypto. Sic Ios. 10, caedit hostes Israelitarum lapidibus grandinis, et igne. Psalm. 18. et 105. coniungitur grando et carbones. Sumuntur crebro tales descriptiones poenarum etiam spiritualium, et irati Dei, ab illa horribili specie tetrarum tempestatum, quas nonnunquam iratus Deus rebus humanis immittit: inde coniunguntur grando, ignis spiritus procellarum, fulmina et similia meteora, quae concurrere solent. Tales sunt quaedam descriptiones in Apoc. cap. 8. 11. 16.

GRATIA. vox Gratia, si quae alia in Sacris literis, cum primis indiget explicatione, quia et magnus est eius usus, et in longe maxima re, nempe in articulo Iustificationis, et denique quia perniciosissimis erroribus huius vocis inscitia antehac occasionem praebuit, ut postea ostendetur. Accipitur autem apud Latinos et Hebraeos tum active, pro benevolentia ac favore superioris erga inferiorem, qua eum fovet: ut frui aut florere gratia regis aut principis. Sic 1. Corinth, decimoquinto , Gratia Dei sum quod sum. Tum passive pro inferioris personae dotibus, meritis, aut etiam gratuita quadam acceptatione, seu gratiositate, qua is est aliis, praesertim potentioribus gratus et acceptus, et ab iis fovetur ac iuvatur: ut, Gratia ministri aut subditi. Item in illo Poetae: Gratiaque officio, quod mora tardat, abest. Hinc Dare alicui gratiam in oculis regis: id est, efficere ut sit regi gratus. Sic Maria dicitur esse Gratia plena: ut Christus profecisse aetate, gratia et sapientia, Luc. 2. id est, quotidie factum gratiorem et acceptiorem. Sic Luc. 4. Omnes mirabantur sermones gratiae, qui procedebant de ore eius. id est, quod sermo eius esset adeo suavis, gratiosus, et acceptus. Sententiarii quidem plures Gratias faciunt: ut gratiam gratis dantem, et gratis datam: gratiam praevenientem, et subsequentem: gratiam gratis datam, et gratiam gratum facientem: operantem, et cooperantem: gratias variorum donorum, etc. Sed omnia illa eorum commenta tandem eo redeunt, quod gratia significet quandam qualitatem divinitus nobis donatam. Sic enim describitur a Thoma in prima secundae, quaest, 110. quod sit supernaturalis qualitas, seu forma accidentalis animae, et quaedam participatio divinae naturae, diversa nonnihil a virtute, et a Deo data ad iuvandam nostram pietatem, bona opera, ac reconciliationem cum Deo. Sic M. Sentent. lib. 2. distinct, 26 dicit, Gratiam iustificantem esse fidem ac dilectionem. Cum igitur illi legunt in Paulo, Gratia salvati estis, gratia iustificamur, gratia Christi, etc. mox putant eum dicere, nos nostris, a Deo tamen infusis, virtutibus iustificari. Qua ratione mens sententiave Pauli funditus pervertitur, et ab Evangelio in legem transmutatur. Nam cum ille id ex professo, atque adeo summo studio agat, ut probet nos impurissimos peccatores, omnique virtute ac bono opere carentes, sola imputatione virtutum ac meriti Christi, in nos per fidem transcripti, iustificari: isti contra, a Christi obedientia, virtutibus aut meritis, rem totam in nostras virtutes aut qualitates transferunt, eisque nos coram Deo iustos esse contendunt. Recte ergo ac praeclare nostri monstrarunt, esse duplicem primariam huius vocis significationem. Alias enim eam significare gratuitum Dei favorem, quo nos in dilecto diligit: aut etiam ipsam acceptationem. et hac proprie Gratia nos dici iustificari ac salvari, tanquam causa efficiente, extra nos existente. Alias significare ipsas dotes, virtutes, aut dona nobis divinitus donata, quam solam norunt Pontificii. Quod si quis accuratius huius vocis significationes rimari vellet, plures, minus tamen principales reperiret, nempe 5. aut etiam 6, si non plures, quas hic ordine cum adiunctis phrasibus percurremus. Primum enim, significatione activa significat gratuitum Dei favorem. Aliqui malunt hanc significationem passivam dicere, quia nos eam gratiam patiamur. Ego vero activam, quia Deus per eam erga nos agit. Vocatur ergo primum Gratia Dei, ille ipsius gratuitus favor, quo adeo dilexit mundum, ut filium suum traderet: ubi indicat causam efficientem iustificationis. Sicut Roman. 3. et Tit. 3: Iustificati gratis ipsius gratia. Roman, quarto . Operanti merces non imputatur secundum gratiam: id est, ex gratuito favore. Roman. undecimo : Si ex gratia, iam non ex operibus, etc. Eph. 2. Gratia estis servati per fidem, et hoc non ex vobis. Iohan. 1. Plenum gratia et veritate. Per IESUM CHRISTUM gratia et veritas facta est. Item, Gratiam pro gratia. Iohan. 1. Pro favore proculdubio ponitur etiam, cum tam crebro dicitur aliquis invenire gratiam, Genes. 18. Exod. 33. Luc. 1. Sic Gratia Christi dicitur pro favore, quo nos Deus in Christo, et per Christum complectitur. Hinc phrases, Invenire gratiam alicuius: id est, favorem consequi, ut de Diva virgine Luc. 1 dicitur. Sic quoque illi dicuntur esse in gratia Dei, qui eius favore fruuntur. Sic et Iohann. dicit, nos gratiam pro gratia accepisse: id est, pro favore, aut propter favorem patris erga filium, nobis quoque eiusdem favor contigit. Sicut Ephes. 1 dicit, quod nos gratos habuit, aut favore suo complexus est in dilecto filio, seu ob dilectum filium. Observatu vero dignissimum est, quod haec vox in Hebraeo veniat a Chanan, misertus est: uti lli non immerito significatio

-- 198 --

371/372 gratuiti favoris aut misericordiae tribuatur. Vicina huic significatio et itidem activa est, cum pro toto regno Christi accipitur. ut Galat. quinto : Gratia excidistis, qui lege iustificamini. Et eiusdem capite 1. saepius, Vocatos esse in gratia. Et Tit. 2. Gratia Dei salvatoris apparuit omnibus hominibus, erudiens nos, ut abnegemus, etc. id est regnum ac doctrina gratiae, singularisque Dei benignitas. Non enim sub lege estis, sed sub gratia: Roman. sexto . Sic hortabatur Paulus conversos, ut permanerent in gratia Dei, Actor. decimotertio . Verum quia controversia haec maximi momenti est, quidnam Gratia in Paulo significet, cum gratia iustificari aut salvari dicimur: ideo nostram sententiam contra Pontificios paulo post pluribus Scripturae locis probabo. Contendunt porro quidam celebres hoc tempore, significare hanc vocem, cum gratia iustificari dicimur, ipsam remissionem peccatorum, praesertim in quibusdam sententiis Roman. 5 et 6. Sic esset propinquior, vel potius formalis causa iustificationis. Mihi tamen diversum videtur. Intelligo nanque, Roman. 5 gratuitum Dei favorem. Mox enim effectus huius gratiae donum iustitiae, aut gratuita iustificatio esse asseritur. Item gratia regnare dicitur per iustitiam in vitam aeternam. Sic etiam Roman. 3 Paulus clare gratiam iustificantem a remissione peccatorum (quae idem est quod iustificatio) tamquam causam ab effectu, distinguit. Haec autem significatio etiam activa esset, nempe Dei nos acceptantis, ac nobis gratis peccata condonantis actio aut beneficentia. Secundo, significat ipsa dona virtutum et aliarum excellentium qualitatum, per Spiritum sanctum in nobis ex singulari benignitate sua excitatarum: quae tamen non debent intelligi separatae esse a perpetua Dei operatione in corde nostro, illas bonas qualitates ac virtutes, quae sunt idem ferme cum novo homine, suo afflatu excitante, fovente, urgente, vegetante ac vivificante: ut praeclare Lutherus super Psalm. 51. in versu, Cor mundum crea in me Deus, exponit. Exempla huius significationis sunt, 1. Corinth. 1, De gratia vobis data, quod in omnibus ditati estis. Ephes. 4, Unicuique vestrûm donata est gratia secundum mensuram doni Christi. 1. Timoth. 4. Noli negligere gratiam, quae tibi data est per impositionem manuum. tametsi hic et de functione aut vocatione intelligere possis. Roman. 1. Per quem accepimus gratiam et apostolatum. 1. Pet. 4. Gratiam, ut quisque accepit, in alterum administrantes sicut boni dispensatores multiformis gratiae. Sic Actor. 4 et 11, totam illam piorum conversionem, et laetam Ecclesiae exaedificationem vocat gratiam. et 2. Corinth. 8, vocat Paulus gratiam, illam communem promptitudinem Macedonum in conferenda eleemosyna. Atque hîc proprie illa Sententiariorum significatio Gratiae locum habet, non in primo loco: cum videlicet de gratia iustificante aut salvante agitur. Atque haec acceptio gratiae Dei de qualitatibus inhaerentibus, praesertim in iustificatione considerata, ut eam Papistae intelligunt, esset passiva: nempe quae gratia sit una cum persona valde grata et accepta Deo, atque ab eo probetur, et digna iudicetur nita aeterna. Sic et Thomas ait 2 dist. 26. ar. 1, Gratia dicitur dupliciter. Primo acceptatio amoris, seu ad amorem: sicut dicitur quis habere gratiam meam, quia est mihi dilectus. Et secundo gratuitum donum, quod ex amore alicui tribuitur. sicut dicimus, Fac mihi gratiam istam vel illam. Adde tertio, ex 12 q. 110. ar. 1, quod dicitur recompensatio pro dono: secundum quod benefactori dicimur agere gratias, vel ei esse grati. Igitur gratia hominis tripliciter dicitur: scilicet amor, donum, et recompensatio. Gratia vero Dei, qui scilicet nulli recompensare potest (cum a nullo recipiat donum) dicitur dupliciter tantum. Primo, ipse amor externus, seu externa voluntas, qua homines diligit: et secundo, ipsum donum, quod homini largitur, maxime quo ad animam. Secundum priorem harum Thomae significationum Paulus voce gratiae utitur. Tertio, significat perpetuam Dei praesentiam ac gubernationem, qua regit ac efficacem facit suorum ministrorum functionem, et conatum. ut 1. Cor. 15. Gratia Dei sum quod sum. Et, Gratia Dei erga me non fuit ociosa. Plus laboravi omnibus illis: non autem ego, sed gratia Dei, quae mecum est. Qui efficax fuit in Petro inter Iudaeos, idem in me inter gentes. Gratia, quae mihi data erat, Galat. 2. 1. Corinth. 3. Actor. 18 dicitur multum profuisse Apollo Corinthiis, per gratiam, Deo per eum efficaciter docente. Sic Actor. 14 et 15, dicuntur selecti quidam, et ad functionem graviorem missi Apostoli, gratiae traditi. Id est, singulari praesentia ac providentia Dei, qua suis ministris perpetuo astitit. Aliquando videtur et ipsam functionem significare, ut et prius monui: ut, Mihi minimo data est haec gratia concionandi inter gentes. Eph. 3. id est, haec functio. Quarta significatio est illa passiva Gratia, id est, quasi gratiositas alicuius erga alios homines, praesertim superiores: ut, Dedit Deus Iosepho gratiam coram praefecto carceris. Gen. 39. Dabo gratiam huic populo coram Aegyptiis. Exod. 3. Gratiam habebant coram omni plebe. Actor. 2. Item Christus proficiebat sapientia, aetate et gratia coram Deo et hominibus: Luc. 2. Quinto, ponitur haec vox etiam pro humano beneficio. ut 1. Cor 10: Qui gratiam vestram ferant Hierosolymam. Item, Petentes gratiam contra Paulum. Et, Festus volens Iudaeis gratiam ponere; Actor. 25 Ephes. 4. Sermo dans gratiam audientibus. id est, beneficium praestans. Accipitur haec vox metonymice. 1. Pet. 2 aliquoties, pro causa gratiae, seu quasi pro merito, cum dicit, nullam esse gratiam, si quis ex merito patitur: sed si quis indigne ac ob veritatem patiatur. Sic et Luc. 6 aliquoties est, Quae vobis gratia erit: id est, quod erit quasi meritum vestrum, aut causa debitae gratiae? quae vobis propterea gratia debebitur? Sic videtur et illud Terentianum accipiendum esse: Ego, Carine, neutiquam officium esse liberi puto, cum is nihil promereat, postulare id gratiae apponi sibi. Ultima significatio est gratitudo, cum gratias Deo agere dicimur: ubi gratia est quaedam animi gratitudo, et beneficiorum Dei celebratio. 1. Corinth. 10. Si autem ego gratia, aut cum gratiarum actione comedo, quare accusor? Plenus gratia et veritate dicitur fuisse Christus Iohan. 1. id est, favoris Dei copiae cornu, quam non solum sibi, sed et toti generi humano secum attulit et acquisivit. De diva Virgine habet Vulgata Luc. 1. Ave Maria gratia plena. At in Graeco κεχαριτωμένη est proprie, gratis dilecta, in qua significatione saepe hoc verbum in novo Testamento accipitur. Vox Gratiae saepe construitur cum alio substantivo posita in Genitivo, et resolvenda est postea in concretum, ut idem valeat quod Gratiosus, a, um. Proverb. 5. Uxor caprea gratiae: id est, uxor tua sit tibi perinde iucunda, ut caprea gratiosa. Proverb. 11, Mulieri gratiae adhaerebit gloria. id est, mulieri gratiosae comes erit laus. Aliquando contra adiunctum substitivum resolvendum est in concretum. ut Prov. 31. Mendacium gratiae, et vana est pulchritudo. pro, mendax est gratia, et vana est pulchritudo. Gratiam esse in alicuius labiis diffusam, Psalm. 45. id est, sermonem eius esse gratiosissimum. Sic et Christo tribuitur sermo gratiosus, ut supra indicavi: quod tum de forma aut suavi essentia intelligi potest, tum et de effectu: sicut Paulus Ephes. 4. praecipit, ut eiusmodi sermones habeamus, qui dent gratiam audientibus: id est, praestent beneficium ac aedificationem. Oeconemus gratiae Dei: 1. Petr. 4. Ut boni oeconomi multiplicis gratiae Dei: id est, qui fideliter et pie

-- 199 --

373/374 utuntur donis sibi divinitus ad Ecclesiae exaedificationem datis. Sic et Ephes. 3 dicit Apostolus, sibi traditam esse oeconomiam, aut administrationem gratiae erga gentes: id est, functionem Apostolatus inter Ethnicos. Vox Gratiae crebro idem prorsus valet quod charitas ac misericordia Dei: quod multis testimoniis liquido probari potest. Papistae, ut supra dixi, multas gratias numerant. Gratiam operantem aut praevenientem: ea est, qua dat bonum velle cooperantem aut subsequentem, quae adiuvat bonum velle divinitus donatum. lib. 2. distinct. 26 Lombardi. Gratiam gratis dantem, vocant Deum: Gratis datam, auxilium Dei ad praeparandum se ad gratiam regenerationis percipiendam, seu ad merendum de congruo. Gratiam gratum facientem, auxilium Dei ad merendum vitam de condigno. Erasmus in Diatriba facit tres gratias: incipientem, adiuvantem, et perficientem. Pelagiani priores vocaverunt gratiam ipsam legis instructionem, et naturae bonitatem: posteriores dixerunt, gratiam etiam ipsam Dei opem per Spiritum sanctum. Bonaventura hoc modo suas gratias definit: Gratio generaliter dicitur adiutorium divinum, creaturae liberaliter et gratis impensum, ad quemcunque actum indifferenter. Gratia gratis data, est adiutorium divinitus datum, ut quis praeparet se ad suscipiendum Spiritus sancti donum, quo perveniat ad statum meriti. Gratia gratum faciens, est adiutorium divinitus datum, ad merendum. Verum quoniam supra diximus de prava Scholasticorum opinione de voce Gratiae, quam plenius mox refutabimus, ideo hic obiter etiam locum Thomae super Tit. 3 adscribemus: ubi recte gratiam salvantem de gratuita misericordia exponit, quod ipsum ei invito locus Pauli nimium illustris extorquet: Apparuit enim gratia Dei Salvatoris nostri omnibus hominibus. Sciendum est autem (inquit) quod gratia importet misericordiam, quia gratia est de eo quod gratis datur: et quod gratis datur, hoc misericorditer datur. Misericordia autem semper in Deo fuit: tamen olim circa homines latebat. Psalm. 35. Domine in caelo misericordia tua. Ante Christum enim omnes, quantumcunque essent iusti, erant sub damnatione. Sed Christo filio Dei carnem assumente, apparuit gratia. 1. Tim. 3. Et manifeste magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne. Psalm. 79. Qui sedes supra Cherubim, manifestare. Sed quanto quis est potentior, tanto eius gratia magis desideratur. unde gratia Dei desideranda est. Et hoc est quod dicit, Gratia Dei: et hoc ad salvandum. unde dicit, Et Salvatoris nostri. Isaiae quinquagesim oprimo. Salus autem mea in sempiternum erit. Haec autem gratia non proponitur uni solummodo populo Iudaeorum, sicut olim: sed omnibus hominibus. Isaiae 14. Videbit omnis caro pariter, quod os Domini locutum est. Isaiae 52, Et videbunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. 1. Timoth. 2. Vult omnes homines salvos fieri. Hactenus Thomas.

Quod vox Gratia, cum Gratia iustificari aut salvari dicimur, non aliquas infusas aut inhaerentes nobis qualitates significet: sed tantum gratuitum Dei favorem, misericordiam aut dilectionem, qua nos diligit in dilecto filio. ¶ Saepe mecum valde mirari soleo cum alios errores et abusus Papatus, tum etiam, quod in explicatione doctrinae de Iustificatione, nullam prorsus adhibuerint curam ac, diligentiam cognoscendi ac exponendi, quid in Sacris literis primaria illa vocabula Iustitiae, Iustificationis, Fidei, Gratiae, Poenitentiae, Imputationis, Acceptionis, Salutis, Sacrificii, Mediatoris ac Vitae, et similium significarent: sed tantum pro arbitrio, utcunque circunscripserunt ea, quod sint aut significent hoc aut illud, sine omni confirmatione aut probatione. Exemplo sint vel primarii eorum doctores, Lombardus ac Bonaventura: qui quomodo Gratiam iustificantem delineent, supra audivimus. Perversis vero, maleque explicatis tanti momenti vocabulis, necessario sensus Scripturae, et res de quibus agitur, ignorantur, ac pervertuntur. Quare nos iam illis omissis, veram huius vocis significationem in doctrina Iustificationis, ex ipsis primariis sacrae Scripturae locis, ut in titulo professi sumus, demonstrabimus. I. Primarius omnino locus doctrinae de Iustificatione, per gratiam in tota Scriptura est: Roman. 3. 4. 5. Videamus igitur, quid in illis locis vox Gratiae significet. Dicit ergo Apostolus Rom. 3. Nos iustificari gratis, GRATIA Dei, per redemptionem Christi. Quod autem Gratia in hoc loco gratuitum Dei favorem et misericordiam, non autem aliquam virtutum infusionem, aut renovationem significet: multis, certissimisque indiciis demonstrari potest. Dicit enim, iustificari hominem Gratis, idque sine operibus. Iam Gratia Papistica aut infusa, vel maxime consistit in virturibus et bonis operibus. Necessario etiam meretur, testimonio adversariorum ipsorum, utpote quae ob hoc ipsum nominatur ab eis gratum faciens, quamque illi diserte contendunt habere summa illa merita de congruo Adhaec, vox ipsa Iustificari (quam significare idem quod absolvi aliquem, alibi prolixe probatur) non potest ullo modo convenire cum illa reali renovatione bonarum qualitatum, quam Papistae fingunt esse gratiam: sed cum hac nostra potius optime consentit. Nihil enim magis convenit gratuito favori, aut misericordiae, etiam in ista communi vita, quam condonare culpam ac poenam reo cui faves. Hanc eandem vim argumentationis obtinet etiam, quod ibidem Paulus istam iustificationem collocat in redemptione Christi, propitiatione eius sanguinis, et peccatorum remissione: quae omnia rectissime ex favore aut misericordia Dei proficisci dicuntur, ex renovationo autem minime. II. Cap. 4, ubi pergit diligenter de iustitia Gratiae disserere, itidem excludit ab ea opera, excludit meritum: et denique dicit, impium iustificari, aut gratis ei peccata remitti. Haec, ut supra diximus, Papisticae Gratiae nequaquam conveniunt. Adde quod ibi definiens iustificationem, collocat eam etiam de sententia Davidis in remissione, contectione, et non imputatione peccati. Talis iustificatio (ut et prius dixi) nullo modo convenit illi adversariorum Gratiae renovationis: sed huic nostrae gratuiti favoris aut misericordiae Dei, gratis ex immensa gratia peccata condonantis. Evidens quoque ac irrefragabile testimonium veritatis est, quod Apostolus in hac tam accurata tractatione Gratiae et Iustitiae, nullam plane partem renovationi aut bonis qualitatib. tribuit, ac nec mentionem quidem eius facit. Cur ergo contra adversarii omnia in renovatione, aut infusa gratia ac iustitia collocant? III. Denique quid sit, Hominem Gratia iustificari, disertissima periphrasi aut paraphrasi Apostolus ibidem exponit. dicit enim esse idem quod non ex merito, sed ex gratia aut secundum gratiam alicui imputari iustitiam, et non imputari iniustitiam aut peccatum. Quid obsecro aliud esse omnino potest, ex gratia alicui imputari iustitiam, et non imputari iniustitiam, quam gratuito favore aliquem pro iusto haberi, cum in se minime sit iustus? Observetur igitur diligenter, quod Paulo Iustificari hominem, idem plane sit quod imputari ei iustitiam, et non imputari iniustitiam: et idipsum Gratia alium fieri sit idem, quod ex gratia, aut secundum gratiam seu gratuitum favorem. Appositissima igitur et clarissima paraphrasi ibi Apostolus perspicue nostram veramque sententiam de Gratia et Iustificatione asserit, et adversariorum contra refutat. IIII. Eodem 4. Capite etiam in eo confirmatur nostra sententia, quod ab hac iustificatione lex penitus separatur et vicissim Gratia ei adiungitur: quodque haec duo sibi invicem, ut plane contraria nempe legi gratia, et lex gratiae opponuntur. Sic nequaquam possunt lex Renovationi aut Instaurationi opponi.

-- 200 --

375/376 Lex enim uni maxime instauratas vires et bonas qualitates requirit, et renovata natura simul vult normis legis regi, eisque obedire, quandoquidem illa renovatio est quaedam viva legis in cor inscriptio: et ad hoc ipsum datur homini, ut legi eo rectius obediat: seu (ut Paulus dicit) homo conditur ad bona opera, in hoc ipsum a Deo parata, aut praescripta, ut in eis ambulet, et Deo serviat. V. Huc etiam referatur, quod eodem hoc capite Paulus certitudinem salutis requirit, eoque ex Gratiae et Fide salutem vult pendere. Non potest autem esse certitudo in illa Papistarum iustitia renovationis: quia ipsimet Papistae in suo Tridentino Concilio, et alias asserunt, alium plus, alium minus renovari. Quare in illa imperfectione iustitiae necesse est dubitationem regnare. VI. Cap. 5 incipit Paulus disserere de Gratia Dei: et mox substituit ei voci tanquam quoddam aequivalens, Dilectionem Dei dicens, quod antea cum hostes essemus, simus Deo reconciliati, etc. Ostendit ergo, idem sibi esse Gratiam et Dilectionem. Paulo post eodem Capite, Iustitiam, qua iustificamur, inculcat esse donum: causam autem huius doni facit Gratiam. Iam cogitet omnis intelligens, quae alia causa esse possit verae donationis aut gratuiti doni, quam beneficus et spontaneus favor aut misericordia. Certe si gratia esset renovatio, aut novae virtutes: tunc illa secundum Papistarum doctrinam esset ipsissima Iustitia, non autem causa efficiens eius. et quae porro per eam contingerent nobis, essent et vocarentur praemia infusarum virtutum, non iam mera dona. Certum porro, ac ipsiusmet Christi testimonio confirmatum est, Paulum esse electum organon, seu doctorem gratiae, ac beneficii eius. Certum quoque est, inter omnia scripta Pauli epistolam ad Romanos primariam esse, cuius caput et praecipua sedes doctrinae de Iustificatione sunt praedicta tria capita: quae cum summo consensu doceant, Gratiam iustificantem esse illum gratuitum Dei favorem, quo nos adeo dilexit, ut filium suum pro nobis traderet: omni profecto iure omnes pii idipsum sentire ac profiteri tenentur, Sed adiiciam et alia Testimonia ac Argumenta. VII. Saepe haec vox numeratur a Paulo inter alias in Deo, extraque nos existentes, et gratuitam benevolentiam significantes: ut solet crebro in Sacris literis congerie quadam fieri. ut 1. Timoth. 1. et 2. Timoth. 1. et in secunda Iohannis cap. 1. Gratia, misericordia, pax a Deo, etc. ubi ipse quoque ordo indicat, vocem Gratiae aliquam primam causam nostrae conversionis in Deo existentem significare, et non quasi ultimum effectum conversionis. VIII. Secundae Timoth. 1 , coniungit Apostolus vocem Gratiae, cum voce Propositi Dei, inquiens: Qui vocavit nos vocatione sancta, non secundum nostra opera, sed secundum proprium propositum et gratiam quae data est nobis in CHRISTO IESU, ante secula. Hic Gratia cum bono proposito Dei coniungitur. et veluti explicans illud, dicitur esse causa nostrae vocationis: ac denique affirmatur, quod sit nobis data ante secula. Quae tria nullo modo renovationi, sed potius soli gratuito favori Dei erga nos conveniunt. IX. Hebraeor. quarto dicitur , Ut consequamur gratiam ad opportunum auxilium. Fit igitur Gratia causa auxilii opportuni: ubi nimirum etiam non renovationem, sed gratuitum Dei favorem, ex quo nobis opportunum auxilium profluit, indicat: ideo etiam ibidem vocat thronum gratiae. id est, favoris aut gratuitae misericordiae, non sane novitatis nostrae. Eodem modo et Ephes. 1, Gratia fit causa remissionis peccatorum. Est autem proprie gratuitus favor aut misericordia, causa condonationis culpae ac poenae, ut et prius dictum est. Et quidem additur ibi Dives gratia: qualis non nostra renovatio, quae in hac vita tantum tenues primitias spiritus complectitur, sed tantum ingens Dei erga nos favor est. X. Eodem capite ad Ephes. 4 inquit Paulus: Qui praedestinavit nos, ut adoptaret in filios per IESUM CHRISTUM, in sese, iuxta beneplacitum voluntatis suae, ut laudetur gloria gratiae suae, qua (gratiavit) charos habuit nos per dilectum. Vult laudari gratiam, quod renovationi nostrae non convenit: et dicit Dei nos per illam gratiam gratiasse, aut gratis charos habuisse. Ubi diserte audimus quid sit Paulo Gratia: nempe ille gratuitus favor aut benevolentia, qua nos charos habet, aut amplectitur in Christo, suo dilectissimo filio. XI. Sequenti quoque cap. describit Gratiam, inquiens: Deus, qui dives est in misericordia, propter multam charitatem suam, qua dilexit nos, etiam cum essemus mortui per delictum, convivificavit nos cum Christo: per gloriam estis servati, etc. Quibus Paulus abunde docet, Gratia servari aliquem, idem sibi esse quod Ex ingenti misericordia et multa dilectione servari. Nam repetita sententia, Per gratiam estis servati, clarius exponit id quod prius dixerat, Per misericordiam aut charitatem. XII. Roman. undecimo , ait Apostolus, reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus Dei favor cum bonis operibus, eorumve merito, quando utrunque pro causa alicuius rei ponitur, sese invicem destruunt, ita ut si quis bonis qualitatibus ac operibus servari aut iustificari dicatur, ille gratia aut gratuito favore servari negetur: et contra, si enim ex operibus iustitia est, Christus frustra est mortuus. XIII. Ad Ephes. primo affirmat Apostolus nos habere remissionem peccatorum secundum opulentam gratiam Dei. Hic profecto perfacile est videre, quid haec vox Apostolo significet. Quae enim potest alia causa esse remissionis debiti alicuius, quam favor, misericordia, seu benevola voluntas creditoris erga debitorem? XIIII. Eph. secundo inquit: Gratia estis servati per fidem, et hoc non ex vobis: Dei donum est, non ex operibus, ne quis glorietur. In quo loco luculentissime Paulus totam rationem nostrae salutis exponit: causam eius efficientem facit gratiam, ac ab ea excludit opera, et omne omnino nostrum meritum. Ipsam salutem (quae et iustificationem et regenerationem, et vitam denique aeternam complectitur) donum appellat. Causam instrumentalem, per quam illud donum accipimus, dicit esse fidem. Iam facile est animadvertere, si salus est donum, et gratia est causa doni, quid in talibus loquutionibus, Homines gratia salvari, aut iustificari, Paulo haec dictio significet. Quae enim alia potest esse causa doni, sincere et non fucate donati, quas favor, benevolentia, seu voluntas quaedam studioss. quempiam iuvandi? Ut in patre filio aliquid donante, quae est alia causa, quam paternus ille amor? Sic et nos perditi filii, dono salutis aeternae donamur a benegnissimo patre caelesti, non nisi propter eius gratiam id est, summam ac plusquam paternam erga nos benovolentiam. Non esse autem gratiam nostra opera, ope Spiritus sancti effecta, ex eo animadverti potest quod clare omnia opera nostra, omne meritum, ac paene totum hominem ex causa efficiente salutis, Paulus hic disertis verbis excludit, dicens: Et hoc non ex vobis. Item: Non ex operibus, ne quis glorietur. Ad hasce rationes et illam adiice, quod in Hebraeo Gratia חן , Chen, vel venit a verbo חנן , Chanan,

-- 201 --

377/378 quod misereri significat: vel certe id gignit, ut gratia ipsis sicut themate, sic et significatione cum verbo Misereri conveniat, eoque gratuitum favorem proprie, non donum significat. Quin et Thomas testatur, eam saepe idem cum misericordia esse. Convenit autem et sono et significatione, et quasi derivationis ratione cum Germanico gunnen, chanan, quod favere alicui significat, et gunst favor. Quare si huius vocis veram ac genuinam significationem pernosse vis, respice vetus Testamentum, eiusque originariam linguam, unde primum in novum Testamentum progreditur. Considera etiam ipsam eius etymologiam, aut originalem radicem, unde genuina vocabulorum vis considerari accipique solet. Sic et Graecum verbum χαριτόω , a χάρις gratia derivatum, indicat ultroneum liberalemque favorem. Nam χαριτόω significat gratis diligo. Ephes. 1. Qui sponte nos dilexit in dilecto. Sic in salutatione Angelica, Ave gratis dilecta, Dominus tecum: idem illi est, esse κεχαριτωμένην , quod gratis dilectam, quodque Dominum ei propitium esse, aut eam nactam esse gratiam apud Deum, quod mox veluti explicationis gratia adiicietur. Non recte ergo vertit Vulgata ac vulgaris, Ave gratia plena, et gratiosa. Ex quibus omnibus liquido apparet, Gratiam iustificantem in Sacris literis esse proprie, illum gratuitum Dei favorem, quo benignissimus pater nos indignissimos complectitur, adeo ut unigenitum filium pro nobis tradat, eumque faciat maledictum, ut nos a maledicto legis liberemur: eum castiget ac percutiat, ut nos vulnere eius sanemur, etc. Verum in Tabella adiecta, aliquanto clarius vocis huius significationes apparebunt.

GRATIA alias accipitur Active, et est idem quod favor, aut beneficium potentioris erga indigentem, aut alioqui inferiorem. quae est multiplex:
I. Gratuitus Dei favor, seu causa iustitiae: Romanorum 3. Tit. 3. Iustificati gratia. Roman. 4. Non imputatur merces ex gratia. Roman. 2. Si ex gratia, iam non ex operibus. Ephes. 2. Gratia estis servati, per fidem. Hinc phrases, Invenire gratiam, pro favorem consequi, etc.
II. Remissio peccatorum, ut quidam asserunt.
III. Totum regnum Christi, Galat. 5. Excidistis gratia, qui lege iustificamini. Tit. 2. Apparuit gratia Dei Salvatoris. Non estis sub lege, sed sub gratia, Rom. 6.
IV. Qualitates, aut dona per Spiritum sanctum donata. 1. Corinth. 1. De gratia vobis data, quod in omnibus ditati estis. Ephes. 4, Unicuique vestrûm donata est gratia.
V. Assistentia, aut praesentia Dei perpetuo regens, et efficaciter promovens ministerium. Laboravi, non autem ego, sed gratia quae mecum est. 1. Corinth. 15.
VI. Beneficium humanum, ut est eleemosyna: 1. Corinth. 16. Petentes gratiam contra Paulum. Et, Festus volens Iudaeis gratiam ponere: Actor. 25.
VII. Gratitudo: ut, Gratias ago. Passive, et est quasi quoddam meritum, aut (ut ita dicam) gratiositas inferioris apud superiorem:
I. Acceptum esse, ut gratiositas. Dedit ei gratiam coram praefecto carceris, Genesis 39. Dedit eis gratiam coram Aegyptiis, Exodi 3. Gratiam habebant coram omni plebe, Actor. 12. Proficiebat Christus gratia coram Deo et hominibus: Lucae 2. Mansuetis dabit gratiam, Proverb. 3.
II. Meritum. Lucae 6. Quae vobis gratia, si datis mutuum, recepturi, etc. 1. Petri 2. Nulla est gratia, si quis iuste patitur. Sed si iniuste, pro gratia gratiam: id est, pro merito Christi favorem, aut etiam pro favore erga ipsum filium nobis favet. Dilexit in dilecto.

GRATIS vox, praecedenti voci Gratiae admodum vicina, plura habet significata. Aliquando enim idem valet quod Sine optato eventu. Galat. 2. Si enim per legem iustitia, Christus gratis mortuus est. id est, nihil profecit aut acquisivit nobis moriendo, ut nos nostromet sudore iustitiam ac vitam acquirere oporteat. Sicut paulo prius dixerat: Igitur Christus est minister peccati. Aliquando significat sine gravi, aut iusta causa: ut Ioan. 15. Psal. 35. Odio habuerunt me gratis. Sic Proverb. 24 dicitur: Ne sis testis gratis contra proximum tuum id est sine gravi causa, aut vera eius culpa. Denique significat sine precio: ut Matth. 10. Gratis accepistis, gratis etiam date. 1. Cor. 11. Gratis vobis Evangelion praedicavi. 2. Thess. 3. Neque gratis panem comedimus. Exodi 21, Septimo anno egredietur liber gratis. id est, sine precio redemptionis. In hoc ultimo significatu utitur hac voce novum Testamentum, agens de gratuita hominis salute. ut Rom. 3. Iustificantur gratis ipsius gratia. id est, sine omni nostrorum operum compensatione, aut merito. quod alias dicitur, Sine operibus, sine lege, sine nobis, secundum gratiam, aut ex gratia: item, Donum Dei est, etc. Multa de hac voce hoc tempore Theologi disputant, nec immerito, discernit enim promissiones legales, quae sunt conditionales, flagitantes meritum, aut plenam legis obedientiam: ab Evangelicis, quae nobis sunt plane gratuitae, et ex solius Christi merito dependent. Saepe autem etiam aliis phrasibus haec eadem proprietas Evangelii inculcatur. ut Isa. 52. Gratis venditi estis, et sine precio redimemini: et cap. 55. Omnes sitientes venite ad aquas: et quibus non est argentum, venite accipite, et comedite sine argento, et sine precio. Sic et Christus clamat, Venite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis: et specie convivii gratuitam salutem depingit.

GRAVIS, habet varias significationes in Sacris quoque literis, sicut et in prophanis. Nam Cavad, Gravis fuit, significat et gloriosum esse, et divitem: sive id mala occasione fiat, quod divitiae et gloria sint tum suis propriis possessoribus non raro graves ac molestae, ut non plane pro arbitrio agere ac vivere possint: tum et aliis, quos tales premunt: sive ex bona causa, quod divites ac honorati plerumque coguntur esse graviores, magis serii ac stabiles, et ab omni levitate et vanitate alieni: sive denique, quod onusti opibus, et bonis etiam stabilibus, non facile queunt ex uno loco in alium migrare. In hac significatione Abrahamus dicitur fuisse gravis

-- 202 --

379/380 pecore et argento. Significat quoque Gravis copiosum, numerosum, ac potentem ut Isa. 36. Venit cum exercitu gravi. Exod. 10. Locustas graves demisit in terram: pro, numerosas. et 1. Reg. 3. Quis enim poterit iudicare populum tuum, gravem istum? Sic et Diodorus Siculus dicit, Philippum timuisse gravitatem civitatis Olinthi: pro, potentiam, amplitudinem. Significat etiam Difficile. Ezech. 3. Non ad populum profundi labii, et gravis linguae mitteris. id est, quorum sermo est difficilis. Sed cum id Moyses de se Exodi 4 dicit, significat tardum loquendo, et impeditae linguae. Sic res quaepiam superans nostras vires dicitur esse gravior nobis: id est, difficilior quam ut a nobis effici, praestari, aut superari possit. Exodi 18. et Deuter. 1. Dicitur et manus Dei gravis, id est, nimium nos poenis onerans, 1. Sam. 15. Et populus gravis iniquitate, Isaiae 1. Videtur poni et pro denso: ut cum Exodi 19, nubes gravis dicitur: et Isaiae 32, umbra petrae gravis in loco arido: id est, rupis praegrandis, sub qua solet umbra esse tanto frigidior, ut quae non solum radios arceat, sed etiam quasi subterraneum locum praestet sua altitudine sedenti ad eius radices, quo frigus aestate colligitur et occulitur. Gravem esse corde, et aggravare cor, plerunque in malam aut etiam pessimam partem accipitur. Dicitur enim de iis qui non facile moventur, impellente ac concutiente eos verbo Dei. Psal. 4. Filii hominum, quousque graves corde? Ubi, teste Augustino, exposuit David, qui sint graves corde, inquiens: Ut quid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? Sed de verbo AGGRAVARE, suo loco dictum est.

GRAECUS, in novo Testamento alias ponitur proprie, pro Graeca gente: quod tunc potissimum fit, cum vox Barbarus ei additur. ut cum Roman. 1 dicit Paulus, se esse debitorem Graecis et Barbaris. Alias omnes gentes aut gentiles notat: quod fit tunc potissimum, cum additur voci Iudaeus, ut cum Rom. 1 dicit, Evangelion esse potentiam Dei, ad salutem Iudaeo primum et Graeco: id est, cuivis genti, non tantum Iudaeis. nam sub istis duabus vocibus omnes gentes continentur. Sic Acto. 19 dicit, audisse sermonem Dei Iudaeos et Graecos. Sic et Rom. 3 dicit, se omnes homines convicisse iniustitiae, tam Iudaeos quam Graecos. id est, omnes gentiles. Sic et Rom. 10, ac 1. Cor. 15 accipi debet. Caeterum 1. Cor. 1, videtur accipi pro solis Graecis, quod sapientiam quaesierint. Nam alii gentiles non perinde curarunt studia sapientiae, tunc praesertim temporis quandoquidem Romani quoque tunc magis rei militaris et pecuniariae studiosi fuerunt. Aliquando etiam vox haec ipsos Iudaeos, alibi extra Iudaeam natos ac educatos, aut etiam agentes, significat. ut, Num in dispersionem Graecorum ibit? quem locum multi de dispersis Iudaeis, sed tamen Iudaizantib. iam sermone, vestitu et aliis externis moribus exponunt. Sic Actor. 2, cum tam variae gentes audisse narrantur diversitates linguarum ab Apostolis sonatas, videntur illi fuisse plerique Iudaei, sed tamen alibi nati ac educati, et eo festi gratia venientes. Sic et Actor. 6. Ortum est murmur Graecorum adversus Hebraeos: videtur accipi Graecus pro Iudaeo alibi nato. Non enim videtur esse verisimile, tantum Hierosolymae habitasse Gentilium, eorumve tam magnam frequentiam fuisse conversam, et insuper aliquid iuris ac potentiae in Ecclesia habuisse, cum adhuc de vocatione Gentium inter Apostolos valde ambigeretur. Sic de Hebraeis inter Graecos natis ac educatis exponunt quidam illud Actor. 9, Paulus libere in nomine Domini IESU loquebatur, et disceptabat adversus Graecos.

GREMIUM, maritalis societas intelligitur, ut postea in voce Sinus plenius exponetur.

GRESSUS, motio pedum in profectione. Ponitur per metaphoram pro vita, Iob 31. Cunctos gressus meos dinumeras, id est, omnes meas cogitationes et conatus perspectos habes. Arctari gressus alicuius, est difficulter suas actiones, magnaque molestia, et parvo cumfructu promovere: sicut qui nimis angusto calle, aut etiam compedibus, breves passus facit, ut facile concidat. Proverb. 4. Cum ambulaveris, non arctabitur gressus tuus. Iob 18. Lucerna eius super eum extinguetur, arctabuntur gressus potentiae eius. Contra dilatari alicuius gressum sub aliquo, Psalm. 18. Stabilitatem et successum notat. Declinare gressum nostrum a semita Dei, est veram pietatem negligere. Iob 31. Psal. 44. Et contra, Dirigi a Deo gressus nostros in eius verbo. Psalm. 119. 40. et 37. Rete parare gressibus alicuius, Psalm. 57, est insidiari eius vitae, et etiam honestis piisque actionibus et conatibus. Ponere in me gressus suos. Psal. 85, Iustitia ponet in via gressum suum, id est, obtinebit suum processum, homines erunt iustitiae studiosi. Sustentare alicuius gressus. id est, regere quasi manu ducendo, ut recte incedere queat. Psalm. 17. Sustenta in viis tuis gressus meos, ne declinent pedes mei, Gressus extraneae infernum apprehendunt, Proverb. 5. pro, in extremum exitium deducunt ipsam, una cum suis adulteris. Gressus effundi, supra in verbo Effundo explicatum est. Ratio autem metaphorae fundi aut fluere gressus aut genua, supra in voce GENV exposita est.

GREX, per metaphoram crebro in veteri ac novo Testamento significat plebem, seu imperitum ignobiliusque hominum vulgus. Sic nonnulli illud Cant. 1 exponunt: Egredere, et abi post vestigia gregum. Gregis filii, pro hoedis et agnis, Exodi 12 ponitur: ubi Grex proprie accipitur. Sed Hierem. 49. Si non traxerint eos parvuli gregis. pro ignobilissimis et imbecillissimis Chaldaeorum accipitur. Dicit enim Dominus, se effecturum ut vel lixae ac calones soli affligant ac perdant Aedomeos: adeo timidos ac ignavos debilitatosque eos futuros esse. Sic et Ezech. 36, praedicit Propheta, civitates desertas fore plenas gregibus. id est, hominibus ubi semel proprie per similitudinem, iterum metaphorice hac voce in eodem sensu utitur. Peculiariter tamen haec Gregis metaphora solet poni pro coetu ac populo Dei, quod ille speciali quadam cura ac solicitudine teneatur huius partis aut generis hominum, quod ei sese per veram religionem addixit et consecravit, et cui ille vicissim plusquam paternam benevolentiam favoremque sancte promisit, ideoque etiam se eius specialem pastorem esse profitetur. Ideo Mich. 2, de Ecclesia inquit: Tanquam gregem in medio caule colligam eos, etc. et Mich. 7. Pasce populum tuum virga tua, gregem haereditatis tuae habitantem solum. Sic et Christus inquit Lucae 12, Noli timere pusille grex. et Paulus Acto. 20: Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus praefecit. et 1. Petri 5, Pascite gregem qui in vobis est. Item, Facti forma gregis. Sic et ipse Servator se bonum pastorem suorum profitetur Iohan. 10. Denique usitatissima est ista similitudo aut metaphori, qua populus Dei Gregi, et ipse ac doctores eius pastoribus conferuntur: sicut et apud Homerum saepe gubernatores vocantur pastores.

GRUS confertur cum populo Dei, Hieremiae 8, Turtur, grus, et hirundo observant tempus adventus fui at populus meus non novit iudicium Domini. Isa. 38 inquit Ezechias rex de suo acerbissimo morbo: Sicut grus et hirundo, sic garriebam: scilicet prae ingenti dolore.

GUSTARE, synecdochice ponitur pro comedere 2. Sam. 2. Si ante occasum solis gustem panem, aut aliud quicquam. Sic Ionae 3, Pecora non gustent quicquam. Per metaphoram significat frui verbo Dei: item cognoscere. Hebr. 6. Gustarintque bonum Dei verbum. Sic et Psalm. 34. ac in Petro, Gustate Dominum quam sit bonus: id est, ex spirituali gustu et experientia cognoscite.

-- 203 --

381/382 Sic denique industria mulier dicitur gustare quod bona sit negociatio sua: Proverb. 31 id est, experimento cognoscere. suam industriam ac laborem esse salutarem. Gustare etiam mortem dicitur, pro mori: Matthaei 16, et Iohan. 5, Quia verba noticiae non raro pro frui bonis, et perpeti mala ponuntur. ut, Videre mortem, Videre bona Hierusalem: sensus ponitur pro fruitione rei. GUSTUS, Hebraeis non raro usurpatur pro habitu totius corporis, in sermone, gestibus, forma corporis, et omni dexteritate: sive quia alii inde gustent aut cognoscant nos: seu quod externa illa indicia interni gustus aut iudicii iudicia sint. 1. Samuelis 21. Et mutavit David gustum: id est, habitum aut gestum suum. Et mox 25, Benedictus gustus tuus: dicit David ad Abigail. id est, prudentia, qua recte imminentia mala praevidisti, et praevenisti, meque ab ista caede liberasti. Sic Proverb. 11, pro prudentia ponitur: Annulus aureus in naribus porci mulier formosa, carens gustu. id est, intelligentia.

GUTTUR, metaleptice pro sermone. Psal. 149. Exaltationes Dei in gutture eorum. id est, in sermone suo praedicant grandia opera Dei. Clama gutture, ne prohibeas: Isaiae 58. ubi ferme proprie accipitur pro ipso instrumento vocis. Psalmo 5. Sepulchrum patens guttur eorum. id est, perpetuo ex ipsorum gutture pravi sermones eructantur. Habet autem simul illa locutio singularem gratiam, quod perinde ex eorum malo thesauro cordis parva consilia, et impii sermones per guttur effundantur sicut ex sepulchro aperto pestilentes foetores perpetuo spirant: quam similitudinem Christus plenius exposuit. Guttur etiam pro collo ponitur: Torque guttur et Alligare praecepta Dei gutturi, Proverb. 1. 6. Prohibe guttur a siti, Hierem. 2, significat, Noli procul peregre proficisci per loca arida, ad quaerendam humanam opem. Premuntur enim viatores in illis arentibus et aestuosis locis siti. Volebant vero Iudaei ex Aegypto accersere auxilia: id vetat Deus per Prophetam.

H

HABERE verbi significationes communissimas octo recenset Aristoteles in fine Categoriarum, nempe ut dispositionem, qualitatem aut scientiam, ut partem in toto, ut accidens in substantia, ut quantitatem, ut vestem, ut aliquid in parte sicut annulum in digito, ut contentum habetur, ut possessionem, ut uxorem. Illae nimicum, sicut in aliis linguis ac rebus, ita etiam in Sacris literis sunt usitatissimae. Porro phrases quaedam sunt in Sacris ab hoc verbo ductae, quae aliqua admonitione indigent. Iohan. 2. Omnis qui transgreditur, et non manet in doctrina Christi, Deum non habet, Qui manet in doctrina Christi, is patrem et filium habet. Ubi Oecumenius inquit: Duobus modis aliquis habere Deum dicitur nam et omnes creaturae Deum habere dicuntur. Unde et Paulus inquit: In ipso enim vivimus, et monemur, et sumus. At hic modus ad rerum essentiam tantum spectat. Altero modo habetur Deus, cum quis bene agendo eum colit: quo significato et Deus Abraham, Isaac, et aliorum denique piorum Hebraeorum dicitur. Haec ille. Verum de hac correlatione Dei, et eius multorum, supra in voce DEUS prolixius disserui. Alioqui multos ac differentes gradus habendi Deum ex sacris literis constituere possis. Sicut varii sunt gradus eius tum poenarum (nam et daemones habent Deum) tum beneficiorum corporalium ac spiritualium: tum denique noticiae ac cultus Dei. Sic vicissim etiam sine Deo esse, et sine Christo, et non habere Deum ante oculos, varia significata habet: nempe, aut non timere Deum, nec habere eu propitium: aut non respicere prorsus in eius mandata aut denique, plane non credere esse ullum Deum: vel etiam deseri a Deo, ut Saul: vel expelli a facie Dei, ut Cain, etc. Mercedem habere: pro, deberi illi praemium. Matt. 5. Si dilexeritis eos qui diligunt vos, quam mercedem habetis? id est, quid tandem praemii vobis debebitur, aut a Deo expectare poteritis? nempe nullum. Sic mox initio sequentis: Si eleemosynam vestram dederitis coram hominibus ad hoc ut spectamini, mercedem coram Deo non habetis. id est, nihil vobis debetur praemii.

HABITARE, aut SEDERE (nam idem verbum ישב Iaschab est) plures idiotismos habet, quos ordine recensebo. Habitare saepe significat alicubi agere, aut vivere. ut Psal. 14. Quis habitabit in monte sanctitatis tuae. tametsi ibi simul significet frui caelestibus bonis mentis, aut regni gratiae. Iohann. 1, Et habitavit in nobis: id est, inter nos egit, vixit, nobiscum familiariter versatus est. Sic Christus dicit ad Apostolos Lucae 24. Vos autem habitate, aut sedete Hierosolymae. id est, hic agite, manete et expectate donum Spiritus sancti. Habitare cum muliere, coniugalem conversationem significat, Isaiae 62. Habita bit iuvenis cum virgine. Sic 1. Cor. 7. Et ipsa consentit cum eo habitare. Habitare in domo, aliquando significat more Hebraeo agere in familia plurium liberorum, habere familiam. Psal. 113. Qui sterilem facit habitare in domo, matrem filiorum laetantem. Habitare significat etiam potenter et bene vivere, et quasi regnare. Proverb. 10. Iustus in aeternum non commovebitur: impii autem non habitabunt super terram. Simile quid Christus dicit, pacificos possessuros esse terram. Sic Psal. 37 dicitur: Habita terram, et pasce veritatem. Et mox, Habita in seculum. Ac denique seipsum exponens ait: Iusti haereditate accipient terram, et habitabunt in seculum super eam. Ad hanc significationem potentis habitationis aut regni, pertinent et sequentia exempla. Roman. 7. Non ego illud facio, sed habitans in me peccatum. id est potenter ibi agens. In eodem sensu et Spiritus sanctus dicitur habitare in nobis, Roman. 8. et 1. Cor. 3, id est, non ociosus, sed operosus, ac valde efficax. Sic et Satan cum septem aliis deterioribus dicitur reverti, et ita potenter habitare in eo, ex quo prius per fortiorem armatum eiectus fuerat, ut fiant posteriora eius deteriora prioribus. Ratio metaphorae est, quia qui in aliqua domo habitat, ille non tantum ibi agit, sed etiam potenter ac pro arbitrio in ea vivit et imperitat. Hinc est ista significatio, quod habitare significat quasi imperare ac regnare. Habitare coram aliquo, est quasi subiectum ei esse. Sic 2. Reg. 4, dicuntur filii Prophetarum habitasse coram Helisaeo in Gilgala: quia ei obediebant, et ab eo regebantur ac instituebantur. Habitare in medio populi, est tuto ac libere habitare, vel etiam communem quandam vitam, aequa cum aliis conditione, victitare. Sic cum Helisaeus Sunamitidi pollicitus esset suam operam apud regem, si quid ea forte controversiae haberet: respondit illa, se habitare in medio populi: id est, tute ac secure uti ac frui omnium conversatione et benevolentia: vel etiam se communem quandam vitam agere, nihilque cupere sibi cum rege et aulicis rei esse. Sic Hierem. 39 dicitur habitasse in medio populi. id est, tutus ac securus, non molestatus, captus aut latitans, ut alias. Habitare confidenter, est habitare, vivere ac agere tuto, quiete et tranquille. Crebro admodum de conscientiae securitate accipitur. ut Hierem. 23. In dieb. illis salvabitur Iuda, et Israel habitabit confidenter. Eadem phrasis est et Isaiae 52. Sic et Psalm. 16 dicit Christus: Etiam caro mea habitabit confidenter. id est, in protectione Dei, nihilque metuens putrefactionem: Tametsi, caro mea requiescet in spe, clarius et significantius sit: includit. n. et resurrectionem. Deus quoque habitare dicitur in populo suo: id est, illis adesse, eos regere, protegere, tueri. Levit 26, 2 Cor. 6. Exodi 25. Deus saepe hac periphrasi describitur, Qui habitat in caelis, irridebit eos. id est, qui regnat ac dominatur in regno caelorum. Habitaculum Dei alias significat ipsum tabernaculum, ut Ps. 26.

-- 204 --

383/384 Dilexi habitaculum domus tuae, et locum habitaculi gloriae tuae. Alias caelum ipsum. ut Deut. 26, de sanctuario tuo, et de excelso caelorum habitaculo, de habitaculo sanctitatis tuae. Alias nostrum habitaculum, ipsa plena instauratio dicitur. 2 Cor. 5. Habitaculum nostrum ex caelo superinduere cupientes. Denique et Deus ipse dicitur nostrum habitaculum, id est, defensio a variis iniuriis: sicut domus protegit ac tuetur incolentes ab iniuriis tempestatum, et ardoris solis. In cunctis habitationibus vestris: pro, ubicunque vos contigerit habitare: Levit. 3 et 23. Num. 25. In cunctis habitationibus vestris civitates vestrae desertae erunt. Ezech. 6. Habitatio alicuius: id est, familia. Universa habitatio domus Syba servivit Mephiboschet: id est, tota familia. 2 Samuelis 9. Habitatio mea recessit, Isaiae 38. id est, alio migrandum est. Ideo mox addit, Et migravit a me veluti tabernaculum pastoris. Habitationis civitas: id est, in qua habitare possis. Psal. 107, cum civitatem habitationis non invenirent.

HEBDOMADAS non tantum dierum, sed et hebdomadarum habent Hebraei: quae sunt 49 dies, quas vocant solennitatem hebdomadarum. Exodi 34. Est autem Pentecostes. De hisce inquit Hieremias cap. 5. Hebdomadas statutum messis custodit nobis: pro, tempus aptum et statutum metendis messibus servat nobis. Sic quoque habent hebdomadas annorum, cum septimo quoque anno reliquerunt agros incultos, et dimiserunt servos liberos. Item habent hebdomadam hebdomadarum annorum, cum ab uno Iubileo ad alium numerant annos 50: ubi omnia in pristinum statum restituebantur, et agri quoque venditi, aliaque stabilia ad pristinos possessores aut familias redibant. Denique Daniel disserit de 70 hebdomadis annorum, quae tunc adhuc usque ad adventum Meschiae supererant: de quibus alii prolixius et ex professo disserunt, quos vide. Exple hebdomadam huius, Gen. 29. pro sine transeant 7 dies nuptiarum huius sponsae, mox tibi eius sororem dabo.

HAEREDITAS, bona successionis iure a mortuis parentib. aut aliis cognatis accepta significat. Erant vero haereditaria bona Iudaeis multo gratiora et dulciora, studiosiusque retinebantur, quam nunc in Germania aut alibi fit: cuius rei causae erant duae. prior, quod non ita facile ex suis sedibus, civitatibus, aut tribubus alio migrabant, ut nunc in Germania fit: altera erat, quod illud solum a maiorib. haereditate acceptum, illis divinitus contigerat. Apparet autem quam dulcis eis haereditas fuerit, ex illo sermone et facto celebri Nabot, qui regi ipsi vinetum suum cedere noluit, idque maiora ac meliora offerenti: singulari quadam verborum emphasi indicans, se nequaquam adduci posse, ut suam haereditatem ulli mortalium vendat. Ab hac igitur tam grata ac dulci re, ac veluti patrio nido, transfertur haec vox ad alias quasvis valde preciosas ac gratas possessiones, ac bona interna aut externa, corporalia aut spiritualia. Hinc fit, ut ipsemet Deus, eiusque vera religio, Piorum haereditas dicatur. Ezech. 44. Ego ero haereditas eorum. id est, ex me solo, tanquam suo unico bono, pendebunt. ut Psalm. 119. Lex tua est haereditas mea. et Psalm 16. Dominus est portio haereditatis meae, et calicis mei. id est, Tu es qui sustentas haereditatem meam. Funes ceciderunt mihi in praeclaris: etenim haereditas mea praeclara est mihi. Quae omnes voces pene synonymae sunt. Sic et Psal 127. Ecce haereditas Domini filii, merces fructus ventris: pro, Ecce haec sunt longe gratissima praemia, quae Deus piis dat, nempe liberorum numerositas. Haereditas Dei vocatur Ecclesia, propterea quod illa sit eius dulcissima possessio, quam singulari amore et plane sponsi affectu complectitur. Sic Psal. 2 dicit Deus ad filium: Pete a me, et dabo gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam fines terrae. Non tantum igitur Deus, eiusque bona omnia, praesertim autem vita aeterna piorum hominum Ecclesiaeque haereditas dicitur, sicut supra audivimus: sed etiam vicissim pii totaque Ecclesia, haereditas Dei aut Domini non uno in loco nominatur. Sic 1. Sam. 26 inquit David: Expellunt me, ne adhaeream haereditati Domini, dicendo, Vade servi diis alienis. Haereditas immarcessibilis, 1. Petri 1 dicitur aeterna piorum felicitas. Haereditare terram, est certa ac firma possessione eam possidere, ita ut nemo possessori litem movere possit de ea. Ponere sibi terram in haereditatem Ezech. 36. Gentes, quae posuerunt terram meam in haereditatem sibi cum laeticia totius cordis: id est, rapuerunt sibi Iudaeam, et Iudaeos ipsos, pro libitu et tyrannice, tanquam si eis optimo iure competerent, et perpetuo ea sint possessuri. Haereditare facere. Deut. 31. 32. Haereditare fecit altissimus gentes terram. id est, quando Deus diversis gentib. terras sedesque distribuit. Haereditare igitur, et Haeres alicuius hominis aut rei, active accipi solet, pro eo qui alicuius bona haereditate accipit, seu possidet: non passive, pro eo qui possidetur ab alio: in qua passiva significatione nomen Haereditas accipitur. Quod etiam propterea moneo, quia quidam super Rom. 4 scribens, argute simul et noxie pervertit dictum Pauli, Abraamum fore haredem mundi: passive illud exponens, quod Abraamus haereditabitur a toto mundo, seu erit pater omnium gentium, aut possidebitur ab omnibus gentibus: cum contra ei promittatur a Deo possessio mundi, et praesertim regni caelorum, quam haereditatem ille a Deo adeptus, suis veris filiis erat relicturus. Sic ibidem illud Roman. 8 pervertit, Nos sumus haeredes Dei, et cohaeredes Christi: id est, haereditas, bonum quoddam, aut possessio Dei: cum contra significet, possidemus Deum, eiusque bona. tametsi hoc posterius in suo loco recte explicet.

HAERESIS, nomen Graecum, venit ab eligendo. Vocarunt autem sic illi Philosophorum sectas, quod unusquisque sibi aliquod genus disciplinae ac sectae proprium elegit, cui sese ad dixit, tanquam suo iudicio maxime probabili commodaeque. Usitatissime sane tunc variae factiones philosophorum, haereses a Graecis, et a latinis sectae, citraque omnem contumeliam nominabantur. Utitur hac voce Graeca etiam Cicero in Paradoxis: Non enim fuit veteribus hoc nomen odiosum, sicut nec secta Latinum. Quinetiam in Sacris literis pro indifferenti accipitur, Actor. 15. Surrexerunt quidam ex haeresi Pharisaeorum. et Actor. 26: Colui Deum secundam exactissimam haeresin aut sectam nostrae religionis. Actor. 24. Confiteor autem hoc tibi, quod iuxta viam qui vocant haeresin, colo patrium Deum. Actor. 28. Isti secta scimus omnes resistere. Reperitur tamen, ubi etiam in pessimam partem accipiatur. Tit. 3. Haereticum hominem post unam et alteram admonitionem devita. 1 Corinth. 11. Oportet etiam haereses inter vos esse. Galat 5 Opera carnis sunt, haereses, invidia, caedes. 2. Petr. 1. Inducent exitiales haereses. Transiit autem ideo vox ista in odiosam significationem, quia haereses sunt revera humano arbitrio electae opiniones, ac viae salutis, non Dei voluntate, authoritate ac verbo constitutae, et humano generi propositae: quales sunt etiamnum omnes ἐθελοθρησκια aut electicii cultus Papistarum, Turcarum et olim ethnicorum. Quid vero sit aut dicatur communi significatione Haeresis, alio loco dicetur. Hoc tantum nunc observetur, qui etymologiam observes, tum haereses sunt proprie isti electicii cultus, quos sibi homines suo arbitrio, non a Deo proscriptos eligunt et assumunt. Quare aptissime hoc vocabulum humanis figmentis ac commentis Papistarum convenit

HALLELUIA, vox crebra in Psalmis, et non raro in vulgata versione retenta, quin et in cantib. Ecclesia multum usitata, significat idem quod Laudate Dominum, aut celebrate ac praedicate. Videtur perinde fuisse crebro repetita, sicut Latinum Oremus.

-- 205 --

385/386 HERBA, vide supra GRAMEN.

HERI, abusive omne tempus proxime praeteritum, hodie praesens, cras futurum significat. Heri venire te: 1. Sam. 15 id est, proxime venisti, et nunc mox novas molestias peregrinationis ac fugae me tibi obiicere est iniquum. Iob 8. Ab heri sumus, nec scimus, cum velut umbra sint dies nostri: pro, brevi tempore viximus, nuper sumus nati. Heri et nudiustertius, idem valet ferme, quod proxime elapso tempore. Non erat facies Laban, sicut fieri et nudiustertius: Genes. 31. pro, sicut antea. Si bos fuerit cornupeta ab heri et nudiustertius. 2. Sam. 3. Et tam heri ac nudiustertius quaesivistis Davidem, ut esset super vos. id est, ut regnaret super vos, semper antea optastis, et id egistis. Heri et hodie, Hebr. 2. Christus est heri et hodie: id est, perpetuo.

HIERUSALEM, ratione etymi significat idem quod Videbunt pacem. Quod nomen ideo ei impositum est, quod antea quidem tum peregrinationibus, tum et bellis turbabantur, nec vel politia, vel religio ac Ecclesia satis erat constituta ac ordinata. Sed Deus promittebat tantum, se locum ministerio et doctrinae esse delecturum ubi quietem aliquam et stabilem sedem essent habituri. Quare delegit sibi eum locum, ut Psalmus celebrat, tribum Iehuda, et in ea Ierusalem, ac denique servum suum David: qui occupato eo loco, totum Dei populum ac ministerium in ordinem quendam et quietem redegit. Nec tamen solum temporariam pacem ac felicitatem suo nomine ea civitas populo Dei promisit, sed etiam spiritualem, veram ac aeternam: sicut et tota illa peregrinatio, aliique casus Iudaeorum, teste Paulo 1. Cor. 10. typus noster fuit, significavitque populum Dei non habere permanentem civitatem: sed futuram inquirere, ubi sit veram pacem visurus, et solidum gaudium gavisurus, sedes ubi fata vere quietas et felices omnibus piis pollicentur. Habet igitur hoc nomen plura significata. Primum enim significat ipsam civitatem, ut Luc. 10. Homo quidam descendebat ab Hierusalem in Hiericho. Matth. 2. Magi venerunt ab Oriente in Hierosolymam. Secundo, non raro synecdochicos significat populum eius urbis, et vicinum, seu totam gentem Iudaicam. ut Matth. 23. Hierusalem, quae occidis prophetas, et lapidas eos qui ad te missi sunt. Quae nunc vocatur Hierusalem, servit cum filiis suis: Gal. 4. de quo loco dicitur in voce Coniunctus, aut Confinis. Tertio, notat Ecclesiam militantem, seu hic in terris agentem, ut Psal. 86. Fundamenta eius in montibus sanctis. Diligit Dominus portas Zion super omnia tabernacula Iacob. Sic toties dicitur Videre bona Hierusalem: id est, Ecclesiae ac populi Dei. Quarto significat Ecclesiam triumphantem, seu in regno caelorum existentem. Gal. 4. Quae montem est sursum Hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrûm. Hebr. 12. Sed accessistis ad Syon montem, et civitatem Dei viventis, Hierusalem caelestem. De hac caelesti Hierusalem plane a Christo exaedificatam, traductis eo in extrema die omnibus piis, prophetizant Ezechiel et Apocalypsis, eamque valde gloriose depingunt et exornant. Habet vero Hierusalem varia synonyma in Sacris: quando quidem multus eius vocis ac urbis usus est, tum in propria significatione acceptae, tum et in figuratis. Ea synonyma et periphrases ascribam, ut eo facilius multa scripturae loca intelliguntur. Hierusalem nomina sunt haec. Civitas Dei, resque eximii, appellatur Matth. 5. Vallis visionis, quod sita in valle, et ad montes Syon ac Moria, ferax fuerit propheticorum vaticiniorum, et alioqui piorum donorum, quae vocantur visiones: sicut et prophetae Viventes, 1. Sam. 9. Sic Psal. 48. Mons, pulchrum clima, elegans locus, qui omnem terram exhilarat: propterea quod Deus verbo et Spiritu suo in ea potius quam in toto orbe regnaverit, indeque doctrinam salvificam in omnem terram sparserit, iuxta vaticinium: Ex Syon prodibit lex et oraculum. Isa. 2. Solium gloriae est Hierusalem, et templum, quae dicuntur gloriae solium, latus aquilonis. Psal. 48. In aquilonari enim urbis parte Zion erat veluti et Isaiae 14 notatur: Sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis: Periphrasis montis Zion, et urbis Hierusalem. Sacrarium, habitaculum Dei, Psal. 46: et sanctum tabernaculorum Dei. In ea enim urbe primarius colendi Dei locus fuit, etc. Medium terrae Hierusalem est. Situs enim terrae Cananeae in meditullio orbis noti est, sive longitudinem, sive etiam latitudinem consideres. Nam ad cultum Dei peculiariter delectum est medium terrae, ut nomen Dei, quod notum in Iudaea est, idem in omnes partes innotesceret. Econtra Civitas sanguinum appellatur apud Ezech. 22. Spelunca latronum, Zodoma, Aegyptus, lupanar. Isaiae 1 et 11. Campi sylvae, Psal. 132. Et Ephrata: Ecce audivimus eam in Ephrata, invenimus eam in campis sylvae. nam campos sylvae vocat David, Hierusalem: sicut Prophetae eam saepius vocant Libanon, quod ex cedris Libani erat aedificata, et ideo sylva Libani quasi migrasse Hierosolymam videbatur. Solium Domini vocabitur Hierusalem, Hierem. 3. id est, in qua familiariter Dominus sedeat, et glorificetur. Item, Solyma, Luza, Bethel, Hierosolyma, Hiebus, Helia, Hierusalem, Sabaea.

HIRCUS, pro duce aliquando ponitur: quia hirci dominari in grege caprarum, et praeire ei, ut duces, solent. Isa. 14. Omnes hirci terrae surgent tibi obviam: scilicet regi Assur. Sic et Hier. 50 legitur, Recedite de Babylone, et estote tanquam hirci ante gregem. id est, praebete vos tanquam duces in deferenda maledicta et punienda civitate. Daniel quoque cap. 8 , Alexandrum magnum vocat et pingit ut hircum magnum.

HIRUNDO. Prov. 26 dicitur: Ut hirundo volando evadit, sic maledictio sine causa prolata non veniet. Reliqua vide supra in voce GRUS.

HOC et HOC FECI, sicut hoc et illud: talibus phrasibus volunt prolixiorem formam rei aut actionis compendio denotare. Genes. 6 de arca legitur: Hoc, facies eam. id est, hoc modo, mensura, forma et ratione. Iosuae 7: Hoc et hoc feci. subindicat breviter narrationem totius sui facti. Et cum hoc puella veniebat ad regem. Esther 2. pro, Sic, vel hac ratione. Nehem. 9. Et cum toto hoc percutimus foedus. id est, hisce conditionibus. Nehem. 12. Et in omni hoc non eram in Hierusalem. id est, cum haec exposita agerentur. 2. Sam. 14. Quare cogitasti secundum hoc contra populum Dei? Iudic. 8. Locutus est sicut hoc ad eos: id est, similia, talia quaedam. Hoc ergo substantiam monstrans, aliquando qualitatem denotat: de quo in Pronominibus.

HODIE, in Sacris literis non semper significat hanc unicam praesentem diem, sed saepe absolute certum aliquod tempus. Isa. 58. Non ieiunabitis hodie, ut in sublimi audiatur vox vestra. id est, nunquam sic debetis ieiunare. Accipitur igitur hic Hodie, pro quacunque die huius vitae, aut quotidie, donec hodie nominatur. Sicut Paulus Hebr. 3 exponit illud Psal. 95. Hodie si vocem eius audieritis, ne obduretis corda vestra: pro, quacunque die, donec in hac vita vivitis, audieritis, obedite, et non induretis corda vestra, etc. Sic quoque Chrysostomus et Basilius istud Hodie exponunt: prior Homilia 6. Hebr. posterior in Epistola ad Chilonem. Illud Psal. 2. Hodie genui te, quidam de aeternitate exponunt: sed eadem ferme significatio est cum praecedentibus exemplis. Semper enim gignit pater filium. Aliqui malunt esse adverbium affirmativum. Solet enim certior asseveratio esse, cum certum tempus actionis aut rei, idque vicinum indicatur. Vide super eum locum, Felinum. Sic et Hoseae 4 accipi videtur: Corrues hodie, et corruet etiam Propheta tecum. Heri et hodie est Christus, Hebr. 13.

-- 206 --

387/388 Significat eius aeternitatem, sicut aliquando etiam Hodie et cras, ut paulo ante dixi. Hodie et cras utitur Christus Lucae 13. pro brevi tempore: Hodie et cras sanationes operor, et tertia die consumor. Hodie significat etiam omne praesens tempus. Iosuae 22. Quae est praevaricatio ista, quam praevaricati estis contra Deum Israel, ut recedatis hodie ab eo? Id est, nunc deficiatis, struendo novum altare. Sicut hodie, crebro idem valet ac, sicut praesens experientia coram testatur: Deut. 4. Ut daret tibi terram eorum, sicut hodie: scilicet, viva experientia testatur. Deut. 10. Et elegit semen eorum post eos, vos ex omnibus populis sicut hodie: scilicet, cernitis. Haec phrasis clarioribus exemplis explicatur 2. Par. 29, Tradiditque eos Deus in commotionem, in desolationem, in sibilum, quemadmodum vos cernitis oculis vestris. Usque in hodiernum diem, crebro ponitur pro, usque in praesens tempus. Matth. 28. Sparsus est hic sermo apud Iudaeos usque in hodiernum diem. 2. Cor. 13. Usque in hodiernum diem est velamen super cor Iudaeorum. Sic et Rom. 11, Usque in hodiernum diem excaecati esse dicuntur. IESUS CHRISTUS heri et hodie, idem etiam est in secula. id est, perpetuo permanet, semper fuit, est et erit. Aliqui intelligunt id dictum non de persona aut essentia Christi, sed de religionis patefactione. et per Heri intelligunt vetus Testamentum, per hodie Novum, per secula durationem aut perpetuitatem novi. Verum videtur id consolationis gratia dici, quod Christus sit α et ω , qui perpetuo iuvare et liberare queat.

HOEDUS, Christo significat impium Matth. 25, cum dicit, hoedos sistendos ad sinistram, oves vero ad dexteram. Metaphora est, a petulantia et audacia hircorum et hoedorum ad malos translata, qui simili sunt natura praediti: sicut contra pii agninam simplicitatem exprimunt. Hoedus caprarum, vel etiam filius caprae: notus est Hebraismus, et explicatus supra in voce FILIUS.

HOLOCAUSTUM, est genus sacrificii, ubi tota victima Deo mactata exurebatur: de quo agitur Exod. 29, Levit. 1, Incendes totum arietem super altare, holocaustum est Domino. Plerunque enim alioqui tantum particulae quaedam ex victima exurebantur. Ponitur alio qui synecdochice, etiam pro quovis sacrificio. ut cum Isa. 6 prohibet Deus, offerri holocaustum de rapina: id est, de iniuste parto, non vult sibi ullo modo offerri. Sic et Gen. 8 vox haec in genere pro omni forma sacrificiorum usurpatur.

HOMO. Sicut ipse homo praecipuum subiectum Sacrarum literarum post Deum est, et varie consideratur: ita et eius nominis admodum varius est usus. Inter hominem, Adam et Vir, idem discrimen est in Sacris, quod in prophanis literis. ut Vir connotet simul praestantiam aut dignitatem quandam: contra autem homo abiectionem. Homo Hebraice Adam, ab Adama terra nomen et essentiam sumens, fuit primi hominis non tam appellativum quam proprium. nemo enim initio homo, praeter illum unum, erat. Commune autem nomen homo est utrique sexui. Rom. 7: Lex dominatur homini, quoad vivit id est, utrique sexui. Quinetiam utrunque sexum simul sumptum, Gen. 1 et 2, unum hominem, et mox unam carnem vocat. Est vero multiplex divisio hominis. Nam alius dicitur primus homo, et ultimus, aut extremus: alius homo animalis, et spiritualis: alius caelestis et terrenus. 1. Cor. 15: Est corpus animale et spirituale, quemadmodum et scriptum est: Factus est primus homo Adam in animam viventem, extremus homo in spiritum vivificantem. Ac non primum quod spirituale, sed quod animale, deinde quod spirituale. Primus homo de terra terrenus, secundus homo ipse Dominus de caelo. Qualis terrenus ille, tales et hi qui terreni sunt: et qualis ille caelestis, tales et hi qui caelestes sunt Et quemadmodum gestavimus imaginem terreni, gestabimus et imaginem caelestis. Locus est perspicuus: et quid isti homines sunt, prolixius definire non attinet. Sunt et aliae divisiones hominis. Dicitur enim etiam internus homo et externus: ut 2. Cor. 4. Propterea non defatigamus sed quamvis externus noster homo corrumpitur, internus tamen renovatur in dies singulos. Externum hominem hic proprie puto esse, brutum hominem, seu quatenus hic vegetativa, locomotiva ac sensitiva anima negetamur: quae pars hominis labore ac aetate atteritus, et tandem absumitur. Interdum autem proprie ipsum rationalem hominem, qui spiritu Dei quotidie magis ac magis ad imaginem Dei instauratur et renovatus fitque potentior ac valentior: quem Paulus, quatenus est renovatus, mentem vocat. Aliquando tamen internus homo simpliciter ipsum novum ac instauratum hominem significat. ut cum Paulus ait Rom. 7, se condelectari legi Dei secundum internum hominem. et Eph. 3. Deus det vobis iuxta divitias gloriae suae, ut fortitudine corroboremini per Spiritum suum in internum hominem, ut inhabitet Christus in cordibus vestris per fidem. Hanc quidem reperio significationem interni hominis sed ubi externus veterem aut carnalem significet, non reperio. tantum enim (ut supra dixi) brutam partem indicat. Nam Paulus 2. Cor. 4, senescere externum hominem pro re non bona, seu pro incommodo ponit, quod tamen incommodum multipliciter compensetur interni hominis aut animae instauratione. Quare ibi Paulo externus homo omnino brutam hominis partem declarat. Nominatur quoque Vetus homo, Eph. 4. et Coloss 3 quem nos Paulus iubet exuere. Item Rom. 6, ubi ait, Veterem hominem esse crucifixum, ut aboleatur corpus peccati. Is autem est vetus Adam, seu nativa corruptio quam nos oportet mortificare, et quotidie magis ac magis eius cupiditatibus ac conatibus repugnare. Et contra Eph. 2 et 4. Col. 3. iubemur novum induere id est, fide ac novo homine quotidie erga proximum vividiores, efficaciores, et operosiores esse, seu, ut ipse inquit: Mortificate igitur membra vestra terrestria, stuprum, immundiciam, molliciem, concupiscentiam malam, et avariciam, quae est simulachrorum cultus: ob quae venire solet ira Dei in filios intractabiles: inter quos ambulabatis quondam, cum viveretis in his: nunc autem deponite et vos omnia, iram, indignationem, malitiam maledicentiam, turpilo quentiam ab ore vestro: ne mentiamini alius adversus alium, posteaquam exuistis veterem hominem cum factis suis, et induistis novum, qui renovatur ad agnitionem et imaginem eius qui condidit illum: ubi non est Graecus et Iudaeus, circuncisio, praeputium, Barbarus, Scytha, servus, liber, sed omnis in omnibus Christus. Vocatur autem Vetus homo. quia talis nascitur primum ex utero matris, talesque etia maiores eius fuêre. Novus homo ideo dicitur, quia sic per carnalem nativitatem reformatur, aut renascitur per Christum, ac eius Spiritum. Unde et nova creatura crebro vocatur: 2. Cor. 5. Gal. 6. Eph. 2 et 4. Audivimus et paulo ante de animali et spirituali homine dici, 1. Cor. 15. Sed ibi Spiritualis ferme de Christo tantum intelligitur. Verum 1. Cor. 2, de quovis renato accipitur. inquit enim: Animalis autem homo non percipit ea quae Spiritus Dei sunt: stulticia siquidem ei sunt, nec potest agnoscere quae spiritualiter diiudicantur. At spiritualis diiudicat quidem omnia, ipse vero a nemine diiudicatur. Ubi spiritualis dicitur, qui Spiritu Dei est renovatus, et ab eo regitur, spiritualibus rebus vacat, et Deum in spiritu ac veritate agnoscit ac colit. Caeterum Animalis homo is est, qui sola anima ac ratione sua corrupta gubernatur, ne micam quidem spiritus Dei habens. Similis plane phrasis est, cum vocatur Carnalis. Istae enim sunt duae primariae partes hominis: Caro aut Corpus, et Anima. Sic etiam hominem terrenum et caelestem clarius

-- 207 --

389/390 ac plenius exponit Baptista Ioh. 3, cum inquit: Qui e supernis venit, super omnes est: qui a terra profectus est, terrenus est, et de terra loquitur: qui e caelo venit, supra omnes est: et quod vidit et audivit, hoc testatur, et testimonium eius nemo accipit. Item Ioh. 8. Vos de infernis estis, ego de supernis sum: vos de hoc mundo estis, ego non sum de hoc mundo. Solet porro Scriptura in tres partes principales hominem partiri: in Spiritum, Animam, et Carnem. Spiritus vocatur, ipse Spiritus sanctus in homine existens, una cum eius donis ac virtutibus, et toto novo homine, seu corde spirituali, quod in nobis Deus exciso vetere ac lapideo corde creavit: quae etiam est nova creatura, ad bona opera condita. Anima vocatur potissimum ipsa rationalis anima, quae post lapsum ac corruptionem in rebus divinis quavis talpa caecior est, atque adeo etiam contemptrix et inimica Dei. Atque hic est proprie ille animalis, carnalis et terrenus homo, qui tantopere a Scriptura accusatur. Denique est corpus et tota bruta pars, quo veluti instrumento utraque prior pars utitur: quam etiam ipsam partem vult Paulus sanctificari, inquiens 1. Thess. 4: Haec enim est voluntas Dei, sanctificatio vestra, ut abstineatis a scortatione, et sciat unusquisque suum vas possidere in sanctificatione et honore, non cum affectu concupiscentiae, quemadmodum gentes, quae non noverunt Deum. Sic et Rom. 6 dicitur, Praestate membra vestra serva iustitiae ad sanctificationem. De hisce tribus partibus simul pronunciat Paulus 1. Thess. 5, inquiens: Ipse autem Deus pacis sanctificet vos totos: et integer vester Spiritus et anima et corpus, ita ut in nullo possitis culpari in adventu Domini nostri IESU CHRISTI, servetur. Fidelis est qui vocavit vos, qui idem efficiet. Habet et alioqui vox Homo varias acceptiones. Primum enim simpliciter idem valet quod aliquis, unusquisque, quidam, quispiam, quilibet. ut 1 Cor 4: Sic nos reputet homo, ut ministros Christi. id est, unus quisque. Matth. 10: Veni separare hominem contra patrem suum. id est, unumquemque. 1. Cor. 11. Probet homo semetipsum, et sic de pane illo comedat. id est, unusquisque. Gal 2: Non iustificatur homo ex operibus legis. id est, quisquam. Sic et in Veteri testamento passim. ut Levit. 1: Homo cum obtulerit. id est cum quis obtulerit Aliquando reduplicatur in eodem sensu: Levit. 17, Ezec. 14, Homo et homo de domo Israel. id est. Quicunque Israelita. Aliquando de certo quopiam dicitur, idemque valet ac Quidam. ut Fuit homo missus a Deo. id est, quidam fuit a Deo missus. Secundo, haec dictio in sua nativa significatione proprie hominem notat: de qua significatione supra plenius disserui. Tertio, aliquando cum quodam contemptu vilitatis ac fragilitatis humanae accipitur: ut etiam apud Ethnicos proverbia testantur, Homo bulla: Omnem calamitatem dixeris, cum hominem dixeris, etc. Sic igitur accipitur Psal 8. et Hebr. 13 Quid est homo, quod memor es eius, et filius hominis quod visitas eum? Sic et Psal. 118. et Hebr. 13, dicente quovis pio: Dominus est adiutor mihi, non timebo quid faciet mihi homo: aut (ut alibi est) caro. Psal. 82, Sicut homines moriemini. Psal. 60: Vana salus hominis. Sic illud: Pone eis doctorem, ut sciant se homines esse. 1. Cor. 3. Nemo glorietur in hominibus 1. Cor. 7, Precio redempti estis, nolite fieri servi hominum. Quarto, non solum cum contemptu, sed etiam odio quodam, veluti tyrannicae crudelitatis audaciaeque usurpatur, ut sit cum quodam odio aut fastidio vox Homo pronuncianda. ut Psal. 10: Exurge Domine ne invalescat homo. Non raro et in malam partem accipitur, perinde ferme ut si dicas mendax vel impostor, quando quidem homo talis est natura. ut Eph. 4. Per imposturam hominum. Iacobi 2: Vis scire homo vane. Col. 2. Secundum mandata ac doctrinas hominum. Sic et Tit. 1. Aliquando et ipsum cacodaemonem indicat. ut Matth. 13, Inimicus autem homo supersevit zizania. Homo aut Vir Dei, alias significat summos ac praestantissimos doctores, ut Prophetas, Patriarchas et Apostolos: ut Deut. 33. et 2. Reg. 4. de Helia saepius. 2. Pet. 1. Locuti sunt sancti Dei viri. et 1 Timoth. 6, Tu vero homo Dei fuge haec. Alias etiam quemvis vere pium ac renatum quatenus est renatus. ut 2 Timoth. 2. Ut sit integer homo Dei. Homo terra est, qui est deditus agriculturae. Gen. 9, Coepit Noach esse vir terrae. Gen. 25. Esau fuit vir agri. Homines pecoris, Gen. 47. pro pastoribus. Sic homines virtutis, aut belli: pro, militaribus, aut etiam fortibus bellatoribus. Vir dexterae tuae: id est, quem tu confirmasti, aut (ut alii volunt) quem tu tibi puniendum servasti. Homo pacis meae Psal. 41. id est, cum quo erat mihi pax. Vir foederis, cum quo est foedus. vir litis, cum quo est alicui lis. Sic homo peccati, 2. Thess. 2. pro homine dedito peccato, imo et singulari studio ac arte et profectu serviente peccato. is est Antichristus. De huiusmodi locutionibus dicetur infra prolixius in voce VIR. Secundum hominem dicere, alias significat humana quapiam locutione aut similitudine uti, seu ex communi more loquendi aliquam formulam aut sententiam sumere: seu ita loqui, ut solent communiter homines loqui. Rom. 6. Humanum quiddam dico, propter infirmitatem carnis vestrae. id est, loquar crasse et ruditer, ut etiam imperiti me percipiant. Gal 3 Fratres, secundum hominem dico. id est, do exemplum aut similitudinem, sumptam ex rebus humanis. Alias secundum hominem loqui significat, ita loqui ut impii solent. Rom. 3. Quod si iniustitia nostra Dei iustitiam commendat, num iniustus est Deus, qui inducit iram? humano more loquor: Absit. Sic et Secundum hominem ambulare, ponitur in malam partem: nempe, ut carnales homines, carnalia consilia cupiditatesque sequentes, et quae sua sunt quaerentes. 1. Cor. 3. An non secundum hominem ambulatis? id est, carnalibus rixis vacatis? Ab homine, aut per hominem aliquando aliquid fit, ita ut homo sit tantum minister ac organon, aut medium, per quod Deus aliquid agit: et tunc in bonam partem accipitur, quia ea potestas est illi data a Deo: ut de omni gubernatione ac functionem politica Paulus Rom. 13 disserit. et Gen. 8 dicitur: Per hominem sanguis eius fundetur. Sic Paulus saepe dicit, Non per hominem, aut ab homine: ostendens suam immediatam vocationem, non propterea damnans functiones aut vocationes mediate factas, quales sunt inferiorum doctorum: sed tantum illam supremam, nempe Propheticam et Apostolicam amplificans. Saepe autem phrasis, aliquid esse ex hominibus aut ab homine, in malam partem accipitur, de humanae audaciae ac impietatis, aliquid sine Deo audentis ac conantis, instituto ut Christus quaerit Matthaei 21, a Iudaeis, an Baptismus Iohannis sit a Deo aut ab hominibus? id est, an veniat ex Dei mandato, an vero Baptista sua quadam audacia ex ambitione tantam rem sibi sumpserit? Sic Gamaliel dicit in Actis, futurum ut si collectio Ecclesiae et propagatio doctrinae de Christo, sit humanum inventum, brevi corruat. sin sit ex Deo, invictum consistat, et frustra Pharisaei ac Pontifices Deo repugnent. Ab homine ad pecus. alias omnia includit, si oratio sit affirmativa: alias contra omnia includit, si oratio sit affirmativa: alias contra omnia excludit, si oratio sit negativa. Hierem. 50: Non erit qui habitet in ea, ab homine usque ad animal. omnia excludit. Sic Gen. 6: Delebo omnia ab homine usque ad iumentum. ¶ Epitheton Humanus, a, um, varia habet significata. ut 1. Cor. 4. Non curo humanam diem. i. iudicium censuras, carnalium hominum. Dies enim ei dicitur, de quo iudicandum est: et celebri controversiae diiudicandae certa dies constituitur. Hier. 17 quidam vertunt, dies humanus: cum proprie significetur dies afflictionis, Cum enim insultarent ei Iudaei, quod poenae ab eo praedictae non venerint: orat et protestatur coram Deo, quod nunquam optaverit maturari poenas a se Iudaeis praedictas, sed potius contra oraverit. 1. Cor. 10. Tentatio humana vos coepit. i. qualis solet hominibus crebro accidere.

-- 208 --

391/392 q d. Nondum Dei beneficio incidistis in diabolicam apostasiam. Filius hominis, qua periphrasi Christus saepe posita tertia persona pro prima, semet nominat: et Ezechiel utitur. Est singularis quaedam tapinosis, qua fragilitas humana indicatur. Sic et in plurali numero Psal. 62. Vani filii hominum, Mendaces sunt filii hominum. Tale quid sonat illud, Quid est homo, quod memores eius, aut filius hominis, quod reputas eum? Sed de hac locutione supra in voce FILII dictum est. Adscribam nihilominus de hac phrasi locum insignem Buceri, in quo accuratius de ea disserit. Filium hominis Christus se schemate Scripturae admodum frequenter identidem appellat, et vere cum sese deiicit, suamque humilitatem praedicat. Est autem omnino id quod Paulus ait, In similitudine hominum factus: id est, perinde ac quisque e vulgo hominum, verus nimirum homo, et nihiloplus apud mundum quidem, quam quisquam ex infima plebe. Hebraeis enim, filius Adam vel hominis nihil aliud sonat, quam homo. Hominem autem vocari, in Scriptura humilitatis est: quod omnis homo mendacium sit, et vanitas. Neque vero consistit quod quidam commenti sunt, filium hominis IESUM dictum quod tantum unius hominis, scilicet Mariae filius esset. Masculinus enim articulus ubique praemittitur τοῦ , non τῆς . Adhaec, cum sese filium hominis vel Adam, hoc est, vere hominem et plebeium hominem praedicat, vere suam nobis iuxta et humilitatem et bonitatem commendat, qui nostrae salutis causa eo usque demiserit sese, ut nihil nisi homo haberetur, ac homo infimo quoque inferior esse voluerit: cum praedicari ipsum solius Virginis filium magis gloriosum esset, neque fidem nostram perinde erigeret, Funibus hominum traxi eos, funibus charitatis: Oseae 11. ubi semet Propheta exponit posteriori locutione. Stylus hominis, Isa. 8: Scribe stylo hominis. i. literis, quae notae sunt tuis hominibus. Virga hominum castigare aliquem. i. communi et levi castigatione. 2. Sam. 7. ideo addit. Et plagis filiorum hominum. In homine. Hier. 32. Posuisti signa in Aegypto, in Israel, et in homine. i. in reliquis gentibus. Non esse hominem, Oseae 9. Quod si educaverint filios, orbabo eos, ut non sint homines. i. non perveniant ad iustam aetatem. Contra 1. Sam 1 et 17 dicitur: Senex veniens inter homines. i. senectutem attingens. Homo est arbor agri, Deut. 20. i. ex arborum fructu victitat. Homo habet in Hebraeo quatuor primaria nomina, אש Is, אדם Adam, אנוש Aenos, מתי Methe, quae multum inter sese differunt. Is, plerunque eximium ac praestantem significat: ut apud Latinos Vir, de qua voce suo loco in vocabulo VIR agetur. Adam, plerunque communis sortis hominem, sumpta voce a terra, denotat. Aenos, afflictum ac calamitosum: sumpta voce a morte. Methe in plurali numero penitus oppressum servitute, aut fame, aut alioqui plane contemptum. Piscatores hominum vocat Christus Apostolos, Mar. 1, Luc 5. per metaphoram, quia perinde verbo ac doctrina homines capiunt, et Christo adducunt, ac piscatores pisces reti capiunt, et in suam potestatem redigunt. Sic et Hier. 16, piscatores ac venatores denotant veros doctores. Alibi contra significat hostes, qui capiunt bello homines: de qua loquutione in vocabulo PISCATOR. Homo aliquando abundat. ut Gen. 13. Homines Sodomitae erant valde mali. i. Sodomitae. Sic in Evangelio, Homo rex: pro Rex. Sic et vox VIR interdum abundat. Homo de vulgaribus, aut plebeiis hominibus, sive etiam de impiis. Viderunt filii Dei filias hominum, Gen. 6. i. potentes rapuerunt plebeias, aut piorum filii acceperunt filias impiorum. Sic haud dubie intelligere possis etiam locum Psal. 82. Dixi, vos Dii estis: veruntamen sicut homines moriemini. Psal. 124, Cum exurgerent homines contra nos: tantum de impiis accipitur. Item Isa. 43: Dabo homines pro te, et populos pro anima tua. i. gentes, incredulos. Cum Pilatus producens IESUM, flagellis, corona spinea et vestitu purpureo deformatum dicit, Ecce homo: videtur per ironiam dicere, Ecce is ille homo, quem vos tantopere accusantes dicitis affectae regnum, excitare velle seditionem, et evertere vestram religionem. Quid minus post hic homuncio, quam talia ac tanta patrare? proinde seposita ista sollicitudine, sinite miseri hunc abire post tot vexationes incolumen, nec vos una mecum eius sanguine ac caede contaminaveritis.

HOMICIDA vox aliquanto latius patet in Sacris literis, quam in communi sermone. Nam Isa. 1 proceres Hierosolymitani vocantur homicidae. ob rapacitatem et alias iniurias, quibus affligebant miseram plebem. Christus Ioh. 8. vocat ipsum Satanam homicidam, potissimum ideo, qua homines per falsam doctrinam et alias malas artes aeterno exitio perdit. 1. Ioh. 3 dicitur, Omnes odio habentes fratrem, esse homicidas: quia scilicet (interprete Christo) si non manibus ac opere, at saltem voto et opere interficiunt hominem. Denique Prov. 28, is quoque dicitur homicida, qui matri et patri aliquid furatur.

HONOS, est reverentia et subiectio quaedam, externis indiciis testificata, quam alicui exhibemus in testimonium et praemium virtutis, superioris gradus, aut beneficiorum in nos aut alios collatorum. De qua voce ac re quatenus etiam prophanis scriptoribus est nota ac usitata, aliquid clarius infra in voce LAUDIS, et verbo Laudare disseram. In Hebraeo igitur sunt tria potissimum vocabula, Hod, Hadar, et Cabod, quae solent interpretes verbo Honoris vertere. Est vero magna variatio tum rei huius, tum et praedictarum vocum, in Sacris literis. Dicam tamen de eis, ut commodissime potero. Vertuntur autem praedictae voces, praesertim Hadar, per honorem, decus, magnificentiam. pulchritudinem, splendorem et dignitatem Psal. 103. Confessionem et decorem induisti. Et sequenti, Confessio et pulchritudo. Psal. 44. Specie et pulchritudine tua. et 144. Magnificentia gloriae sanctitatis tuae. Psal. 110. In splendoribus sanctorum. Prov 14, In multitudine populi dignitas regis In quibus locis omnibus est Hadar: quod tamen plerunque pro decoravit et honoravit vertunt. Rom. 2 coniunguntur Gloria, honos, et incorruptibilitas, quae bona sit Deus pie viventib. largiturus: ubi non adeo magni ac conspicuum reperias discrimen inter vocem Gloriae et honoris. Honos crebro etiam pro externo aliquo officio aut beneficio accipitur, non tum sine interna honorifica opinione: quia tali indicio vel efficacissime alterius virtutem aut benemerita testamur. Hac significatione iubet Paulus 1. Tim. 5 honorare honestas u duas: et presbyteros recte docentes esse duplici honore dignos, scilicet ut et honorentur, ac honeste tractentur omni externa reverentia, ex vero tamen corde proficiscente, et insuper honesto stipendio alantur. Sic et Christus ipse quartum praeceptum, Honora parentes contra impiam Pharisaeorum glossam Matthaei 15 et 19 , ac Mar. 10 exponit, quod videlicet sint omnibus officiis ac beneficiis sublevandi, non solo quodam quasi caeremoniario honore. Hac de causa et Latinis praemium amplioris dignitatis viro, praesertim docto exhibitum, Honorarium vocatur: contra vero ignobiliori mercenario aut manuario artifici, Merces. Eadem ratione accipiendum est, quod Paulus inquit Rom. 12, Honore vos invicem praevenientes. i. non tantum externa quadam reverentia sed etiam mutuis officiis ac beneficiis. Sic et Lucas Act. 28 narrat, Melitenses multis honoribus honorasse Paulum ac comites. i. multa eis beneficia praestitisse. In eadem significatione credo accipiendum esse, quod Paulus 1 Cor. 11 dicit, nos ignobiliora membra magis honorare: i. plurib. beneficiis ut sunt tegmina vestium, afficere. Idem vult etiam ei 1 Thes 4 dicit, unum quemque debere possidere vas suum sanctificatione et honore. Vas vocat corpus: id vult nos abstinendo ab omni genere peccatorum, praesertim corpore patratorum sanctificare, et praeterea cura valetudinis tueri. Hoc officium aut beneficium, ne corpus ac valetudinem

-- 209 --

393/394 crapula, scortatione, immodicis vigiliis, fame ac laboribus defatigemus, vocat honorem. In eodem sensu honorem corporis accipit Coll. 2, cum inquit: Non in honore aliquo ad repletionem corporis: indicans, illas humanas religiones nec animae nec corpori prodesse, dum replet sarcitque exhaustum hominem, sed potius utrisque plurimum obesse. Hieronymus super 1. Petr. 2, interpretatur de abstinentia a coitu. Sed expositio huic loco minime quadrat. Honorare convenit interdum cum verbo Glorifico: de quo supra disserui. Honorare aliquem, est etiam amplissimis donis cumulare. sicut rex Balac Balaamo pollicetur, si veniens maledicat Israelitis: Numer. 22. Animam alicuius coram aliquo esse honorabilem: 1. Reg. 1. i. parci alicuius vitae, magnifieri alicuius vitam, ut non interficiatur. Honorare Deum, est vere ac ex animo colere, timere, amare, et ante omnia in eum confidere. Vicissim vero et Deus pios honorare dicitur, tum in hac vita, dum eos magnis donis et gloriosis liberationibus ornat: tum et in altera vita, dum eos in aeternam gloriam transfert. Qui igitur non honorat filium, ille nec patrem honorat: quia pater non vult nisi in filio agnosci ac coli, eoque solo modo vere colitur. Contra labiis honorare, est tantum externo gestu, sine vero cordis timore, fide, aut dilectione: Matth. 15. Etsi vero praeclare videtur dictum ab Aristotele Ethic. 4, honorem esse bonorum externorum maximum: tamen revera hominum honos est tantum externa quaedam pompa, noticia, aut opinio, qua homines aliquem aliis multis praeferunt, et quasi supremo loco collocant. Caeterum sicut omnia alia vocabula ab hominibus ad Deum translata fiunt valde realia et potentia, quia Dei dicere est facere: ita etiam cum Deus aliquem honorare dicitur, non ille tantum testatur de alicuius praestante virtute, sed simul eam illi impertit: non tantum honorat, sed etiam dignum honore facit: non tam externo testimonio, quam vera rerum bonitate ac praestantia ornat, honoratumque efficit. Honos apud Latinos significat crebro magistratum, ac plenas dignitate functiones: ut cum aliquis amplissimis honoribus perfunctus esse dicitur. Causa est, quod nemo in tam illustri gubernationis loco collocatur, nisi qui caeteris singulari aliqua virtutis praestantia clarior esse videtur. Quare illa dignitas tum venit ex honore virtutis, tum affert secum honorem, quia magistratui magnus honos ex divino mandato debetur. Eandem autem significationem etiam in Sacris literis aliquando obtinet. Nam Hebr. 5: Summum pontificatum Scriptura vocat honorem, dicens: Non sibi ipsi sumit aliquis eum honorem, sed si quis a Deo vocatus est ut Aaron. Sic et CHRISTUS non semet glorificavit, ut fieret summus Sacerdos: sed is qui locutus est ad eum, Filius meus es tu, etc. Sic credo etiam illud 2. Petr. 1 intelligendum esse: IESUS cum accepisset a patre honorem et gloriam. i. praeter divinitatem, amplissimam functionem reconciliandi humani generis Deo, et ingentia dona ac plenitudinem gratiae et Spiritus, nos Apostoli illam omnem magnitudinem aut amplitudinem coram spectavimus. Sic et illud Hebr. 2, et Psal. 8, Gloria et honore coronasti eum: tum de summa functione regni ac sacerdotii, eum de aliis summis donis, tum denique de resuscitatione, subiectione omnium rerum sub pedes eius, ac sessione ad dexteram patris, intelligi exponique debet, ut etiam Ioh. 1 explicatur. Atque hunc honorem ei pater Psal. 2 et 10, et postea in Baptismo ac monte Tabor tradidit. Cum vero nos Deo tribuere dicimur honorem, gloriam, potentiam, et similia, Rom. 16, Apoc. 7, et alias: indicatur, nos agnoscere haec ingentia bona, aliasque virtutes, et omnem dignitatem soli Deo convenire, in eo illa esse, eum de illis celebrandum, et propterea invocandum ac coendum. Vas honoris, aut ignominiae, Rom. 9, 2. Tim. 2. sumpta similitudine aut metaphora a domesticis utensilibus, ubi non tantum munda ac eximia sunt et tractantur, sed etiam sordida acimmunda, eoque etiam talibus vasis aut instrumentis opus est. Significat igitur haec vox eo loci, homines, et ipsos quoque spiritus, quorum alii ad alias honestiores et sanctiores, aut contra ignominiosiores functiones, et denique felicitatem aut infelicitatem aeternam destinati ordinatique sunt. De causis huius ordinationis nunc non disputo. Rom. 9, Deo: 2. Tim. 2 hominibus tribui videntur. Honorare aliquem etiam re externa, officio, aut beneficio, quomodo aliquis dicatur, ostendi supra. Sic autem petebat Saul a Samuele, ut se honoraret coram senibus Israel, deducendo eum usque ad tabernaculum, et ibi sacrificando. Lib. 1. Sam. cap. 15: et contra, prius cap. 2 accusatur Eli, quod magis honoraverit filios suos, quam Deum. i. quod ipsos indignissimos et impurissimos cum maxima Dei contumelia et scandalo Ecclesiae in ea functione toleraverit, prorsus nimia pravaque indulgentia, aut praepostero amore in liberos, quos (Deum filiis praeferendo) dudum longissime ac cum ignominia amovisse debuerat. Sic Deus prohibet honorari pauperem in sua causa, Exod. 2, indicans, nihil omnino esse contra ius ac fas agendum, respectu aut misericordia paupertatis eius. Honoratus facie scribitur fuisse Naaman Syrus, lib. 2. Reg. cap. 5. i. reverendus, et suo regi acceptissimus. Elevari corde ad honorificandum, est inflatum admiratione sui, dignum se putare summo honore ac gradu. lib. 2. Par. cap. 25: Percussisti Edom, tunc elevavit te cor ad honorificandum. Honorabilia loqui. i. eximia, praeclara et laudabilia: Prov. 8. Sic et in Psal. 87 dicitur, Honorabilia dicta sunt in te: i. vera doctrina de mysteriis Dei, in Hierusalem praedicata. Honestus in novo Testamento non semper significat vera virtute praeditum, sed alio qui aliqua maiori dignitate, nomine, titulo aut opibus cohonestatum, vel insignitum exornatumque. Sic in Actis aliquoties nominantur honestae mulieres, id est, matronae venerandae, seu optimatum uxores. Sic Iosephus ab Arimathia vocatur honestus Senator, Mar. 15. id est, celebris, plenusque dignitate et authoritate.

HORA, Graecolatina vox, in Sacris literis primum significat istud breve tempus, quo dimidium signi oritur aut occidit, quod communiter horam vocamus: ut cum aliquid factum esse prima, secunda, aut tertia hora narratur: Matth. 20, et saepe alias. De discrimine autem horarum Iudaicarum, Romanarum, et nostrarum, postea dicam. Secundo, significat Hora breve tempus, sed tamen indefinitum: ut Matth. 9, Sanata est mulier ab hora illa. et sequenti Capite: Dabitur vobis in illa hora quid loquamini. Sic capite 15: Sanata est filia eius ab illa hora. Tertio, significat tempus cum quadam occasione agendi aut patiendi aliquid. ut Luc. 22: Haec vestra hora, scilicet tempus quo Deus vobis permittit in me grassari. Ioh. 2: Nondum venit hora mea: scilicet, faciendi miracula. Sic Rom. 13: Hora est nos iam ex somno surgere. Ioh. 16. Veniet hora, cum omnis qui vos interfecerit, putet se sacrificium offerre Deo. Quarto, significat nonnunque ea quae fiunt, aguntur, aut accidunt in aliquo tempore: ut sunt pericula. Sic orat Christus Ioh. 12. ut servet se ab hora illa: i. illo ingenti periculo ac certamine. Sic et Marc. 14: Ut si possibile est, transeat a me hora haec: i. hoc gravissimum discrimen, quod hoc tempore mihi incumbit. Quinto, hora significat seculum, ut 1. Ioh. 2. Filioli novissima hora est. i. postrema sunt tempora aut secula. Sexto, Hora saepe ponitur pro fatali momento, cum est moriendum. Ioh. 13. Sciens IESUS quod venerit hora eius. Sic etiam 7 et 8. Septimo, Ad horam, significat idem quod ad breve tempus. Gal. 2. Quibus nec ad horam quidem cessimus, ut veritas Evangelii apud vos maneret. 2. Cor. 7. Etiamsi illa epistola ad horam vos contristavit. Ad Philemonem : Forte ideo servus ad horam discessit. Horae porro veterum Hebraeorum, Graecorum et Romanorum, quarum in Sacris literis, et etiam

-- 210 --

395/396 prophanis historiis mentio fit, fuerunt plerunque horae quas Mathematici vocant inaequales, quae alias erant longiores, alias breviores. Omnes enim dies ac noctes, sive longas, sive breves, hyeme ac aestate dividebant in horas duodecim, ita ut mane oriente sole inciperet prima hora fluere, in meridie sexta pulsaretur, vesperi occidente sole duodecima. Unde porro denuo inciperet currere prima hora noctis: media nocte cum esset, audiretur sexta: et summo mane oriente sole, duo decima noctis finiretur. Fiebat igitur, ut in solstitio aestivo duplo essent longiores horae dieique noctis eius temporis, vel etiam diei solstitii brumalis: et contra horae noctis aestivi solstitii essent dimidio brevioresque hyberni: nec unquam vere cum istis nostris horis convenirent, quam in aequinoctiis. Hora diei tertia, erat illis primus quadrans, cum tantundem esset elapsum diei ab exorto sole, quantum adhuc ad meridiem superesset: hora sexta autem, in meridie finiebatur, quod fuit illis secundus quadrans. Incipiente porro nobis nunc hora a meridie prima, illis inchoabatur hora septima, ut hora nona esset finitus tertius quadrans: et tantundem adhuc illis usque ad occasum supererat, quantum a meridie effluxerat: qui iam erat ultimus quadrans. Hinc est quod Christus Matth. 20 dicit, patrem familiâs exiisse diluculo ad conducendos vinitores scilicet anteque prima fluere inciperet, seu ante exortum solis: et postea tertia. deinde sexta in meridie, et nona, inter meridiem et vesperum: et denique postremo undecima, cum iam unica hora ad occasum superesset. Sic quod Petrus ab hora tertia argumentatur Act. 2, quod non sint ebrii: indicat, non fuisse moris illi tam sobriae ac parcae genti, tam mane helluari. Quo et Apostolus respicit dicens: Qui potant noctu potant. Cognita hac horarum distributione, facile est passione Domini, et alia dicta Christi ad tempus nostrarum horarum applicare, et inde etiam consonantiam cum nostro tempore cognoscere.

HORTORUM est crebra mentio in Sacris literis. Primum enim ille longe amoenissimus et felicissimus locus aut regio, in qua primi parentes sunt mox post creationem collocati, vocatur Hortus, seu hortus deliciarum, aut in Eden, ut in Hebraeo legitur. Eum hortum ipsemet Deus plantasse dicitur, Gen. 2. Is locus vocatur etiam Hortus Dei, Gen. 13: ubi Scriptura narrat, regionem Sodomiticam ante devastationem fuisse ut hortum Dei. Et Ezech. 36 legitur: Haec regio devastata, fuit ut hortus Eden voluptatis aut deliciarum. Ezech. 31 legitur, nullam cedrum aut aliam arborem fuisse similem altitudine, amplitudine, et omni alia pulchritudine Assyrio: sive intelligatur de illo ipso horto, ubi tam pulchrae arbores fuerint: sive per metaphoram de toto reliquo mundo, aut aliis Politiis, quae etiam a Deo plantantur et rigantur. In hortis habebant Israelitae sua idola et cultus: ideo solet eis minari Deus, futurum ut erubescant de hortis suis, quos sibi elegerunt: scilicet veniente calamitate, et non succurrentibus illis suis idolis in horto cultis, quin potius Deo ipsos idololatras cum suis idololatriis funditus evertente. Hortorum irriguorum aut arentium collatione saepe describitur florens aut tristis status alicuius regionis, aut hominum plurium vel unius, ob benedictionem aut maledictionem Dei. ut Isaiae 1, sumitur similitudo ab horto carente irrigante aqua. Contra Isaiae 58: ab horto irriguo. Sicut et Psal. 1 Num 24 dicit Bileam: Sicut horti iuxta flumen, sicut tabernacula Iacob. ostendens florentissimum tunc fuisse statum Israelitici populi, praesertim quod ad religionem attinet: sicut ipsemet se prolixius exponit. Nihil enim elegantius aut amoenius aspectu hortorum bene cultorum, irriguorum, ac iuxta flumen sitorum.

HOSANNA, Hebraice Hoschiana, est vox, qua Christo cum sua regali pompa in festo Palmarum Hierosolymam intranti, populus bene precatus est: Matthaei 21, Mar. 11, Ioh. 12. Significat autem idem quod, O Deus serva, fer opem huic nostro novo Regi: sicut olim Romani acclamarunt, Vita et felicitas Caesari etc. Sumpta vero est et illa vox, et pene tota illa exclamatio, ex Psal. 117, nisi quod in Evangelistis additur, In excelsis: de quo supra suo loco dictum est.

HOSTIAE, sunt idem quod sacrificia aut victimae apud Iudaeos et Gentiles: quae, quoniam post Christum, (quem potissimum omnia Sacra populi Dei significabant et figurabant) veluti umbrae veniente plena luce desierunt: ideo Paulus Rom. 12 iubet, ut nosmet totos Deo hostiam viventem, sanctam, acceptam Deo, et rationalem cultum exhibeamus. Plures vero sunt, praesertim in Novo testamento, huius generis voces, a veteribus ac externis sacris sumptae et ad spiritualem verumque cordis piorum cultum translatae: sicut et Psalmista pollicetur labia vitulorum.

HUBERA, Psal 22. Considere me faciens super habera, vel ab huberibus matris meae. id est inde ab ima infantia a te tuaque ope pependi. Isaiae 32. Super huberi plangent. id est, ob famem ac sitim non erit unde mulieres lac infantibus dent, quippe carentes ipsaemet necessario alimento.

HUMERUS etiam parit quasdam figuratas et obscuras locutiones ut Ezech. 25. Aperire humerum Moab: videtur significare, eius munita loca aperire, aut nudare. Inter humeros, est idem quod in medio Deuter. 33. Et inter humeros eius requiescet, aut habitabit. Humero etiam pro regione, Isaiae 11. In humerum Philistim volabunt. Humerus recedens, Zachariae 7, et Nehemiae 7 id est, refugiens aut recusans onus: Et dederunt humero recedentem. pro, noluerunt ferre iugum legis meae. Onus recedere ab humeris alicuius Isaiae 14. Recedetque ab illis iugum eius, et ab humeris onus. id est, liberabitur populus a tyrannide et tributis Assyriorum. Sic et illud Isaiae nono intelligendum est, Virgam humeri eius confringet. id est, castigationes et tyrannidem, qua populum affligebat. Humero uno servire, aut aliquid facere est, unanimiter. ut, Serviant Domino humero uno, Zephoniae tertio . Eadem phrasis et sensus videtur essentiam Hoseae sexto , ut expectent virum latrones. Sic collegium sacerdotum interficiunt humero: sub intelligitur uno. id est, unanimiter. Humerus Sechen, significat etiam partem. Sic Psalmo 21. Pones eos humerum aut partem: id est, seorsim, tanquam scopum, et dirges in eos sagittas.

HUMILITAS vox plura significata habet. Nam primum humilitas nunc quidem, et etiam olim. Theologis plerunque significavit virtutem, quam vocant modestiam. At vera erus nocis significatio est vilitas pravitas. aut infima sors aut conditio, ad quam sis deductus vel generis ignobilitate ac paupertate, vel donorum dotiumque tenuitate, vel denique casu aliquo adverso cruce aut afflictione. Quare in cantico Mariae, Quia respexit ad humilitatem ancillae suae, diva Virgo non suam modestiam praedicat: sed Dei immensam beneficentiam, qui tam abiectam et omnibus despectam ancillulam, quantumvis sit gloriosus et omnipotens Deus, adeo clementer respexerit, seque licet indignissimam, tanto beneficio sit dignatus. Tumultuati sunt de hac voce et dicto olim Monachi contra Erasmus quod in Annotationibus monuerat, vocem Humilitatis significare vilitatem, aut contemptam sortem: sed respondit eis in Dialogo, cui nomen fecit Medardus Idem monet de loci ac vocabuli sensu Theophylactus ac Faber, qui super eum locum sic scribit: Hic agnoscit Virgo humillima, non esse suum, quod omnes generationes dicturae sunt ipsam beatam: sed illius, qui respexit humilitatem, exiguitatem, et (ut sic dicam) nihilitatem ancillae suae, servae suae. Secundo, Humiliare Hebraeis nonnunquam idem est quod vi stuprare. ut Gen. 34 legitur

-- 211 --

397/398 Et vidit Dinam Sichem filius Hemor Hevaei, princeps regionis, et rapuit eam, et dormivit cum ea, et humilia ulteam. Sic et Deuter. 22 accipitur, humiliare uxorem proximi sui. Tertio, Humiliare pro affligere ut Psal. 119, Bonum est mihi Domine, quod humiliasti me, ut disce rem iustificationes tuas. Item: Credidi, ideo locutus sum, sed humiliatus sum nimis. Sic Gen. 29 dicit Lea: Vidit Dominus humilitatem meam, ideo vocavit nomen eius Ruben i. Deus vidit me negligi a marito, tanquam deformem: ideo copia liberorum compensare formam, meque hac ratione marito acceptam facere voluit. Eadem plane locutio ac sensus est, qui et in Cantico Mariae: nisi quod ibi afflictio aut parvitas exalia causa proveniebat. Isaiae 26: Civitatem sublimem humiliabis. i. affliges, debilitabis. Psal. 22: Vide humiliationem meam de inimicis meis. Sic de Agar ter haec vox Genes. 15 legitur. Primum enim dicitur, quod Sara eam afflixerit: postea, quod angelus dixerit. Humilieris sub manu eius: et postremo, quod angelus iusserit filium Hagar vocare Ismael, quia Dominus eam in sua afflictione. i. tristi ac plane desperata sorte exaudierit. Psal, 35: Contra humiles terrae verba fraudulenta cogitant. i. contra infimae sortis homines, aut etiam contra eos qui alio qui cruce pressi sunt. Sic Zophoniae 2 : Quaerite Dominum omnes humiles terrae, qui iudicium operati estis. Quarto, Humiliare se crebro significat in Sacris literis, vera contritione agnitis peccatis, ac ira Dei perterrefieri, abiecta omni fiducia sui, securitate ac superbia, esse demisso animo: in quo sensu et praecedens humiliatio Hagar sub manu Sara accipi potest, ut scilicet se ei supplicem subiiciat. Sic Micheae 6: Humiliate ad ambulandum cum Deo tuo. 2 Paralip. 12: Humiliati sunt, non disperdam eos. Sic lib. 1 Regum, cap. 21, primum diras minas ac poenas denunciat Deus impio Achabo per Heliam, cum ob alia eius impia facta, tum etiam ob oppressum Naboth. Verum cum ille sua quadam saltem carnali contritione perterrefactus, sesecoram Deo humiliat, et etiam foris lugentium vesti tuacuictu, omnique reliquo poenitentium et dolentium gestu incedere et agere incipit, Deus ei mandat dilanonem poenae indicari. Inquit .n. textus: Cum humiliassetse, aversa est ab eo ira Dei. et, Vidisti' ne quod humiliaverit se Achab â facie mea? Sic Psal. 35. Tanquam lugens matrem pullatus humiliabam me, vel incurvabar. i. tristis deiectoque capite incedebam, utque lugent, moestique sunt. Quinto, humi iari populum aut civitatem sub aliquo, est ei subiici, in eius potestatem redigi. Iudicum 2, Humiliatus est Moab sub manu Israelis in die illa. Sic Iob 30, humiliati sunt plusquam terra. i. non tantum in terram prostrati sunt, sed etiam infra terram. Isaiae 31. Neque a multitudine pastorum humiliatur leo. i. perterrefit, unicitur. Sexto, Isa. 2 accipitur de prava ac servili quada humiliatione, qua nos quibusvis idolo latriarum absurditatibus, corruptelis, et errorib. temere abiectoque animo subiicimus: ut nunc in Papatu fieri videmus. Humilem esse in oculis suis. 2 Sam. 6. Et ero humilis in oculis meis. i. abiectus non superbus contra Deum, etc. Sic Iob 22. Humilem oculis servat Deus. i. qui non est superbus, nec etiam ipsis oculis et sublimi aspectu superbiam cordis declarat, ut alio qui plerunque fieri assolet. Contrarium est, altitudo oculorum, et superbos mente cordis sui. Sic Petrus inquit: Humiliemini sub potenti manu Dei. quib. verbis non tantum vera animi contritio poscitur, sed etiam summa patientia sub cruce, ut toleranter feramus ea omnia onera, quae Deus nobis pro sua bona voluntate imposuerit. Humilis, saepe utramque significationem complectitur, nempe et gradus aut status vilitatem, et animum suam sortem agnoscentem, et non tumentem. Lucae 1. Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles: esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. Vocat eos divites ac potentes, qui non tam re quam animo aut opinione sua sunt tales: cuiusmodi sunt in primis operarii aut iustitiarii, omnes securi et superbi, praesertim spirituali superbia. Contra etiam esurientes ac humiles simili ratione vocat contritos, suam praesertim spiritualem paupertatem agnoscentes, et a Deo opem mendicantes. Sicut Isaias dicit, Omnes sitientes venite ad aquas: et pauperes mutili ac mendici ad convivium invitantur exclusis saturis contemptoribus. Rom. 12 iubet nos Paulus Humilib. consentire. i. non superbe eos contemnere, in quiens: Non arroganter de vobisipsis sentientes, sed humilib. vos accommodantes. Ne sitis arrogantes apud vosmetipsos. 2 Cor. 7. Verum qui consolatur humiles, consolatus est nos Deus per adventum Titi. i. qui et alios omnes afflictos consolari ac liberare solet, sublevavit nos quoque. Facie se humilem dicit esse Apostolus, sed absentem audacem. i. coram cum Corinthiis egit, lenem, abiectum, contemptum se declarans, ac nihil eximium, ambitiose affectantem, ostentantem, aut superbe auditorib. imperitantem. Sic postea confert sermonem suum cum Epistolis. Deus dicitur superbis resistere, humilib. autem dare gratiam, Iacobi 4. 1 Petri 5. i. qui sunt modesto, aut etiam demisso animo: sicut alibi ait, se superillos respicere, et cum illis libenter versari, qui sunt contrito animo, et tremunt ad sermones eius. Christus dicitur, Cum in forma Dei esset, semetipsum exinanivisse et humiliasse, ac formam servi accepisse, factumque obedientem usque ad ignominiosissimam mortem crucis. ubi quid sit exinanitio ac humiliatio, satis adiuncta verba declarant: nempe ex illa gloriosissima maiestate imperantis Dei, sese suo quodam modo in hanc servilem creaturae conditionem demittere, fieri hominem passibilem ac mortalem, atque adeo omnium mortalium infimum, nempe ex iustissimo fieri ipsissimum peccatum, omnia totius mundi peccata ferentem, fieri maledictum legis, ex domino fieri servum alteri obedientem: sustinere ac perpeti furorem mundi, peccati, Satanae, et mortis ac inferorum, et denique ignominiosissima morte vitam hanc finire, ut omnium sce lestissimum. Mansuetus, mitis, afflictus et humiliatus, ut re vicina sunt, ita etiam vocabulis significationibusque saepe coniunguntur: ut in suis vocib. ac locis ostensum est, ac ostendetur.

HYDRIA farinae non deficiet: 1 Reg. 17. pro, farina hydriae, seu in hydria contenta: hypallage est.

HYEMS, pro molestiis, ac omni genere calamitatum, rerumque adversarum nonnunquam ponitur: sicut aestas contra pro rebus secundis. Psal. 74. Lucae 21. Ratio metaphorae omnibus obvia est. Hyems significat etiam frigus, sicut et Graecis, quod tunc maxime dominatur. Proverb. 20. Propter hyemem piger non arabit. id est, propter frigus. Sic, Orate ne fiat fuga vostra in hyeme: Marci 13. Matthei 24, id est, in aliqua incommoda tempestate.

HYPOCRISIS, proprie simulatio, aut simulata pronunciatio et actio alienae personae dici solet. Nam hypocritae erant olim histriones, qui recitantes comoedias aut tragoe dias, alienas personas, plurimumque a sua conditione diversas, regum, bellatorum, aut amatorum, vel quorumcunque aliorum exprimebant. Per metaphoram porro haec vox transfertur ad insinceros Christianos, sive sint doctores, sive auditores. Dupliciter igitur dividi hypocrisis et hypocritae possunt: quod alii sint crassi quidam simulatores, qui lucri tantum aut honoris gratia pietatem ac studium verae religionis externo sermone, actionibus, vestitu et variis gestibus simulant: cum intus in corde revera sint Epicurei, sciantque se nulla cura pietatis affici. Tales erant illi Pharisaei, qui in triviis et compitis orabant, buccina sonabant distributuri eleemo synam, deformabant faciem ut viderentur ieiunare, dilatabant phylacteria, et aliis vestimentis pietatem simulabant, prolixas preces demurmurabant, ut sic

-- 212 --

399/400 domos viduarum exederent, et in honore apud vulgus essent. Alii vero erant, et semper sunt, occultiores et subtiliores hypocritae, quos tantum Deus, et etiam aliquando Spirituales homines diiudicare possunt: qui nec ipsimet suam hypocrisin animadvertere possunt. Nec. n. lucrum inde aut gloriam quaerunt, sed ipsam aeternam felicitatem. Talis fuit ille Pharisaeus, qui cum publicano in templo orabat, gratias agens Deo pro suis donis: et ille dives, qui se putabat legem inde a iuventute servasse. Item Paulus ipse, ante conversionem. Huiusmodi sunt multi etiam in vera Ecclesia, qui non vere semetipsos cognoscentes, aut sui veteris Adami malitiam cernentes, nec etiam verum sensum aut intellectum pietatis habentes, putant se vere ac ex animo agnoscere et sincere colere Deum. Altera divisio hypocrisis et hypocritarum est, quod alii etiam docent, amplectuntur ac promovent hypocrisin. i. simulatam pietatem. quales sunt semper seductores, et eorum auditores. De tali doctrinae religionisque hypocrisi dicit Christus Luc. 12 Cavete vobis â fermento pharisaeorum, quae est hypocrisis. Tali sensu omnis falsa doctrina est hypocrisis, speciem, non autem veritatem pietatis obtinens: sicut et Paulus 1 Tim. 4 ostendit. Hac ratione Paulus etiam claudicationem illam Petri, Gal. 2 vocat hypocrisin, ac dicit etiam Barnabam in eam esse inductum. Alia porro hypocrisis est tantum in vita, non etiam in doctrina, seu eorum qui externa professione veram doctrinam religionemque sequuntur.

HYPOSTASIS nomen Graecum crebro in Ecclesia pro persona accipitur, ut videlicet significet individuum intelligens et incommunicabile ac per sese subsistens, seu ab alio non sustentatum, aut quasi gestatum. In Sacris literis aliquoties legitur, sed plerunque in aliis, iisque diversis significationibus. Vertunt autem ferme semper Substantiam. Tantum Heb. 1 semel videtur in illa sua vel nativa, vel etiam principali significatione usurpari. Dicit. n. ibi Scriptura, quod Christus sit splendor gloriae et character, seu expressa imago hypostaseos. i. substantiae, aut potius subsistentiae eius. Ubi necessario prorsus debet intelligi, referre aut repraesentare ipsam personam patris non autem eius essentiam, quae res et vox est communis omnibus trib. personis, utpote coessentialib. aut consubstantialibus, seu eiusdem prorsus substantiae aut essentiae, vel homousiis. Inepte. n. diceretur repraesentare filius essentiam patris, cum ea sit illi perinde propria aut communis, ut et patri ipsi: cumque perinde Spiritus sanctus posset dici imago essentiae patris aut filii, et vicissim cum sit eis homousios aut consubstantialis. Alio qui rectissime ac verissime dicitur, quod solus filius repraesentet aut referat patrem, ac praecipue tanquam viva aptissimaque imago personam patris: deinde quia illum videat cognoscatque. Sic et inter homines, filii videntur esse imagines patris, et repraesentare patrem quod saepe accidit, expressis non tantum corporis lineamentis ac conditionibus, sed etiam animae proprietatibus: ut in voce Filii etiam imago aliquo modo contineatur. Est ergo dignissimum observatu, quod celebris ista significatio aut usurpatio hypostaseos personam denotans, in eodem prorsus usu ac materia etiam in Sacris literis a Spiritu sancto usurpata reperiatur, ut tanto minus metuamus esse humanum quodpiam figmentum. Huc facit aliquo modo, quod etiam Hilarius voce Substantiae non raro pro persona utatur. Caeterum quatenus haec vox etiam fiduciam declarat, prolixius in voce Fidei exposita est.

HYSOPUS, herba nota est. Utebantur ea olim Iudaei in sacris, ex mandato Dei: ut Exod. 12 iubentur fasciculo hysopi sanguinem agni paschalis spargere super postes aedium, in quib. erant Israelitae. Sic etiam aqua lustralis ex cinere vitulae ruffae confecta, aspergebatur hysopo, ad mundandos immundos. Significabatur autem eo ritu aspersio sanguinis aut meriti passionis Christi, quo pii perfidem mundantur. In hunc sensum orat David se aspergi hysopo, ut supra nivem dealbetur Psal 51. Narrat et Epistola ad Hebraeos, Mosen hysopo, sanguine foederis madefacto, aspersisse totum populum Iohan. 19 scribitur, quod spongiam plenam aceto imposuerint hysopo, ut Christo haustum propinatent. Unde necesse est fuisse in illis regionibus aliquod genus hysopi arborescentis: aut per metaphoram, ad tale aliquod arbustum hoc nomen esse solitum transferri: sicut Germani humilem quandam hortensem herbam vocant Cypressum, ob odoris cum lignis arboris eius similitudinem.

I

IACERE aliquem, cuius fortuna afflicta sit, aut qui alioqui abiecto et prostrato est animo, etiam Latini per metaphoram dicunt. Sed haec metaphora apud Hebraeos etiam ad Deum transfertur: qui tunc iacere, ac etiam dormire dicitur, cum pro suo inenarrabili consilio, sinit impios contra se, veram religionem, ac pios, pro arbitrio, atque adeo etiam cum successu tumultuari et grassari. Contra autem cum incipit suos gloriose tueri et suam gloriam nomenque contra impios vindicare Surgere dicitur: sumpta metaphora ab hominum actionibus, qui iacendo nihil eximium praestare possunt: sed si quid agere volunt, surgere eos necesse est. Sic et de hominibus iacere et surgere dicitur. Sed de hominibus haec phrasis, significat etiam veluti securitatem quandam, et divinam providentiam circa eas: ut Psal. 3 Ego iacui, dormivi et evigilavi, quoniam Dominus suscepit me. i. quicquid ago, securus ac tutus sum, quia Dominus circa me vigilat, me profundum stertente. David dicitur iacere fecisse Moabitas, eosque funiculo mentusese: 2 Sam. [8.] i. iussit eos prosterni humi, et ita perinde eos in diversam conditionem aut fortunam distribuisse, sicut funibus solum ipsum dimetiri ac distribui solet Iacere faciam in carbunculis lapides tuos. i. fundamenta tua erunt carbunculi: Isaiae 54. seu extruêris ex preciosissimis lapidibus.

IACIO, Heb. 11. Fide Sara percepit vim iaciendi seminis, id est, concipiendi seminis. Iacere, quod viri est, pro accipere ponitur, quod est mulieris: alterum relativum pro altero.

IACOB, praeter quam quod est nomen proprium a supplantando ductum, significat etiam populum Israeliticum, sicut et Israel quorum utrunque in prophetis, etiam pro Christianis post ascensionem conversis usurpatur Aliquando etiam decem tribus, quae se a Iuda separaverant, constituto proprio rege ac regno, denotat reliqua. n pars Israelitarum Iuda usitate nominabatur.

IACULUM, alias pro sagitta, alias pro aliquo maiori telo in hostem iacto: ut sunt pila, et similia. Fuit autem aliquando moris in bellis, praesertim in defensione civitatum, ignita iacula in hostes, et eorum machinas, et vicissim in domos ac aedificia iacere: ut in Livio de iactis phalaricis in oppugnatione Saguntina, legitur. Dupliciter ergo talia tela laeserunt, nempe ferro et igne. Hinc igitur sumit Paulus per metaphoram, appellationem venenatissimarum tentationum et machinationum, quibus nos varie Satan oppugnat, praesertim in prima tabula. Quare scuto fidei firmissime verbo Dei in haerendo, tales ictus excipiendi et repellendi sunt.

IACULATORES, in Sacris literis nonnunquam Sagittarios significant: ut Gen. 21. Habitavitque in deserto fuitque vir iaculans arcu. pro venator, sagittarius, ac inde sese alens. Gen. 49. Iaculabuntur eum sagitarii: pro, multos habebit hostes. Sic et 1 Sam. 31, legitur, quod Saul metu iaculatorum aut sagittariorum semet interfecerit.

-- 213 --

401/402 IANUA: Psal. 78. Mandaverat nubibus desuper, et ianuas caeli aperuerat, ut plueret Mam super eos. Poetica hypotyposis est, a rebus humanis sumpta, qua ornatius, efficacius et splendidius dicitur, quod simpliciter exponi poterat, Deum illis caelitus Mannam largitum esse. lanuam aut ostium esse apertum Evangelio crebro dicit Paulus Col 4. id est, locum et occasionem docendi ac propagandi Evangelii: quod et Latini dicunt fenestram esse apertam.

IBI, adverbium temporis, crebro abundat. Iere. 35. In terra, in qua peregrinabimini ibi. Genesis 21. In loco, in quo ipse est ibi. Sic et saepisime alias.

IDEM sapere aut sentire, est eadem sententia aut mente cum aliis fratribus praeditum esse. Hoc Paulus precatur Romanis capite 15. Idem inculcat 2 Corint. 13. inquiens: Idem sapite, pacem inter vos habete. Sic et Philip. secundo ac tertio .

IDIOTA, Paulo Graece significat indoctum et plebeium hominem. 1 Cor. 14. Qui supplet locum idiotae, quomodo dicet Amen? Aliqui vertunt, in docti. Videtur autem ideo ineruditus vocari idiota, quod tantum propriae domui praeest tantum propria privatave negocia tractat: non est idoneus ad publica munia, aut communes toti societati res tractandas. nam ἰδίος Graece proprius est.

IDIPSUM, vel in idipsum, vertit saepe vulgata versio adverbium Hebraeum יחד Iachad, quod proprie significat una, simul: ut Ps. 4. In pace in idipsum dormiam, et requiescam: id est, simul dormiam et quiescam. Psalm. secundo , idem adverbium vertit In unum: Principes convenerunt in unum: id est, simul, una.

IDOLUM, proprie est simulachrum aut imago. et quia imagines Ethnici et impii Iudaei coluerunt ut Deum, ideo paulatim quadam catachresi invaluit, ut omnis pravus Dei cultus idololatria sit vocatus. Idolum igitur primum significat ipsam statuam, cultus divini gratia factam 1 Cor. 12. Scitis quod gentes fuistis, et ad muta idola cucurristis. Sic et Psalm. 112, ea pingit inquiens: Oculos habent, et non vident: aures habent, et non audiunt, etc. Secundo significat ipsum cultum idololatricum. Sic Paulus dicit idola nihil esse, 1 Cor. 8 et 10. i. res per sese mortuas, inefficaces et adiaphoras. Sed quia sint directae ac ordinatae ad gloriam cacodaemonum, et contumeliam Dei, ideo fugiendas esse. Alii intelligunt per idolum ipsos Deos, quos gentiles sibi somniabant, quibusque statuas erigibant, nempe Saturnum, Iovem, Martem, Iunonem, etc. Eos ergo commenticios Deos aut somnia Ethnicorum dicit Paulus nihil esse, nec prodesse nec obesse posse: ideo mox veluti semet explicans, addit, nullum esse Deum praeter unum. Sit ergo haec secunda significatio Idoli, cum ponitur pro illis fabulosis diis. Tertia eius significatio est cum pro quovis falso cultu ponitur. ut 2 Cor. 6, Quae concordia templo Dei cum idolis. ubi templum Dei ipsos pios per metaphoram significat. In hac significatione idololatria dicitur esse opus aut effectus carnis, Gal. 5. i. homines renatos perinde sua natura a vera religione in idololatriam ruere, ut lapis deorsum tendat. Sic quoque Paulus iubet fugere idololatriam, 1 Cor. 10. Quarto, etiam verus Dei cultus quamprimum paululum a mandato ac ordinatione eius declinat, pro idololatria habetur. Sic Sola loci mutatio, aut sacerdotum ex alia tribu assumptio, faciebat exuero cultu idololatricum. Denique omnis fiducia a Deo in creaturas translata, idololatria est. Sic Paulus avariciam vocat idololatriam, Coloss. 3. Ephes 5. Paulus in priori ad Cor. prohibens convivia in templis idolatricis, dicit adhuc aliquos cum conscientia idoli comedere tanquam idolothyton. i. vel metuendo ac aliquo modo venerando idolum: vel etiam mala et accusante eum propria conscientia, tanquam peccantem eo facto.

IDUMAEORUM, seu Edomitarum nomine crebro in Sacris literis acerbissimi hostes Israelitarum indicantur: quia ut in utero illi duo gemelli Esau et Iacob collidi caeperunt, ac ipsi postea inimicitias exercuerunt, ita et posteri eorum fuerunt perpetuo sibi invicem infensi. Isaiae 34 et 63. Significat porro typice hoc idem nomen Idomitarum, omnes impios et adversarios verae Eccles.

IECUR, fons sanguinis est, in quo porro a Scriptura anima et vita collocatur. Effundi iecur: id est, fontem vitae, pro exanimari poni solet. Thren 2 Effusum est in terram iecur meum, propter contritionem filiae populi mei. i. prorsus exanimatus, et quasi mortuus sum Alio qui pro fonte amoris, ac praesertim rei venereae poni solet, eoque nonnunquam concupiscentiam significat. Proverbiorum septimo . Donec transeat sagitta iecur eius. id est, donec incidat in extremum ac praesentaneum exitium.

IEHOVA. De hoc nomine olim aliquid in priori editione Hebraismorum dixi: Item aliquanto plenius in fine libri de iustificat. evulgavi, et huic quoque libro adiiciam. Hic igitur tantum quasdam paucas obscuriores locutiones exponam. Habetur aut assumitur hoc nomen a Deo tanquam proprium, illique soli conveniens, Exo. 3 et 6. ubi etiam dicit, se patribus sub hoc nomine non revelasse. cuius dicti variae interpretationes afferuntur. Mihi autem maxime hae duae probantur: quod vel revera hoc nomen patrib. ante Moysen non fuerit revelatum, etiam si Moyses postea scribens historiam Geneseos, crebro hac voce utatur: sicut solent recentiores scriptores, sui temporis sermone ac nominibus locorum interdum et personarum in describendis vetustissimis rebus gestis uti. Vel si sonus ipse nominis notus fuit, tamen mysterium etymologiae non satis fuit illis notum: nempe quod hic ipse Dominus loquens et agens cum patriarchis, sit futurus ipsorum unicus servator ac Meschias ut hoc prolixius in praedicto Libello exposui. Porro, hoc nomen forte Latini ab Hetruscis et aliis vicinis, qui hebraico sermone olim usi sunt acceperunt, et suo Iovi attribuerunt: sicut et nomen Roma, a Ramma, quia in septem collibus sita fuit: et vox Numa, dormitator, quia non fuit strenuus bellator, ut Romulus: ideo Martius ille populus dormitatorem vocavit: et Saturnius, aut Saturnia a latitando: ac thrion bos a thor: aliaque plurima. Nero, teste Suetonio terribilem et strenuum lingua Hetrusca significat: quod plane Hebraeum Nora est. Ventus Iehovae, pro vehementi, aut etiam divinitus excitato, et plane miraculoso. Oseae 13. Veniet auster ventus Iehovae, a deserto ascendens. 2 Samuel. 5. Egredietur Iehova ante te, ut percutiat Philistaeos. quod aliqui interpretantur de angelo Iehovae, aut Domini. Sic Iud. 6 . eadem persona modo angelus Iehovae, modo ipsemet Iehova nominatur. Fit autem hoc ideo quod licet filius Dei sit verus ac substantialis Deus: tamen in tota actione cum populo Dei, etiam ante incarnationem, multo vero magis postea, pro famulo ac legato patris sese gerat ei sit obediens, eum invocans, eum suum esse Deum testificans, omniaque in eum tanquam in Deum ac Dominum suum referens. Coram Iehova esse, aut stare, alias significat coram tabernaculo et arca comparere, esse aut stare: quia Deus promiserat Israelitis, se in arca esse habitaturum, ibique omnes ipsum quaerere et invocare debere. ut Exod. 6 iubet reponi vitrum Manae coram Domino in arca foederis. et Num. 23 ac Deut. 12, Israelitis mandatur, ut procedant armati ad bellum coram Domino. i. ante arcam, in qua habitabat Dominus. Iud. 11 locutus est Iephte omnia verba coram Iehova in Misbach. i. coram arca et tota populi congregatione. Sic Anna dicitur multiplicasse orare Domino, 1 Sam 1 Alias significat coram sacerdotibus ac iudicibus, inter quos etiam erat ipsemet Dominus, Deut. 19, Tunc stabunt illi duo viri Goram

-- 214 --

403/404 Iehova. id est, coram sacerdotib. ac iudicibus per quos Iehova iudicabat, et inter quos erat tanquam primarius iudex et iuxta illud Christi: Qui vos audit, me audit. Alias coram templo Domini, in quo erat arca. Et omnes filii Iehudae stabant coram Iehova: 1 Regum 9. id est, coram templo aut arca.

IEIUNIUM. Vocem hanc exposui proprio scripto (quod et in fine huius Operis adiiciam) unde quid fuerit ieiunium plene cognoscere potes. parit autem quosdam Idiotismos, de quibus breviter dicam. Ieiunium Sanctificare: Ioel primo : est, homines ad publicam poenitentiam vocare. Solebant enim, praeter illas constitutas dies afflictionum, etiam suo arbitrio sacerdotes et magistratus, in omnibus gravioribus periculis, indicere populo solenne ieiunium, admonere de agnoscendis ac deplorandis publicis ac privatis peccatis: quem sui animi dolorem publicis ac externis notis testabantur sordidati, aut etiam in cilicio aut sacco incedentes, cinere se aspergentes parciusque et viliori cibo utentes. Tunc etiam frequentius conveniebant ad audiendum verbum, et sacrificia offerenda, faciendasque eleemosynas: tunc instaurabant disciplinam, et severius inquirebant in scelera facinorosorum, eosque castigabant. Sic et Iezabel iubet indici ieiunium: primo Reg. 21 , ut ea occasione Nabotum, falso blasphemiae insimulatum, interficeret. Sic et rex Ninive suis indixerat ieiunium, minante illis exitium Iona. legitur. n. cap. 3. Homo et iumentum, boves et pecora non gustent quicquam, nec ad pascua ducantur, aut bibant aquam, sed operiantur saccis homines et animalia, etc. Genua mea debilitata sunt a ieiunio: Psal. 109. i. totus sum factus debilis, Psa: 35. Affligebam ieiunio animam meam, et Psal. 69. Flevi in ieiunio animae meae. i. ob nimium cordis mei dolorem, quo cruciabar. ubi etiam descriptio ieiunii habetur. Ieiunus etiam pro esuriente, extra religionem, usurpatur. ut Matt. 15. Ieiunos dimittere nolo. i. esurientes. Sic Act. 27, Cum multa ieiunatio fuisset. i. cum prae moerore et gravi tempestate diu cibo potuque abstinuissent, et pene fame confecti essent. In hac significatione utuntur medici, cum vetant corporis exercitium ieiuno ventriculo.

IGNIS admodum varias, et nonnullas obscuras locutiones in Sacris literis parit, quas ordine exponam. Primum autem, idque admodum crebro, ponitur pro quavis re valde laedente, ut Psal. 66. Transivimus per ignem et aquam, et eduxisti nos in terram irriguam. i. varia pericula perpessi sumus. Eadem locutio est et Isaiae 43, quod Deus ex igne suos liberabit. Sic videtur accipiendum et illud Terentianum, Ex igne cibum petere: pro, ex summo periculo victum petere ac quaerere. Isa. 26 dicitur, Ignis absumet hostes tuos. Prover. 16. Impius est labiis suis quasi ignis ardens. Sic et Isa. 9 minatur Deus ignem Assyriis obsidentibus Hierosolymam: quos tamen non visibilis ignis absum percusisse, sed angelus percussisse dicitur. Psalm. 78, Iuvenes eorum consumpsit ignis. Sic et carbones ignis, Romanorum 12, et Proverb. 25. ubi dicitur, quod benefaciendo adversario congeremus carbones ignis in caput eius: id est, quod non possimus gravius laedere impios adversarios, quam benefaciendo. sic enim nos illis accumulare iram Dei. Sic Amos secundo : Mittam ignem in domum Asael: pro perdam eam. Ezek. 30: Cum dederit ignem in Aegyptum. Psalm. decimo : Ignis et sulphur et spiritus procellarum pars calicis eorum: id est, tristissimae quaeque poenae. Secundo, ira Dei saepe per ignem aut flammam exprimitur: sive ob causam efficientem, quod ira est quaedam accensio cholerae, qua ratione tales locutiones etiam Latinis sunt usitatae: ut cum dicunt incandescere, inflammari, ardere, flagrare, exardescere, aut accendi ira. aut succensere alicui etc. Unde porro et ad Deum anthropopathos transfertur, sive ratione effectus irae divinae, quae perinde miseros homines, contra quos incanduit, absumit, ac ignis stipulas. Sic Deuteron. quarto , Deus dicitur esse ignis consumens. et trigesimo secundo , ignis succensus in furore Dei. Et, Ardebit ignis meus usque in infernum inferiorem. Isaiae sexagesimosexto : Quia igne Dominus iudicabit, et gladio omnem carnem. Vide ibi plura. Psalmo octuagesimo octavo : Usque quo Domine exardescet, ut ignis, ira tua? Ezek. 21. Ignem furoris mei sufflare faciam in te. Psalm. decimooctavo : Ignis ex ore eius consumpsit, carbones accensi sunt ab eo. Ezek. decimoquinto : De igne egressi sunt, et ignis alius absumet eos. Tertio, ignis ponitur pro tentationibus, exploratione, et mundatione: sumpta metaphora ab excoctione metallorum. Psalmo decimo sexto : Igne me examinasti. Sic et D. Paulus 1 Corinthiorum tertio dicit, structuram religionis ac doctrinae igne examinari, et stipulas ac ligna male super fundamentum Christi extructa consumi, ipsum autem fundamentum immotum manere: ut semper, cum Deus instaurat religionem experientia docet et docuit, hoc tempore et olim, quibus multae multorum hominum plantationes ac nuga ex Ecclesia expurgatae sunt. Psalmo decimo octavo : Eloquia Domini igne examinata: id est, verissima ac certissima, et innumeris experimentis comprobata: quod vera, certa salutariaque sint. Quarto, ponitur nonnunquam ignis pro verbo Dei, quia axurat opera diaboli, nempe idololatrias, et veterem Adamum cum suis fructibus et denique, quia etiam mundum ipsum oppugnet. Sic Ieremiae quinto et 23 . Verba mea quasi ignis. Item, Ponam verba mea in ore tuo, in ignem. i. ut sint veluti ignis omnia consumens. Quinto, quia bellum magna ex paru geritur istis duob. pessimis instrumentis, nempe gladio et igne: ideo crebro per ea significatur bellum. Porro quia Christus veniens, ut destruat opera diaboli, et mundum ipsum una cum suo bene armato principe vincat ac expugnet, etiam quoddam spirituale bellum indicit et geri per suos milites, nempe per omnes Christianos, praesertim autem per doctores cum praedictis suis hostibus: ideo toties inculcat, se non venisse ut pacem, sed gladium et ignem in terram mittat: nec se quicquam magis optare, quam ut ardeat et ferveat vel vehementissime. Sexto, ignis aliquando etiam ipsum Spiritum S. notat, quia et vivam et ardentem quandam flammam zeli in pectore piorum accendat, et omnes pravas ac impuras Satanae, mundi, et veteris Adami sordes in homine reliquas adurat et consumat. Ideo dicit Baptista, Christum baptizaturum esse Spiritu S. et igne. i. ardentib. motib. charitatis et zeli in corde excitatis. Sic Iere. dicit, se voluisse tacere verbum Dei: sed exarsisse in medio sui, ut ignem clausum: ubi zelus et conscientia excitata indicatur. Sic Psal. 9. Accenditur ut ignis zelus. In hoc sensu de sale ac igne Spiritus aliqui intelligunt illud Mar. 9, Omnis igne salietur Recte autem possis intelligere etiam de Verbo, tentationibus, ac cruce nam ista omnia veluti ignis quidam aut sal. omnes putridas humilitates ex pectore piorum exurunt et desiccant: et insuper exhibent ne novae veniant. Alioqui omnis carens spiritu, verbo tentationibus et cruce, ipsissima putredo est. Quod si etiam haec medicamina carnis nostrae infatuetur, ut doctrina corrumpatur. Spiritus pervertatur, crux defectionis causa sit, tum de nobis actum est. Septimo, non raro ignis fulgura et fulmina significat. Ps. 148 Ignis et grando. Ps. 105. Dedit pluvias eorum grandinem, ignem flammarum in terram eorum. Exod 9 Et fuit grando, ignis mixtus grandini. Octavo, in descriptione inferni ac aeternorum suppliciorum, subinde inculcat Scriptura esse igne aeternum et inextinguibilem, aut ignem et sulphur: sive revera ibi sit aliquis materialis ignis, sive per metaphoram aliquod acerbum ac dirum significetur: quoniam in hac vita nihil est igne violentius et cruciabilius, aut acerbius Nono, ignis etiam crucem significat. ut 1 Cor. 3. Servabitur sic, tanquam

-- 215 --

405/406 per ignem. et Mar. 9. Omnis igne salietur. id est cruce et tentationibus ad veram pietatem excitabitur, et a veteris Adami putredinibus et concupiscentiis praeservabitur. Contra ocium et res secundae everterunt Davidem. Ignis alienus. Levit. 10. Obtulerunt coram Domino ignem alienum. i. non illum caelestem, et perpetuo in sacrificiis ac tabernaculo asservatum: sed communem, aut prophanum. Significavit is nimirum falsam, humanam aut peregrinam doctrinam, non eam quam Deus caelitus miserit. Contra autem accipitur Ignis Domini, Num. 11. Ignis, pro re ignita aut accensa. Levit. 21. Ignem Domino offerunt. i. res accensas. Exaudire, aut respondere per ignem: 1 Reg 18. Deus, qui exaudierit per ignem, ipse sit Deus. i. habeatur is pro vero Deo, qui invocatus, caelitus demiserit ignem. Intrare et transire per ignem. Num. 31, docet Moses quomodo vasa metallica contaminata sint purificanda. inquit enim: Quicquid transit in ignem, facite transire per ignem. i. quae sustinere ignem possunt, ea purificabuntur flamma. Traducere alioqui liberos per ignem, genus idololatriae fuit, 2 Reg. 21: in quo exurebant liberos idolo. Idem est, Dare Molocho de suo semine. Laborare in igne, Habac. secundo : Laborabunt gentes in igne, et populi frustra fatigabuntur. i. laborabunt innumeri homines in extruendis civitatibus, quas ego per eorum hostes exuram: vel etiam propter ignem, id est, propter utilitatem ignis. quasi dicat: Illi aedificabunt, ut habeat ignis quod absumat. Lapides igniti. Ezek. 28: In medio lapidum ignitorum ambulasti intelligitur preciosorum, quia fulgore suo ignem referant. Salvari aliquem tanquam per ignem, 1 Corinth. 3, dicitur: Quod si cuius opus manserit, sit accepturus mercedem: quod si cuius opus fuerit exustum, sit damnum passurus: ipse vero sit sic salvandus, tanquam per ignem. id est, (ut multi exponunt) tandem in agone, conscientia ac spiritu eum duris tentationibus ad veritatem retrahentibus. Possis etiam intelligere, Tanquam per ignem id est, vix, aegre, et quasi miraculose, Christo scilicet eum pro sua singulari misericordia ex igne illorum errorum et periculorum aeternae damnationis eripiente. Ambulate in igne vestro, Isaiae 60: pro, sequimini sane vestram impiam doctrinam et religionem, quae vobis praelucet in exitium aeternum.

IGNORARE, significat aliquando per ignorantiam peccare. ut Levit. 4. 5. Aliquando etiam significat ignorare peccata sua: seu ea esse tum aliis, tum etiam ipsi peccanti ignota. ut, Ignorantias nostras ne memineris. Denique aliquando significat simpliciter inficiari aut negare: sicut Psal. 7, titulum plerique exponunt, ut ignorantia significet idem quod inficiatio Davidis, quod non quaesierit interitum Saulis, nec eius regnum per seditionem sit conatus occupare. Hebraeis enim non raro, noticiae verba ipsas actiones aut passiones significant. ut secundae Corint 5 : Qui peccatum non novit. id est, non patravit. Sic et Psalmus de Christo dicit: Quae non noveram, interrogaverunt me. Sic Petrus dicit ad ancillam: Mulier, non novi quid dicas. id est, nihil istorum feci, aut admisi, quae obiicis. Sic Germanice, Er will nichts darvon wissen. id est, negat se obiecti facinoris reum esse, aut illud patrasse.

IGNOMINIA aliquando ipsam infamiam aut de honestationem significat. Aliquando etiam vera damna ac calamitates. Percurram autem varias eius phrases. Proverb. nono : Corripiens derisorem accipit sibi ignominiam. id est, vel contemnitur ac deridetur vicissim ab eo: vel etiam plagis, conviciis, aut alio quopiam damno molestiave afficitur. Correctio ignominia, Iob 20 non qua corrigitur ignominia, sed correptio aut obiurgatio ignominiosa aut contum eliosa. Audire ignominiam: pro, perpeti. Ezek. trigesimo sexto : Nec audire faciam amplius in te ignominiam gentium. id est, efficiam ne posthac tibi iure talia probra obiicere queant. Ezech. vigesimo tertio : Discooperuerunt ignominiam eius. Detegere tegenda feminini sexus summum ei probrum est. Sicut ergo nomen mulierum tribuitur veluti per prosopopoeiam quandam civitatibus, regionibus ac gentibus, ita et ignominiae ac aliae phrases et proprietates muliebres. Sic et Nahum tertio dicitur: Ostendam gentibus nuditatem tuam, et regnis ignominiam tuam. Implere faciem alicuius ignominia, Psalmo octuagesimo : pro, ita deformare, et male castigare illum, ut eum pudeat in vultum alterius intueri, utque rubore ac pudore etiam in ipsa facie suffundatur. Ignominiam suam portari: id est, iuste affici a Deo ignominia, eamque perpeti, ut qui eam promeruerit. Sicut calamitati Iudaeorum insultaverunt, Ezek. 32. et 36.

ILLAQUEARE, significat non tantum intricare aut decipere, sed etiam prorsus perdere: quia laqueus feris exitialis est. Proverb, vigesimo nono : Homines derisores illaqueant civitatem, viri autem sapientes avertunt iram. id est, Impii derisores Dei inducunt civitatem in iram Dei, et extrema pericula: sed pii sapientes avertunt iram Dei, atque ita etiam pericula et poenas inde dependentes. Deut. septimo : Non concupisces argentum eorum, nec te illaque es eo. Psal. nono : Opere manuum suarum illaqueatus est impius. Deuter. duodecimo: Cave tibi, ne te illaquees eundo post illas gentes, quae perierunt a facie tua. Aliquando significat obligari. ut Proverbiorum sexto : Illaqueatus es verbis oris tui, captus es eloquiis oris tui. Sic et Ps. 109, Illaqueet foenerator omnia quae sunt ei id est, per Magistratum arrestet, sibique obliget, ob magnitudinem foenoris aut debiti foenore contracti: ideo addit, Vagentur ac mendicent filii eius. s. omni patrimonio exuti.

ILLIC et ibi, non tantum locum, sed et rem, actionem, opus aut poenam denotant. Psalmo 35. Ibi ceciderunt operantes iniquitatem. id est, tali poenae genere aut conditione, seu ea ipsa de causa Sic Latini locutione, Ille unde petitur, non locum, sed personam solent notare. id est, a quo aliquid iure exigitur. Saepe etiam illic et illuc, cum relationis quandam vim obtineant, sine omni antecedentis nominatione ponuntur, quod tamen ibi demum fit, ubi facile antecedens intelligi potest. Eccles. 3. Quia tempus omni voluntati, et supra omne opus illic. id est, in die iudicii. Iob primo : Et nudus revertatur illuc, scilicet in terram aut sepulchrum. Psalmo 133, Illic praecepit aut promisit Dominus benedictionem: id est, ubi sunt fratres ita pie concordes in Domino, ibi Deus solet felicem rerum et conatuum successum clementer largiri.

ILLUCERE, alias significat erudire: alias, et quidem plerunque, tempestive opem ferre. Sic Psal 118, Fortis Dominus, et illuxit nobis. Sic 2 Cor. 4 dicit Paulus. Satanam tenere captiva corda impiorum, ne in illis illucescat lumen Evangelii. et contra ait, Deum illuxisse in cordibus nostris ad gloriae eius cognitionem. Alibi ostendentur Hebraismi vocis Lux, unde et hic praesens melius perspicietur.

ILLUCESCERE DIEM, aliquando tantum pro imminere aut sequi ponitur, non pro apparere lucem eius. Luc. vigesimo tertio . Dies autem erat parasceves, et sabbatum illucescebat. id est, imminebat aut sequi debebat, accedebat. nam priori adhuc die durante, sequentis lux apparere non poterat: ponitur specialius verbum pro generaliore.

ILLUMINARE, plerunque institutionem integram aut externam in vera via significat. ut Psal. 13. Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte: id est; tum vera institutione doctrinae exterius, tum etiam spiritu interius. Sic doce, sic excita me, ne vel aberrem per ignorantiam a via, vel paulatim in Epicureismum immergar. Allusio videtur fieri ad externam

-- 216 --

407/408 dormitationem, ubi si vel in tenebris sedemus, vel oculos claudimus, facilius obdormimus. Contra, si lumen in oculos fulget, non facile nos occupat somnus. Sic et Psal. 19 dicitur, praeceptum Domini esse lucidum, et illuminans oculos. Aliquando exhilarari, et faciem serenam alicui reddi, ut et Latini per serenam faciem laetum animum depingunt. Psal. 34. Aspiciunt ad eum, et facies eorum illuminabuntur, et non erubescent. id est, Deus salutari liberatione exhilarabit pios, ne succumbentes erubescant coram impiis. Sic Martialis optat, ut Domitianus suum poema sereno vultu legat, et Virgil. Aen. 4. Spem fronte serenat. id est, sereno vultu spem prae se fert, et aliis facit. Item Plinius, Nubila animi serenat: id est, exhilarat. Illuminari oculos, est aliquando vires recipere. Sic Ionathas fame et labore exhaustus, ut iam prae imbecillitate oculi ei caligarent, gustato pauxillo mellis visum et vires recipit, totusque recreatur. 1 Sam. 14. Lux iustorum progreditur, et illuminat: Proverb. 4. id est, fit paulatim illustrior, et subinde lucidior. id est, res piorum subinde magis ac magis a Deo secundantur. Illuminare lucernam alicuius, Psalm. 18. id est, beare ac felicem reddere. Sic ibidem dicit, Illuminas tenebras: id est, me in errore iacentem vera doces, in calamitatibus haerentem liberas, et in res secundas transfers. Illuminare Ioan. 1, videtur significare omnia beneficia Christi: ut sunt, erudire, foris ac intus convertere, iustificare, et renovare. inquit enim: Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. ubi per verbum Illuminari, omnia beneficia quae nobis a Christo contingunt, indicantur. Illuminare dicitur Deus vultum suum super nos, cum nos benigno ac placido vultu intuetur, nobisque paterne succurit. Sic prorsus etiam Latini vultum serenum pro laeto ac faventi usurpant. Daniel. 9. Psal. 30. et 67. Vide etiam infra vocem Lux, Lumen et Lucere.

ILLUSTRARI, idem ferme significat. Iob 11. Illustraberis, sicut mane ipsum eris. Ecclesiast. 8 Sapientia hominis illustrat vultum eius. id est, vel laetum facit, vel etiam prudentem in loquendo et agendo. Psal 19. post quam dixisset, Praeceptum tuum lucidum illuminat oculos: subiicit, Etiam servus tuus illustratur in eis. id est, eruditur, instruitur in eis.

ILLUSOR, impostor ac derisor. Gen. 27. Et ero in oculis eius illusor. id est, habebor ab eo pro tali.

IMAGO, est simulachrum, et simile quoddam alterius rei, sive vivum, sive pictum aut sculptum. In Sacris literis plures, ac plurimum diversas significationes vox haec habet, ita tamen, ut pleraeque in genere concurrant, ac significent quandam convenientiam aut similitudinem rerum diversarum. Primum igitur dicitur dupliciter Filius Dei, imago patris, aut Dei invisibilis: 2 Cor. 4. Col. 1. Dicitur et Hebr. 1. splendor gloriae, seu fulgor veniens a gloria patris, et denique character aut expressa imago substantiae Dei. quibus verbis, praesertim Epistolae ad Hebr. indicatur illa ineffabilis, divina ac consubstantialis convenientia ac similitudo filii ad patrem. Huius tanti mysterii, ac plane ineffabilis Dei qualecunque indiciolum aut nota sit, quod etiam in hominibus saepe magnam quandam similitudinem parentum in liberis, non tantum quoad externa lineamenta, sed etiam internas animi, ingenii ac morum proprietates animadvertimus, non sine singulari providentiae divinae indicio. Qualis vero illa similitudo aut convenientia sit in Filio cum Patre, quam cum tertia persona non habent, ineffabile plane mysterium est, nec a nobis investigari debet. Aliqui fingunt id inde esse, quia pater intuendo semet, cogitationem et imaginem quandam concipiat, cui suam essentiam communicet. Sed et humanum haec opinio inventum est, idque foedissimorum haereticorum, teste Irenaeo: et in multas tetras absurditates incidit, et denique ab omnibus ferme partibus est damnata, ut id proprio libello eorum testimonia recitante ostendi. Atque hac ratione Christus est substantialis imago Dei. Latinis imago ferme tantum quidpiam umbratile ac vanum, et quod tantum qualicunque specie repraesentet rem ipsam, denotat. at Hebraeis etiam realissimam convenientiam, et summam substitiae ipsius similitudinem: ut si filius dicatur imago patris. Similis loquutio est, Esse in forma Dei, aut forma servi: Phil. 2. id est, vere existere Deum aut hominem. Sic Matth. 24. Tunc videbitis signum filii hominis in caelo. id est, ipsum met filium hominis. Sic, Gestare imaginem hominis terreni et caelestis, 1. Cor. 15. id est, ipsam rem aut essentiam. Verum quod Imago essentiale quidpiam interdum, et non tantum umbratile notet, mox denuo exemplis monstrabitur. Vide et in regulis Universalibus, de hoc Hebraismo. Illud sane admodum illustre est significationis huius exemplum, quod extat Hebr 10. Lex umbram obtinuit futurorum bonorum, non ipsam imaginem rerum. ubi Imago necessario ipsam existentiam aut substantiam rei sonat. Sic Germanis quoque Bild, interdum non umbratilem, aut (ut sic dicam) similitudinariam imaginem significat, quae solum lineamenta rei alicuius exprimat: sed ipsammet essentiam eius. ut cum dicunt, Mansbild, Frauenbild, etc. id est, personam vere existentem virum aut feminam. Dicitur porro secunda ratione etiam ideo Christus imago patris, quia qui videt eum, videt et patrem. Et nemo venit ad patrem, nisi per ipsum: ipse quippe est ostium ad patrem. Quare et Paulus 2 Cor. 4, et Col. 1. cum filium dicit esse imaginem Dei, potissimum ad istam patefactionem patris, aut noticiae de patre respicere videtur. Nam in priori quidem loco dicit: Excaecatus est a Satana sensus impiorum, ne agnoscerent lumen Evangelii gloriae Christi: id est, de gloriosa noticia Christi. Ac mox subiicit, Qui est imago Dei: ut ostendat clare, se loqui de agnitione Dei quae fiat per Evangelium Christi, non de internis discriminibus trium personarum divinitatis. In posteriore autem loco, nempe Col. 1, itidem loquitur de agnoscendo mysterio redemptionis Christi. Sed tamen hic locus etiam de illa substantiali imagine accipi posset. Porro etiam homo dicitur imago Dei, sed accidentaria: id est, non consubstantialis, ut est filius patris. Nam Gen. 1 et 2 dicitur esse conditus ad imaginem et similitudinem Dei: et mox Gen. 5. dicitur Adamus procreasse ad suam similitudinem. unde liquido monstratur, veram illam Dei imaginem in lapsu hominis esse amissam, et terrenam quandam animalis hominis pro ea substitutam, ut et Paulus 1 Corinth. 15. testatur. Quid vero fuerit illa Dei imago, non est nunc nostri instituti copiosius perscrutari: sed abunde eam Scriptura declarat, cum eius instaurationem explicans, et contrariam imaginem exuere iubens, inquit: Deponite veterem hominem, qui corrumpitur iuxta concupiscentias erroris: renovamini vero spiritu mentis vestrae, et induite novum hominem, qui iuxta Deum conditus est per iustitiam et sanctitatem veram. Ostendit enim ibi Paulus, ipsum spiritum mentis nostrae initio iustum, sanctum et veracem, fuisse imaginem Dei qui cum a Satana prorsus inversus sit, nunc denuo per spiritum Dei refingi debeat. Sic et Col. 3. inquit: Ne mentiamini alius adversus alium, posteaquam exuistis veterem hominem cum factis suis, et induistis novum, qui renovatur ad agnitionem et imaginem eius qui condidit illum. Sic et Rom. 8 dicitur, quod Deus nos faciet conformes imagini filii sui: id est, perinde glorificabit. Hic enim intelligimus imaginem Dei esse illud ipsum, quod in nobis instauratur: nempe spiritum mentis, seu illud novum ac spirituale cor (id est, animam rationalem, quam Scriptura in corde collocat) quod nobis

-- 217 --

409/410 exciso veteri ac lapideo divinitus donatur, et per Spiritum S. in nobis creatur. Psal. 51. et Ezech. 31. Eodem respicit etiam Paulus 1 Corin. 15, cum dicit, nos fore similes illi caelesti Adamo, nosque eius imaginem gestaturos, sicut nunc terreni feramus. id est, glorificandos esse. et 2. Cor. 3, cum ait, nos in speculo contemplari gloriam Christi et in eandem imaginem quotidie magis ac magis transformari, cooperante id Spiritu sancto. Alia quoque ratione dicitur homo imago et gloria Dei, 1 Cor. 11. i. qui quasi vice eius mundo praeest, in hoc ei famulum aut vicarium praestans: quod omnia in hoc mundo regat, illisque fruatur tam quam quidam eius villicus, sicut vicissim homini famulatur mulier. de qua ratione imaginis Apostolus 1 Cor. 11. loquitur, dicens: Deum esse caput Christi, Christum caput viri, virum mulieris: et vicissim mulierem esse gloriam viri, virum autem esse gloriam et imaginem Dei. ubi imago collocatur in illa similitudine dominii, quod sicut pater aliquo modo dominatur Christo, et Christus viro: sic vicissim vir mulieri, et omnibus aliis creaturis huius mundi. Aliqui etiam locum Genesis ad dominii formam ac similitudinem trahunt: sed certum est potiorem, et magis primariam imaginis rationem esse illam similitudinem rectitudinis animae rationalis ad Deum, tametsi et in aliis partibus, atque adeo etiam ipso corpore multo sanctior et divinior quaedam harmonia fuerit. Ponitur in hisce plerisque omnibus significationibus Imago pro quadam vera ac reali existentia, seu rei ipsius forma, ac viva essentialique expressione: non tantum umbratili pictura, sicut alioqui sonare ex Latini sermonis natura nobis videtur. Sic realem quandam existentiam notat 1 Corinth. 15. Quemadmodum gestavimus imaginem terreni hominis, sic etiam gestabimus caelestis. ubi imago non umbram aut picturam hominis, sed ipsammet illius essentiam significat. Sic et Hebr. 10. Lex habens umbram futurorum bonorum, non imaginem ipsarum rerum. ubi imago ipsam vera ac solidam existentiam rerum indicat Psal. 73. Pones eorum imaginem contemptibilem in civitate. i. ipsos cum suis opibus et gratia. Sic et Apocal. 13. 14 15. 19 et 20, praedicens futurum ut bestiae formetur quaedam imago, quam omnes adorent. et propter quam horribiliter puniantur: significat fore, ut Interim et Adiaphora vere Antichristi abominationes et errores exprimant, non tantum quandam ociosam picturam eorum referant: sicut adiaphoristae sua linea veste omnes illas abominationes abscondere et obumbrare conantur. Atque hactenus de reali quadam imagine dictum esto: nunc in sequentib. contra dicemus, quando umbratilis quaedam tantum species rerum per hanc vocem accipiatur. Longe alia igitur significatio est, cum imago pro reb. imaginariis, aut evanidis crebro usurpatur, cuius significationis exempla adscribi est opus. Ab hac vero significatione venit. quod saepe res existentes ob suam levitatem imago dicuntur: sicut Latini somnium hominis, pro nihili homine dicere solent. ut Psal. 39, Profecto in imagine transit homo. i. ut res non revera ac solide existens, sed ut res umbratilis, imaginaria. Eadem ratione accipitur et Psal. 73, cum dicit saltes, Sicut somnium a vigilante evanescit, sic tu Domine imaginem eorum in civitate contemptibilem reddes ipsosmet, eorumque opes ac glorias. Sic et Paulus vocat 1 Corinth. 7, totam hanc vitam cum suis commodis ac pompis schema, figuram: et dicit eam pertransire veni rem evanidam, nihilque stabile habentem. Vicina huic signficatio est, quod Deus dicit Num. 13, se aliis appaere in similitudine. i. aliqua visibili quidem, sed tamen evanida specie. Non raro etiam imago significat ipsas visibiles, aut materiales imagines, ad repraesentandum aliquem hominem factas: sicut dicit Paulus gentiles confutasse gloriam Dei in similitudinem imaginis hominum et bestiarum. De alia maxime propria significatione nihil monere attinet, ubi imago similitudinis hominis est idem, quod imago similis homini, aut aliis animalibus. De voce porro Similitudinis, quae aliquatenus cum Imagine convenit, postea suo loco dicetur. Faciet autem et ea explicatio ad huius declarationem.

IMBER, explicabitur infra in voce Pluvia.

IMBECILLUS. vide infra Infirmus.

IMMACULATUS, exponetur in voce Integer.

IMMISERICORS, exponetur in voce Misericors.

IMMISSIO. Isaiae 7. Erunt agri in immissionem bovis, et conculcationem pecoris. i. vertentur in pascua, ut eo propellantur greges et armenta omnis generis.

IMMOLO quaere in verbo Sacrifico.

IMMUNDUS, vide in voce Mundus.

IMPELLENS, pro eo qui labascentem iam protrudit, ut porro ac prorsus corruat, sine omni longiori cunctatione. Sic dicitur 2 Paral. 21, Iehoram rex Iuda fecisse scortari Iudaeos a Domino, et eos plane impulisse aut protrusisse ad idololatriam. Impellere super aliquem malum, est eum festinanter perdere. 2 Sam. 15. Ne forte impellat super nos malum. Est metaphora aut allusio ad praegrandem petram ab aliquo impulsam, ut ruat deorsum, et omnia perdat, proterat ac comminuat, quo et verbum Devolvo spectat. Impellere Deo, valde significans est. videtur enim finale exitium indicare, ut usque in infernum ruant. Sic dicitur Psal. 5. Perde eos Domine, decidant de consiliis suis: ob multitudinem praevaricationum ipsorum impelle eos, quoniam rebellarunt contra te. Quasi diceret: Protrude eos usque in extremum exitium.

IMPIUS. Haec vox commodius infra cum voce Pius simul explicabitur. Hoc tantum nunc observetur, quod aliquando tantummodo reatum denotet, ut Psal. 109. Cum iudicabitur, exeat impius.

IMPLEO verbum varias habet phrases ac significationes, quae partim hic exponentur, partim infra in vocabulis Plenus et Plenitudo uberius illustrabuntur. Alias igitur significat perficio, desumpta metaphora a vase semivacuo quod impleri oportet, ad omnem rem perficiendam. Col. 4. Implere susceptum ministerium. Philip. 2. Ut vestrum defectum impleat. Act. 12. Implentes ministerium. Matth. 3. Sic oportet nos implere omnem iustitiam. i. perficere. Matth 5. Non veni solvere, sed implere legem. Luc. 9 Loquebantur de exitu eius, quem erat impleturus in Ierusalem i. completurus, perfecturus. Aliquando etiam plenius haec loquutio in eodem sensu ponitur, addita nempe voce Mensurae. Dicitur enim implere mensuram: pro, plene perficere. ut Matt. 23. Implete mensuram patrum. i. perficite et absolvite impietatem in persequendis veris doctoribus, donec ad eam quantitatem peccatorum perveniatis, ut vos ira Dei diutius tolerare non potens obruat. Implere post aliquem, est eius voluntatem praescriptumque, sequendo aliquid, plene facere, aut illius voluntati satisfacere. Num. 32 et 33, Non impleverunt post me. 1 Reg. 11. Implere post Dominum. Implere pro consecrare, admodum crebrum est in Sacris literis. Aliquando tamen additur implere manus. Exod. 28. Implebisque manus eorum. i. consecrabis. Iud. 17 , Implebisque manum unius ex filiis, fuitque ei sacerdos. i. consecravit eum. 2 Paral. 13. prolixior locus est. inquit .n. textus: Et fecistis vobis sacerdotes sicut populi terrarum, quicunque venerit, ut impleat manum suam iuvenco, filio bovis, et arietibus septem, erit sacerdos iis qui non sunt dii. Haec videntur fuisse simoniaca praemia, pro impetrata initiatione. Sic 1 Reg. 13. Qui volebat, implebat manum suam. i. oblato munere initiabatur sacris, constituebatur sacerdos. Venit autem haec phrasis inde, quia (ut describitur forma initiationis Exod 29 ) consecrans coram altari replebat manus initiandorum placentis et laganis, quae illi quasi oblaturi afferebant:

-- 218 --

411/412 quaeque paulo post denuo ex manibus eorum sumpta, Domino offerebant. Inde venit Aries impletionum. i. initiationum, ibidem. Vicina est huic Graeca vox τελείωσις sed alia occasione aut ratione exorta. Aliquando tamen haec ipsa phrasis implendi manus Domino idem prorsus significat, quod offerre ei aliquod munus. Sic David dicit 1 Paral. 29. Et quis se exhibet spontaneum, ut impleat manus suas hodie Domino? ubi mox sequitur enumeratio munerum oblatorum, quae principes obtulerunt Sic et 2 Par. 29. et Ezek. 43. Inde autem haec loquutio venit quod qui affert aliquid, habet plenas manus, quib. rem apprehensam offert. Dicuntur et illi implere manum, qui arcu iaculantur: quia utraque manu eos valide operari necesse est, altera tenendo arcum, altera trahendo nervum. 2 Regum 9 Zach. 9. Implere se omnia, caelum et terram, dicit Deus Ier. 32 pro, infinitum esse. Videtur tamen simul etiam dominium significare: sicut Christus dicitur ascendisse supra omnes caelos, ut omnia impleret. s. sua maiestate ac potentia. Plenitudo alicuius rei, est id quod ea continetur, aut quod ad eam quasi replendam ac exornandam pertinet. ut in Psal. habetur: Terra autem plenitudo eius. de qua loquutione in voce Plenitudinis. Implere alicuius faciem ignominia, est, eum plane confundere, aut pudefacere. Impleri agnitione Dei, Col. 1 item Impleri Spiritu S. Luc. 2. item in Actis, Vir plenus spiritu. i. maxima quadam illustratione et motu Spiritus S. ornari ac permoveri ad aliquod eximium opus. Impleri aliquem longitudine dierum. i. ad decrepitam usque aetatem perduci, aut vitam ei prorogari. Sic Impleri dies alicuius, 1 Par. 17. i. satis vixisse eum. Implere sermon Dei. Col. 1 est plene perfecteque docere, aut propagare caelestem doctrinam Impleri animam, est exaturari pro voto: sic libi Aegyptii pollicebantur de praeda Iudaeorum, Exod. 15. Sic Ier. 31 Deus pollicetur se recreaturum Israelitas tempore Meschiae. inquiens in praeterito tempore: Inebriavi animam exhaustam et omnem animam tristem aut afflictam replevi. Impleri Scriptura dicitur, cum quae praedicta sunt, eventu ac opere ipso comprobantur: quae phrasis saepissime in novo Testamento habetur. Prophetiae. n. minae ac promissiones rerum futurarum veluti vacuae hiant et expectant rei ipsius in eis praedictae praesentiam: quae cum advenit, tum quasi illud vacuum desiderata mensura repletur. Implere desolationibus Dan. 9, Factum est verbum Domini, quod impleret desolationibus Hierusalem 70 annis. 1. tamdiu pateretur eam desolatam iacere.

IMPONERE manus, vide in voce Manus.

IMPOSSIBILITATIS plures gradus sunt, sicut et Possibilitatis. Nam et ea Impossibilia interdum dicuntur, quae non facile fiunt, nec communi more solent accidere. ut Marc. 9. Qui fecerit miraculum in meo nomine, non poterit cito maledicere mihi. i non facile id fiet, non solet facile accidere id. Ita Impossibile etiam pro difficili aut raro contingente ponitur: ut et infra in verbo Possum monstrabitur. Sic et Hebraeum פלא alias impossibile, alias perdifficile aliquid notat, et utroque modo verti solet: unde fortê huic Hebraismo occasio data est. 2 Sam. 13. Difficile erat in oculis Ammon facere sorori Thamar quicquam Ier. 32. Non est arduum aut difficile supra te quicquam. i. nihil tibi est impossibile. Quod observandum est propter dictum Heb. 6: Impossibile est, ita peccantes denuo ad poenitentiam renovari. ubi aliqui, Erasmo teste, interpretantur impossibile, de difficili ac raro. Sic sane et ipsemet Dominus, quasi aequivalentes confundit istas duas voces, cum de impossibilitate et difficultate salutis divitum Matth. 23. Marc 10, et Luc. 18 disserit Primum. n. dicit, esse difficile: deinde addit, esse impossibile: declarans insuper eam impossibilitatem praedura similitudine, cameli foramen acus transituri. Nec incommoda sane esset illa ipsa Christi interpretatio etiam in loco Hebr. 6, quod apud homines quidem sit difficile, atque adeo impossibile, sed Deo sint omnia possibilia. Sicut Christus etiam Mar. 9 dicit, esse impossibile illud daemoniorum genus aliter quam per ieiunium et preces eiicere: et tamen ipse mox solo mandato eiicit Loquitur igitur tantum de eo, quod hominibus, et communi more est impossibile: non quod per sese, aut Deo. Hoc modo explicato eo loco, tolleretur occasio desperandi lectori. Tametsi et illud sit hic observandum, quod agat de lapsu apostasiae, non de alio aliquo gravi lapso. Qui autem deficit a Christo, ille non habet remedium in Christo, utpote deserto et abnegato, nisi ad eum redeat. In confirmationem vero huius explicationis, multa possent ex ipsa Scriptura adduci: ut quod in eo ipso loco additur, Et hoc faciemus, si Deus permiserit: ostendens, resurrectionem aut conversionem ex tanto lapsu, non iam ex nostris virib. ac diligentia, sed ex solius Dei omnipotenti misericordia pendere, petendamque omnino esse: docens nimirum, soli Deo esse possibile tales convertere: hominibus vero esse prorsus impossibile. sicut ipsummet Dominum diximus istum nodum aut contradictionem dissolvere, Mat. 23. Lu. 18. Similis plane significatio vocis impossibile est etiam 1 Iohan. 3. quod Qui ex Deo est, non peccet, ac nec possit quidem peccare: ubi itidem non est ea vox ita accipienda, quasi doceat, talem et tantam impossibilitatem peccandi renatis inesse, ut nec accidat, nec acciderit, nec omnino fieri queat ut talis aliquis labatur, etiam gravissime, atque adeo prorsus deficiat: sed quod id non facile, sponte ac veluti naturaliter, seu ex ipsius renati proprio ingenio aut nativa proprietate accidat quandoquidem iam bonum Dei semen in se habeat: non quod externa causa, quae est extra novitatem aut spiritum ut Satan ac vetus Adam talem subvenire plane non possint. Impossibile igitur hic quoque de difficili ac praeternaturali accipiendum est, deque ipsae causae, de qua agitur, nativa operatione aut effectione ut sicut in Hebraeis dicat subversum ac naturalem hominem esse impossibile surgere: aut ita divitem per se suaque vi aut natura propter obstacula suarum divitiarum salvari: Deo tamen ut externae causae, esse possibile: ita vicissim hic Iohannes doceat, renovatae naturae non esse possibile peccare: sed tamen non neget posse talem renatum ab externa causa subverti, Impossibile igitur id quoque dicitur, quod cum per se non impossibile, alicui tamen et ratione alicuius circumstantiae est perdifficile. Non autem a me haec ideo dicuntur quasi nulla ratio sit etiam illius usitatae expositionis habenda: quod loquatur Epistola ad Hebraeos eo loci de plena apostasia, in qua reiecto medico, nulla merito amplius spes salutis supersit in tali sua phrenesi perseveranti. Sic sane Hebr. 10, in simili plane loco, causam difficultatis salutis tam foede lapsorum, collocat in duobus: nempe quod tales primum ipsum filium Dei conculcent, sanguinem foederis prophanent, et Spiritum factum contumelia afficiant. i. ipsum fontem salutis deserant, aut ipsam medicinam reiiciant: qua abiecta, non supersit alia medicina aut medicus Deinde quod sit horrendum, incidere in manus Dei viventis. Dicitur ergo in istis duobus locis, tales peccatores quasi insanilis esse, quia et medicum reiecerint: et non nisi solus Deus sua omnipotentia eos in viam salutemque revocare possit. Nihil ergo talia dicta vel Novatianis vel Donatistis patrocinantur, vel inevitabilis desperationis tentatis afferunt, si modo recte expendantur et explicatur. Vide de hac voce infra in verbo Possum: ubi ostenditur, Non posse, aliquando dici de re ardua, et quae conflat citra molestiam et incommodum singulare. ut Luc. 15: Iam sum in lecto una cum meis pueris, non possum surgere et dare tibi panes mutuo. Ioan. 6: Durus est hic sermo, quis potest eum audire. i. nemo sine taedio et molestia, ista paradoxa audiet, nec facile credet. Ibidem cap. Non potest mundus odisse vos. i. haud facile audit,

-- 219 --

413/414 ut mundus tales suos filiolos oderit. Sic de raro, non naturali ac cum singulari incommodo coniuncto dicitur illud Gal. 4. Testor quod si possibile fuisset oculos vestros effossos dedissetis mihi. Non simpliciter impossibile fuit, Galatas effodere oculos suos: sed tamen per difficile, cum ingenti eorum incommodo coniunctum, rarum, inusitatum. Interdum etiam, Non posse aliquem aliquid, significat, non velle, aut molestum illi esse: ut in verbo Possum dicetur. Corinthus in libello de Dialectis dicit Atticum esse, ponere posse pro velle: ostendit etiam contra Velle pro posse, a Platone usurpari.

IMPUTARE verbum, et (ut alii vertunt) Reputare, Hebraice חשב , et Graece λογίζεσθαι , proprie cogitare aut ratiocinari, aut cogitando aliquid statuere, ut Psal. 144. Quid est filius hominis, quod reputas vel computas eum? .i. cogitas de eo, vel etiam quod eum quasi in tuum rationalem librum inscribis, seu veluti in album tuorum refers, quasi minime neglecturus illum. Quoniam autem sunt multiplices hominum cogitationes, inter quas et ratiocinationes, aut rationum subductiones non postremae, quib. illi plurimum occupantur: accidit ut hoc verbum crebro, et quasi proprie, ferme solis ratiocinationibus tribuatur. Quia vero sunt variae etiam rationum aut supputationum partes seu modi (ut est primum alicuius nomini imputare merces re ipsa ab aliquo datas aut acceptas, seu labores ac merita qualiacunque alterius in te, aut vicissim tua in eum: Secundo est modus aut pars ratiocinationum, imputare eidem illarum valorem, aut precium pro illis debitum, tanquam vel debitori vel creditori. Tertia ratiocinatio est, imputare, transcribere aut adscribere alicui res non vere in aliquem quem translatas, eive datas, sed ex communi tantum pactione, consensu, aut decreto, recipiente alio in se alterius vel debitum, et ceu onus, vel creditum, et ceu meritum, aut etiam imputatione alias res mercesve acceptas loco debitarum rerum, et similia plane innumera, quae varii contractus et quotidiana vita, hominum ac temporum natura aut necessitas secum affert) ex tali inquam rationum multiplici diversitate fit, ut et verbum ipsum rationale Imputari nunc huic, nunc illi supputationum modo aut parti tribuatur, et porro inde veluti per metaphoram aut similitudinem quandam rerum, actionumve ad alias ac alias res significandas traducatur, atque ita plane varie accipiatur. Primum. n. alias significat aliquid reale, et veluti coram existens tractare, expendere, aut computare, ut aliquid in rationes vel dati vel accepti, debiti aut crediti, tanquam rem alicuius momenti, et nequaquam negligendam, alicui nomini, aut quasi mercatori, seu mercenario, militi, aut alii cuipiam cum quo tibi res est, referri, ut cum patrifamilias aurum mercator adscribit: ita. n. dedit aut accepit. laboravit aut meruit. Num. 14: Annus pro die imputabitur. i. habebitur, adscribetur illis. Levit. 11 et 13. Inter immunda reputabitur. i. annumerabitur, adscribetur. Num. 18: Et oblatio illa vestra reputabitur vobis, ut oblatio vestra, et repletio de torculari. i. perinde vobis o Levitae adscribetur, perinde grata et accepta ei erit oblatio vestra, facta sacerdotibus ac Deo, de decimis vobis ab Israelitis datis, ut si esset de vestra propria area aut torculari: seu perinde plane, ac si vosmet eam vestro labore ac sudore in vestris agris ac vinetis parassetis. Deut. 21: Ne des sanguinem innocentem in medio populi tui. i. ne imputes. Iudic. 4: Victoria non imputabitur tibi. i non tibi Barac adscribetur, non pro tua habebitur, aut in memoriam hominum, ac quasi libros rationum referetur, sed pro victoria mea aut feminae. Secundo, alias Imputare significat, alicui rei, operi aut facto, itidem reipsa existenti, suum debitum precium, aut praemium, bonum aut malum prout ipsius rei valor aut natura est, adiudicare, adscribere, aut attribuere. Sic solet mercator aut curator rerum adscribere: Item huic aut illi tantum debetur praemii aut poenae pro tali re, opere, labore vel facto: vel contra, Hic aut ille tantum debet precii pro hac aut illa re accepta, etc. Sic Rom. 4 inquit Paulus: Operanti merces imputatur non ex gratia, sed ex debito 1. bene operanti, aut bonis operib. merces seu praemium adiudicatur constituitur, vel in rationes refertur, sive iam olim datum sit, sive nunc detur, sive in posterum aliquando dandum reservetur, non ut gratis datum vel donatum, sed ut merces iuste bono operi aut merito operariove debitum. Levit. 7: Non placebit offerens illud, neque imputabitur. i. non placebit Deo, non merebitur offerenti favorem apud Deum, non adscribetur eius sacrificio aliquid meriti, aut praemii, sed tanquam nullum ac irritum oblivioni tradetur: seu non respiciet Deus ad offerentem, ut de Caino scribitur. Sic et locutio illa valde crebra, frequens, et celebris Sacrarum literarum, Peccatum Imputari, aut non imputari, utrumque praecedens significatum in se continet: nempe et observari, ac quasi adscribi alicui ipsum suum peccatum seu prave factum: et insuper peccato suam certam compensationem, nempe malam mercedem aut poenam addici, ordinari aut non ordinari, et veluti in libro rationum adscribi. Contrariam omnino vim habet, alicui suum peccatum non imputari; quod plane idem est, ac culpam et poenam condonari. 2 Timoth. 4: Omnes me dereliquerunt: Non imputet illis Dominus. i. obliviscatur Dominus huius eorum malefacti, condonetque illis misericorditer, et non puniat eos propterea. Idem valet, tegi alicuius peccata, Psal. 32, Rom. 4: Non respicere Deum ad alicuius peccata, non observare alicuius iniquitates: Psal. 130. Non intrare in iudicium cum servo suo: Psal. 143. Tertio, alias significat quiddam non reale, aut non existens, pro reali habere: aut rem non datam ut datam, rem non acceptam ut acceptam, aut solutionem non factam ut factam, crimen non patratum ut patratum, alicui imputare. Ad Philem . Si quid iniuste egit aut debet, mihi imputa. i. si quid Onesimus fugitivus servus furatus est, id ita ad scribe, et in rationes refer, ac si ego ipse essem furatus, aut alioqui accepissem, cum non sim furatus. persolvam. n. tibi prorsus, perinde ac si egomet deberem. Verum omnino necesse est, verbum Imputare, praesertim in hac sua tertia significatione (ubi non solum computatio aut imputatio fit sola ratione, sed etiam ipsa res sola ratione transferri solet) diligentissime exponere: quandoquidem Scriptura dicit, nobis fidem imputari ad iustitiam. et pii scriptores secundum Scripturas dicunt, etiam Christi iustitiam nobis imputari, ut sit nostra. De qua re ac locutione, quoniam subobscura est, pluribus modis dicam, si forte alii alia ratio plus lucis afferre, ac hoc dubium explicare possit.

¶ IMPUTATIO igitur in hoc rationali, non reali imputationis genere, videtur significare generaliter quandam translationem alicuius rei, sed non realem: verum tantum rationalem, aut sola cogitatione factam. Certum porro est, plurimum differre Imputationem, cum dicitur fides nobis imputari ad iustitiam, ab ea cum dicitur, meritum aut iustitia Christi nobis imputari, ut sint nostra. Accedit huic discrimini, etiam phrasis ipsius variatio. nam Scriptura commode dicit fidem nobis imputari ad iustitiam, seu pro iustitia: sed iustitia aut meritum non perinde recte diceretur imputari ad iustitiam, cum ipsamet per sese sit vera nostra iustitia. Consideremus ergo quid sit, Aliquid alicui in aliquid, aut pro aliquo imputari: et contra, tantum per sese aliquid alicui imputare: quodnam sit discrimen inter istas duas imputationes. Cum igitur iustitia aut meritum, obedientia aut passio Christi nobis imputari dicitur, idem plane est, ac imputatione, ratione, seu firma ac solida cogitatione, voluntate et decreto (ut est Dei) a Christo in nos transferri: sicut cum alterius solutio aut

-- 220 --

415/416 debitum in alterum transferri, seu in alterum transcribi, eique acceptum aut datum ferri solet. Hic igitur in imputatione obedientiae Christi (ut dixi) imputare est, aliquid ab aliquo homine in alium transcribere, aut solo decreto ratione ac consensu transferre. Sed cum fides dicitur nobis imputari ad iustitiam, tum significat idem quod pro iustitia haberi, vel iustitiae loco, suo quodam modo, esse: ut mox clarius dicetur. Vel etiam dicamus duplicem esse imputationem: primum, rei aut mercis: deinde, precii, seu dignitatis eius. Rei quidem, cum res eadem ab alia persona ad aliam, non realiter aut essentialiter, sed sola cogitatione aut ratione transfertur. Sic imputatur nobis Christi iustitia, et vicissim ei nostra iniustitia. Precii vero imputatio est, cum rei precium aut valor ab alia re ad aliam ita transfertur sola cogitatione, ut illa in huius locum sua quadam ratione succedat, eius stationem suppleat, aut pro ea eiusve loco habeatur: ut cum pro debito auro accipio foenum aut stramen, aut etiam solam condonationis debiti petitionem. Ibi. n. precium aut valor auri transfertur in foenum aut stramen, vel quidpiam simile. Sic nobis fides ob precariam imputationem gratuitae iustitiae imputatur ad iustitiam, seu loco iustitiae est coram Deo, ut sonti deprecatio coram iudice loco innocentiae: ut in libello de Iustitia prolixius exposui. Aliâs igitur precium aut dignitas rei, ab alia re ad aliam sola opinione, decreto, iudicio aut consensu quodam transfertur: alias vero ipsa res, itidem solo iudicio aut ratione ab alia persona ad aliam. Dicam aliquanto exactius sed tamen cum petitione dexteritatis in intelligendo, aut candoris in iudicando, ut in tantis rebus fieri necesse est. ¶ Duplex est imputatio. altera est in re ipsa, altera in rei translatione ab alio ad alium. In re est imputatio, cum res non vera, pro ipsa vera re, quae adesse debebat, suo quodam modo ab aliquibus habetur aut accipitur: ut ignobili ac pauperi puellae forma excellens, saepe loco opum ac nobilitatis, aut etiam probitatis est, ut nobilem ac praedivitem sponsum nanciscatur, aut fiat reginae pedissequa. Sic indocto, aut etiam ignavo, rerumque imperito nobili, saepe nobilitas est aut imputatur apud regem loco eruditionis, industriae, ac virtutis, ut inter regios ministros ac consiliarios recipiatur. Sic saepe diviti, eius divitiae pro prudentia, virtute ac nobilitate sunt, aut imputantur. Hic imputatio est in ipsa re, cum scilicet non vera res, aut non illud verum bonum quod requirebatur, pro vero accipitur, aut suo quodam modo locum preciumve eius supplet. Atque hic iterum quaedam subdivisio est. Alias enim res eiusdem bonitatis, aut praestantiores pro aliis imputantur: ut si cui sit virtus aut eruditio pro nobilitate apud regem. Alias contra, res nullius momenti pro vera ac solida re, eximioque bono, ob misericordiam, aut etiam stulticiam imputatoris imputatur: ut Romanis rubor ac verecundia Demetrii, non valentis ad obiecta accusatorum respondere, fuit pro innocentia regis Philippi patris. Supplex deprecatio saepe sonti est, imputaturve pro innocentia. Scita adulatio aulici saepe est regi loco eximiae virtutis, ut eum rex perinde complectatur ac si sit industrius, fidus, et utilis minister. Sic divitiae pro virtute sunt, habentur, aut imputantur multis. Sic adulatio in communi vita, pro fida amicitia multis est. Hac igitur ratione fides dicitur imputari ad iustitiam, quod externa quadam specie, aut saltem quo ad modum moremque loquendi, locum eius utcunque suppleat, ut mox dicetur. Ubi simul et illud observetur, quod particula In, Eis, ל lamed articulus in ista phrasi, Fides alicui imputatur ad iustitiam, idem valet quod pro iustitia, seu loco iustitiae. Huic significationi vicina est, quod dicit Paulus, quod Ethnico legem servanti, praeputium eius ad circumcisionem, aut pro circuncisione imputabitur, quasi diceret: Perinde in librum rationum inscribetur, aut charus habebitur, ac si esset circumcisus. Alias imputatio est in rerum vere ac solide bonarum translatione ab alio ad alium: ubi tamen non vera ac realis rerum transportatio fit, sed tantum rationalis, consensus decreti, aut cogitationis translatio pro vera habetur, eiusve locum supplet. Sic debitum aut solutio ab alio mercatore in alium transcribitur, ut pene de sit ac si ille reipsa tantum auri accepisset, dedisset, deberet, aut ab alio expectaret creditum antea. Haec imputatio (ut dixi) est in ipsa translatione verae ac bonae tamen ab alio ad alium, cum res vera non vere ac realiter transfertur: cumque ea putaticia, rationalis, aut imputata translatio pro vera ac reali habetur. Sic nobis iustitia obedientiae ac passionis Christi, seu meritum, tanquam si re ipsa ad nos translata esset, in nobis haereret, aut a nobis praestita esset, potenter efficaciterque viventis Dei decreto imputatur. Verum de ipsa imputationis re, seu quomodo nobis iustitia aut solutio Christi imputetur, aut contra, nostra peccata aut debita nobis non imputentur, in libello de Iustitia prolixius dixi. Nunc adhuc quaedam Grammatica de hac voce adiiciamus. Videtur haec vox Imputandi, ut et Erasmus super Roman. 4 monet, interdum vicinitatem quandam habere cum phrasi Accepta fero: cum id alicui acceptum ferimus, aut ut acceptum in rationes referimus, quod proprie ab eo non accepimus. Vicinam praeterea eam vocem esse Iuridicae acceptilationi, quae a praedicta phrasi deducitur: de qua hoc modo Iurisprudentes annotant, unde Acceptifero, acceptituli, accepi latum, verbum compositum: a quo venit Acceptilatio. i. imaginaria solutio, quae simulat debitorem suum sibi soluisse, quod non soluit, idque animo facit remittendi. quia illa verba dicendo, Quicquid tibi per stipulationem promisi, vel ex stipulatu debui, habes ne acceptum? et tu respondeas, Habeo, acceptumque fero, quasi dicas: Perin de habeo, ac si accepissem a te per veram solutionem. Et sic, sicut si vera solutione liberatus esses, ita hac acceptilatione liberaris. Sed discriminis aliquid, idque non parum est, quod iuridica Acceptilatio sit revera prorsus quaedam imaginaria solutio, primum ratione causae, quia nulla plane rei essentialis translatio, aut iustae firmaeque causae interventio accidit: sed in acceptilatione nostri, quidem ratione, seu a nobis nulla solutio fit, aut intervenit: verum interim ab alio nostri causa fit, quae nobis acceptilatur. i. perinde ac fi nostra esset, coram Deo valet, nobisque accepta fertur. Praeterea ista divina acceptilatio, aut imaginanae solutionis acceptio, debitique cassatio aut abolitio, ultra modum potens ac efficax est (ut in libello de Iustitia plixius exposui) non perinde levis, ut humana acceptilatio. Possent cum hac phrasi multae aliae conferri (quod et supra monui) ut Aboleri, tegi, aut non respici, vel cerni: aut etiam contra, non deleri eius peccata. qualia sunt et illa Iniquitates observare, aut custodire, ut: Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quis sustinebit? Item, Intrare in iudicium cum aliquo: Non intres in iudicium cum servo tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. Item, Da peccatum super peccatum eorum. Item, In memoriam veniat peccatum patris et matris eius. Praeterea, esse aliquid alicui iustitia coram Deo. i. haberi aut imputari. Deut. 6. Aliquando significat etiam hoc verbum computari, numerari inter aliquando ut Isa. 53. Mar. 15. Et cum iniquis imputatus aut numeratus est. Cuius significationis cum hac collatio nimis longgam operam requireret. ¶ Sed ut huius vocis explicationi finem tandem imponamus, illud citra omnem dubitationem ac disputationem constat, verbum Imputare apud Paulum, et in Genesi, cum vel fides nobis imputari ad iustitiam dicitur, vel iustitia imputari, vel peccatum etiam imputari, aut non imputari, nusquam significare aliquam realem transfusionem, effectionem, exhibitionem, aut communicationem illius rei de qua agitur, ut vel iustitiae vel iniustitiae sed rationalem tantum, mentalem, aut consensus cogitationis aut voluntatis tractationem. Quare hoc verba

-- 221 --

417/418 et phrasis Imputari alicui fidem ad iustitiam, vel pro iustitia, aut Imputari alicui iustitiam vel peccatum, seu iniustitiam, potenter Papistarum errorem de infusa iustitia redarguit: ac monstrat Paulum docere, nos proprie coram Deo sola iustitia imputativa seu merito Christi nobis solo decreto Dei communicato iustificari, non autem ulla essentiali renovatione, vel virtutum infusione, aut communicatione: quae tametsi sequitur fidem, per eam tamen non iustificatur in conspectu Dei ullus vivens. Quare etiam Papistae videntes in hac phrasi et dogmate imputativae iustitiae ipsissimam pestem et venenum suae doctrinae contineri, omni studio cavent, ne exponant quid sit Paulo Imputare, aut Imputativa iustitia, qua sola coram Deo iustificemur, ac ad aeternam vitam deputemur. Osten dit hoc abunde Dominicus de Soto, prolixe super hanc ad Rom. Epistolam commentans, et alii istorum scriptores de articulo Iustificationis agentes. Vide et suprâ verbum Accepto, ubi itidem quaedam de Imputatione dicuntur, quae utilissime cum hisce coniungentur,

Reputatio alia est Essentialis: quae est, cum vel Res vera ac existens in rationes refertur, tanquam alicuius momenti, et non negligenda, ut Psal. 144. Quid est filius hominis quod imputas aut reputas eum? Is. 53. Inter leprosos imputavimus, vel conputavimus eum.
Utroque horum modo alicui suum peccatum imputatur, aut non imputatur. Si imputatur, tum et ipsum malefactum observatur, annotatur, aut oblivioni non traditur: et ei malum praemium, id est, debita poena decernitur, aut ordinatur. Contra si non imputatur, tum et ipsum malefactum veluti contectum oblivione sepelitur, et nulla ei poena decernitur. Rei aut facto suum praemium aut precium, bonum aut malum deputatur, ordinaturue. Sic operanti sua merces imputatur, aut adiudicatur, adscribiturve. Cogitationis, quae est vel Rei, cum res ab alia persona ad aliam sola cogitatione transfertur. Sic iustitia Christi ab ipso ad nos, et vicissim nostra iniustitia ad ipsum sola cogitatione, voluntate aut decreto Dei transfertur, eive imputatur. 2 Cor. 5. Precii, cum rei alterius vel aeque bonae, vel etiam deterioris, dignitas, precium aut aestimatio in aliam transfertur, seu alia res alterius locum supplet: ut aulico nobilitas pro virtute apud regem est. Forma puellae pro dote, aut contra dos pro forma: civi aut mercatori apud suos divitiae pro prudentia. Hic precium aut valor prudentiae transfertur ad divitias, dotis aut probitatis ad formam: aut etiam contra, virtutis ad nobilitatem. Sic dat census honores: id est, magistratus debitus virtuti datur divitiis, seu dignitas aut preciositas valorque simul et praemium virtutis transfertur ad divitias. Hoc modo nobis apud Deum fides est loco iustitiae, obedientiae, seu imputatur ad iustitiam, quia alienam iustitiam precario accipit. Sic mendico sua mendicitas est loco fundi aut artificii: das ist sein pflug, oder rent und zins. Vel dic, Imputationem esse rationalem translationem, quae est aut
Personalis, cum quaepiam bona aut etiam mala res ab alia persona ad aliam sola cogitatione aut decreto transfertur, sic a Christo iustitia eius ad nos, et vicissim a nobis iniustitia ad ipsum sola imputatione transfertur: seu nobis quidem eius iustitia, ipsi vero nostra iniustitia imputatur.
Realis, cum dignitas, valor aut preciositas alterius rei ad aliam sola cogitatione transcribitur: seu alia res alterius locum cogitatione, voluntate ac decreto hominum supplet. Sic fides nobis aut supplet locum iustitiae perfectissimae obedientiae, quam habere debebamus, quia alienam obedientiam apprehendit: seu imputatur nobis ad iustitiam, aut pro iustitia. Sic applicatio reo vel sonti imputatur ad innocentiam, aut pro innocentia. Sic mendico sua mendicitas est aut imputatur pro fundo, aut artificio, aut labore unde sese sustentet.

-- 222 --

419/420 DE VOCE AC RE IMPUTATIONIS, ET vicinis loquutionibus. Videri posset iam ferme satis dictum esse de verbo Imputationis: sed tamen ob rei praestantiam adhuc quaedam adiiciam tum de vocabulo, tum praesertim de tota re ipsa. Imputare igitur, λογίζεσθαι , חשב , omnino a mercatoria supputatione in Sacras literas translatum esse videtur. Est enim in illis ratiocinationibus, Imputare, aut computare quampiam rem, diligenter eam expendere, considerare, in rationes referre, adscribere in librum rationum, et in ratiocinando simul cum aliis computare, non negligere aut eius oblivisci, ut nullius momenti, quamque mercator suis rationibus ac libro non dignetur. Sic etiam saepe in Sacris literis imputare, aut non imputare, exponitur per non oblivisci, non delere, non condonare non dissimulare, non tegere: per venire in alicuius conspectum aut memoriam: per observare, per intrare in iudicium cum aliquo de aliqua re: et contra non imputare, per avertere oculos, ne videat iniquirates nostras, oblivisci eas, tegere, post tergum abiicere, in profundum maris abiicere, removere ut est oriens ab occidente, delere peccata ut nubem. Hisce et similibus aequipollentibus verbis ac loquutionibus exponitur verbum Imputare in Sacris literis, et in communi etiam usu tale quid sonat. Verum de vera huius vocis vi ac usu in Sacris, deque aequivalentibus loquutionibus, postea prolixius agetur. Nunc ad mercatorias ratiocinationes redeuntes, unde hanc vocem petitam esse diximus, varias in illis imputationis formas consideremus, et ad nostras Theologicas res ac significationes applicemus: ex illarum enim natura, ac veluti fonte, hae quoque luculentius dilucescent. Porro in illis ratiocinationibus Imputare, aut Computare est in genere (ut dixi) in rationes referre, adscribere in librum rationum, et in ratiocinando simul cum aliis computare, Einem etwas zurechnen, oder zu dem andern rechnen. Sic Christus cum iniquis deputatus aut computatus est. Sub hoc porro genere variae sunt imputationes, quas diligentissime expendisse profuerit, ut variae phrases ac significationes huius vocis in Sacris intelligi queant. Primum re ipsa imputantur seu adscribuntur merces acceptae aut datae. ut. Ille tantum panni, aut frumenti, aliarumve mercium accepit a me, vel contra dedit. Sic quoque imputantur aut computantur merita ac operae, ut mercenariorum: item officia ac beneficia accepta aut data. Imputantur quoque eâdem ratione alicui sua malefacta, aut mala merita, offensiones ac scelera: id est, veluti annotantur, aut adscribuntur a magistratu in nigrum librum, ut vulgo dici solet. Sic imputat Deus peccata malis, non imputat autem credentibus. Psal. 32. Roman. 4. Sic imputat alicui suum sacrificium, quod ei acceptum est vel non, Levit. 7. Sic Psalmo 106, Pinehae suum zelum ac caedem scortatoris principis imputat. Sic et contra Semei orat Davidem, inquiens 2 Sam. 19: Ne imputet mihi Dominus iniquitatem, et ne recorderis id quod perperam egit servus tuus, cum exires de Ierusalem, ut ponat rex super cor suum. Exponit quid sit imputare. Quo sensu et Paulus inquit 2 Timoth. 4. Omnes me deseruerunt, non imputetur illis, scilicet a Domino. Secundo, imputatur, adscribitur, aut in rationes refertur, precium mercium datarum aut acceptarum, quod pro eis debetur danti ab accipiente, tali aliqua formula: Item ille mihi debet, aut ego debeo ei tantum, pro talibus mercibus, aut etiam operis. Sic imputatur etiam precium laboris mercenario, aut meritum officiorum amico: ut ille Terentianus Pamphilus, non vult sibi apponi gratiae, ubi ipse nihil promeruerit. Sic imputatur operanti merces non ex gratia, sed ex debito: Rom. 4. Sic imputantur, aut in rationes referuntur a magistratu etiam poenae male agenti debitae, et praemia benemerito de Repub. Quod etiam a patrefamilias aliquo modo fit erga liberos, aut servos. Sic ergo imputantur aut adiudicantur a Deo praemia et poenae bonis aut malis, suo tempore reipsa repraesentandae, ac tribuendae. Tertio, imputantur alicui merces, aut res vel operae, bene item maleque facta, non vere datae, praestitae, aut acceptae, perinde prorsus acsi vere datae acceptaeque essent, ob graves causas, et consentientib. iis qui eius rei plenum ius habent, ubi est tantum imaginaria quaedam rerum bonarum aut malarum conmunicatio. Sic potest imputari alicui ex gratia, opera, labor, aut meritum, revera non praestita, sed tantum imaginarie. Sic et malefacta, licet ab eo non sint patrata, alicui imputari solent: ut cum super Christi, et etiam nostros persequutores venit sanguis Abel. Sic Christus, qui non novit peccatum, factus est peccatum: quod non rapuit, adscriptum est ei: Psal. 69. Sic iniusta censura columbis, et lupus ovi inferius bibenti imputat peccatum. Sic alicui potest propria precatio verti in peccatum: Psal. 109. Sic dicitur Psal. 69. Da peccatum super peccatum eorum .i. imputa eis maiora peccata, quam habent: vel exaspera, ac veluti severiori censura expende eorum peccata, qui aliorum. In hanc sententiam dicit Curtius, Clyti dies citatem aut petulantiam linguae potuisse imputari vino, ac tam praestanti viro parci. Quarto, pari ratione imputatur etiam precium seu praemium, malum aut bonum, debitum pro illis bonis aut malis rebus, mercibus, operis, officiis, offensionib, aut factis, non reipsa, sed tantum decreto aut ratione voluntateque alicui attributis. Sic possunt alicui imputari merces ex gratia pro opera, labore, aut rebus non vere, sed imaginarie tantum exhibitis aut datis, perinde ac si exhibita fuissent reipsa. Hoc mode et mala praemia aut poenae possunt ac solent adscribi alicui per imputationem: ut si praesentes prosequutores puniantur ob sanguinem Abel. Sic praesentes Papistae punientur ob omnes abominationes unquam in ea Babylone patratas. Sic Christus coactus est poenis suis persolvere quae non rapuerat: Psal. 69 et Iacobus Labano. Sic etiam ethnici poetae experientia edocti dixere, Saepe unius mali hominis, aut paucorum scelera ac poenas, contaminare, polluere et gravare totam civitatem, in qua illi agunt, quare prorsus sceleratos, nefarios et pollutos soliti sunt tota regione pellere ac exterminare. Quo modo etiam Deus unius idololatriam non punitam toti populo imputat, ac Iudaicam gentem ob homicidia Manassae punit. Quinto imputatur aliquando aliquid vel bonum vel malum, sive rationem culpae aut meriti, sive etiam poenae aut praemii subeat translatum ab alio in alium non reipsa, sed sola tantum ratione, voluntate, consensu utriusque partis, et decreto eius qui hanc potestatem habet, potenter tamen ac efficaciter. Creditum igitur aut debitum, seu etiam meritum ac culpa non raro ab alio in alium transfertur. Sic sacrificantium peccata hostiis, ut hirco aut aliis, idque aliquando etiam clare enumerando, veluti si eis res quandam aut pecuniae numerato traderentur, imponebantur. Levit. 16 et contra, meritum mortis hostiarum in sacrificantes transferebatur. Sic quoque imputantur Christo peccata totius mundi, seu per imputationem a peccatoribus in eum transferuntur, quib. ipse (ut ita dicam) iniustificatur, seu iniustus reputatur, ita ut nostra obligatio, ingens debitum aut chirographum a nobis in ipsum transportetur: qui id sua passione ac obedientia largissime persolvens lacerat, et cruci affigit. Ipse. n. in se nostrum debitum suscepit, seque vadem, imo et primarium debitorem ac persolutorem, peccatorem aut iniustum voluntaris ultroque pro nobis omnibus constituit. Et vicissim eius iustitia obedientiae ac passionis, seu largissima ipsius persolutio, expiatioque tum ipsomet ita volente ac a patre petente, tum nobis id suppliciter fide mendicantibus, tum denique patre ipso potenter id decernente, in nos

-- 223 --

421/422 per imputationem transscribitur. Ita igitur ille quasi novum chirographum debiti, quo legem iustitiamque Dei sua largissima impletione ac iustitia obedientiae et passionis sibi ad confessionem debitae, iustitiae ac vitae obligaverat, nobis donavit: sicque nos iustificamur, translata per imputationem in nos eius iustitia. Potest autem fieri ista imputatio vel tota re iudicio aut ratione translata, vel parte eius aliqua solum, ut sit tantum communicatio quaedam, aut participatio. Sic posteris maiorum suorum peccata aut benefacta in multas generationes imputatione quadam communicantur. Sic David Psal. 99 orat, alicui suae matris peccata imputati. Huc referri potest illud Pauli, Ne communices peccatis alienis. Sic olim apud Ethnicos alii pro aliis devovebantur, quasi culpam eorum in se recipientes. Sic Halberstadii etiamnum sacrifici virum, et Treveris fem inam deligunt in quadragesima, quem vocant veterem Adamum, eumque omnibus suis peccatis certo ritu caeremonia ac conceptis preculis onerant. Sic indulgentiarii et monachi nobis sua sanctorumque suorum merita ac bona opera vendunt, datisque diplomatibus in nos transscribunt. Porro eodem modo et persolutio, praemium ac poena per imputationem ab alio in alium transscribi solent. Sic mors suppliciumque debita a peccatore, in hostiam primum sola imputatione seu decreto, deinde et reipsa transfertur. Sic mors et aeternum exitium a genere humano ob peccata ferendum, seu ipsa maledictio poenaque culpae debita in Christum primum decreto aut obligatione, deinde et reipsa transferuntur: fitque ipsum illud benedictum semen maledictum, ut nos a praedicta maledictione liberemur: et vicissim praemium eius iustitiae obedientiae ac passionis debitum, nempe aeterna vita ac gloria, seu eius benedictio in nos perditos quidem in hac vita, imputatione, decreto aut iure, in altera vero etiam reipsa ac reiipsius veritate transfertur. Sic propter peccata impiorum parentum, posteri etiam pii interdum puniuntur: ut precante losia. Deus non vult remittere poenam Israelitico populo, ob peccata Manassae. Sic olim devoventes se apud Ethnicos, ut duo Decii et Curtius, poenas calamitatesque exercitui ac populo debitas, ab illis in se suis illis devotionibus aut execrationibus transferre conabantur. Hoc modo Paulus petit a Philemone, ut tum iniurias ac furta Onesimi in se per imputationem transcribat aut transferat, tum vicissim suam persolutionem in ipsum, atque ita illi pareat, eumque ut bonum ac pium denuo ad sese recipiat, ubi etiam hoc ipso imputandi verbo utitur Apostolus. Ex quo loco non male nostra quoque et Christi commutativa imputatio illustrari posset. Sicut enim furtum Onesimi in Paulum, et vicissim Pauli solutio in Onesimum transfertur: sic et nostra peccata in Christum, eiusque vicissim iustitia in nos. Sexto est genus imputationis, si alicui aliquid aliud loco alterius rei imputetur: ut si alicui ministro apud regemnobilitas sit loco virtutis aut sapientiae, alicui divitiae sint loco probitatis: forma puellae sit loco virtutis. Sic nobis aliquatenus fides est loco iustitiae, seu fides nobis imputatur in iustitiam, ut mox dicam et declarabo. Contra potest vere dici Christo voluntariam ponsionem (qua in se nostra peccata aut debita recepit seu vadem, sponsorem aut persolutorem sese pro nobis constituit) esse imputatam ad iniustitiam, seu ad peccatum. Ea enim ratione factus est peccatum et maledictum, Deusque suo decreto fecit incurrere aut irruere in eum omnia nostra peccata: Isaiae 53. Septimo, fidem alicui imputari ad iustitiam, proprie significat; esse illi loco iustitiae, non quia reipsa sit iustitia, aut ullo modo vicem iustitiae subeat: sed tum, quia is illa veluti mendica quadam manu acquirit alienam iustitiam. sicut si quis precario ac mendicando alienam persolutionem impetraret, qua semetipsum liberaret ab illo quasi reatu aeris alieni, ac veluti iustus liberque consisteret: tum quia soli credentes habentur, censentur et pronunciantur a Deo pro iustis, ex clementi ipsius imputatione ac misericordia, cum re ipsa tales non sint. Sic debitori precaria impetratio alienae persolutionis, loco suae propriae solutionis debiti est. Sic reo sonti supplex deprecatio innocentiae loco est. Huiuscemodi imputatio supplicis precationis pro innocentia, est quotidiana parentibus erga liberos, volentibus eos ob peccatum flagellare. Verum quomodo nobis sit fides loco iustitiae, prolixissime in libello de Iustitia exposui: nequis putet ipsammet fidem per sese, seu quatenus est quaedam qualitas, virtus aut bonum opus, nobis loco iustitiae esse aut censeri: non autem solummodo, quatenus est mendica quaedam manus, precario alienum bonum iustitiamque apprehendens, nobisque veluti lautissimum saluberrimumque cibum famelico ori applicans, nosque eo salutariter reficiens. Octavo, imputare alicui iustitiam, Rom. 4. dupliciter accipi debet: nempe primum ratione causae, deinde ratione effectus: quae tamen necessario concurrunt, ac coniugenda sunt. Primum igitur indicat ista lo quutio, iustitiam Christi incredentem transscribere: sicut contra, nostra iniustitia potenter a Deo in Christum transscripta est: atque haec est proprie causa nostrae iustitiae. Deinde indicat etiam effectum, nempe aliquem habere pro iusto, qui non talis sit: ut faciunt nimium indulgentes parentes erga liberos: aut qui nimium amant, illis suae amasiae etiam deformes, videntur esse formosae: quia si quis amat ranam, ranam putat esse Dianam, ut inquit ille. Sic Deus nos, suos contaminatos parvulos, in suo dilectissimo filio tenerrime diligens, censet, habet et reputat pro mundis, connivens, dissimulans ac tegens nostra peccata aut sordes, seu non imputans ea nobis, ob imputatam nobis filii satisfactionem aut iustitiam. qua ratione fit, ut nulla sit nobis in Christo Iesu existentibus condemnatio. Sic igitur imputare peccatori iustitiam, est imputare nobis debitoribus largissimam Christi persolutionem pro nobis depensam: qua ratione omne nostrum debitum aut obligatio non amplius nobis imputatur, sed protinus evanescit et aboletur. Dixi alias saepe, prorsus ita nos propter Christum iustificari, sicut Christus propter nos iniustificatus seu iniustus factus est: seu ita nobis potenter Christi iustitiam obedientiae ac passionis imputari, sicut illi prius nostra atque adeo totius mundi iniustitia aut peccatum a Deo efficacissime imputatum est. Quae collatio duarum imputationum, seu commutationis iustitiae ac iniustitiae inter Christum et peccatorem, potest luculentissime tum declarare naturam iustificationis ac imputationis: tum et contra adversariorum calumnias confirmare. De qua materia prolixius in libello de Iustitia dixi. Nunc vero et illud adiiciam, quod sicut ipsa forma iustificationis, collatione iniustificationis Christi illustrari pulchre potest: ita et modus aut medium, vel instrumentum apprehendendae eiusdem, tum explicari, tum et confirmari potest, si cum mediatoris modo, medio aut instrumento, quo ille iniustificatus est, aut iniustitiam nostram apprehendit, sibique applicuit, commode componatur. Nam sicut iustitia Christi non imputatur vel ignaris eius, vel etiam contemnentibus aut negligentibus eam, sed agnoscentibus, desiderantibus ac expetentibus eam, quod proprie fides viva ac iustificans est: sic etiam nostra iniustitia, seu peccatum ac poena, Christo non est imposita vel inscio, vel etiam prorsus invito ac recusanti, sed moto ingenti misericordia nostrarum calamitatum, ac sese pro toto genere humano offerenti sponsorem, vadem ac primarium persolutorem, et petenti ut nostrorum peccatorum poenarumque ingens sarcina in sese transferatur, seu debita nostra in se transscribatur.

-- 224 --

423/424 Sicut igitur alias disserui, fidem iustificantem esse veluti mendicam quandam manum, accedentem ad thronum gratiae, ibique precario gratuitam Christi iustitiam sibi imputari, eaque iustificari precario quaerentem: seu esse illum clamorem ac gemitum cordis, clamantem Abba pater, et expetentem gratuitam Christi propitiationem: sic vicissim statuendum est, et Christum olim mox post primorum parentum lapsum nostri misertum, ad caelestem patrem accessisse, sese pro nobis vadem persolutoremque aut potius victimam et reum, ad luenda nostra peccata poenasque, seu persolvendum illud ingens debitum obedientiae ac poenae obtulisse: et denique suppliciter flagitasse, ut miseris peccatoribus parcatur, sibique eorum debita poenaeque imponantur. Hoc satis clare apparet ex illa eius precatione Ioh. 17, cum dicit sese pro nobis sanctificare et offerre patri, ac petit nos propterea sanctificari: cumque Psal. 40, et Hebr. 10, offert sese in sacrificium et obedientiam patris, reiectis holocaustis, dicens: Holocaustum et hostiam pro peccato non voluisti. tunc dixi: Ecce adsum, ut faciam Deus voluntatem tuam. In capite libri scriptum est de me, etc. Sic igitur Psal. 2 petit, sibi donari haereditatem usque ad fines terrae, quam suo precioso sanguine redimat: ideoque etiam agnus Dei, totius mundi peccata in semet tollens ac recipiens, eaque tandem abolens, dicitur. Sic ut igitur nos nostra mendica manu fidei, aut precatione, precario ad thronum gratiae impetramus, ut nobis iustitia aut meritum persolutioque Christi donetur, imputetur et applicetur, perinde potenter, tenaciter ac efficaciter, ac si nosmet eam legi et severae iustitiae Dei patiendo ac obediendo praestitissemus: sic vicissim Christus sua manu aut instrumento, nempe supplici intercessione apud patrem obtinuit, ut nostra peccata poenaeque ipsi imputentur, in ipsum transferantur, ipseque nostris illis horrendis sordibus iniustificetur ac contaminetur, seu iniustus fiat: non quidem reipsa, sed tantum imputatione, decreto aut statuto Dei. Qua ratione ipse tum peccatum, tum et maledictum factus est: et nos contra tum iustitia, tum benedictio, seu iusti ac beati. Ita videmus, tum causam formalem imputatae nobis Christi iniustitiae, aut potius iustificationis, optime convenire cum imputatione nostrae iniustitiae Christo a patre factae seu eius iniustificationis: tum etiam medium, causam instrumentalem aut modum utriusque apprehendendae, et sibi applicandae. Sicut enim nos tantum mendica quadam manu ac supplici voto et flagitatione, quae nostra fides est, a caelesti patre impetramus, ut Christi iustitia aut persolutio nobis imputetur, donetur et ascribatur: sic Christus quoque supplici intercessione et precatione a patre obtinuit, ut sibi nostra culpa ac poena, nostrave iniustitia ac totum debitum imponatur. Ita posses dicere, utrumque quasi fide quadam seu supplici flagitatione tum a nobis, tum a Christo apprehensum, applicatum et obtentum esse. Possis etiam non incommode quasi formulas quasdam utriusque voti, instrumenti, aut supplicis flagitationis, atque adeo picturas ipsius rei gestae excogitare, ac tibimet proponere, ut sicut olim filius Dei supplex quasi ad genua provolutus ex uno latere clamavit, O' pater miserere generis humani parce ei, et illius ingentia ac innumera peccata, fac in me incurrere, mihi ea imputa, meque per imputationem iniustifica, ut sim pro illis peccatum et maledictum legis, seu iniustus ac puniendus, egoque illorum ingens debitum iustitiae, obedientiae ac poenae dependam: sic nos vicissim ex altero latere ad genua Dei provoluti, ac velut ad alteram eius aurem vociferamur, O' pater caelestis, esto mihi misero peccatori misericors, tuique filii abundantissimam iustitiam aut persolutionem pro toto genere humano praestitam mihi imputa, dona, et plane propriam facito et applicato. In hac ergo (ut hoc utile obiter moneamus) imputatione, aut imputativa translatione iustitiae Christi in nos, nostrique iustificatione, concurrunt potissimum tres personae: nempe primum Christus mediator ac sponsor noster, tum persolvens patri, eiusque legi ac severae iustitiae largissime nostrum debitum iniustitiae sua iustitia obedientiae ac poenae, tum eandem nobis donans, et patrem orans ut eam nobis applicet. Secundo, nos peccatores qui accedimus fide ad thronum gratiae, ac suppliciter petimus a patre, ut nobis illum amplissimum thesaurum iustitiae aut persolutionis Christi nostra gratia praestitum, nobisque donatum misericorditer ac clementer applicet, utque inde sibi, suaeque severae iustitiae persolvat illud ingens debitum obedientiae ac poenae, quod a nobis iustissime sub comminatione aeternorum suppliciorum exigebat. Postremo pater caelestis, qui tanquam iudex, et plenariam rerum omnium potestatem habens, nobis illam amplissimam persolutionem Christi ad dicit, imputat, et appropriat, eaque suae legi ac severae iustitiae ita largissime satisfacit, ut sicut illa antea nos accusabat extremae iniustitiae, ac nos aeternis suppliciis adiudicabat: sic nunc contra ultro confiteatur nos esse iustissimos, aeternamque nobis vitam ac gloriam adiudicet. Hac igitur ratione intervenientibus istis tribus personis, debitore precario petente, persolutore aut sponsore ultro offerente, et iudice imputante et adiudicante, in nos Christi persolutio iustitiaque imputatione transfertur aut transscribitur. Hac ergo imputativa Christi iustitia ita gloriose ornamur, ut non solum nullae nostrae maculae peccatorum cernantur, sed etiam summa ac fulgentissima quadam iustitia resplendeamus, utque veluti metamorphosin quandam aut transfigurationem, imputative tamen, passi esse videamur. Confirmat vero hanc utranque collationem, tum causa formalis vel formae imputandi Christo nostram iniustitiam aut peccatum, et vicissim nobis eius iustitiam: tum etiam causae instrumentalis aut medii apprehendendi utranque: illud inquam hasce duas collationes praeclarissime confirmat, praeter plurima Scripturae testimonia, quod revera quasi mercatoria quaedam commutatio facta est inter nos et Christum, primum quidem iustitiae et iniustitiae aut peccati, seu meriti ac culpae, deinde etiam mortis ac vitae seu poenae: dum nos quidem illi iniustitiam seu culpam pro iustitia ac merito imputative, mortem vero ac poenam pro vita et praemio suo realiter damus et obtrudimus. Optimo ergo iure nostra datio aut obtrusio pessimarum mercium, confertur cum eius vicissim erga nos facta largitione summorum bonorum, optimarumve mercium, sive causam formalem sive etiam instrumentalem utriusque diligenter expendas. Ex hisce omnibus tum reiipsius distinctionibus, tum vocabuli significationibus clare apparet, nusqui Imputare aliquid alicui, idem valere quod reipsa exhibere, dare, aut praestare: sed tantum rationalem cogitationis ac voluntatis decreto factam attributionem, applicationem aut adscriptionem. Quare Papistae impudenter pervertunt oracula Spiritus sancti, quibus imputari alicui fidem ad iustitiam idem est, quod infundere ipsamet re aut opere qualitatem iustitiae. Nunc porro expendamus accuratius, quid sit alicui aliquid boni imputare, et porro alicui imputare iustitiam. Dixi supra, imputari alicui res bonas revera datas aut praestitas, ut merces, operas et officia: Imputari etiam praemia aut mercedem, quae ei pro talibus bonis rebus debeantur: id est, veluti adscribi, aut in rationes referri, primum quod hic tantum boni dederit: deinde, quod ei vicissim tantum boni aut praemii pro illo dato debeatur. Sic vicissim tantum etiam imputari potest, quod tantum boni aut mercium vel beneficiorum revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari

-- 225 --

425/426 alievi malas res, ut quod tantum mali damnive nobis dederit, aut in nos peccaverit: et quod porro tantum poenae ei pro illis male factis rependendum sit. Atque hae imputationes sunt aut fiunt ex debito aut iure, seu (ut Paulus Rom 4 ait) secundum debitum: quia ibi res ipsae bonae malaeve sunt praestitae, aut restant praestandae, quae alievi imputantur, seu in rationes ei computantur. Sunt porro etiam aliae imputationes tum bonarum, tum malarum rerum, non ex iure manifesto aut debito, sed ex arbitrio imputantis, et aliquo etiam consensu eius cui imputantur factae. Quarum quidem bonae ex gratia imputantur, malae vero ex odio, aut etiam alio qui alia ratione, praesertim si accedat consensus eius cui malum imputatur. ut Paulo imputantur a Philemone, iniuriae ac furta Onesimi, non ex odio, sed consensu ac sedula flagitatione Pauli, illo tristi onere Onesimum liberare volentis. Hac prorsus ratione etiam Christo nostra furta, scelera, ac iniustitia imputatur, qui id horrendum et non ferendum onus in sese transferri suppliciter a patre flagitavit. Hac arbitraria imputatione potest alicui non operanti imputari merces, ex mera gratia ac favore imputantis: Rom. 4. Ut cum rex alicui accepto aulico, licet nihil dum sit promeritus, largitur mille ducatos, sola adhuc promissione et diplomate. Hoc igitur modo ibidem testatur Paulus, adscribi aut attribui credentibus, licet non operentur, iustitiam: nempe ex mera gratia, ac sic (ut ibidem exponit Paulus) iustificatur impius, seu non imputatur ei peccatum aut iniustitia. Imputatur igitur nobis iustitia, dum nimirum Christi iustitia in nos transscribitur, dumque nos ob eam censemur, et per absolutionem aut remissionem iniustitiae pronunciamur esse iusti, cum non simus: dumque teguntur ac non imputantur nostra peccata aut iniustitia, quasi nulla adsit, cum tamen adsit plurima: dumque alieno merito ita coram Deo fulgemus, ac gloriosi consistimus, quasi si abundaremus propria iustitia: cum ea revera non adsit, sed simus non operantes, et peccatores, ac etiam impii suo modo. Hanc admirabilem, et plenam ingentibus mysteriis imputationem aut metamorphosin, qua nos quoque non aliter (liceat nobis nunc hac similitudine, licet odiosa, declarandae ineffabilis rei gratia, abuti) quam histriones (qui sub aliena persona ac larua in theatro apparent, regesque aut heroes sapientesve videntur, cum sint infimae sortis homunciones) coram Deo iustitia Christi splendemus, ac gloriosi esse videmur. Istam igitur nostri transfigurationem vocat Paulus induitionem Christi, quo veluti preciosissima quadam, auroque gemmis ac omnigenis preciosissimis lapidibus fulgente veste, ita coram caelesti patre ornati, decori ac gloriosi appareamus, ut ille in iustificatione solius Christi perfectionem nobis circumpositam cernat, comprobet, amet et praedicet, nullumque vel minimum naevum peccatorum aut foeditatum nostrarum per eam perspicere queat. Hanc (ut ita dicam) personatam immutationem imputatae iniustitiae, Pighius, licet alio qui adversarius, victus evidentibus verbi Dei testimoniis, comparat cum illa Iacobi impostura, qua ornatus fragrantissimis pulcherrimisque vestibus Esau, eiusque pilosam cutem et nomen coram patre prae se ferens, ab eo amicissime excipitur, desuaviatur, et amplissima benedictione caelestium et terrestrium bonorum ornatur. Hanc sacrosanctam ac mysticam fraudem, benedictionisque divinae furtum, videtur ipsemet filius Dei nos statim in Paradiso docuisse, dum primorum parentum tristissimam foeditatem ac nuditatem ovillo vellere contegit, eoque fovet: indicans nimirum, nos ita demum coram Deo recte constitutos, si pelle solius agni Dei peccata mundi auferentis, tom tegantur sordes nostrae, tum nos ornemur sique facta commutatione nos quidem importabilem sarcinam peccatorum iniustitiaeve in ipsum per imputationem reiiciamus, et vicissim eius aureum vellus iustitiae ipsi detractum ad nos per imputationem transumamus, eoque nos tegamus, ornemus, ac in conspectu patris conlestis ostentemus, ut ille nos pro pulcherrimis habere, nihilque prorsus nostrarum foeditatum amplius cernere queat. ¶ Exposui breviter quid sit, Alicui gratis imputari iustitiam. Hinc vero, et ex aliis praecedentibus etiam apparet, quid sit alicui alienam iustitiam imputari: et quid nam sit, nobis iustitiam Christi imputari, aut eam per imputationem in nos transferri, nosque ipsa iustificari. Potest vero hoc praegrande salutareque mysterium, vel ea solum ratione meridiana luce clarius illustrari, et simul quoque confirmari: si cogitetur, nostra peccata aut iniustitiam esse revera debitum quoddam coram Deo, ac a nobis divinitus iustitiam obedientiae et poenae a nobis severissime flagitari: quam cum Christus mediator ac sponsor noster pro nobis largissime persolverit, nobisque donaverit, qua tandem ea ratione alia in nos transferri potest, quam proprie per imputationem? Cogita enim (non finge: rei enim ipsa veritas ita sese habet) primum patrem caelestem, veluti maximum quendam mercatorem, sedere ad suam rationalem mensam, et in manibus habere suum illum librum rationum, ubi in una parte omnium mortalium debita inscripta sint, in alia vero amplissimus thesaurus Christi, patri praestitus, exhibitusque: homines vero omnes, uti quosdam subditos, imo et miserrimos debitores ac reos, astare ante illius patris caelestis tribunal. Deinde considera iuxta Christi parabolam, illum summum Dominum, ac totius mundi patrem familiâs, vocare alium hominem post alium, eique per legem suam veluti debitorum librum indicare, quam scilicet infinita millia talentorum iustitiae, obedientiae, ac suppliciorum pro tot peccatis debeat, eamque summam severissime ab illo flagitare: ac ni protinus perfectissime praestet, ei aeternos carceres torturasque minitari. Postremo cogita, ibi mediatorem â tali infelice peccatore per fidem compellatum, in medium progredi, ac a patre suppliciter petere, ut sui thesauri persolutio aut iustitia in illum egentem peccatorem transferatur. Qua igitur obsecro tandem alia ratione illa translatio persolutivae iustitiae fieri potest, quam per imputationem, aut rationalem vel decreto factam communicationem et adscriptionem? Haec non est nostra, sed ipsius Christi ac Spiritus sancti similitudo: imo non similitudo, sed ipsiusmet negocii aut rei vera et genuina veritas, imago, ac viva facies. Hinc igitur tum lucem evidentissimam, tum et confirmationem potentissimam. prorsusque irrefragabilem clarissime habemus, peccatorem revera imputativa translatione iustitiae Christi in eum transscriptae iustificari: non aliter quam quotidie videmus, debitores aliena persolutione sibi imputata, aut in se per imputationem translata, a sua tristi obligatione reatu ac nexu vinculisque liberari, et pro insontibus liberis ac iustis haberi. Ex hisce quoque cerni possunt, quomodo alicui aliquid aliud pro alio imputari queat: et quod perinde credenti peccatori fides imputetur ad iustitiam, aut pro iustitia, sicut si subditis reis apud regem, aut etiam sontibus liberis apud parentes, supplex deprecatio culpae, loco innocentiae imputetur, aut etiam loco persoluti supplicii habeatur, censeaturque Sicut enim illi sua illa humili deprecatione misericordiam parentum, aut clementiam regis apprehendunt et impetrant, ut eis culpam castigationemque remittat, estque illis ea humilis supplicatio loco innocentiae aut iustitiae, ac loco depensae poenaeque: sic et nobis nostra fides, quae est revera quaedam humilis mendicatio misericordis condonationis ac propitiationis irati Dei, impetrat Dei misericordiam favoremque per et propter Christum promissam, nosque Deo, nobis condonanti peccata, iustos et indignos omni malo sistit: atque ita ea nobis loco innocentiae

-- 226 --

427/428 vel depensi supplicii coram Deo est. Seu, sicut mendico sua mendica manus, dum extensa mendicat, et necessaria acquirit, ei loco iusti operis, aut rationis honeste acquirendi victum, est: sic etiam nobis nostra precaria apprehensio et acquisitio alienae persolutionis nostri debiti, est loco propriae persolutionis: perindeque nos liberat, ac si nun quam quicquam debuissemus: non sua quidem natura aut essentia persolutionem debiti explens aut efficiens, sed alienam persolutionem apprehendens, et creditori offerens: sic nostra fides apprehendens et nobis approprians aut applicans Christi iustitiam aut persolutionem, nobis loco propriae iustitiae, aut a nobis exactae per legem obedientiae et poenae est, non quidem sua natura vel essentia, quatenus quaedam preciosa virtus aut bonum opus est, sed quatenus est instrumentum aut mendica manus, nobis Christi meritum iustitiamve, et Dei misericordiam impetrans, et propriam faciens. Quo vero tanto clarius appareat, quid sit imputativa iustitia, et quomodo nobis iustitia Christi imputetur (nempe non reali qualitatum infusione, sed tantum rationali decreti attributione) adscribemus aliquot argumenta: et simul conferemus hanc loquutionem cum aliis vel aequipollentibus, idemque dicentibus, vel etiam contrariis. Primum vero, nihil perinde illustrat totam rationem imputatae nobis iustitiae Christi, seu quomodo ea ab ipso in nos (largiente eo nobis illam, et contra nobis eam suppliciter flagitantibus, ac denique Deo tan quam iudice illam nobis imputante et addicente) transferatur, quam si apte diligenterque cum imputativa translatione nostrae iniustitiae in ipsum conferatur. Quam comparationem utriusque transscriptionis aut imputativae commutationis, sive ratione causae formalis, sive ratione substantialis, tum supra nonnihil tum et in libello de Iustitia multo prolixius exposui. Haec imputativa commutatio iustitiae ac iniustitiae inter nos et Christum, cum saepe alias in Veteri ac Novo testamento, tum praesertim Isaiae 53, et 2. Cor. 5 describitur, summam totius praedicationis aut legationis suae proponente Apostolo hisce verbis: O vos peccatores, nos legati Dei vobis nomine ipsius dicimus, reconciliemini Deo, qui filium suum (qui non noverat peccatum, nec inventus est dolus in ore eius) fecit peccatorem, ut vos fieretis iustitia Dei in eo, seu iusti, imputata vobis divinitus ipsius iustitia. Secundo aptissime illustratur imputativa iustitia ea consideratione, quod nostra iniustitia est ingens quoddam debitum obedientiae ac poenae. Eam igitur cum pro nobis Christus praestiterit, nobisque largitus sit, ac denique a patre petierit ut eam in nos transscribat, non sane aliter illa in nos quam per imputationem transferri potuit, aut potest. Tertio, et illa consideratione aut expositione egregie declarari potest, quod tota Scriptura peccatorum sortem forma quadam captivitatis proponit, ut etiam revera est. Sumus enim captivi legis, ac severissimae iustitiae Dei nos damnantis, et Satanae, qui quasi lictor et carnifex eius est. Contra etiam Christus a Scriptura dicitur esse, et sane est, redemptor, qui de penso nostris captivatoribus (nempe legi, et severae Dei iustitiae) amplissimo λύτρῳ aut precio redemptionis, nempe iustitia obedientiae ac passionis suae, quam solam monetam ille flagitat, nos ex illo teterrimo carcere ac catenis infinitarum miseriarum liberavit, et in longe lautissimum convivium sui caelestis patris transtulit. In qua rei huius nostraeque conditionis forma ac explicatione perfacile est animadvertere, nos illam amplissimam persolutionem precii, pro nostra redemptione depensam, non aliter in nos transferre potuisse aut posse, quam si fide ceu mendica manu precario eius in nos transscriptionem aut imputationem emendicemus ac impetremus. Haec sane est evidens rei ipsius veritas, quam negare summae impudentiae fuerit. Quarto, sicut supra dixi, nostram imputativam iustificationem utilissime conferri posse cum imputativa iniustificatione Christi, ita et cum typis eius, nempe cum sacrificiis pecudum, recte conferri potest. Nam et in illas hostias sacrificantium peccata imputatione quadam transferri censebantur, ut supra de hirco ex Levit. 16 diximus, et vicissim illarum mortis meritum aut quasi iustitia quaedam in sacrificantem transferri putabatur: quod sane non nisi imputatione fieri poterat. Sic quoque dicuntur homines sanctificati esse sanguine illorum sacrificiorum ad mundiciem carnis, et porro sanguine Christi dicimur mundari et sanctificari ad mundiciem animae: quod itidem mera imputatione fieri omnino est necesse. Non enim ille sanguis re ipsa lavabat sordes corporum, sed imputatione tantum quadam. Quinto, ex natura ac vi vocis et rei Iustificatio, et verbi Iustificare, hoc ide potenter evincitur. Nam ut alibi a me ac aliis saepissime probatum est, verbum Iustificare non significat re ipsa iustum facere, sed absolvere, proque iusto habere ac pronunciare. Quare necesse est iustitiam Christi in nos transferri imputatione proprie, non reipsa, nosque imputatione aut decreto seu absolutione quadam iustificari. Omnino ex vera significatione verbi Iustificari et Iustificatio, necessario imputativa iustitia pendet, indeque iudicante est. Sexto, ipsum verbum Imputare quiddam mere rationale est, quodque cogitatione putatur, aut computatur, non autem reipsa opereque patratur aut proficitur: multo autem magis alicui aliquid ad aliud aut pro alio imputare, manifeste indicat, agi in ea locutione tantum de rationali quadam aut decreti imputatione, non reali infusione. Quomodo enim fides possunt dari aut infundi in iustitiam? Liquido ergo constat, agi de quadam rationali imputatione, non autem reali infusione. Septimo: Psal. 106 dicitur zelus oratioque Pinehae, filii Aaronis, ei imputatus in iustitia: nempe Deo illud eius factum, ex gratia tamen singulari, ita placuisse, ut illi eiusque posteris sacerdotium confirmaverit. Ubi certe imputare illud opus ad iustitiam, non significat reipsa infundere: sed esse aut haberi solum ei loco iustitiae seu computatum ei esse pro eximia quadam iustitia. Octavo nemo clarius declarare posset, quod sit imputari alicui iustitiam, aut fidem ad iustitiam, quam Paulus ipse Rom. 4 exposuit: qui ostendit, idem plane esse imputari alicui iustitia quod non imputari ei iniustitiam, remitti seu condonario contegi illi iniustitiam aut peccata. Inquit enim: Ei vero qui non operatur, sed credit in eum qui iustificat impium, imputatur fides eius pro iustitia: sicut et David exponit beatitudinem hominis, cui Deus imputat iustitiam absque operibus: Beatus vir cui remissae sunt iniquitates, et cuius tecta sunt peccata: Beatus, cui non imputavit Deus peccatum. Hic clarissime audimus, imputari iustitia alicui plane idem esse quod non imputari ei sua iam patrata peccata, sed contegi ac condonari. Quod profecto nullo modo potest accipi de reali quadam qualitatum expurgatione aut amotione, vel contrariarum infusione, sed de rationali, decretique cogitationis ac voluntatis condonatione peractorum malefactorum, et adscriptione aut attributione benefactorum, seu iustitiae. Quomodo enim peracta facti realiter infecta faceres, aut opere ipso factoque expurgante. Hic certe locus Pauli, atque haec ipsius et Davidis definitio imputativae iustitiae, ideo tanto pluris fieri debet quod non obiter aut breviter, sed plene ex professo ac repetitis vicib. hanc iustitiae imputativae descriptionem, consentientibus ac confirmantibus eam praecedentibus et consequentibus: quodque sicut epistola ad Rom. est primarium opus D. Pauli, selecti organi Christi: sic etia tertium ac quartum caput potissima loca sunt totius eius epistolae, quod ad descriptionem et adsertionem verae iustitiae ac iustificationis attinet: et denique in quarto cap. haec descriptio ut gemma in annulo eminet.

-- 227 --

429/430 Nono, vita aeterna aut felicitas omnino est filia aut effectus remissionis peccatorum. Porro imputativa iustitia ad hoc ipsum nobis imputatur aut datur, ut vivamus, felicesque simus: seu iustitia est mater aut causa vitae, ut omnes doctrinae ac gentes confitentur. Igitur nostra imputativa iustitia est proprie remissio peccatorum. Decimo, tota Scriptura praecipue urget, inculcat et offert peccatori remissionem peccatorum: hanc tanquam primarium beneficium Christi celebrat. At certe negari non potest, iustitiam coram Deo esse illud ipsum praecipuum, quod maxime praedicandum et urgendum est apud eos qui adoptari in haeredes, et salvi fieri volunt, quodque tam praecipuum donum ac bonum nobis Christus largitur. Igitur necesse est hanc iustitiam idem esse quod remissionem peccatorum.

Undecimo, rident Papistae hanc imputativam iustitiam tanquam rem levem, ac minime realem: seu tanquam meram persuasionem, somnium et umbram potius rei, quam veram solidamque rem. sicut et Ethnicus ille, inquiens:
Cum sis ipse nocens, moritur cur victima pro te?
Stulticia est morte alterius sperare salutem. At non esse rem parvam, imputari alicui iustitiam, praesertim Christi, vel ex eo apparet, quod res ingens, ac ipsimet Domino pene importabile onus fuit, quod nostra peccata aut iniustitia sunt ei imputata. Tota quoque Scriptura clamat rem ingentem esse imputari aut non imputari, seu condonari alicui iniustitiam: igitur etiam imputari alicui a Deo iustitiam filii sui ingens bonum est, ex quo tota nostra salus dependet, quippe quae tum res preciosissima est, tum etiam nobis potetissime imputatur. XII. Sicut securae conscientiae remissionem peccatorum non magnifaciunt: ita contra, contriti at perterrefacti homines, impellente eos etiam ipso Spiritu S. nihil magis laborant, quam ut remissionem peccatorum consequantur. sicut ille miser publicanus tantum clamabat, Esto propitius mihi misero peccatori: qua petitione aut mendica manu fidei ille teste Christo iustificatur. Sic et ipsemet Christus peccatores docuit perpetuo clamare ad patrem caelestem, Remitte remitte nobis debita aut peccata nostra. Sic et ipsemet Dominus anxias mentes quaerentium apud se iustificationem, consolari solitus est, dicendo: Confide fili, remissa tibi sunt peccata. Quare cum piorum mentes praecipue de condonatione peccatorum laborent, ac in ea statuant salutem suam sitam esse, nimirum ea ipsa est nostra imputativa iustitia, qua coram Deo salvi sumus aut fimus. XIII. Rom. 3. 4 et 5. accurate de vera iustitia ac iustificatione, qua coram Deo iusti sumus, agitur: neque tamen usquam vel nutu aut unica vocula indicatur, quod iustificatio sit quaedam qualitatum infusio, aut inhaerens homini bonitas: sed tantum remissio, contectio, et non imputatio iniustitiae, ut supra auditum est. XIIII. Rom. 3, prolixe ac per omnes causas explicatur iustificatio hominis, eaque quod ad suam formam attinet, in propitiatione ac condonatione peccatorum constituitur. Ibidem vero etiam dicitur, iustificationem peccatoris peragi in conspectu Dei, sicut et Psal. 143. Quod clarissime ostendit ac evincit, iustificationem peccatoris aut iustitiae imputationem, esse tantum rationale aut iudiciale quid, non realem quandam qualitatum infusionem aut commutationem. dicit enim, non iustificari quenquam ex operibus legis in conspectu Dei, aut coram Deo. Significat autem in conspectu, aut coram aliquo, praesertim coram Deo, iudicium ac cognitionem. Iudicio ergo proprie, cognitione ac decreto fit iustificatio aut iustitiae imputatio. XV. Papisticorum seductorum blasphema exagitatio et insectatio imputativae Christi iustitiae tanto magis odio digna est, quod dum tam preciosum perfectumque filii Dei meritum contemnunt, quasi vel nequeat nobis imputari, vel nos non possimus eo salvari: interim nobis non tantum suorum sanctorum mancas, sed etiam suas impurissimas iustitias ac bona opera, datis etiam indulgentiariis bullis et aliis diplomatibus, vendunt ac transscribunt: nosque certissime credere iubent, quod si modo eis ornemur, iusti, Deo accepti gratique esse, et in aeternum salvari queamus. Quid obsecro hoc aliud est, quam imputativa quaedam iustitia? aut quomodo monachorum ac monacharum iustitiae in nos tandem alioqui transferri queunt, nisi per imputationem? O horrendam caecitatem, et simul nefariam blasphemiam, ut ipsorum hypocritica opera ac iustitiae, vel potius foedissimae iniustitiae, miseris hominibus obtrudantur et imputentur: filii Dei longe absolutissima iustitia obedientiae ac passionis, ad salutem hominum divinitus ordinata ac donata, vituperari ac condemnari debeat? Quare et plerique eorum (inter quos et Catharinus in libro de Incruento sacrificio) audacissime scribunt, iustitiam Christi tantum pro originali peccato et actualibus usque ad Baptismum satisfecisse: pro reliquis vero nosmet, aut certe alios pro nobis, praesertim Spirituales, suis Missis satisfacere debere. Quid, quaeso te Christiane lector, hoc aliud est, quam Christum cum suis beneficiis abiicere ac sepelire, aliosque sibi agnos Dei, mediatores ac servatores constituere? Quid quaeso est Antichristum agere, si hoc ipsum non est? Sed forte aliquibus nonnihil condonandum esset, quia in illis Aegyptiis tenebris quid nam sit imputativa iustitia Christi, nec palpare, nec etiam somniare queunt: si non toties, tamque solide eis ex verbo Dei haec iustitia demonstrata esset Est vero observandum, quod sic prorsus olim Pharisaei, non concedentes imputativa iustitia agni Dei peccata mundi auferri, ipsi interim imputativam iustitiam suorum sacrificiorum, prolixarum battologiarum et hypocriticorum ieiuniorum ac eleemosynarum in plateis cum sono buccinae datarum, miseris hominibus venditabant eo praetextu specieque domus viduarum exedentes et mulierculas oneratas peccatis captantes, ut et nunc sacrifici ac monachi sacrilege factitant, ut plane eodem modo nunc Satan suam imputativam iustitiam pro filii Dei, mundo per suos seductores obtrudat.

XVI. Oritur autem adversariis aliqua pars tenebrarum ac caecitatis statim initio ex eo fonte, quod ignorant quid sit iustitia hominis erga Deum: et quid sit contraria iniustitia, de qua tantopere accusamur a lege Dei. Putant enim esse proprie quandam qualitatem, ut se ex Aristotele didicisse somniant. Sed Scriptura urget perfectissimam obedientiam externi operis ac cordis ipsius, persolutionemque perfectissimam poenarum pro peccatis et inobedientia. Hanc obedientiam cum nemo praestet, Christus pro nobis praestitit, nobisque eam coram patre donavit, ut ille eam nobis credentibus, seu precario illam mendicantibus imputet, ac firmissimo decreto adiudicet, applicetque: sic ex suo fonte vera iustificatio deduci cognoscique potest.

XVII. Dixi supra ex Paulo et Davide, imputari alicui iustitiam, esse idem quod Non imputari ei iniustitiam aut peccatum. Consideremus ergo, aut percurramus potius aliquot locutiones aequivalentes imputationi iustitiae aut peccati. Alias ergo Scriptura pro hac loquutione usurpat, tegere et condonare iniustitiam vel peccatum: quae omnino imputatione quadam aut rationali decreto fiunt. Hanc iniustitiae imputationem aut condonationem vocat Scriptura etiam oblivisci, et non recordari Deum peccatorum aut iniustitiae alicuius. Psal. 89: Non recorderis nobis iniquitatem priorum. Et 1. Reg. 17: Venisti vir Dei, ut reduceres in memoriam Deo peccata mea. Item, Nolle videre peccata aut iniustitiam nostram. Psal. 51.

-- 228 --

431/432 Absconde faciem tuam a peccatis meis, et omnes iniquitates meas dele. Hoc idem dicit Scriptura proiicere post tergum, et etiam in profundum maris omnia peccata aut iniustitiam nostram: Mich. 7. Item, elongare eam perinde procul a nobis, ut est oriens ab occidente: Psal. 103. Non observare iniquitates nostras: Psal. 130. Si iniquitates observaveris Domine, Domine quis sustinebit? Idem est et intrare aut non intrare in iudicium cum aliquo, Psal. 143: Ne intres in iudicium cum servo tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo ullus vivens. Sic Mich. 7. Quis Deus est similis tibi, qui remittis iniquitatem, et dissimulas peccatum? Contrariae porro phrases sunt, Imputari alicui iniustitiam, Venire alicuius iniustitiam in conspectum Dei. Sic, Veniat omne malum eorum in conspectum tuum, et facias eis sicut fecisti mihi propter iniquitates meas. Thren. 1. Facere alicui secundum peccata vel iniustitiam eius, Psal. 103. Consignare aut conservare alicuius peccata, Iob 14. Obsignata est veluti in fasciculo iniquitas mea, et tu adiicis iniquitati meae: Psal. 69. Adiice vel da iniquitatem super iniquitatem eorum, et in iustitiam tuam non perveniant. Psal. 90 Posuisti iniquitates nostras in conspectu tuo, et abscondita nostra in luce vultus tui. Sic statuere alicui peccatum, Act 7, pro firmissime et vehementissime imputare. Hae ac similes pene innumerae voces ac loquutiones praesertim autem ipsum verbum Iustificare, luculentissime declarant verbum imputare, et loquutionem Alicui imputare iustitiam Christi, aut fidem pro iustitia, seu ad iustitiam: nempe quod sit quaedam rationalis aut decreti adscriptio aut attributio, seu (ut ita dicam) appropriatio iustitiae ac meriti Christi ad credentem peccatorem. ¶ Ut vero tanto magis cerneretur, Scripturae, atque adeo iudicio Dei non esse inusitatum, aliena vel peccata, vel etiam merita, atque adeo tum praemia, tum et poenas aliis imputare, ac in eos transferri possemus innumera eius exempla ac dicta proferre. Sic enim nostra iniustitia Christo imputatur. Sic nos rei sumus ob Adami lapsum, seu ob illud ipsum eius actuale peccatum: sic tum peccata, tum et benefacta maiorum posteris imputantur, ob eaque vel praemiis vel etiam poenis afficiuntur in plures, atque adeo mille generationes. Sic peccata Manasse etiam posteris Iudaeis adeo vehementer imputantur, ut Deus, licet pientissimo rege Iosia suppliciter deprecante, tamen reatum ac poenas populo plane condonare noluerit, sed tantum nonnihil distulerit. Ex tali imputatione peccati maiorum, ortum est illud proverbiale dictum: Patres comederunt vuas acerbas, sed dentes filiorum obstupuerunt. Sic Daniel quoque sentit, reatum ac imputationem peccati suorum maiorum idololatrarum Iudaeorum, eoque se ac reliquum populum clementer liberari suppliciter precatur. Sic culpa reatus ac poenae priorum persequutorum, etiam posteris imputantur. Sic Iudaei volunt culpam caedis IESU a Pilato in se suosque liberos derivari. Sic Iudas dicit ad patrem: Si tibi non reduxero filium, sim tibi perpetuo peccator aut reus: id est, etiam si alieno scelere perierit, tamen ego volo culpam ac poenas sustinere, ut si ego eum scelerate perdidissem. Sic unius Achan peccatum toti populo imputatur, ac ob eum illis Deus irascitur, et vicissim eius supplicium pro toto populo satisfacit. Sic caedes unius principis Israelitici, adducentis scortum Madianiticum. veluti pro satisfactione quadam toti populo imputatur, ita ut ira ac plaga Dei cohibeatur ab eis. Sic dixi hostiis esse imputata sacrificantium peccata, et aliquando etiam clare super caput earum enum erata aut recensita: et vicissim, perinde ac si illis quaedam pecuniae aut res numerarentur et darentur, sic quoque illarum mortis meritum aut satisfactio illis est adscriptum. Hoc modo etiam ipsis locis ac brutis quoque animalibus peccata sceleratorum imputantur, adeo ut et illa loca suo modo puniantur. Sic ob parricidium Cain, et ob peccatum primorum parentum, etiam ipsa terra, aqua et aer maledicuntur. Quinetiam tota rerum natura, adeo illorum imputatione praevaricationis seu reatu gravatur, ut propterea in servitutem Satanae, et abusui ac vanitati subiecta sit. Sic Deus minatur, se terram redditurum sterilem ac salsuginosam, ob peccata populi. Sic Iudaei nunc infelix solum habet. Sic solum Sodomae, ac etiam ipsae arbores ferentes poma plena cinere, ob imputationem peccatorum aut iniustitiae incolarum maledictae sunt. Hanc imputationem iniustitiae, et translationem, aut certe communicationem scelerum, etiam Ethnici experientia ipsa cognoverunt: qui senserunt et dixerunt, aliquorum valde sceleratorum flagitiis etiam ipsam regionem omnesque homines contaminari ac pollui, iraque Dei ac poenis onerari: ut est initio Thucydidis. Quare etiam publico consensu tales tollere, aut longissime propellere ac exterminare sunt soliti. De tali imputativa terrae pollutione, ac scelerum communicatione, vel de crebro Deus disserit in posterioribus libris Mosi, ut firmans Cananaeos et alios gentiles suis nefandis sceleribus idololatriae, libidinum ac caedium, totam terram sanctam contaminasse. Idem etiam postea de Israelitarum ac Iudaeorum idololatriis ac sceleribus, non raro Prophetae et Sacrae historiae dicunt. ¶ Huc non pauca Sacrarum literarum dicta referri possent: ut Psal. 109. In memoriam revocetur iniquitas patrum eius apud Deum, et peccatum matris eius non deleatur, sint coram Domino semper. Sic Isa 43 dicit Deus, consolans Israelitas: Ego dedi propitiationem tuam Aegyptum, Aethiopiam et Seba pro te, eo quod fueris preciosus in oculis meis, et honoratus, et ego dilexi te: quare tradam homines pro te, et populos pro anima tua. ubi Deus affirmat se suo quodam modo peccata, reatum ac poenas ab Israelitis ad gentiles quadam imputatione transtulisse, suamque iram a Iudaeis aversam in illos effudisse, et vicissim satisfactionem suppliciorum gentilium per imputationem transtulisse ad Iudaeos, ut hosce tanto minus porro puniret, veluti placatus illorum poena quos prius castigavit, quique imputationem iniustitiae deprecati non fuerant. Pro tali imputativa translatione reatus ac satisfactionis, saepe pii in veteri Testamento orarunt: ur Psal. 79, et Hier. 10. Effunde furorem tuum in gentes quae non cognoverunt te, et in regna quae nomen tuum non invocaverunt. id est, imputa ipsis nostra peccata, nobis ea condona, et illos punito, eorumque suppliciis ita te exiturato ut nobis porro tanto magis parcas. Qua ratione videmus benignos parentes nonnunquam suo quodam modo imputare liberorum peccata servis, aut magis dilectorum vel aegrotorum minus dilectis liberis illorumque suppliciis se exatiare, ut hisce parcant. Tali imputationis innumera et quotidie ubique obvia exempla occurrunt. Saepe enim honestae virgini, aut etiam inveni, adversa fama parentum quadam imputatione obest. Sic unius alicuius grande dedecus totam familiam deformat, et vicissim etiam ornat praeclara unius virtus: ut Claudiorum celeberrimam familiam unius Apii libido, et Manliorum familiam unius affectatio tyrannidis: contra unus Cicero suam obscuram familiam illustravit. Notae sunt loquutiones, Aliena invidia conflagrare, alienam culpam luere, alieno crimine perire, culpam in alium coniicere aut in se recipere. Sic Ulysses uult sibi opera Aiacis et Achillis imputari. Sic saepe inhonesto sodalitio, unus aliquis totum coetum suo aliquo modo flagitio deformat: ut incestum unius Corinthii, aut unicum Davidis adulterium et caedes. Sic Ammon violata sorore Thamar, totam familiam David deformat. Solius Simeonis et Levi facinora, faciunt foetere totum Iacobum cum omnibus suis. Mosis et Aaronis compellatio Pharaoni dicitur dedisse gladium, ad iugulandum totum Israelem.

-- 229 --

433/434 Sic saepe in honesta Republica parcitur facinoroso filio, ob ingentia patris aut maiorum merita. Contra etiam industrius ac praeclarus vir repellitur â dignitatibus ac honoribus, ob parentum aut alicuius ex maioribus suis scelus ac dedecus. Repellitur aliquando industrius nobilis ab aula regis, et magnis functionibus, ob parentis aut avi perfidiam vel proditionem. Sed nimirum omnium luculentissima, et ad convincendos adversarios veritatis efficacissima exempla sunt, quae ab ipsismet sumuntur. Sic enim olim impii Iudaeorum sacrifici persequentes et anathematizantes Prophetarum doctrinam, de imputatione iustitiae ac benedictionis benedicti seminis, quodque eius plagis sanemur: interim venditabant hominibus imputativam iustitiam suorum sacrificiorum, suarumque precum ac ieiuniorum, ac praesertim Baaliticarum lacerationum et vulnerationum corporis: quasi peccata populi in sese transferre et portare ac expiare et vicissim suam expiatoriam iustitiam populo communicare, aut per imputationem dare possent. Idem furor damnans imputativam Christi iustitiam, et iactans Pharisaeorum iustitiam ac merita populo imputanda, praesertim iis quorum domos totas exedebant ac devorabant, etiam tempore Christi in populo Dei grassatus est. Hunc furorem describit Hieremias, cum dicit, populum deserto fonte vivo fodere sibi puteos, in quibus non est aqua: nempe ibi quaerere iustitiam ac vitam, un de nulla haberi potest: et contra, sponte oblatam, gratuitoque imputandam negligere. Sic et Isaias invitat omnes sitientes ac esurientes ad accipiendam gratis aquam, vinum et lac: id est, imputationem gratuitae iustitiae ac meritorum Christi. Et contra eosdem accusat, quod insumant argentum ac laborem suum in id, unde nihil satians ac reficiens iuvansque eos nancisci queant, nempe unde nec iustitia nec vita haberi potest. Nunc vero, ut et prius dixi, hic furor reiectae imputativae iustitiae meriti ac passionis obedientiaeque Christi, et contra venditatio imputativae iustitiae mortuorum quos Sanctos vocant, et ordinum sacrificorum, monachorum ac monacharum, in immensum excrevit. Hinc est, quod in omnibus templis sacrifici canunt ac petunt, sibi illius vel alterius sancti aut sanctae merita communicari aut imputari, eisque iuvari. Notae enim sunt voces, Ut meritis ac precibus vel intercessionibus S. N. mereamur, etc. Hoc omnino nihil aliud est, aut esse potest, quam imputativa quaedam iustitia: certe non est infusa aut inhaerens, vel qualitatis in peccatoris mentem aut cor translatae aut transfusae. Inde etiam infinitae indulgentiarum ebuccinationes et variae bullae ortae sunt, inde tot diplomata venditorum meritorum Ordinum. Inde in omnibus testamentis decipitur pars aliqua bonorum a moriente, pro emenda sibi imputativa iustitia Missarum, et aliorum bonorum operum, sacrificorum et aliorum rasorum, item peregrinantium erronum, ac etiam ieiunantium vetularum. Inde posteri distribuentes eleemosynas, et similia opera praestantes, illam iustitiam maiorum suorum animabus imputari, aut in eas transcribi somniarunt. Vide autem Christiane Lector, non tam istorum caecorum ominum errores ac furores, quam Satanae ipsius malitiosissima ludibria, quibus Christi imputativam meritorum iustitiam contemptui exposuit, et simul miseros homines contumeliosissime delusit, quod non tantam imputativam iustitiam sacrificiorum ac hypocritorum operum venditavit, sed etiam brutis atque adeo mortuis rebus (ut statuis, mortuorum fictis ossibus, aut laceris panniculis, quin et herbis, aquae, et aliis innumeris nugamentis aut elementis indidit quanquam singularem sanctitatem, quae utentibus quoque imputaretur, ac prodesset etiam ad aeternam salutem. Sic de aqua benedicta canunt isti blasphemi seductores, Aqua benedicta deleat tua delicta, sitque tibi salus ac vita. Sic istis hominibus etiam aqua lustralis potest suam sanctitatem per imputationem peccatoribus communicare, eorumque iniustitiam abolere. Multo vero id magis facit benedicta candela, aut cerea effigies agni, quam vocant Agnus Dei. Ante omnia autem sacrosancta cuculla ac cinis, si in illis vel moriens, vel etiam mortuus peccator collocetur: quae (ut ipsimet scribunt) perinde mundant ac iustificant homines, ut initio in baptismo mundati repurgatique sunt. Vides quam nusquam non isti homines aliquam imputativam iustitiam ac sanctitatem commenti sunt, quae ab illis vel personis vel rebus in miseros homines per imputationem transiret, eosque ab omnibus suis iniustitiis imputative, non realiter aliquam suam qualitatem transfundendo, mundaret, aut iustificaret, Deoque gratos et acceptos aeternaque vita dignos sisteret. Hodierna quoque die saepe accidit, ut adversariorum seductores, inter quos etiam praepotentes episcopi miserum popellum seducentes dicant eos debere perseverare in papatu, se ipsorum culpam, si quae in ea religione esse possit, una cum poena in se recipere. Quod certe alia ratione quam per imputationem iniustitiae aut culpae nequit fieri. Hi et similes omnes furores pertinent ad imputativam iustitiam hominum, quib. impurissima Babylonicae meretricis mancipiorum familia iam non tantum singulas domos viduarum, sed etiam integra regna, ut Siciliae, Neapolis et Angliae, atque adeo Imperii, et denique totum mundum devoravit, et adhuc quod superest devorare conatur: conculcans interim et blasphemans foedissime totam imputativam iustitiam meritorum seu obedientiae ac passionis longe preciosissimae unici illius agni Dei, veri Salvatoris, atque adeo etiam creatoris ac vivi Dei totius mundi, ex cuius plenitudine se mendicare ac precario quaerere omnes vel sanctissimi ac iustissimi, ut libentissime gratissimoque animo, ita etiam verissime confitentur, testantur, et coram toto mundo protestantur.

¶ In hac nostra tenui tractatione vocabuli ac rei Imputationis, diligentissime observandum est etiam discrimen inter humanam ac divinam imputationem. Duo enim hic sunt, quae aliquam veluti occasionem quandam errandi, aut etiam levius de illa imputativa filii Dei iustitia sentiendi praebere possent. Primum, quod sicut vocabulum omnino (meo iudicio) a mercatura sumptum est: ita etiam varias imputationes sacrarum literarum coactus sum conferre cum illis mercatoriis imputationibus, illustrandae huius vocis eiusque phrasium gratia. Deinde, quod varias imputationes sive ex communi vita sumptas, sive etiam ex Papistica abominatione petitas, cum hac sacrosancta ac ingentium mysteriorum plenissima imputatione contuli. Quod quidem eo consilio feci, ut tum illustrarem communibus notisque rebus, tam abditam ac mysticam rem imperitioribus: quo consilio et Christus ipse plurimum parabolis ac similitudinibus ex communi vita, humanisque rebus petitis usus est: tum porro ideo sumpsi ex Papisticis abominationibus exempla imputativae iustitiae, ut eorum blasphemas calumnias redarguerem, quibus imputativam Christi iustitiam exagitant, tanquam rem vanam ac commenticiam, cum ipsi innumeras in sua illa errorum Babylone humanorum meritorum imputativas iustitias habeant, in eisque totam pene veram pietatem ac salutem hominum collocent. ¶ Ut vero (sicut paulo ante dixi) omnis occasio errandi simplici auditori auferatur, duo quaedam discrimina inter humanam et divinam imputationem diligentissime observanda ac consideranda sunt. Primum ergo illud expendatur, quod omnia hominum rationalia et verbalia, seu cogitationum aut quasi ex decreto voluntateque illorum pendentia, pro vanis ac levibus haberi,

-- 230 --

435/436 et tantum non pro inanibus somniis ac figmentis censeri solent: contra autem realia, seu reipsa existentia, aut exhibita ac praestita, solent magnifieri. Rationem huius rei facile est indicare. Realia enim incurrunt in oculos et alios sensus hominum: praeterea sunt Dei viventis ac omnipotentis creaturae, habentque suam quandam certam existentiam et permanentiam: habent quoque suas vires ac operationes, ut ille unicuique in suo genere partitus est. At rationalia non cernuntur, pendent etiam exlevitate humani ingenii, unde et nata sunt, nec adeo magnas vires aut conspicuos effectus operationesque praestant hominibus. Ac valde memorabilis, et huic materiae admodum conveniens historia ab Appiano Alexandrino lib. 5 Civilium bel. recensetur. Cum enim tumultuanti exercitui, ac promissa praemia post victoriam flagitanti, Augustus pro concione diceret, se illis multas coronas et alia insignia honorum dignitatumque largitum esse: succlamarunt milites, illa esse puerorum delinimenta: sibi vero non illis ludicris, sed agris ac pecuniis opus esse. Ita illi non rationalibus cogitationeque institutis honorum indiciis, sed realibus utilibusque praemiis, ornari et donari pro suis laboribus ac periculis flagitabant. Verum contra rationalia ac verbalia Dei longe aliter ab intelligentibus ac piis accipienda sunt. Ea enim omnibus realibus totius creaturae firmiora ac efficaciora sunt, quippe cum haec in deveniant ac dependeant: eius dicere, praecipere ac vocare, est rerum naturam condere: Ille dixit, et facta sunt: et, Vocat quae non sunt ut sint: unicum iota aut apex eius Scripturae aut verbi ipsius caelo ac terra, teste ipsomet Christo, firmiora validiora ac stabiliora sunt. Hoc sane discrimen rerum (ut ita nunc docendi gratia loquamur) rationalium ac verbalium, Dei et hominum, diligentissime observandum est, cum ad totam Theologiam ac sermonem Dei rectius expendendum, tum praesertim ad intelligenda Sacramenta, et imputationes ac non imputationes Dei, imputativamque iustitiam, ac non imputationem seu remissionem nostrae iniustitiae, ac denique imputationem iniustitiae nostrae a nobis in Christum traductae, unde eius passio totumque officium dependet. Nam si haec summa et mysticissima capita nostrae religionis, ex humanae vanitatis umbratilib. aut fictis rationalib. verbalibusque rebus censere voluerimus, tota plane religio nobis merum somnium fiet. Alterum discrimen inter humanam ac divinam imputationem est, quod homines praesertim in moralibus et criminalib. seu in culpa ac poena, non habent proprie ius imputandi aut non imputandi cuiquam crimina aut poenas, vel etiam virtutes, merita aut praemia, ubi revera non sunt ab aliquo praestita, vel reipsa non adsunt: multo minus habent ius, alienum scelus poenamque aut virtutem recteque factum aut praemium ab alio in alium transferendi. ut si censor, iuxta Satyricum, rapacitatem ac poenas corui columbae, aut columbarum simplicitatem innocentiamve coruis imputare vellet. Nullus, quantumnis magnus monarcha habetius imputandi latronis alicuius facinora ac poenas, suo innocentissimo filio: vel contra, innocentiam, obedientiam ac iustitiam praemiaque sui dilectiss. optimique filii, per imputationem transferendi in aliquem latronem, piratam, aut grassatorem, eique insuper adoptionem et haereditatem filio debitam tradendi. At solus Deus habet sumitque sibi id ius, liberrime ac potentissime: idque nova quadam ac plane ineffabili dispensatione, ut totius mundi omniumque mortalium scelera ac iniustitiam, in filium suum per imputationem transferat, eumque non tantum reatu, sed et omnibus longe tristissimis poenis, a toto genere humano praestandis, oneret: et contra, ut sui dilectissimi filii obedientiam iustitiamve scelestissimis peccatoribus per imputationem donet, eosque in filios recipiat, et tandem amplissimis praemiis aeternae gloriae, debitis iustitiae filii suae ornet ac beet. Quod est ingens mysterium omnique humanae sapientiae ac rationi non tantum stulticia, sed et extrema impietas ac iniustitia: qua tum olim semper ethnici, in primis docti et honesti, item Pharisaei, et hoc quoque tempore omnes iustitiarii ac scholastici Papistaeque offenduntur. Si terreni iudices (ut sane non raro fit) probos ac iustos ut infames ac sceleratos damnent ac puniant: vel contra, facinorosos ut iustos absoluant, ac insuper honorent: nemo bonus et intelligens id probat, et vel illos probos pro improbis, vel contra sceleratos pro iustis habet: sed illos magis poena quam culpa, idque insuper contra omne ius ac fas liberatos esse dicet. At vero cum Deus peccata iniustitiamve iniustis non imputat, seu condonat, aut etiam contra iustitiam filii sui eisdem imputat, adscribitque verissimum profecto est, eosdem revera coram Deo adeo reali sua iniustitia per imputationem liberatos esse, et contra imputativa iustitia Christi iustificatos ornatosque ut multo sint mundiores iustioresque quam ipsemet Simon pharisaeus, cui parum, vel potius nihil erat remissum: vel ille iactator iustitiae Pharisaeus in templo: et denique abundare exuberareque eorum iustitiam plus quam omnium scribarum et Pharisaeorum nedum Philosophorum aut castissimorum pseudospiritualium, monachorumque ac monacharum. Ratio huius diversitatis, cur humana imputatio iustitiae, aut non imputatio iniustitiae adeo nihil, divina vero plurimum, aut potius infinitum valeat, ea est: quia ipse est Dominus ac creator caeli et terrae, solusque habet tum ius, tum et omnipotentem efficaciam potentissime mittendi condonandique peccata, seu non imputandi iniustitiam, et imputandi adscribendique nostram iniustitiam filio suo, et vicissim filii sui iustitiam nobis. Cum vero Deus est pro nobis, quis aliquid contra nos poterit: cum ille nos iustificat, quis nos accusare aut condemnare audebit, aut eius iustificationem absolutionemve redarguere audebit? Ne igitur in hac tota expositione, ex humanae imputationis vanitate, de divina nimium leviter censeamus aut statuemus, supra dicta duo ingentia discrimina diligentissime observemus: nempe rationalia ac verbalia Dei, tota rerum natura maiora firmioraque esse, et solum Deum habere ius vere ac potenter tum condonandi, seu non imputandi alicui suam realissimam iniustitiam tum eandem alii imputandi: tum denique alienam iustitiam, praesertim autem dilectissimi filii sui, per imputationem longe efficacissimam in nos peccatores in iustissimosque praepotenter transferendi, nobisque praemia aeternae gloriae suo filio debita adscribendi et largiendi. Haec iam paulo prolixius de imputatione disserui, adiecta etiam aliqua rerum tractatione, quae saepe necessario vocibus coniuncta est. Spero autem Christianum Lectorem in meliorem partem hanc vestram quasi digressiunculam accepturum: cum publica tantum utilitas hoc facto, non privata gloriola quaeratur, agaturque.

IN praepositio varia significata habet: quorum nobiliora, quantum potero enumerabo. Significat igitur alias instrumentum Gen. 20. In integritate cordis et innocentia manuum mearum haec feci. id est, integro corde. Sic Percutere in gladio, in lancea, in arcu vincere, in uirga visitare. Praevaluit David in funda et lapide. Hoc genus daemoniorum eiicitur in ieiunio et orationibus. pro, per orationem, aut oratione. Sic In spiritu loqui, 1. Cor. 12, idem est quod per instrumentum, aut causam efficientem denotat. Sic ibidem, In spiritu alicui dari varia dona, est idem quod Per: quod ibidem etiam Secundum, κατὰ dicitur. Articulum accusativi notat, Gen. 27. Tantum audi in vocem meam. Item Genesis 30. Invocare in nomine Domini

-- 231 --

437/438 Genesis 31. Et decepit בי Bi, idest, me. Genesis 34. Ad videndum כביוק in filias terrae. Genesis 37. Ioseph pascebat cum fratribus suis in oves, Genesis 44. Ne forte videam כרע , id est, malum. Exodi 4. Apprehendere in aliquem. Exodi 12. Non comedet in eo. id est, agnum paschalem saepius. Genesis 4. Tunc coeptum est invocari in nomine Domini. id est, nomen Domini, in accusativo. Levitici 4. Si peccaverit in peccato populi: id est, peccatum populi, commune peccatum, cuiusmodi vulgo peccatur. Deuteronomii 18. Et ministrabit in nomine Domini. id est, nomen Domini. Proverbiorum 9. Venite comedite in panem meum. Psalm. 72. Producent montes pacem populo, et colles in iustitia id est, iustitiam. Matthaei 10. Qui confite bitur in me coram hominibus, confitebor et ego in eo coram patre caelesti. id est, me et illum. Dativi articulus, Marci 1. Credere in Evangelio pro, Evangelio. Sic Actorum 4. Non est aliud nomen datum in hominibus: pro, hominibus. Iohannis 11. Si quis ambulat noctu, offendit, quia lumen non est in eo. pro, ei. 1. Corinthiorum 14 Si non intellexero vim vocis, ero loquenti Barbarus: et qui loquitur, in me erit Barbarus. id est, qui loquitur mihi: qui sensus ex priori membro, Ero loquenti barbarus, patet. Pro, vel Propter, Genesis 29. Serviam tibi in Rachel. id est, pro Rachel. Genesis 47. Dabo vobis in grege. Id est, propter gregem vestrum. Deuteronomii 24. Unusquisque in peccato suo morietur. id est, propter. Vendi in pane: id est, propter. vel pro pane. Contra, 1. Reg. 2. In anima sua: id est, contra animam suam locutus est: id est, in exitium vitae, in perniciem suam. Occidi virum in vulnere meo, et puerum in livore meo: Genesis 4. id est, in meum exitium, contra memetipsum. Sic Latini, scribere in aliquem, armari in aliquem: pro, contra. Pro, seu in alicuius commodum. 1. Sam. 19. Loquar in te: id est, pro te ad patrem. Ibidem, Locutus est Ionathan in David: id est, pro Davide, bonum id patrem suum. Inter, Matth. 16. Ipsi vero disceptabant in se dicentes, Panes non sumpsimus: pro, inter sese invicem, non singuli intra se, sed alius cum alio. Hebraeorum 3. In dici: Hodie si vocem eius audieritis, nolite indurare corda vestra. pro, interim, aut interea, aut dum dicitur hoc vobis divinitus. Sic et in locutionibus Graecis accipitur haec vocula ἐν τούτῳ, ἐν ᾧ, ἐμτῷ μεταξύ . in loco. ut, in medio, in corde. Saepe etiam integrae hae fictiones pro simplici IN ponuntur, ac in loco aliquid esse significant. Secundum. Exodi 21. In iudicibus dabit. id est, secundum iudicium aut sententiam iudicum dabit. Levitici 5. Psalmo 49. Posteri eorum in ore ipsorum ambulant. id est, secundum eorum doctrinam. ad locum. Non ascendisti in monte: pro, ad montem. Per, iurantis. Matthaei 5. Nolite iurare in caelo, neque in terra: pro, neque per caelum, neque perterram. Ad, seu finalem causam. Comedere in fortitudine, et non ebrietate: id est, tantum ad recipiendas vires, non etiam ad explendam voluptatem. Vocavit Dominus nos in sanctificatione: pro, ad sanctificationem. 1. Thess. 4. Loqui in auribus alicuius: id est, ad. Exodi 26. In tentorium facies cortinam de pilis caprarum: pro, ad tentorium. In hoc exivi, aut veni: scilicet in mundum, Marci pro, ad hoc opus aut munus, finem aut functionem. Iacobi 5. Saginastis corda vestra, ut in die mactationis: pro, ut ad mactationem aut lauti convivii tempus, ut decora sagittantur. Sic et Latinum IN pro AD ponitur, et saepe finalem causam aut etiam motum ad locum aut tempus significat. ut, Haec in hunc aut illum usum parantur. Sic et Graecum ἐν pro εἰς non raro ponitur, praesertim in novo Testamento, et contra. A, vel Ab. Numer. 36. Et Dominus meus iussus est in Domino. id est, Domino. Causam materialem: ut, operari in ferro, aureo, argento, aere, etc. id est, ex auro, argento, aere, In Domino, aepe videtur significare propter Dominum, seu Domini auxilio cooperante, et potenter agente: seu de Domino, et quasi causam efficientem rei. ut 1. Samuel. 2. Exaltatum est cornu meum in Domino: id est, propter Domini favorem. Ἐν τούτῳ , In hoc, in Novo testamento non semper significat in aliqua re aliquid existere, situmve esse, ut solent corpora in loco aut tempore esse, aut accidentia in corpore: sed saepe ponitur pro Hinc, per hoc, ex hoc. Ratio huius significationis ea est, quia. ut initio huius praepositionis dixi, ב Beth IN, saepe instrumentalem causam notat, sicut crebro in ista ipsa loquutione In hoc accipitur. ut 1. Iohannis 3 4. et Iohannis 15. In hoc perficitur dilectio nobiscum, cum fiduciam habemus in die iudicii. Quem locum integrum in voce FIDUCIA explicatum vide: ubi et plura huius loquutionis exempla enumerantur. In, pro De: Deuteron. 3. Ne me alloquaris in verbo hoc amplius: pro, de hac re. Ephes, 5. 32. Ego autem dico in Christum et ecclesiam, pro, de. Sic forte accipiendum est illud Ore fit confessio ad salutem pro De. Tale est illud usitatissimum, gloriari in Domino, aut alia quapiam re praestanti cuius sunt innumera exempla in veteri et novo Testamento. Sic exponi posset illud celebre, complacere in aliquo, ut in filio, aut in tibiis viri, aut fortitudine eq vi: pro, gaudere aut delectari de ea re, tanquam praestante ac grata. Cum sociale. Exodi 10 In pueris, et In senibus nostris ibimus. id est, cum. Levit. 1. Accipiet vesicam eius in pluma eius. 1. Sam. 1. Et duxit eum secum, cum ablactasset eum in iuvencis tribus. pro, cum iuvencis tribus. Hierem. 11. Perdamus lignum in fructibus eius. id est, cum fructu eius, vel arborem cum fructu, seu funditus ipsum cum sua doctrina discipulis et posteris. quem locum multi infelicissime tractarunt et verterunt. Sic Matthaei 16, Venturus enim est filius hominis in gloria, pro, cum gloria. 1. Thessalonicens. 4. Dominus descendet in voce Archangeli et in tuba Dei. pro, cum voce ac tuba, habens illa secum. Ibidem 2. Nunquam fuimus in sermone adulationis. pro, cum. Ephes. 6. Honora patrem et matrem hoc est man datum primum in promissione. id est, cum promissione, aut promissionem habens. Sic Matthaei 11. Olim in cinere et sacco poenitentiam egissent. In Abiron fundavit eam et in Segol consummavit: 1. Reg. 16. id est, cum fundaret aut fundare inciperet Hiericho, mortuus est ei Abiron primogenitus filius: cum consummaret, extinctus est Segol minimus natu, extinctis inter extruendum aliis omnibus secundum maledictionem Iosuae. In nomine alicuius aliquid facere, valde varia significata habet. De quibus in voce NOMINIS. Hoc unum nunc adiiciam, quod in nomine Prophetae aut iusti aliquem recipere, Matthaei 10, significat, non ut a iusto vel Propheta missum, ied tanquam iustum aut Prophetam, quasi diceret: Qui aliquem accipit tanquam Prophetam aut iustum aut putans esse talem, habebit suum praemium. Postquam, vel cum. Aliquando notat etiam illud tempus, in quo aliquid accidit: tum et illud quod consequitur, sicut et Latinum CUM. Levitici 6. Hae sunt oblationes Aaronis et filiorum eius, quas offeret IN inungi eum. Notat et eum diem, et sequentes omnes. quasi dicat, cum, vel postquam. Levit. 11. Omnis qui attigerit ipsam in mori ipsa. id est, cum, vel postquam mortua fuerit: quod ibidem bis legitur. 2. Samuesis 22. Locutus est verba Cantici huius in die, qua liberavit eum Dominus ab omnibus hostibus eius. Post. In multis diebus: pro, post multos dies. Ecclesiast. 11. Quod, vel quando quidem, Apprehenderunt angeli manum Loth in misericordia Domini super eum pro, quandoquidem Deus eius misertus erat, volebatque eum vel invitum ex incendio Sodomorum liberare. ut est Genesis 19. Exodi 16. In audiendo eum murmurationes vestras, id est, quandoquidem. Cum, temporis. Vel in

-- 232 --

439/440 tribulatione tibi. pro, cum fueris in tribulatione. Deuteronomii 4. Adiungitur et Adverbiis. Exodi 1. In valde: pro, valde. In non Belo: pro, sine. Hieremiae 22. Vae aedificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio. pro, sine iustitia ac iudicio, iniuste. Dan. 8. In non manu conteret: id est, sine manu. Psalm. 44. Vendidisti populum in non opibus. id est, sine precio. Ex. Levit. 5 Reliquum vero in sanguine, pro, ex sanguine. Mortua est omnis caro in volatili et iumento: Gen. 7. Eodem modo cap. 8. Reliquum autem in carne, et in sanguine. pro, ex vel de carne ac sanguine. Num. 31. Omnes mares in parvulis occidite. id est, de vel ex. Levit. 6. Omnis masculus in sacerdotibus. pro de. Nume. 31. Omnis praeda in, id est, ex homine et iumento. In corde: pro, ex corde, aut ex animo. Confitebor tibi in toto corde. Psallere in corde. pro, ex animo. Sic Coloss. 3, Psallentes in corde vestro Domino. id est, ex corde. non praecipit id tacite fieri, sed vult etiam fratres audire et aedificari: verum id ex animo fieri aut proficisci, quod foris ore fit. In corde igitur significat non intus in corde, tacite: sed ex corde, ex animo. Adiungens substantivo aliud substantivum exprimit adiectivum: aut etiam adverbium, si verbo adglutinandum est, quandoquidem adverbia quasi quaedam adiectiva sunt verborum. Prov. 24. Vir sapiens in robore, id est, robustus. Viam Dei in veritate doces. id est, veram, aut veraciter. de quo Hebraismo habes plura in Regulis Nominum. Vertitur non raro ל per In, sed in longe alio sensu. significat enim plerunque motum in rem, aut terminum aliquem. In principio erat verbum, habet aliquid difficultatis: sed certum est, quod oporteat intelligi, Verbum fuisse non tantum in principio, id est, in ipso temporis initio, verum et ante omne principium. Nam Prov. 8, sic aliquoties praepositionem In ipsemet textus exponit, inquiens: In praeparare eum caelos aderam, in statuere ipsum circulum super faciem abyssi. Declarat enim ibidem illud IN per ANTE, inquiens: Ante opera sua ex tunc ante quam fontes et priusquam montes. Vide etiam in praepositione A, vel Ab, quaedam de hoc ipso Iohannis loco. In spiritu et veritate adorare Deum, Iohan. 4 est eum colere ac invocare spiritualiter ac vera citer, seu serio, verisque cordis motibus. Duplex ergo Hebraismus esse potest, vel quod IN ibi instrumentum significet, ut posterior interpretatio exponit: vel quod adpositum substantivo adglutinet id alteri substantivo, ut adiectivum: aut ut adverbium verbo, ut est in Universalibus Regulis. In aliquo aliquid esse, crebro valde significanter usurpatur, ut 1. Iohan. 5. Totus mundus in maligno positus est. id est, quasi immersus et submersus est in diabolo, et eius ineffabili ac detestabili pravitate. Sic in peccatis natum esse, Iohan. 9. et Psal. 51. pro, totum opertum scelere ac flagitio esse, sicut si quis in aqua submersus esset. Act. 8. Video te esse in felle amaritudinis. Verum de hoc loco, et etiam phrasi, aliquid supra in voce FELLIS dictum est. Aristoteles Phys. 4. cap. 3. varios modos ac significationes existendi aliquid in aliquo recenset, nempe 8. Inquit enim: Posthaec sumendum est, quot modis quidpiam in alio dicitur esse. Uno igitur dicitur modo, ut digitus in manu, et pars omnino in toto Alio, ut totum in partibus: neque enim praeter partes totum. Alio, ut homo in animali, et omnino in genere species. Alio, ut genus in specie, et omnino in speciei ratione, pars speciei. Praeterea ut sanitas in calidis atque frigidis: et omnino in materia, forma Praeterea, ut res Graecorum in rege, et omnino in primo movente. Insuper, ut in bono, atque omnino in fine. Hoc autem est id, gratia cuius caetera sunt, atque fiunt. Omnium vero id propriissime dicitur, quod est in vase, et omnino in loco. Possunthae Aristotelicae significationes non difficulter ad aliquas praecedentes Sacrarum literarum applicari. ¶ Loquutio, IN CHRISTO IESU, valde varie in novo Testamento accipitur. Aliquot notiora et generaliora significata recensebo. nam multa sunt, quae parvo et obscuro discrimine a se invicem differunt. Primum igitur, homines aut Ecclesiae in Christo, saepe idem significat quod Christianae. Gal. 1. Eram ignotus Ecclesiis in Christo. 1. Thess. 2. Ecclesiis existentib. in Iudaea in Christo. id est, Christianis. Philip. 4. Salutate omnem sanctum in Christo Iesu. id est Christianum. Sic Col 1. Fidelib. fratribus in Christo. id est, Christianis. Rom. 16. Salutate Epaenetum, primitias Achaiae in Christo. id est, unum ex primis Christianis, aut primum conversis. Sic et Esse in Christo, significat Christianum existere. Rom. 16. Salutate Andronicum et Iuniam, qui etiam ante me fuerunt in Christo. id est, Christiani Sic inveniri in Christo: Philip. 3. 2. Cor. 12. Novum hominem in Christo Iesu. id est, Christianum. Secundo, valde crebro significat PER. 2. Corint. 5. Deus in Christo mundum reconcilians. id est, per. 1. Corinthiorum 15. In Christo omnes vivificabuntur. id est, per, aut etiam propter. 2. Corinthiorum 2. Deus semper triumphat nos in Christo. id est, per Christum. Philippens. 4. Omnia possum in confirmante me Christo. Tertio, significat PROPTER. 1. Corinthiorum 1. Gratias ago Deo de gratia vobis data in Christo. id est, ob vel propter. Galat. 3. Ut in gentes veniat benedictio Abraae in Christo. id est, ob vel propter. 2. Corinthiorum 3. Velamen legis aboletur in Christo. Aliquando idem valet in aliquo, aut in Christo, ac quod attinet ad Christum. Galatis 5. In Christo neque circum cisio aliquid valet, neque praeputium. id est, quoad attinet ad Christum, aut Christianismum. 1. Corint. 3. Loquutus sum vobis ut carnallibus, ut infantibus in Christo. id est, quatenus ad Christianismum pertinet infantibus. 1. Corinth. 4. In Christo ego vos genui, etiamsi innumeros paedagogos habeatis in Christo. Rom. 12. Multi unum corpus sumus in Christo. id est, quoad Christum, aut Christianismum attinet. Nonnunquam In Evangelio aut ministerio notat. Roman 16 bis est Meos cooperarios in Christo. id est, in praedicatione Christianismi. Mortuus in Christo: id est, sperando ac invocando Christum. 1. Corinth. 15. Igitur et qui obdormierunt in Christo, perierunt. Sic, Mortui in Christo resurgent: 1. Thessal. 4 id est, Christiani. Philippens. 1. Vincula mea manifesta facta sunt in Christo. id est, dum invoco ac praedico Christum: vel etiam vincula ac captivitas Christiana, seu quae mihi ob Christum accidit. Potest interdum exponi et per EX. Gal. 2. Libertas quam habemus in Christo. id est, Ex Christo. Sic Phil. 2. Si quae est consolatio in Christo. Pax custodiet mentem vestram in Christo Iesu: Phil. 4. id est, ex Christo, aut beneficio Christi. Ponitur per DE. Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Iesu. Phil. 2. id est, hoc cogitate de vobis, quod de Christo audivistis, ut sic sitis humiles, et Deo obedientes, sicut ipse fuit. Omnes qui volunt pie vivere in Christo, persequutionem patientur: 2. Tim. 3. id est in Christianismo. Vita nostra abscondita est cum Christo in Deo: Col. 3. pro Deo commendata ac concredita est, ipsiusque gratia in extrema pericula proiecta, ipsique soli nota ac probata: qui et tandem eam glorificabit in lucem productam, et toti mundo ostensam, ut sanctam, ac sibi probatam.

INANE, sumpta metaphora ab instrumentis aut uasis, eo quod inesse deberet vacuis, significat rem non solide bonam, carentem suo nativo bono quod in se habere deberet. Hieremias hanc phrasin plenius exponit Cap. 51, inquiens: Vendidit me quasi vas vacuum. Psal. 4. Usque quo diligetis inane, quaeretis mendacium. Id est, falsam doctrinam ac religionem, et alia non vera bona. Num. 14. Cognoscetis inanitatem meam. pro, an verba mea in ania et irrita futura sint? Isaiae 24. Attrita est civitas inanis: id est, evacuanda mox per praedatores.

-- 233 --

441/442 Sic et diva Virgo canit, Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes: id est, carentes illis summis bonis, quae eis erant maxime necessaria. Eadem prorsus phrasis est etiam Psal. 107. Sanavit animam inanem, et esurientem replevit bonis. Sic et verbum Inanire accipitur. Philip. 2 dicitur Christus semet adeo exinaniisse et humiliasse, ut cum esset verus Deus, et in forma, gloria ac maiestate habitaret, formam servi acceperit, et factus fit obediens usque ad ignominiosissimam mortem crucis. Psal. 2. Actor. 4. Populi meditati sunt inania: id est, inutilia et irrita, carentia omni certo ac firmo effectu. 1. Corin. 15. Inanis est praedicatio nostra. id est, non vera, non salutaris. Labor noster non est inanis in Domino. id est, temere, inutiliter et frustra susceptus: sed habens suum effectum, et salutaris. Sic et 1. Thess. 3. lab or inanis accipitur. Inanis gloria, Gal. 5, et Phil. 2 nominatur. Vocant autem homines aut communi more loquentes inanem gloriam, quando quis vult laudari ac celebrari, carens omni vera virtute, nullosque labores publici boni gratia suscipiens, aut etiam magis vult laudari quam mereatur. At Theologia vult insuper addi causam efficientem et finalem. id est, ut et agnoscamus omnem veram virtutem a Deo esse, et nos nostraque facta ab eo probari ante omnia quaeramus non a miseris homuncionibus. Praeterea, ut ad gloriam Dei, et ad aedificationem bonumque exemplum proximo tendat. Dicitur autem inanis gloria, quod caret omni solido firmoque bono, et vero virtutis fundamento. Verum metaphora κενον , vacuum, aut inane, non minus Graeca est quam Hebraea: et quoniam etiam vacuus saepe eandem prorsus vim habet, ideo in Vanus aut Vacuus, etiam de hoc idiotismo Sacrarum literarum agetur. Dictum tamen aliquid etiam supra est in verbo EVACUO, quae hisce et voci VACUUS coniunge.

INCALESCERE verbum solet non raro de re venerea accipi: ut Psalm. 51. Mater mea incaluit, aut concepitme. Sic et aliae linguae rei venereae amorique igneas (ut ita dicam) phrases adiungunt. ut ullus est nubere quam uri. et, Ardere amore, ac simile. Unde porroaccidit, ut et pro idololatria ponatur, quam Sacrae literae vocant scortationem. Sic igitur Isaiae 54. Incalescentes cum diis sub omni ligno viridi, tametsi et revera scortationes non raro suis idololatriis adiungebant, ut et Ethnici.

INCANTATOR, qui quasi magicis verbis, non sine ope cacodaemonis, serpentes aut alia animalia domat, et veluti cicurat. Psal. 58. Sicut aspidis surdae, quae non audit vocem incantantium, incantantis incantationum periti.

INCEDERE in iustitiis, est idem quod ingredi, aut ambulare id est, versari in rectis iustisque actionibus. Incedere cum qliquo cum ira: id est, gerere se erga aliquem ut hostem, Levit. 26. Incedam nobiscum cum ira casus, et corripiam vos etiam ego septies. Ibidem Incedere facere aliquem erecta facie: id est, liberare ignominia, aut servitute. Hisce enim malis pressi homines, incedunt incurui ac cernui, ut in voce TERGI dicetur. Incedere fraudulenter, Levit. 19. id est, impostorem agere, astuteque et malitiose aliquid agere. Incedens incedendo, et flens. Hierem. 41. pro, flens inter eundum. Incessus est, sicut incessus Iehu: quia furiose incedit. 2 Reg. 9. Incessus Dei, Psal. 68. Viderunt incessus tuos Deus, incessus Dei mei in sacrario: aliqui de pompa populi in cuius medio incedit Deus, interpretantur. Incedo, alioqui apud Latinus pro verbo amplioris cuiusdam maiestatis habetur. sicut Virgilius,
Ast ego, quae divûm incedo regina.

INCENDERE lucernam. vide in voce LUCERNAE. Incensum, saepe in Sacris significat victimam Domino incensum, aut oblatam. Levit. 2. S anctum sanctorum est de incensis Iehovae: id est, de illis victimis, quae Domino sunt oblatae et incensae. Sic saepe reperitur, in incensum suavissimi odoris Domino: id est, ut sit oblatio. suavem nidorem (qualis solet ex assatione oriri) efficiens Domino. Porro Apoc. 8 dicuntur 24 seniores tenuisse thuribula, unde thymiamata fragrantia Domino excitaverint. Quod ibidem textus interpretatur, significare preces piorum, quia illae vere bonam fragrantiam Domino excitent. Sic et Psal. 141. Dirigatur oratio sicut incensum in conspectu tuo. pro, sicut ex victimis aut thymia matib. accensis ascendit fumus et fragrantia ad te in caelum visibiliter, sic et preces meae penetrent ad re in caelum invisibiliter. Est veluti hypotyposis quaedam oculis subiecta. Solebant alioqui sacerdotes in veteri Testamento incensum aut suffimentum precationi coniungere: sicut Sap. 18, et Num. 16, narratur Aaron precatione et piaculari suffimento repressisse plagam Dei in populum grassantem. Altare thymiamatis aut incensi, est illud ultimum altare, quod fuit ante arcam, ubi tantum suffitus offerebatur. Deut. 33 habetur descriptio verorum ac fidelium Domini sacerdotum, et postremo additur: Hi ponent incensum in ira aut naribus tuis. id est, illi placabunt Deum iratum populo: sicut Aaron. Num. 16 occurrit irae ac plagae Dei, gestando thuribulum et incensum. Apud veteres videtur usitatum fuisse, cum auro thus donare: ut Isaiae 60 legitur. Sic Matth. 2, Mag leguntur obtulisse Christo thus, aurum et myrrham: quo testati sunt se sentire ac credere, Christum esse verum Deum, qui sit thure placandus: verum regem, cui debeatur aurum: et vere mortalem hominem, cuius corpus contra putredinem, praesertim in sepeliendo, myrrha sit condiendum Hieronymus ista munera cum sua explicatione unico versiculo complectitur: Aurum, thus, myrrham, regique hominique, Deoque. INCIDERE, et quasi vulnerare, aut certe unguib. lacerare soliti sunt se Israelitae prae luctu ac dolore. Hic Deus Deut. 14, istam incisionem prohibens inquit: Non incidetis vos, neque ponetis calvicium inter oculos vestros super mortuum. Sic et Levit. 19, Incisionem non facietis pro anima in carne vestra. Hierem. 16 dicit Dominus futurum, ut se non incidant super mortuis: ostendens tantam fore copiam cadaverum, ut eis iusta rite persolvere non possint. Sic Hier. 47, Quo usque te incîdes? scilicet, prae dolore ac luctu. Moabitarum quoque luctus ob cladem ac poenas Dei eodem modo depingitur Hier. 48, quod sit super omne caput calvitium, super omnem barbam rasura, super omnes manus incisio, et super omnes lumbos saccus. Tali aliqua ratione forte et Baalitae semet incidebant, simulantes dolorem de peccatis suis: sicut et hodierna die monachi Turcici, et Hispani, vulgo scorpionibus aut hamatis catenis sese flagellant. Quin et sodalitia aut collegia civium, qui se alicuius sancti nomine, ut fratres cognominant, inanes quasdam species flagellorum circumgestant.

INCINERARE, est in cineres redigere. Solebat vero olim Deus aliquando sacrificia sibi placentia divinitus demisso igne accendere. Psal. 20, Et holocaustum tuum incineret. id est acceptum habeat: idque divinitûs demisso igne, et sacrificio in cinerem redacto testetur. Incinerare alioqui Hebraice דשען Dischen, aliquando significat cinerem amovere.

INCIRCUMCISUS primum ac proprie is dicitur, cui praeputium more Iudaeorum abscisum non est. Hac voce per contumeliam et contemptum vocabant Iudaei gentiles. sicut si nunc nos aliquem vocaremus Turcum aut Iudaeum, id est hominem sceleratum, et alienum â Deo: quae quasi secunda huius vocis significatio est. sic Saul dicit 1. Sam. 31, Ne mihi insultent incircumcisi isti. Tertio, Moyses Exod. 6 dicit se esse Incircumcisum labiis, dicens: Quomodo me audiet Pharao, cum sim incircuncisus

-- 234 --

443/444 labiis? id est, impeditae linguae, aut certe infacundus. Quarto, fructus dicuntur incircumcisi et immundi novellarum arborum pet primum triennium fructificationis, eoque Iudaeis prohibentur: Levit. 19. Quinto, incircumcisi corde dicuntur non renati, quib. Spiritus S. praeputium carnale, semen diaboli, et lapido sitatem cordis non abstulit: Levit. 26. Contra autem Dominus pollicetur hanc spiritualem circumcisionem Israelitis. Deut. 30. Et Paulus hanc internam circumcisionem laudat, Rom. 2, et alibi. Incircumcisis auribus a Hieremia dicuntur carnales, aut etiam prorsus acerbi adversarii veritatis, Hier. 6. Incircumcisa est auris ipsorum, neque poterunt attendere. Stephanus dicit Actor. 7, Iudaeos semper fuisse aurib. et corde incircumcisos Hier. 9 dicit, alias quidem gentes esse incircumcisas praeputio, sed Iudaeos esse incircuncisos corde. Denique incircuncisus simpliciter aliquando impium denotat. Sic Ezech. 28 et 31 dicitur, mortib. incircumcisorum moriemini, et in medio incircumcisorum cadetis. Vicina est haec secundae supra positae significationi. Causas circumcisionis, cur hoc sacramentum in ea parte corporis sit institutum, varie solent divinare: sed primaria ea esse videtur, ut Deus significaret, se, quod ad religionem attinet, ipsum etiam semen aut fontem huius carnalis vitae damnare et reiicere, ita ut omnes oporteat denuo renasci. Per abscisionem ergo et reiectionem illius pelliculae, reiectio ipsius primi seminis, totiusque naturae inde generatae depingitur.

INCLINARE, per metaphoram varia significat Hebraeis, quae non perinde in Latino sermone sunt usitata Primûm enim, signum reverentiae ac honoris est, ei exhibiti, coram quo nos inclinamus. Quare inclinare se coram aliquo, est honorare eum externo illo gestu. Inclinare aurem, significat proprie auscultare et attendere, atque adeo etiam exaudire preces alicuius. Latini ferme simili phrasi Arrigere aures, item Praebere aures. Sumpta autem est phrasis ab externo gestu, quod diligentius auscultaturi vertimus aurem ad vocem loquentis, praesertim autem proceriores, aut in sublimiori loco sedentes ad eos qui de inferiori loco loquuntur, vertunt aurem, aut eo aures et caput inclinant. Crebro igitur haec phrasis de Dei exauditione accipitur. in quo singularis eius benignitas declaratur, quod cum in altis sedeat, nihilominus humilia respiciat: Psal. 16 et 31. Inclina aurem tuam ad me. Ali quando vox AURIS omissa subintelligitur, Psalmo quadragesimo : Expectando expectavi Dominum, et inclinavit ad me: scilicet aurem. id est, audivit me, opitulatus est mihi. Inclinare iudicium, est obscurare alicuius causae rectitudinem: aut ita pervertere, ut veluti incurva, obliqua aut distorta ea causa videatur, quae est rectissima. Nam hic iudicium, sicut post ea ostendetur, ipsam causam notat. Deut 16. Non inclinabis iudicium. Sic et Danielis 9 haec ea dem phrasis accipitur. Sic causam viduae inclinant, aut declinant. Virumque intelligere possis, quod aut vitent, ac caveant ne earum negocia expediant: aut certe ea pervertant, et male de eis pronuncient. Inclinare ad parabolam aurem, est diligenter parabolam auscultare et considerare. Psal. 49: ubi simul et pollicetur se alios velle docere, et dicit se quoque diligenter auscultaturum eadem illa quae aliis proponet, ut non tantum alios, sed quoque semetipsum doceat.

INCLUSORES. Hancuocem aliqui interpretantur de quodam singulari genere fabrorum, ut de fabris ferrariis et serarum. Alii de custodibus urbis, qui ius claudendi portas habebant. alii denique, ut Kimchi, de magnae autoritatis viris. Non sane de nihilo est, quod eos Scriptura cum artificibus coniungat, tanquam eiusdem generis homines. 2. Regum 24, et Hieremiae 24 dicitur, quod rex Babyloniae transtulerit de Hierusalem artifices et clausores,

INCOLERE, est alibi habitare, quâm ubi sis natus. Tales autem plerumque sunt tum tenuiores, ut qui ibi nullam haereditatem a parentibus accipiant: tum contempti ac exosi domesticis eius loci. Ideo Psal. 105. describuntur patres, quod fuerint pauci et incolae in terra promissionis, et de uno loco in alium oberraverint. Sic et Psal. 119. Incola ego sum in terra, inquit Psaltes, describens suam duram et abiectam conditionem. Sic et Psal. 120 deplorat suam sortem, quod diu fuerit incola apud Mesech, et odio habentes pacem. Verum de hoc et infra in voce PEREGRINUS aliquid dicetur.

INCORRUPTUS, duplicem apud Latinos quoque habet significationem, sicut et apud Hebraeos. Aliâs enim corporis, ac rerum externarum quasi quandam Physicam incorruptibilitatem significat: ut 1. Corinth. 15. Surgere in incorruptione, et induere incorruptionem. quod idem est ac immortalitatem. Sic et Romanorum 1, Deus dicitur incorruptibilis. Sic aliqui intelligunt illud Roman. 2. Hisce qui quaerunt incorruptionem per patientiam boni operis, reddet vitam aeternam de gloria ac felicitate aeterna. Sic et 1. Petri 1, verbum Dei vocatur semen incorruptibile: et ibidem, haereditas incorruptibilis. Alias incorruptus aliquis dicitur, cuius animus est sincerus, probus ac pius, qui nullo dono, precio aut fraude se corrumpi sinit: significans nimirum moralem quandam integritatem aut incorruptibilitatem. Ephes. ultimo: Gratia cum omnibus iis qui diligunt IESUM CHRISTUM in incorruptibilitate, id est qui vera pietate ac honestate eum colunt. 2 Timot. 1 Christus dicitur abolevisse mortem, et revelasse per Evangelion vitam et incorruptibilitatem: credo recte exponi posse de iustitia per Evangelion patefacta, et mundo oblata gratis. Romanorum 8 dicitur natura subiecta esse vanitati, et quod liberabitur a servitute corruptionis: id est, abusus, quod peccato malis hominibus et conatibus servire cogitur. Sic et Petrus de moris corruptione loqui videtur, 2 cap. 1. Cum effugissent corruptionem, quae est in cupiditate. et 2. cap. 2, Servi corruptionis: id est, peccati et turpitudinis.

INCREPARE et OBIURGARE, Hebraice גר gaar, crebro, praesertim Deo tributum, realem, non verbalem reprehensionem significat: ut in Generalibus Regulis monui Verba indicationis et noticiae ad Dei translata fieri realia, et alioqui alia omnia fieri multo significantiora, sicut agens ipse potentior est. Notat igitur castigationem, punitionem et repressionem, Zechariae 3. Increpet Dominus in te Satan. Matth. 8. Christus increpavit mare et ventos. id est, tum voce tum re potenter repressit. Sic Matth. 17 cacodaemonem obsessi increpasse dicitur: id est, cum severa comminatione mandavit, coegit. Cui vicinum est illud, Interminatus est eis, ne se facerent manifestum. Sic febrim dicitur increpasse, Lucae 4. id est, non tantum verbotenus redarguit, sed reipsa repressit, abire coegit. Psalm. 101. Increpavit mare rubrum, et exiccatum est, duxitque eum per abyssos veluti per desertum. Nahum 1. Increpat mare, et exiccat illud, et omnia flumina are facit. Psalmo 9. Increpasti gentes, et periit nomenipsorum. Psalm. 61. Increpa feras arundinis. id est, reprime, retunde. Sic 1, Paral. 12 inquit David: Si venitis ad decipiendum me pro adversariis meis videat Dominus, et increpet. Id est, resistat vestris malis ac insidiosis conatibus, uosque ob eos puniat. Psalmo 149. Ad faciendas in populo increpationes: id est, castigationes, seu ad puniendos eos. De hac reali increpatione Dei etiam Isaias cap. 66 inquit: Ut reddat in ira furorem suum, et increpationes suas in flamma ignis. Psalm. 73. Et fui percussus omni die, increpatio mea mane. id est, mox aut mature adest castigatio et calamitas mea. Vir increpationum Proverbiorum 29, pro, vir qui crebro increpatur. inquit

-- 235 --

445/446 enim: Vir increpationum, qui in durat cervicem suam, repente conteretur. pro, qui saepe contemnit serias admonitiones, et etiam vehem entiores increpationes.

INCURVARI alicui, significat aliquem adorare, vel potius tantum eo gestu honorare aliquem, quandoquidem hoc modo Hebraei aliique orientales reverentiam alteri exhibebant, sicut et adhuc faciunt Asiatici: Hinc illae adorationes Persicae, quas Graeci tantopere detestabantur, ut est in historia Alexandri et aliis. Genesis decimooctavo , et Exodi 18. Sic et Genesis 24, In curvavit se Abrabam, et adoravit Dominum. Sic et Christo omne genu incurvari dicitur: et Psalm. 68. Incuruentur illi omnes dii, verbum Hebraeum est שחח Schacha, quod ita crebro incurvationem significat, ut simul crebrius adorationem etiam Deo praestitam indicet. Est et aliud verbum כרע Cara, itidem incurvationem indicans. Incurvare se super aliena uxore. Iob. 31, pro, cum ea rem habere. Iudicum 11 Incurvando incurvasti me filia mea. id est tristem, moestum. et afflictum fecisti: quia, ut supra in INCLINATUS dixi, tristes incedunt incurvi, non elevant faciem. similes metaphorae sunt, Iacere, Cadere, prosterm: et contra, Surgere, Erigi, Stare. Sic et Psalm. 20. Hi incurvati sunt, et ceciderunt: at nos surreximus, et erecti sumus. Sic et Psalm. 3 accipitur, Incurvatus sum, in clinatus sum vehementissime: id est, afflictus sum. Tristes solent incurui incedere, ut dixi, et alioqui omnia inclinata et incurvata quasi ad extremam ruinam tendunt.

INDIGNATIO, sicut et IRA, aliquando pro poena aut castigatione ponitur. Psalm. 69. Effunde super eos iram tuam, et indignatio irae tuae comprehendat eos. Populas indignat onis: id est populus cui irascitur aut etiam quem punit Deus. Esaiae 10. Et super populum indignationis meae mandabo ei: id est, iubebo Assyrium, ut talem populum castiget, aut etiam penitus perdat.

INDOCTUS verterunt ali qui interpretes, id quod Paulus 1. Corinthiorum 14 exprimit voce ἰδιώτης : Qui implet locum indocti, quo modo dicturus est amen? De quo supra in voce IDIOTA. Ponitur autem utrunque horum pro plebeio, ac homine de infimo vulgo.

INDUCERE super aliquam terram gladium aut famem Ezechielis 33, id est, excitare aut immittere ei bellum. Inducere in tentationem, in Dominica oratione, permissionem significat: ut in Regulis proprio Canone ostendi, quod scilicet saepe verba agentia tantum permissionem aliasve causas sui effectus denotent, non autem semper ipsummet actum.

INDUERE, varia habet significata: sed tamen ferme omnia in illis duobus generibus conveniunt, quod significet vel ornari aliquem aliqua re, vel eam illi penitus arctissimeque adiungere, ut propriam: sicut homo induit, sibique penitus adiungit et quasi adglutinat vestimentum, ut iam quasi unum quid, et non amplius res diversae esse vide antur: sicut in hoc exemplo ista vis metaphorae elucescit. Psal. 109. Dilexit maledictionem, ideo veniat ei: et noluit bene dictionem, ideo elongetur ab eo. Induat maledictionem sicut vestimentum, et veniat sicut aquae in medio eius, et sicut oleum in ossa eius. ubi energia metaphorae induitionis singularem ac intimam quandam appropriationem denotat. Induere collum equi tonitru, Iob 39. id est, sumere sibi collum equi valde hinnientis. Indui confusione: pro, confundi, pudefieri, Ezechielis septimo. Rex lugebit, et princeps induetur confusione. Sic Indui pudore, Psalmo 109. Induantur adversatii mei pudore, et operiantur sicut vestimento pudore suo. id est. penitus contundantur, et ignomima prorsus obruantur. Eadem phrasis, ac in eodem sensu, reperitur etiam Psalmo 132, Iob 8. Induere gloriam et fortitudinem: id est, ornare ac exhibere se fortem et gloriosum, Psalm. nonagesimotertio : Dominus regnat, gloriam induit, induit Dominus fortitudinem. Isaiae 51, Indue te fortitudine ô brachium Domini. id est, fortiter agendo, et potenter adversarios tuos castigando, declara te esse fortem, atque ita gloriam tuam apud homines nunc te contemnentes assere. Psalmo 104. Gloriam et decorem indutus es id est, talis agnosceris. Iustitiam induerc, est iustitiae vacare, aut etiam iustum fieri. Psalmo 132. Sacerdotes tui induant iustitiam. Iob 29. Iustitiam induebam, et induebat me tanquam pallium. id est, prorsus adiunxeram me iustitiae, eive deditus eram. Indui aliquem salute, Psalm. 132. id est, servare eum. sic enim ibi bis repetit: primum petens a deo, ut sacerdotes eius induant iustitiam, et sancti eius iubilent, scilicet prae gaudio, de accepta liberatione: postea promittit Deus, se illos vestiturum aut ornaturum salute nimirum ita ut et toti Ecclesiae eorum functio sit salutaris. Eadem phrasis de sacerdotibus etiam 2. Paralipomenon 6 reperitur. Indui veste violentiae, Psal. 73. pro, violentiam excercere Hieremias capite quadragesimotertio , praedicens regem Babylonis depraedaturum, et sibi subiugaturum Aegyptum, inquit: Et induet terram Aegypti, quemadmodum induit se pastor pallio suo. id est, illam sibi penitus adiunget, et spoliis praedaque eius sese penitus ornabit. Dicuntur etiam pascua inanis pecudibu:, cum ea gregibus passim operiuntur. Spiritus induere aliquem dicitur. cum ita potenter intrat in hominem, ibique agit, ac per eum laborat, ac si homo indueret vestimentum, eoque opertus operaretur. 1. Paralipomenon 12. Spiritus induit Amasam principem. id est, potenter eum movit ac excitavit, etc. et 2. Paral. 24. Spiritus autem Dei in duit Zachariam, id est, excitavit eum ut obiurgaret populum transgredientem mandatum Dei. Corruptibile et mortale hoc induet incorruptibilitatem et immortalitatem: id est, mutabitur in talem conditionem aut naturam, fiet tale: prima Corinthiorum decimo quinto : Verum ibi alia ratio est figurae. Dicumur enim et exuere aut deponere hoc tabernaculun, ut vestimentum mortalis corporis, et assumere immortale, spirituale, ac gloriosum. Sic et Eph. 4, ac Colos. 3, iubemur exuere veterem hominem cum suis pravis factis, et induere novum: id est, mortificare veterem Adamum, eique fortiter resistere, nec pati ut regnet in nobis, aut per nostra membra malas actiones patret. Contra iubemur novum hominem induere. Sic et Rom. 13. iubemur abiicere opera tenebrarum, et induere arma lucis. Induere CHRISTUM, est, ita fide eius omnia beneficia apprehendere, ac prorsus in eius corpus, ut illi proprium membrum incorporari, ut possimus cum Paulo dicere: Vivo autem non iam ego, sed vivit in me Christus. De tali amictu loquitur Apostolus Rom. 1, et Gal. 3. Quoquot baptizati estis, Christum in duistis. Induam eum tunica tua, Isaiae 22. id est, faciam ut succedat in functionem et opes tuas. Induere fortituoine tua Zion, et induere vestimentis gloriae Isa. 52. id est, sis fortis et animosa, teque exorna. Sic Christus dicitur Isaiae 59, indutus iustitia ut lorica, quia scilicet iustitia sua vicit peccatum, Satanam et mortem: sibi insuper gloriosum regnum populi iustificati erigere. Dicitur etiam induisse arma vindictae et zeli. id est hisce instructum venisse ad expugnandum regnum Satanae, et erigendum suum.

INDURARI aliquem ab aliquo, aut cor alicuius ab ipso indurari est, pertinacem ac impoenitentem facere, ne Deum eiusve mandatum curet. Exposuimus enim supra, durum et lapideum, aut etiam adamantinum cor significare impium, quod scilicet nullis minis aut tonitruis verbi Dei, nullis etiam promissionibus perfodi, conterique aut emolliri possit. 1 Sam. 6. Cur induratis corda vestra, aut potius aggravatis? dicunt sapientes Philistaeorum ad eos. et Deut. 10. Cervicem vestram ne induretis. Exodi 4 et 7, aliquoties Deus dicit, se induraturum esse cor

-- 236 --

447/448 Pharaonis, ne dimittat populum: id est, pertinax et obstinatum facturum, ne obtemperet Deo praecipienti dimissionem populi. Hic solent quaerere Theologi et alii: Num igitur Deus sit causa peccati, qui induret quos velit? ut Paulus Ram. 9 ex Exodo repetit. Respondent autem gnari Hebraeae phraseos, talia verba et locutiones permissionem tantum, non autem etiam efficacem operationem aut effectionem significare: sicut paulo ante de Inducere in tentationem dixi: et prolixa Regula multisque exemplis in Generalibus praeceptis monstravi, saepe Verba operationem aut rem significantia poni pro agnitione, indicatione, permissione, potentia, aut consuetudine, aliisûe causis lactionis. Eam Regulam vide, et exempla considera. Dicitur et Indurare se, ut Exodi decimotertio : Cum indurasset se Pharao ad dimittendum nos: id est, cum obfirmasset animum, ne nos dimitteret. Iob decimonono : Indurati estis mihi. id est, pertinaciter et importune disputatis mecum. Accipitur aliquando etiam de constantia animi in bono proposito. ut Ruth. 1. Videns quod indurata esset ad proficiscendum secum: id est, ad eundum cum socru Noemi in Iudaeam.

INDURESCERE, pro, fortiorem aut validiorem fieri. Iudicum 4. Et ivit manus Israel eundo, et indurescendo super Iabin, donec exciderunt eum.

INEBRIARE, aut INEBRIARI, primum habet notam significationem: ut Noachus et Lotus inebriati sunt. Secundo, saturationem vel vini, vel cibi indicat. ut Hag. 1. Bibetis, et non inebriabimini. id est, non poteritis restinguere sitim. Psalmo 36. Inebriabuntur pinguedine domus tuae: pro saturabuntur tuis beneficiis. Sic Hieremiae 31. Inebriabo animam sacerdotum pinguedine, et populus meus saturabitur bonitate mea, dicit Dominus. Bis itidem reperitur haec phrasis. Sic et fratres Ioseph cum eo inebriati esse scribuntur Genesis quadragesimotertio . Et in Evangelio dicit architriclinus: Omnis homo dat ab initio bonum vinum, postea quam autem sunt inebriati. id est, cum iam restinxerunt sitim etc. non quod Christus vere ebriis, ebrietatem addere voluerit. Inebriari amore, Prov. 7: pro, explerire amatoria, aut venerea. Tertio, Inebriare est, largius madefacere, autrigare. Sic dicitur Pluvia inebrians. Prov. 11. Sic gladius inebriari, et sagittae, sanguine, dicitur Is. 34, et Deut. 32. pro, penitus madefieri, et quasi exaturari sanguine. Quarto significat per metaphoram, ad stuporem a mentiamque redigi. Hier. 48. Inebriate Moab, quoniam contra Deum magnificavit: id est, acerbis vexationibus eum velut furiosum efficite. Eadem vis est et Nahum tertio , Tu quoque inebriaberis. Denique significatur etiam quaedam spiritualis ebrietas, eaque duplex, bona aut mala. Ebrietas pravi spiritus, est illa spiritualis vertigo aut amentia, qua se ductores ac seducti ita sunt fascinati, ac veluti incantati, ut temere huc atque illuc sententia cogitationeque ruant, nescientes quid dicant aut faciant, seu (ut Paulus inquit) non attendentes neque quid, neque de quo loquantur. De hac est et Isa 26. Sic omnes gentes dicuntur inebriatae esse de vino scortationis Babylonicae meretricis. Apocal. 17. 18. 19. Eph. 5. Nolite inebriari vino, in quo est luxus: sed repleamini Spiritu, loquentes vobis invicem psalmis et hymnis, Haec posterior repletio, illa sancta ebrietas est.

INFAMIAM ipsius terrae protulerunt. Num. 13 et 14, id est, aliqua singularia probra aut incommoda terrae Canaan multitudini narrarunt, et persuaserunt.

INFANS, exponetur plenius in voce PUER, ac PUSILLUS. Nunc tantum locum Isaiae 65 breviter attingemus. Non erit (inquit) ultra infans dierum, et senex qui non expleverit dies suos. Videtur quidem de longaevitate loqui, tanquam quorum infantia morietur: sed forte accipiendum est de profectu, quod omnes ad plenam cognitionem regni Dei pervenient: et quod etiam senes infantes, id est imperiti, deposita inscitia veluti morientur, aut renunciabunt suae infantiae. Contrarium autem est, quod Paulus de quibusdam pronunciat inquiens: Semper discentes, et nunquam ad noticiam veritatis pervenientes. Sed de hoc loco clarius dicetur in voce PUER.

INFATUA quaeso consilium Achitophel, est in Vulgata, 2. Sam. 15. Verten dum potius videtur, siverba spectes: Stultifica sensus. aut est, Fac irritum, impedi.

INFERNUS, aut INFERI, alias significant sepulchrum. ut Genesis 37. Descendam lugens in infernum. Sic Num. 16 de Cora et coniuratis scribitur, quod vivi descenderint in infernum. id est, terra vivos vorare ac sepelire coepit, cum alioqui tantum mortui terrae mandentur. Psalm. 88. Vita mea inferno appropinquavit Psalm. 55. Antevertat eos mors, et descendant vivi in infernum. Potest tum de subitanea morte, tum et de subita abreptione ad aeternum exitium intelligi. Alias significat quasi quendam communem locum mortuorum, alias bonorum, alias malorum sicut et Latinis inferi sunt omnes mortui, sive in suppliciis crucientur, sive in campis Elisiis delicientur: quod et Augustin. notavit Sic videtur accipere Iacob Gene. 37. Descendam lugens in infernum ad filium meum. tametsi hic posset pro ipso sepulchro aut morte accipi, quemadmodum et supra dictum est. Sensus enim huius loci est: Hic dolor aut tristis casus amissi filii erit mihi causa mortis, nec me dedet, interficiet me, non autem ut communiter intelligunt, Non desinam flere, dolere ac lugere toto meae vitae tempore. Sic et Isaiae 38 accipitur infernus, de communi loco aut statu morientium, bonorum et malorum tametsi ibi simul et illa figura addatur, quod infernum aut sepulchrum et mors ponatur pro iis qui sunt in inferno aut sepulchro et morte. inquit enim: Quoniam infernus non confitebitur tibi, neque mors laudabit te, nec expectabunt qui descendunt in foveam veritatem tuam sed vivens ipse confitebitur tibi, sicut ego hodie. Idem Psal. 6. Sic et in Iob subinde describitur infernus, tanquam regnum quoddam mortuorum, in summis terrae profunditatibus. Sic et Apocalypsis decimonono accipi videtur, ubi mors et infernus dicitur reddidisse suos mortuos, scilicet ut resurgant, et ad iudicium veniant. Aliâs quamvis graviorem ac tristiorem calamitate denotat. ut 1. Sam. 2. Dominus deducit ad inferos, et reducit. id est, in tristissimos casus: sicut textus ipse se exponit, Dominus vulnerat et sanat. Idem valet et Psalm. 110. Angustiae inferni invenerunt me. tametsi hic rectius de ipso vero inferno intellexeris. Psalm. 10 et 30 Eruisti animam meam de Inferno inferiori. id est, ex summis et extremis periculis. Sic Proverbiorum 5 et 6, adulterium dicitur producere in Infernum: id est, in extremas calamitates. Inde porro sive gradu facto per metalepsin, sive a sepulchro ducta metaphora, ponitur pro inferno ipso: id est, pro loco poenarum, et regno Satanae. Sic igitur accipitur Hoseae 13. De manu Inferni redimam eos, de morte liberabo eos. Ero pestis tua Mors, ero exitium tuum ô Inferne. Tametsi forte rectius eum locum verteris cum Paulo, Ubi est mors stimulus tuus? etc. Sed de hoc loco alibi. De hoc sane nullum dubium est, quin שאל Scheol sepulchrum infernus, hic pro ipsissimo loco aeterni exitii ponatur. Sic et 1. Cor. 15. Sic et Psal. 16 Scheol Infernus ipsum verum infernum significat, et opponitur ei descriptio vitae ac felicitatis aeternae. Primum enim dicit: Non derelinques animam meam in Inferno. Ibi autem derelinqui aut non derelinquis dicitur, ubi male habet, et non libenter est. Addit mox antithesin. quod monstrabit ei semitam vitae, satietatem gaudiorum in conspectu Dei, et iocunditates dexteram Dei: quae antithesis describens aeternam felicitatem

-- 237 --

449/450 manifeste indicat praecedentia de vero Inferno dici. Petrus Actor. 2. ponit in inferno ὠδίνας mortis, gravissimos cruciatus, et ab eis liberatum esse resurgentem Dominum affirmat. Est vero dignum observatu, quod et sepulchrum et infernus uno nomine Scheol a petendo dicitur, quia semper petunt, et teste Salomone nunquam saturantur. Proverb. 30. Sicut et mors macilenta plerunque pingitur. Posses recte non tantum de sepulchro ac temporario exitu, sed etiam de aeterno accipere illa duo illustria loca Isaiae 5. Propterea dilatavit Infernus animam suam. et capite 14. ubi omnes reges ac principes advenientem Assyrium cum insultatione excipiunt. Portae Inferni paulo aliter accipiuntur Isaiae 38. quam Matthaei 18. Apud Isaiam enim, abire ad portas Inferni, est mori, ad mortuos abire, in eorum regnum ex hac vita migrare. Pius enim rex Ezechias dicit se iam desperavisse de vita. Christus porro per portas Inferni intelligit ipsos summos cacodaemones, omnemque eorum potentiam, sumpta metaphora a rebus humanis, ubi per portas intelliguntur reges et principes, quia reges multum solebant esse in portis, captandi credo ventuli gratia in aestu, quia ibi tanquam in quodam Eurypo ventus aurave magis movetur et sentitur. At inferni infima ardere, longe gravissimas et plane extremas Dei poenas etiam in hac vita significat, Deu. 32. Comparat enim castigationem suam Deus cum igne ex ira sua accenso, qui non tantum superficiem terrae, arbores et animalia sit exusturus, sed etiam in ipsa viscera terrae grassaturus. Inferiora terra aliquando etiam infernum ipsum significant, ut Eph. 4. Quid est quod ascendit, nisi quod etiam descendit prius ad inferiores terrae partes? Ezech. 31 et 32, eadem locutio videtur potius loca mortuorum significare, quam locum cruciatuum. inquit enim: Omnes traditi sunt morti, terrae inferiori. Item, Et deiice eam ad terram inferiorum, cum descendentibus in sepulchrum. Psalm. 139, significat uterum matris: Quando variis membris decoratus fui in inferioribus terrae. Occurrunt alio qui varia Synonyma, quae videntur plerunque verum Infernum significare: nempe haec. Fovea: ut Isaiae 8, Liberare animam meam a fovea. hoc est, ne corpus putrescat, et in sepulchro maneat. Lacus mortis, Isaiae 14. Terra oblivionis, eo quod mortuorum memoria brevi intereat. Sic Psal. 87. Iustitia tua in terra oblivionis: et Iob 10. Puteus interitus, Psalm 54. Puteus sine aqua, Zachariae 9. Dimisi vinctos tuos ex puteo, in quo non est aqua. id est, captivitas absque consolatione. Abyssus etiam pro Inferis poni solet: ut Rom. 10, et Ionae 2. ubi vocat ventrem inferi Pelegus, Abyssum, Gurgites, Vectes terrae, et insuper Cor maris, mystice intelligenda. Umbra mortis, Isaiae 9 cap. nuncupatur: sicut et Psalm. 22. Baratbrum, Iudic. 5. Gehenna, Matth. 5. Vermis conscientiae, Ignis inextinguibilis, rodens conscientiam, Isaiae 34, et ultimo capite. Catenam noctis vocat D. Petrus, et Caliginem tenebrarum. Vocatur et Tenebrae exteriores, in quibus sit fletus et stridor dentium. Caeterum quia ob locum Petri solet disputari de descensu Christi ad inferos, deque eius facta illis praedicatione, adscribam et de illis rebus ac dicto meam sententiam. Divus Petrus 1 cap. 3 dicit, Christum esse mortificatum carne, et vivificatum spiritu, eodemque profectum praedicasse spiritibus in custodia existentibus, qui olim increduli fuerint, cum Dei patientia expectavit (scilicet expectavit tum poenitentiam malorum, tum et arcae absolutionem) tempore Nohae, cum arca fabricaretur. Carnem igitur Christi intelligo vitam hanc mortalem, qua Dominus privatus fuit in passione: spiritum vero, animam quam patri commendat clamans, In manus tuas commendo spiritum meum, ut ipsamet Evangelistarum verba habent. Ea igitur anima aut spiritus ideo vivificata dicitur, quia liberata fuit miseriis huius vitae, et etiam ipsius ultimae passionis contumeliis. Quin et reatu et ingenti mole peccatorum, quae longe tristissima et gravissima onera Christus in ipsam validissimam imputationem divinitus translata in hac mortali vita pro genere humano sustinuit. Hac igitur anima sua Christus descendens ad inferos, concionatus est spiritibus: id est, animabus olim tempore diluvii incredulis, aut inobedientibus. Verum hic ingens difficultas quaestionum oboritur, dum lectores cogitant ac quaerunt, Num ergo et in inferno homines convertantur? aut quis tandem usus concionum Christi in inferno esse potuit, ubi nulla redemptio aut conversio amplius superesse dicitur? Ego sane opinor verbum praedicandi, ἐκύρηξειν , ibi non propriissime accipi: sed esse sensum, quod Christus suo descensu ad inferos, suaque praesentia eorum incredulitatem redarguerit, ostenderitque se Meschiam aut benedictum mulieris semen iam vere mundo a Deo exhibitum esse, secundum vetustissimam promissionem olim Adamo in Paradiso traditam (et illis ipsis incredulis diligenter, licet frustra a Noacho praedicatam) tum ad iustificationem ac liberationem credentium, tum et ad iudicium aut contritionem, seu contusionem serpentis, eiusque seminis, nempe omnium incredulorum: quod ipsi antea nequaquam credere Noacho voluerint, nunc vero gementes ac dolentes reipsa experiantur, et postea in extrema die etiam magis ingenti suo malo experturi sint: ut sic illa Christi praedicatio apud inferos incredulis facta, fuerit non tam verbalis ad institutionem ac poenitentiam, quam realis ad evidentem redargutionem, confusionem et poenam eorum qui antea viventes Noacho talia concionanti et inculcanti credere noluerant, sed potius ut vanissima figmenta damnaverant, detestatique fuerant, aut saltem deriserant: sicut et dives ille, qui verbis Lazari aut piorum doctorum credere noluerat, reipsa in Inferno experiebatur: eamque experimentalem concionem aut institutionem fratribus suis, misso eis illinc legato aut concionatore, communicari cupiebat, et a patre Abrahamo petebat. Sensus ergo (meo quidem iudicio) praedicationis huius est, quasi Christus suo descensu praesentiaque potius realiter quam verbaliter haec sequentia illis incredulis animabus dixerit: En vos infideles et genimina serpentis, probe meministis, quam opportune et importune vobis olim meus ille octavus gratuitae iustitiae praeco Noachus et alii Patriarchae inculcaverint, venturum omnino esse benedictum semen mulieris, secundum promissionem Adamo factam, ut tum credentes iustificet, liberet ac servet a corporali et spirituali diluvio in vitam aeternam: tum etiam, ut serpentem cum suo incredulo semine in aeternum perdat. Verum vobis incredulis illa promissio et innumerae conciones de ea, usque ad extremam vestram nauseam factae, merae fabulae ac nugae fuerunt. At nunc, ô miseri, en me a veraci Deo exhibitum esse, meaque passione Satanae et eius increduli seminis (quale et vos estis) caput contritum, ac mundum victum esse, et vicissim credentes servatos, viva experientia cognoscere cogemini: et denique me iam victorem Satanae, ac eius seminis et membrorum, coram inviti ac gementes cernitis, et in extremo iudicio cernetis. Nec inusitata est ista figura sermonis in Sacris literis, ut verbalis praedicatio aut institutio pro reali quadam rei effectione, operatione ac energia ponatur. Sic sanguis Abelis dicitur clamare: sic Abel, Hebraeo. 11, per fidem adhuc loqui dicitur, dum nimirum nos suo exemplo verae fidei, ac doctrinae salutis et martyrii adhuc quotidie, non quidem verbaliter, sed vere ac realiter, atque efficaciter loquendo docet. Posses et hunc Hebraismum ad illam generalem regulam referre, quod saepe dictum pro facto aut re, et contra ponatur. Alius quidam vir doctus acute et erudite tractans hunc locum, eo sensum eius trahit, quasi diceret Petrus: Divinitatem Christi olim per Noachum illis incredulis praedicasse, qui suo tempore in carcere

-- 238 --

451/452 aut inferno conclusi tenerentur. Verum omnia ferme verba ei propalam reclamare videntur. Nam spiritus vivificatus mortificatae carni oppositus, omnino ipsam sanctam Christi animam proprie significat. Est vero hic diligenter observandum, quod non dicit a carne mortificatum, aut a spiritu vivificatum: sed in illa quidem sui parte mortificatum, in hac vero vivificatum, ut supra exposui. Deinde animam Christi descendisse ad inferos, articulus fidei est: quantumvis eum ille, cum suae farinae sodalibus astuta quadam interpretatione plane tollat. Praeterea vox Profectionis, multo melius animae Christi in passione emissae, et ad inferos profectae, quam Divinitati convenit: praesertim cum nulla talis phrasis de profectione Dei ad praedicandum, ibi in Genesi legatur. Quod si etiam dicendum tale quid esset de Divinitate, rectius diceretur venisse, quam Profectam esse. Motus enim a nobis alio, Profectio: aliunde vero ut ex caelo ad nos, Adventus dicitur, ut incarnationem Christi non profectionem, sed adventum, nempe divinitatis in carnem, vocamus. At in morte recte dicitur emissus spiritus, aut anima Christi hinc ad inferos profecta esse. Dicit ergo profectum, scilicet hinc a nobis ex terris. Sicut et mox ibidem Petrus hoc eodem participio πορευθὴς Profectus, utens dicit, eum hinc in caelum abiisse, et ibi ad dexteram Dei consedisse. Tertio, Scriptura prorsus arcte coniungit passlonem cum illa profectione ac praedicatione, quasi Christus mox a passione profectus sit ad praedicandum spiritibus: non ita longissime distrahit, quasi nunc quidem sit passus, olim autem praedicaverit. Quarto, Scriptura Noachi praedicationem proprie Spiritui S. non secundae personae, clare ibi tribuit, dicens: Non litigabit Spiritus meus, etc. sicut et tota Scriptura tertiae personae doctrinam ac ministerium praedicationis adscribit, quod ea a Christo accipiat, et per os piorum doctorum loquatur, Scripturam inspiret, et mundum arguat aut consoletur. Quinto: si vox Spiritus de Deo hic intelligeretur, a quo Christus sit vivificatus, ut ille vult, necesse esset, illam intelligi de prima persona, quod ea praedicaverit apud inferos, quia patri Scriptura resuscitat ionem Christi solet tribuere. Sexto, est sane prorsus violenta interpretatio, quod mortificatus carne, et vivificatus spiritu, exponit, a spiritu: et mox per Spiritum intelligit virtutem. Scriptura enim ibi quasi duas quasdam partes Christi facit, in quarum quidem priore sit mortificatus, in posteriore vero vivificatus. Denique ne in re evidenti plura congeramus, participium ἀπειθήσασι , qui non obedierant, omnino ostendit, illam inobedientiam longe antecessisse hanc praedicationem. Sic etiam vocula ποτὲ olim, et tota sequens temporis annotatio determinans et circumscribens vocem ἀπειθήσασι , qui aliquando non crediderant, omnino separat tempus incredulitatis illorum, a tempore huius profectionis et praedicationis. Alioqui si istius hominis sensus esset huic loco proprius, coniunxisset certe Petrus hanc temporis annotationem, cum profectione et praedicatione Christi: dixissetque vivificatus spiritu: in quo ποτὲ olim, cum semel expectabat Dei patientia in diebus Noae, cum appararetur arca, profectus praedicavit spiritibus nunc in carcere detentis. At ille tempus inobedientiae non cum profectione aut praedicatione Christi, sed cum incredulitate illa prima et Noachi praedicatione connectit: contra vero, carcerem cum profectione et praedicatione coniungit: quae si voluisset disiungere, et tantum ad suum tempus respexisset, dixisset certe, τοῖς νῦν ἐν φυλακῇ πνεύμασι , spiritibus qui nunc sunt in carcere. At ille simpliciter ait, Profectus praedicavit spiritibus in carcere: id est, qui tunc iam existebant in carcere, cum ad eos profectus est, eisque praedicavit. Adde quod plane nihil hic attineret facere mentionem carceris, aut nominare illos incredulos prisci mundi spiritus, seu animas: cum Noachus non solis animabus, sed totis ac viventibus hominibus praedicaverit. Nihil etiam opus fuisset Petrum indicare, ubi nam iam illi increduli sint, aut detineantur. Hoc enim tum nihil ad rem facit, tum etiam ipso tacente sciretur: nisi voluisset ostendere ipsum Christi spiritum aut animam ad eos in carcerem profectam esse. Dixisset enim simpliciter, quod Christi divinitas olim praedicaverit incredulis hominibus prisci mundi. Hoc enim ad istius scriptoris sensum exprimendum prorsus suffecisset. Remoratur aliquos etiam locus sequentis cap. eiusdem Epistolae, ubi inquit Petrus: la hoc quoque mortuis praedicatum est Evangelion, ut iudicentur quidem secundum homines carne, vivant autem iuxta Deum spiritu. Sed sensus est: Praedicatum esse Evangelion hominibus, qui olim quidem ante adventum Christi vixerunt, tempore autem Petri iam mortui erant. Mortui ergo ratione temporis vitae Petri dicuntur, non ratione eius temporis quo praedicatum est illis Evangelion. Sic etiam in extrema die dicuntur iudicandi vivi et mortui, non quod tunc sint ulli futuri mortui, quando quidem ibi omnes resuscitati coram tribunali Christi comparebunt: sed quod antea mortui fuerint, priusquam ad extremum iudicium resuscitarentur. Sic igitur tum illi qui nunquam fuerunt mortui, sed vivi in extrema die deprehendentur, tum et illi qui fuerant mortui, tunc autem resuscitati et viverunt, iudicabuntur. Praedicatur porro omnibus Evangelion in eum finem, ut licet hoc mortale corpus iudicari, id est, morte temporaria puniri et aboleri de hac vita debeat, tamen coram Deo spiritus noster in sinu Abrahae vivat. Sic et illis veteribus ac iamdudum mortuis, praedicatum est olim a Prophetis Evangelion de Meschia: non quod essent usque ad eius adventum victuri, eumve corporaliter visuri: sed ut spiritus eorum iustificaretur ac regeneraretur, ac tandem et Meschiam viderent, et perpetuo viverent. Haec de praedicatione Christi apud inferos. Caeterum quia etiam de qualitate descensus Christi ad inferos controvertitur, num is ad humiliationem ac exinanitionem pertineat, vel contra gloriosus ac plenus dignitate ac maiestate fuerit: adscribam de illo quoque eam sententiam, quam maxime Sacris literis convenire, aut potius inde sumptam esse iudico. Si quis aliquid clarius et verius hisce attulerit, libenter abiecta hac sententia ei assentiar. Primum locutio Descendere ad inferos duplicem potissimum habet significationem: alteram propriam, alteram metaphoricam. Propria est, revera etiam localiter (ut iudico) venire ad certum locum aeternarum poenarum: qualis huius locutionis significatio est Isaiae 14, Amos 9, Psal. 55 et 139. qui locus inferni Is. 30 describitur. Metaphorica est, in quascumque graviores miserias vel corporis vel animi incidere: ut Anna mater Samuelis inquit, Deducit ad inferos, et reducis. 1. Sam. 2. Deinde, Descendisse Christum ad inferos, est articulus fidei, non tantum quod in Symbolo continetur, sed etiam quod in 16 Psal. Osea 13 item a Petro et Paulo clare asseritur, Act. 2. Ephes 4 1. Pet. 3. Tertio, quando sit factus Christi descensus ad inferos, quaeritur. Verum non dubito post mortem sanctum nam Petrus Act. 2 coniungit animae infernum et periculum corporis corruptionis. Corruptionis autem seu putrefactionis periculum ei imminuit, cum esset in sepulchro. Verum Deus eum non tam diu ibi iacere passus est, donec fieret putrefactio. Sic 1. Pet 3 facit Petrus descensum Christi, postquam corpore quidem fuit mortuus, sed Spiritu aut anima vivens seu vivificatus. Ad haec et symbolum Apostolorum, quod ordine doctrinam, et quasi etiam historiam Christi complectitur, ponit descensum ad inferos post mortem. Quarto quaeritur, qualis fuerit descensus Christi ad inferos: num gloriosus

-- 239 --

453/454 aut ipsi tristis? Sentio sane, non fuisse gloriosum. nam Paulus Eph. 4 gloriosae ascensioni opponit descensionem ad infima terrae: ubi facile animadvertitur, eum gloriam ascensionis cum ignominia aut exinanitione descensionis per antithesin conferre. Item Psalmus cum dicit, Non deseres animam meam in inferno, testatur eum non bene ibi habuisse. Non enim is alicubi deseritur. qui numquam ibi fuit: nec is quoque alicubi deseritur, qui est quidem in eo loco, sed tamen ibi bene habet. Petrus quoque, cum Act. secundo inquit, Deum excitasse Iesum, solvendo ὠδῖνας , id est, gravissimos cruciatus mortis, clare ostendit, Christum usque ad resurrectionem fuisse vinctum acerbissimis doloribus mortis. Observandum autem est, mortem aliquanto graviorem significationem habere apud Hebraeos, seu in Sacris literis, quam apud Latinos. Complectitur enim totum illud stipendium peccati, quod datur reis in praesenti et futura vita ut Gen. 3. Quo cunque die comederis, morte morieris. Ita ut apud Petrum Actorum 2 non dubitem gravissimos dolores mortis significare idem, quod Gehennae cruciatus. Accedit porro et tertia ibidem vox: Non fuit possibile eum κρατεῖσθαι , detineri. Dicit, non fuisse possibile a morte Christum detineri. Indicat igitur Petrus, captum quidem fuisse Christum a morte, vinctum etiam vinculis acerbissimorum dolorum: sed Deum in illis vinculis ipsum non deseruisse, ut alios sub maledicto legis existentes: sed solvendo ipsum ex tam tristibus vinculis excitavisse, et glorificasse. Tum porro et ex corporis ignominia, in qua interim in sepulchro haesit, animadverti potest, animam quoque eius quasi sociam, interea temporis non nimis gloriosam fuisse. Nam utrunque simul humiliatum, et vicissim simul glorificatum est. Fuit autem corpus omnibus naturalibus viribus spoliatum, tanquam scelerati alicuius nebulonis ex patibulo in sepulchrum translatum, a vigilibus custoditum, et denique ad putrefactionem dispositum. Nec obstat, quod Petrus dicit, eum concionatum esse. Potuit enim et simul concionari, et male habere, ut toto vitae tempore et in ipsa cruce, patiendo vicit, et monendo mortem destruxit. Hic idem tristis descensus potest etiam probari eo argumento, quod omnis qui est sub maledicto legis, huius et illius alterius mortis ὠδῖνας aut cruciatus sentit. Item, quod oportuit omnino Christum omnia ea pro nobis perpeti, quae nos pati debuissemus, nisi eius satisfactio pro nobis facta, nobisque applicata fuisset. Praeterea, quod usque ad gloriosam resurrectionem ignominia Christi extensa est. nam ibi primum cum pater dextera sua exaltavit. ¶ Quod autem obiicitur, Christum inferos destruxisse: recte respondetur, Christum nostrum non potentia et gloriosa quadam violentia vincere, ut Reges mundi huius, et Iudaicus Messias: sed moriendo, obediendo et satisfaciendo. Primarius enim summusque hostis noster est ipsa iustitia seu in Dei, quae non viribus violentiave expugnanda, sed satisfactione alicuius placanda erat. Ex hisce facile apparet, quod in articulo, CHRISTUS DESCENDIT AD INFEROS, propria, et non metaphorica significatio ponenda sit. Hinc etiam eius definitio colligi potest. Postremo quaeritur, an et satisfactorius sit ille descensus, seu meritorius? Paulus Philippensibus secundo, et Hebr. quinto, meritum et satisfactione Christi tribuit toti obedientiae et humiliationi eius, enim illi, quod cum esset Deus, tamen ita se coram Patre humiliaverit, ut servi quoque formam suscipere non indignatus, et non soli passioni ipsius. Proinde cum descensus Christi ad inferos sit pars obedientiae, humiliationis, et ignominiae Christi, ut hactenus ostensum est: non video cur ad meritum et satisfactionem eius referendus non sit. Sentiunt alioqui omnes pii doctores hoc tempore, non solam Christi mortem esse satisfactorium sacrificium, sed et totam eius obedientiam, et humiliationem. Obiecta contra hanc explicationem non difficulter dissolui possunt, ut primum cum obiiciunt: Ergo et alii pii descendunt ad inferos, et erit veluti novum purgatorium. Negatur consequentia. Non enim necesse est nos omnia pati, quae Christus est passus: quia ipse fuit sub maledicto legis, nos non sumus, sed aliquatenus tantum ipsi in hac vita conformamur, alius magis, alius minus. Secundo, Christus dixit in cruce Consummatum est. Item Actor. 13 dicit Paulus Cum Iudaei omnia consummassent. Ergo omnia quae inferenda erant Christo, consummata sunt in cruce. Negatur consequentia. Certe enim prophetia de sepulchro impiis simili nondum erat impleta. Sed hoc tantum inde concludi potest: Ergo omnes afflictiones, quae a Iudaeis ei infligi debebant, finitae fuerunt. Dicit enim, Cum consummassent omnia: scilicet quae ab ipsis consummanda erant in vitam Christi. Tertio, Christus commen davit animam suam in manum patris: In manu patris haud dubie non male habuit: Ergo in descensu Christus nihil est passus. Respondetur, Christum semper fuisse in manu patris, et pios omnes iam esse in manu Christi (sicut ipsemet inquit: Nemo eos rapiet de manibus meis) et tamen non omni malo caremus, nec plane sumus a Satanae tyrannide liberi, ante illam integram liberationem et glorificationem. Deinde, ut maxime intelligatur de summa quadam felicitate, In manu patris esse: tamen non necesse est hoc statim post precationem eius accidisse. Etiam ante crucem orat se glorificari, inquiens: Pater glorifica me, etc. et haud dubie exauditur: sed tamen non statim glorificatur, quin potius tunc primum in summam ignominiam cum iniustis disputatus cadit. Sic et hic non est necesse statim post petitionem, eam esse adimpletam: sed hoc impetravit, ut Deus summam curam haberet, et nec animam in inferno desereret, nec corpus in sepulchro corrumpi pateretur, ut in Psalmo promissionem habuit. Quarto opponunt, Hodie mecum eris in paradiso: Ergo Christus non in infernum, sed in paradisum statim post mortem abivit. Fortassis autem non male respondent, qui in dicant, in Scriptura saepe Hodie significare tempus novi Testamenti, Notissimum quoque est, Heri omne proxime praeteritum, Cras et Postridie omne futurum, Hodie omne praesens, per catachresin quandam crebro significare: nihilominus, etiamsi quis vehementer urgeat intelligendum revera de illa eadem die, non efficiet, animam non descendere ad inferos. Potuit enim eadem die et descendisse ad inferos, et ascendisse in paradisum. Potest enim illud Mecum, de divinitate Christi intelligi. nam filium hominis secundum divinitatem semper fuit, est et erit in caelis, Ioan. tertio . Vel, ut aliquanto simplicius dicamus, quanquam Christus semper fuit in caelo, et cum patre operatus est: tamen et toto vitae tempore multum passus est, et saepe dolores inferni sensit. Sic quoque post mortem et in caelo cum latrone fuit: et tamen anima in inferno non gloriosa esse, patique potuit. Vox etiam Hodie, synecdochice omne praesens tempus notat: sicut et Heri praeteritum, et Cras futurum, ut modo dixi. Si valeret istud sophisma, simpliciter omnis descensus ad inferos tolleretur: quia ascendere in paradisum, et descendere in infernum, plane contraria esse videntur. Haec, quod Deus novit, non ullo humano affectu, sed veritatis tantum illustrandae studio, ex Sacris literis collegi: paratus autem sum, Deo me regente, meliora monentibus cedere.

INFIDENTIAM et diffidentiam vertunt vocem ἀπειδίαν , Romanorum II et Ephes. secundo : quae proprie inobedientiam significare videtur, de qua forte suo loco agetur. tametsi ex voce Fidei supra prolixe tractata, abunde exponi aut intelligi queat.

-- 240 --

455/456 INFIRMUS, et infirmitas, plura habet in Sacris literis significata, de quibus ita Chrysostomus super secundae Corinthiorum decimotertio, Homil. vigesimanona disserit: Tria, inquit, significata habet. Nam et corporalem infirmitatem significat, ut de Lazaro Christus dicebat, Infirmitas haec non est ad mortem. Et de Epaphr. Paulus. Dicitur item infirmitas, non esse solidatum in fide simpliciter, neque perfectum esse. Et hoc significans dicebat, Infirmum autem in fide suscipite. Est et aliud tertium significatum Infirmitatis. Quale hoc? Persecutiones, insidiae, etc. Et hoc manifestat Paulus: Sufficit tibi gratia mea. virtus enim mea in infirmitate perficitur. hoc est, in persecutionibus, in periculis, in mortibus. Haec ille. Etidem, primae Corinth. secundo, Homil. sexta, persecutiones in multis locis infirmitatem appellat. quemadmodum illud Gal. quarto : Infirmitatem in carne mea non aspernati sunt. Et rursum: Si gloriari oportet, in infirmitate mea gloriabor. secundae Corinthiorum undecimo , etc. Idem in Epist. ad Hebraeos cap. septimo, Homil. decimatertia, Infirmitatem pro peccato et morte intelligit. Infirmus, pro impio et adversario Dei. Roman. 5. Christus, cum adhuc imbecilli aut infirmi essemus, pro tempore, pro impiis mortuus est. Ita addita voce Impii exponit, quid dicat infirmum. Eadem haec vox significat etiam ignobile, aut nulla eximia virtute praeditum. primae Corinthiorum duodecimo : Infirmiora membra magis sunt necessaria. Tribuit Paulus etiam Christo infirmitatem. 2. Corinthiorum decimotertio , cum dicit, Eum ex infirmitate crucifixum esse: ubi per infirmitatem videtur significare mortalitatem. Cum Paulus de sua infirmitate disserit, non tantum persecutiones intelligit, sed et quasdam spirituales imbecillitates (quae illi in perse quutionibus accidebant) ut sunt tentationum, trepidationum, anxietatum, diffidentiae, saltem de externo successu: ut ipsemet ait, Sententiam mortis acceperamus in nobis ipsis. De talibus aliquibus illi a Deo responsum est, Virtus mea in imbecillitate perficitur: id est, vis ac potentia Christi tunc potissimum in singulis piis cernitur, dum eis peccata remittit, et aliqui eos in sua multiplici infirmitate interna et externa, innata aut domestica, et ab aliis illata seu accidentaria fovet, tuetur ac sustentat, custo diens eos potentia sua ad salutem, et non patiens a quoquam de suis manibus rapi. In doctoribus vero multo magis cernitur, cum ex ore infantium et lactentium virtutem suam perficit Deus. Infirmitas, cui non medela: secundo Paralip. 21 . pro infirmitas incurabilis. Paulus Rom. octavo dicit, etiam legem fuisse infirmam aut imbecillam per carnem: id est non potuisse nos iustificare ac salvare quia corrupta nostra caro ei obedire nequit.

INGREDI, expositum est supra in vocibus Egredi et Exire: sed nihilominus hic aliquot eius obscuriores phrases exponemus. Ingredi igitur ad mulierem, notat rem veneream. Gen. 16. Et ingressus est ad Hagar. et 30, Ingressus est ad eam Iacob. Ingredi partem civitatis, est civem alicuius loci esse. ut Genes. 34, Locutus est cum omnibus ingredientibus portam. Ingredi et egredi, est versari cum aliquibus, item res aliquas aut negocia administrare: ut supra in praedictis vocibus expositum est. Ingredi et egredi coram populo itidem, supra est declaratum. Ingredi sine macula, est sincere ac pie, sineque omni fraude vivere. Ingredi ad mortuum, est interesse funeri: Num sexto. Ingredi ad patres in pace, est mori: Gen. decimoquinto . At Isaiae quinquagesimoseptimo , idem videtur valere simplex locutio, Ingredi in pace. Ingrediatur omne malum eorum coram te, Thren. primo: id est, reducatur in memoriam coram Deo, et puniatur: idem est quod imputari alicui peccatum. Causam alicuius ingredi ad iudicem, Isaiae primo , pro iudicari. Ingredi pactum cum aliquo. Ezek. 16, est inire cum eo pactum. Ingressus populi, pro confertus et impetuosus. Ezek. 33. Et venerunt ad te secundum ingressum populi: id est, Sicut populus solet. Verum de hac voce aliquid mox in verbo Intrare addetur.

IN IDIPSUM, idem valet quod una, simul. Psal. 132. Ecce quâm bonum et quam incundum est, habitare fratres in unum: pro, una. Et Psalmo quarto: In pace dormiam et requiescam in idipsum: id est, una pariter, simul. Verum istud non ex Hebraeo, sed ex Graeco sermone venit. nam Psalterium eorum habet, ἐπὶ τὸ αὐτὸ . Ex Graeco autem ad verbum facta est versio Psalmorum vulgata. Vide Erasmi Annotat. 1. Cor. 7.

INIURIA, saepe pro violentia extrema in Vulgata versione reperitur. ut 2. Samuelis 22. Ab iniuria (pro, ab extrema violentia) liberasti me. Iud. nono. Ut veniret iniuria septuaginta filiorum Gedeonis super Abimelech: id est, poena violentiae ac caedis, qua ab Abimelech oppressi fuerint. Observetur autem simul, quod violentia Hebraeis passive dicitur esse eius, cui illata est, sicut et praeda eius cui est adempta. Latini contra active dicunt, potius eius qui eam intulit. Denique et notetur, quod violentia ponitur pro poena violentiae. Levit. 5. et 20. Portabit unusquisque iniquitatem suam: pro, poenam iniquitatis.

INIQUITATIS voce varie versores et scriptores utuntur et abutuntur. Videtur tamen plerunque omne genus peccati significare, et poni pro Hebr. עון Avon, sicut Paulus accipit Romanorum primo : Revelatur in Dei super omnem iniquitatem. et Romanorum quarto : Beati quorum remissae sunt iniquitates. Psalmo 5. Quoniam Deus non volens iniquitatem, tu es. In Hebraeo est רשע Rescha, Impietas. Saepe vertit interpres hac voce המס hamas Hebraeum, quod violentiam significat, ut paulo ante exposui. Psalm. 25. Odio iniquo oderunt me: rectius forte, implacabili, crudeli, violento 1 Par. 12. Si autem venistis ad decipiendum me, pro adversariis meis, absque iniquitate mea in manibus meis, videat Deus patrum nostrorum, et arguat. in Hebraeo, cum non sit violentia: id est, violentus, seditiosus et sanguinarius conatus. Psalm. 31. Corruit in iniquitate mea robur meum in Heb. Avon, pro quovis maiori peccato accipi potest. sensus autem est: Dum luo poenas peccatorum meorum, absumitur robur meum. Psalm. 66. Iniquitatem si vidi in corde meo, non exaudiat Dominus, id est, Si vel male mihi conscius fuissem, et cor meum me damnasset: vel etiam si ex corde aut studio, vel ex proposito vacassem iniquitati. Psal. 49. Quare timerem in diebus malis, cum iniquitas conculcantium me circumdat me? Iniquitas saepe significat poenam iniquitatis, ut in Regulis de synecdoche copiose explicatur. Hinc illae crebrae phrases, Portare aut ferre iniquitatem suam, Levit. 5. 7. 10. 17. Portabitis iniquitates vestras 40 annis, Num. 14. id est, tamdiu puniemini. Num. 18. Portabitis iniquitatem sanctuarii: id est, puniemini si quid ibi peccatum, neglectumque erit. Ezek 14, Et ferent iniquitatem suam. Sicut est iniquitas parentis, sic iniquitas prophetae. prius significat poenam, postea culpam. Sensus est: Quam gravis culpa est seductoris, tam gravis etiam auditoris aut consulentis. Non enim id minus peccante, ut ab auditore, sumitur exaggeratio reatus, sed a magis peccante. ut si diceremus: Perinde pereat qui non prohibet iniuriam, cum potest, ac is qui facit: Perinde emens furtum, ac qui furatur: Wie die Steler, also de heler, Num. 15, Iniquitas eius erit in eo: id est, luet poenas. 2. Samuelis decimoquarto : Super me Domine mi fit iniquitas: id est, cum petam condonari culpam homicidae filio, puniat me Deus pro eius reatu, non te regem condonantem. Sic Iudaei clamabant: Sanguis eius sit super nos et filios nostros. Ierem. 14: Reddet

-- 241 --

457/458 iniquitatem patrum in sinum filiorum post eos: id est, poenas debitas parentibus, rependes filiis eos imitantibus. Sic pro poena omnino puto vocem Iniquitatis accipiendam esse, etiam Isaiae 5. Vae iis qui attrahunt iniquitatem funibus vanitatis, et sicut denso fune currus peccatum: qui dicunt, acceleret, festinet opus eius. Nam illa sua impoenitentia ac contemptu minarum, quin et densione ac insultatione, potenter et velociter attrahebant poenas, ut Deus eas non posset differre ob eorum extremam importunitatem et furorem. Sequens versiculus, Qui dicunt, omnino explicat praecedentem. nam opus eius significat minas, et a Prophetis praedicas poenas. Aliquando tamen phrasis, Portare iniquitatem (de qua supra) significat etiam culpam ac reatum, ut Exod 28. Non ferent iniquitatem, et non morientur. pro, ne sint rei iniquitatis, ne morte puniantur. Levit. 23. Neque portare facient eos iniquitatem delicti: pro, non praebeant causam, ut plebs eorum exemplo peccet, ne sint plebi scandalo. Sic Num. 18, ut non portent iniquitatem ad morien dum: pro, ne peccent, et propter peccatum moriantur. Iniquitatem alicuius invenire. Gen. 44, Deus invenit iniquitatem servorum suorum: id est, recordatus est, aut certe poenis nunc plene et acriter rependit eam. At iniquitatem mittere manum: id est peccare, dedere se malis artibus et actionibus. Psal. 125. Non relinquet Dominus sceptrum impiorum super sortem iustorum, ne mittant aut extendant manum ad iniquitatem: id est, ne impiorum malas artes imitentur, videntes ipsos florere, se vero esurire. Iniquitates multiplicari super alicuius caput: Esdrae 9. pro, obrui aliquem peccatis ac poenis, submergi in eis. Sic Isaiae 1: Populum gravem. id est, gravatum oneratumque peccatis. Iniquitatem ad vel super iniquitatem ponere, id est, plura peccata imputare, ob extremam impoenitentiam. Psal. 69. Iniquitates alicuius subiici aut conculcari. Mich. 7: pro tolli, auferri. Iniquitas est in alicuius manibus: id est, habet, meditatur et conatur iniqua et scelerata consilia ac opera: Psal. 7. Iniquitatis filius: id est, penitus deditus iniquitati, sicut filius pacis. Psal. 89. Filius iniquitatis non addet nocere ei. Iniquitatem operari, et operarii iniquitatis, idem quod filium esse iniquitatis: id est, prorsus addictum esse iniquitati, et citra pudorem aut ruborem externo quoque opere inique agere. Exponamus sane etiam etymologiam vocis Vanitatis, in praecipuis linguis. In Hebraeo plerunque est in talibus locis ac dictis עון , quod venit ab עוק , et significat incurvare, discedere a rectitudine normae iustitiae, aut eam inflectere: ut Avon hebraice, idem quod incurvatio sonet. Sic et Latinum Iniquitas, sonat id quod ab aequitate alienum est, sumpta forte metaphora ab externa inaequalitate aut scabrositate corporum, quae tactum offendunt, et non bene cum aliis corporibus conferruminantur: ut cives iuste erga sese mutuo agentes, inter se mutuo conglutinantur in unam societatem, aedificium aut corpus. Eadem ergo vis est originis aut etymi vocabuli Hebraei, quae et Latini. In Graeco porro, in talibus locis plerunque est ἀνομία , illegalitas: id est, id quod alienum a lege, quod pugnat cum lege. 1. Iohan. 3, locus memorabilis est, ubi dicit Apostolus peccatum esse ἀνομίαν . videtur enim appositissima esse descriptio peccati, quod peccatum sit quod cum lege pugnat, legi non convenit, aut consonat, quicquid eius praescripto aut normae non plane satisfacit, sive sit externa actio, opus aut conatus, sive etiam tantum interna consultatio, cogitatio aut votum seu cupiditas, vel denique minimus ac primus motus cordis. sicut et Christus Matth. 5. omnia illa affirmat de peccatum. Imo etiam illud est peccatum, quod cor aliaeque primariae partes rationalis animae non sint tales, quales eas Deus initio ad imaginem suam condidit: ut cor fit lapideum, adamantinum, incircumcisum, non intelligens, atque adeo hostile erga Deum. Recte ergo ex hac definitione originale peccatum iudicatur, quod sit etiam illa innata, aut essentialis pravitas, aut praeputium animalis hominis. Recte etiam redarguuntur Pontificii, qui reliquum in piis post renascentiam, peccati fomitem tantum, non autem vere peccatum esse contendunt: cum contra magna vi Paulus Rom. 7 id evincat, tum singulis nominibus vocans id peccatum et concupiscentiam, tum etiam tetris descriptionibus aut definitionibus dicens id militare contra legem ac spiritum Dei, impedire omnem obedientiam erga Deum, servire legi peccati, et denique captivos rapere pios sub legem ac iugum peccati. Vox quoque ἀνομος aliquando in novo Testamento vertitur Iniquus. ut, Cum iniquis reputatus est. Luc. 22. Isaiae 53. Aliquando Ethnicum significat, aut quemvis lege Moysis carentem. Sic Paulus dicit, se carentibus lege factum esse sine lege, ἀνομον , seu iniquum: id est, propter eos neglexisse legem ceremonialem, sed interea Deo non fuisse sine lege, imo in eo vel maxime eius mandato obedivisse. Aliquando ἀνομος videtur indicare exlegem, ut 2. ad Thess. 2, ipsummet Antichristum vocat ἀνομον exlegem, qui nempe non tantum peccando pro se violat et negligit legem, sed etiam doctrina ac professione abiicit, imo et plane conculcat legem Dei, dispensans, figens et refigens leges, ac totum Dei verbum invertens. Quare etiam homo peccati, id est, minister et autor peccati vocatur. Ibidem valde significanter regnum Antichristi vocatur mysterium ἀνομίας , id est illegalitatis, quod ea politia aut regimen sit legem Dei penitus conculcatura, et pro arbitrio tractatura: sicut ibidem vocat eum S. sancti adversarium, et elevantem se supra Deum, et eius cultum ac religionem: imo et in templo eius sedentem, seque ostentantem quod sit Deus. Quae omnia aliter fieri nequeunt, quam abrogando veram legem ac doctrinam Dei, et suam novam condendo. Sic nimirum est Antichristus exlex, et eius regnum exlegalitas: id est, vere abrogatio legis divinae, dum pravis interpretationibus, dispensationibus, suaque plenitudine potestatis ex suis novis decretis legem ac doctrinam Christi irritam facit. Quod experientia ipsa monstravit, iacente Sacra scriptura, et florente ac regnante iure Pontificio, eiusque infinitis bullis, aliisque mandatis, figmentis ac inventis.

INITIUM, plenius exponetur in voce Principium. Unum igitur saltem aut alterum idiotismum hoc loco explicabimus. Psal. 55: Qui sedet aut manet ab initio: Periphrasis Dei est. Dies initii: pro priscis aut antiquis temporibus. Isaiae 51: Suscita te sicut in diebus initii. Initiari aliquo cultu, Latina et nota locutio est. Sic Numer. 25, Israelitae dicuntur esse initiati Baalpegor: id est, eius cultui consecrati.

INIUSTITIA, postea in voce Iustitiae exponetur, tametsi et per sese ea ex suo contrario cognosci possit.

INNOCENS est, ut definit Cicero, non is qui leviter nocet, sed qui prorsus non nocet. Verum in Sacris literis prima ac maxime propria significatione is vocatur, qui iustus est. Psal. 26: Lavabo in innocentia manus meas. et ibidem: Vindica me Domine, quoniam in innocentia ambulavi. Quorum prius illud videtur Paulus expressisse 1. Timoth. 2, per Manus sanctas. Ierem. 2, In alis tuis invenietur sanguis pauperum innocentium: id est, iustorum. Exod. 53, Innocentem et iustum ne occideris: idem ei sunt, innocens et iustus. Secundo, Innocens aliquando dicitur etiam is, qui per ignorantiam peccat, non quod revera innocens sit, sed quod minus peccet quam is qui sciens ac volens scelerate agit. Genes. 20, In vacuitate cordis mei et innocentia manuum mearum feci istud: id est, nescivi esse tuam uxorem. Aliquando significat carentem culpa in una aliqua re. Iosuae 2, Dixerunt exploratores ad Rachab: Si quis tuorum

-- 242 --

459/460 fuerit deprehensus extraaedes, sanguis eius super caput eius, nos erimus innocentes: id est, Carebimus culpa eius caedis. Sic et Abrahamus dicit ad servum, Gen. 24: Si mulier illa noluerit te sequi, eris innocens a iuramento meo. Ionae 1, Ne des super nos sanguinem innocentem: id est, ne imputes nobis caedem insontis hominis, quandoquidem hunc inviti in mare proiicimus. Innocens ego a sanguine Abner: 2. Samuel. 3. Aliquando significat externae rei mundiciem, aut vacuitatem: unde forte omnes hae significationes per metaphoram deducuntur. Proverb. 14: Ubi non sunt boves, ibi praesaepe mundum ac vacuum est. Significat quoque non tantum carentiam culpae, sed et poenae vacuitatem, aut immunitatem. Genes. 24, Tu eris purus a iuramento meo: id est, liber ab execratione, aut poena ei adiuncta. Oseae 8, Non diu ferent impunitatem. Proverb. 29: Manum ad manum, malus non erit innocens. id est, non diu erit impunitus: id est, non evadet poenas, etiamsi multos habuerit defensores. Hierem. 25: Ecce in civitate super quam invocatum est nomen meum, incipiam malum facere, et vos innocendo innocentes eritis: non eritis innocentes. id est, Ego puniam meum proprium populum, et vos impii ac idololatrae speratis vos fore immunes a poenis, ut innocentes? Haudquaquam eritis immunes a poenis. 1. Reg. 2: Et nunc ne sinas eum innocentem. pro, impunitum. Genes. 44: Apud quem invenietur scyphus, erit mihi servus, vos autem eritis innocentes. id est, illaesi abibitis. 2. Sam. 14, Super me sit iniquitas, rex autem sit innocens: id est, ego puniar, non rex. Sic delinquere saepe non tam peccare, quam reum esse, atque adeo puniri significat. Hierem. 2. Omnes devorantes eum delinquent, malum veniet super eos: id est, punientur. Sic Psal. 34. Iustum odio habentes delinquent: sperantes in Dominum non delinquent. id est, non punientur ut rei Exod. 34, in descriptione Dei, inter alias eius proprietates dicitur, Et coram quo innocens non erit innocens. Quem locum alii aliter vertunt, aut etiam pervertunt. Sed nimirum eius verus ac optimus sensus est, quem Vulgata versio expressit, Apud quem per se nemo est innocens. quem sensum et Germanica Lutheri reddidit. Hoc enim vult Moyses ibi indicare, Innocentiando non innocentiabit: id est, Deum neminem hic in terris iudicare esse innocentem, et impunitum abire debere, quantumvis sit alioqui innocens, nempe suo aut etiam aliorum homuncionum iudicio ac opinione: quando quidem ille ipsum cor scrutetur, non tantum externam laruam actionum iustarum. Ipsum igitur conclusisse per legem omnes sub peccatum, omnes ab eo accusari et argui: et eum tantum salvum fore, cuius ipse misertus fuerit: quia nemo, quantumvis coram hoc mundo innocens, coram Deo sit innocens: in conspectu eius neminem ex sua dignitate iustificari posse, quantumvis coram hominibus laudem iustitiae, ut Abraham, consequatur. Declaratur ergo his verbis primarius ille summusque finis legis, qui est, demonstrare omnes, quantumvis in specie externae vitae insontes, esse sontes, meritoque damnandos ac puniendos iudicio Dei. seu exponitur severitas illius summi iudicis, ac exactae iustitiae et legis eius, ad quam omnes respicere, et suam vitam exigere ac componere debebant, secundum illam transigere cum Deo, ut qui ipsummet cor longe mundissimum habere velit, exigat ac flagitet: et contra nostrum crassum securumque iudicium ac securitas taxatur, ut et Christus Matth. 5 hanc materiam prolixe tractat et David deprecatur inquiens: Non intres in iudicium cum servo tuo, quia in conspectu tuo non iustificabitur omnis vivens. Et. Si iniquitates observaveris Domine, Domine quis sustinebit? Vacuitas, puritas aut innocentia dentium, Amos 4, ponitur pro fame. Dicit enim Deus, se eis dedisse in poenam puritatem dentium, te remanente circa eos esca sint impuri: per quam puritatem carentia cibi indicatur. Qui enim comedit, is talibus quasi reliquiis passim remanentibus dentes contaminat.

INNOVARI, pro crescere. Iob 29: Gloria mea innovatur apud me. pro, subinde crescit, et augescit, et tanta incrementa accipit, ac si nunc primum prorsus ac ex novo, aut nova mihi donaretur. Sic Psal. 51, Spiritum innova in visceribus meis: pro, subinde magis ac magis auge. Nam Spiritus sanctus non innovatus ratione suae essentiae, sed eius donum subinde magis ac magis augetur a Deo. Sic Psalmo 103, Renovabitur sicut aquilae iuventus tua. id est, vis ac vigor tuus augebitur. Sic 2. Corinth. 4: Is qui intus est homo, subinde innovatur. pro, crescit. Forte eodem modo accipiendum est et illud Ephes. 4: Renovamini spiritu mentis vestrae. Colloss. 3 clare innovari pro crescere ponitur inquit enim Apostolus: Exuite veterem hominem cum suis actionibus, et induite novum, qui renovatur ad agnitionem, secundum agnitionem eius qui condidit ipsum. Novus homo non potest innovari, sicut nec vetus inveterari: sed carnalis homo renovatur, id est homo novum hominem mutatur, Et postea ille novus homo subinde magis ac magis crescit et augetur, donec maturescat in virum perfectum.

INORDINATI dicuntur Paulo, 1. Thessal. 5, qui neglecta sua functione ac opere, veluti deserta sua statione ubi sudare debebant, alios, atque adeo totum coetum turbant, vel gratis victum aliunde petenda, aut alioqui non servando leges vel metas sui muneris ac status. Tales iubet admoneri sui officii Sed 2. Thess. 3 iubet simpliciter vitari inordinate ambulantes: ubi videtur maior quaedam malitia notari. Forte quia prius illos inordinatos frustra moneri curaverat: ideo iam, ut desperatos, vitari praecepit. Ibidem quoque negat se inordinate ambulasse, sed labore suo victum quaesisse: forte respicit ad Dei et legum ordinationem, qui unicuique suum quendam laborem ac sudorem, suumque genus vitae praescripsit, unde victum et amictum aliaque necessaria quaerat.

INQUILINUS, est alienigena, qui alibi natus est, habitans nobiscum, quamcunque vitam agit, sive si civis, et per sese vivat, propriamque familiam habeat, sive se in alicuius familiam dedat. Levit. 22 Omnis autem alienigena non comedat sanctificationem. Inquilinus sacerdotis, et mercenarius non comedat sanctificationem. Inquilinum nominat, quem antea dixerat alienigenam.

INQUIRERE animam alicuius, alias in pessimam partem accipitur: pro, conari perdere. Matth. 2: Mortui sunt, qui quaerebant animam pueri: id est, qui conabantur interficere IESUM in sua in fantia. Rursus in bonam accipitur Psal. 142, Non erat qui quaereret animam meam: scilicet, ut me defenderet, tueretur. Quaeritur enim tum is qui servandus, tum is qui perdendus est. Inquirere Deum alias significat eum invocare, eiusque favorem ac opem implorare. ut, Quaerite Dominum dum inveniri potest. Alias significat consulere Deus, interrogare: ut olim in veteri Testamento variis modis vel per Prophetam, vel per Urim thumim poterant et solebant consulere Deum. 1. Regum 22, Adhaec est vir unus, ut inquiramus Iehovam per eum: id est, per quem consulere possimus Deum. Inquirere ex propheta, significat percontari de responso ac sententia Dei. Verbum est דרש Darasch, credo idem esse quod scrutari Deum Inquirere aliquando significat diligentem perscrutationem causae, ut Iosuae 22: Si per rebellionem fecimus, Deus inquirat. Allusio est ad consuetudinem iudicum, qui primum inquirunt rei veritatem

-- 243 --

461/462 postea demum puniunt, aut alioqui iudicium exequuntur. Sic et in praedicto loco, per Inquirere simul et executionem et poenam complectitur. Quaerens, aut inquirens sanguines, Deus dicitur, propterea quod iniustas caedes punit, et ulciscitur miserorum ac oppressorum iniurias, inquit enim Psal. 9: Quoniam inquirens sanguines ipsorum recordatus est, non est oblitus clamoris pauperum. Verum de hoc verbo, eiusque phrasibus, forte etiam aliquid infra in verbo Quaero dicetur.

INSANIAE nomen, dicit Cicero Thusc. 3, significare mentis aegrotationem et morbum. Insanus הולל Holal, in Sacris literis non tantum dicitur is qui vulgo sic vocatur, ac etiam in ista communi carnalique vita furit (ut cum David in Get coram rege Achis insaniam simulat, impingens capite, et salivam defluere faciens) sed multo magis spiritualiter furentes, aut parum sanam mentem habentes. Psal. 5 inquit: Non stabunt insani in conspectu tuo. et Psal. 73: Zelavi insanos. Psal. 75, Dixi insanis, Ne insaniatis. Et consonat huic locutioni dogma Stoicorum, qui contendunt omnes improbos insanire. Nam quae tandem esse potest maior vesania, quam perdite peccando violare gloriam Dei, laedere proximum, et denique seipsum aeterno exitio perdere? Insanite, νοσεῖν circa quaestiones: 1. ad Timoth. 6: pro, extreme ac stulte illis addictum, illarum nimium cupidum esse.

INSIPIDUM, pro inutili, aut nullius momenti ponitur. ut Ezech. 13, Insipida structura, aut incrustatio: pro, stulte instituta, et nil profutura. Sic et Christus, comparans doctores sali, dicit perinde inutilem esse doctorem mutum, peccataque non arguentem, aut diserte profitentem quae deberet, ac sal insipidum. Iob 1, Nec insulsum quid tribuit Deo: id est, non obiicit ei quod aliquid sine ratione faciat. De quo plenius vide in voce Salis.

INSIPIENS, alias is dicitur qui in hac communi vita parum est gnarus et observans decori. Sic Paulus 2. Corinth. 11, vocat insaniam, illam iudicio mundi, tali viro parum decoram gloriationem, aliquoties repetens hanc vocem. Alias significat imperitiam, praesertim legis divinae. Sic Rom. 2 ait Paulus: Confidis te esse doctorem insipientum. Denique non raro, non tantum imperitiam rerum divinarum, sed et malitiam complectitur. ut Psal. 12: Dixit insipiens in corde suo, non est Deus. et Psal. 91: Vir insipiens non cognoscet, et stultus non intelliget. Talibus res divinae, et Deus ipse, stulticia sunt: et vicissim illi Deo stulticia sunt, qui stultam facit, stulticiaeque convincit summam astuciam perversorum, quos capit in vafricie sua. Recte ergo Dominus ac servator noster, illum vocat stultum, qui solerter de cura commodisque ventris cogitabat: animam, Deum ac diabolum non considerans. Cui dicit: Stulte, hac nocte auferetur a te anima tua: et ista quae parasti, tui tandem erunt?

INSPIRATIO Dei, pro Spiritu sancto, aut eius dono. ut Iob 32, Inspiratio omnipotentis facit intelligere homines: id est, Inspiratus spiritus, aut eius donum. abstractum pro concreto: tametsi ibi non plane videatur esse abstractum.

INSTRUMENTUM, exponetur in voce Vas, qua utitur Hebraea lingua pro Instrumento.

INSULAE, in Sacris literis plerunque gentiles significant: quia in mari mediterraneo omnes insulas gentiles tenebant. Isaiae 41: Videte insulae. Item, Et viderunt insulae, et timuerunt. Aliquando significat tum ipsos insularum incolas, tum et omnes maris, praesertim Mediterranei, accolas. Isaiae 42, et 51, Legem eius insu-lae expectabunt. Isaiae 66: Et venient, et videbunt gloriam meam: et mittam ex illis qui salvati fuerint, ad insulas longe. Saepe nomen Insulanorum, cum longe positis, aut procul habitantibus, aut etiam maritimis, Scriptura coniungit, ut videantur ei esse pene Synonyma ista duo, et similia vocabula. Aliquando insula ipsam Hierosolymam significat: quia quasi solitaria et ab aliis separata erat. seu etiam pro tota gente Israel: quia perinde circumsessa erat a gentilium populis in circuitu habitantibus, ac a mari insulae circumfunduntur. Isaiae 20. Tunc dicet habitator insulae huius, Ecce sic opprimitur fiducia nostra, ad quam confugimus, ut liberaremur ab Assyrio.

INTEGRUM id dicitur, quod nulla ex parte sui est diminutum, mutilatum, mancum: aut alioqui laesum, debilitatum, ac convulsum. A' rebus porro corporeis ad animi sinceritatem translatum, significat tum ex animo probitati vacantem, tum et alioqui nullo malo vitio usquam contaminatum. Vertere hac voce solent Hebraeum תמם Thamim, aliquando etiam Schalem, et Graecum τέλειον . Sed in ea est nihil admodum difficultatis, aut obscuritatis. Verum cum easdem exprimuntLatina voce perfectus, aut aequivalentibus aliarum linguarum, tum solet noxiam ambiguitatem parere: quare in nomine Perfectus de ea dicetur.

INTELLIGENS, משכיל Maschil et Nabon, in Sacris literis dicitur de eo, qui in communibus rebus sapit, ac prudenter agit. ut Proverb. 14, Scientia intelligenti facilis est. Isaiae 10. In sapientia mea feci, quia intellexi: id est, intelligens fui, dicit rex Assyrius. Alias, et quidem frequentius, intelligens is dicitur, qui in rebus divinis vere ac pie res considerat, ac consideranter agitut Psal. 32. Nolite fieri sicut equus et mulus, in quibus non est intellectus: id est, cognitio Dei, et eius voluntatis. et Psal. 40. Beatus qui intelligit super egenum et pauperem: id est, qui miserorum ac egentium calamitatesexpendit, eisque afficitur. Intellectus, pro solertia, industria. Dan. 8, Per intellectum suum prosperabit dolum in manu sua: id est, per solertiam astutiamque suam. Est et illud discrimen in hac voce observandum, quod alias habitum significat, ut Isaiae 1. Israel non cognovit, populus meus non intellexit: scilicet Deum, et eius voluntatem. Proverb. 3, Ne innitaris intelligentiae tuae: id est, tuae prudentiae. Alias indicat praesentem rei considerationem, vel solis externis oculis factam. ut 1. Reg. 3 dicit mulier, Postquam puerum mortuum attentius intellexi: pro, consideravi. Vel etiam animo. ut Psal. 107. Qui sapiens est, animadvertat haec, et intelligat misericordias Domini: id est, expendat multiplicem Dei beneficentiam. Psal. 101: Intelligam in via integra, sincera: id est, considerabo quae nam sit via sincera ac integra. Dan. 8: Et ego etiam intelligens, et ecce hircus: id est, cum attenderem et considerarem. Sic Psalmo 2: Et nunc reges intelligite, erudimini qui iudicatis terram. pro, attendite et expendite hoc Dei decretum, et ne temere tumultuemini. Sic Matth. 24. Qui legit, intelligat. id est, attendat, et prudenter expendat, ac perspiciat. 2. Timoth. 2 et 5: Intellige quae dico (vel potius considera) Det enim tibi Deus intelligentiam in omnibus. Sic Psal. 49. Homo cum in honore esset, non intellexit. id est, non attendit, non expendit, nec agnovit suam felicitatem. Alias denique prudentem et consideratam actionem declarat: sicut in 1. libro Samuelis aliquoties scribitur, quod David erat משכיל maschil, prudenter ac considerate agens prae omnibus servis ac ducibus Saulis. 1. Reg. 3. Postulasti tibi intelligentiam ad audiendum iudicium: id est, peritiam recte iudicandi et regendi. Sic Deus iubet populum Israeliticum custodire doctrinam sui foederis, Deut. 29. et Iosuae cap. 1: Ut omnia quae agunt, prudenter et feliciter efficiant. Possis tamen exponere etiam de ipsa sola intelligentia, nam ex verbo Dei de omnibus rebus agendis aut omittendis feliciter iudicamus, accedente etiam Dei

-- 244 --

463/464 regimine ac inspiratione: sicut in eandem sententiam hortatur David Salomonem, ut custodiat verba libri legis Mosaicae, ut inde omnia agenda intelligat. Sic Deus de filio ac Meschia suo inquit Isaiae cap. 52. Ecce servus meus prudenter aget, elevabitur, extolletur et sublimabitur valde. ubi illud Prudenter aget, posset etiam exponi, feliciter ac prospere, et cum magno successu aget, sicut et in multis aliis locis. et vicina sunt ista: nam ex prudenti actione existit ac sequitur successus. Intelligere facere, pro docere, instruere. Dan. 9. Sic et Psal. 119, Viam praeceptorum tuorum fac me intelligere: pro, doce me. Paulus dicit, Cor nostrum esse ἀσύνετον , non intelligens. Rom. 1. Et obtenebratum est non intelligens aut insipiens cor eorum: id est, corde res divinas non intelligente, ratiocinando tandem in extremas tenebras ac furores inciderunt, praeterquam quod initio omni sano intellectu caruerunt. Intelligere, aliquando per verbum audire significatur. ut Gen. 42: Et illi nesciebant quod Ioseph audiret: id est, intelligeret. Sic ad Rabsacen dicunt legati, Loquere nobiscum Syriace, quoniam audimus pro, intelligimus. Sic et illud quod prius citavi, Salomonem orasse ac postulasse intelligentiam ad audiendum. Sed de hoc idiotismo dictum est supra in Audio Genes 48, Intelligere fecit manus suas: vel etiam, sciens ac volens dexteram manum iuniori, et sinistram seniori imposuit decussatim directis brachiis. Cor ad intelligendum: id est, cor intelligens. Deut. 29: Non dedit vobis Deus cor ad intelligendum, nec oculos ad videndum. Intelligens visionum dicitur Zacharias; 2 Paralip. 26, pro peritus visionum. Intelligens, pro docto, 1. Paral 15: Principatum tenebat in prophetia, eo quod intelligens esset: id est, doctissimus, peritissimus. Dan. 12 Intelligentes autem populi intelligere facient multos. pro, doctores erudient. Sic Isaiae tertio , intelligens incantationis. 2. Paralip. 34 Omnibus intelligens instrumentis canticis: id est, peritus Musices instrumentalis. Intelligens audiendo Nehem. 8, Attulit legem coram congregatione virorum, mulierum et omnium intelligentium audiendo: id est, qui per aetatem audita intelligere poterant. Consiliarius cum intellectu: id est, intelligens, prudens. 1. Paralip. 26. Facere aliquid cum intelligentia: pro, admirabili et ineffabili ingenio, arte ac sapientia. Iob 34. Verba eius non sunt cum intellectu. id est, imprudenter loquitur. Intelligentiae pro doctis documentis. Proverb. 8. Os meum loquitur sapientiam, et cor meum meditabitur intelligentias: id est, sapientes sententias, et erudita documenta prudentiae. Sic Proverb. 13, Intelligentia bona dat gratiam. id est, prudens ac salutare praeceptum. Intelligentiarum vir, aut populus: pro, intelligens; seu instructus prudentibus praeceptis. Isaiae 27, Non est populus intelligentiarum, Proverb 11. Vir intelligentiarum tacet: pro, intelligens. Sic et vir intellectus. Esdr. 8, pro intelligente. Via intelligentiarum: pro prudenter excogitata doctrina aut modo agendi, seu etiam ratione adipiscendi intelligentiam. Isaiae 40, Quis viam intelligentiarum ostendit illi? Cognoscens intelligentiam: id est sciens tempora, homines, res, occasiones, et alias rerum circumstantias. 1. Paralip. 12 Cognoscentes intelligentiam in temporibus, ad sciendum quid: pro, periti agendi et dicendi. Apponere intellectum: pro, advertere animum, Nehem. 8: Apposuerunt intellectum, et intellexerunt Scripturam. Mulier bona intellectu: 1. Samuelis 25. pro, mulier prudens, intelligens.

INTENDO verbum valde usitatum, praesertim in Psalterio, expositum est in Attendo.

INTER praepositio, aliquando etiam habet quandam proprietatem in hac lingua. ut Genes. 23, Terra est 400 siclorum inter me et te: id est, ratione nostrae coniunctionis eam tanti aestimo, alteri pluris venderem. Sic ferme Germani dicunt rem quampiam tantum valere etiamsi frater fratri eam vendat. Inter aliquando videtur idem valere, ac indiscriminatim. ut Levit. 27 Aestimabit illud sacerdos inter bonum et inter malum pro, sive bonum sive malum sit, quale sit, non habitatione vel praestantiae, vel etiam vilitatis.

INTERFECTUS, et Interfectio, per se quidem nihil admodum habet idiotismi: et quod habet, exponetur in verbo Occido: sed tamen ratione constructionis aliquid difficultatis parit ut Iosuae 13, Beor divinatorem occiderunt, una cum aliis interfectis suis. refer ad Beor, non ad interficientes: id est, cum aliis caesis de populo, aut coniunctis divinatoris: qui ideo interfecti eius sunt, quod de eius familiaribus aut adiunctis sunt. Sic dicitur populus interfectionis alicuius: pro, quem aliquis interfecit, aut interficere statuit. Isaiae 34 Gladius meus super populum interfectionis meae, ad iudicium: id est, quem populum, aut quos homines interficere statui, ut iudicium exerceam in eos: seu, ut puniam aut castigem eos.

INTERIORA, קרב Kereb, et similia, alias significant ipsas interiores potentias: ut Psalm. 103, Benedic anima mea Domino, et omnia interiora mea nominis sanctitatis eius. pro, omnes vires, intellectus, voluntas, cor et affectus mei. Psalm. 51: Veritatem dilexisti interioribus renibus, aut intimis: id est, sinceram ipsius cordis contritionem et conversionem, vel etiam veritatem mundo occultam et absconditam. Proverb. 26. Verba susurronis quasi simplicia, at ipsa penetrant usque ad intima ventris. id est, movent ac feriunt ipsum cor. Alias significat harum potentiarum internos motus: ut cogitationes, vota, cupiditates, et similia. Psal. 64: Intimum cuiusque et cor profundum perficiunt: id est, sua intima et astutissima consilia. Psal. 94: In multitudine cogitationum mearum in intimo meo. id est, cum multa in corde meo voluto. Psal. 49: Interiora eorum domus ipsorum. pro, intimae eorum cogitationes, vota, curae, ac spes, sunt tantum de carnalibus rebus, vel si possent hic perpetuo commode vivere. aut, saltem confidunt suos posteros perpetuo florituros, et celebres futuros.

INTERPRETARI varium est et multiplex. Alibi enim significat, ex una lingua in aliam vertere: ut 1. Corinth. 12: Alii genera linguarum, alii interpretationes linguarum. et 14: Qui loquitur lingua, oret, ut interpretetur. Alias, obscuram Scripturam aut prophetiam explicare aut explanare. ut 2. Pet. 1. Prophetia non est propriae interpretationis, non potest carnali intellectu sine divino lumine exponi. Alias, etiam somnia aut visiones exponere. ut Dan. 5: Audio de te, quod possis interpretationes interpretari: pro, obscuras visionum exponere. Genes. 40. Viderunt ambo somnium nocte una, iuxta interpretationem suam. pro, quorum somniorum unum quodque habuit proprium sensum ad interpretationem, seu expositionem. Alias denique alioqui aliquid clare dicere, aut docere. ut Iob 33. 5. fuerit angelus apud eum, interpretans unum ex mille pro, qui exponat illi millesimam partem beneficiorum Dei. Porro, in Ecclesia de interpretatione Scripturalis est, penes quem ea potestas sit. Vera autem responsio est, unum quemque pium, praesertim intelligentem, aut talibus donis instructum, habere ius interpretandi Scripturam: sed facta locorum Scripturae collatione, et consideratione totius contextus ac subiectae materiae, in timore ac invocatione Dei, utque omnis interpretatio sit fidei analoga. Verum enimvero illud ante omnia sciendum est, in Ecclesia nullo modo est admittendam illam iuridicam aut praetoriam interpretationem, qualem nunc sibi Pontifex et eius Concilia usurpant, ut ipsi pro authoritate sua, aut etiam plenitudine

-- 245 --

465/466 potestatis, certum aliquem sensum locis Scripturae pro suo libitu tribuant, a quo deinceps nemo quantumvis meliora cernens, possit ausitque discedere. Scripturi enim semper debet immota illa Regula, Ne cuiusquam hominis, aut etiam angeli sententia in religione ac Scripturae sensu aliter valeat, aut recipiatur, nisi ex perspicuo verbo Dei vere ac evidenter comprobata.

INTERROGARE, aliquando est consulere aliquem. Deut. 4, Interroga dies antiquos: pro, consule diaria et annales veteres. Isaiae 30: Os meum non interrogastis: id est, non consuluistis. Genes. 24, Interrogemus os eius: pro, audiamus, quid Rebecca de hac re sentiat, aut respondeat. Genes. 25, Abiit Rebecca ad interrogandum: id est, consulendum Dominum, de collisione foetus. Numer. 27. Et interrogabit Eleazarum de iudicio Urim coram Domino: id est, consulet. aliquando simplex quaerere aut percontari est. Exod. 18, Interrogaverunt vir proximum suum de pace: id est, qui valerent, aut quomodo sese res eius haberent. Corinth. 10, Nihil interrogantes propter conscientiam: id est, nihil amplius curantes aut quaerentes vestra. Interrogare aliquando propemodum more Germanico est idem quod curare. ut Iohan. 6: Et nemo verum interrogat me, Quo vadis? id est, parum solliciti estis de meo abitu. Nam quorum cura vehementius efficimur, de iis crebro ac studiose quaerere solemus. Sic ferme illud 1. Corinth. 10, Nihil interrogantes propter conscientiam: tam etsi etiam ibi veram percontaionem notat. Iohan. 16, Apostoli dicunt: Ecce nunc videmus quod scias omnia, et non habes opus ut quis te interroget. videtur hoc absurde dici. nam periti, non imperiti interrogandi sunt. Sed hic interrogare idem est, quod cordis sui dubia patefacere, ut solent discendi cupidi: quae cum Christus pro sua divinitate nosset, nihil attinebat ei proponi. Dicunt igitur Apostoli, nihil esse opus ut ipsi, propositis Christo quaestionibus, consulant eum: illum enim praevenire eos, et ultro eorum cordis dubitationes eis indicare, easque dissolvere. Sicut ibidem praecedit: Sciens quod volebant eum interrogare. et alias, cum eos respondendo, aut eorum dubia dissolvendo praevenit. Baptismus est interrogatio bonae conscientiae: 1. Pet. 3, de quo loco vide supra in voce Baptismus.

INTRODUCERE, et Educere, sunt ducis officia, et significant totam Imperatoriam functionem. 2. Sam. 5. Etiam cum Saul esset super nos rex, tu introducebas et educebas Israelem. id est, nihil ominus tu solus optime exercitui imperitabas. Dictum est de hac phrasi supra in Educo.

INTROITUS, et Exitus, significat omnes hominis actiones, et totam vitam. Psal. 121. Dominus custodiat introitum tuum, et exitum tuum. id est, omnes tuas actiones, consilia et molimina. Sed de hac quoque phrasi supra in voce Exitus, item in verbo Ingredi, disserui. Pauca tamen quaedam hic adiiciam. Intrare ad feminam, plerunque rem habere cum ea significat. ut Genes. 6: intrarunt filii Dei ad filias hominum. Intrare in Ecclesiam Domini, de functionis publicae administratione plerique exponunt. Deuteron. 23: Non intrabit in congregationem Domini eunuchus, item manzer. Ammonites et Moabites etiam in generatione Domini decima, non admittetur ad regimen aut magistratum. Isaiae 52 dicitur, quod non intrabit in illam spiritualem Hierusalem incircumcisus et immundus: ubi diversum a superiore sensum haec phrasis habere videtur: nempe, hominum omnes cives huius Ecclesiae mundaturum sanctificaturum esse. Intrare in ovile per ostium, aut abunde, Iohan. 10: non tam istam externam ordinariam vocationem indicat, quam illam internam, qua filius Dei dat certos ministros Ecclesiae suae ad eius aedificationem: praesertim autem complectitur veram agnitionem ipsius Meschiae, eiusque vocis, aut sanae doctrinae apportationem: per quam qui intrat, ille demum est verus et salutaris pastor gregis Domini. Petrus accusatur Act. 11, quod ingressus sit ad Ethnicos, et cum eis comederit: ubi haec locutio summam familiaritatem, ac intimam conversationem significat. Intrare et exire, significare omnes actiones, totamque conversationem, supra indicavi. Sic Act. 1 dicit Petrus, deligendum esse in locum Iudae aliquem discipulum, tanquam testem rerum a Christo gestarum, qui toto eo tempore praedicationis ipsius cum eis vixerit, quo Christus intravit et exivit ad eos: id est, cum eis vixit, et functionem suam in terris administravit: quod et mox faciunt, electo Matthia. Introitus Pauli dicitur non fuisse inanis, 1. ad Thessal. 2: ubi introitus non tantum illum primum aditum, sed et praedicationem verbi, et totam conversationem apud eos actam significat: sicut ipsemet se exponit, dicens: Se in multis afflictionibus, persecutionibus ac periculis, nihil ominus constanter ac liberrime docuisse, et adversariis veritatis repugnasse. Verum, ut paulo ante indicavi, de hoc et similibus verbis supra quoque prolixius actum et dictum est, quae cum hisce coniunge.

INTUERI, significat non tantum diligenter contemplari ac considerare aliquid, sed etiam aliquos sequentes accuratam contemplationem animi motus. Psal. 119: Tunc non pudefiam, cum intuitus fuero omnia mandata tua. ubi Intueri, est custodire et observare mandata Dei, quin et sese verbo eius consolari. inde enim et fides, et Dei protectio nobis oritur. Sic Matth. 6: Intuemini aut respicite volatilia: id est, diligenter considerate, eorumque exemplo moveamini ad fidendum Deo.

INVENIRE verbum valde multos ac diversos Hebraismos efficit, qui huic voci in sermone Latino usitati non sunt. Significat enim alias Acquirere. ut Genes. 26: Et invenit eo anno 100 hordei scilicet mensuras, in messe pro una seminata. Isaiae 19: Quasi mea virtute invenerim: pro, effecerim, consecutus sim. Qui invenit mulierem, invenit bonum. Proverb. 18: id est, consequitur. Rom. 4: Quid igitur dicemus invenisse Abrahamum patrem nostrum secundum carnem? id est, consecutum esse suis bonis operibus ac honesta vita. Proverb. 17: Perversus corde non inveniet bonum. id est, non consequetur. Proverb. 8: Ego Sapientia habito in astutia, et scientiam cogitationum inveni. Ibidem: Qui invenit me, invenit vitam. Ibidem, Recta sum invenientibus scientiam: id est, sectantibus. Alias Sufficere. Et dederunt eis uxores, quas in vita conservavêre ante ex Iabes Gilead. Sed non invenerunt eis. Iudic. 21. pro, non suffecerunt superstitibus Beniamitis. Num oves et boves mactabuntur, ut inveniatur eis: aut congregabuntur omnes pisces maris, ut inveniatur eis? id est, ut sufficiant eis illorum carnes? Laedere. Deut. 19. Si cui excidens ferrum securis invenerit proximum, et morietur: id est, laeserit, percusserit. Deuteron. 31, Inuenient te omnia haec mala: pro, affligent. Genes. 44. Ne videam afflictionem, quae inveniet patrem meum. Existere: ut Philip. 2, Figura repertus ut homo: id est, vere talis existens. Sic Germanice, Er findet sich ohne geld, oder ubel zu pass: pro, talis nunc existit. 1. Samuel. 13, Recensuit Saul populum, qui inventus est cum eo: id est, qui cum ipso erat. Dan. 11 Et convertet faciem suam ad fortalicia terrae suae, et praecipitatus cadet, et non invenietur. pro, non amplius existet, aut supererit, sed interibit. Lucae 9 Inventus est IESUS solus: id est, fuit, remansit solus, disparentibus Mose et Helia. Sic vicissim LXX, et Epistola ad Hebraeos verterunt illud Genes. 5 de Henoch, Et non ipse scilicet amplius extitit:

-- 246 --

467/468 per verbum, Et non est amplius inventus. Quare ista duo verba Inveniri et Existere, aliquando aequivalent. Invenire, pro perficere. ut Psal. 36. Quoniam blanditur ei in oculis eius: scilicet peccator, sibimet ad inveniendum iniquitatem suam ad odium. id est, donec patret iniquitatem, qua sibi odium et iram Dei accersat, vel etiam quo laedat alium. Invenire alicuius manum, aliquid significat posse adipisci aut nancisci, tantum habere opum aut virtutum, ut id consequi queas. Numer. 11, Si non invenerit manus Dei quod afferat. 1. Sam. 10, Fac quod invenerit manus tua: pro, quod poteris. Eccl. 9, Omne quod invenerit manus tua ad faciendum, fac. pro, quod poteris, et cuius sese tibi bona commoditas offert. Sic manus Domini dicitur invenire inimicos suos, Psalm. 21. pro, praevalere contra eos. Infra plura exempla recitabuntur. Invenire gratiam, significat plerunque gratis adipisci alicuius favorem. ut Luc. 1, angelus salutans virginem, quod prius dixerat Gratia plena, seu potius Gratis dilecta aut accepta: idem mox perterrefactae virgini exponit, dicens: Invenisti gratiam apud Deum. Sic et Genes. 6, caeteris pereuntibus, et sententia Dei damnatis, unus Noachus dicitur reperisse gratiam apud Deum: id est, gratis per fidem Deo acceptus et reconciliatus esse, ut et Hebr. 11. exponitur. Sic Exod. 33, Moyses dicitur invenisse gratiam coram Deo. Sic et mater Samuelis 1. Sam. 1, Inveniat ancilla tua gratiam in oculis tuis. Genesis porro 39 dicitur Iosephus invenisse gratiam in oculis Domini sui: quod non potest de gratuito favore aut acceptatione intelligi, cum Iosephi sedulitas, fides et probitas domini sui favore dignissima fuerit. Nec vero etiam Latinis Invenire, aut Graecis εὑρεῖν , tantum de re quaesita dicitur. unde εὕρημα fortuitum et insperatum lucrum significat. Quare Invenire gratiam recte plerunque de gratuita adeptione favoris exposueris. Inventum, aliquando id dicitur quod adest, aut praesens est. Gen. 19. Surge et tolle uxorem tuam, et duas filias inventas: pro, quae tecum sunt, quae nunc coram adsunt. Invenire in alicuius manu, est aliquando idem quod deprehendere furtum, aut aliqua alia facinora in aliquo, apud aliquem, aut etiam in alicuius vita. Exod. 22. Si inveniendo inventum fuerit furtum in manu eius vivum, sive bos, sive ovis sit, duplum reddet. Sic ibidem praecedenti capite. Qui furatus fuerit aliquem, vendideritque illum, et inventum fuerit in manu eius, etc. Aliquando solum verbum Invenire idem valet. ut Psal. 17, Explorasti me, et non invenisti: subintellige iniquitatem. pro, non deprehendisti in me aliquod scelus, aut malam fraudem. Simili significatione dicit Achabus ad Heliam, Invenisti me: id est deprehendisti me in ipso scelere occisi et innocentis Nabot, et rapinae vineae. Mala dicuntur aliquem invenire: pro affligere, ut paulo ante monui. Exod. 18. Narravit socero laborem, qui invenisset eos in via. pro, varias molestias et difficultates. Eâdem ratione et peccata aliquem invenire scribuntur, quia sunt dolorum et laborum, id est, omnium poenarum aut malorum poenae causae. Num 32. Et cognoscite malum vestrum, quod inveniet vos: pro, expendite magnitudinem peccati, propter quod tam graviter punimini. Iudicum 6. Ut quid invenit nos totum hoc? id est, cur oppressit nos hic tam tristis status? Psalmo 116. Angustiae inferni invenerunt me: id est, potiti sunt me caeperunt, aut apprehenderunt me, veluti hostis persequens. Mox ibidem phrasis haec invertitur, Angustiam et dolorem inveniebam: id est, consequebar. Dicitur ergo aliquis et invenire malum, et inveniri a malo. Sic et Deus dicitur alicuius iniquitatem invenire, cum ob eam illum punit. Genes. 44, Deus invenit iniquitatem servorum suorum: id est, Deus nos iuste punit. Invenire facere aliquem in manu alterius, est tradere eum eius potestati. Zach. 11. Simile quid est illud Psalmo 21. Inveniet manus tua omnes inimicos suos, dextera tua inveniet odio habentes te: pro, in suam potestatem eos rediget, ut illos castigare et perdere queat. Isaiae 10, Quemadmodum invenit manus mea regna idoli: id est, potita est regnis. Ibidem haec phrasis quasi exponitur, dum ad metaphoram refertur: Et inveniet manus mea veluti nidum substantiam populorum. quo indicatur, esse phrasin per metaphoram huc a venatione ac indagine ferarum translatam. Invenire propitiationem, Iob 33. pro, suscipere, admittere reconciliationem. Psalmo 32, Orabit ad te omnis pius tempore inveniendi. id est, tempore accepto, aut gratiae, quo inveniri potes. Isaiae 55, phrasis haec clarius ponitur ac explicatur. Quaerite Dominum dum inveniri potest, invocate eum dum prope est. Dixi supra, verbum Invenire aliquando significare acquirere. Sic videtur accipi Matthaei 16, cum dicit Christus: Quicunque perdiderit animam suam mea causa, inveniet eam. id est, acquiret, conservabit, nempe ad aeternam salutem ac felicitatem, quantumvis hic eam perdidisse videatur. Sic et Latinum verbum Invenio, aut Reperio, ferme more Hebraeorum, pro acquirere et parare sibi accipitur, teste Donato in Eunucho. quomodo et in Heautontimorum eno inquit: Abii militatum, ibi rem et gloriam armis belli reperi. id est, adeptus sum. Graecum εὑρίσκειν , quod hoc loco est, significat Graecis aliquando, suo labore aliquem sibi aliquid parare aut consequi: ut testatur Ulpianus in oratione Demosth. contra Timocratem.

INVESTIGARE, idem ferme quod scrutari, diligenter perquirere, item explorare: Ecclesiast. 2, Investigavi in corde meo. Aliquando Interrogare. 1. Sam. 20, Si investigavero patrem meum: id est, cognovero sententiam patris mei. Excogitari. Iob 32. Auscultavi usque ad intelligentias vestras, dum investigaretis sermones pro, dum excogitaretis quae locuturi essetis. Cordis investigationes: pro, ubi cor ipsum diligenter aliquid investigat, ac scrutatur. Iudicum 5, In divisionibus Ruben magnae sunt investigationes cordis: pro, vehementer miror quod Rubenitae non affuerint praelio, tametsi ibi possit etiam esse sensus, investigatores cordis, aut sapientes. Investigatio Dei: Iob 11. Num investigationem Dei invenies? videtur significare secreta Dei consilia, quasi diceret: Nunquid pervestigando assequeris omnia consilia Dei.

INVETERARE, est consenescere, aut debilitari ut ea quae iam amisso primo nativoque vigore languida et semicorrupta sunt. ut Psal. 32. Dum tacui, inveterarunt ossa mea: id est, debilia et omni bono succo carentia facta sunt corrodente me nimirum conscientia, et dolore inquieti ac contriti cordis, dum per confessionem peccati et petitionem condonationis ad Dei misericordiam non confugio. Sic Psal. 6, Inveteravi inter hostes aut tribulatores meos. pro, debilis factus sunt, ut senes ac decrepiti propter tribulantes hostes.

INVISERE, accipitur in bonam et malam partem pro alicuius amico auxilio, aut etiam hostili offensione: plerunque etiam pro castigatione. Exponetur autem infra in verbo VISITARE.

INUNDARE, sumpta metaphora a torrentibus crebro horrendas et inevitabiles poenas significat ut Psal. 90. Facies inundare eos ut somnus sunt. id est subito eos rapis in exitium tuum gravissimo flagello, ut evanescant sicut somnus, aut flos subito arescens. Posses tamen vertere etiam, Facis eos transire ut nimbum aut procellam. Aliquandiu enim impii videntur acri potentes ac terrifici, ut instar nimbi procellae, aut exundantis fluminis omnia perdituri videantur: sed mox disparent, restituente Deo piis pacem et tranquillitatem.

-- 247 --

469/470 De exercitus quoque hostilis copia, impetu, ac damnis, aliquando hac metaphora Scriptura loquitur. ut Dan. 11. Venietque veniendo, et inundabit et transibit. Et mox ibidem veluti seipsum explicans: Et post aliquot annos veniet veniendo cum exercitu magno et substantia multa, ingredieturque terras, et inundabit, et transibit. id est, transeundo per Aegyptum, vastabit ac perdet omnia: sicut solent magna flumina, cum perruptis aggeribus exundant, et omnia circumquaque obruunt. Isaiae 28 impii minas Prophetarum ista terribili metaphora propositas, deridentes dicebant, Fecimus foedus cum morte et inferno. Flagellum exundans cum transierit, non veniet ad nos. Invertit igitur Propheta, et dicit, grandinem et exundationem omnia perdituram, ut scopae, eorumque inanem fiduciam eversuram. Psal. 42, Omnes inundationes tuae et fluctus tui supra me transierunt: id est, tuae gravissimae castigationes me potissimum afflixerunt. Isaiae 25. Spiritus robustorum, ut inundatio parietis. id est, similis exundanti flumini, et parietes ac aedificia obruentis et evertentis. Nahum 1. Veruntamen inundatione transeunte consummationem faciet: pro, cum exercitus maximus pervadet totam regionem Psal. 32, haec metaphora iram Dei et etiam spirituales poenas videtur significare, cum dicit, exundationem aquarum non perventuram esse usque ad eos qui habent remissionem peccatorum, Utique in exundatione aquarum multarum ad eum non pertingent. et mox addit rationem, Quia tu es ei latibulum. Isaiae 8, haec metaphora plene posita est, integraque similitudine clarius suum sensum exhibet. inquit enim ibi Deus: Quandoquidem abhorrer populus iste ab aquis Siloe sensim defluentibus, ipso autem Rezin ac filio Romeliae gaudet: idcirco, ecce Dominus adducet super eum aquas fluvii fortes ac ingentes, videlicet regem Assyriorum, cum omni potentia sua, qui superato undique alueo suo, et egressus ultra omnes ripas suas, redundabit in Iudam, refluens et transiens, usque dum collum pertingat: futurumque est ut extensione alarum suarum impleat latitudinem terrae tuae, o Immanuel. Usitatae autem sunt istae metaphorae, et aliae figurae alludentes ad pluvias, torrentes, flumina, grandines et nives, ideo Sacris literis, et aliis meridionalib. scriptoribus, utetiam Homero ac Virg. quia ista et alia meteora in illis calidioribus regionibus sunt multo vehementiora, quam in hisce temperatioribus: sunt etiam regiones non ita planae ut in Germania, eoque torrentes et aliae aquae multo maiori impetu ac damno hominum ruunt.

INVOCO verbum, apud Hebraeos Kara קרא , illam potissimum ambiguitatem habet, quod alias implorare Dei opem significet, alias concionari aut praedicare Deum et eius doctrinam, alias denique simpliciter nominare aliquem. Ex hisce porro tribus significatis varii Hebraismi exoriuntur, de quibus ordine dicendum est. Primum ergo significat implorare opem Dei, aut orare: ut Psal. 50. Invoca me in die tribulationis et eripiam te, ut glorifices me. Ioel 2. et Roman. 10. Quicunque invocaverit nomen Domini (i. ipsum Dominum) saluus erit. Quodiam vero seria invocatio Dei tum primarium quid, et quasi cor totius pietatis est: tum etiam quiddam maxime conspicuum, aut notum: ideo fieri non raro solet, ut pro tota pietate aut cultu Dei ponatur. Et si patrem invocatis, citra personarum respectum iudicantem iuxta cuiusque opus, videte ut in timore conversantes, incolatus vestri tempus transigatis: 1 Petri 1. Sic de instauratione totius veri cultus aut religionis dicitur Genes. 4. quod nato Aenosch sit coeptum invocari in nomine Domini non quod ante nulla vera religio publice floruerit, sed quod tunc multo gloriosior fulgere coeperit, quam antea obscurata religione Abelis morte. Psal. 14. An non intelligent operarii vanitatis, qui comedunt populum meum sicut panem, et nomen Domini non invocant: pro, non colunt: Chaldaeus vertit, Non praedicant. Genes. 12. Et aedificavit ibi altare, et invocavit nomen Domini. totum cultum complectitur: id est, praedicationem, sacrificationem, et orationem. Sic et sequenti capite. Sic quoque Psal. 80, Et nomen tuum invocabimus. Secundo significat praedicare, concionari de vero Deo, eiusque vera religione. Sic Psal. 116 dicit se credidisse, ideoque locutum esse: et alioquoties repetit, se in nomine Domini invocasse: id est, praedicasse, eoque persecutionem pati: quare opem Dei implorat, Psal. 18, Laudans invocabo Deum: pro, praedicabo, celebrabo. Tertio, simplicem denominationem notat. ut Genes. 48, Vocetur nomen meum super pueros istos: id est, cognominentur de meo nomine, dicantur filii Iacob. Solent enim Hebraei, sicut et Graeci, cognomen alicuius exprimere, tantum adiecto patris nomine. ut Xenophon filius Grylli, Aristoteles filius Nicomachi, Cambyses filius Cyri. Adoptabat. n. ibi Iacob. sibi duos filios Iosephi. Summa ergo vel inscitia, vel potius malitia est, quod Papistae inde sanctorum invocationem probare volunt, quasi Iacob. tam scelerate ambitiosus fuerit, ut voluerit ac docuerit, se invocari post mortem ab illis duob. pueris. Sic Isaiae 4, dicunt septem mulieres ad virum unum, Panem nostrum comedemus, et vestimento nostro induemur, tantummodo vocetur nomen tuum super nos. i. de te cognominemur, dicamur tuae uxores, ut Abigail uxor Nabal aut David, etc. Est vero omnino nonnulla interpretis culpa, qui vertit invocare: cum simpliciter vocari nominari, cognominari aut appellari, vertere debuisset. Hac phrasi aliquando et nomen Dei super aliquem vocari diciturut Isaiae 7, Civitas quae vocatur de nomine meo: pro, veri Israelitici Dei civitas vocantur. Sic Dan. 9 inquit: Vide Deus desolationes nostras, et civitatem super quam vocatum aut invocatum est nomen tuum. Et mox, Vocatum est nomen tuum super civitatem et populum tuum: id est, Haec civitas et populus dictus est tuus populus et tua civitas, et tu dictus habitusque es eius Deus: in tuam ergo maximam ignominiam cedit, quod perinde nunc oppressi ac conculcati iacemus, ac si tu Deus noster tuos liberare nequeas. Actor. 15 citatur ex Amos 9, Et omnes gentes super quas vocatum nomen meum. i. quae dicuntur meus populus, quae numerantur inter meos cultores: sicut si nunc diceremus, quae Christianae vocantur aut censentur: nisi quis malit exponere, a quib. ego invocor, aut imploror. Sic et illud Iac. 2 accipiendum est: An non divites blasphemant bonum nomen, quod est vocatum aut invocatum super vos? An non blasphemant illi nomen Christi et Christianorum, unde vos cognominamini, dum vocamini Christiani, aut populus Christi? 1 Reg. 8: Et cognoscant, quod nomen tuum est vocatum aut invocatum super domum hanc. tametsi commodius ibi exposueris, quod domus haec tibi per tui invocationem sit dedicata et consecrata. Sic 1 Par. 3. Super arcam dicitur eme invocatum nomen Domini. Hier. 17. Fuit mihi verbum tuum in gaudium, quia nomen tuum vocatum aut invocatum est super me. i. quia dictus sum tuus propheta. Sed cum superiorib. exemplis, ubi pro cognominatione ponitur, convenit in primis illud Isa. 44. Hic dicet Iehovae, ego sum, et ille invocabit in nomine Iacob: pro, hic se profitebitur cultorem Domini: ille vero clamabit, Et ego sum Iacobita aut Israelita, Ego quoque pertineo ad populum Israel, seu sum filius Abrahae per fidem, quantumvis de stirpe aut carnali eius semine genitus minime sim. Sed quoniam hoc verbum Invocare multum coniungitur cum voce nominis, in eo quoque vocabulo aliquid de ista phrasi dicam.

IOBEL, a cornu dicitur tempus anni 50 quo cornibus singularis quaedam Musica edebatur. Eo vero anno, ordi natione Dei, non tantum servi Israelitae a suis dominis liberi dimittebantur, quod etiam 7 quoque anno fiebat: sed et omnia debita

-- 248 --

471/472 relaxabantur, atque adeo etiam venditi agri, vineta, domus, aliaque stabilia, ad suos priores possessores redibant. Quod eo divina benignitas ac providentia ordinaverat, ne prorsus familiae Israeliticae interirent: praesertim autem, ut ea familia ac tribus consisteret, unde Meschias expectabatur: utque et aliae tribus ac familiae consistentes, illi collatione quandam quasi lucem afferrent, eaque inter caeteras emineret: et quo aliae illi quasi testimonium coram orbe terrarum praeberent, quod Deus pollicitus sit ex illa proprie Meschiam proditurum esse. Illa profecto ipsa tam vetusta notaque origo, propagatio et conservatio gentis, ac singularum eius partium aut membrorum, clarum et speciosum testimonium de origine Meschiae, deque eius totius religionis vetustate, coram toto mundo testificata est. Haec igitur causa fuit Deo primaria, instituti Iubilei anni. Quare nascente Meschia, evertitur politia et caeremoniarius cultus, totaque gens inde dissipatur, veluti inutilis quidam nidus, exclusis et avolantib. iam pullis. Quin et discrimina familiarum ac tribuum abolitis genealogiarum libris, conturbataque gente confunduntur ac obscurantur. Quo simul Deus ostendit, nullum amplius Meschiam, qui prophetiis conveniat, expectandum esse. Hodie sane si veniret aliquis sese pro Meschia venditans, non tantum aliis testimoniis careret: sed etiam non posset certo probare, se esse ex familia David, quae prorsus ignoratur.

IOSEPH, aliquando pro toto populo Dei ponitur, sive ob celebritatem ipsius patriarchae, sive ob amplitudinem duarum tribuum ex Iosepho venientium, nempe Ephraim et Manasse: praesertim autem Ephraim, cui Iacobus in adoptione prae Manasse seniore primogenituram largioremque benedictionem tradiderat. Amos 6. Sicut David putaverunt se habere instrumenta Musica, bibentes de phialis vinum, et optimo unguento delibuti nihil dolebant super contritionem Ioseph. pro, suis privatis commodis et voluptatibus vacabant, nihil prorsus curantes publica populi Dei damna et calamitates. Posset tamen aliquis dicere, ibi Ioseph significare fratrem, aut quemvis proximum: et esse quandam allusionem aut similitudinem ad Patriarchas, qui olim non curaverunt dolorem, lachrymas et preces sui fratris Ioseph, cum eum primum interficere voluerunt, postea vendiderunt. Psalmo 80, Qui ducis sicut oves Ioseph: necesse est accipi pro toto populo. Sic Psal. 81, Et testimonium in Ioseph posuit illud. Ob hanc eandem causam et Rachel, mater Ioseph, videtur significare totum populum Dei. Matthaei 3, Amos 5, Ioseph videtur significare proprie decem tribus, aut regnum Israeliticum, cui concionatus est Amos.

IPSE, ponitur nonnunquam pro verbo EST: quia id verbum includitur in pronominibus, praesertim demonstrativis. Item in Adverbiis affirmativis et negativis. Genes. 40. Tres dies ipsi: scilicet, sunt. 1 Sam. 12. Et filii mei, ecce ego vobiscum: scilicet, sunt. Sic et in sequentibus exemplis tum verbum Est deest, tum etiam alioqui idiotismum quendam huius linguae sonat, ac explicatione quadam indiget, ut a quovis intelligi queat. Ipsa est Zoar: pro, quae postea dicta est Zoar, Genesis 14. Ipsa est vallis regis, Genes. 14. pro, quae postea dicta est vallis etc. Ipsa est Bethlehem, Genes. 48. pro, quae alio nomine dicitur Bethlehem. Ponitur ergo Ipse pronomen, pro, quae est. Generationes Esau, ipse est Edom: Gen. 36. pro, cognomento Edom, vel, qui alio nomine dicitur Edom. Non ipse: Ambulavit inquam Henoch cum Deo, et non ipse: Gen. 5. pro, non comparuit usquam amplius. Recte hic etiam fit mentio loci Gen. 3. ubi Deus pollicetur se humano generi largiturum semen, quod conterat caput serpentis, restituatque hominem in iustitiam et vitam. Nam Papistae in sua Vulgata editione legentes Ipsa, ad divam Virginem hanc victoriam, summa cum impietate, atque adeo idololatria rapiunt. Contra autem textus Hebraeus, Chaldaeus, Graecus, et Philo, de ipso semine haec dicta esse testantur. Fuerunt etiam in Ecclesia olim forte ante annos 460, receptissimae cantiones, quorum aliquae adhuc in Ecclesiasticis libris reperiuntur, quae hoc dictum de semine legerunt et cecinerunt. Verba unius inter alias haec sunt: Pangamus creatoris atque redemptoris gloriam: Qui bene creatos, sed seductos astutia callidi serpentis, sua refecit gratia: praedicens futurum ut germen sancta proferret femina: quod hostis antiqui nociva exuperaret capita, etc. Sed quid cito vetera scripta, cum haec ipsa cantio in modernis et impressis missalib. Saltzburgensibus, feria II Paschae exter? Idem omnes Prophetiae, et rei ipsius veritas evincit. Denique et Paulus Rom. 16 de filio Dei exponit dicens illum contriturum Satanam sub pedibus nostris. Sic et epist. Hebr. de Christo exponit inquiens: Ut per mortem aboleret eum qui mortis haberet imperium. item 1 Iohan. 3. Ad hoc apparuit filius Dei, ut dissoluat opera diaboli. Sic et Irenaeus libro 5, et Clemens in Paraenetico ad gentes legit. et Epiphanius contra Ophitas. Taceo illud, quod ipsemet Deus sequentibus promissionibus in Gen. idem confirmet, ac declaret de ipso semine benedicto, et non benedicturo, non de muliere.

IRA, varia habet significata in Sacris literis, quae percurram. Primum enim dicitur de humano affectu, quo cor inflammato a bile sanguine excitatur ad repellendum et vindicandum offendentem. Multa huius significationis exempla passim in Sacris literis reperiuntur. ut Prover. 15. Vir fatuus statim indicat iram suam: at qui dissimulat iniuriam, callidus est. et Prover. 19, Responsio mollis frangit iram. Accipiturautem rarius in bonam partem: quin etiam inter opera carnis Gal, 5 numeratur, quia et perturbat mentem, ut non valde respiciat in Deum, et plerunque modum ac regulam aequitatis transgreditur. Aliquando etiam poenam aut loesionem ex tali affectu progredientem significat. ut Rom. 13, Magistratus est vindex ad iram. i. poenam. Et, Obedite magistratui non tantum propter iram, sed et propter conscientiam. i. non tantum propter poenam a magistratu imminentem, sed et ppter mandatum Dei. Rom. 3, Num est iniustus Deus, qui inferat iram? i. poenam. Ira pro suo effectu ponitur. Crebro usurpatur in malam partem, de pravo ac temerario iracundiae contra proximum affectu. ut, Ira viri iustitiam Dei non operatur, Iacobi 1. i. irati faciunt facta Deo non placentia ac grata. Sol non occidat super iram vestram, Ephes 4 Et Psal. 4. Irascimini, nolite peccare. cum enim non sit possibile, ne homo prorsus ad iram commoveatur, iubet Deus pios tum cohibere iri suam, ne in caedem, vulnera, maledicta, aut alias laesiones erumpant: tum etiam non diu eam detinere, sed ante solis occasum ex et de corde suo delere, et cum proximo in gratiam redire. Nam indulgendo irae, datur locus diabolo, ut iratum magis ac magis inflammet contra proximum, precationem impediat, et tandem ad laesionem eius impellat: Ephes. 4. Quare et Christus cum Matth. 5 cum homicidio coniungit. Est tamen aliqua etiam iusta ac Deo probata ira, quae praesertim ex officio progreditur, ut cum parentes, praeceptores, aut gubernatores suis subditis propter peccata irascuntur sicut et Moyses Aaroni et populo Israelitico iratus fuit Exod. 33, adeo ut tabulas Decalogi frangeret. Quare non sine causa Christus pravam et damnatam iram a iusta distinguit, inquiens Matth. 5. Si quis irascitur fratri suo temere. Ab homine porro hoc nomen, sicut et aliorum affectuum, ad Deum per metaphoram aut anthropopathiam transfertur: et significat alias ipsam Dei iustitiam legalem, ut Rom. 9, Quid si Deus volens ostendere iram fui

-- 249 --

473/474 id est, iustitiam contra malos? Alias, quasi quendam eius motum aut indignationem contra peccata et peccatores. ut Iohann. 3, Ira Dei manet super eum. id est, pergit habere Deum iratum. Sic Psal. 6. precatur David: Domine ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias. i. ne iratus ac commotus me castiges: seu ne me ita crudeliter affligas, ut solent nimium irati: sed in ira misericordiae tuae recordare. Sic filii irae in Sacris literis passim et crebro dicuntur, quibus Deus est insensus, aut inimicus: Ephes. 2. et vasa irae, Rom. 9. Contra, filii gratiae. Aliquando quasi quandam sententiam irati Dei videtur notare: ut Rom. 1, Revelatur ira Dei de caelo, etc. Item Rom. 3, Num ergo iniustus est Deus, qui infert iram. i. qui nos accusat, et contra nos sententiam aeternae mortis profert. Sic Rom. 5. Multo magis reconciliati servabimur ab ira. Psal. 2. Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos. Sic et Rom. 12 credo accipi posse: Non vosmetipsos ulciscentes dilecti, sed date locum irae: ut. s. Dei iudicio adversarios et persecutores nostros relinquamus. Haec Dei ira est ignis consumens peccatores per malam conscientiam, et poenas temporarias ac aeternas. Denique aliquando significat poenam, sive temporariam sive aeternam, â tali ira profectam. ut Rom. 2. Coacervas tibi iram in die irae. i. poenas tibi accumulas in id tempus, cum te Deus pro tuis peccatis puniet. Baptista dicit ad Pharisaeos, Quis vobis monstravit fugere a ventura ira? pro, quomodo imminentes poenas evadere queatis? 1 Thes. 1, Eripuit nos a ventura ira. Ephes. 5, et Col. 3. Ob hoc venit ira Dei in filios inobedientiae, aut incredulitatis Luc. 21, Erit necessitas magna in terra et ira in populo isto. 1. ingentes rerum omnium difficultates et divinitus inflictae calamitates. Irae crebro coniungitur vox Furor, vel ordine posito alio postalind, tanquam propemodum synonyma posita. ut Psal. 2: Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos. Et Psalm. 6. Domine, ne in ira tua arguas me, nec in furore tuo corripias me. Significat nihilominus aliquid longe plus furor, quam ira. nam haec etiam de moderata commotione dici potest: Furor autem non nisi de extrema commotione. Sicut et 2 Psalmus atrocius verbum perturbandi, aut proturbandi tribuit, quam irae. Sic et Poeta inquit,

— Ira brevis furor est.

Contravero Ephes. 4 θυμὸς videtur nominari illa prima commotio, aut (ut Cicero vertit) excandescentia: ira vero, iam plenus affectus. Nam ibi quasi gradus quosdam commotionis constituere Apostolus videtur, primum quidem amaritudinem aut dolorem animi, quo offensus cruciatur: deinde incandescentiam: tertio plenum affectum irae, qui tandem erumpit in clamores et maledicta, atque adeo verbera. Alias ita connectitur nomen irae Furori, quasi ira sit quaedam proprietas aut natura furoris, sicut ille ait, ira brevis furor est. ut 1 Sam. 28, Nec fecisti iram furoris tui in Amalec: id est, Dei valde irati sententiam aut mandatum contra Amalec non es executus. ubi ira furoris, pro gravissima poena aut vastatione Dei ponitur. Iosuae 7, Aversus est Deus ab ira furoris sui. i. placatus est post punitum Achan. Sic Moyses dicitur egressus a Pharaone cum ira furoris: pro, vehementissime commotus. Addere adhuc ad tram furoris Domini, Nahum 3. pro, vehementissime commotum, etiam magis inflammare novis peccatis. Dicitur et furor alicuius irasci, Num. 22. Exodi 32. 2 Sam. 12. Dominus irae, pro irato, aut etiam iracundo, ponitur. Proverb. 22. Nefas amicus cum Domino irae, aut habente iram. Eadem locutio et Deo tribuitur, Nahum 1. Dominus irae Iehova ulciscitur se de hostibus suis. Iram hominis confiteri Deo, dicitur Psal. 76. i. stulta et impia hominum contra Deum; veram pietatem ac pios commotio, tandem divinitus repressa et punita, cedit in gloriam Dei: ut Pharaonis. Irarum brevis et longus: pro iracundo et clementi dicitur. ut Proverb. 14, Brevis irarum facit stulticiam, id est, iracundus, aut qui cito irascitur, facile patrat aliquid valde reprehensibile. Longus irarum, pro tardo ad iram, valde crebro reperitur. ut Numer. 14, Nahum 1: et quidem non raro hoc praestans epitheton aut singularis virtus Deo tribuitur. Ioel 2, Longus irarum et multae misericordiae Iehova. Eadem proprietas et Exodi 34, in descriptione Dei ponitur, pro tardus ad iram. Prover. 14. Longus irarum aut clemens est multus intelligentia. i valde intelligens, prudens. Prover. 25, In longitudine irarum flectitur princeps: pro, longanimitate ac patientia. Sequitur. n. declaratio: Et lingua mollis confringet ossa. Magnus ira, Prover. 19. pro eo qui vehementer irasci solet. et Prover. 22. Vir irarum, in eodem sensu: Cum viro irarum ne iveris. Ascendere ira dicitur Ezech. 38. pro, crescere, aut effervescere. Avertere iram, pro tollere, Psal. 78 Multiplicavit ut averteret iram suam. i. multum lenivit Deus iram suam. Iram facere cadere in aliquem, Hiere 3. Revertere rebellis Israel: non faciam cadere iram meam in vos . i. non prorsus opprimam aut delebo vos meis flagellis. Sic Iob 6, Iram in pugillum faceretis cadere. Idem valet Dare iram suam in aliquem, Levit. 26. Iram effundere dicitur Deus, cum vehementer commotus punit aliquos gravissime. Nahum 1. Ira eius effusa est sicut ignis. s. omnia consumens. Sic et Egredi ira sicut ignis dicitur, Hierem. 4. veluti si incendium alicunde exortum, pergeret in alios grassari. Ferre iram alicuius, Mich. 7. Iram Domini port'abo, quia peccavi ei. pro, patienter eius flagella tolerabo. Irasci ira magna, Zachar. 1. pro, valde. Iram esse alicui. pro eum irasci: 1 Paral. 13. Iram multiplicare, Iob 10. Renovas plagas tuas contra me, multiplicas iram tuam mecum. i. castigationes auges. Retinere iram. Micheae 7. et Desinere ab ira, Psal. 37, perspicuae locutiones sunt. sicut et Succendi iram, aut Dei iram esse super aliquem: quod tum de commotione, tum et de poena accipi solet. Iram non reverti, Hierem. 30. Non revertetur ira furoris Domini, donec fecerit. i. non conquiescet aut sedabitur, donec perficiat constitutam poenam. Esse iram in oculis, pro indignari. Genes. 31, Ne sit ira in oculis tuis. Gen 45. Ne sit ira in oculis vestris, quod vendideritis me. pro, ne aegre feratis, ne cruciemini dolore ulterius de hoc vestro tristi facinore. Iram alicuius super aliquem incumbere: item, Iram alicuius super aliquem transire: Psal. 88, Super me transierunt irae tuae, terrores tui succiderunt aut debilitarunt me. pro sensu irae Dei, terrorib. incussis, et poena accipi debet. Seu irae, pro iratis factis: sicut mox misericordiae, pro benigne factis dicuntur. In ira misericordiae recorderis, Habac. 3 significat, mitigare iram ac poenas. Contra, in ira concludere misericordias, Psalmo septuagesimo septimo , est finire misericordias, ac desinere benefacere ob nimiam iram. Amarus in ira, Ezech. 3. Et abii amarus in ira spiritus mei: id est, iratus et valde tristi animo. Facere aliquid in ira fortitudinis, Danielis octavo, Et cucurrit ad eum in ira fortitudinis suae: id est, magno impetu. Sic Habacuc tertio . In ira incessisti super terram, in furore triturasti super gentes: pro, valde iratus. Isaiae sexagesimo . In ira mea percussi te, et in beneplacito misertus sum tui. Sic 1 Samuelis vigesimo . Surrexit in ira furoris sui: pro, vehementissime iratus. In ira alicuius esse aliquem. Hieremiae trigesimo secundo. Quoniam in furore meo et ira mea fuit mihi haec civitas, a die qua aedificaverunt eam: pro, semper ei fui valde iratus ac infensus. Irasci fecerunt sanctum Israel, Isaiae primo . pro, irritaverunt. Discrimen inter Iram et Iracundiam, aut iratum, et iracundum, annotare nihil admodum opus est, cum id sit alioqui omnibus notum, nec haec lingua aliquid proprium in eo genere habeat prae Latina. In plerisque vero linguis vocabula irae alludunt, aut sumpta sunt ab igne, calore, incendio, flamma: sive quia sit quandam

-- 250 --

475/476 similitudo, dum subito excitatur veluti flamma quaedam: dumque instar ignis ruit, et nulli parcit: sive quia, ut Physici definiunt, ira sit inflammatio sanguinis, facta circa cor, ex cholera effusa.

IRRIGARE, notum verbum et significatio est. Deut. 11 negat Deus talem esse terram Canaan, ut Aegypti, quam irrigare queas ad pedem tuum. id est, in qua possis aquam irriguam ex Nilo deducere quocunque velis, ob planiciem, aut lenem declivitatem. Sequitur autem aquae rivus praeeuntem ac ducentem canalem: ideo dicitur irrigare ad pedem, quia aqua praeeunti pedi imminet. At terram Canaan dicit caelitus irrigari, eoque a Deo implorandam esse opem. Irriguae pecudes, propinguibus, Ezech. 45. De irriguo Israel in sacrificium: id est, de pinguibus aut succulentis. Transfertur aliquando hoc verbum ad potationem largiorem.

IRRUERE dicitur aliquis in hostes suos, quae significatio nota et perspicua est. Sic Salomon praecipit 1 Reg. 2. Irrue in eum, et sepeli eum: pro, interfice eum. Dicitur et spiritus Domini irruere in aliquem, cum subito veniens excitat eum ad aliqua. Iud. 14 . Et irruit in eum spiritus Domini: pro, subito adveniens spiritus Domini, fecit eum robustissimum. 1 Sam. 10. Et irruet in te spiritus Domini, et mutabit te.

ISRAEL nomen Iacobo esse impositum ab angelo, cum quo luctatus est, fide ac precibus eum expugnando, cum hac etymologiae explicatione, quia cum Deo princeps fuerit, ex Genes. 32 notum est. Porro hoc nomen postea omnibus posteris Iacobi tributum est, adeo ut tota illa gens Israel vocaretur. Caeterum post Salomonem, lacerato regno in duas partes, coepit proprie tantum pars decem tribuum regnum Israel vocari, maiore portione gentis nomen universale occupante reliquis duabus nomen Iuda obtinentibus. Nonnum quam tamen etiam post id tempus Israel regnum Iuda significat, ut praesertim 2 Paral. 21 et 28 plerique exponunt: Filii Iosaphat regis Israelis: id est, Iudae. Sic et Mich. 1, Domus Aechzib erunt in mendacium regno Israel: id est, Iudae. Inde factum est, ut sicut Iudaeus aliquo modo non tam ex ea gente progenitum, quam eius religionis hominem significat, sicut Paulus de interno et externo Iudaeo disserit: sic et Israelita aliquando simpliciter verum Dei cultorem significet. sicut Christus Iohannis 1, de Nathanaele inquit: Ecce verus Israelita, in quo dolus non est quod idem est ac si diceret, Ecce vere pius, aut Christianus. Saepe sane in prophetiis, Israel et Iudas novi Testamenti populum significant et denotant. Caeterum, ut de illis duobus regnis adhuc aliquid dicamus, sciendum est, quod regnum Israel et Iuda hoc inter se differunt, quod omnis populus prius appellabatur Israel: et postea regnante Davide super Iudam, et Roboam filio Salomonis super duabus tribus Iudam et Beniamin, ii qui erant in Samaria, hoc est, decem tribus vocabantur Israel: et qui regnabant de genere David, appellabantur Iuda. Item Israel saepe ponitur pro Iuda, quod saepiuscule occurrit: 2 Paralip. 29. Et Israelis similiter reges, non raro pro regibus Iuda accipiuntur: Micheae 1, in fine. Item, Israel videns Deum, vel visor et contemplator Dei vel directus Dei dicitur: hoc est, qui recto itinere a solo Deo ducitur. Aliquando populum Israeliticum carnalem, aliquando vero electos Dei, ut saepius in Prophetis: sicut Oseae 14. Nonnunquam etiam Christum ipsum figura quadam designat, Isa. 49, Ose. 11. de quo et supra in vocabulo EPHRAIM.

IUBILARE, alias laetiorem cantum significat, alias etiam alium clamorem gaudentium. Crebro admodum dicitur populus iubilare Domino, ubi non semper cantationem significat, sed et praedicationem ac invocationem veri Dei, Ioel 2, Iubilate in monte sancto eius. et Psalm. 118, Vox iubilationis et salutis in tabernaculis iustorum. i. celebrationis Dei, aut gratiarum actionis de donato beneficio liberationis. Sic Psal. 89, Beatus populus qui scit iubilationem. i. veram Dei celebrationem, invocationem et doctrinam. Sic et subditi cum gaudio suum regem excipientes, ad eum iubilare dicuntur. Ad me Philistea iubila: Psal. 60. Dicuntur etiam hostes victores iubilare super victis, ut Hiere. 51. Et iubilabunt super Babel caeli et terra: id est, angeli et homines gaudebunt, et tripudiabunt de ruina persecutricis Babyloniae. De Iubilaeo supra in Iobel dictum est.

IUCUNDARI, et IUCUNDITATES, aliquando significat summa ac suavissima bona, seu fruitionem illorum. Psal. 16, Iucunditates sunt in dextera tua in aeternum: id est, suavissimis deliciis satias perpetuo ac inaeternum tuos.

IUDAS, a confitendo ac celebrando beneficia Dei dictus, saepe significat totum populum Israeliticum propterea quod eius tribus celeberrima fuit, diu imperitavit, et promissiones tum de imperio, tum et de Meschia ex se orituro accepit. Habuit autem haec vox hunc usum etiam ante divisionem regni Israelitici. Nec raro Israeli, ut synonymon, coniungitur: ut 1 Reg. 4, et in Psal. 111 . In exitu Israel de Aegypto, etc. Facta est Iuda sanctificatio eius, et Israel potestas eius. Post distractionem autem, ut supra dixi, significavit illud Hierosolymitanum, et minus regnum duarum tribuum. Saepe alioqui vox haec ponitur pro verae fidei religioni sve hominibus, tum in Veteri, tum et in Novo testamento: sicutnunc nobis vox Christianus accipitur. Contra etiam, posteaquam reiecerunt, atque adeo crucifixerunt suum Meschiam, pro impiis, ut sunt, habentur: eoque haec vox quosvis impios denotat.

IUDICARE, valde varia significata habet, multiplicesque Hebraismos parit. Primum enim significat intelligere: ut 1 Cor. 2, Spiritualis omnia iudicat. i. potest iudicare, intelligit. In hac significatione crebro iudicium, ipsam dinoscendi aut discernendi facultate denotat. 1 Reg. 3. Da servo tuo cor audiens, ut iudice populum tuum, ut discernat inter bonum et malum: id est, ut recte omnia intelligere et discernere queat. Discernere res dubias, aut controversias: ut 1 Cor. 14. Vous aut duo loquantur, reliqui iudicent. Sic Psal. 26. Iudica me Domine, quoniam ego in sinceritate mea ambulavi, etc, Et mox idem ter repetit inquiens: Proba maDomine, et tenta me: examina renes meos, et cormeum. Aliquando etiam significat Carpere, arrodere. aut etiam alioqui sine omni officio ac necessitate aliena facta ac dicta malitiose in deteriorem partem interpretari ac vituperare, ut plurimum omnes in omni genere vitae solemus factitare. Est vero illud iudicare aliena dicta aut facta, non ut emendes ea, proximum aut teipsum, tibive caveas, aut alios moneas: sed ut infames, denigratoque proximo, tibi vel probitatis opinionem, vel pravi animi oblectationem concilies, explorare et censere. Oritur autem ex prava quadam curiositate: et habet fere comites invidentiam, et animi foedam perversitatem, ex alienis peccatis et ignominiae voluptatem percipientis. De tali malitioso iudicio dicit Dominus Matth. 7. Nolite iudicare, et non iudicabimini: id est, non puniemini a Deo, propterea quod alienam festucam adeo odiose exaggeratis, non cercentes in vestris oculis trabem: aut non permittet Deus, ut vicissim alius vestra ita livide pervertat, laceret, carpat, etc. De istis temerariis ac malitiosis iudiciis accusat Paulus Corinthios, 1 Cor. 4, qui Paulo pseudoapostolos, ut longe praestantiores viros, anteponebant. Iubet ergo eos non temere ac properanter iudicare: sed expectare iudicium Domini, qui illustraturus sit occulta tenebrarum. Vicina huic est illa significatio Rom. 14, Abstinens, vescentem non iudicet. i. condemnet, ut pari

-- 251 --

477/478 pium ac legis observantem. ¶ Iudicium pro modo aut ratione interdum ponitur. Ecclesiast. 8, Et tempus et iudicium novit cor sapientis. i. tum occasionem aut oportunitatem agendi, tum etiam formam actionis. Iud. 13 , Quod nam erit iudicium pueri, et opus eius. i. qua ratione ac modo erit educandus ac instituendus? Sic et pro moderatione ac mensura, seu adhibita moderatione quadam usurpatur Hieremiae 10. Corripe Domine, verum in iudicio, non in furore tuo. Sic Hierm. 30. Castigabo te in iudicio, nec ex scindendo succidam te. i. moderate leviterque te castigabo. Sic Ezech. 34, Pascere in iudicio: pro, adhibita quadam ratione ac moderatione. Isaiae 28. Erudit. n. illum ad iudicium, Deus suus docet illum. i. iustituit eum, ut quadam moderatione omnia agat. Iudicium pro forma, specie, vestitu: 2 Reg. 1. Quale iudicium viri est, qui ascendit. i. qua specie, facie ac vestitu erat ille vir? Iudicia alicuius rei etiam ea dicuntur, quae quoquo modo ad rem pertinent. 1 Reg. 6. Completa fuit domus cum omnibus reb. suis, et cum omnibus iudiciis suis. Porro in ordinariis ac publicarum personarum iudiciis itidem suas varietates ac difficultates vox haec habet, sicut et cum de divino iudicio agitur. Primum. n. nomen Iudicium saepe ipsam litem aut causam iudicandam indicat. Sic Isaiae 1, et saepe alias, dicitur iudicium viduae non venire ad iudices. i. non promoveri, non admitti, sed de die in diem differri in gratiam opprimentium eas. Num. 27, Et appropinquare fecit Moyses iudicium earum. i. consuluit Deum de earum lite. Hier. 25, Iudicium est Iehovae cum gentibus. i. Dominus habet litem cum gentibus, aut contra eas. Vicinum huic est, quod iudicium pro culpa aut reatu ponitur, Hier. 49. Ecce quorum non erat iudicium ut biberent calicem, bibendo bibent. i. quorum culpa id non meruerat. Secundo, Iudicare significat non raro accusare. ut Rom. 2, Praeputium servans legem iudicabit circumcisos. i. exemplo suae obedientiae eos accusabit coram Deo. tametsi Matth. 12 exponatur per condemnabunt: sed condemnabunt, nimirum ut accusatores, et exemplo suo contra eos testificando. Tertio, iudicare significat praeesse, regere. Sic saepe in libro Iudicum legimus, aliquem iudicem tot annis iudicasse populum: pro, gubernasse. Sic posses interpretari illud Psal. 110, Christus iudicabit in nationibus. i. potenter regnabit in toto mundo. Psal. 105. Iudicabit orbenterrarum in aequitate, et populos in veritate sua. Zach. 3. Si in viis meis ambulaveris, tu iudicabis domum meam. Quarto, significat litigare: sicut Deus Gen. 6 pronunciat, Spiritum suum non perpetuo iudicaturum, id est, litigaturum cum hominibus. Sic dicit Ioel 3, se velle contendere iudicio, aut litigare in valle Iosaphat, cum omnibus gentibus. Unicus venit ad peregrinandum, et iudicabit iudicando. i. et audet nobiscum litigare ac contendere, vel etiam nos obiurgare. Significat iudicium etiam ipsum ius. ut, Hoc erit iudicium regis: 1 Sam. 8. Quinto, significat discernere aut diiudicare lites. Sic dies iudicii particularis aut extremi dicitur, in qua Dominus cognoscet causas et vitam hominum, iudicabitque vivos et mortuos: Matth. 25. 2 Cor. 5. Sic dicit Dominus Iudaeis. Iohan. 7: Nolite iudicare secundum visum, sed iustum iudicium iudicate. id est, nolite iudicare ex prosopolepsia, vel etiam ex solis et incertis externis notis. Sexto, significat pronunciare de lite. i. tum absolvere, tum condemnare: praesertim vero condemnationem creberrime notat. Sic Moyses dicitur iudicasse populum, Etod. 18. pro, ius dixisse, de eorum causis pronunciasse. Et ibidem a socero monetur, ut constituat iudices, qui iudicent populum. Sic Psal. 1. Non consurgent impii in iudicio. i. non dominabuntur, ut aliqui exponunt: vel potius, Deo eos iudicante peribunt. Septimo, significat executionem, quoniam ea vel maxime ad iudicem pertinet et primum quidem in bonam partem. Sic dicunt nuncii Evangelizantes Davidi victoriam de Absalone, Dominus te iudicavit de hostib. tuis: 2. Sam. 18. Et Psal. 35. 43. Iudica me Domine, et age causam meam contra gentem non sanctam, ab homine iniquo et doloso eripe me. Gen. 30. Iudicavit me Deus, et exaudivit vocem causamque meam. Isai. 59. Expectavimus iudicium, et non est: salutem, et elongavit se a nobis. i. liberationem. Ibidem, Propterea elongavit se iudicium a nobis: in eodem sensu. Vicina huic significatio est, cum vindicare valet. ut Deuter. 32, Dominus iudicabit populum suum. i. vindicabit, puniendo impios liberabit. Iacob idem videtur velle, Gen. 48. Dan iudicabit populum suum, sicut aliqua alia trib. Israel. tametsi etiam de gubernatione ac regimine accipere possis. Iudica iudicium meum. i. vindica, aut etiam exequitor. Psal. 119. In hunc serisum Deus crebro dicitur esse iudex viduarum et pupillorum, i. eorum vindex et assertor, aut liberator contra oppressores. Psal. 71, Iudicabit pauperes populi. i. liberabit. Aliquando tamen ista locutio, Dominus tudicabit populum suum, idem valet quod gubernabit. ut Psal. 96. Quoniam venit iudicare terram: iudicabit orbem in iustitia, et populum in veritate sua. In malam partem de executione, reos ac iniustos puniente, crebro accipitur, cum vel hominibus vel Deo tribuitur: Rom. 13. Qui magistratui resistit, iudicium sibi accipiet. i. punietur. Huc referri posset illud Actor. 13, Iudicatis vos indignos vita. i. declaratis, aut facto ipso pronunciatis, sicut iudex verbis declarat. Propinquum huic est, quod aliquando pro ulcisci ponitur. Gen. 15: Veruntamen gentem cui servient, ego iudicabo .i. ulciscar, puniam. 1 Sam. 3. Iudicabo ego domum illam usque in seculum. i. subinde puniam, affligam. Ezech. 22. Iudicabisne civitatem effundentem sanguinem? Ponitur etiam iudicium pro instrumento poenae. Ezech. 14. Quanto magis, si quatuor iudicia mea mala misero, gladium, famen, bestiam malam, et pestilentiam? Hinc toties iudicium pro poena positum reperitur. 2 Pet. 2. Quorum iudicium iam olim non cessat. Et, Novit Dominus iustos e tentatione eripere, iniustos autem in die iudicii puniendos servare. i. in diem castigationis. Isai. 34, Retributionis annus ad iudicium. i. ad castigationem. Vicinumque huic est, quod iudicia ponuntur nonnun quam pro memorabilibus exemplis poenarum, quib. Deus tyrannos et persecutores afflixit. ut Psal. 48, Exultabunt filiae tuae propter iudicia tua. et Psal. 119, Recordatus sum iudiciorum tuorum a seculo Dfie. i. ultionum et horribilium poenarum impiis inflictarum. Hier. 48, Hucusque iudicium Moab. .i. gravissima Dei ultio, Moabitis infligenda, descripta est ponitur quoque crebro Iudicium per synecdochen, pro causa damnationis aut poenae. ut Ioan. 3. Hoc autem est iudicium, quod venit lux in mundum, et dilexerunt magis homines tenebras quam lucem. de quo prolixius in synecdoche et metonymia dixi. Ita nonnulli et verbum Iudicandi ibidem praecedens exponunt. Non. n. misit Deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut servetur mundus per eum. pro, non ideo venit Christus, ut materiam aut causam efficientem iudicii seu danationis afferret mundo seu eum peccatis oneraret, sed ut salutis causam operaretur. Verum videtur propemodum commodior illa usitata expositio, quod in primo adventu venerit non ut iudex ac damnator sontium, sed ut liberator eorundem. Significat tamen et absolutionem aliquando, ac veluti collaudationem. Nam iudex sicut sontem damnat, ita insontem absoluit, eique testimonium innocentiae dat. Sic videtur ferme accipi, quod Paulus Rom. 14 dicit: Alius quidem iudicat diem prae die. i. aliam diem alii, ut sanctiorem, praefert: veluti hanc a prophanitate absolvens, illam vero prophanitatis damnans. Alius porro, inquit, iudicat omnem diem. i. perinde vel prophanam vel sanctam iudicat unam diem ut aliam. Ita et illa Pauli sententia, ex natura iudiciorum et officio iudicis optime ac clarissime exponi post. Perinde. n. de duab aut plurib. reb. censere solemus, ac iudex inter duos, reum et actorem, iudicat: nobiscum deliberantes, aut dispicientes, utram alteri praeferamus. Nonnunquam significat et Deligere,

-- 252 --

479/480 vel potius Statuere: quod est cognatum cum Ferre sententiam. ut 1 Cor. 2: Non enim iudicavi scire aliquid inter vos, nisi Christum Iesum, et eum crucifixum. id est, non statui me aliquid scire, nullam aliam noticiam magnifeci. Sic et 7 eiusdem epistolae, iudicare pro decernere aut statuere accipitur: Si quis hoc iudicavit in corde suo, ut servet suam virginem, bene facit. id est, certo statuit, aut hoc sibi delegit. Iudicare alicui, pro, secundum eum pronunciare, aut certe benigne aut mature eius causam expedire, ne cogatur diu lites sectando, tempus et sumptus perdere. Isaiae 12. Intendere facis aurem, ut iudices pauperi et pupillo: id est, opituleris in iudicio miseris ac oppressis, eos a calumniatoribus et oppressoribus liberando. Psal. 146, Qui facit iudicium iniuria affectis. Idem ferme valet pauperis et egeni causam iudicare, Hierem. 22. Sic Thren. 3: Iudicasti Domine iudicium animae meae, redemisti vitam meam. 1 Sam. 25: Benedictus Dominus, qui iudicavit causam probri mei de manu Nabod. Hierem. 51: Dixit Dominus, Ecce ego iudico causam tuam, et ulciscar ultionem tuam. Hier. 50: Redemptor eorum fortis, iudicando iudicabit iudicium eorum. Sic et accipitur, Facere alicuius iudicium: Psal. 9. Laetabor, quoniam fecisti iudicium meum, et causam meam. Iudicaturus dicitur Christus inter gentes, et coarguturus populos multos: quod a iudice politico sumptum, primum quidem significare videtur, diiudicatis causis componere dissidia gentium, atque ita pacem inter eas constituere: sed ibi proprie per metaphoram dicitur, quod Meschias eis spiritualem pacem cum Deo et corde ac conscientia passione sua parabit. Ad iudices applicare: id est, ad iudices aut magistratus vocare, vocare in ius. 1 Sam. 24, Sit Iehova in iudicem inter me et te: id est, iudex. Iudicium nonnunquam significat omnes cogitationes, consultationes, consilia ac conatus alicuius. Hinc Dei quoque iudicia dicuntur abyssus multa, Psal. 36. Quam vocem et totam locutionem videtur admodum apte Paulus Rom. 11 exponere, cum inquit: O' profunditatem divitiarum sapientiae et cognitionis Dei, quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et impervestigabiles viae eius. Quis enim cognovit mentem Domini, et quis illi fuit a consiliis? Idem ergo hic Paulus dicit esse iudicia Dei, quod vias ac consilia. Sic et Hierem. 5, iudicia ac viae ut synonyma connectuntur: Non noverunt viam Domini, iudicia Dei sui. Iudicium pro ritu, caeremonia ac circumstantia. Sic praecipitur Num. 9, Ut faciam Pascha iuxta iudicia sua: pro, observatis omnibus eius ritibus. Iudicia Dei saepissime in Sacris literis, pro ipsa eius lege ac verbo ponuntur, ac admodum crebro cum statutis coniunguntur, praesertim Psal. 119. Dubium autem est, cur sic vocentur: num quia illis Deus indicet, quid iudicet aut pronunciet, agendum aut omittendum, veluti si essent latae ac pronunciatae quaedam sententiae iudicis iudicantis: aut quia in eis tantum recta ac iusta contineantur, et praescribantur: vel potius, quia sint quasi quaedam decreta, quibnos iustificet, saltem quoad disciplinam aut externam umbratilemque istam purificationem: quod confirmat Graeca vox δικάιωμα et δικαιώματα , quae in talibus locis ponitur, et non κρίσις . Iudicia Dei et gentium nonnunquam opponuntur, ubi nimirum significantur contrariae religiones. Ezech. 11. Quoniam in statutis meis non ambulastis, et iudicia mea non fecistis, sed iuxta iudicia gentium fecistis. 2. Reg. 17. Non norunt iudicium Dei terrae: id est, eius ritus ac religionem. Ezech. 20. Iudicia patrum ne custodiatis: id est, corruptam eorum religionem. Iudicia pro promissionibus: Psal. 119 Domine secundum iudicium tuum vivifica me. id est, sicut promisisti te fore propitium, condonaturum peccata, et renovaturum me. Videntur etiam significare crebro potissimum leges caeremoniales ac purificatorias, aut certe inde primum ducta esse. Sed undecunque aut quacunque demum ratione etymologiae ac significationis primum formetur ac derivetur: certum tamen est hanc vocem saepe poni pro tota lege. Lucae 1 cap. dicuntur Zacharias et Elizabeta fuisse iusti, et ambulasse in omnibus praeceptis et iustificationibus Dei: ubi vox IUSTIFICATIONES videtur poni pro Mispat iudiciis, et significare sanctos ritus. Sed de nomine Iustificationis postea agetur in voce IUSTITIA Iudicia iustitiae, saepe videntur ipsa praecepta Dei vocari, vel quia iusta sunt, vel quia a iustitia Dei praescribuntur. Psal. 119. Cum didicero iudicia iustitiae tuae, Ibidem: Ad confitendum super iudiciis iustitiae tuae: id est, quae tua iustitia, aut tu iuste Deus praescribis, mandas, ordinis Iudicium, pro recepto more. Psal. 81. Clangite in neomeniis tuba, quia statutum Israeli est, iudicium Deo Iacob id est, solennis consuetudo. ¶ Sed quid obfuerit, hic paulo meliori ordine recensere significationes huius nominis Iudicii, etiamsi supra multas iam attigerimus, et nonnullas etiam abunde explicuerimus? Primo igitur ponitur pro officio, ordinatione, functione, administratione, consulatu, et ministerio publico. Deut. 1. , Quoniam iudicium Dei est. Psal. 1, Non permanebunt improbi in iudicio. Psal. 7. Evigila ad iudicium, quod mihi commendasti. Psal. 71, Deus iudicium tuum regi da Isaiae 28. Et spiritum iudicii sedentis super tribunali vel sedentis in administratione et gubernatione. Exod. 28, Et facietis pectorale iudicii. Num. 27. Et coram Eleazar sacerdote stabit, et is consulet ei in iudicio hominis. Proverb. 16. Regula et statera iudicium sunt Domini. Secundo, iudicium est iusta, ordinaria et legitima causarum cognitio et diiudicatio, quae iure fit in tali administratione, seu talis functionis actu. Proverb. 12, Cogitationes iustorum iudicium. Et iterum cap. 21. Quoniam noluerunt facere iudicium. Tertio, pro causa accipitur iudiciali. Et iudicium egenorum non [?: i- ] caverunt: Hier. 5. Sic 1 Reg. 8. Faciesque iudicium eorum id est, ipsorum causam ages. Psal. 140. Ego cognosci quoniam faciet Iehova iudicium inopis, et vindictam pauperis. Iob. 23: Proponat aequitatem contra me, [?: ] ad victoriam perveniet iudicium meum. ubi tamen rectius de ipso iure aut iustitia causae intellexeris. Quae to, pro potestate seu iure, quod quis habet in re aliqua Deut. 18. Porro hoc est ius sacerdotum, quod illis debetur â populo. et cap. 21, Ius primogeniturae. 1 Sam 1 Nec cognoverunt ius sacerdotum erga populum. 1 Sam 1 Et annunciavit eis ius regis. Hierem. 32, Quoniam penes te est ius redemptionis. Quinto, accipitur pro interrogatione seu quaestione, de rebus quae in iudicio in controversiam venire solent. ut 2 Regum 25. Et sicuti sunt cum eo iudicium. id est, interrogaverunt ei causam facti. Proverb. 28. Mali non intelligunt iudicium: sed qui quaerunt Iehovam, intelligunt omnia. Qui iudicium vocet, explicat Paulus 1 Cor. 2. Spiritualis homo omnia diiudicat, etc. Et pluraliter [?: mispati- ] iudicia, significat primo iura, secundum quae regitur et vivitur. Exod. 21. Haec sunt iudicia, quae propones [?: ] id est, iura, leges, ut secundum eas iudices et magistratus causas discernant, discutiant et pronuncient. Exod. 24. Narravit populo omnia iudicia: id est, iura. Levi. 18. Iudicia mea facietis: id est, opera quae ego iure et regibus a vobis requiro, aut vobis praescribo. Numer. 5 Et iudicabit Synagoga inter percussiorem et vindicem sanguinis super iudiciis huiusmodi: id est, super casibus, quos ordine istic commemoravit. Sexto, accipitur pro interrogatoriis dubiis, seu quaestionibus et disputationibus de rebus et casibus, de quibus nihilo certi constat, quales in iudiciis et causis tractandis incidere et exerceri solent. Ierem. 12. Etsi iustior fis Iehova, quam ut tecum contendam, tamen iudicia [?: ]

-- 253 --

481/482 proponam: id est, interrogatoria iudicia seu quaestiones. Et iterum cap. 39 et 52, Et proposuit ei quaestiones, etc. Septimo, dicitur de arduis quaestionibus, difficilibus, et miraculosis cum dictis tum factis et gestis Dei. De priore, Psalm. 36. Iudicia tua abyssus multa. ubi de verbo Dei dicitur, aut potius de omnibus in perscrutabilibus consiliis ac cogitationibus Dei, ut et prius exposui. Et Psalm. 119. Labiis meis recensui omnia iudicia oris tui: id est, mysteria, vel etiam decreta, mandata. Psalm. 147. Non fecit taliter ulli genti, nec iudicia ipsi cognoverunt. De factis et operibus Dei mirificis. Psalm. 105. In omni terra iudicia eius: id est, mirabilia facta et gesta. Psalm. 119. Recordare iudiciorum tuorum antiquorum. Ezech. 5. Et faciam in medio tui coram oculis gentium, qualia ante nunquam feci, etc. Octavo, pro culpa, crimine, Graecis αἰτία . Hierem. 29, Ecce quibus non erat iudicium. id est, qui erant extra culpam. Hierem. 26, Iudicium mortis est viro huic: id est, crimen capitale, aut reatus. In tali significatione usi sunt Evangelistae. ut Luc. 23. Nullam causam invenio in eo: id est, nullum crimen capitale. Et Cap. 24. Principes nostri tradiderunt eum in iudicium mortis: id est, in reatum et poenam suppliciumque mortis. Nono, pro poena, supplicio. 1. Regum 20. Hoc sit iudicium tuum, quod ipse tulisti. Hierem. 48, Hucusque iudicium Moab. Et iterum cap. 5, Quoniam iudicium eius pertingit usque ad caelos. Sic Luc. 24, Principes nostri tradiderunt eum in iudicium mortis. Sic Paulus Rom. 3. Quorum iudicium iustum est: id est, poena. Et cap. 13: Qui resistunt, iudicium sibi acquirent: id est, poenam. Decimo, pro exemplari, seu specimine: hocque ideo, quod iura et leges quodammodo sint exemplaria, quae vita nos et factis exprimere oporteat. Exod. 26. Et erigas tabernaculum iuxta iudicium, quod tibi monstratum est in monte: id est, iuxta eam formam, aut ideam. Undecimo, pro mensura, norma, regula, modo, qualitate, statu, conditione. Iudicum 13. Quod erit iudicium pueri, et opus eius? 2. Reg. 1, Quis habitus fuit eius viri? Quaerit rex de statura, aetate et forma, seu habitu vestimentorum: quemadmodum ex servorum moxresponsione sumere licet. Isaiae 49, Conditio seu status meus a Iehova, et opus meum a Iehova. Proverb. 29. Rex in iudicio stabiliet terram, sed ius exactionum subuertet eam: id est, cum id solum exigit, quod iure illi debetur. Et pluraliter Iudicia: 2. Reg. 6, Iuxta omnes dispositiones suas. Duo decimo, pro causa, seu casu qui in iudicio incidit, et de qua partes adversae disceptant. Num. 27, Portavit Moyses iudicium illarum ante Iehova. Deuteronom. 19, Et ei non iudicium mortis: id est, causa mortis. Hiere. 26. Iudicium mortis est viro huic. 1. Reg. 3. Et postulasti discretionem in audiendo iudicio: id est, causam propositam a populo. Decimotertio, pro sententia qua quis damnatur. Sic Paulus usus est 2. Corinth. 1, Quin ipsi in nobisipsis iudicium mortis acceperamus: veluti ipsis periculis, propriaeque mentis assensu et praesagiis nihil aliud denunciantib. quam mortem indubitatam. Decimoquarto, usurpatur pro more et consuetudine, quae iure naturali et gentium profluxit longa consuetudine. 1. Sam. 27. Hic erat mos illi omnibus diebus, quibus habitabat in regione Philistaeorum. Sic Ioseph dicit pincernae: Propinabis regi poculum secundum iudicium prius. Transfertur evam ad ritus divinos, seu potius ad religionem antiquitus a Deo institutam. 2. Reg. 17 Gentes illae quas transtulisti, et collocasti eas in civitates Samariae, non noverunt iudicium Dei terrae illius. Et paulo post, Iuxta iudicium gentium coluerunt Deum. 1. Paral. 15. Non fecit Iehova irruptionem inter nos, eo quod requisierimus eum rite secundum verbum et legem eius. In qua significatione construitur semper cum praepositione Caph, iuxta, secundum. Genes. 34. Et porriges calicem secundum pristinum iudicium, cum esses pocillator eius. Exod. 21. Iuxta iudicium filiarum agat cum ea. Iudic. 18. Secundum iudicium Zidoniorum. Psalm. 119. Convertere ad me, et miserere mei, secundum iudicium diligentium te: id est, morem. 2. Reg. 11. Vidit regem stantem ad tribunal, iuxta morem. Sic etiam pluraliter. 2. Reg. 17. Decimoquinto, quandoque transsumitur pro Evangelio, quod scilicet Evangelium suo quodam modo simpliciter arguat et damnet omnem mundi iustitiam, et solius Christi iustitiam commendet et offerat. ut Isa. 42, Iudicium gentibus offeret. ¶ Hactenus de significationibus vocis Iudicii separatim consideratae diximus: nunc de coniunctis eiusdem phrasibus, ubi ea aliis adiuncta, aliquid obscuritatis parere videtur, quaedam adiiciemus. Dare iudicium pauperum, Iob 36, videtur significare tum victum ac amictum, tum et alia omnis generis necessaria ac externa commoda. inquit enim, Deus non vivificat impium, iudicium autem pauperum dat: id est, succurrit ei, quacunque demum difficultate laboret, subministrata necessaria ope. Sic Salomon. 1. Reg. 8, dedicans templum orat, ut Deus velit facere iudicium servi sui, et populi sui per singulos dies, seu diem, in die sua: id est, perpetuo succurrere, ut sese singulis diebus suae difficultates aut necessitates in hac vita obiecerint. Videtur sane in talibus locis idem valere quod dimensum, aut mensura. sed synecdochicôs extenditur ad omnis generis opem: ut perinde prorsus hic oret Salomon, ac cum nos petimus dari nobis panem quotidianum. Ambulare in iudicio, est iuste ac pie vivere. Iob 34, Ut ambulet homo ad Deum in iudicio. Et Psalm. 25, Ambulare faciet humiles in iudicio, et docebit humiles viam suam. Idem bis dicit. Idem est etiam, Facere iudicium. Iudicium nonnunquam cum lege, ut aequivalens coniungitur. ut Num. 15. Lex una et iudicium unum erit vobis et peregrino: id est, unum et par ius, ratio, aut conditio erit utrorumque. Auferre iudicium alicuius, est privare aliquem suo iure Iob 27 et 34. Sic et declinare facere pauperes a iudicio, Isaiae 10. et Proverb. 18. Iudicare iudicium alicuius ad sanitatem, est, recte iudicare de eius morbo, curatione, et tota valetudine. Hierem. 30, Non est qui iudicet iudicium tuum ad sanitatem, medicinae curatio non est tibi: id est, nemo medicorum recte de tuo morbo ac remediis iudicat, ut te sanare possit. Locus admodum memorabilis est, quod doctores sunt veluti quidam medici politiarum, utpote qui monstrent, quomodo summos morbos, peccata, iram Dei ac poenas vel antevertere, vel etiam sanare ac tollere queamus. Veritas solet iudicio adiici, quae phrasis aliquando idem valet quod verum iudicium. Zach. 8. Veritatem ac iudicium pacis iudicate in portis vestris: id est, sincerum, non corruptum aut prosopolepticum, non etiam sophistica contaminatum, unde novae lites ac dissidia exoriantur: ut in palliativis religionis iudiciis, et aliis transactionib, accidere solet. Ponam iudicium ad lineam, et iustitiam ad trutinam: Isaiae 28. pro, efficiam ut eo tempore vere ac sincere iudicetur. Quaerere iudicium, est diligenter inquirere ius causae, et praesertim in religione, scrutari controversiarum veritatem. Isaiae 1. Sic Mich. 3. Capita Iacob nonne vestrum erat scire iudicium? pro, scire quid in unaquaque causa, praesertim religionis, verum ac iustum, aut contra est. Viam ac iudicium alicuius esse absconditum ab aliquo: pro, ignorari ac negligi ab eo. Sic enim queritur populus Dei Isaiae 40, suas miserias negligi a Deo, non liberari aut curari se ab eo. Viae alicuius iudicium, Daniel. 4 id est iustae. inquit enim, Dei opus perfectum est, et viae eius iudicium: id est, recte iudicatae, non temerariae, non violentae ac iniustae. Iudicium mortis esse alicui, est, eum admisisse facinus capitale, reum

-- 254 --

483/484 esse capitis aut mortis. Deut. 21. Hier. 28. Iudicium sanguinis. Ezech. 7, Terra plena est iudicio sanguinum: id est, criminibus capitalib. vel potius homicidiis, seu reatu capitali. Statera et bilances iudicii: id est, iustae. Prov. 16, Statera et bilances iudicii sunt Iehovae: id est, Dominus iuste iudicat, iusta iudicia, mensuras, et omnia iusta praecipit ac probat. Sic et semitae iudicii, pro iustis semitis ponuntur Proverb. 2. Isaiae 40. Iudicium et iustitiam Deus alicui dare dicitur Psal. 72. Iudicia tua regi da, et iustitiam tuam filio regis: pro, doce regem nostrum, eumque tuo spiritu rege, ut ubique prudenter ac iuste agat, Iudicia Dei saepe horrendas poenas notant, ut supra indicavi, atque quasi grandia facta ac miracula Dei. Exodi 7, Educam populum meum in iudiciis magnis: id est, patratis grandibus miraculis, et afflictis horribiliter Aegyptiis. Num. 33. Et in diis eorum fecerat iudicia. Exodi 6. Iudiciis magnis redimam vos. Sic et Hierem. 51, Iudicium Babylonis dicitur pertigisse usque in caelum: id est, eius poena castigatio eius: forte tamen rectius id de reatu ac culpa exposueris. Iudicium arripere, est ipsam functionem iudicis exercere, diiudicare. Deut. 32. Si acuero aciem gladii mei, et arripuerit iudicium manus mea: id est, si coepero iudicare, ac severe exequi puniendo. Fortitudo regis iudicium diligit, Psalm. 99. id est, terribilis est, et potens, sed tamen qui nihil praeter ius ac fas tyrannice agat. Egredi iudicium: id est, ferri, et ad executionem deduci iudicium. Habac. 1, Non egredietur in seculum iudicium: pro, nunquam ne puniet impios Deus? Alluditur ad morem hominum, quod rex alicubi in aliquo conclavi sui palatii sedens, fert sententias, et postea mandat id publice proferri aut indicari, et executionem fieri. Sic ex illo recondito conclavi egreditur sententia ac exequutio Dei. Ibidem mox sequitur, Egredietur iudicium perversum. Iudicare in iustitia. Levit 19, In iustitia iudicabis proximum tuum: pro, iuste. Sic et iudicare iustitiam. Proverb. 31, Iudica iustitiam. Sic et iudicare secundum iustitiam, et integritatem eius, Psal. 7. Facere in aliquo iudicia: id est, poenas infligere. Numer. 33. In diis eorum fecerat iudicia. Psalm. 149, Ad faciendum in eos iudicium scriptum: id est, ad delendas gentes, sicut Deus in Scriptura mandavit. Ezech. 11. Daboque vos in manus alienorum, et faciam in nobis iudicia. Et mox: In terminis Israel ego iudicabo vos. Ezech. 23. Daboque ignem in Soam, et faciam iudicia in Non: id est puniam gravissime. Loqui cum aliquo iudicia, est eum sui sceleris convincere ac punire. Hier. 14. 2. Reg. 25. Hierem. 39. Sic Hier. 1, Loquar iudicia mea cum eis propter omnem malitiam eorum. Idem valet, Venire ad iudicium, aut intrare in iudicium cum aliquo. Isaiae 3. Dominus in iudicium veniet cum senibus. Et in Psal. Ne intres in iudicium cum servo tuo. Aliquando tamen solum exponere suum ius aut innocentiam, valet. Hierem. 12. Iustus es Domine, si contendam tecum, veruntamen loquar iudicia tecum. Removere iudicia, Zoph. 3 . pro condonare crimina ac poenas. Iudicium venit super terram eampestrem: id est, poenae. Hierem 48. id est, Deus puniet habitantes in plano. Deus iudicii, est Deus castigans. Malach. 2. Ubi est Deus iudicii? id est, iudicans ac puniens. Iudicium cum charitate coniungitur Lucae 11: ubi Deus eis obiicit, quod caeremoniales et externas observatiunculas solicite observent, deciment rutam et mentham, iudicium autem et charitatem Dei ac proximi negligant: id est, primam et secundam tabulam, religionem et dilectionem proximi negligant. Iudicium accipit pro lege Dei, aut vera religione. Ista duo summa ab eis violari, ibi et alibi saepe eis Christus obiicit: sicut mox sequitur, quod clavem scientiae abstulerint, et quod importabilia onera traditionum humeris auditorum coacervent. Reperitur in multis Scripturae locis nomen Iudicii coniunctum iustitiae ita, ut vel in eodem casu posita tanquam diversae res conectantur: ut, Facere iudicium ac iustitiam: vel etiam alterum in [?: geniti- ] casu ponatur, ut Iudicium iustitiae, aut contra Iustitia iudex aliquando etiam Iustitiam in iudicio, aut contra et aliis modis. Accipitur autem primo civiliter. Ut enim iudicii alteram iudicii partem significat, qua rei et nocentes damnantur ac puniuntur: ita iustitia est absolvere innocentes, eosque iuris beneficio defendere ac tueri a malorum iniuria: quod quidem aliud est nihil, quam iuris beneficium impartiri, et benefacere iusto. 2. Sam. 8, Et faciebat David iudicium et iustitiam omni populo [?: s- ] Prov. 2, Tunc intelliges iustitiam et iudicium. Porro utrunque iudicis officium esse executum Salomone, testatur Historia illa mulierum de vivo puero invice contendentium: iustitiam, quando puerum tradit matri cuius erat: iudicium in eo, quod damnavit alteram quae falso instam et innocentem accusavit. Tametsi in talibus locis, ubi de officio Magistratus phrasis haec legitur, recte? Facere iudicium, ipsam priorem eius muneris partem, nempe diiudicationem acceperis: Facere iustitiam vero, ipsam executionem rei iudicatae, ut ubique in ipso opere iustitia vigeat ac floreat. Accipiunt ac exponunt non [?: ra-- ] quoque interpretes ita hanc phrasin, praesertim in privatorum vita, ut prius significet quasi quandam [?: discre-onem ] et moderationem adhibere, seu communi iudicio recte uti. Cuius generis unum est illud, Beatus qui intelligit super egenum et pauperem: posterius vero, [?: se- ] facere iustitiam, sit suum cuique tribuere. Sic posterius notaret, debitam iustitiam in rebus ac personis adhibere prius vero gratuitam beneficentiam ac humanitatis aliis praestare. Sic iudicium fecit Iosias, occidendo [?: f-sos ] prophetas: et iustitiam, servando veros prophetis Ita iubet nos Spiritus sanctus, ut iustificemus iusta, et damnemus iniusta: quae si fecerimus, iudicium et iustciam fecisse dicimur: quae duo potissimum in [?: exter-- ] et civili rerum publicarum administratione a nobis requirit et exigit Deus. Caeterum si Ecclesiastice et spirtualiter, seu (ut ita dicam) Theologice ista duo intellexeris, tum Iudicium est legis praedicatio, qua timere Deum, vitare malum, observare man data Dei iubemur, iusta hoc Psal. 31, Declina a malo. Iustitia autem est Evangelium, seu Evangelii praedicatio, quae docet, fidere De misericordiae in Christo promissae, iuxta alterum huius dicti membrum, Et fac bonum: quemadmodum [?: haec- ] Scripturae locis luculenter intelligere poteris, quibus ista duo coniuncta leguntur. ut Isaiae 56. Custodite [?: ] dicium, et facite iustitiam. Psal. 89. Iustitia et [?: iudici- ] basis throni eius: hoc est, regnum Dei consistit in timore et fide. Psal. 105. Beati qui custodiunt iudicium, et faciunt iustitiam. Aliquando ista duo nomina idem [?: p-ne ] valere ac significare videntur. ut Hierem. 22. [?: Vae- ] dificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in [?: ] iudicio: id est, per iniuriam, sine omni aequitate. [?: C- ] Deus dicitur Facere iudicium et iustitiam, plerumque (ut aliqui putant) illud prius malorum castigationes posterius vero bonorum defensionem denotat. ut Psal. 99 Iudicium et iustitiam tu fecisti Iacob. Iudicis [?: ] ciae, denotant iusta iudicia, Psal. 119, Ad confitendum [?: -bi ] super iudicia iustitiae tuae. id est, super iusta [?: iudi- ] tua. Sic ibidem: Cum didicero iudicia iustitiae tuae [?: ] metsi ibi potius videatur dicere, Cum didicero [?: iudi- ] id est, mandata ac iudicia tua praescripta. Ad [?: i- ] reverti iudicium, Psal. 94 de eo dicitur, cum vel Deus [?: ] detur nolle iudicare iustitiam, seu iustam piorum [?: ] sam: imo cum eam etiam quasi premere videtur, vel [?: ] mines scientes aut inscii inique iudicant: sed tandem in tempore redit iudicium Dei et hominum, ad iustitium seu iustam causam, eamque comprobant et glorificant. Quod rectum iudicium tandem omnes recti [?: ] pe sequuntur.

-- 255 --

485/486 IUGE sacrificium describitur Numer. 28, quod Antichristus aboliturus praedicitur Danielis 9. 11 et 12. Significat autem praedicationem verbi Dei, quod solum facit, ut illud vere iuge perpetuum aut ordinarium sacrificium, nempe passio Christi, valeat ac vigeat. Hoc abolet Antichristus tum mendacio corrumpendo veram doctrinam: tum homicidio, dum iugulat pios doctores, et sinceram tractationem verbi prohibet. Vide infra MINHA.

IUGUM, notae significationis vox, proprie significat instrumentum, quo boves alligantur ad trahendum aratrum aut currum. In quo quatuor potissimum considerantur. Primum certa ratio, institutio aut assuefactio agendi aut laborandi. Secundo, gravitas oneris: quia iumenta sic aratro aut currui applicata, ponderosa onera per varias viarum difficultates trahere coguntur. Tertio, saevitia gubernatoris, qui stimulis aut flagris in misera iumenta sic applicata saevit. Denique coniunctio ac conformatio, qua talia iumenta sese sibi mutuo adiungere, exaequare et applicare conantur, ut tanto rectius et facilius coniunctis viribus et operis onus alligatum pertrahant. Ab hisce igitur quatuor iugi proprietatibus, quadruplices etiam metaphorae tametsi sibi invicem saepe valde vicinae, sumuntur, et ad alias res politicas et spirituales transferuntur. Primum igitur pro doctrina ac institutione ponitur haec vox Hierem. 5, dicente Propheta: Utique tenues sunt isti, stulte egerunt, quia non norunt viam Domini, et iudicium Dei sui: verum illi pariter confregerunt iugum et vinculum. Ratio vero huius metaphorae est, quia doctrina alligat homines, ut certa quadam ratione sentiant, vivant et agant. Sic et eiusdem 2 accipi videtur: A' seculo confregisti iugum, rupisti vincula. In hoc sensu accipi posset, quod Dominus IESUS suum Evangelion vocat iugum, Matthaei 11 inquiens: Tollite iugum meum super vos, etc. Iugum enim meum leve est, et onus suave. Quod non (ut quidam male intelligunt) de praecepto charitatis, quod est omnium difficillimum, utpote totam legem in sese continens, dicit: sed potius, quia Evangelica doctrina primum summam felicitatem ingentiaque bona affert: deinde quia liberat a iugo Satanae, inferni et peccati: praeterea, quia ubique opitulatur ac succurrit in omnibus difficultatibus: ac denique, quia in observanda hac ipsa religione donat Spiritum sanctum, renovat vires, adiuvat, divinitus ac potenter liberat a tentatione: et condonat benigne si quid alicubi non praestatur, aut satis obeditur. Leve igitur ac suave iugum est, quod mera beneficentia constat, et tantum flagitat ut os aperiamus, nobisque id bonis caelestib. repleri ac saturari patiamur. Hinc est quod Hebraei Belial deducunt ex etymologia, quasi dicas sine iugo: id est, sine omni doctrina ac lege, ἀνιμος , qui nullam doctrinam legem aut disciplinam curet. Secundo, ob secundam proprietatem iugum significat grave ac molestum onus, tum in spiritualibus, tum et corporalibus. Sic Apostoli Actor. 15 legem vocant iugum importabile. Sic et Paulus Galatas iubet stare in libertate, ad quam eos Christus vocavit, et non pati se iterum iugo legis subiici. In politicis autem queruntur Israelitae, se nimis gravi iugo ac onere a Salomone oneratos fuisse, petuntque id a filio nonnihil relevari, 1. Reg. 12. Aliquando iugo additur onus. Isaiae 9, Iugum oneris eius tu contrivisti: id est, tu liberasti eum ab ista gravi et molesta servitute. Utraque voxidem significat in hoc loco. Sic Isaiae 58. Si abstuleris e medio tui iugum: pro, quicquid [?: -o ] fratri aut proximo onerosum ac molestum [?: impo- ] , ut sunt foenora, debita, et similia. Tertio, significat non raro haec vox duram tyrannidem. ut Hier. 28. Sic confringam iugum regis Babylonis de collo tuo. Item iugum ferreum, ibidem tyrannidem eius nominat. Semper ergo iugum ferreum duram tyrannidem denotat. Sic Levit. 26 dicit Deus, se iugum Pharaonis, quo oppresserat populum, abstulisse. Sic et Ierem. 30 reperitur. Quarto, iugum etiam quandam conformationem cum aliis ex quarta proprietate ipsius indicat, quia iumenta uno iugo iuncta compelluntur sese sibi invicem conformare: et aliquanto facilius id trahunt, si id faciant, expeditiusque onus promovent, sicut et Graeca ac Latina proverbia testantur: ut, μὴ ζυγομαχεῖν . Item: Nec iactare iugum vita didicêre magistra. Talis huius vocis usus est 1. Cor. 6, Nolite trahere iugum cum impiis: id est, nolite eis conformari in vitae turpitudine, aut idololatria, vel in conviviis idololatricis associari. Posset alioqui significare, etiam mutuam operam praestare in rebus illicitis, quia boves sese invicem iuvant in trahendo aratro. Denique Lucae 14 quispiam excusans se, cur ad convivium Domini invitatus non veniat, ait se iuga boum quinque emisse, quae tunc eum inspicere oporteat, ubi iugum significat, ipsum par boum. Super vaccas ascendere iugum, dicitur Numer. 19 et 1. Sam 6, cum assuefiunt ad trahendum aratrum. Iubentur autem ibi deligi tales, super quas non ascendit: id est, nondum assuefactas tali oneri. Iugo saepe additur Onus, quo quasi explicatur illa metaphora. Isaiae 14. Recedetque ab illis iugum eius, et onus ipsius ab humero eorum recedet: pro, populus meus non amplius solvet tributa regi Assyrio. Inducere collum in iugum alicuius, est se illi subiicere Ierem. 17. Gens autem quae induxerit collum suum in iugum regis Babel, et servierit ei, etc. Tali genti promittit liberationem. Talia vero onera ac servitutes, quin et tyrannidem cum Deus minabatur populo suo, iubebat Prophetam iugum aut cathenam in collo gestare, ut magis moverentur ac perterrefierent homines illo novo, ac non tantum in aures, sed et in oculos ipsos incurrente spectaculo. ut Ierem. 28 prolixius videre licet. A voce Iugum venit coniunx σύζυγος , quia in unum quasi iugum et ad ferendas coniunctis viribus unius domus molestias vinciuntur, et veluti colligantur.

IUNCUS, palustris herba est. Isaiae 58 dicitur Deum id non requirere, ut ieiunando sese ita macerent homines, ut caput incurvatum aut inclinatum prae debilitate gerant: sicut iuncus solet ob nimiam proceritatem et debilitatem calami, aut ut sic hypocritice humilitatem simulent. Isa. 19 videtur accipi pro infima fece hominum, cum inquit: Nec erit Aegypto opus ullum quod faciat caput aut cauda, ramus aut iuncus. ramus, significat potentiores: iuncus, infirmiores.

IURARE, praeter suam propriam significationem, quae est, Deum in testem vocare alicuius dicti aut sententiae, saepe significat aliquid alicui sancte promittere. ut, Iuravit Dominus, et non poenitebit eum: Tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedek. id est, Deus sancte aut iuramento pollicitus est filio suo aeternum sacerdotium Gen. 50. Deus terram iuravit ipsi Abraham: id est, cum iuramento. promisit. Ierem. 11. Ut suscitem iuramentum, quod iuravi patribus vestris: id est, sacro sanctam promissionem, et promissa illis olim bona nunc praestem vobis reipsa. Iurare alicui veritatem, est sancte promittere verissimam promissionem, vel potius veram ac solidam beneficentiam. Psalm. 132. Iuravit Deus Davidi veritatem, non avertetur ab ea. Significat aliquando etiam vovere. Levit. 5. Si iuraverit anima proferendo labiis, se malefacturam aut benefacturam. tametsi possis ibi quamvis promissionem intelligere. Iurare per Deum, est colere Deum: quia per eum solent fieri iuramenta, quem in summo honore habent, praesertim cum poenas peieranti imprecantur. Psalmo 63, Et gloriabitur omnis qui iurat per Deum. Isaiae 19, Iurantes per Iehovam exercituum: praedicit Deus futurum ut etiam Aegypti verum Deum colant. Iurare in malum, Psalmo

-- 256 --

487/488 decimoquinto : Qui iurat in marum, et non mutat. id est, qui iurat aliquid sibi damnosum, et nihilominus servat fidem, sicut paulo ante ex Levit. 5 audivimus. Aliqui malunt vertere, Qui iurat socio aut proximo: quia ea sententia est magis perspicua. Verum Hebraea vox magis malum sonat, Iuramentum esse inter aliquos: pro, foedus, aut pactionem iuramento confirmatam. Gen. 26. Sit nunc iuramentum inter nos. Exod. 22, Iuramentum Iehovae erit inter utrumque. Innoxium esse a iuramento. Iosuae 2. Innoxii erimus a iuramento. id est, liberi ab obligatione facta iuramento, et multo magis a poena quam nobis iuramento imprecati sumus, si promissa non servaremus. Execrationem interdum significare videtur, ut Isaiae sexagesimoquinto : Relinquetis nomen vestrum in iuramentum. id est, ut omnes iurantes dicant, Ita mihi non accidat tale malum, ut illi Iudaeo accidit, etc. Est idem ac, In exemplum irae ac poenae Dei proponi: sicut talium execrationum ab exemplo sumptarum habet Ovidius in Ibin longam seriem. Veteres aliquando soliti sunt iurare eo ritu, ut inferior seu obstringens se, manum foemori superioris subiiceret: sicut servus Abraham. Cuius ritus plures causae divinantur: vel, quia ex foemore illorum Patriarcharum erat proditurum benedictum semen: vel, quia ibi fuit Dei foedus, nempe circumcisio: vel denique, quod ea subiectione manus, et alterius ei insidentis expressione, significata est subiectio et obligatio, aut obstrictio operae, vitae, aut rerum obligantis se erga eum, cui se iuramento obstrinxit. Iuramentum esse finem omnis controversiae inter homines, dicit Epistola ad Hebraeos, cap. sexto: quia tandem deficientibus probationibus, alterutrius ligantis partis iuramento stare totam rem necesse est. Iurare severiter prohibetur Matthaei quinto : et Iac. 5. quod, de levitate iurandi et privato arbitrio susceptis iuramentis dictum interpretes accipiunt. Nam Paulus saepe suis Epistolis in causa religionis iuramenta interponit. In iurando Hebraei crebre posteriorem partem, qua iurans sibi male imprecatur, si fallat, vel plane omittunt: vel certe generaliter tantum delineant, dicentes. Sic faciat, sic addat mihi Dominus: quo videlicet vel malum omen vitent, vel potius iram Dei, si adeo prompte et audacter mala imprecantes sibi, leviter de eius poena ac ira sentire videantur. Iurantium gestus fuit, levare manus in caelum: quasi monstrando eum quem in testem voces, aut per quemiures sicut et hodie apud Germanos, iurantes duos digitos sublevant. Hinc fit, ut aliquando Levare, pro iurare ponatur. Isaiae tertio . At ille in ea die levabit, dicens: Nolo esse curator. quod solent vertere, iurabit.

IUSTITIA. Agnoscunt omnes sani, iustitiam esse omnium maximum communissimumque bonum, teste Platone Polit. 5. adeoque perfectam virtutem, ut nec hesperus nec lucifer ita fulgeant, admirabilesque sint, ut praeclare vetus proverbium teste Aristotele Ethicor. 5 asserit. Caeterum vox Iustitia varie accipitur. Nam apud Philosophos alias totum chorum virtutum significat, iuxta versum Εν δὲ δικαιουσύνῃ συλλήβαλην πᾶσ' αῤετ' ἐστί : seu potius, ut Aristoteles dicit, Iustitia est omnium virtutum rectus usus, χρῆσις : aut obedientia erga omnes leges, quam Philosophi universalem iustitiam vocant. Alias proprie eam virtutem notat, quae in contractib. et commerciis debitam aequalitatem servat: quam Symonides, teste Platone Polit. 1, definivit esse, τὸ τὰ ὠφειλομένα ἑκάστῳ ἀποδιδόναι . Ad quae verba etiam Paulus alludere videtur, iuquiens Romanorum decimotertio , ἀπόδοτι οὖν πᾶσι τὰς ὀφειλὰς , Reddite quod cuique debetis: et Iurisprudentes addito Symonideae definitioni genere, definierunt esse constantem et perpetuam voluntatem unicuique suum reddentem. Hanc solent nominare Particularem iustitiam. Vulgo alioqui in omni vitae statu, obedientia inferioris erga sui superioris leges aut praecepta, ei iustitia quaedam est. Unde illud [?: n- ] tus Socratis, Platonis, Xenophontis et Aristotelis, [?: ] καιον τὸ νόμιμον , Iustum esse id quod est legibus praescriptum: cum satius esset id dictum inverti, ac dici, Quod legibus continetur est iustum, aut leges esse iustas, [?: se- ] eas tantum ad iustitias dirigi: quam iustum pro arbitrio legum aut legislatorum inflecti, aut circumscribe. In Theologia porro, Iustitia alias Dei severam ac essentialem iustitiam significat: Romanorum primo , tertio . Alias legis perfectam obedientiam, Matthaei quinto . Alias Christi meritum aut obedientiam, Romanorum quinto . Alias item istam externam iustitiae disciplini, Phil. 3. Alias etiam iustitiam novae obedientiae piorum, Roman. 6. Alias singula recte facta ac opera. Iacob 1. Ita viri iustitiam Dei non operatur. Alias denique et praemia iustitiae tributa, veluti quandam declarationem [?: a- ] testificationem iustitiae significat: quae significationes omnes plenius infra explicabuntur et confirmabuntur. De etymologia huius vocis nihil attinet curiosius scrutari aut dicere, cum sit incerta. Nam alii vocem Latinam iustitiae a IUXTA deducunt, quod [?: -ta ] regulam incedat: cum potius a vocula IUS ( [?: qu- ] porro venit a iubendo) derivari videatur. Quae [?: eni- ] leges et magistratus iubent, ea sunt ius: cui qui pater, iustus est, et iustitiam habere iudicio sui magistratus et coetus putatur. Sic vocem Graecam δίκαιον, ἀπὸ διχὰ Aristoteles deducit, quod in duas suo modo aequales portiones rem scindat, neutri parti aut personae plus minusve iusto aut rata portione tribuens. quae tamen Graecorum vox non incommode ab Hebraeo Zadik iustus (abiecta per aphaeresin prima syllaba) deduci posset. Verum hic in genere praemissis, aliquanto nunc accuratius huius vocis significata recensebo, eaque pluribus exemplis confirmabo. ¶ Primum igitur, iustitia est obedientia erga legem Dei: quae et universalis iustitia, omnes in se virtutes continens, aut omnium virtutum usum, ut Aristoteles 5. Ethic. habet, est. Haec vel perfecta est, vel imperfecta. ut Matth. 5 Christus perfectam iustitii etiam cordis requirit, pro mutila ac externa Pharisaeorum, inquiens: Nisi abundaverit iustitia vestra plus quam scribarum et pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum. Quod ut porro declaret, qualem abundanti iustitiae flagitet, prolixius de ea disserit. Habebantenia Pharisaei externam, item caeremoniariam disciplinam, sic satis tolerabilem: ei volebat Christus adiici etiam internam, nempe plenissimam ac perfectissimam cordis [?: obedien- ] sicut ibi Dominus propositis et expositis aliquot Decalogi praeceptis, rem totam declarat ao illustrat. Sic [?: ] Rom. 5, Christi obedientia erga Deum ac legem eius, vocatur iustitia. Sic et Rom. 10 describitur iustitis [?: ] gis, quod sit plene ea omnia facere quae lex praecipat Sic et Rom. 2 dicuntur legis factores, id est, qui ei perfecte obediunt, iusti esse. Hoc sensu etiam dicitur Deuteron. 6, Eritque iustitia nobis, cum fecerimus omne praeceptum hoc coram Domino Deo nostro, sicut praecepit nobis. Sic et de ipso Deo crebro Scriptura pronunciat: Iustus es tu Domine, et rectum est iudicium tui, Etsi autem ista obedientia legis plerunque, imo semper in hac corrupta natura, imperfecta est: vocatur [?: tam- ] iustitia, quae etiam universalis est: ut ad [?: Philippe- ] tertio capite Paulus dicit, se secundum legis iustitiam [?: -isse ] irreprehensibilem. Herodes quoque dicitur [?: tim- ] se Iohannem, quia sciverit esse iustum. Sic et Zacharias ac Elisabetha Lucae 1, dicuntur fuisse iusti, incedentes in omnibus mandatis ac iustificationibus Dei irreprehensibiliter. Psal. 15. Qui ingreditur sine macula, et operatur iustitiam. Iac. 1. Ira viri iustitiam Dei non operatur obedientiam a Deo per legem postulatam non praestat, ni

-- 257 --

489/490 efficit, sed potius contra. Isaiae 58, Iustitia tua ibit ante: id est, patefaciet tibi aditum et transitum per omnes difficultates, conciliat tibi Deum et homines. Posset hoc dictum etiam de testimonio aut praemio iustitiae accipi. Praeter istam porro universalem iustitiam, est quoque particularis iustitia, quae cuique suum tribuere dicitur, et in contractibus ac omnino in omni officiorum communicatione consistit: sed itidem mutila est. Sic posset accipi, quod Ioseph dicitur fuisse iustus, qui noluerit traducere aut infamare suam sponsam. Est etiam iustitia adhuc particularior, in una aliqua re causave consistens, quae dici posset causae iustitia. Sic Iacob Genes. 30, Cras respondebit mihi iustitia mea: id est, meus fidelis famulatus tibi Labano praestitus, impetrabit mihi a Deo testimonium huius rectae functionis, et simul praemium. Celebratur hic iustitia tantum illius unius negocii, nempe famulaturae Iacobi erga Labanum. Sic et David Psal. 7, et alias, orans ut periculis ac difficultatibus sibi a Saule creatis liberetur, hanc unam suam iustitiam aut innocentiam praedicat, quod recte se erga eum gesserit, nec ambierit regnum eius, ac petit se iudicari aut liberari secundum iustitiam suam, et secundum integritatem suam. De eadem inquit Psalmo decimooctavo : Retribuit mihi Dominus secundum iustitiam meam, et secundum puritatem manuum mearum. De hac iustitia causae dicunt probati Theologi, quod bene eam Deo proponere possimus, ut motus nostra innocentia et adversariorum extrema iniustitia, dirimat controversiam, nos liberando, illos contra perdendo: sed iustitiam personae, qua coram Deo iusti, ac aeterna vita digni esse haberique queamus, neminem habere aliam praeter Christi satisfactionem per fidem imputatam. Est denique alia adhuc particularior iustitia, quae unici alicuius facti innocentia aut rectitudo dici posset. Sic Samson aliquoties dicit, Iustior ego sum hac vice Philistaeis. Sic omnes iustitiae nostrae dicuntur esse ut pannus menstruatae: id est, omnia nostra iuste facta, aut bona opera. Sic dicitur Ieremiae 22. Vae qui aedificat domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio: id est per iniurias et fraudes. Sic quoque Saul dicit primo Samuelis 24 , Iustiores me. Tu enim retribuisti mihi bonum, ego retribui tibi malum. Quod vel de tota controversia inter Davidem et Saulem, vel etiam de illa una persecutione, et Davidis abstinentia a caede Saulis interpretari posses.

Secundo: Non raro Iustitia beneficentiam aut benignitatem denotat: in qua significatione est et apud Terentium in Heauton. ubi Sostrata petit a marito sibi condonari crimen, inquiens: Mi Chreme, peccavi fateor, vincor: Nunc hoc te obsecro, quanto est tuus animus natu grandior et gravior, sit ignoscentior, ut meae stulticiae in iustitia tua sit aliquid praesidii. Psalm. 50 dicitur. Indicent caeli iustitiam eius. quod aliqui per benignitatem exponunt. Sed potest de iudiciali iustitia accipi, sicut mox dicit: Quoniam Deus iudicans ipse est. Isaiae 54 legitur, Haec est haereditas aut funiculus servorum Domini, et iustitia eorum a me, dicit Dominus: id est, favor, gratia simul et beneficentia. Ibidem opponitur iustitia violentiae aut laesioni. Sic et Psalmo trigesimosexto orat David, Communica benignitatem tuam scientibus te, et iustitiam tuam rectis corde. ubi idem ei sunt benignitas aut beneficentia, quod iustitia. Sic Psalmo 3. In iustitia tua libera me. et rursum Psalmo 5. Deduc me in iustitia tua, propter inimicos meos. Vicinum est, quod haec vox nonnun quam ipsa beneficia et tali benignitate profecta notat. 1. Sam. 12. Ut disceptem vobiscum coram Domino, de omnibus iustitiis Iehovae, [?: q-s ] fecit vobiscum. Sic Psal. 48 dicit, dexteram Dei plenum esse iustitia: id est, beneficam aut valde prompte [?: be- ] facere. et in praecedenti dixerat, se expectare eius bonitatem. Sic Is. 59. Propterea elongavit se a nobis iudicium, et non apprehendit nos iustitia: id est, benigna Dei liberatio, ab oppressorib nostris nos vindicans.

Tertio Iustitia aliquando notat solum istam aequitatem in externa vita, in quo significato abstractum Iustitia, nonnunquam concretum, ipsos scilicet iustos denotat. 2 Pet. 3. In novis caelis iustitia habitat: id est, iusti. Item, res factaque iusta. Psalm. 11, Iustitias deligit Deus. Sic supra exposuimus illud Isaiae, Omnes iustitiae nostrae ut pannus menstruatae: id est, iuste facta omnia bona nostra opera sunt contaminata. 1. Ioan. 2. Iustus est qui facit iustitiam: id est, iusta facta. sic forte accipiendum est dictum Christi, Oportet nos implere omnem iustitiam. id est, perficere omnia opera divinitus mihi â patre praescripta.

Quarto: Iustitia dicitur etiam praemium piae ac iustae vitae, quo quasi testimonio iustitia nostra ornatur. Sic posses accipere illud Iacobi Gen. 30. Cras respondebit mihi iustitia mea: id est, testimonium ac praemium Dei, quo meum fidele famulitium tibi praestitum exornabit.

Quinto: locutionem Iustitia Dei, negabat Osiander usquam in Sacris literis reperiri pro illa legali iustitia, qua bonis bene, et malis male facit: sed tantum pro benignitate, beneficentia aut misericordia Dei. Cum enim de legali iustitia Dei agitur, poni aiebat ipse vocem Irae, aut furoris. Sed reperiuntur plurima exempla, ubi in eo sensu vox Iustitiae usurpatur. ut Romanorum tertio : Quod si iustitia nostra Dei iustitiam commendat, quid dicemus? num iniustus est Deus? ¶ Porro quia supra vere dictum est, iustitiam esse obedientiam erga leges, et variae sunt leges: inde etiam fit, ut secundum diversas leges diversae sint iustitiae. Sic puto accipiendum illud Christi dictum, Sic nos oportet implere omnem iustitiam: id est, non tantum moralem, sed et ceremonialem iustitiam, accipiendo circumcisionem et baptismum (tanquam si essem immundus, lotioneque indigeam: cum immundus non sim, nisi aliena, mihique imputata immundicia) offerendo sacrificia, totamque legem Moysis implendo, dando censum magistratui, et alia omnia faciendo actolerando, quae Deus mihi iniunxit: quo sic factus sub lege, alios a lege liberem. Vicinum ferme est, quod supra hoc idem dictum exposui de singulis iuste factis: magis tamen haec posterior expositio arridet. Hactenus de significationibus Iustitiae, per sese consideratae, dictum esto. Nunc de iis locutionibus agamus, ubi haec vox aliis adiuncta, aliquid hebraismi aut obscuritatis parit. ¶ Iustitiae nostrae Deus aliquando dicitur, ut Psal. 4: Exaudi me Deus iustitiae meae. quia et iustificat nos imputativa iustitia, et praecipit, praescribit, ac efficit quoque in nobis suo sancto Spiritu iustitiam novae obedientiae: et denique eandem in nobis una cum omnibus iustis causis, actionibus et conatibus asserit et tuetur contra omnes qui eam oderunt, ac in nobis persequuntur. Iustitiae habitaculum, vel potius pascuum aut copia, dicitur Deus: quia ipse non tantum amat, probat, praecipit ac promovet iustitiam, sed etiam quia est iustificator noster. ubi habemus veluti uberrimam copiam aut pascuum iustitiae, unde ipsammet iustitiam consequemur. Dicit ergo Ieremiae 50. cap. Peccaverunt Iehovae, habitaculo iustitiae, et expectationi patrum suorum. id est, qui eos iustificavit, et a quo omnia bona expectarunt et acceperunt. Allusio autem est ad pastionem ovium, quib. nihil magis necessarium est quam commodum pascuum. Portae Iustitiae. Psalmo 118, vocatur ipsa vera religio, quae nos perducit ad veram iustitiam, seu (ut mox sequitur) ad illum angularem lapidem, ab aedificantibus reiectum, nempe Christum mediatorem. Sacrificia iustitiae, Psalmo 4. Sacrificate sacrificia iustitiae. significat offerre animum vere conversum, et veram eius obedientiam, ad discrimen sacrificiorum pecudum. Nam

-- 258 --

491/492 illa demum cordis sacrificia sunt iustitiae, aut iusta sacrificia: utpote quae ex obedientia constant, quae proprie est iustitia. Iustitia dicitur ante Deum ambulare, Psal. 85. id est, omnia repleri ab ipso iustitia primae et secundae Tabulae religionis ac vitae, dum et religionem instaurat, et peccatores iustificat et mores hominum corrigit, et denique iustos gubernatores politiis largitur. Eadem dicitur et coram homine incedere, Isaiae 58, sed multum diversa significatione: nempe, quod innocentia, aut etiam pietas aut probitas alicuius, ante eum omnes difficultates amoliatur, eumque Deo et hominibus gratum acceptumque faciat. Annunciare iustitiam, aliquando idem est quod loqui iusta, sive religionis, sive communis iuris ac vitae hominum. Proverb. 12. Qui loquitur veritatem, et annunciat iustitiam: id est, lo quitur vera ac iusta. Praesertim autem de Doctoribus verae doctrinae et iustitiae Christi intelligatur, quia illi funguntur legatione nomine Dei, celebrantes simul et annunciantes, ac veluti offerentes iustitiam gratiae Christi. Aliquando significat praedicare ac celebrare Dei vel legalem iustitiam. vel etiam beneficentiam, atque adeo ipsa quoque beneficia Denique aliquando notat praedicationem gratuitae iustitiae Christi, de qua infra dicetur. Iustitiam auferre alicui, pro calumniis ac iniuria eum opprimere. Isaiae 5. Qui iustitiam iustorum auferunt ab eis: id est, vel obscurant eorum innocentiam, vel certe privant eos suo debito iure, quantumvis perspicue agnito. Clamare pro iustitia, Isaiae 59. id est, disserere aut disputare, atque adeô certare, contendere ac depugnare pro iustitia primae aut secundae Tabulae, religionis aut vitae. Sic Ecclesiast. 4. Certa usque ad mortem pro iustitia. Et Christus dicit, pios praesertim doctores persecutionem pati pro iustitia: ubi intelligatur illa summa iustitia, nempe imputatio iustitiae aut meriti ac obedientiae Christi, pro cuius assertione et propagatione pii doctores extremas difficultates subire coguntur. Iustitia sua confirmavit eum, et brachium eius servavit eum: Isaiae 59. omnino significat ipsum Christi meritum, de quo postea dicetur. Semitae iustitiae, pro iustis dogmatibus, legibus, vita et actionibus: Psalm. 23. Deducit me per semitas iustitiae. id est, iustas, ac ipsi probatas. tametsi aliquando et hanc interpretationem accipiat, pro semitis a iustitia Dei humano generi praescriptis. Educere aut proferre dicitur Deus iustitiam nostram, cum causas nostras iustas et nosipsos ab oppressorib. liberat, ac victores facit: cumque sic nobis testimonium innocentiae ac iustitiae coram orbe terrarum tribuit. Sic insultat Ieremias Babyloni cap. 51, quod Deus Iudaeorum iustitiam ac innocentiam sit contra Babylonica tyrannidem coram toto mundo asserturus. Facere iustitiam et iudicium, supra expositum est in voce Iudicii. Sacerdotes induere iustitiam, Psal. 132, est id quod alibi Christus dicit: Beati qui sitiunt et esuriunt iustitiam, et propter eam patiuntur: cum videlicet pii, praesertim sinceri doctores, zelo Domini inflammati tuentur, et ardentissime promovent iustitiam religionis ac morum, totiusque vitae praesertim autem illam gratuitam, seu imputativam Christi, quae aliarum omnium fons ac origo est. Hoc etiam est clamare et certare pro iustitia, de qua locutione paulo ante dixi. Talis bellator iustitia indutus, et pro iustitia pugnans ac clamans, pingitur et praedicitur futurus Christus, cum in terras venerit: Isaiae 59. Quod eius divinum opus latissime patet. Ingredi ad iustitiam, est ea potiri. Psalmo 69: Pone vel da iniquitatem eorum, nec unquam perveniant ad iustitiam: id est, nunquam eos iustifices aut absoluas, nunquam eis fias propitius. Iustitiam et pacem sese mutuo osculari, Psal. octuagesimoquinto, est, eas coniungi arctissime, ita ut et iustitia sit causa pacis, et pax iustitiae: quod recte tum de politica, tum et de spirituali renovati cordis iustitia ac pace exponere possis. Utrobique enim ista duo arctissime coniuncta sunt. Nam et iustitia est pacifica, et vera pax est iustifica. Praecipere iustitiam, Psalmo 119, Praecepisti iustitiam testimoniorum tuorum, et veritatem valde. id est, severissime praecepisti, ut iustitiam ac veritatem in tuo verbo praescriptam sedulo colamus. Ponere iustitiam ad [?: trut- ] , et iudicium ad lineam, supra in voce Iudicii exposui. significat autem, veram et incorruptam iustitiam ac iudicium, secundum veram normam verbi Dei exercere: non ea quae secundum falsam regulam directa, nomine quidem iustitia vocatur, re autem ipsa summa est iniustitia. [?: Sic- ] narrant Fridericum Electorem Saxoniae, aliquando [?: ] paupere quadam vidua compellatum, ut sibi esset [?: adi- ] mento zu dem Rechten recht, ad verum ius ac iustitiam, admirabundum risisse, et quaesivisse, Num etiam aliquod iniustum ius, Unrecht Recht, existat? Recordari iustitiae Dei, aut etiam praedicare eam, Psalmo septuage simoprimo, de eius immensa benignitate ac beneficentia accipendum est, ideo coniungit ei Salutem Dei. Posses [?: tam- ] eum locum etiam de imputativa iustitia exponere. Reddere alicui iustitiam suam, est reddere praemia digna iustcia, aut etiam poenas in iustitia dignas. Primo Samuelis vigesimo sexto : Dominus reddat viro iustitiam suam, et fidem suam. id est praemia illius iustitiae ac fidei, aut contra iniustitiae convenientia. Iudicium reverti ad iustitiam, Psalmo nonagesimo quarto: pro, pronunciare secundum iustitiam. Inquit enim ibi Psaltes: Nam ad iustitiam revertatur iudicium, et post eam omnes recti corde. quasi diceret, ut et paulo ante exposui eum lecum: Ali quandiu homines suo iudicio aberrarunt iustitia, visaque est ea prorsus obscurari et opprimi: [?: s- ] tandem deprehensa veritate suo iudicio probabunt iustitiam, omnesque boni ac sinceri ei adhaerebunt. Seminate vobis in iustitia, Hoseae decimo : pro pie et sancte vivendo et agendo, quaerite (seminare enim, fructus quaerere est) commoda huius et futurae vitae: ne quaeratis per iniustitiam opes, voluptates aut alia ulla bona. Deuteronomii decimosexto ingeminatur, Iustitiam iustitiam se queris: pro, tantum iustitiam, aut etiam id quod maxime verissimeque iustum est. Iustitia pro merito aut iure. Nehemiae secundo, Non est vobis iustitia in Hierusalem: id est, non benefecistis ei, no estis de ea benemeriti, nullo iure potestis aliquid [?: viciss- ] praemii aut beneficii ab ea, aut Deo eius postulare. iustitia, pro iusta causa. secundo Samuelis decimonono Sed quid mihi ultra est iustitiae, ut clamem ad regem. id est, iustae causae, aut querelae. Iustitiae, pro iuste factis: Omnes iustitiae nostrae sicut pannus menstruus id est, omnia iuste facta, omnia nostra bona opera. Esse aliquid alicui iustitiam. Deuteronomii vigesimoquinto: Tibique erit iustitia coram Domino, pro, [?: prob- ] Dominus illam restitutionem pignoris, ut opus iustis vel, erit tibi veluti meritum quoddam apud Deum, [?: ] ille tibi vicissim benefaciat. Deus dicit Isaiae quadregesimotertio, se suscitasse Cyrum in iustitia: id est, ut iustitiam exerceat puniendo Babylonios, et liberando [?: ] um populum. Sed Proverbiorum octavo, In [?: ] sunt omnia eloquia oris mei, idem valet quod iusta. [?: ] deo mox addit: Non est in eis pravum, aut perversus Iterum alia vis huius phrasis est Psalmo decimoseptimo, Ego in iustitia videbo faciem tuam. pro, per iustitiam ac innocentiam meam percipiam tuum favora providentiam, ac defensionem. Sic et Psalmo 119. [?: ] iustitia tua vivifica me. id est, per tuam benignam [?: ] neficamque bonitatem. Iustitia quoque aliquando [?: ] ralem aut originalem illam iustitiam ac integritatem denotat. ut cum Paulus Ephes. quarto dicit, [?: homine- ] esse conditum in iustitia et sanctitate vera, quae [?: iusti- ] originalis idem ferme est quod imago Dei: quam adversarii sophistae, accidentarium quoddam [?: ornament- ]

-- 259 --

493/494 et non de essentia hominis esse somniant. Sed contrarium probavi ex Sacris literis, et piorum doctorum scriptis, in quodam libello, Vinariensi Disputationi adiuncto. ¶ Enumeravi hactenus pleraque significata vocis Iustitiae: ex quibus et contrariae vocis, nempe Iniustitiae, vis ac veriae rationes intelligi possunt, sicut et phrases eius aliis verbis ac vocib. coniunctae: ut plane superfluum sit, eadem de Iniustitia seorsim inculcare. Restat adhuc una, et ea quidem primaria, maximeque controversa vocis huius significatio: nempe, quid sit Iustitia, qua coram Deo iustificamur, aut quid Paulus in talibus locis vocet Iustitiam. Hoc enim vel maxime ad intelligendum sermonem Sacrarum literarum, et praesertim Pauli, facit, eoque nequaquam a nostro instituto alineum est. Dixi quidem hac de re prolixe in scriptis contra Osiandrum, in libello de Fide et alio de iustitia. Verum nunc aliquan to magis Grammatice de eodem disseramus, ut et Phrases huc pertinentes illustrentur, et dogma ipsum gratuitae iustitiae sit aliquanto ex ipso Scripturae sermone notius.

Quod igitur Iustitiae vox saepe imputativam iustitiam significet, prorsus extra controversiam esse debet: et testatur abunde Moyses Genesis decimoquinto , et epistola ad Romanos cap. quarto : Credidit Abraham Deo, et imputatum est ei ad iustitiam, absque operibus. Item dicimus, quod Abrahae fuerit imputata fides ad iustitiam. Item, Signaculum accepit iustitiae. Et, Resurrexit propter iustitiam nostram, etc. De hac imputativa iustitia saepe vaticinantur Prophetae et Psalmi, quod annunciabitur gentibus, etc. Unde coniungunt crebro hanc vocem cum salute. Psal. 98. Notam fecit salutem suam, in oculis gentium revelavit iustitiam. Sed iam ad propositum scopum. Primum igitur constat, iustitiam nostram venire a Christo. Notissimum enim est, Hieremiam testari clarissime Cap. vigesimotertio et trigesimotertio , ipsummet Meschiam, qui etiam sit futurus verus ac vivens Deus, fore iustitiam nostram: eoque nominandum esse (ut ibi Propheta loquitur) Iehova iustitia nostra. Ad haec constat, Paulum quoque 1. Corinth. 1. asserere, ipsum Christum factum esse nobis sapientiam, iustitiam, sanctificationem et redemptionem a Deo. Quare fatetur etiam concilium Tridentinum, solum Christum nobis sua iustitia acquisivisse, aut meruisse iustificationem. Secundo, hic quaestio vel maxime controversa, ea potissimum est, quânam ratione Christi iustitia fiat nobis, aut nostra iustitia? Num, quia illa ipsa substantialis ac divina eius iustitia fiat nostra quoque iustitia formaliter ut Osiander voluit: vel potius ratione effectus, id est, obedientiae ac passion is suae. Verum in hoc quoque consentiunt Pontificii nobiscum, quod Christus ratione effectus, id est, obedientiae ac passionis suae, sit noster iustificator ac servator, seu quatenus exaltatus in crucem nos trahat ad se, et quatenus est granum cadens in terram, et computrescens ferat fructum multum. Quam sententiam etiam Isaias multum inculcat Cap. quinquagesimotertio: quod videlicet Meschias eatenus sit servator noster, quatenus animam suam pro nobis exponat, et vulnere ac livore suo nos sanet. Postquam autem constat, Christum ratione mortis ac passionis suae esse 494a nostrum iustificatorem et servatorem: disputatur ulterius, an ipsamet passio et obedientia sit iustitia nostra formaliter ac per sese, aut potius suo effectu: seu eatenus, quatenus ea nobis aliud quidpiam comparet, quod sit iustitia nostra formaliter, sicut Osiander docuit, et Papistae etiamnum contendunt. Ille enim volebat, passionem Christi dici iustitiam nostram, quia sit veluti precium quoddam nobis comparans, aut quasi emens substantialem Dei iustitiam, eaque nos renovans ac instaurans. Pontificii vero contendunt, nobis passione Christi acquiri et comparari gratiam aut charitatem, seu infusam quandam renovationem ac communicationem omnium virtutum, qua formaliter iusti censeamur ac simus: cui etiam suos fructus aut bona opera, ad explendam hanc iustitiam, adiungunt. Conveniunt ergo Papistae cum Osiandro in eo contra nos, quod passio ac obedientia Christi sit nostra iustitia, non ratione suae formae aut essentiae, sed effectus sui: quodque ille effectus sit quaedam infusa caelitus nobis renovatio aut instauratio. Sed in eo vicissim differunt, quod Osiander vult illam infusam iustitiam esse consubstantialem Deo: Papistae vero, esse creatum quid. Observa igitur diligenter Christiane Lector, scopum controversiae inter nos et ipsos. Monstrata ergo quaestione ac dubio nodo, reliquum est ut eum Paulus suo ancipiti gladio secet, nosque doceat quid ipse vocet iustitiam Christi, qua iustificemur formaliter, aut ut ipsa re praesenti: num ipsammet obedientiam aut passionem Christi, aut quidpiam diversum inde nobis proveniens. Pertinet enim et hoc ad intelligendam phrasin Paulinam vel maxime. Is ergo in sua praecipua Epistola, primarioque eius loco, nempe capite tertio, ubi maxime de vera Christi iustitia, qua iustificamur, agit, diligenter exponens omnes nostrae iustitiae ac iustificationis causas, ostendit nostram iustitiae formaliter esse ipsam redemptionem sanguine Christi factam, et nobis per fidem applicatam, imputatam ac adscriptam. Sic et Romanorum quinto docet, conferens, tum quid sit iniustitia hominis, nempe inobedientia: tum quid quoque sit Christi iustitia, qua iustificemur, nempe obedientiam, atque adeo sanguinem suum. Illud sane valde memorabile, et ad inquisitionem veritatis prorsus necessarium est, quod cum Paulus tam prolixe et accurate agat Romanorum tertio, quarto et quinto , de iustitia Christi, qua iustificemur: tamen eam non collocat ulla ex parte in aliqua nostri renovatione, aut infusa charitate, aliis `ue virtutibus nobis divinitus donatis. Aliam ergo prorsus a Paulina doctrina afferunt, qui iustitiam iustificantem in novitate virtutum collocant. Verum quia cum Osiandro acriter fuit disputatum, et contra Papistas etiam magis disputari necesse est, quidnam proprie sit iustitia nostra: et valde ad praesentem scopum facit, ut probemus, iustitiam Christi, qua nos coram Deo formaliter iustificemur, esse proprie eius obedientiam, nobis perfidem imputatam: ideo locum Paulinum Rom 5 (ubi iustitiam et obedientiam Christi cum iniustitia ac inobedientia veteris Adami confert) veluti per parallelas lineas deductum, quo magis illustretur, oppositis sibi invicem rebus ac vocibus diversorum membrorum per antithesin proponemus.

Sicut per unius	peccatum	damnatio	venit super omnes:
Sic per unius	iustitiam	iustificatio	venit super omnes:
Nam sicut per unius	inobedientiam	peccatores	sunt facti multi:
Sic per unius	obedientiam	iusti	fiunt multi.

493b Ex qua collatione clare cernimus, quod iustitia qua coram Deo iustificamur, aut ut iusti consistimus, et ad vitam aeternam deputamur, sit ipsamet Christi obedientia ac passio nobis divinitus imputata, aut donata: non nostra aliqua novitas, instauratio, aut infusa seu inhaerens iustitia, ut adversarii volunt ac contendunt. Osiander, ut probaret iustitiam esse quiddam inhaerens, 494b infusumque, ac in corde nostro dominans et agens, usus est inter caetera hoc Pauli loco Romanorum 6, Praebete membra vestra serva iustitiae, ad sanctificationem: quasi, iustitia, qua coram Deo iustificemur, sit quaedam vis ac causa in corde nostro existens, et per membra nostra tanquam quaedam instrumenta agens ac operans, quodque ibi sanctificatio tantum externa iuste

-- 260 --

495/496 495a facta significet. Verum quod ea probatio non valeat, manifestum fit ex illo ipso loco, si modo singula eius membra diligenter velut in parallelis lineis inter sese conferantur. Sunt enim ibi duo diversa inter se collata Primum prohibitio, ne sic vivant, sicut antea: Deinde, mandatum de nova vita recte instituenda. Habet 496a igitur is locus duo contraria, nempe veterem et novam vitam: et sicut tota summa sententiae, ita et singulae uoces aptae sunt, quae per antithesin sibi invicem opponantur seque invicem illustrent. Quare sic in parallelas lineas distribuantur, ut diversarum sententiarum res ac verba sibi invicem correspondeant.

Non praebeatis	iniustitiae	membra vestra instrumenta ad peccandum.
Sed praebete	DEO	membra vestra instrumenta ad iustitiam.

Sic ibidem paulo post earundem rerum similis collatio sequitur: Sicut praebuistis membra vestra serva iniquitati ad iniquitatem, ita sistite eadem serva iustitiae ad sanctimoniam. Hinc cernitur, iustitiam hic significare oppositum eius quod in prohibitione dixerat. Ad peccandum nempe externa bona opera aut recte facta, non autem internam quandam causam potenter operantem. Nihil ergo hic locus patrocinatur iustitiae inhaerenti aut infusae, sive Osiandri, sive Papistarum. Magnam quoque huic toti doctrinae lucem ac certitudinem affert, quod passim Scriptura nostra peccata aut iniustitiam comparat ingenti debito 10000 talentorum: Christi vero meritum aut passionem, persolutioni: ac denique post applicatam passionem assimilat iustitiam nostram condonationi debiti: quia ille in hoc ipsum factus sit maledictum legis, ut nos ab eius maledictione liberaret. Quia ipse nostra peccata, ut verus Dei agnus, in suo corpore, nempe patiendo portaverit ac abstulerit, nostra castigatio totumque chirographum sit in eum reiectum, ac ipse nos suo sanguine abluerit, mundaverit, et super nivem dealbaverit. Duo videntur diversissima esse loca de Christi iustitia, qua iustificemur: alter Ioan. 16. Spiritus sanctus arguet mundum de iustitia, quia vado ad patrem. alter Galat. 2. Si ex operibus legis iustitia est, Christus est frustra mortuus. quorum summus consensus a paucis hactenus animadversus est. Omnino enim potenter evincunt, iustitiam iustificantem a Spiritu S. in utroque loco collocari in solo transitu filii ad patrem, seu in eius perfectissima obedientia, qua exinanitus et humiliatus, factus est patri obediens usque ad mortem crucis: per quam victa iniustitia aut peccato, inferno ac ira Dei, tandem gloriose ad patrem per resurrectionem et glorificationem ascendit. Quicunque igitur in operib. ac virtutib. nostris vel natura comparatis, vel etiam divinitus infusis, iustitiam, qua coram Deo iustificemur, collocat: is hanc laudem obedientiae ac passioni Christi adimens, dicit eum frustra mortuum esse. Quod Spiritus S. non admittens, laudemque hanc transitui aut passioni Christi vendicans, arguit pravas mundi opiniones de iustitia virtutum, qualitatum ac operum. Summa quoque illa pulcherrimaque harmonia duarum specie diversissimarum rerum (nempe passionis Christi, et nostrorum peccatorum remissionis) perspicue indicat et demonstrat, quidnam sit vera proximaque iustitia coram Deo: nempe illa ipsa passio, aut persolutio Christi, seu impletio legis pro nobis nostrisve debitis facta: quae quatenus nobis applicatur, nostrorum debitorum ac chirographi abolitio est. Non enim illa duo adeo diversa sunt, ut cuipiam negligentius consideranti videri queant: sed unumquid nempe Christi persolutio, aut abolitio nostri debiti. Eo ipso enim quod alius pro me soluit, suamque solutionem mihi adscribit meum chirographum aut debitum delet. Hinc est, quod Paulus exponens et confirmans veram iustitiae formam, Rom. 3, redemptionem passione Christi factam, seu iustitiam Christi nobis exhibitam, cum abolitione debitorum nostrorum tanquam unum quid arctissime coniungit, et quasi in unum cumulum commiscet ac confundit: sicut et ad Colossenses, cum chirographum nostrum dicit esse cruci affixum, proposita ante oculos hypotyposi. Quare et sicut cap. 3 et 5. Romanorum, potissimum Christi obedientiam, passionem ac sanguinem pro nostra iustitia inculcat: ita vicissim Roman. 4 praecipue urget, ipsam remissionem peccatorum esse nostram iustitiam. Epistola ad Hebraeos, et Paulus Act. 13, apte et perspicue docent, quomodo nos sanguis et passio Christi mundet aut iustificet: nempe, perinde ac illa vetera sacrificia sola expiatione, non etiam virtutum infusione mundare et purificare homines videbantur. Ostendit ergo Scriptura, quod sicut illae typicae victimae non infusione novitatum, sed translatione reatus ac poenarum, et placatione Dei videbantur iustificare: ita et huius victimae aut agni Dei sanguis nos vere (non typice, ut ille) lavet, ac super nivem dealbet, translata in se nostra iniustitia aut peccato, ira ac poenis Dei, et placato nobis caelesti patre, vicissimque suo merito in nos transcripto. Talem iustificationem, aut iustitiae ac iniustitiae, vitae ac poenae commutationem inter nos ac Christum factam, etiam Paulus 1. Cor. 5 docet, inquiens: Eum qui non novit peccatum, fecit pro nobis peccatum, ut nos fieremus iustitia Dei in eo. Quem locum in libello de Iustitia plenius exposui. Mirandum vero est, quenquam audere collocare iustitiam imputativam, aut fidei, aut Evangelii, in ullis virtutibus aut renovatione: cum Paulus eam describens, non tantum omne meritum nostrum inde separet, sed etiam simpliciter omnia opera, opera legis, et nos plane totos: clare docens, non operanti et impio imputari iustitiam. Quinetiam non raro istam iustitiam prorsus extra se in solo Christo et spe collocet. Hic expendatur simul et ipsum verbum imputare, quod rationalem aut cogitationis tantum, seu decreto factam communicationem, iustitiae notat: non autem aliam realem infusionem, instaurationem, aut communicationem iustitiae. sed de verbo Imputare, [?: ] pra prolixius dictum est. Caeterum quod iustitia, [?: q- ] in iudicio Dei iusti sumus, non sit infusa aut [?: inhae- ] quaedam, sed imputativa, etiam ex eo pater, quod Psalmus 43, et Paulus Rom. 3 dicit, Non iustificabitur in [?: ] spectu tuo ullus homo. Ubi cum agatur de modo [?: ] iustificationis, manifestum est, ex eo quod est [?: addi- ] In conspectu tuo, aut coram te, agi de quadam iustitia et iustificatione quae cognitione iudicis, et non rei ipsi aut virtutum existentia consistat. Nam illud coram et [?: ] spectu, manifeste iudiciariam cognitionem denotat. [?: S- ] de hac re etiam postea aliquid addetur. Verum [?: q- ] Paulus et tota Scriptura iustitiam nostram coram [?: ] proprie ipsam persolutionem Christi, aut [?: chirograph- ] debitique nostri abolitionem, et non ullam novitatem virtutum nobis infusam esse doceat, plenius in scriptis meis contra Osiandrum, et proprio ea de re [?: scripte- ] libello de Iustitia edito, ostendi. Huc adde verbum [?: ] putare alibi expositum. Nunc igitur ad alias [?: huius- ] cis phrases nondum expositas transeamus. ¶ [?: D- ] tari multum solet, cur ista gratuita, Christi fidei, [?: ] Evangelii iustitia, Dei iustitia vocetur. Lutherus [?: ei- ] li phrasin semper vertit, iustitiam coram Deo [?: va- ] Augustinus in pluribus locis docet, eam ideo [?: ] iustitiam Dei, quia a Deo nobis donetur: quam [?: ] iustitiae donationem valde inculcat Paulus [?: Roma- ] Posses et illam tertiam rationem adiicere, eam [?: id- ] vocari, quia sit a Christo praestita, qui non est [?: pur- ] [?: ] mo, sed simul etiam verus ac vivus Deus. Possunt [?: p- ] ro etiam aliquae non infirmae probationes harum [?: ] plicationum istius phrasis ex Sacris literis afferri, [?: ]

-- 261 --

497/498 sertim autem eius quam Lutherus p. m. sequutus est, quarum nonnullas recensebo. Cum Iacobus dicit, Ira viri iustitiam Dei non operatur: loquitur quidem de nostra obedientia, aut operum iustitia: sed tamen non potest commodius exponi, quam iustitiam a Deo requisitam, aut Deo probatam ac placentem. Placet vero etiam operum aut novae obedientiae iustitia Deo, suo quodam modo et gradu, non temere, ita ut per eam proprie coram Deo iustificemur aut saluemur. Quare cum nullo modo negari queat, ibi istam locutionem id valere: cur non liceret eam eodem modo etiam in Paulinis Epistolis exponere, praesertim cum id multo magis iustitiae imputativae conveniat, ut coram Deo valere dicatur, quam illi inchoatae aut novae obedientiae? Non sine causa Paulus Rom. 4. duas Abrahami iustitias ita distinguit, ut alteri quidem virtutum, aut operariae, id epitheti tribuat, quod tantum coram hominibus valeat, ac ab hominibus tantum laudetur, probetur, ac pro vera iustitia habeatur: alteri vero, seu fidei aut Evangelicae adscribat, quod coram Deo valeat. Recte ergo exponitur locutio illa Iustitia Dei iustitia coram Deo valens aut accepta. Cui adiice et illud. quod illa fi dei aut imputativa iustitia plane nihil coram hominibus valeat, quia nec prosit aliis hominibus, sicut operaria: nec cernatur aut etiam intelligatur ab illis, sicut illa. Quare etiam plerunque pientissimi habentur crasso hominum iudicio pro iniustissimis et contra ut merito ista epitheta aut proprietates sic inter istas duas iustitias dividantur. Sic iustitia peccatricis nihil valebat coram Simone Pharisaeo Luc 7 et iustitia publicani in templo orantis, nihil coram illo Pharisaeo. Lucae 18. At utraque plurimum valet coram Deo, teste Christo. Hinc ergo liquet, iustitiam coram Deo valentem non consistere in adhaerentibus virtutibus, nec ab hominibus cerni posse, utpote non realiter in homine existens, sed ex mera Dei imputatione pendens: at infusa virtutum iustitia multipliciter videri, sentiri et animadverti non tantum a piis, sed saepe etiam ab impiis hominibus potest. Agnus Dei dicitur Christus, quia ille solus vere placat patrem, ei'ue probatur. Alii. n. erant magis agni sacerdotum et Levitarum, qui coram eis aut ipsorum iudicio vide bantur tollere peccata, et expiare accedentes ac sacrificantes. Quare qua ratione Christus erat agnus Dei, quôd videlicet solius illius sacrificium coram Deo valebat: ea ratione et iustitia eius, Dei iustitia est, ac dicitur. Iustitia peccatricis (ut modo dici) non a Simone Pharisaeo cernebatur, aut probabatur, sed a solo Deo: sicut et iustitia publicani in templo orantis, aut latronis in cruce pendentis. Quare merito illa erat iustitia Dei: haec vero hominum esse dicitur. Cum hac iustitia saepe coniungitur salus Dei. i. qua ipse vere homines in summo discrimine, nempe in severo iudicio, ab [?: -ius ] ira, lege ac damnatione servet. Pari ergo ratione et iustitia Dei dicitur, quia coram ipsomet Deo probetur, valeat ac opituletur. Oens iustitiae nostrae sunt immundae, [?: si-t ] pannus menstruatae: et evanidae. sicut flos agri. Sola [?: i- ] Christi coram Deo valet, firmaque et perfecta est. Rom. [?: ] ubi de ista ipsa Christi iustitia agitur, dicuntur omnes pecasse, ac carere GLORIA Dei: ubi Gloria est contrarium peccato aut iniustitiae, ac revera ipsissimam veram iustitiam [?: -notat ] . Non potest vero aliter intelligi aut exponi illa [?: -cutio ] Gloria Dei, qua gloria Deo probata aut coram Deo [?: -lens ] , seu ea gloria quae vere ac iudicio Dei gloria est, et verito sic vocatur: de qua, ut firma ac solida coram ipso Deo gloriari queas. Nam quid criminis esset creaturae, si substantiali Dei gloria careret? Verum gloriam hominum, aut humana, seu qua homines gloriam iudicant, multi abundant, ut Paulus de Abraamo ibidem confitetur. Confirmat porro hanc nostram eius loquutionis interpretationem [?: ip-et ] Apost. quia sicutprius dixerat omnes peccasse, ac [?: -stitui ] gloria Dei: ita eodem Capite aliquanto post dicit, sublatam esse omnem gloriationem iustitiae ac meriti coram Deo, dum omnis gloria iustitiae soli Mediatori pro Evangelion adscribitur: ut ostendat ipsemet, se amissam ab homine gloriam Dei intelligere de gloria coram Deo valente, seu de solida iustitia, de qua coram Deo tuto glor iariqueas. Inde igitur porro evincitur, Iustitiam quoque Dei eodem modo esse exponendam de iustitia coram Deo valente, eive probata, seu quam ille statuit vere ac solam esse iustitiam, damnatis omnibus aliis iustitiis ut immundis, mancis ac imperfectis. Nam (ut dixi) ibi gloria Dei omnino veram iustitiam notat. Caeterum altera etiam illa etymologiae ratio, quod ideo iustitia Dei dicatur, quia singulari sapientia ac bonitate Dei nobis contingat, sua habere possunt testimonia ac rationes ex Sacris literis: ut quod Paulus Phil. 3 eam vocat iustitiam ex Deo, seu a Deo: item quod Is. 59 Deus agens de Meschia dicitur circumspexisse num sit qui se opponat irae eius: verum cum nemo esset, servasse eum sibi suum brachium, suamque iustitiam, qua quod volebat peregerit, et quasi labentem ruentemque gloriam ac regnum suum mundique salutem suffulserit, ac in integrum restituerit. Atque hgc nunc dicta sunto de iustitia Dei, seu imputativa. Quod vero haec vox nonnun quam etiam infusam iustitiam, aut renovationem illam internam, quae veteri homini opponitur, significet, hisce exemplis ostendi possunt. 1. Pet. 4. Si iustus vix salvabitur, impius ubi manebit? 1. Ioh. 3 Animam iustam iniquis factis excruciabant. Rom. 6. Ne accommodetis membra vestra arma iniustitiae, peccato: sed accommodetis vos ipsos Deo, veluti ex mortuis viventes et membra vestra serva iustitiae ad sanctificationem. et 2. Cor. 9. Deus augeat proventus iustitiae vestrae, ut in omnibus socupletemini. et Iac. 1, Fructus autem iustitiae in pace seminatur, facientib. pacem. Rom. 6. An nescitis, quod cui accommodatis vos ipsos servos ad obediendum, eius servi estis, cui obeditis? sive peccati ad mortem, sive obedientiae ad iustitiam. Multa nihilominus horum de ipsa obedientia, seu de opere iustitiae exponi queunt. ¶ Crebro solent plures iustitiae conferri in Sacris literis: quare illas breviter complectemur. Celebrantur igitur in Sacris iustitiae multiplices, et varie sibi invicem opponuntur: una Mosaica, alia Christiana: una externa, alia interna: una carnis, alia spiritus: una humana, politica vel civilis, alia divina, caelestis et spiritualis: alia Pharisaica alia vera: quaedam vetus, alia nova: una immunda, alia munda: alia hypocritica et vana, alia vera: una temporalis, altera constans: alia operum, alia fidei: una legis, alia Evangelii: una meritorum, alia gratiae, quarum illa praecipit, haec nihil praecipit et tamen omnia implet, quia Christum habet, qui est legis impletio: quique spiritum suum donat, per quem remissionem peccatorum consequimur, per quem ad quoduis bonum faciendum hilares et spontanei efficimur, qui facit ne imputetur peccatum ob meritum Christi. Nam perpetuo luctatur cum carne et sanguine. Hae duae iustitiae ex diametro pugnantes, ad invicem colluctantur donec caro et sanguis manet. nam prudentia carnis iustitiam spiritus non capit, nec suam argui patitur. Contra, prudentia spiritus iustitiam carnis laudari non fert, sed unam fidei et gratiae iustitiam praedicat, sicque fit ut perpetuo bello collidantur hi duo parvuli Iacob et Esau in utero Rebeccae. loquor autem de iudicio ac conspectu Dei, quo iustitia gratiae carnalem iustitiam non admittit. Iustitias carnis, Hebr. 9. exteriorem iustitiam vocat Paulus. Sed cum satis dictum sit de voce Iustitiae, reliquum est, ut et de verbo IUSTIFICARE disseramus. Quoniam enim nostra coram Deo acceptio et approbatio in Sacris literis hoc verbo inculcatur, oportet id diligenter explicari et confirmari, quo ex vera verbi huius significatione etiam ipsa Iustificatio, quam salutis nostrae caput est, itelligi, certoque teneriqueat. Etsi igitur varie a Doctis verbi huius significatio subdividatur, tamen revera in genere significat aliquem Habere aut pronunciare iustum, tribuere ei testimonium iustitiae,

-- 262 --

499/500 absolvere eum, atque ita etiam liberare a contraria accusatione, culpa aut omni malo, sive is sit revera iustus, sive non: ut postea exempla ostendent. Disputant vero nonnulli, esse verbum forense, quod sicut ibi iudex reum criminis iniustitiaeve accusatum absoluit, et ab accusatione culpaque suo iudicio liberat: sic et Deus peccatorem fide ad tribunal gratiae cum Christo suo advocato ac mediatore confugientem, propter meritum ac intercessionem ipsius liberat, proque iusto ac sancto pronunciat, habet, et ad aeternam vitam deputat: quam eorum sententiam nequaquam improbo. Et quoniam in hac sententia nunc versor, addam et illud breviter: quod illud exemplum Rom. 6, quod maxime a praedicta significatione verbi Iustificare, cum pro absolvere ponitur; alienum esse aliquibus videtur, vel maxime forensi mori conveniat. Inquit enim ibi Paulus: Qui mortuus est, iustificatus est a peccato. pro, liberatus est, ne in hac vita ab originali malitia porro subinde ex aliis peccatis in alia protrudatur, modo in caedes, modo in libidines, blasphemias, rapacitatem, latrocinia, seditiones, et similia prava facinora. Sicut enim in foro accusator sibi quoddam quasi ius in reum sumit, eumque vel ad solutionem debiti, vel ad alias aliquas obligationes, vel etiam ad mortem ipsam, quantum in eo est, obtorto collo trahit: et iudex contra absolvens reum, non tantum eum pronunciat iustum, sed etiam eum ab omni iure ac molestatione accusatoris reipsa in posterum represso accusatore liberat: sic et homines a peccato in ipsa morte liberantur, ne amplius infestentur ab ea. Sic Itali dicunt, homo morto non faguera. Sic Anacreon dixerat, Mortuus non concupiscit. Ideo et Paulus hanc inhaerentis peccati importunitatem et tyrannidem, veluti si esset eius ven ditum mancipium, sentiens, et difficulter tolerans, ac valde prolixe de ea questus, tandem cupit ab ea liberari aut iustificari, exclamans, O' me infelicem, quis me liberabit a corpore mortis huius? id est, huius tam horrendae plagae aut tyrannidis: sicut solent Hebraei quamvis duriorem calamitatem aut malum vocare MORTEM. Prorsus in eundem sensum dicit Petrus, 1 Cap. 4. Qui passus est in carne, is est liberatus a peccato, ut reliquum tempus vivat Deo, non cupiditatibus. Eadem plane res utrobique agitur, et Phrases sunt valde similes. Confer ea duo loca, Roma. 6. et 1 Pet. 4. Est ibi πέπαυται , quod quidem plerique vertunt neutraliter, per Desiit peccare: sed certum est, activum παύω plurimum active accipi, et significare etiam libero: ut apud Xenophontem, ἐπανε τῶν ἐπιθυμιῶν τοὺς συνόντας . id est, liberabat suos auditores cupiditatibus. Quare passivum πέπαυται , significat. liberatus est. quamvis igitur probem istam eorum deductionem, aut forensem originem huius significationis verbi Iustifico: tamen quoniam multa verba sunt, quae cum hoc in isto Hebraismo conveniunt, quorum collatio mirificam lucem huic verbo afferre potest: et simul aliquid grammaticum, et sermoni huic magis proprium esse opinor: ideo istam eorum naturam aut idiotismum, regula universali simul et exemplis pluribus declarabo ac confirmabo, de qua tamen in libello de Fide prolixius dictum est. et rectius forte in Regulis universalibus agetur. Sunt ergo apud Hebraeos verba quaedam, quae in prima coniugatione significant qualitate aliqua vel motu praeditum esse: in tertia vero significant, eam qualitatem vel motum alterius iudicio verbis et asseveratione alteri tribui. ut צדק zadak in prima coniugatione significat iustum esse: הצדיק vero in tertia significat iustitiam alteri tribuere, iustum reputare, absolvere. Sic רשע rascha impius fuit, הרשיע hirschia condemnavit. Horum verborum testimonia non adscribo, quod sint satis nota et crebra. Item כזב cazab mentiri, הכזיב mendacii arguere: ut Iob 24. Sic et Isaiae 29 legitur, מחטיאי , qui peccare faciunt hominem in verbo, et arguentem in porta illa queabunt: id est, qui tribuunt eius verbis peccatum, seu calumniantes eius verba. Et אשם Aschi deliquit האשים . Psal. 5. pronunciavit transgressorem, condemnavit, punivit. Hunc eundem Hebraismum et Paulus Rom. 5 expressit hisce verbis: Quem admodum per inobedientiam unius hominis האשמנו peccatores sumus constituti multi, sic per obedientiam unius iusti constituentur יצדקו multi. Et Rom. 8. Peccatum condemnavit de peccato האשים . id est, non solum condemnavit, sed etiam (per metalepsin, vel synecdochem) peccatum condemnatum punivit, interfecit, abolevit Nec ita tamen multum differunt haec verba ab aliis verbis huius tertiae coniugationis. Nam sicut alia verba plerunque eam qualitatem vel motum quo in prima coniugatione quempiam praeditum esse significarunt, in hac coniugatione in alium reipsa transfundere dicuntur: ut יסב bonus fuit, היסיב bonum fecit aliquid, ut Ieremiae 7, Bonas facite vias vestras: ישר iaschar, rectus fuit, חרשו direxit, גדל gadal magnus fuit, הגדיל magnum fecit, קום surrexit הקים excitavit, חכם chachim sapiens fuit. החכים sapientem fecit, שכב schacab iacuit, השכיב fecit iacere, חיה החיה chaiah חלה החלי chalach גבר הגביר gabar: sic haec verba illam qualitatem qua aliquem praeditum esse, in prima coniugatione significarunt, in alterum transferunt non re, sed testimonia suo ac verbis: ut צדק iustus fuit, הצדיק iustum fecit, non reipsa, se iudicio, verbis et assertione sua iustum censuit, pronunciavit, absoluit, sicut in foro reus absoluitur. In hoc igitur conveniunt pleraque Hebraea verba, quod id quod in prima coniugatione inesse significabant, [?: i- ] tertia in alterum vel reipsa vel verbis transferri denotent. Est autem similitudo quaedam eius quod est Eristere aliquid, et videri existere, ut in Universalibus regulis ostendetur. Quare et aliae linguae habent locutiones huiusmodi: ut Latini dicunt Tribuere virtutem, qua phrasi non intelligunt virtutem alicui reipsa dare, sed iudicio ac asseveratione alteri virtutem addicere. Sic Germani quoque dicunt Fromm machen, zum luget, zum dieb machen. Quam ergo ineptus esset qui haec realiter exponere verbi sono machen vellet: tam produnt Papistae suam inscitiam, qui conten dunt, Iustificare esse reipsa [?: in- ] sisque virtutib. iustum facere. Verum ad rem revertamur. Significat igitur verbum הצדיק hizdik iustificare, ut [?: ] prius diximus, in genere aliquem habere pro iusto, absolvere, ornare testimonio, laudeque iustitiae, sive is [?: re- ] ra iustus sit, sive non Nec potest fieri ut verbum hoc [?: ] modo non violenter torqueantur dicta, usquam in Scriptura idem valere invenias, quod ex iniusto [?: aliqu- ] reipsa reddere et facere iustum: quem sensum si [?: lo- ] Scripturae tribuere velis, in quibus hoc verbum usurpatur, partim erit impossibilis, partim absurdus, et vero alienus. Sed percurram Scripturae loca quam possum diligenter et fideliter. Gen. 44, cum scyphus Iosephus in sacco Beniamin esset inventus, nec haberent fratres eius quo innocentiam illius comprobarent ac tueretur, dicebat ad Iosephum Iudas: Quid loquemur [?: Do-no ] meo? quid dicemus, ומח נצטדק , et quo iustificamur? Deus invenit iniquitatem servorum suorum. Qui verbis nihil dicit aliud, quam, Non est quo nos [?: inn- ] tes esse declaremus, quo a reatu furti absoluamur: [?: ] enim manifestatum iudicio Dei, qui simus, negare non possumus, etc. Exo. 23, Innocentem inquit et iustum ne acccidas כילא אצדיק רשע , chilo az dic rascha: id est, [?: Qu- ] non iustificabo impium. hoc est, non absolvam a culpa impium, non erit mihi innocens. Deut. 25. Cum fuerit lis (inquit) inter viros, et accesserint illi ad iudicium et ad [?: ] ces, הצדיקד את הצדיק והדשיעו את הרשע hazadiku eth zadik,ve hirschiu, eth harascha. i. iustificate [?: iust- ] et improbate (ut sic dicam) improbum et impium [?: ]

-- 263 --

501/502 nihil aliud vult quam, Absoluite iustum, et condemnate impium, 2. Sam 15 dicebat Absalon: Quis ponet me iudicem in terra, et ad me veniat omnis vir, cui fit causa et iudicium? והצדקתיו , id est iustificem eum: hoc est, ut absolvam eum, et pronunciem eum esse iustum, seu liberem illum a reatu et molestatione accusatoris. In primo Reg. cap. 8. Sic inter caetera orat ad Dominum Salomon, Cum peccaverit vir in proximum suum, et exegerit ab eo iuramentum, ut faciat iurare eum, et venerit iuramentum ante altare tuum in domo hac, tu exaudias in caelo, et facias, et iudices servos tuos. להרשיע רשע לתת דרכו בדאשו ,ולהצדיק צדיק לתת לו בצדקתו id est, ut condemnes impium, dando viam eius in caput eius: et iustifices iustum, dando illi secundum iustitiam eius: hoc est, ut merita ultione declares impium esse sontem et iustum liberando, eum manifestes esse iustum et innocentem. Iob 27. Sic dicit הלילהליא צדיק אתבם . id est: Absit a me, ut vos iustificem: hoc est, iustos pronunciem. pro iustis habeam. Psalm. quinquagesimoprimo: Tibi soli, tibi peccavi, et malum coram te feci, inquit David, למען הצדק בדבון . id est, propterea iustificaberis in verbis tuis, hoc est iustus agnosceris et declaraberis. Psal. 82, עני ודם הצדיקו , id est, afflictum et pauperem iustificate: loquitur iudicibus, hortaturque eos ut iusto iudicio absoluant et liberent pauperes et oppressos, Psalm. 143 Ne intres, inquit, in iudicium cum servo tuo, כי לא־צדיק למניך כל חי : id est, quia non iustificabitur coram te omnis vivens: hoc est, nemo habebitur coram te iustus, et innocens, sed damnabiles erunt omnes, si iudicio iusto de illis pronunciare volueris. Prov. 17 dicit Salomon, מצדיק רשע ומושיע צדיק : id est, Qui iustificat impium, et condemnat iustum, abominatio coram Deo sunt ambo. Nemo abominabilis esset coram Deo, si ex impio faceret iustum: nec contra, qui talis esset, facile ex iusto faceret impium, aut vicissim. Verum qui impium pronunciat esse iustum, et iustum condemnat quasi sit iniustus, is demum merito est abominabilis. Is. 5, de reprobis et iniquis iudicib. sic legitur, מצדיסי רשע צקב שחך id est, Qui iustificant impium pro munere. Et Cap. 43. Deut testes suos (inquit Dominus) ויצקדו : id est, Et iustificentur. Et ibidem, ספר אתה למען הצדק : id est, Narratu, ut iustificeris: hoc est, si se putant esse iniustos, adferant testes, quib. comprobentur esse iusti. Item, Si quid habes quod pro te faciet, expone, quo iustum te esse comprobes, et iustus esse pronuncieris. Et cap. 45 dicit, ביהוה יצדקו כי . id est, in Domino iustificabuntur, et gloriabuntur omne semen Israel: hoc est, id illis pro iustitia reputabitur, quod Domini sunt, illique fide adhaerent et hoc se nomine felices reputabunt. Hoc est quod dicit: Et gloriabuntur sicut impii, et condemnantur, et confunduntur: ita fideles in Domino et iustificantur, et de gratia illi gloriantur. Et cap. 50, קריב מצדיקי . id est, prope est qui iustificat me, quis contendet mecum: hoc est, non de est mihi iustus iudex, qui causam meam tueatur. et pro me pronunciet, ut frustra sint accusatores mei sudaturi. Sic Roma. octavo : Dominus est qui iustificat. quis est qui condemnet? Si Deus pro nobis, quis contra nos? Et cap 53. sic de Christo legimus כרעוי יצדיק צדיק עבדי לרבם : id est, In scientia aut noticia sui iustificabit iustus servus meus multos: scientiam aut noticiam Christi vocat, qua cognoscitur a nobis fide, de qua Petrus: Et nos cognovimus, quod tu sis Christus, filius Dei. Per hanc iustificat nos Christus. Quomodo autem? Quia inquit: Iniquitates nostras ipse portavit. quibus verbis rationem [?: -ificationis ] huius exprimit. Ezek. 16. Et Samaria, inquit, secundum dimidium peccatorum tuorum non peccavit, et multiplicasti abominationes tuas prae illis: והצדקי את [?: אח--- ] id est, iustificasti sorores tuas in omnibus abominationibus tuis, quas fecisti: hoc est, quoniam [?: a-rocio-a ] admisisti, declarasti sorores tuas, ad te collatas, pro iustis esse habendas. loquitur de iustificatione quae fit comparatione deteriorum. Restat unus locus Danielis 12, ubi sic legimus: Hi qui ad intelligentiam instituunt, splendescent sicut splendor firmamenti: et qui מצדיקי , id est iustificant. multos, sicut stellae in seculum, et in perpetuum. ubi verbum Iustificandi, positum est neque pro facere iustum, neque pro absolvere ab omni culpa, quod utrumque solius est Dei: sed pro instituere ad iustificationem, quod faciunt in Ecclesia ministri verbi, dum monstrant agnum Dei peccata tollentem aut iustificantem, ac in eius merito ac nomine homines absoluunt a suis peccatis. ¶ Haec de locis veteris Testamenti: ex quibus abunde patet, non esse uspiam verbum Iustificandi eo sensu positum, quem illi tribuunt papistae et alii homines Sacrae linguae ignari, quibus iustificare nihil est aliud quam ex iniusto et impio facere iustum: sed ubique usurpari pro absolvere a culpa, pronunciareque vel declarare iustum. Iam quamvis abunde sufficiens sit veteris Testamenti praeiudicium ad hunc sensum comprobandum, transeamus tamen ad novi quoque Testamenti Scripturas, et illas quoque inspiciamus. Matth. 11 dicit Servator, Et iustificata est sapientia a filiis suis. Lucas addit, Omnibus, id est, sed nihilominus approbata receptaque est sapientia aut religio, doctrinaque vera ab omnibus germanis filiis suis, quantum vis ei impii reclament, eamque condemnent. Aliqui exponunt, probe sibi cavit aut prospexit Christus ac vera religio contra impios. Matth. 12. Ex verbis tuis (inquit Dominus) iustificaberis, vel ex verbis tuis condemnaberis: hoc est, Ex verbis tuis vel iustus declaraberis, vel iniustitiae condemnaberis. Verba non reddunt, sed declarant iniustum vel iustum. Luc. 7. Et omnis populus, inquit, audiens et publicani iustificaverunt Deum, baptisati baptismo Iohannis. Num publicani ipsi iniusti, hominem aliquem, nedum Deum, ex iniusto iustum facere' possunt? Verum celebrare eum de iustitia queunt tantum. Iustificaverunt igitur Deum, hoc est, agnoverunt et approbarunt iustitiam Dei, cum a Iohanne baptizarentur, quem Pharisaei baptismum illius respuentes contemnebant. Et capite 10: Ille, inquit, volens iustificare seipsum. et Cap. 16, Vos estis (inquit) vosmetipsos iustificantes coram hominibus. Seipsum iustificare coram hominibus hypocritarum est, et nihil aliud quam iustitiam simulare. Et cap. 18. Et publicanus proculstans, nec volebat oculos ad caelum attollere, sed percutiebat pectus suum dicens: Deus propitius esto mihi peccatori. Dico vobis, descendit hic iustificatus in domum suam, magis quam ille. Vocat hunc iustificatum, id est, impetrata clementia Dei a peccatis absolutum per fidem, qua peccatorum suorum remissionem ob Christum impetravit: quemadmodum et Lyranus exponit. Act. 13, audimus dicentem Paulum: Notum igitur sit vobis, viri fratres, quod per hunc nobis remissio peccatorum annunciatur, et omnium eorum a quibus non potuistis per legem Moysis iustificari, per hunc omnis qui credit iustificatur. Et hic satis patet, iustificari idem esse quod a peccatis absolui quod fit per remissionem peccatorum quae sub nomine Christi praedicatur. Cum enim dixisset, Quod per hunc vobis annunciatur remissio peccatorum: et subiungendum esset, Et ab omnibus quorum vobis remissio per legem Moysi contingere non potuit: sensum hunc sic expressit, Et ab omnibus, a quibus non potuistis per legem Moysis iustificari, per hunc omnis qui credit iustificatur. Iustificari igitur a peccatis, est a peccatis per gratiam remissionis absolui, et ab illorum reatu liberari. Cum igitur idem sit iustificatio quod remissio peccatorum, necessario non realem immutationem qualitatum, sed rationalem tantum absolutionem significat. Fingat sane quicunque volet vel audacissime

-- 264 --

503/504 ac violentissime alium sensum illorum verborum Pauli, non poterit certe illud iustificari in lege Mosis a peccatis, aliter intelligere et exponere, quam pro absolui a peccatis. pravis enim factis non novae qualitates, sed abolitio aut condonatio remedium est. Sic et epistola ad Hebraeos dicit, legem non potuisse sanctificare a peccatis, seu auferre ea, nec impetrare plenam remissionem peccatorum. Roman. 2. Non enim qui audiunt legem, iusti sunt apud Deum: sed qui legem factis exprimunt, iustificabuntur. hoc est pro iustis habebuntur. Hic videmus idem esse Paulo praestantes legem iustificari, quod iustum esse coram Deo, aut apud Deum. Erasmus vertit, Iusti habebuntur. Rom. 3, Ut iustificeris, inquit, in sermonibus tuis. De hoc supra, ex Psalm. 51. Ibidem: Ex operibus legis, inquit, non iustificabitur omnis caro in conspectu eius: id est, non habebitur iusta. Et, Iustificantur gratis per illius gratiam, inquit: hoc est, gratis a peccatis absoluuntur, Iustus enim non iustificatur gratis, et per gratiam, sed iustitiae suae merito. Quare necesse est ut intelligatur de iustificatione, qua peccator per gratiam a peccatis gratis absoluitur. Concordant his et sequentia: Arbitramur igitur fide iustificari hominem, inquit, absque operibus legis. Et, Quandoquidem unus Deus, qui iustificabit circumcisionem ex fide, etc. ubi nihil aliud dicit, quam per fidem contingere absolutionem a peccatis, quae per legem contingere non potest. Eodem sensu constanter utitur hoc verbo et in sequentibus, ut capite 4, Credenti in eum qui iustificat impium. et capite 5: Iustificati igitur ex fide, pacem habemus erga Deum. Et, Multo igitur magis iustificati nunc in sanguine eius. In sanguine Christi iustificari, quid aliud est, quam merito sanguinis Christi a peccatis absolui? Et Roman. 6. Qui mortuus est, iustificatus est a peccato: hoc est, liberatus et absolutus est a peccati imperio, ne huic amplius ad serviendum sit obstrictus. Roman 8. Quos vocavit, eos (inquit) et iustificavit. Simpliciter quidem utitur hic iustificandi verbo: verum probabilius est ut intelligamus eo sensu, quo usus est illo in tota praecedenti disputatione, quam diverso. Et eodem cap. Deus est qui iustificat, quis est qui condemnet? Ipsa iustificationis et condemnationis antithesis satis evincit, Deus est qui iustificat, idem esse quod. Deus est qui a peccatis absolvit, et iustos pronunciat. Et 1. Corinth. 4. Nullius mihi conscius sum, sed per hoc non sum iustificatus, hoc est, non ideo iustus habeor a Deo, quod nullius mihi sum conscius. Iustitia mea non constat propria innocentia, sed gratia Dei per Christum. Et cap. 6. Atque haec fuistis quidem, verum abluti estis, verum iustificati estis, verum sanctificati estis per nomen Domini IESU, et per spiritum Dei nostri. Haec omnia referenda sunt ad remissionem peccatorum, quam per nomen Domini IESU et operationem Spiritus sancti credentes fuerant consecuti. Ob hanc gratiam dicit eos a praeteritis peccatis ablutos sanctificatos, et iustificatos, quo caveant, ne denuo ad illa recurrant, et acceptam gratiam inanem reddant. Quare nihil aliud dicit, quam, Ecce iam absoluti estis a pristinis peccatis, cavete in posterum ne tale quid admittatis amplius. Et ad Gal. 2. Scientes, inquit, quod non iustificatur homo ex operibus legis. Et cap. 3, Ut ex fide iustificemur. Item, Quoniam ex lege nemo iustificatur coram Deo. Et cap. 5. Evacuati estis a Christo, qui in lege iustificamini: nihil aliud contendit quam hoc ipsum quod ad Romanos copiosiore disputatione asseruit. Quare eodem oportet sensu accipiamus hic quoque iustificandi verbum, quo illic. Et 1. Timoth. 3 de Christo dicit, Deus manifestatus est in carne, iustificatus est in spiritu: hoc est, iustus declaratus et comprobatus est testimonio Spiritus. Et ille, inquit, testimonium perhibebit de me. Et ad Tit. 3, Secundum suam misericordiam `nos salvos fecit, per IESUM CHRISTUM servatorem nostrum, ut iustificati illius gratia haeredes efficeremur, iuxta spem vitae aeternae. Nec hic aliter iustificatos nos intelligit, quam quo sensu ea de re in Romanis et Galatis disseruit, a peccatis videlicet absolutos, et in gloriam filiorum Dei acceptos. Et Iacob 2. Abraham, inquit, pater noster non` ne ex factis iustificatus est, cum obtulisset filium suum super altare? Non dicit, Abrahamum per id operis iustum esse reipsa factum, cum fuerit antea iustus: sed iustum declaratum, aut comprobatum solum.

¶ Hactenus utriusque Testamenti locos, in quibus verbum iustificandi usurpatur, recensuimus, et quasi in Tabella quadam visendos proposuimus: quo videat Lector, quam non abs re supra dixerim, non facile inveniri in Scripturis aliquem locum, in quo iustificare idem sit quod ex iniusto reipsa, aut mutatis qualitatibus iustum facere ac reddere: nisi quis eam locutionem eo sensu accipiat, quo Germanice dicimus, Erbe ihn mussen fromm machen: de eo qui quod male de quopia locutus est, in iudicio recantare, ac testificari faterique cogitur, quod per iniuriam male de illo sit locutus, nesciat quicquam de eo tetri sceleris. Germanis ergo [?: ] re bonum aut probum, est, eum iustum ac bonum testari et confiteri. Convenit ergo aptissime haec locutio cum Hebraismo Iustificare et Impiificare. Quare recte statuimus, in Iustificationis nostrae negocio non esse alium recipiendum verbi istius sensum, quam eum qui totius esse Scripturae deprehenditur, et quo Apostolus in hac ipsa causa tam multis locis est usus: ut scilicet idem [?: si- ] iustificari hominem coram Deo, quod, a peccatis per gratuitam remissionem absolui, ac pro iusto haberi. Ad probandam quoque (ut et hoc adnectamus) hanc rationalem aut imputativam verbi iustificandi significatione testimonium Davidis facit, Psalm. 143 Non intres in iudicium cum servo tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. ubi manifestissime de iudiciaria iustificatione seu absolutione agitur, non de reali virtutum infusione, aut qualitatum mutatione. Expendatur tantum illud intrare in iudicium, et in conspectu Dei iustificari. Conspectus enim Dei, et coram Dei noticiam cognitionemve significat. Sic Roman. 3, Ex operibus legis nulla caro iustificabitur in conspectu Dei. id est, iudicio ac cognitione ipsius. Sic ibidem. Ut iustificeris in sermonibus tuis, et vincas cum iudicaris. ubi itidem propalam rationalis aut iudiciaria, cognitionisve iustificatio proponitur. Sic et Galat. 3. dicitur, Per legem nemo iustificabitur apud Deum. [?: ] quid aliud illud apud Deum valet, quam in iudicio et cognitione Dei? Quare manifestissimum est, Scripturi cum de iustificatione agit aut loquitur, intelligere rationalem aut imputativam quandam iustificationem. Porro in hac significatione verbum Iustificare et Iustificari, synonyma habent satis plana et elegantia: ut [?: su- ] , Imputare iustitiam, Roman. 4. Quemadmodum et [?: D- ] explicat beatificationem hominis, cui Deus [?: imp- ] iustitiam. Ibidem: Ut esset pater omnium [?: credent- ] per praeputium, ut imputaretur et illis iustitia. Sed [?: ] ius iustitia nobis imputetur, nempe Christi, declarat alia dicta Rom. 8 et 10, et Philipp. 3: Non habens [?: me- ] quae ex lege est, sed Christi iustitiam: scilicet per imputationem, gratis in me transcriptam, sicut mea iniustitia aut peccatum in eum imputatione sola translatum fuit. Imputare, credere, seu fidere ad iustitiam, Rom. 4, Galatis 3, Iacobi 2: Credidit Abraham Deo, et imputatur est illi ad iustitiam. Ibidem: Porro ei qui non opera-tur, sed credit in eum qui iustificat impium, imputatur fides sua ad iustitiam. Non autem sentiendum est, idem ob suam propriam dignitatem imputari ad iustitiam, sed eo quod fides apprehendat iustitiam

-- 265 --

505/506 Christi, ut ibidem declaratur: Non scriptum est autem propter illum tantum imputatum fuisse illi: sed etiam propter nos, quibus imputabitur, credentibus in eum qui excitavit IESUM Dominum nostrum a mortuis, qui traditus fuit propter peccata nostra, et excitatus propter iustitiam nostram. Rom. 9. Gentes, quae non sectabantur iustitiam, apprehenderunt iustitiam: iustitiam autem eam quae ex fide est. Et Rom. 10. Christus est impletio, seu impletor legis, ad iustitiam omni credenti: hoc est, impletio legis a Christo praestita, imputatur credentibus ad iustitiam. Non imputare [?: -catum ] . Rom. 4. Beatus vir, cui non imputabit Dominus peccatum 2 Cor. 5. Deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi, non imputans eis peccata sua. Constituere aliquem iustum propter obedientiam Christi. Roman. 5. Quemadmodum per inobedientiam unius hominis peccatores constituti fuimus multi: ita per obedientiam unius iusti constituentur multi: hoc est, obedientia a Christo legi praestita per fidem, imputatur peccatori, atque ita pronunciatur iustus aliena iustitia. Donare, seu accipere donatam a Christo iustitiam. Rom. 5. Multo magis hi qui exuberantiam gratiae et doni iustitiae accipiunt per vitam regnabunt, autore uno IESU Christo. Facere seu fieri iustitiam Dei per Christum. 2. Cor. 5. Eum qui non novit peccatum, fecit peccatum, ut nos fieremus iustitia Dei per illum: id est, illi Deus imputavit nostram iustitiam aut peccatum, ut nobis vicissim eius iustitiam largiatur per imputationem. Remittere, seu ondonare peccata. Actor. 2. Baptizetur unusquisque vestrum in remissionem peccatorum. Actor. 5. Ad dandam poenitentiam Israeli, remissionemque peccato rum Actor. 8. Roga Deum si forte tibi remittatur cogi ratio cordis tui. Actor. 10. Quod remissionem peccatorum accepturus sit per nomen eius, quisquis in illum crediderit. Actor. 13. Per hunc vobis remissio peccatorum annunciatur. Actor. 26. Ut accipiant remissionem peccatorum, et sortem inter sanctificatos, fide in me. 1 Iohan. 1. Fidelis est, et iustus, ut remittat nobis peccata nostra. 1 Iohan. 2. Remittuntur vobis peccata propternomen eius. Rom. 3. Propter remissionem peccatorum. Rom. 4. Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum obtecta sunt peccata. Ephes. 1. Habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum. Col. 2. Condonans nobis omnia delicta. Iacobi 5. Si in peccatis sit, remittentur ei. Hebr. 9. Sine sanguinis effusione non fit remissio peccatorum. Delere peccata. Actor. 3. Ut deleantur peccata vestra. Abluere peccata. Actor. 22. Exurge baptizare, et ablue peccata tua, invocato nomine Domini. Emundare a peccato. 1 Iohan. 1. Sanguis IESU Christi emundat nos ab omni peccato. Item: Iustus est, etc. emundet nos ab omni iniquitate. Benedi [?: ] . Actor. 3. Misit eum benedicentem vobis. Galat. 3. Itaque qui ex fide sunt, benedicuntur cum fideli Abraham. [?: ] Actor. 2. Dominus addebat, qui salui fierent (. i. converterentur et iustificarentur) quotidie congregationi. Actor. 4. Nec est aliud nomen, etc. in quo oporteat nos salvos fieri, Actor. 15. Pseudoapostoli aiunt: Nisi circumcidamini secundum morem Moysi, non potestis esse salui i. iustificari. Ibidem Petrus inquit: Sed [?: ] gratiam Domini Iesu Christi credimus nos salvos [?: -turos ] , quemadmodum et illi. Actor. 16. Crede in Dominum Iesum, et saluus eris et tu et domus tua. 1 Cor. 15. Notum vobis facio Evangelium, etc. per quod etiam [?: -amini ] . i. per quod vobis annunciatur remissio pec [?: catum ] , et donatur iustitia Christi, et vita aeterna. Roman. 10. Si confessus fueris ore tuo Dominum Iesum, et [?: -deris ] in corde tuo, quod Deus illum excitavit a [?: ] , saluus eris. hoc est, habebis imputatam iustitiam, ob quam donabitur tibi vita aeterna. Itidem ex [?: -oele ] [?: ---at ] dictum, Quisquis invocaverit nomen Domini, saluus erit. Tit. 3, salvos nos fecit per regenerationis lavacrum. Eph. 2. Gratia salvati estis. Iacob. 1. Recipite insitum sermonem, qui potest salvas facere [?: n-mas ] vestras. Hebr. 7. Unde et salvos facere [?: a--lenum ] potest eos qui per ipsum adeunt Deum. Eleganter autem verbum Salvare ad iustificationem transtertur. Significat enim alias liberare captivum ab hostibus, et pristinae libertati restituere: aut alio qui iam [?: -am ] pereuntem ex certo manifestoque exitio eripere, quod [?: e-a ] fit in iustificatione. Liberamur enim a iure ac potestate peccati et mortis, donaturque nobis iustitia Christi, ob quam datur Spiritus sanctus et vita aeterna. Consequi salutem: 2 Tim. 2. Omnia suffero propter electus, ut et ipsi salutem consequantur, quae est in Christo Iesu, cum gloria aeterna. Consequi misericordiam. 1 Tim. 1, et 1 Petr. 2. Habere vitam aeternam. 1 Iohan. 5. Qui habet filium, habet vitam. Qui vero non habet filium Deivitam non habet. Item: Ut sciatis, quod vitam [?: habetis ] aeternam. 1 Iohannis 3. Translati sumus de morte ad vitam. Synecdochicos enim, effectus pro toto actu iustificationis ponuntur. Sanctificare etiam interdum iustificare significat. Ephes. 5. Semetipsum tradidit pro ea, ut sanctificaret eam: scilicet Ecclesiam 1 Corin. 6 Haec eratis quidem, sed abluti estis, sed sanctificati estis, sed iustificati estis per nomen Domini Iesu, et per spiritum Dei nostri. Videntur enim hic abluere et sanctificare iustificare, synonyma esse. Hebr. 10, Per quam voluntatem sanctificati sumus per oblationem corporis Iesu Christi semel peractam. Idem eadem significatione verbo Consummare utitur: Unica oblatione consummavit in perpetuum eos qui sanctificantur. vide verbum IMPUTO. ¶ Exposito verbo iustificare, nunc et de nominibus ab eo derivatis et vicinis dicamus, quae sunt potissimum tria, δικάιωμα, δικάιωσις, et δικαιοσύνη : tametsi de hoc ultimo supra satis dixerim. Haec igitur nomina Interpretes vocabulo IUSTIFICATIONIS reddunt: sed nonnihil differentiae videtur inter haec vocabula esse. Nam τὸ δικάιωμα interdum videtur significare ipsam normam seu regulam iustitiae divinae, quam in lege praescripsit, Rom. 1, ὅι τινες τὸ δικάιωμα τοῦ θεοῦ ἐπιγνόντες : qui cum Dei iustitiam seu regulam iustitiae divinae sciunt, quod qui talia faciunt, digni sint morte, non tantum ea faciant, sed, etiam assentiantur facientibus. Idem cap. 2, ἔργον τοῦ νόμου γραπτὸν ἐν ταῖς καρδίαις , Opus legis scriptum in cordibus. Et ibidem, τὸ κρῖματοῦ θεοῦ appellat. Eodem modo accipitur Roman. 2, ἐὰν οὖν ἡ ἀκροβυστία τὰ δικαιώματα τοῦ νόμου φυλάσσῃ , Si igitur praeputium servat ea quae in lege iuxta normam iustitiae sunt praescripta et mandata. Secundo, nomen δικάιωσις significat ipsum recte factum, obedientiam aut exemplum: ut ex sequentib. locis patet. Roman. 5, ἄρα ὡς δι' ἑνὸς παραπτώματος εἰς παντας ἀνθρώπους, εἰς κατάκριμα, οὕτω καὶ δι' ἑνὸς δικαιώματος εἰς παντας ἀνθρώπους εἰς δικάιωσιν ζωῆς . Hoc loco Adam et Christus opponuntur: et ostenditur alterum quidem, scilicet Adam, attulisse omnibus hominibus condemnationem et mortem suo peccato, quod δικάιωμα regulam divinae iustitiae est transgressus: alterum vero. s. Christum, attulisse omnibus hominibus iustificationem vitae, hoc est, absolutionem a condemnatione, et imputationem iustitiae, ob quam donatur vita, per suum δικάιωμα : hoc est, quod regulam divinae iustitiae, in lege nobis praescriptam, ipse pro nobis observavit, mortem sustinendo, et integram obedientiam praestando. Rom. 8. Quod legi erat impossibile, ea parte qua imbecillis erat per carnem, hoc Deus proprio filio misso, sub specie carnis peccato obnoxiae praestitit, ac de peccato condemnavit peccatum per carnem, ut τὸ δικάιωμα τοῦ νόμου , iustificatio legis impleretur in nobis. Hoc loco Paulus docet, τὸ δικάιωμα τοῦ νόμου , seu regulam iustitiae legalis, postulasse ab hominibus integram obedientiam et satisfactionem

-- 266 --

507/508 pro peccato, nempe mortem: sed cum nullus hominum eam praestare posset, ideo Deum misisse filium suum, natum ex muliere, factum legi obnoxium, ut impleret τὸ δικάιωμα τοῦ νόμου pro nobis: hoc est, praestaret legi integram obedientiam ad comparandam vitam, et sustineret mortem ad expiandum peccata generis humani, atque ita nos liberaret a lege hoc est, a iure mortis et peccati: et donaret nobis ius filiorum Dei. Hinc Apocal. 19 τὰ δικαιώματα τῶν ἁγίων , iustificationes sanctorum, de iustitia sanctis imputata et donata dicitur, At Hebr. 9, Praecepta a Deo populo Iudaico tradita, δικαιώματα appellantur. Δικαιοσύνη vero, etsi interdum idem quod δικάιωματοῦ νόμου significat: tamen praecipue illam iustitiam notat, quae τῷ δικαιώματι seu normae legis ad amussim congruit. Complectitur igitur δικαιοσύνη qualitates et actiones, seu integram obedientiam, qualem et quantam lex postulat. δικάιωσις , quod Rom. 5 extat, absolutionem seu actum iustificandi significat, qui fit per imputationem iustitiae Christi, seu remissionem peccatorum. nam κατακριμα et δικάιωσις ibi opponuntur sibi invicem. Pro huiusmodi actu iustificandi saepissime δικαιοσύνη ponitur. ut 1 Corinth. 1, Christus factus est nobis iustitia. 2 Corinth. 3 opponuntur sibi invicem ministerium condemnationis, et ministerium iustitiae, hoc est, iustificationis. Roman. 10. Christus est impletio legis ad iustitiam omni credenti: hoc est, ad iustificationem. Rom. 4. Traditus est propter peccata nostra, resurrexit propter iustitiam seu iustificationem nostri.

IUVENES, apud Hebraeos vocantur בחורים Bachurim: quasi dicas, electi strenui, fortes, quod ea aetas vel maxime robore corporis audaciaque animi vigeat et floreat. Sic contra Graeci νεανίαν iuvenem ponunt, pro forti, strenuo, animoso, ac laborioso. Porro vox IUVENTUS addita alii substantivo per constructionem genitivi possessoris, plerunque significat ea quae nobis in iuventute acciderunt: ut, Uxor adolescentiae, aut iuventutis. Malach. 2. Ne despicias uxorem iuventutis tuae: id est, uxorem quam iuvenis duxisti. Sic Filii iuventutis, Psalmo 127. pro, quos in iuventute nactus es, Peccata iuventutis, aut adolescentiae: id est quae in iuventute patraveris. Nomen Iuventus, Latinis plerunque aetas est quae adolescentiam excessit, quaeque iam pubertatis annos ingreditur. Sed in Sacris literis etiam de multo immaturiore aetate accipitur. Sic Matthaei 19 clare adolescentiae ipsi praeponitur. Nam iuvenis νεανίσκος , aut adolescens ille, ut multi vertunt, quaerens de via ad salutem respondet, Se omnia ea Decalogi praecepta quae ei Christus proponebat, inde a iuventute servasse. Quibus verbis videtur imam puericiam necessario indicare. Sic credo et illud Genesis 8, pro prima pueritia accipiendum esse, cum Moyses dicit, Cor hominis esse pravum inde ab adolescentia, ut aliqui vertunt: alii, a iuventute, ut Septuaginta habent. Vox alioqui Hebraea est נערה , neura, ab agilitate aut motu deducta, quod quamprimum pueri paululum firmarunt talos, mox mire cupidi sunt motus. Sicut et Aristoteles de omnibus animalibus pronunciat, dicens: Iuventus non potest quiescere. Caeterum nulli Christiano dubium est, ibi perpetuam ac penitus ex utero matris innatam malitiam describi: sicut prius cap. 6 dixerat simpliciter, Figmentum cogitationum cordis esse malum omni tempore, et Psal. 51 queritur David, se esse natum, et conceptum etiam in peccatis, aut peccatorem.

IUVENCULAM volunt significari Iudaei vocem עלמה , Alma, Isaiae 7. cum dicitur: Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel. Dicam vero, Christo iuvante, de ea voce et loco postea, in nomine VIRGO. Negari sane non potest, crebro hanc vocem pro virgine usurpari: ut cum Rebecca ante desponsationem vocatur Alma, item Maria soror Moysis puella sex annorum. Verum etymologia huius vocis est ad inquisitionem verae eius significationis cumprimis necessaria ac utilis: venit enim ab occultatione. Solebant autem olim Graeci ac Iudaei, et adhuc solent Itali, ut et Venetiis fit, occultare summo studio suas virgines, putantes aliquid de earum castitate ac pudore decerpi, si ab aliis conspiciantur: sic he Phocylides praecipit iuventutem utriusque sexus occultari. A tali ergo sollicita virginitatis custodia ac occultatione, vocantur ab Hebraeis virgines Alma. Verum, ut dixi, de hac voce suo loco plenius disseretur.

L

LABIUM vox varios Hebraismos efficit. Primum vero metaphorice per similitudinem ripam significat: ut 2 Reg. 2, Helisaeus stabat super labium Iordanis. Ratio metaphorae est, quia ripae sunt perinde orae aluet ut labia oris. Significat et extremam [?: o- ] : ut 2 Paral. 4: Et fecit mare fusile, decem cubitis, ab extremo labio eius usque ad extremum labium eius. Porro per synecdochen aut metalepsin crebro significat aliquam unguam aut sermonem, sicut in aliis gentibus fomili prorsus tropo lingua (posito instrum ento pro sermone aut opere) accipitur. Gen. 11: Ut erat omnis terrae labium unum, et vox una omnibus. Et mox, Confundamus labium eorum. Item: Ideo vocata est Babel quia Dominus confudit ibi labium omnis terrae, id est sermonem. Accipitur item crebro labium pro ipso [?: ] locutionis. Psalmo 13, Sub labiis eorum venenum aspidum: id est, cum loquuntur, tum venenata consilia ac perniciosos bonis conatus machinantur, et loquendo astute promovent ac urgent. Contra vero dicitur Psal. 17, Ausculta orationem meam absque labiis doli: id est, non dolosam. Nonnunquam ponitur pro [?: facul- ] quendi, Iob 12: Aufert labium a veracibus aut stabilibus, aut ipso homine loquente, eiusve corde. Hinc illae tam variae locutiones, Labium impurum, labium dolosum, labium veritatis, labium mendax: de quibus et similibus nunc ordine agam. Labium ab aliquo [?: ] , Iob 12. id est, facundiam aut facultatem loquendi: seu ita eum confutare ac convincere, ut nihil habeat quod contradicat: vel etiam ita dicendo, eum perturbare ac confundere, ut nihil recte cogitare queat: sicut Cicero se aliquoties fecisse adversariis gloriatur. Labia [?: ] pascunt multos, Prover. 10. id est, regunt, et salutares eis doctrinam consilium, institutionemque suppe stant. pro, ipse iustus suo sermone docet multos. [?: ] blanditarum in corde et corde loquuntur id est, ipse [?: b-mo ] blandiloquus, plerumque simulato et inconstati, non sincero, non sibi perpetuo constante aut [?: s- ] ci animo loquitur. Labia laudationis, aut tubilationis, Psal. 63, Labiis laudationum laudat te os meum: id est sermone alacriter te laudante ac iubilante. Labia [?: ] veniunt cum lite: et, Labia stulti laqueus animae [?: ] Proverb. 18. id est, ipse sermo. Labium hic ipsum [?: ] sermonis notat. Labium veritatis firmum erit in perpetuum, Proverb. 12, potest tum de ipso homine [?: ] ci accipi, tum et de eius sermone. Abominatio [?: ] meorum est impietas, Proverb. 8 pro, devito impietatem, ne eam loquar aut probem: imo eam etiam abominari, detestari ac damnare soleo. Apertio labiorem [?: ] rum rectitudines: Prover. 8 id est, sermo meus rectius verus ac salutaris est: proponit tantum recta, [?: ve- ] salutaria, et non impia, aut alio qui prava et noxia. Blesitates labii: pro non intelligibili pronunciatione, [?: ] 28. Certe cum blesitatibus abii, et lingua altera loquitur propheta populo isti: id est, populus iste adeo [?: ] alienus â vero Deo et eius doctrina, ut perinde sit [?: ]

-- 267 --

509/510 propheta eis concionaturus, ac si peregrina, eisque plane ignota lingua loqueretur. Blanditiae labiorum, pro blando sermone: Proverb. 7. Blanditiis labiorum suorum perpulit eum. Labiorum egressio: id est, sermo, sententia, votum, promissio, aut aliud dictum. Deuter. 22, Num. 30. Omnis egressio labiorum eius in votis eius: pro, id quod voluit, ratum ac firmum votum erit. Psal. 89. Non profanabo pactum, quod egressum est de labiis meis. utrumque est promissio Dei, tum pactum, tum egressio oris. Hier. 17. Quod egressum est e labiis meis, coram te fuit: id est, tu nosti quid pro eis oraverim, petierimve. Sic et fructus labiorum, pro sermone accipitur, Isaiae 37, Creo fructum labiorum. Labiis incircumcisum sequeritur esse Moyses, Exod. 4, quod impeditae linguae, aut alio qui parum facundus existeret. Labiorum ostium custodire. pro, cavere ne quod malum verbum tibi excidat. Psal 141, Custodi ostium labiorum meorum. Sic Proverb. 10, coercere labium. et Psal. 4, prohibere labium: pro, cacere. Tale est illud Homer. Quale verbum effugit septa tuorum dentium? Praevaricatio labiorum: Prover. 12. In praevaricatione labiorum irretitur pravus, iustus autem de tribulatione exit: pro, pravi suo proprio ore ac sermone sibimet summum exitium accersunt. Labiorum prolatio, Num. 30, pro voto accipitur, quod aliquis promisit Domino. At Psal. 21, Prolationem labiorum eius non prohibuisti ei: pro petitione intelligendum est. i. nihil negasti eorum quae petiit. Labiorum proventus, Prover. 18, De fructu oris viri venter satiatur. i. effectu aut merito bono malove sui sermonis quisque frui cogitur. Idem bis diversis verbis dicit. Sermo labiorum, pro inanibus verbis: 2 Reg. 18, Isaiae 36. Dixisti, Certe sermo labiorum, consilium et fortitudo ad praelium requiritur. Sic. n. ibi impius Rapsaces deridet Ezek. et veram pietatem, preces, promissionesque Dei, quasi rex fiduciam suam in vaniss. verba collocasset, auscultans consolationes Prophetae. Omnes igitur precationes regis et populi, totamque illam ardentiorem verbi Dei tractationem, et divinarum promissionum fiduciam, qua tunc in summo periculo diligentius utebantur, verbum labiorum aut inane notant, cum ad certamen praelii requiratur prudentia et fortitudo, qua ille prorsus destitueretur, temereque rebellasset. Locutio est communis ac usitata omnibus linguis. ut cum dicimus: Non iam inani verborum strepitu, sed reipsa, virtute ac opera strenue fortiterque agendum esse. Qui verus ac genuinus loci illius sensus, a paucis est animadversus. Sic et Prover. 14, Verbum labiorum, pro ocioso verborum sonitu, sine factis existente, accipitur. inquit enim, Verbum labiorum tantum ad inopiam: pro, nisi sedulo ac reipsa laboraveris, ociosa verba te profecto non alent. Contra Psa. 17, Verbum labiorum, valde significanter ac in bonam partem accipitur. nam hac loquutione ipsamet Dei doctrina spiritualis nominatur. Sic vitulorum labia, gratiarum actionem erga Deum denotant. Labiorum vir, pro loquati et garrulo. Iob 11 Vir labiorum iustificabitur. Labium electum, pro sermone puro et selecto. i. vera doctrina, ponitur. Zoph. 3 , Tunc convertam ad populos labium electum, ut omnes invocent in nomine Domini. Labium excellens, Prover. 17. Non decet stultum labium excellens, multo minus principem labium mendax. i. sermo magnificus ac gloriosus, grandis ac regius non convenit stulto: multo minus regi sermo vanus ac mendax, quo saepe miseri ob metum, aut etiam paupertatem uti coguntur. Sed Psal. 120, Eripe animam meam a labio mendaci: ipsum mendacem ac structorem fraudum denotat. Labii profundi po [?: ] : Ezech. 3, pro peregrinae linguae hominibus poniri ait. n. Non ad populum profundi labii et gravis linguae mitteris, quorum verba non intelligas. Videtur esse allusio ad barbaram prolationem aliarum gentium, quae forte non tam in lingua ac labiis formarunt sermonem quam in ipso gutture quasi ferinum quidpiam sonarunt, aut propemodum mugierunt, vel rugierunt: sicut nunc Iudaei suum sermonem absurdissime sonant, magis in gutture quam in ore, lingua aut labiis eum formantes: cum contra olim, ut ex hoc loco et aliis Scripturae apparet, et etiam ex ipsa harmonia vocalium et literarum, mutationeque eorum intelligitur, fuerit elegantissimae et suavissimae prolationis, sicut Graeca, aut nunc Italica. Super labium ascendere, pro, esse in ore omnium, ponitur, sed plerunque in malam partem. Ezech. 36: Ascendisti super labium linguae, et obloquutionem populi. Germani eodem ferme modo, Den leuten auf der zungen lauffen dicunt. Deus dicitur Aperire labia nostra, cum nos suo spiritu ac zelo excitat et accendit ad celebrandum eum, et praedicandam doctrinam eius. Psal. 51. Domine aperi labia mea, et lingua mea annunciabit laudem tuam. Aperire labia ponitur etiam de temeraria blateratione, sine ratione et cogitatione: Proverb. 13. Labio iniquo attendere, Prover. 17 pro, aures praebere malis, iniustis, aut etiam impiis sermonibus. Labia tunc dicuntur conservare scientiam, cum vera, iusta ac salutaria loquuntur, et praesertim cum veram doctrinam propagant, eamque propugnant: Prover. 5, Malach. 2. Labia sacerdotis custodient scientiam, et legem ex ore eius requirent, quoniam angelus Domini exercituum est. i. illius est cavere, ne vera doctrina intereat, sed quam latissime propagetur, et omnibus communicetur. Convenit cum hac loquutione, quod Paulus iubet veros doctores bonum depositum doctrinae custodire. Labia alicuius osculari, est, in eius summam amicitiam admitti. Nam aliis tantum pedes aut manus osculandae exhibentur. Prover. 24. Qui recte responderit, labia osculabitur. Hinc quaedam Longobardorum regina, cum ei viduae ab omnibus proceribus permissum esset, ut sibi maritum, et toti regno regem deligeret, accersivit ad se unum quendam ex principib. regni, qui cum adveniens manum eius ut subditus oscularetur, dixit: Non manum, sed faciem ipsum oportere osculari, ut Luitprandus testatur. Labium Canaan Isaiae 19, linguam Hebraeam significat. praedicitur .n. conversio Aegyptiorum, et quod loquentur lingua Canaan. i. Iudaeis sese associabunt in unam Ecclesiam, ac cum eis una veram doctrinam profitebuntur, Deumque celebrabunt. Movere labia, Prove. 16, et Iob 16, significat loqui: tametsi de matre Samuelis paulo aliter accipiatur. Labia extraneae favum stillans, Prover. 5. pro, extreme blandiuntur, seu, suavissime et mellitissime loquuntur. Assumere per labia, Psal. 16, Non assumam nomen eorum in labiis meis: pro, nec nominabo quidem eorum nomina. adeo odi idola et sectatores eorum: vel etiam in meis sacrificiis non celebrabo ea, nec pro idololatris orabo. In labiis esse diffusam alicui gratiam: pro, gratiosissime loqui, Psal. 45 de Christo dicitur. Etsi autem testentur Evangelistae, Christum habuisse singularem quandam gratiam in dicendo: tamen ibi non de prolationis gratia sed de ipsarum rerum bonitate, ac salutari et contritis cordib. doctrina, gratiss. quam Christus per se suosque erat allaturus mundo, agitur. Psal. 140 Labor labiorum ipsorum contegat eos. i. iniuriae ac violentiae quas venenatis sermonibus struunt et efficiunt, recidant in eos, sintque eis exitio. Labium, aut Labrum operire, Ezechielis 24, tanquam luctus signum ponitur. Prohibetur. n. ibi Propheta lugere uxoris mortem: ac, inter alia luctus signa, quae ei interdicuntur, etiam hoc numeratur. Et porro praedicit occasionem, et veluti omine ac similitudine suae cladis et inhibiti luctus destructionem templi, et totam vastationem populi, ut prae nimio dolore ne flere quidem possint. Quam rem declarare potest historia Aegyptii regis apud Herodotum, qui a Cambyse oppressus, et cum suis captus, cum videret filios ad caedem trahi, et filiam serviliter tractari, tacitus, sine lachrymis quievit. Sed aliquanto post, ubi vidit amicum mendicantem, flere coepit. interrogatusque de causa, cur in minori malo lachrymaret, cum maiora siccis oculis spectasset? respondit,

-- 268 --

511/512 Illa fuisse maiora mala, quam ut lachrymas admitterent: excitasse igitur stuporem, ac veluti amentiam quandam. Mich. 3 significat contectio labri, confusionem. inquit. n. Pudore suffundentur vates, et operient omnes labrum suum ipsi, quod non sit verbum. i. quod Deus eis non patefecit, quomodo in tam duris reb. agendum sit, et tanta. pericula evitunda. Similis quaedam perturbatio animi in luctu et ignominia est, et in utroque nos pudet vel aliorum faciem intueri, vel ferre ut alii nostram inspiciant. Hinc Graecum ἑγκαλύπτεσθαι , quia in tristissimo luctu aut confusione sua caput pallio involvebant.

LABOR est, teste Aristotele, actio aut opus cum molestia coniunctum: seu (ut Cicero definit in Tusculanis) functio gravior et difficilior corporis et animi. Complectitur ergo tum utilem actionem, tum et eius molestiam. Deuter. 1. Quomodo feram solus omnes labores vestros. i. functionem difficillimam regendi et iudicandi vos? laborem Israelitarum vocat suas molestias, ex ipsorum negociis orientes. Isaiae 47. Sic erunt tibiii, in quib. laborasti: pro, in quib. parandis plurimum sudasti. Isaiae 53. de labore animae suae saturabitur vir. Sed crebro ab hac propria significatione recedit haec vox, et tantum posteriorem partem retinens, solam molestiam, anxietatem, et onus mali significat. Qua significatione et Latini utuntur, cum eis laborare, aut aegrotare, aut cum adversis conflictare significat. Sic Exod. 18, dicitur Moyses narrasse socero omnem laborem, qui eis accidisset in via. i. omnes difficultates et adversitates. Iudic. 10, Angustiata est anima eius ob laborem Israel. i. ob calamitates et infortunia Israelis, quib. affligebatur et consumebatur. Psal. 73 In labore hominum non sunt. i. Impii non affliguntur cum aliis, non sentiunt communes calamitates: sicut textus semet explicat, mox addens, Et cum hominibus non flagellantur. Hier. 45, et Psal. 6, Laboravi in gemitu meo, et requiem non inveni. Sic Christus contritis, et peccato et ira Dei excruciatis conscientiis clamat: Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis. Aliquando pro simplici difficultate ponitur, etiansi non accedant aliqui magni cruciatus Psal. 73. Cogitavi ut scirem hoc, sed labor fuit in oculis meis: pro, difficile ac quasi impossibile fuit perscrutari, cur malis bene sit et bonis male. Laborare etiam significat, magna cum difficultate aliquid conari. ut Exod. 7, Laborabunt Aegyptii, ut bibant aquas e flumine. i. magna cum nausea cogentur uti illis corruptis aquis, aut etiam summa difficultate sibi novos puteos fodient, quaerentes aquam. Nonnunquam quasi vinci et consumi adversis significat. ut Isa. 1. Laboravi sustinendo: pro, vincor difficultate, non possum amplius sustinere. Laborare facere aliquem, est ei gravem molestiam obiicere, eumve in aliquas difficultates adducere. Mal. 6. Popule mi, quid feci tibi, et in quo laborare feci te. i. quid tandem tibi molestiarum exhibui, aut tibi gravis fui? Sic Isa. 43 queritur Deus, inquiens: Fecisti me servire in peccatis, laborare me fecisti in iniquitatib. tuis .i. varia et gravia taedia fecisti me devorare, in me peccando. Rectius tamen id de passione Christi pro nostris peccatis tolerata accipitur. Aliquando non molestiam, sed tantum priorem partem, seu solam actionem notat. ut Iudic. 5. Malleum laborantium: pro, opus facientium fabrorum aut operariorum. Labor quoque non raro ipsas res bonas magno labore partas denotat. Psal. 126, Si laborem manuum tuarum comedes, beatus es, et bene tibi erit. Eccl. 2, Dominabitur omni labori meo. i. reb. ac substantiae magno meo labore partae. Ezech. 23. Tollent omnem laborem tuum, et dimittent te nudam Isa. 45. Labor Aegypti, et negociatio Aethiopiae super te, vel ad te transibunt. Labor, et dolor aut vanitas saepe coniunguntur, praesertim in Prophetis: ut Psal. 10 Maledictione os eius plenum est, dolis ac fraude, et sub lingua eius labor et vanitas. Quae locutio videtur indicare primum quidem laborem. i. molestam ac laboriosam actionem, aut etiam ipsam molestiam ac dolorem: deinde etiam carentiam omnis fructus. Haec igitur dicuntur esse sub lingua impii, quia impius talia incommoda aliis gignit, aut efficit. Psal. 90 dicitur, quod id tempus quod est ultra 80 annos, sit labor aut dolor et vanitar. .i. tum cum summa molestia agatur, tum etiam plane frustra, sine omni fructu ac profectu tales prorsus exhausti senes vivunt. Posset tamen talis locutio exponi etiam de labore et impietate, quia id vox און Aven crebro significat, quandoquidem tota ferme vita ex molestiis et peccatis malo poenae et culpae constat. Denique ponitur labor pro iniuriis, quib. alii aliis molestias et difficultates creant. ut Psal. 140. Labor labiorum ipsorum contegat, aut obruat eos: pro, iniuriae ac violentiae, quas aliis suo sermone struunt, cedant illis in exitium. Eccl. 10. Labor stultorum affligat eos: pro, iniuriae quas aliis moliuntur, recidant in eos, sintque eis perniciosae. Aliquando etiam simpliciter peccatum de signat. Psal. 10 Tu laborem et irritatione aspicies. Psal. 94. Fingens laborem super statuto. i. impietatem ac peccatum immiscent doctrinae, corrumpendo eam. Graecum quoque κόπος non tantum laborem ac desatigationem, sed etiam alias quasvis molestias, atque adeo iniurias significat: ut phrasis κόπον παρέχειν , alicui molestum esse, valde crebra est in novo Testamento. Sic et illud Apocal. 14 Quiescent a laboribus suis, pro omnibus miseriis ac molestiis accipere possis.

LABRUSCA, vitem sylvestrem aut erraticam significat: cuiusmodi in Italia etiam in sylvestrib. locis reperiuntur: faciunt botros raros, vuls minutis, et plenis ossiculis. Albi, ut in Germania, verae vites in sepibus neglectae, ad eundem ferme modum degenerant. Isaiae 5 ubi Deus facta parabola vineae ac domini, expostulae cum populo suo de ingratitudine ac degeneratione, significat potius fructus talis vitis, quam ipsam [?: vite- ] , inquit enim: Quare fecit labruscas cum [?: expectare- ] vuas? Cap. 17 eiusdem, non recte Vulgata vertit librescas, cum vox Hebraea vites peregrinas significet.

LAC, licet notae significationis vox sit, multos [?: ] men et nonnihil obscuros Hebraismos efficit. Non raro terra Cananaea dicitur fluere lacte et melle: ubi significat omnis generis necessaria ad victum, atque ideo est commendatio illius soli tanquam abundantis tum variis eduliis, tum et condimentis ac medicamentis. Est vero quasi quaedam poetica hyperbole simul et hypotyposis quod dicitur fluere lacte et melle, perinde ac [?: sivel-- ] rivi quidam talium liquorum passim fluerent, sicut [?: poe-- ] fingunt Saturno regnante fluxisse. Haec vero locutio reperitur Exo. 33, et Hier. 32. Ezek. 20, et saepe alias. Haec sumit Ioel cap. 3 metaphoram ad pingendum regni Christi copiae cornu spiritualium bonorum. Ideo dicit, [?: quod- ] die illa stillabunt montes vinum dulce, et colles fluent lacte. Agnus lactis dicitur lactens, seu qui adhuc lac sugit 1 Sam. 7. Tulit Samuel unum agnum lactis, et obtulit [?: ] Domino. Exod. 23 prohibetur, ne quis coquat hoedum in lacte matris suae: quod puto ad verbum esse accipiendum. Aliqui tamen exponuntper, dum adhuc lac matris sugit nimis tenerum: alii, ne coxeris hoedum cum matre [?: lact- ] te eum: sicut prohibet pullos cum matre ave interficere. Mihi prima, quae ad verbum intelligit de lacte matris, veluti pro aqua sumpto, maxime vera genuinaque [?: es- ] videtur. Notatur autem perid nimia quaedam crudelitas. Gen. 49, Iacob benedicens, et prophetizans de singulis tribub. de tribu luda inquit: Rubicundiores [?: ] oculi eius vino, et dentes eius lacte. quod alii de [?: -mositate ] hominum eius tribus: alii de copia eiusdem rerum necessariarum, ut lactis ac vini, accipiunt. Iob 10 dicitur, Sicut lac coagulasti me: explicans nimirum illud admirabile opus Dei in conceptione, ubi perinde illud aqueum [?: s- ] consolidatur et induratur ac lac solet coagulo [?: non- ] congelari, ne amplius sit fluxile: et multo magis postes indurari et condensari, cum post coagulationem etiam [?: case-s ]

-- 269 --

513/514 inde formetur. In novo Testamento lac per metaphoram significat doctrinam Catechismi, seu prima elementa aut rudimenta Christianae religionis, ut 1 Cor. 3. Lactis potu vos alui, non cibo: nondum. n. poteratis. Et Hebr. 5. Facti estis lacte indigentes, et non solido cibo. Solidum cibum vocatiam pleniorem solidioremque doctrinam et maiora mysteria, difficiliorumque quaestionum tractationem, quae tantum maturiorib. et intelligentiorib. proponuntur. Lac gentium, et mammillam regum suges: praedicit Isaias de Ecclesia. sicut etiam affirmat reges et reginas fore nutricios eius. i. suavissime fovebunt, et promovebunt sumptib. et omni alio favore authoritateque veram religionem, Ecclesiam, et veros doctores. Lac rationale, et sine dolo, vocat Petrus 1 cap. 2, inquiens: Proinde deposita omni malitia, et omni dolo ac simulationibus et invidentiis, et omnibus obtrectationibus ut modo nati infantes, lac illud sermonis sincerum expetite, ut per illud adolescatis. Vocat lac rationale, λογικὸν , quasi dicas sermonale aut verbale. i. lac doctrinae, qua voce substantia huius lactis exponitur, quod nempe sit doctrina. Deinde altero epitheto describitur accidens huius lactis, nempe doctrinae puritas, seu omnis cauponationis et falsationis absentia. Est autem admodum elegans et multipliciter conveniens metaphora. Nam utrunque, tum lac, tum doctrina de Deo, est quiddam naturale, sincerum ac simplex, naturaeque valde conveniens, quod recens natis dari solet, et denique quod facile multipliciterque adulterari potest, idque ita, ut non facile animadvertatur. David dicitur assumptus de postlactantib. aut foetis ovibus, ad regimen regni: Psal. 78. Lactare, per metaphoram significat blande pellicere, ac in aliquam sententiam pertrahere: sicut si matres monstrata mamma allicerent adse infantem. Prover. 1. Hos. 2. sumpta est nimirum metaphora a mulierib. lactantib. quae et blandiuntur valde infantibus, et facile quo volunt eos pertrahunt. 1 Cor. 9 dicit Apost. Quis pascit gregem, et de lacte eius non comedit? ostendens aequum esse, ut unusquisque fructu laboris sui perfruatur. Cantic. 4 dicitur, mel et lac sublingua tua: pro, sermo tuus est suavis et salutaris, ut nutrimentum lactis et mellis. Isa. 55 dicitur: Venite, accipite sine argento et ullo precio, lac et mel: ubi primum Synecdoche est, quod ista duo illis locis usitatiora edulia, pro omnibus aliis ponuntur. Deinde per metaphoram ad spiritualia bona ac beneficia Christi transferuntur. Sic et Isaiae 7, per copiam lactis spiritualia Christi beneficia praedicuntur. Ezech. 25 minatur Deus Ammonitis, quod Orientales bibent eorum lac. i. fruentur omnibus eorum bonis, seu eos spoliabunt et subiugabunt sibi. Ablactatos aut amotos a lacte, videtur Isaias cap. 28 vocare, imperitos prophetas ac sacerdotes, qui ob extremam ac infantilem ignorantiam sunt ad docendum inepti. Alii tamen eam locutionem ibi exponunt de pusillis Christi, esurientibus ac sitientibus veram doctrinam et salutem, aliaque Christi beneficia.

LACHRYMA, praesertim in plurali, crebro significat calamitates, dolores ac tristicias, veluti certissimum horum tristium affectuum indicium. Psal. 80. Ci [?: -asti ] eos pane lachrymarum, et potasti eos lachrymis [?: copiosis ] . i. maximas afflictiones, et inde profectos dolores ac moerores eis cumulasti. Lachrymae igitur et calamitates, et inde profectam tristiciam notant. Ideo autem dicit, afflictos illis cibari et potari, quod [?: deflu-tes ] per os non raro devorantur a lachrymantibus, et quod valde moestis non admodum libet cibis vesci. Sic [?: ] Psal. 42. Fuerunt mihi lachrymae meae panes die ac [?: ] . Sic et Psal. 102 ponitur, Potum meum cum [?: fle---scui ] . Sic et Ovidius in Metam. dicit de quodam in lucto et lachrymis tabescente, quod lachrymae illi fuerint [?: ] Thren. 2, Propheta invitans Iudaeos ad luctum, [?: -quit ] : Descendere fac lachrymam veluti torrentem, per [?: ] ac noctem. Eandem adversorum et dolorum copiam exprimit Psaltes etiam, illa huic vicina locutione, Madefacere lectum lachrymis, Psal. 6. Humecto per totam noctem stratum meum, et lachrymis meis lectum meum madefacio: pro, tot malis, dolorib. ac moerorib. excarnificor, ut nec noctu quidem in lecto, a luctu lachrymisque abstinere possim. Contra quoque, Amovere lachrymas ab aliquo, est eum liberare calamitatib. ac dolore. ut Psal. 116. Eripuisti oculum meum a lachrymis. Et in Apocal. 17 et 21 habetur, quod Dominus absterget omnes lachrymas a piorum oculis. i. amovebit omnes calamitates, dolores ac moerores. Lachrymas suas in utre a Deo colligi, petit David Psal. 56: pro, diligenter a Deo observari, numerari, ac considerari omnes suas calamitates et dolores ac moerores: veluti si Deus eas non in terram defluere, aut alioqui exarescere pateretur, sed diligenter colligeret, ut ante se haberet, quo earum recordari, et eas subinde considerare queat. Hypotyposis haec idem valet, quod affici Deum calamitatib. piorum vehementer, eumque ab illis tanto citius liberare. sicut alibi inquit: Cum ipso sum in tribuiatione, eripiam eum, et glorificabo eum. In lachrymis seminare, Psal. 126: pro, in multis calamitatibus, aut per multas cruces ac dolores, rectas Deoque acceptas actiones praestare, unde postea laeta praemia operanti contingant. Lachrymas auribus percipere, Psal. 39. i. lachrymosas querelas, ac petitiones cum lachrymis factas, vel etiam lamentationes, de grandib. malis et afflictionibus ac moerorib. suis. Sic et Isa. 38, Vide lachrymas tuas. i. querelam et petitionem cum lachrymis factam. Lachryma quoque per metaphoram significat mustum et oleum. Exod. 22, Lachrymam tuam et plenitudinem tuam non tardabis offerre. Sic et Deut. 22, ac saepe alias vox haec accipitur: et aliquando coniungitur cum plenitudine, aliquando sola ponitur. Ratio autem metaphorae est non solum in liquiditate, sed etiam quod similiter stillet, et quasi undique desudet liquor ex vuis, aut etiam oleis in torculari pressis, sicut lachrymae ex oculis.

LACUS, et PUTEUS, aliquando etiam FOVEA, idem ferme significant. Lacum. n. crebro vertit Vulgata, vocem Hebraeam בור Bor, aliquando etiam puteum. Significat autem plerunque, ac maxime proprie, quamvis profundiorem foveam, aut cavitatem subterraneam, sive in sit aqua, sive non. Crebro tamen significat puteum aquatilem, unde forte Germanicum Brunn et Born. Hiere. 2. Populus meus fodit sibi puteos non habentes aquas, deserto me fonte vivo. Significat eâdem ratione etiam subterranea loca, ad custodiendos captivos idonea. Unde Hieremias dicitur esse coniectus in lacum, nempe in carcerem subterraneum. Et Exod. 12 dicuntur esse interfecta omnia primogenita, a filio Pharaonis sedente in solio, usque ad filium molentis in lacu. Sic et lacus leonum apud Danielem celebratur, simul et describitur, qualis nam fuerit Porro a tali calamitoso loco transfertur ista vox ad multa alia significata. Denotat. n. interdum ipsum infernum, quia sit quidam profundus miserorum carcer: ut Isaiae 24 praedicuntur congregandi in lacum, tum aliqui caelestes exercitus, tum etiam potentes mundi, ibique concludendi, ac denique post longa tempora rursus visitandi, nempe in extremo iudicio et resuscitotione, ubi Deus iudicabit etiam angelos malos ad iudicium, teste Petro, in tenebris custoditos. Hic puteus vocatur Abyssus, et describitur Apocal. 20. Porro Psal. 55, vocatur puteus perditionis aut interitus: Descendere eos facies in lacum, puteum aut foveam interitus i. in mortem, ac ipsissimum exitium, temporarium ac aeternum. Transit porro ista metaphora etiam longius, ut quasvis maiores calamitates ac miserias, praesertim spirituales denotet. Psal. 30. Domine eduxisti ex inferno animam meam, vivificasti me a descendentib. in lacum. idem bis dicit, nempe, Liberasti me ab extremo interitu, praesertim spirituali, aut exitio aeterno. Ibidem in eodem sensu accipitur, Descendere in foveam. Sic quoque Psal. 28 et 143. Ne abscondas.

-- 270 --

515/516 faciem tuam a me, ne similis fiam descendentib. in lacum. Psal. 4. Eduxisti me de lacu strepitus, aut sonoro: nempe, profundo. i. ex summis difficultatibus. Ps. 48: Vita mea pervenit usque ad sepulchrum, deputatus sum cum descendentib. in lacum, et fui quasi vir cui non est robur. Aliquando simpliciter loca mortuorum denotat. Psal. 88. Posuisti me in lacum inferiorem, in loca tenebrosa atque profunda. Sic etiam illud ibidem exponi posset, Deputatus cum descentib. in lacum. Lacum dixi significare etiam puteum, et quamvis foveam. Solent vero venatores insidiari feris, praesertim maiorib. et crudeliorib. effodiendo fossas, easque fragili materia contegendo, et escam apponendo, quo insciae in eas incidant: inde per metaphoram etiam ad fraudes ac insidias humanas vox haec traducitur. Psal. 7. Lacum aut puteum aperuit, ac effodit eum, et incidit in foveam quam fecit. i. (sicut ipsemet Psalmista exponit) clades et calamitates, quas impius aliis est molitus, Deus in eum devolvit, suo eum in pios stricto gladio iugulans.

LAETICIAE vox vicina gaudio est, de quo supra abunde dictum est. nunc paucos huius quoque Hebraismos exponemus. Significat autem tum ipsum laetum animi affectum, tum et eius causas. i. res secundas, Dei liberationes ac cosolationes, quae nos laetos reddunt. Verum ob variam et peregrinam connexionem cum aliis vocibus aliquid obscuritatis habet. ut Isa. 65, Creo Hierusalem laeticiam, et populum eius gaudium: pro, beabo eos, et tum ipsos reddam laetos, tum et aliis eos laeticiae causam efficiam. Laeticia cordis erit, sicut est pergenti cum tibia: Isa. 30. .i. extinctis â me Assyriis, perinde ex animo laetabimini, ac cum soletis in reb. secundis cum Musica ascendere ad meum templum, gratias acturi ac sacrificaturi. Deus quoque dicitur laeticiae nostrae. i. causa laeticiae, seu de quo potissimum soloque laetamur. ut Psal. 43. Intrabo ad altare Dei, ad Deum laeticiae exultationis meae, confiteborque illi in cithara. i. ad Deum qui ingentib. suis beneficiis me extreme exhilarat ac laetificat. Isa. 5. Vir Iuda plantatio laeticiarum Dei. potius delectationum. i. quib. ut amoenissimis, fertilissimis et optimis plantulis, delectatur Deus. Satietas laeticiarum: Psal. 16 ponitur pro illis immensis gaudiis, quib. nos Deus in altera vita plenissime saturabit, et quorum aliquem gustum etiam hic interdum per Spiritum sanctum suis largitur. inquit. n. Notam mihi facies semitam vitae. Satietas laeticiarum est cum vultu tuo, iucunditates in dextra tua in perpetuum. i. laeto ac paterno tuo vultu ac favore immensis gaudiis nos exaturas. Laeticiam addere: pro, magis quam antea laetari. Isaiae 29. Addent afflicti in Deo laeticiam, et pauperes in sancto Israelis exultabunt: pro, subinde eis magis ac magis cumulabuntur varia bona, et laeticia ex favore ac beneficiis Dei. Dare laeticiam in corde, Psalm. 4: pro, exhilarare ipsum cor. Laudare usque ad laeticiam Deum, est, maximo cum animi gaudio celebrare Deum. 2 Paral. 29. Ut laudarent. Deum, laudarunt itaque usque ad laeticiam. Laeticiam obscurari, Isa. 24 Obscurata est omnis laeticia: pro, versa est in tristiciam. Nam ut lux exhilarat, sic tenebrae obscuritasque contristant. ideo mox addit, Migravit gaudium terrae. Sic et Psal. 97 laeticia cum luce coniungitur. inquit. n. Lux facta est iusto, et laeticia iis qui sunt recto corde. Laeticiae et Gaudii vox sunt laetae cantiones, iubilationes, et exclamationes aut acclamationes. Hierem. 25, Perdam ab eis vocem gaudii et laeticiae. In laeticiam esse, Hierem. 17. Fuit mihi verbum tuum in gaudium et laeticiam: pro, causa gaudii et laeticiae, et materia etiam laeticiae seu res de qua laetatus sum. Laetari ad laeticiam, aut exultationem. Hortatur Hoseas, ne vel in summis festis, vel occasionibus gaudii laetetur, quando quidem deseruit Deum: quae ingens culpa ei merito ubique cristas deprimere deberet. Laetari in aliqua re, aliquando significat ea suaviter perfrui, posito effectu pro sua causa. Iudic. 9. Laetemini in Abimelech, et ipse in vobis: id est, si recte egestis, laeti fruamini mutua benevolentia, officiis, ac aliis bonis quae rex subditis, et vicissim subditi regi pariunt ac praeparant. Verum si contra impie egistis, non laetamini in vobis invicem, nec ulla commoda ex vobis mutuo percipiatis: sed potius faxit Deus, et faciet profecto indubitanter, ut vobis mutuo extremo exitio sitis. Laetari in Deo, est, agnoscere eum non solum summum omnium bonorum autorem ac fontem esse, sed etiam statuere eum esse nostrum faventissimum ac beneficentissimum patrem, atque ideo in eo solo acquiescere, ac de eo gaudere, gloriari ac triumphare, cumque celebrare, neglectis etiam ac spretis omnibus nostris iustitiis et meritis, ut quibusdam reiectamentis et pannis menstruatis, imo etiam ut damnis ad iustitiam ac vitam. Est vero haec locutio valde usitata in Sacris literis. ut Psal. 9, Laetabor et exultabo in te Domine. Item: Laetamini et exultate iusti in Domino, Psal. 32. Et laetetur Israel in eo qui fecit eum, Psal. 150. Laetaberis in sancto Israel, Isaiae 41. Sic et Paulus 1 Thess. 5, iubet semper pios laetari aut gaudere. et Phil. 4. ait: Semper gaudete in Domino, rursus in quam gaudete. Vult enim Deus nos in se solo tanquam unico nostro thesauro acquiescere et exultare, non in ulla alia re: ut ubi sit thesaurus noster, ibi et cor nostrum. Laetificare aliquem a dolore suo, Hieremiae 31, est liberare eum a prioribus adversis, et novis beneficiis cumulare, atque ita pro priori tristicia gaudium in corde eius excitare. Laetificaverat eos Deus ab inimicis suis: pro, data de hostibus victoria exhilaraverat. 2 Paral. 20.

LAGENA, aut laguncula testacea aliquoties exprimunt Prophetae extremam cladem populi, quem Dominus perinde sit prorsus perditurus, ac cum tali lagena frangitur, ut plane sarciri ac sanari nequeat. Isa. 30, Hierem. 13, Thren. 4. Similis plane locutio ac comminatio est illa Psal. 2, Sicut vas figuli confringes eos Hierem. 19 proponit Deus plenum factum, aut typum seu etiam similitudinem huius loquutionis ac rei. Iubet enim Prophetam sumere lagenam testaceam, etc. ducere aliquot seniores extra portam figuli, ac ibi inspectantibus illis eam confringere, et praedicere [?: fu-- ] rum, ut sic Deus eos totumque eum populum et civitatem perdat et aboleat.

LAGANUM, est genus tenuissimarum placenturum, ac veluti quaedam membranulae ex pasta factae et caseo comminuto, aliisque condimentis conditum, quod tum in cibis dari solet, tum olim in veteri Testamenta saepe est in sacrificiis offerri solitum. Exod . vigesimonono, Levit. secundo , septimo, octavo .

LAICUS, Graecum ἀπὸ τοῦ λαοῦ , quasi dicas plebeii valde crebrum fuit in pontificia Ecclesia pro non cos secratis aut initiatis. At primi Sam. 21 , significat laicis [?: ] nis, communem, et non consecratum panem: ut sacerdos negat Davidi, se alios quam consecratos panes habeat.

LAMBERE, pro depascere et absumere [?: ponit-- ] Sic 1 Reg. 18. dicitur ignis caelestis lambisse et assumpsisse etiam aquam, quae erat circa sacrificium [?: Eli-- ] Num. 22, Dixit rex Moab ad seniores Madian, de [?: I--- ] litis, Nunc lambet coetus ille omnia: pro, [?: depopul--- ] tur. quia et boves herbam commesturi, lingua eam [?: co--- ] gant et apprehendunt: et praeterea flamma speciem [?: --guae ] imitatur, eaque quae consumit veluti lambere [?: vid--- ] .

LAMENTARI, et LAMENTATIO, est lugubris querela, voce plerunque clara expressa, de aliqua magna clade, aut tristi statu: cuiusmodi sunt threni [?: ] mentationes Hierem. de eversa Iudaea. Solent. n. ille orientales et meridionales, gentes magis tum res [?: ] cantionibus, musica, iubilis et tripudiis, aliisque externis signis gaudii celebrare: tum et res adversis contra externo luctu deplorare ac lamentari, quam [?: ]

-- 271 --

517/518 septentrionales, ut etiam ex funerum pompis liquet. Quare Prophetae praedicturi tristem statum ac poenas Dei populo infligendas, hortantur eos ad assumendum lamentum, ad speciem ritusque luctus, vel etiam ad instituendam lugubri quadam cantione querelam. Ezech. 19. 26. et 27, Assume aut leva super Tyrum lamentum: pro, deplora lugubri quadam cantione devastationem Tyri. Sic Mich. 2. In die illa sumet super vos lamentator parabolam, et lamentabitur lamentum lamentationis dicens. Hinc lamentationes super Iosia leguntur 2. Paral. 35. id est, lugubres cantiones ac deplorationes de tristi casu Iosiae. Lamentari post Dominum, 1. Sam. 7, Lamentata est universa domus Israel post Dominum. pro, cum lachrymis et lamentatione conversa est ad Dominum, deplorans sua peccata, iram Dei, et poenas, calamitatesque.

LAMPADAS a virginibus prudentibus ac fatuis gestatas in expectatione sponsi, varie exponunt Theologi: alii de Fide, alii de Charitate intelligentes. Sed certum est, fide, et non charitate excipi et accipi sponsum Christum a credente anima et conscientia. Ipsa quoque expectatio, quae fidei inest, facile indicat, illas fide, non bonis operibus venientem, ac diutius morantem sponsum, expectasse et excepisse. Nahum 2, comparantur facies pudefactorum, confusorum, aut pudore rubentium, cum in scelere idololatriae deprehenduntur, lampadi ardenti. Sic vulgo quoque Germani dicunt de erubescente, Er ward rot wie ein feuer.

LANAE similitudine declarantur aliqua in Sacris literis, ut Psal. 147, Qui dat nivem veluti lanam, et pruinam ut cinerem spargit. Genus enim nivis est, quod veluti flocci lanae in aere volitare ac decidere videtur Nam aliud est magis comminutum, et veluti in grana collectum, propemodum parvam grandinem referens. Isa. 1, albedinem, puritatem, ac mundiciem denotat: propterea quod lana pulchre lota, quiddam valde candidum et purum est Inquit enim: Si fuerint peccata vestra tanquam coccinum, tanquam lana erunt: id est, si fueritis vos ita peccatis vestris, et praesertim sanguine innocentum contaminati, ut padnus purpura tinctus, qui est valde profundus, et tenacissime in haerens color: tamen ego vos ita eluam et mundabo, ut sitis futuri puri ac albi, sicut initio lana lota est alba, et caret omni macula.

LANCEA, olim fuit genus teli usitatissimum, eoque saepe synecdochice pro omni genere armorum et tota vi bellica ponitur. ut Psal. 35. Educ lanceam, et conclude in occursum persequentium me: pro, armatus veluti aciem armis scutisque undique conclusam ac communitam dirige contra hostes meos. Sic 1. Paral. 11. Iste excitavit lanceam suam contra 300, quos interfecit vice una. id est, uno conflictu. Porro Psal. 57 legitur, Quorum dentes sunt lanceae et sagittae, et lingua eorum gladius acutus: id est, res valde ac plane extreme noxiae. Videtur velle indicare instrumenta sermonis, et dicere, quod loquendo magis obsint, pluresque laedant ac perdant, quam si ipsis violentissimis armis in quosque obvios grassarent.

LANGUOR imbecillitatem, et quemvis tristiorem defectum, ruinam aut calamitatem significat. ut Isa. 53, Ipse portavit languores nostros. Aliqui interpretantur de sola poena: sed utrunque complectitur, quod et pecca-ta et poenas nostras portaverit et abstulerit. sicut ibidem est Fecit concurrere in eum omnium nostrûm peccata et Paulus inquit, Fecit eum peccatum. Sic Ioelis 1 dicitur oleum elanguisse: id est, diminutum esse, aut defe [?: ---e ] Inquit enim Propheta ibi: Quia devastatum est frumentum, confusum est mustum, elanguit oleum: pro, [?: ] prorsus perierunt fructus olearum, aut certe ad maximum paucitate redacti sunt, ut sit minima spes [?: pro--entus ] olei. Isaiae cap. 1 habetur: Omne caput languori, et omne cor dolori, aut ad languorem ac dolorem expositum, vel deditum est. et significatur, afflictos esse poenis Dei gravissimis, tum singulos homines ac domos, tum familias ac tribus, tum denique totas civitates, ac cunctam gentem.

LANIARE faciem, fuit signum maximi doloris, vel de peccatis, vel de aliis calamitatibus. Hierem. 41. Viri rasi barba, et scissi vestes, ac laniati facie. Hinc illa Papistica caeremonialia, qua nunc levissime pectus et os duobus aut tribus digitis tundunt, olim Ethnicis valde usitata, ut in Satyris habetur.

LAPIS, vox notae significationis, efficit non paucos subobscuros Hebraismos, etiam dum in propria significatione accipitur: nedum postea, cum ad figuratas transit. Ad cuius clariorem noticiam profuerit etiam aea legisse, quae infra de voce PETRAE dicuntur. Deut. 8 legitur: Cuius lapides ferrum, et e montibus eius excides aes: id est, cuius lapides sunt ferrei, vel continent materiam ferri, sunt metallici. commendatur ea regio a copia variorum metallorum. Sic Iob 28 habetur, quod lapides fundentaes: id est, liquefacti partim in aes, partim in scoriam distinguentur: plerunque sane metallicae materiae exterra effossae, lapidis vim speciemque referunt. Iob 14 dicitur: Ut lapides comminuuntur aqua, sic spem hominis perdis: id est, sicut lapides vel eluuntur fluxu aquae, vel etiam eius concussione ac agitatione ita prorsus in arenam rediguntur, ut restitui prorsus nequeant: sic homo paulatim, variis curis ac laboribus innumerisque malis absumitur, et veluti in nihilum redigitur, evanescitque. Artifices lapidis parietis, dicuntur 2. Sam. 5, latomi et fabri murarii. Caeterum Exod. 30. Ars lapidis, pro arte gemmaria ponitur. Iob 5 habetur, Cum lapidibus agri erit pactum tuum: scilicet, ne te laedant. Videtur autem hoc loco lapis significare figurate omnia inutilia, aut etiam noxia agri: ut sunt spinae, tribuli, lolium, etc. quae Deus impediet ne obsint vel homini, vel eius pecudibus aut segeti. sicut contra olim in maledictione dixerat: Spinam et tribulum producet tibi terra, cum colueris eam. Deut. 27 iubet Deus aedificari altare de lapidibus perfectis aut integris, seu non violatis aut sectis ullo ferro. Sic et 1. Reg. 6, dicitur aedificatum templum de lapidibus integris, ut allati erant, nec esse in eius structura ullum instrumentum ferreum auditum. Sed hoc posterius videtur intelligendum esse, quod lapides ibi inter aedificandum caesi aut dolati non sint: non autem quod in latomiis non sint quadrati, aut ad amussim secti. Lapis viae, 1. Sam. 20, videtur indicare mercurialem statuam, seu lapidem monstrantem veram ac regiam viam: cuiusmodi tum olim apud Ethnicos habiti sunt, tum et postea, ac nunc quoque, in Papatu praesertim. Lapis pictus, Levit. 26. Neque lapidem pictum erigetis vobis. videtur statuam significare, quae non tantum caesione, sed et picturatione ad imaginem hominis paratur. Lapis manus: pro, quem manu proiicere solent, aut possunt, quem Latini manuarium dicunt. ut Num. 35, Si lapide manus percusserit eum. id est, lapide manuario, aut manu proiecto. Lapidum preciosorum multa est passim mentio in Sacris literis. Hinc lapides repletionum, aut plenitudinum, Exod. 25, et alibi, pro lapidibus in aurum annulorum, et alio qui includendis. Et Psal. 19, eloquia Domini dicuntur lapidib. preciosis desiderabiliora esse. Item in Proverbiis munus lapidi precioso comparatur. Lapides ignitos credo vocari carbunculum, rubinum, chrysolithum, pyropum, et similes, igneum fulgorem edentes. Ezech. 28. In medio lapidum ignitorum ambulasti: id est, praeclare ornatus fuisti, veluti si preciosis lapidibus esses indutus, aut veluti si inter sanctos fuisses computatus. Nam lapides preciosi etiam sanctos denotant, ut mox dicetur ex Apocalypsi: tametsi ibi per lapides ignitos omnino ipsum sanctuarium describi videtur. Lapidare, est aliquem lapidibus obruere. Exod. 19,

-- 272 --

519/520 Lapidando lapidabitur. 2. Sam. 16, Semei dicitur lapidasse lapidibus Davidem: id est, contra eum, tametsi a longe, lapides iactasse. Lapidare igitur non semper significat lapidibus interficere, sed etiam tantum lapides in aliquem coniicere: ut ex initio 12. cap. Marci apparet, et ex Quintiliano >lib. 8 cap. 2. Lapis ex pariete clamabit, et laquear ex tabulato respondebit: id est, contra testabuntur teque accusabunt iniuste partae opes, ipsaque aedificia ex rapina constructa: Habacuc 2.

¶ Hactenus de idiotismis ab huius vocis propria significatione exortis: nunc de eius figuratis locutionibus, quae itidem plurimae sunt. Primum valde crebro significat pondera, in ponderando contra rem ponderatam in statera adhiberi solita. qui tropus inde oritur, quod plerunque talia pondera, praesertim in maioribus bilancibus lapidea sunt. unde fit, ut posita materia pro materiato, aut materia pro forma, omnia talia pondera, etiansi sint aerea aut plumbea, lapides vocentur. Levit. 19, lapides iustitiae sint: id est, iusti, seu iusta pondera. Deuter 25. Ne sit in sacculo tuo lapis et lapis: id est, ne utaris diversis ponderibus imposturae gratia, ut maiori pondere emas, aut etiam aes accipias, minori autem vendas, aut aes depromas, seu monetam exponas. Addit vero expositionem ibidem, dum dicit, Maior et minor lapis. Sic et Prov. 20 dicitur lapis et lapis, mensura et mensura, abominatio Domini. Mich. 6. Nunquid mundus ero cum bilance impietatis, et sacculo lapidum dolosorum? id est, ponderum dolosorum. Solebant vero in sacculis talia pondera in rebus ac bilancibus minoribus circumgestare. Quin et plumbum perpendiculorum vocant lapidem, ut Zach. 4. Cum videbunt lapidem stanneum in manu Zerobabel: id est, potestatem aut praefecturam, et inchoationem aedificationis: metonymia est, signum pro re signata, regula aut perpendiculum pro authoritate ac iure aedificandi et regendi. Ratione huius primae significationis saepe idola vocantur ligna pro lapides, quia statuae ex ligno aut lapide fiunt. Isaiae 37. Opera manuum hominis lignum et lapis. Hier. 2. Dicentes ligno, Pater meus es tu: et lapidi, Tu me genuisti. Ezech. 20 Ut colamus ligna et lapides. id est idola lignea et lapidea. Ponitur igitur hic quoque materia pro materiato aut forma, per synecdochen aut metalepsin. Sic Hier. 3. Moechata es cum lapide et ligno: id est, coluisti idola lapidea et lignea. Secundo, hinc sumpta est illa locutio Isaiae 34. Extendet Deus super terram lineam desolationis, et lapides vacuitatis: id est, pondera, perpendicula, funiculos, regulas, ac normas, in eum finem, non ut aedificet, instauret aut perficiat: sicut alias solent architecti ideo aliquid initio metiri, ut inde quidpiam fabricent. At Deus metietur, ponderabit et expendet terram, ut eam certa ratione puniat, alia loca magis, alia minus devastando, evacuando et spoliando per hostes. In perpendiculis et normis adhibetur plumbum: id vocavit hic lapidem. Significat autem per metaphoram consilia et cogitationes ac decreta Dei, de punienda ac desolanda terra. Tertio, quia lapis angularis non solum conspicuus est, sed etiam maximi usus, quia ibi duo parietes colligantur, solentque optimi et maximi lapides ibi collocari: ideo lapis angularis per metaphoram significat hominem primariam, honestissimam, ac maxime salutarem actionem, functionemve praestantem. Sic Christus dicitur factus esse in caput anguli, ut mox dicetur. Sic dicit Hieremias futurum, ut Babylon adeo prorsus opprimatur ut non sumatur inde lapis angularis aut fundamenti: id est, ut non amplius mittantur praefecti ac gubernatores in diversas gentes ex civibus Babylonis: sicut et Historiae testantur, cives Babylonis ferme prorsus in servitutem fuisse a Medis et Persis redactos.

Quarto, apideum cor tribuitur homini, Ezech. 11 et 36: alibi etiam adamantinum: tum ideo, quia caret omni bono sensu ac intellectu in reb. divinis, perinde ut statim lapidea: sicut dicitur Deut. 29. Non dedit tibi Deus cor intelligens. Et contra mox in sequenti capite promittitur cor intelligens, sicut et Rom. 1: tum etiam, quia non movetur, frangitur aut mollitur verbo ac minis Dei Sed tamen Lex Dei dicitur Malleus frangens petras, Hier. 23: quia Deus legem concionando, et potenter suo spiritu operando, ista ipsa lapidea aut adamantino corda frangat ac comminuat. De Nabalo legitur 1. Sam. 25, quod audito ab uxore suo proiculo, cor eius sit emortuum in medio eius, et fuerit versum in lapidem: id est, tum prae metu, tum et ob aliquam divinam percussionem sit factus attonitus, eiusque cor veluti in lapidem versum, omnique sensu ac quasi vita vigoreque naturali privatum. Haec metaphora lapidis pro insensato aut attonito, est et Latinis non ignota. sic enim Terentianus ille: Accipe, quid stas lapis? Item Proverbium, Lapidi [?: ] ris: qualia sunt et illa, lapis, truncus, caudex, stipes, plumbeus, etc. Quinto, celebrantur lapides Hierusalem multiplici sensu ac tropo. Zach. 12 dicit Deus se positurum esse Hierusalem lapidem onerosum omnibus populis, ut omnes qui eum sublevare volent, lacerando lacerentur: quod est, se immotam, invictam ac in expugnabilem esse suam Ecclesiam effecturum. Apoc. 21 pingitur spiritualis Hierusalem ex lapidibus preciosis, nempe Apostolis et aliis piis extruenda. Psal. 102 dicit, servos Dei pie sentire de lapidibus et pulvere Zion: id est, Cyrum, Darium, et alios divinitûs excitatos, magnifacere ruinas templi et Hierosolymae, ac statuere eas omnino instaurandas esse. Per metaphoram tamen credo intelligi de hominibus piis, ex quibus spiritualis Syon constat: quam omnes sancti cupiunt in doctrinae puritate, pietate, et externis quoque commodis instaurari, post tam gravem afflictionem et dissipationem populi. Sexto, tali metaphora tum pii, tum et ipse Christus dicitur lapis passim in Scriptura, ut Isaiae 28, Psal. 118, Matth. 21 propterea quod inde Ecclesia Christi aedificatur. Dicitur etiam Christus lapis reiectus ab aedificantibus: quia sacerdotes, doctores et gubernatores iudicarunt eum non tantum inutilem esse ad omnia munia Ecclesiae, politiae, et communis vitae: sed etiam perniciosum societati hominum, eoque de vita tollendum. Eadem ratione etiam omnes pii sunt lapides reiecti, eoque a functionibus arcentur, praesertim doctores: quinetiam ut [?: cath- ] mata tolluntur. Dicitur denique idem Servator lapis [?: ] dali, eo quod multi in eum offendant, corruant ac pereant. Locus prolixus harum metaphorarum est 1. Pet. 2, quem adscribam. inquit enim: Siquidem gustastis quod benignus sit Dominus: ad quem accedentes, qui lapis est vivus, ab hominibus quidem reprobatus, apud Deum vero electus ac preciosus: ipsi quoque veluti [?: ] lapides aedificemini, domus spiritualis, sacerdotium sanctum, ad offerendum spirituales hostias, acceptabiles Deo per IESUM Christum. Quapropter et [?: continet ] Scriptura: Ecce pono in Zion lapidem, in summo penendum angulo, electum, preciosum: et qui crediderit in illo, non pudefiet. Vobis igitur preciosus est, qui [?: ] ditis. Caeterum iis qui non credunt, lapis quem reprobaverant aedificantes hic coepit esse caput anguli, et lapis in quem impingitur, et petra ad quam [?: offenda-- ] nempe his qui impingunt in sermonem, neque credunt in id: ad quod et instituti fuerant. Porro additum epitheton Vivus, significat Christum et pios vere vivere et simul fit antithesis quaedam ad lapides mortuos. Dicitur porro ideo Christus lapis angularis, idque [?: sum--- ] quia tum dirupto interstitio maceriae, duos diversos populos Iudaeorum ac gentilium in unam Ecclesiam, ac (sicut ipsemet inquit) duos diversos greges in [?: ] ovile coniungit: tum et totum aedificium Ecclesiae, dissuatur, coagmentat. Ruptio enim parietum tum

-- 273 --

521/522 summo incipit, tum et maior ampliorque ibi est, ut ibi tanto magis coagmentatione angulari indigeant. Hic igitur lapis ab aedificantibus, id est, doctoribus reiectus, damnato aut obscurato eius vero officio, nihilominus fit ac manet lapis summus ac angularis, reiecta ac damnata prava male aedificantium structura: id est, ordinariorum doctorum ac sacerdotum prava doctrino. Dan. 9, celebratur lapis de monte sine manibus abscissus, qui contriverit totam illam statuam, et factus sit in montem magnum. Significat autem Christum, ac eius regnum, ut ibi exponitur. Septimo, lapis etiam fundamentum primarium vocari solet. Sic Abraam, Sara, Isaac et Iacob dicitur lapis Israel, Isaiae 51. id est, prima basis aut fundamentum, super quod, aut ex quo tota Israelitica gens extructa est. Sic omnes pii totaque Ecclesia, sed quadam multo efficaciore significatione, dicuntur superstructi super unicum fundamentum IESUM, 1. Corinth. 3. Dicimur etiam extructi super fundamento Apostolorum et Prophetarum: id est, super eorum vera ac divinitus patefacta doctrina, seu super Christum, quod unicum fundamentum iecerunt Prophetae et Apostoli, ut testatur de seipso Paulus 1. Cor. 3. Quare et ipsemet Christus Petri confessionem, aut confessam doctrinam et Meschiam, dicit esse totius Ecclesiae victricis fundamentum: non ipsum aedificatorem, plantatorem aut rigatorem, ut seductores docent: sed illud unicum ab eo iactum fundamentum caelestis doctrinae ac Servatoris, praeter quod nemo aliud ponere potest: quia Christus est proprie illa petra, sustentans et comitans suum populum aut Ecclesiam, 1. Cor. 10. Octavo grando maior vocatur aliquando lapides: ut Iosuae 10 scribitur, quod Deus in quodam conflictu immissa grandine multos interfecerit lapidibus grandibus, e caelo missis. Sic et Isaiae 30, lapides grandinis nominantur. Sic et Ezech. 13, ac saepe alias. Percutere lapide aut pugno, Exodi 21: exponunt aliqui synecdochice, pro porcutere eminus aut cominus. inquit enim ibi Moyses: Si rixati fuerint viri, et percusserit alter alterum lapide aut pugno. Nono, denique etiam Proverbia quaedam ab hac voce venire videntur. ut, Offendere ad lapidem: pro, in obvium aliquod malum subito ac praeter opinionem incidere, nisi id Deus averterit. ut est in Psal. 89. Angeli portabunt te manibus, ne offendas ad lapidem pedem tuum: pro, custodient te in omnibus rebus agendis, functioneque tua, ne alicubi incidas in aliquam calamitatem. Sic et illud omnino Proverbiale est, Lapis super lapidem non relinquetur, Matth. 24. pro, totaliter ac fundamentaliter destruetur. Sic et lapis angularis, et ponere in [?: --uos ] lapidum. Quadris lapidibus aedificare: pro, superbe aedificare. Isa. 9, et Amos 5. Isa. 6 est, Pro aere adducam aurum, [?: -ro ] ferro argentum, pro lignis aes, et pro lapidib. ferrum. Hyperbole quaedam est, aut metaphora, quod pro malo [?: -atu ] Messias adducet summam felicitatem.

LAQUEUS, figurate admodum varie accipitur ob [?: -ures ] laquei proprietates. Nam et ab hoste, aut quae ante alterius exitium, ut a venatore, struitur, et occultum quid et fraudulentum est, et sûbitaneum, et veluti optivum faciens, aut tenens illaqueatum, et denique [?: exi-ale ] . Ex hisce tam variis veluti proprietatibus laquei, valde multa non quidem prorsus ac extreme diversa, [?: -d ] tamen nonnihil differentia significata exoriuntur, [?: ] quibus quoad potero ordine dicam. Laquet mortis, Psal. 18, videntur significare dolores mortiferos, aut le [?: -es ] . Exponit enim ipsemet Psaltes, per dolores mor [?: tis ] inferni, et per tribulationes. Aliqui exponunt dolores ab ipsa morte et inferno immissos, cuiusmodi [?: so-- ] Satan conscientiis tentatis et perterrefactis immittere, quae sunt veluti gustus aut sensus aeternae mortis. Posset quis dicere, esse metaphoras, quod mors talibus omnibus, ac laqueis ad se homines attrahat. Hic laqueus mortis poenam magis notat. Alius eiusdem locutionis sensus esse videtur, nempe ad culpam peccatumque pertinens, cum dicitur Prov. 13, Lex sapientis est fons vitae, ad recedendum a laqueis mortis: pro, ad vitanda pericula et occasiones exitii. Laqueus, pro insigni damno, aut etiam exitio videtur poni Exod. 10: cum servi Pharaonis eum hortantur, ut dimittat Israelitas, dicentes. Usquequo erit nobis in laqueum? id est, perget nobis damno ac plane exitio esse, sicut si laqueo caperemur, aut strangularemur. Sic David adversariis suis male precatur Psal. 69, Sit illis mensa eorum in laqueum, retributionem et offendiculum: id est, summae voluptates et commoda eorum sint illis extremo exitio. Sic Dominus dicitur pluiturus super impios, laqueos, ignem, et sulphur: Psal. 11. id est, summa mala, tristissimasque poenas. In hoc sensu dicit Saul, 1. Sam. 18, se daturum esse Davidi filiam, ut sit ei laqueus, et sit in eum manus Philistaeorum, non manus ipsius Saulis: id est, ut desiderio potiundi filia regis, studioque consequendi proposita praeputia, temere sese praecipitet in pericula, praeliando contra Philistaeos: et ita pereat, nec opus sit ipsum Saulem eum interficere, culpamque caedis sustinere. Apostolo Paulo laqueus videtur. significare necessitatem, et veluti quandam captivationem conscientiae, cum 1. Corinth. 7. de caelibatu disserens dicit, se caelibatum non eo consilio praedicare illis, ut eis laqueum iniiciat: id est, tanquam extreme necessarium, aut ut eorum conscientias ad eum astringat, eosve compellat id vitae genus suscipere, ad quod pie agendum non omnes sunt idonei: sed tantum, ut rem commodam calamitosae huic vitae, ac plane liberam. Nam laqueus quod caepit, constringit, et captivum tenet volens nolens, atque etiam suffocat: sicut videmus leges, vota ac iuramenta caelibatus nunc plurimos invitos in captivitate detinere, multosque etiam spiritualiter suffocare. Alii exponunt, Non ut vobis occasionem et ansam peccandi aut exitii obiiciam: quod tamen idem est. Nam dum innumeri inviti in caelibatu detinentur, remedioque scortationis divinitus commonstrato et oblato, nempe coniugio, abstinere coguntur, necessario in summas turpitudines prolabuntur. Sic pro necessitate et captivitate videtur accipi et Psal. 124. Anima nostra sicut avicula evasit ex laqueo aucupum: laqueus contritus est, et nos liberati sumus. id est, vis hostilis est divinitus fracta, quae nos captivos detinebat. Laqueum significare subitaneum, impraevisum et impraemeditatum malum, satis indicat ipsemet Dominus, cum dicit Luc. 21, extremam diem venturam super habitatores terrae tanquam laqueum subito. Laqueos alicui ponere, Psal. 38, et 119, est struere ei letiferas aut exitiales insidias. sic inquit Psal. 142. In via qua ambulaturus eram, absconderunt mihi laqueos. Contra vero liberare alicuius pedes a laqueo, est, eum ex talibus insidiis, periculis ac difficultatibus eripere. Idem est, liberare a laqueo venatoris: id est, ab insidiis adversariorum, Psal. 91. Sic et Psal. 141 accipitur, custodire a manibus laquei aliquem, et a laqueis operantium iniquitatem: pro a potestate et insidiis eorum. A laqueo diaboli evigilare, est, agnoscere eius errores ac fraudes, quibus adversarios veritatis captivos et irretitos detinet: et est contrarium poenitentiae, ac agnitionis veritatis. Laqueus alicuius in aliqua re est, Prov. 12. In praevaricatione labiorum laqueus mali, at iustus evadit ex tribulatione: in iusto Dei iudicio improb. sibi pro prioore aut sermone exitium accersit, pium vero eripit Deus. Abscondere alicui laqueos, seu clam ponere, est, clam et dissimulanter struere insidias, molirique fraudulenter exitium. Ps. 140, 42. 64. Sic et Ier. inquit ca. 18. Foderunt foveam, ut caperent me, et laqueos absconderunt pedib. meis. Accipere laqueum animae suae, Prov 22. Ne discas vias eius, et accipias laqueum animae tuae: ine malorum mores imitando, tibimet tuaeque vitae exitium accersas. Exo. 34. Deut. 7. Ios. 27, et saepe alias prohibet Deus,

-- 274 --

523/524 ne Iudaei ullum foedus faciant cum Cananaeis, neve parcant eis, aut eorum idolis, ne sint eis in laqueum: pro, ne paulatim eos pertrahentes ad suas impietates, eos in iram ac poenas Dei pertrahant, seducantque, ac tandem etiam iusto Dei iudicio incipiant fieri superiores illis, maximo ipsorum malo. Pavor hominum ponit laqueum: qui autem sperat in Domino, is in tuto collocabitur. Proverb. 29. id est, diffidentia de ope Dei, et inde proveniens trepidatio, ac nimius metus hominum, et aliorum terrenorum periculorum, causa est ut nos Deus in talibus difficultatibus deserat, et succumbere patiatur. sicut ad Hieremiam dicit: Non trepides, ne conteraris. Contra autem fiducia opem Dei impetrat. Coniunguntur aliquando tria ista, Terror, fovea, et laqueus: ut Hier. 48, pavor, fovea et laqueus super te Moab: Et accidet, ut qui effugerit pavorem, incidat in foveam: et qui ascenderit de fovea, capiatur laqueo: quia adducam super Moab annum visitationis, dicit Dominus. ubi per pavorem videtur significare hostilem impetum, et inde ortum terrorem: per foveam autem, et laqueum, alias calamitates ac exitia, quae eis Deus una erat immissurus, ita ut evadere non possent, sed ex alio exitio in aliud ruerent, iuxta illud: Incidit in Scyllam, qui vult vitare Carybdim. Metus enim ac trepidatio facit tum inopes consilii, tum etiam ad repugnandum prorsus imbelles.

LASCIVIA, forte postea in voce LUXUS nonnihil attingetur, tametsi nihil peculiaris significationis in Sacris literis habere videatur.

LASSUS, defatigatus, et viribus deficiens est: ut Isaiae 28, Si quis dixerit, Haec est requies, concedite quietem lasso: id est, debilitato et imbecillo, quacunque causa aut occasione. Iob 4, Lassas manus roborasti. Potius remissas, ibi vertendum esset. Tales manus aut homines, dicunt amici Hiobum ad opus et ad spem meliorem excitasse: id est, multos carentes consilio et animo, quorum res familiaris iam pessum ibat, denuo excitasse et erexisse, tum ad opus faciendum et curandas res suas attentius, tum et ad melioris fortunae spem, suppeditato non tantum consilio ac consolatione, sed et subministrata ope, qua iterum sese erigerent, ac nonnihil fulcirent. De pede lasso aliquid infra, sicut et de manibus lassis agetur.

LATERE aliquem aliquid, nota et Latina et Graeca locutio est. Sed Levit. 4 dicitur, Si latuerit res in oculis congregationis: id est, latuerit congregationem, aut totum coetum populi Dei.

LATIBULUM nostrum non raro dicitur Deus. ut Psal. 119, Latibulum meum et scutum meum es tu: id est, firmus adiutor ac defensor. Sic et Christus dicitur futurus latibulum a procella et pluvia, Isaiae 4: id est refugium, defensio contra omnes adversitates ac calamitates, praesertim spirituales et summas. Crebra admodum est haec metaphora in Sacris.

LATITUDO, plerunque in bonam partem accipitur. Tres autem potissimum figuratas significationes habet. Primum enim, sicut angustiae per metaphoram a locorum difficultate sumptae, etiam Latinis significant omnem difficultatem quorumcunque vel spiritualium vel externorum commodorum: sic contra, latitudo commoditatem et copiam rerum bonarum notat. Sic Isaac Gen. 24, cum post contentiones de aliis puteis et aquis tandem unum quendam effodisset, de cuius aquis nemo ei litem movebat, vocavit eum Rechovot: id est, latitudines, eo ipso nomine putei indicans, iam Deum copiam propriarum aquarum sibi dedisse, de quibus nemo secum litigaret. Contra vero Gen. 13 dicitur terra ob angustias non tulisse Abrahamum et Loth, ut simul habitarent, ob copiam pecorum et reliquae rei familiaris, eoque etiam contentiones inter illos exortas. Quare orat Abraham Lothum, ut sese ab eo separet, et concedat ab ipso, quocunque ei videatur: se quoque vicissim in aliud latus ab eo declinaturum. In hoc igitur sensu saepe queritur David de angustiis, id est, de rebus adversis: et contra praedicat latitudines, qui etiam tandem dicit, Dei se exaudisse in latitudine. Psal. 118, De angustiis invocavi Dominum, in latitudine, aut per latitudivem respondit mihi: id est, pro angustiis largitus est mihi latitudines, nempe liberationem. Sic etiam Psal. 4 inquit, In angustiis dilatasti mihi: id est, liberasti, opem tulisti. Hinc phrases, Educere in latitudinem, Psal. 18. Staevere in latitudine pedes, Psal. 31. Secundo, cum dicitur animi aut cordis [?: la- ] do, aliquando consolationem notat. Nam laeticia cordi latatur, et angustiis constringitur. Aliquando magnitudinem intelligentiae, et etiam quasi quandam magnitudinem animi indicat, sicut de Salomone legitur: et contrariam vim, angustus animus, aut angustum pectus, etiam latinis sonat. Hinc ambularesin latitudine, id est, laeta ac pacata conscientia. Psal. 119. denique et superbiam exprimit interdum. Tertio, Paulus ad exprimendam aliquarum rerum amplitudinem, coniungit latitudinem, longitudinem et profunditatem. ut cum piis optat Eph. 3, ut possint cognoscere latitudinem, longitudinem, altitudine ac profunditatem mysterii Christi, ac dilectionis erga nos. Sed de voce Latitudinis et Angustiae, supra in verbo DILATARE ferme satis dictum est.

LATRONIS nomen obiicit Christus sacerdotibus, inquiens Matth. 21, et Marc. 11. Domus mea domus orationis vocabitur, et vos eam fecistis speluncam latronum. Ratio autem tam horrendae metaphorae est, quod in templo sacerdotes perinde per falsam doctrinam animas hominum illaqueant, capiunt et perdunt, et alioqui etiam homines spoliant, et domus viduarum depraedantur, sicut latrones corpora, aut hanc communem vitam: perinde etiam utrique tantum quae sua sunt quaerunt perinde etiam in specie pietatis sese occultant seductares, ut Christus dicit eos ovillo vellere tegi, sicut latrones suis speluncis, sylvis, nocte et caligine. Quare et Iohan. 10 idem Servator seductores vocat fures et latrones, eisque duas potissimum notas tribuit: quod non veniant per ostium Christum, sive nec mittantur ab eo, nec eius vocem ac beneficium afferant, celebrent [?: ] Deinde quod non veniant nisi ad exitium ovium, ut scilicet mactent ac disperdant. Hoseas quoque cap. 6 de sacerdotibus inquit, Sacerdotes sunt sicut latrones, infidiantes et interficientes in via. Quod fit, dum homine ab eis seducti, duplo fiunt magis filii gehennae, quia antea. Latrunculi. in veteri Testamento notant hostias ac praedatorias turmas: quales sunt nunc [?: Turcici- ] giarii, quos Martalossos vocant: quae magis ex [?: ins- ] et clam in aliquam gentem grassantur, quam iusto bello aperteque belligerantur. 2. Reg. 24, Immisitque ei Deus latrunculos Chaldaeorum, latrunculos Syriae, latrunculos Moab, et latrunculos filiorum Ammon in [?: Iudae- ]

LATUS, lateris, obscuras aliquot locutiones [?: ha- ] quarum nonnullas commemorabo. Isaiae 66. Superlati portabimini, et super genua laetificabimini. Praedixit Propheta summam felicitatem piorum, veniente [?: ] schia: et alludit ad morem, quo infantes a matre autem tricibus gestari solent in pectore quidem, sed tamen [?: ] sus dextrum latus, reclinati in dextrum brachium: [?: ] lentque reclinari in genua aut sinum sedentis, [?: qu- ] cum eis lusitant suavius et ociosius, eosve laetificant aut exhilarant. Lateri spinae, aut in lateribus spinae, aut in praedicit Deus hac locutione gravissimas molestiis et damna, quae essent reliquiae Ethnicorum in terra Canaan, si non prorsus delerentur, Israelitis [?: exhibitu- ] nempe, perinde ac si spinae et clavi essent alicui [?: ocu-- ] et laterib. iacenti, ut in eis volutaretur cubaretque Num. 33 Ios. 13. Iud. 2. Latera terrae, extremitates eius notat [?: ] 31, Congregabo eos de laterib. terrae. Sic et Ier. 25, [?: T- ] manus excitabitur a latere terrae: i. ab extremitate [?: ]

-- 275 --

525/526 [?: -yon ] arx latera Aquilonis nominatur, propterea quod [?: e-t ] Hierosolymae ad Aquilonem. Sic enim Isaiae cap. 14 [?: -nsultat ] Assyrio regi, quod iactaverit se sessurum in [?: mon-e ] iustificationis, in lateribus Aquilonis: id est, in arce Davidis, aut in Syon, ubi aliquandiu arca et ministerium fuit. Sic et Psal. 48, Pulcher locus et gaudium universae terrae est mons Syon, latera Aquilonis, civitas [?: -egis ] magni. Dicitur igitur illa arx latus Aquilonis, [?: -uia ] est urbis latus Aquilonare. Porro ob celebritatem [?: -oci ] , aut arcis eius, saepe haec periphrasis Arx Syon totam Hierosolymam notat: sicut et vox Syon. Cadent a [?: -a-ere ] tuo mille, et decem milia, ad te autem non appropinquabit: Psal. 91, id est, circa te peribunt plurimi, ut [?: ] in praelio: te vero Deus custodiet ac proteget, ne quid tibi accidat, sed ex media caede aut naufragio incolumis evadas, infinitis circa te pereuntibus. Sic et Proverb. 3 dicitur Deus a latere piorum staturus, aut [?: -s ] astiturus. Latera domus: id est, partes. inquit enim Psal. 128. Uxor tua sicut vitis abundans in lateribus domus tuae. pro, sicut vitis abundans, passim circa se in his palmitibus habet botros pendentes: sic passim in [?: -teribus ] et angulis aedium, circa uxorem tuam in melio versantem, erunt et versabuntur liberi tui, dum alius aliud agit aut lusitat. Pulchra similitudo aut hypotyposis est.

LAETARI, verbum notae significationis est, et tamen aliquando propria quadam emphasi accipitur de ἐπιχαι [?: ---κίᾳ ] , seu gaudio malorum, gaudentium de incommodis bonorum. Mich. 7. Ne laeteris inimica mea super me, quod cecidi, consurgam: cum sedero in tenebris, Dominus lux mea erit. Sic et Psal. 88 legitur, Exaltasti dextram deprimentium eum, et laetificasti omnes inimicos meos. Laetificare operibus, est benefacere, et laeticiae occasionem dare. Psal. 92. Laetificasti me in operibus suis: id est, benefaciendo dedisti mihi causam laetandi. Laetari dicitur Dominus super aliquibus, cum eis dele [?: -tatur ] , eos amat, eisque benefacit. Isaiae 9. Propter hoc super adolescentulis eius non laetabitur Dominus, et pupillorum et viduarum eius non miserebitur.

LAVARI, per metaphoram significat mundum a peccatisesse, sive quia ea prorsus non commiseris, sive quia [?: -b ] eis sis sanguine Christi mundatus. Quare primum habuerunt varias lotiones corporis et aliarum rerum, partim initio divinitus mandatas, partim etiam postea superstitione et hominum traditione cumulatas, ut evangelista Matth. 15 testatur. Illis igitur putabant stulti homines, se vere ac coram Deo a peccatis mundari: quae opinio hodie quoque apud Turcos recepta est, et olim apud Ethnicos receptissima fuit: sicut Aeneas dicit apud Virgilium, nefas esse se attrectare sacra, quandoquidem tunc primum ex bello tanto et caede recenti vene rit, donec se flumine vivo abluerit. Idem testatur veteribus receptum fuisse, etiam Sophoclis interpres super [?: -iacem ] . Verissimile autem est, hanc pravam opinionem unde profectam, quia olim primi parentes ac patriarchae docuerint, oportere nos aqua vivente metaphorica, id est. Christi expiatione lavari ac mundari, ex qua [?: ] quis biberit, non sitiet, nec morietur unquam, etc. Quod posteri, accepta eorum locutione proprie, de aqua materiali intellexerunt. Hinc etiam adversariorum [?: er-r ] , aut furor potius, qui dicunt, Aqua benedicta deleat [?: -a ] delicta, sit tibi salus et vita, etc. Hac metaphora [?: to- ] Scriptura nos hortatur ad lotionem, ut Isaiae 1, [?: La-ini ] et mundi estote. Ubi observandum est, quod [?: du- ] lotionis mentio fiat: alterius, quam Deus [?: homi- ] severissime iniungit: et alterius, quam ipse eis ul [?: ] [?: -fert ] , inquiens: Si peccata vestra erunt ut coccinum, [?: ] [?: -a ] candescent. Vide ibi prolixius. Illa prior est [?: -tia ] , ut ex ipso textu apparet: posterior est remissio peccatorum, seu liberatio a culpa et poena, aut gratuita iustificatio ac vita, tametsi et ipsa poenitentia aut conversio merum purumque Dei in nobis, non nostri veteris Adami opus sit. Sic et Psal. 51 Lava me ab iniquitate mea, et a peccatis meis munda me. Item, Asperge me Domine hysopo, et lavabis me, et super nivem dealbabor. Sic Iohannes dicit, nos sanguine Christi mundari ab omnibus peccatis. et Apoc. 7 et 21, Nos stolas nostras lavare in sanguine agni. Lavare manus etiam innocentiae professionem indicat: sicut candidati Romani albedine vestis suam innocentiam, et animum alienum a sanguine et crudelitate (quod maxime in magistratu requiritur) populo venditabant. In hanc sententiam dicit David Psal. 26, Lavabo manus meas in innocentia, et circumdabo altare tuum: pro, ero et ostendam me esse innocentem. Simul vero alludit ad morem sacerdotum, manus suas ante sacrificium abluentium. Sic et Deut. 21 praescribit Deus caeremoniam, qua senatores civitatum lotione manuum testarentur, se innoxios esse de caede reperti in vicinia cadaveris. Sic et Pilatus Matth. 27, in signum ac protestationem suae innocentiae, qui in insontis Iesu caedem non consentiat, sed tantum coactus importunitate Iudaeorum cogatur eum ad supplicium dedere, lavat manus coram toto populo. Voluit vero eo ipsius facto testatam fieri coram omnibus innocentiam Christi, qui revera non propter sua, sed tantum propter aliena peccata pateretur. Significat item vitam innocentem ac sanctam praestare, ut postea in voce MANUS dicam. Psal. 73. Utique frustra mundavi cor meum, lavi in innocentia manus meas: pro, frustra innocenter vixi, cum impiis et iniustis bene sit, contra autem bonis male. Idem valet Lavare cor, Hier. 4. Contraria plane vis est locutionis, Manus aliquorum esse contaminatas, praesertim si addatur Sanguine. Isa. 1. Lavare pedes, significat sordidissima et ignobilissima quaeque munera obire. Sic Abigail post mortem Nabal respondet Davidi, ipsam in uxorem ambienti. Sic enim 1. Sam. 25 legitur: Quae surgens incurvavit se facietenus in terram dicens: Ecce ancilla sit tua famula, ut lavet pedes servorum domini mei. In eodem sensu utitur et Paulus hac phrasi 1. Tim. 5, cum describens viduam qualisnam fit in diaconissam templi deligenda, inter alia dicit, Si pedes sanctorum lavit: quo et beneficentiam et humilitatem eius notat. Nam lavare pedes, et officium est charitatis, et valde servile opus. Christus quoque lavit suis Apostolis pedes in postrema coena, Ioh 13, non tam officii illius gratia, quod eo tunc valde indigerent, quam docendi causa. Tria autem eos eo facto docere voluit, quae quidem clare ex textu habentur. Primum, iustificatos, aut sanguine Christi ablutos, adhuc quotidie in hac vita vivendo, quam Hebraei metaphora ambulationis et viae denotant, incidere in varia peccata tum omissionis, tum commissionis, de quibus sit necesse eos subinde petere condonationem, et repetere, Amplius lava me Domine. Nisi enim ille talem lotionem nobis subinde adhibuerit, non habebimus cum eo partem in regno caelorum. Secundo, eodem facto monuit eos de mutuis officiis, summa promptitudine sibi invicem praestandis. In qua parte illud credo vel in primis inclusum esse, ut doctores sibi invicem quotidianos lapsus ac offensiones condonent. Postremo, eodem symbolo voluit eos Christus docere modestiam ac humilitatem, ut quandoquidem ipsemet Dominus ac praeceptor, atque adeo viventis Dei filius, adeo semet humiliavit et exinanivit, ut non tantum Apostolis in coena, sed etiam omnes omnium nostrûm turpissimas peccatorum et poenarum sordes suo preciosissimo sanguine a nobis abluerit et exterserit, et insuper in se transtulerit: nos quoque vicissim non gravemur, nos infra infimos fratres demittere, et servi eorum fieri. Lavare in vino vestimentum et operi mentum, vel, ut alii verterunt, pedem, Gen. 49, significat per hyperbolen, maximam fore vini copiam in terra Iehuda, ut eo quasi ad sordidos usus operaque abuti possint: sicut praedives

-- 276 --

527/528 quidam Lipsiae in Cretico vino balneasse, et alius taleris tectum contegere voluisse fertur. Lavare manus, aut vestigia sua, in sanguine hostium, Psal. 58, est, plena et felici victoria potiri. inquit enim: Laetabitur iustus cum viderit ultionem, vestigia sua lavabit in sanguine impii. Credo esse allusionem ad victoriam militarem, ubi victores necessario pedes suos ponunt aut gradiuntur in sanguine hostium, cum passim terra sit cruore contecta, cumque fugientes persequuntur ac caedunt, quorum sanguine viae passim contaminantur. Lavare sordes et sanguines Iuda, est, ei sua peccata condonare, et praeterea spiritu suo eam renovare, aut instaurare. Ezech. 16. ubi prolixe immunda nativitas Iudae, id est, originale peccatum omnium hominum notatur. Vide locum. Porro Isaiae 4 est locus perelegans. inquit enim: Cum Dominus laverit sordes filiarum Syon, et sanguines Hierusalem amoverit de medio eius, in spiritu iudicii et spiritu ardoris aut purificationis. Ob metaphoram porro, de qua supra diximus, aut similitudinem quandam externae et internae lotionis, verisimile est Deum tum olim illos veteres lotionum typos ordinasse, tum etiam porro baptismi Sacramentum instituisse. Nam in Sacramentis constituendis Deus non tantum pro arbitrio voluntateque sua agit, sed etiam tales res aut elementa deligit, quae vel similitudine quadam externa, spiritualia beneficia pingunt, et veluti ante oculos ponunt. ut, sicut esus panis aut vini corporalem corporis nutritionem, ac deperditarum virium instaurationem operatur: sic etiam corporis Christi passio ac spiritualia beneficia alunt et reficiunt animam. Item, sicut aqua visibiliter foris sordes corporis abluit: sic Deus intus per hoc Sacramentum animam, remittendo peccata, sanguine Christi lavat. Porro circumcisio nomine religionis damnans, abscindens et abiiciens aliquid de instrumento generationis, et quasi fonte huius miserae propagationis ac vitae, totam hanc naturalem nativitatem, ipsumque naturalem aut carnalem hominem damnavit, ac ostendit pravitatem hominis non ex sola mala institutione aut consuetudine venire, seu tantum externum et accersitum quidpiam esse, ut Philosophi putarunt, sed in ipsa natura eius penitus insitum, atque adeo ipsum primum semen vitiosum et immundum esse: ideoque nisi totus homo prorsus denuo spiritualiter natus fuerit ex Deo, sit in aeternum periturus, qualibuscunque demum naturalibus dotibus ac operibus sit ornatus: quia illa omnia sint imagine diaboli infecta ac deformata, vel potius in ipsam plane transformata. Dicitur ergo Baptismus lavacrum regenerationis, et mundare Ecclesiam ac animam, Ephes. 5. Tit. 3: quia Deus per Verbum et Sacramenta, sanguinem, passionem, ac meritum Christi nobis credentibus applicans, emundat nos ab omnibus peccatis. Ideo et Ananias hortatur Paulum ad suscipiendum Baptismum: inquiens: Surge Saul frater, et ablue peccata tua. Nec obstat quod Petrus dicit 1. capite 3, Non ablutio immundiciae carnis, sed bonae conscientiae confirmatio in Deum. Non enim loquitur de causa formali, sed de effectu. non excludit Sacramenta a causa instrumentali mundationis: sed eorum opus, effectum ac beneficium dicit consistere non in externa corporis, sed interna animae mundificatione. Intelligo autem confirmationem pro interrogatione: quia olim in disputationibus confirmantes aliquas sententias, interrogabant, aut dari sibi quaedam petebant, ex quibus concludebant: in quo sensu etiam Aristoteles verbum Interrogare accipit. Sic et in contractibus confirmationis gratia interrogabant, ac stipulabantur ab emptore: Num tu hoc mihi vendis, locas, donas, etc? Quo respondente, et clare assentiente, solide contractus confirmabatur. Sic et in Baptismo est stipulatio ac confirmatio tum Dei, quod nobis velit esse propitius: tum et nostrae conscientiae, quod eam velit in unum ac solum hunc Deum credere, ac certo statuere eum sibi propter Christum esse propitium, et in eius veluti propitii patris sinu conquiescere, impetrante et confirmante nobis hunc accessum ad Deum, iustitiam ac fiduciam, Christo sacerdote nostro ad dexteram patris sedente, qui ob hanc nostram iustitiam resurrexit. Hunc non dubito esse verum et genuinum Petri sensum: sicut et Lutherus vertit stipulationem, einen Bundt. Alius quispiam in suis Annotationibus torquet hunc locum ad veram obedientiam, de qua hic nondum agitur. Verum de loco Petri et supra in voce BAPTISMI dictum est aliquid. Porro cum Christus Matth. 6 depingit hypocritarum ieiunia, dicit eos solere studio deformare, autetiam quasi immundam reddere faciem, ut videantur pallere, aut etiam fusca facie esse prae fame. Quare contra praecipit piis, ut ieiunantes lavent faciem, et caput inungant: id est, amoveant omnem ostentationem ieiunii, et illum externum luctum, ac interea intus in animo vere sua peccata lugeant, et reipsa ieiunent.

LAUDARE. Tres istae voces, Honos, Gloria, et Laus, non raro confunduntur, tum in prophanis, tum in [?: Sacri- ] aut etiam tanquam unum quiddam significantes coniunguntur. Sed tamen haec videntur esse eorum praecipua discrimina, quod Gloria sit celebris de aliquo fama in bonam partem, eum praedicans. Vel ut alii dicunt, est approbatio virtutis ac recte factorum alicuius, eius propriae conscientiae, et aliorum recte iudicantium. Honos autem, est externum indicium aut reverentia quadam, quo indicamus nos aliquem magnifacere. [?: L- ] denique, est sermo magnitudinem virtutis alicuius praestantissimi viri illustrans, ut eam definit Aristoteles Rhet. 1. Idem Ethic. 1, laudem dicit esse virtutum: et laudari res hominesve, quia sint aliqua bona qualitas praediti, et ad aliquod bonum utileque opus recte dispositi aut idonei: sed honorem esse rerum per sese valde praestantium, non ratione alterius finis, ut rerum divinarum ac summi boni, quorum preciositas in semetipsi est, non in scopo sive opere aut effectu. Quod [?: discri- ] cum communi sermone non usque quaque [?: conven- ] Nam etiam virtutem et ea praeditos honorare dicimus. Facit igitur ibi Aristoteles quiddam maius honorea laude. Dicere autem forte queas, gloriam adhuc quiddam maius ac excellentius honore videri. Definitenim Quintilianus, quod sit consentiens laus bonorum sicut et Cicero, qui addit, et incorrupta vox recte incantium. Est igitur gloria, quasi multa multorum ac recte iudicantium laus alicuius. Solent etiam hoc [?: no- ] ne extollere vocis Gloriae significationem, quod sit [?: ] qualium cunque aut mediocrium recte factorum laus, [?: ] multorum ac magnorum in rempub. meritorum: ut Cicero in Phil. habet, aut de excellente virtute. Quare gloriae vim haec demum gloriosa descriptio, quae est in [?: ] tione pro M. Marcello, exponit: Gloria est illustris [?: ] pervulgata multorum et magnorum, vel in suos [?: ci- ] vel in patriam, vel in totum genus hominum fama [?: ] torum. Quapropter huic tam splendidae rei ac [?: no- ] recte addit Cicero, quod sit solida ac expressa [?: quae- ] res, non adumbrata. Contra autem, inanem gloriam idem Cicero in Tusculanis, hisce verbis delineat: quod sit imitatrix verae gloriae, et sit temeraria et [?: incon- ] rata, ac plerunque peccatorum vitiorumque laudatrix, [?: ] ma popularis, simulatione honestatis formam eius [?: p- ] chritudinemque corrumpens. Recte ergo dicere [?: po- ] quod sicut Laus est verbalis quaedam testificatio ac illustratio virtutis, aut etiam alterius rei, ut cuiuspia praestantis viri: ita Honos sit realis, aut rebus ipsis facta [?: ] testatio et glorificatio talis praestantiae: Gloriae [?: ver- ] , [?: ] multae ac eximiae laudationes, et (ut ita dicam) [?: ] rationes, condecorationes ac ornamenta eidem [?: ]

-- 277 --

529/530 excellenti virtute praedito, optimeque merito adhibitae. Quartum quoque hisce tribus addi solet, Claritas tum in prophanis, tum et in Sacris literis: quam Seneca ita a gloria distinguit, quod gloria quidem multorum iudiciis ac laudibus constet, sed claritas bonorum. Haec quidem de hisce tribus aut quatuor vocibus ac rebus maxima ex parte ex prophanorum scriptorum usu annotavimus. Sed tam en in Sacris eodem ferme modo in genere ac plerunque usurpantur. Quare iam ad ipsa idiomata Sacrarum literarum in verbo ac nomine Laudare et Laus accedamus.

¶ Laudare verbum, et Laus nomen, de Deo, eiusve doctrina aut beneficiis positum, nonnun quam in genere accipitur, pro, de Deo lo qui, concionari, docere: propterea quod, quicquid de Deo vere dici potest, est laudabile, nihil est in eo vel indifferens, vel reprehensibile, ut in hominibus. Hinc Psalmi varia doctrinae genera ac formas continentes, laudes Thehilim vocantur. Quare cum in Psalmis et Prophetis laudare Deum iubemur aut dicimur, non tantum gratiarumactio, aut celebratio significatur. Laudare Deum usque ad laeticiam, 1 Par. 20, est, magna animi alacritate tractare verbum Dei In Deo laudabimus omni die, et nomini tuo [?: con-ebimur ] in seculum, Psa. 44. pro, Deum laudabimus, vel etiam de Deo gloria bimur, ac iactabimus nos tanquam valde felices, qui talem tantumque Deum propitium habeamus Psa. 65. In Deo laudabo verbum eius: id est celebrabo Deum, eiusque verissimum verbum, et infallibiles promissiones: aut celebrabo verbum Dei solo authoris respectu, etiansi in externis rebus ac eventu nondum verbi ac promissionis veritas et effectus appareat. Satis, et plus satis mihi est, quod sciam, eas esse Dei veracis et omni potentis promissiones. Laudare se in aliquo, pro, gloriari de eo, ponitur. Psal. 34. Benedicam Deo in omni tempore, semper laus eius in ore meo: In Domino laudabit sese anima mea: id est, gloriabitur et [?: -actabit ] . Gloriari in laude alicuius, Psal. 106, Ut gloriemur in laude tua: id est, ut iactemus nos felices, qui talem et tantum, tamque bonum ac laudatum Deum habeamus. Ad laudandum valde, lib. 2. Sam. cap. 14, Sicut Absalon autem non fuit vir pulcher in Israel ad laudandum valde: pro, [?: -t ] omnes eum laudarent: vel, ut val de esset eo nomine laudabilis. Laudatum invocabo Dominum, 2. Sam. 24. Psal. 18: pro, celebratum, vel omni laude dignum. Virgines laudari: pro, nuptum elo cari. Psal. 78: Virgines eius non sunt laudatae. Forte alludit ad aliquod proprium genus praeconiorum aut epithalamiorum in nuptiis usitatorum. Significat ergo non esse elocatas. Munsterus abet, Non sunt honoratae: scilicet nuptiis.

¶ Nomen Laus varie ac cum diversis vocibus [?: con-ectitur ] , et non paucas obscuras locutiones efficit, quarum aliquas percurram. Tu es factus habitans aut possedens laudes Israelis: id est, quem totus populus Israel [?: -u ] Ecclesia perpetuo meritoque laudat. Vel ut alii, qui [?: ] perpetua materia laudis, aut beneficiis tuis das perpetuae celebrationis causas. Aliqui per laudes ipsum tabernaculum et arcam accipiunt, ubi Deus perpetuo lauabatur ac celebrabatur. Deus est laus nostra, Deu 10. id est, decus ac ornamentum piorum, qui solus nos ve [?: ] glorificat. Sic Psal. 109. Deus laudis meae ne taceas: vel, Deus de quo glorior. Hier. 17, Deus saluum me fac, et [?: -uus ] ero, quoniam laus mea tu es: id est, Quia de te [?: so- ] glorior, te solum celebro, vel etiam tu me solus laudatum ac honoratum facis. Ita Deus laudis alicuius alias intelligitur, quod Deus illum laudet et glorificet: alias, quod laudetur ab eo. De te laus mea in coetu multo, [?: -ota ] mea solvam coram timentibus te: pro, laudabo et celebrabo te in maxima frequentia populi. Urbs laudis, urbs gaudii mei Damascus: Hier. 49. pro, urbs omnibus laudata, et grata. Laus, pro re laudata. Laus universae terrae dicitur Babel: id est, laudata ac celebrata ab omnibus gentibus. Hier. 51. Quomodo capta est Sesach, quomodo comprehensa est laus universae terrae? Fuit in devastationem Babel in omnibus gentibus. Sesach idem est quod Babel, per immutationem literarum, ita ut ultimae literae pro primis ponantur. Sic et Paulus laudem pro laudata virtute, sacro aut officio accipit, Phil. 4. Si qua virtus, si qua laus est, haec cogitate: id est, si quod merito laudatum opus, aut officium. Rectos laus decet, Psal. 33. Iubilate iusti in Domino, rectos decet laus: i. iubilando celebrate Dominum, rectos convenit celebrare Dominum. Quare sequitur, Confitemini Domino in cithara. Hortatur enim et excitat omnes ad praedicationem Dei. Immolare laudem: pro, offerre Deo celebrationem, neglecta aut postposita mactatione pecudum. Psal. 50. Qui sacrificat laudem, honorat me, quia hosce vitulos labiorum Deus magis expetat. Ibidem, sicut mox in sequenti Psalmo, Deus dicitur expetere laudationem, et contritum cor, non sacrificia: sic et reddere laudes is dicitur, qui Deum de acceptis beneficiis celebrat. Laudem, vel in laudem ponere aliquem, pro, efficere valde laudatum: Soph. 3. Ponam illos in laudem et nomen in tota terra pudoris eorum: pro, efficiam ut ubique inter gentiles Iudaei summe laudentur, tanquam unicus vere Deum colens populus, ubi antea captivi ignominiosissime habiti, tractati, aut etiam alioqui vituperati sunt. Sic Isa. 62 dicit, non esse concedendam Deo quietem aut requiem, donec praeparet et ponat Hierusalem laudem in terra: id est, donec ita eam extruat et aedificet, ut omnes eam laudent ac celebrent, tanquam longe pulcherrimam urbem. Et erit fructus sanctitatis laudum Domini: Levit. 19. pro fructus quarti anni erit in laudem Dei consecratus, aut sanctificatus: id est, in eum finem Deo consecratus, ut ea occasione Deus laudetur. Laus ex hominibus: Rom. 2 dicit Apostolus, internae circumcisionis laudem esse non ex hominibus, sed ex Deo: pro, a Deo laudari et probari, atque adeo remunerari illam veram ac internam cordis circumcisionem, cum interim homines tantum illam externam cernant et praedicent. Sic et Rom. 13 dicit, Habebis laudem ex magistratu: id est, a magistratu laudaberis et approbaberis, ut obediens et iustus subditus, aut civis. Laus gloriae, Ephes. 1, aliquoties hic finis nostrae redemptionis et conversionis monstratur, ut simus in laudem gloriae Dei. id est, ut per nos, aut etiam per alios propter nos, gloria Dei celebretur, augeatur et illustretur. Recte enim dicitur gloria Dei a nobis celebrari, laudari et illustrari: sed non contra, laus glorificari. 1. Pet. 1, tria ista simul coniunguntur, Laus, Gloria, et Honos inquit enim: Ut vestra fides probata reperiatur in laudem, gloriam et honorem, in revelatione Christi: id est, ut vestra vera ac probata fides in extrema die a Deo collaudetur, glorificetur et honoretur. Videtur ibi Petrus ista tria confundere, et pro eodem accipere.

LECTUS, ratione circumstantiae temporis, loci, ao quietis, aliquando aliquid indicat. Dominus confirmet aut fulciat eum in lecto doloris sui, universum lectum eius vertisti: id est, Dominus eum corroboret in omnibsuis difficultatibus. Lectum madefacere lachrymis, perpetuum ac gravem moerorem ac luctum denotat, qui nec in quiete quidem nocturna cesset. Super lectum ascendere, est, incidere in morbum: contra, descendere est convalescere. Ideo dicit Helisaeus de rege Israel: De lecto quem ascendisti, non descendes pro, hoc praesenti morbo morieris. Lectus aliquando significat thorum coniugalem: ut cum dicitur, Super lectum patris ascendere, et stratum patris maculare: quod est novercam contaminare. Gen. 49. Transgredi lectum suum, est adulterium patrare: Eccles. 23. Sicut ostium in cardine, ita piger in lecto suo versatur: Prov. 26. Ignavia pigrorum describitur, qui cum deberent ex lecto ad operas exilire, huc atque illuc potius in

-- 278 --

531/532 lecto volutantur. Christus praedicit, adveniente extrema die, duos fore in uno lecto, quorum unus assumatur ad gloriam, alter ad exitium relin quatur. id est, inter coniunctissimos, ac in uno opere versantes, aut plane similis conditionis homines, mirabili Dei iudicio ac electione ingens discrimen fiet, uno servato, altero pereunte. Hac igitur locutione, in uno lecto iacere, summam coniunctionem, aut etiam similitudinem indicat: sicut et per illam alteram locutionem, Duo erunt molentes in una mola. Sub lectum ponere accensam candelam, sicut et sub modium, proverbiale quippiam sonat, de re optima, non in suo loco ac usu collocata, sed ociose ac inutiliter quasi depereunte. Consolatur aliquem lectulus suus: id est, vel saltem noctu, ac in somno habet aliquam requiem. Iob 7: Si dixero, Consolabitur me lectus meus: id est, si spero me saltem noctu aliquanto suavius conquieturum, immemorem diurnarum miseriarum. Contra, in tenebris lectum sternere, Iob 17, significat perpetuo in calamitatibus iacere, et veluti consumi. Mettere aliquem in lectum, Apoc. 2, est, facere aliquem aegrotare, seu prosternere eum in lectum.

LENIRE, aut lenificare os prae butyro: vide infra in voce MELLIS.

LEO, pro varia natura sua plures metaphoras parit. Primum enim, ob egregiam fortitudinem et generositatem, et quia rex animalium dicitur, significat ipsum Christum. ut Apoc. 2, Vicit leo de tribu luda, qui est radix David. Eadem de causa per leonis naturam et nomen depingit Iacob tribum Iuda, inquiens: Iehuda, tibi confitebuntur fratres tui, Manus tua in cervice inimicorum tuorum. Incurvabuntur coram te filii patris tui. Catulus leonis Iehuda, a praeda ascendisti fili mi, incurvavit se, accubuit quasi leo, et quasi leaena, quis suscitabit eum? Fuit enim tum bellicosa ac potens ea tribus prae aliis, tum etiam regnum diutissime obtinuit. Isaiae 31, Deus se fortissimum bellatorem esse pro suo populo indicans, sumit similitudinem a leone inquiens: Quemadmodum rugit leo, et catulus leonis super praedam suam, contra quem conciebitur congregatio pastorum, sed a clamore eorum non reformidat: sic descendet Iehova ad praeliandum pro monte Zion, Ferme eadem similitudine ac verbis pingit Homerus Diomedem cedentem, qui itidem multum utitur metaphoris, similitudinibus et allusionibus ad leones et ursos, ut et Sacrae literae. Eandem similitudinem et Virgilius expressit, describendo Turnum cedentem ex castris Troianorum. Secundo, ob vocis rugitusve magnitudinem, qui et latissime auditur, et omnia animalia et homines perterrefacit, significat praedicationem verbi Dei, quae est regis regum rugitus et clamor ad omnes homines. Amos 3: Leo rugivit, quis non timebit? Dominus locutus est, quis non prophetabit? Tertio, ob crudelitatem et rapacitatem significat tum impios tyrannos, tum et ipsum diabolum. Ratio metaphorae ad tyrannos translatae exponitur Psal. 17. Similitudo eius ut leonis, qui desiderat rapere: et sicut leunculi, qui manet in latibulis. Proverb 19. Veluti rugitus leonis, ira regis. Sic et Proverb. 28: Leo rugiens, et ursus esuriens, princeps impius super populum pauperem. pro, ei similis est. Zoph. 3 . Principes eius in medio eius sunt leones rugientes. Sic Paulus dicit 2. Timoth. 4, se ereptum esse ex ore leonis: id est, Neronis. Et Psal. 22. Salva me ex ore leonis. Eccles. 4. Noli esse sicut leo in domo tua: id est, tyrannus. Vicinum huic est, quod et Deus iratus semetipsum per leonem depingit, Oseae 13. Fui itaque eis tan quam Ieo, sicut pardus iuxta viam: id est, perinde terribilis ac noxius. Et vicissim impium populum dicit sibi perinde infestum, exosum ac molestum, ut leonem. inquit enim Hierem. 12: Dereliqui domum meam, deserui haereditatem meam, tradidi dilectionem animae meae in manus hostium eius. Facta est mihi haereditas mea quasi leo in sylva, dedit contra me vocem suam, propterea odio eam habui. Omnes habent summum gaudium ac voluptatem in possessionibus suis, ita et Deus delectatus est populo suo. Sed nunc contra ob apostasiam, [?: ] bet eum pro suo sum mo hoste. Sic leo significat [?: infe- ] hostem. Proverbia et Syrach clare proponunt hanc similitudinem, cum dicunt, satius esse habitare cum leone et dracone, quam cum mala muliere. Ad crudelitatem leonis respicit etiam Scriptura, cum dicit Isaiae [?: ] Sicut leo contrivit omnia ossa mea: id est, Deus me [?: ] potenter afflixit, et etiam veluti comminuit omnia [?: ] sa mea, sicut leo norans aliquod animal, facillime et crudelissime omnia eius ossa dentibus ac ungulis confrangit et conterit. Sic et Psal. 57, David comparat hostes suos leonibus, inquiens: Anima mea est in medio leonum, et ego iaceo inter flamma succensos filios hominum, quorum dentes sunt lanceae, et lingua gladius [?: ] tus. Psal. 7, Ne quando rapiat ut leo animam meam: id est, vitam. et Psal. 58. Dominus maxillas leonum [?: ] fringet: id est, impiorum potentiam reprimet, aut franget. Ob hanc crudelitatis et rapacitatis leoninae [?: ] ram etiam D. Petrus 1. cap. 5 dicit, diabolum [?: instar- ] gientis Ieonis circuire, quaerendo quem devoret: [?: ] forti fide resistendum. Conculcare leonem et draconem et super aspidem et basiliscum ambulare, Psal 90 dicuntur pii illaesi, Deo potenter eos protegente, et, sicut Paulus loquitur, Satanam sub pedibus eorum [?: contere-- ] Rom. 15. Sic et ipsemet Dominus dicit Luc 10. Ecce [?: ] vobis potestatem calcandi serpentes et scorpiones, [?: ] super omnem potestatem inimici, et nihil vos [?: ] Proverb. 21. et 26, aliquoties proverbialiter [?: repe- ] Pigrum dicere, esse leonem in via: id est, sibi semper pericula et difficultates prae ignavia fingere, ne [?: aliq- ] gravioris operae aut laboris suscipere cogatur, aut aut eam conetur: sicut proverbium, Ignavis semper feriae. [?: ] bi semper impedimenta laborum comminiscuntur [?: ] gere leonem, et incidere in ursum, Amos 5: pro, [?: ex- ] periculo in aliud. sicur versus habet, Incidit in Scyllam, qui vult ultare Carybdim. aut sicut Germani dicunt, fugientem pluviam incdidere in lacunam Leones pasturos cum bobus et [?: vi- ] aut paleas esuros, Isaiae 11, 65. et alibi: pingit hac [?: hypotyposi ] Propheta regnum Christi, quod ibi multi [?: ] ces conversi mitescent et potius benefacient [?: ] quam eos laedent. Sed rectius intellexeris de [?: ] pace conscientiae, Satanam, iram Dei. legem ac [?: pe-tum ] non amplius formidante. Sic et Isaiae 35 praedetur abfuturus leo, et omnis saeva bestia, a regno [?: ] schiae: id est, summa pax et Dei protectio [?: promitt- ] Mich. 5 praedicitur, quod reliquiae Iacob erunt ingentes tempore Meschiae, tan quam leones inter alia animalia: id est, praedicatione Evangelii vincent, et expugnabunt gentiles. Leo significat monarchiam Assyriae Dan. 7. et in Ezechiele volunt pingi per quatuor animalia, quatuor evangelistas: inter quae dicunt leonem significare Marcum, propter impetum quendam [?: ] ac sermonis, quo compendiose historiam Christi percurrit Ariel, id est, leo Dei, Isu. 29 Hierosolymam significat: quod aliqui a forma aedificii sumptum putant, [?: qu-- ] prima facies ad septentrionem erat et eminentior et [?: ] bilior: reliqua pars contra humilius iacebat sic, ut leonis forma exprimere videretur, cuius caput et [?: ] magis ardua est. Aliqui, inter quos Munsterus, [?: dic-- ] ipsum templum talem quandam formam leonis effecisse. Lutherus ex verbis Prophetae dicit, ideo dicitur esse leonem Dei Iudam et Hierusalem, quia ut [?: an- ] Deo, aut pro Deum fuerit potens, et grandia effecerit, ut nunc teste Propheta contraria ratione fore leonem Dei quia Deus sit potenter contra eum pugnaturus, ut contra leonem necesse est. Ezech. 18, populus Iuda Hierusalem

-- 279 --

533/534 et aula Hierosolymitana comparatur cum leaena, quae dicitur filios suos educasse, et ad rapinam, mactationemque hominum assuefecisse: sed tandem eius catulos captos et interfectos esse: quod de postremis illis regibus Iuda, qui et tyranni erant, et non servabant Chaldaeis fidem, exponunt. Hier. 50, leones vocantur seductores, a quibus sit grex Domini dissipatus. Sic Paulus Act. 20 vocat eos lupos rapaces, non parcentes gregi Domini. Isa. 21. Speculator e turri prospiciens, et observans quae foris gerantur, aut nuncientur, vocatur Leo ratio non satis apparet, nisi forte propter turrim eminentiorem, in qua egit, sic sit dictus. Amos 3 comparat tenues reliquias Israelitarum, duobus cruribus aut auriculis pecudis leoni ablatis: volens docere, per tenues reliquias extot poenis Dei et cladibus evasuras esse.

LEPRA, est genus immedicabilis morbi per contagium serpentis, et totum sanguinem atque adeo massam corporis inficientis, et in omnibus ferme terris experientia ipsa noti: de quo multa passim in Moyse, praesertim Levit. 13 praecipiuntur. Fuit vero apud Iudaeos nonnunquam etiam lepra in vestimentis ac aedificiis, quae aliis gentibus inusitata, et soli illi populo propria fuisse videtur: de qua vide Levit. 14 prolixius. Allegorice patres lepram de falsa doctrina exponere sunt soliti, sicut Augustinus testatur, inquiens lib. 2. quaest. Evang. cap. 40: Leprosus est, quicunque doctrinas erroris profitetur, et avaricia similis Giezi, qui dona Spiritus sancti vendidit: 2 Reg. 5 Isa. 53 non bene vertit Vulgata Nos reputavimus eum leprosum: cum in Hebraeo sit simpliciter percussum.

LEVANA לבנה Hebraice lunam significat, ab albedine sua. Ex Hebraeo porro videtur venire Latinum nomen Luna. Patria mea, vetus oppidum, vocatum tum olim a scriptoribus, tum et nunc Albona, credo ab albedine soli, in quo situm est, vulgari lingua vocant Labin, Hebraico (ut opinor) nomine ob eandem causam. Forte et eadem ratione ista duo nomina locorum coniunguntur etiam in Aeneae historia, nempe Lavia littora, ac Albacivitas et Lavinia, quae dedit nomen Albae longae, quam Aeneas reperta alba sue condidit.

LEVARE plures, nonnihil obscuras et huic linguae proprias significationes gignit, quarum aliquas quasi cursim exponam. Primum igitur, quia levant manus tum percussuri, tum iurantes, tum orantes, tum signum aliquod dantes: hinc est, quod levare manus omnia praedicta significet. ut Exod. 14. Levo manum meam ad Deum. Num. 14, Si intrabitis in terram, de qua levavi manum, quod faciam vos habitare in ea. id est, de qua inravi. Apoc. 10, tota haec forma et gestus iurantis depingitur in angelo iurante. De precatione dicitur Exod. 17, quod cum levabat Moyses manus ad Deum, vincebant Israelitae Amalekitas: contra, cum demittebat. Sic et Paulus dicit 1. Timoth. 2, Volo viros orare in omni loco, levantes manus puras. Sic levare manus, crebro in Psalmis pro orare accipitur. Aliquando levare manus contra aliquem estuim intentare ei, velle percutere eum, [?: mo-ere ] ei bellum aut seditionem contra magistratum. Sic [?: -eroboam ] dicitur levasse manum contra regem Salononem, 1. Reg. 11 et 2. Sam. 20, Seba dicitur levasse manum contra Davidem. Levare manus ad gentes, Isa. 49 est, eo nutu eas ad se invitare. Talis est et illa phrasis ac [?: -utus ] , cum Deus inquit: Tota die expandi manus meas ad populum contradicentem. Sic et Isaiae 3 dicitur levare signum ad gentes in longin quum: id est, ex longissimis eas ad religionem et coetum aut Ecclesiam Dei [?: ac--sere ] , veluti dato eis signo. Forte locutio haec sumpta est ire militari, quia ibi ad hoc vexilla eriguntur, ut ad [?: ] milites congregentur. Levare ca [?: ca--um ] dicitur [?: pro-ri- ] , cum servi subditi, aut nostris beneficiis obligati, enim nobis intentant, aut rebellant, aut malum contra nos moliuntur. Sumpta autem est locutio a iumentis; quae cum nobis subiecta esse et servire deberent, calceis nos feriunt. Psal. 41, Etenim homo pacis meae, in quo sperabam, qui edebat panes meos, magnificavit aut levavit contra me calcaneum suum. Levare animan: ad aliquid, est, id summo voto ac desiderio expetere. Hos. 4. Levare oculos ad aliquid, proprie quidem significat aliquo prospicere: sed figurate significat aliquid boni alicunde expectare, aut saltem desiderare: quia expectantes alicunde aliquid boni, crebro eo prospiciunt, visuri an id iam veniat, quod illi tanto desiderio inde expectant. Sic Psal. 121. Levavi oculos meos ad montes, unde venit auxilium mihi. Levare pedes, est proficisci: ut de Iacobo in Mesopotamiam ad avunculum Labanum metu fratris Esau abeunte, Genes. 29 legitur. Levare caput, Gen. 40, est, aliquem sublimare, aut in suam dignitatem extollere. Ibidem etiam in malam partem accipitur. sicut et verbum Exalto in Evangelistis, et aliquando Tollo apud Latinos. Levare solium suum, apud Isaiam cap. 16, est potentiam et gloriam suam extollere. Levare numerum, est numerare, aut censum agere: 1. Paral. 17. Levare onus contra aliquam gentem, dicuntur Prophetae, cum ei denunciant onerosam iram ac poenas Dei. Amos 5 Audite verbum istud quod ego levo super vos. Sic 2. Reg. 9, Iehova levavit contra eum prophetiam hanc: id est, nobis duobus audientibus. id est, curavit Deus praedici hanc poenam Achabo. Levare vocem Iud. 21 , Levaverunt vocem, et magno ululatu coeperunt flere. Sic et Saul levavit vocem, et flevit. 1. Sam. 24. Levare faciem alicuius, aut accipere, est, moveri eius authoritate ac verbis, ut ei obsequare: hinc Levatus facie. Sed de hac loquutione plenius agitur in Accipere personam, et voce PERSONA. Levare peccatum, valde crebrum, idem est quod tollere, auferre. Nam quae amovere et asportare volumus, necessario de terra attollimus in sublime, in humeros, aut alioqui. Levare hastam contra aliquem: 1. Par. 11. Levavit hastam contra triginta. Levare gladium contra aliquem: Isaiae 2. Non levabit gens contra gentem gladium: id est non movebit bellum. per politicam pacem promittit spiritualem. Levare baculum Isaiae 10. pro, percutere eo. levamus enim id, quo aliquem caedere volumus. Sic Iosuae 8. Lapides super quos latomus non levavit ferrum. Levare orationem, est orare. 2. Reg. 19, et Isaiae 37, Leva orationem pro residuo, quod invenietur. id est, ad Deum extolle, ac veluti in caelum mitte. Dephrasi Levare faciem supra dictum est. Sed constat etiam, quod vel prae metu, vel prae pudore aliquando non audemus attollere faciem, et vel alios libere respicere in oculos, vel ab aliis respici. Sic publicanus non audebat levare oculos in caelum, Lucae 18, sed tristis respiciebat in terram. Sic dicit Abner ad Asael: Site interfecero, quomodo audebo attollere faciem meam coram Ioab fratre tuo? .i quomodo unquam eum coram alloqui audebo? Eadem locutio etiam Iob 11 habetur. Contra vero Christus, adventante liberatione iubet nos in medio malorum attollere capita nostra, quod est laetae mentis ob accedens bonum. Credo huic esse contrariam phrasin, quod dicuntur cecidisse aut fuisse facies Caino et matri Samuelis. Tristes enim demittunt vultum: laeti contra elevant et frontem exporrigunt. Levare aut assumere planctus super aliquem, est lamentari, ac deplorare eum. Ezech. 28. Leva planctum super regem. Levari aut assurgere corde, contra Deum, Hierem. 51. pro insolescere contra Deum. Levare aut exaltare etiam in mala partem accipitur, de suspensione in ligno, aut crucifixione: sicut Christus hac locutione de seipso loquitur, quod oporteat filium hominis exaltari. Huius verbi significata ac phrases prolixe exponit Forsterus, quae apud ipsum reperies: nempe quic quid de נשא Nasa dicit, ab initio eius verbi usque ad finem.

-- 280 --

535/536 LEVI fuisse unum ex duodecim filiis Iacob, et patrem integrae tribus Levitarum, quae postea in exitu Israelis de Aegypto ad res sacras nomine totius Israelis delecta sit, et ex qua singulares quaedam familiae ad sacerdotium superius, quod etiam proprie sic vocatur, delectae sint, notum est. Ponitur ergo haec voxpro tota ea tribu, et specialiter pro omnibus ministris Dei, aut servientibus ei in rebus sacris ac religione: ut idem ferme non raro significet, quod nunc Clerus, aut Clerici. Hinc in epistola ad Hebr. Levi et Leviticum sacerdotium ponitur pro tota illa Iudaica religione ac cultu, praesertim quod ad functionem caeremoniarum, sacrificiorum, cultuum, et munus docemndi attinet. Etsi autem tota illa Levitarum turba plerunque occupata sit in sacrificiis peragendis, hominibus mundandis, cantionibus canendis, et musicis melodiis, quia hoc et facile et lucrosum fuit: tamen revera praecipuum eius munus fuit docere populum Dei, per legem quidem moralem agnitionem peccati, per promissionem autem seu Evangelion agnitionem unici illius agni Dei, suo tergo peccata mundi tollentis, et genus humanum sanguine suo mundantis ac expiantis: ac denique ostendere, quod omnes illi sacrorum ritus instrumenta ac ceremoniae, vel moralem legem et peccata, corruptissimamque hominis naturam et reatum illustrent: vel illum unicum agnum Dei, totius mundi peccata tollentem, veluti typi quidam pingant, et populo ante oculos proponant. Quod eorum primarium maximeque a Deo requisitum officium abunde, plene ac perspicue depingitur Deut. 33. et Malach. 2. quae duo locavide et expende accuratius. Est vero non negligendum, quod sicut eo loci in Deut dicitur, quod is demum Levi recte Deo serviet eique acceptus erit, qui dicet matri et patri, Non novivos: id est, (sicut Christus clarius inquit) suam religionem ac gloriam praetulerit patri ac matri, quin et propriae saluti: sic et Imperator in legibus inquit, Clerici debent esse audaces in defendenda lege Dei. in auth. de non ali. aut permut. reb. Eccles. Malach. 3 praedicit Deus acrem reformationem, qua sit Meschias repurgaturus filios Levi: nempe, non tantum Iudaicum illud sacerdotium, quod falsae doctrinae accusavit ac convicit, sed et totam religionem, atque adeo populum aut Ecclesiam suam. Sic et Isa. 66, aut Hier. 33. ponitur nomen Levitae pro omnibus piis, seu veris cultorib. Dei. Praedicit enim ibi Deus, se assumpturum esse sacerdotes ac Levitas de omnibus gentibus, aucturumque et multiplicaturum numerum eorum ut stellas caeli, et arenam maris. Verum de hac re ac voce, forte etiam infra aliquid, in nomine SACERDOTII, dicetur.

LEVIATAN: vide supra BEHEMOT.

LEVIS, alias in bonam partem accipitur, alias vero contra. proprie autem significat contrarium ponderoso. Porro per metalepsin notat velocem: ut Abac. 1, Leviores pardis equi eius. Sic Isa. 19 legitur, Ecce Dominus equitabit supernubem levem: id est, cito advolabit cum suis poenis ad castigandam Aegyptum. Ratio significationis est, quia quae levia sunt, citius et facilius moventur: contra autem, gravia sunt tardiora. Vicinum est propriae significationi, cum dicitur onus esse leve, id est, non molestum. Sicut Christus dicit Matth. 11, Iugum enim meum facile est, et onus meum leve: tametsi ibi de metaphorico onere ac levitate agatur. Sic Paulus 2. Cor. 4: Momentanea levitas tribulationum operatur aeternum pondus gloriae. Sic 1. Reg. 12 dicit populus ad Roboam: Allevia iugum patris tui. Sic,licet corrupte, legitur Iacobi 5, quod Dominus alleviabit aegrotum unctum, super quem sint factae preces: cum in Graeco sit ἐγερεῖ , sicut emendatissima manuscripta exemplaria habent, allevabit, scilicet ex lecto. Quare Papistae stulte disputant, eorum extremam unctionem alleviare aegrotis molestias, tum tollendo peccata, tum abigendo spectra: cum ipsimet eum locum in Missali suo in quadam precatione, per Allevabit legant. Alias per metaphoram significat morum levitatem, hominem vanum, instabilem, temerarium, sicut et apud Latinos. [?: Hinc-- ] citur Ecclesiast. cap. 19. Qui cito credit, levis est corde. Sic Iacobus primogenito suo Ruben obiicit levitatem morum, quod suam concubinam contaminaverit, inquiens: Levis fuisti ut aqua, non excelles, quoniam, etc. ubi non significat ipsam proprie levitatem, quae ponderositati contraria est: sed fluxibilitatem, et instabilitatem aqueam. Sicut enim aqua semet suis terminis concludere non potest, nec in uno loco per sese [?: consist- ] , sed semper ruit aut fluit deorsum, et alioqui facillim: agitatur: sic talibus moribus praediti, ni alieno metu, et quasi vi coherceantur, pueriliter aut iuveniliter subinde in deterius ruunt. Sic et Paulus inquit 2. Cor. 1. [?: Nu- ] quid usquam levitate usus sum? Alleviari aquas in diluvio, Gen. 8, est diminui eas, et veluti liberari terram tuto pondere. Alleutari terram, Isa. 9. Primo tempore alleviata est terra Zabulon: pro, leviter afflicta, aut aliqua ex parte rebus ac hominibus spoliata et privata, [?: ut-- ] quasi illud pondus hominum ac pecorum sit imminutum. Leve alicui aliquid esse, est, in eo non conquiescere, tanquam quod ei nondum sit satis, sed ulterius concupiscere ac progredi. Sic dicitur 1. Reg. 16, fuisse leve Accibo ambulare in viis ac peccatis Ieroboam, Quare eum [?: e-- ] Baalum coluisse, accepta Iezabele filia regis [?: Sidoniorum ] .

LEX. Ingens difficultas et varietas significationes vocis Legis, non tam in veteri quam in novo Testamento occurrit. Christus enim et Apostoli admodu varie ea voce utuntur. Ratio vero illius multiplicis usus aut abusus huius vocis est, quod vox Hebraea thorah תורה generale prorsus nomen est, ac plane idem quod doctrina significat. Porro Christo et Apostolis interdi denotat totam Scripturam veteris Testamenti, Iohan. 3. Maledictum vulgus legem ignorans Iohan. 10. In lege vestra scriptum est: Ego dixi, vos dii estis. id est, Psa. [?: ] . Sic et Iohan. 12. Nos audivimus exlege, quod Christus maneat in aeternum. id est, exipsa Sacra scriptura. In lege eorum scriptum est, Oderunt me gratis, inquit Christus Iohan. 15. intelligens de Psal. 34. Nam Paulus 1. Corinth. 14 inquit: Mulieres vestrae in Ecclesiis sileant, [?: ] enim permissum est illis ut loquantur, sed ut [?: subd-- ] sint, quemadmodum lex dicit. Idem citans sententias Isaiae, Variis linguis et labiis loquar, etc. inquit, In lege scriptum est: Isaram Prophetam vocans legem, 1. Cor. 14. Interdum, idque admodum crebro, solos 5 libros Moysis lex denotat. Rom. 3, Nunc absque lege iustitia Dei manifestata est, comprobata tamen testimonio legis et Prophetarum. Luc. 10. In lege quid scriptum est? Quomodo legis? Luc. 24. Quae scripta sunt in lege Moysis, Prophetis et Psalmis. Sic dicitur lex per Mosen data [?: ] Sic dicitur, Legem et Prophetas usque ad Iohannem [?: ] rasse. Et, Non veni solvere legem, sed implere. Quod [?: ] potissimum de morali dicitur, tamen etiam aliarum partium legis divinae impletionem a Christo factam eum intelligendum est. Matth. 7, Haec enim est Lex et Prophetae. Matth. 22. In duobus praeceptis tota lex et [?: ] nes Prophetae pendent: Quod est magnum mandatum in lege. Rom. 3. Dilectio est impletio legis. Qui enim [?: ] lexit, legem implevit. Iohan. 8: In lege vestra scriptura est, quod duorum hominum testimonium etc. [?: Non--- ] quam vero lexomnia decreta complectitur, quae Deus per Moysen populo Iudaico ad totam illam [?: Mo---- ] politiam instituendam proposuit. Act. 7. Accepistis legem per dispositiones angelorum, nec servastis. Rom. 2. Eccetu Iudaeus cognominaris, et acquiescis in lege et gloriaris in Deo, et nosti voluntatem, et probas [?: ] mia, institutus exlege, etc. Rom. 5. Peccatum non [?: ] putabatur, cum non esset lex. Et Ephes. 2, Legem [?: ]

-- 281 --

537/538 datorum in decretis sitam abrogans. Et in hac significatione interdum per metonymiam absolute MOYSES ponitur. Act. 15. Moyses enim ab aetatibus antiquis in singulis civitatibus habet, qui ipsum praedicent in synagogis, ubi per omne sabbatum legitur. Act. 21. Audiverunt autem de te, quod defectionem â Moyse doceas. Saepius tamen Lex Moysi. Act. 13, A quibus non potuistis iustificari per legem Moysi. Act. 15. Nisi circumcidamini secundum morem Moysi, non potestis esse salui. Act. 6, Mutabit instituta, quae nobis tradidit Moyses. Interdum etiam Lex specialiter usurpatur pro decretis caeremonialibus. Hebr. 7, Lex constituit homines sacerdotes. Heb. 9, Omnia pene per sanguinem secundum legem mundantur. Heb. 10, Umbram habens lex futurorum bonorum. Aut de statutis forensibus. Act. 23. Tu sedes iudicans me secundum legem, et contra legem iubes me percuti? Rom. 7. Mulier vivente viro alligata est legi. Aut de praeceptis legis Moralis, seu Decalogi: qua quidem significatione omnium creberrime in Apostolorum scriptis legitur, ut patet ex testimoniis quae paulo post de lege Morali recitabuntur. Interdum vero speciem, aut potius individuum aliquod legis, hoc est, sententiam aut decretum peculiare significat: ut Iohan. 19. Habemus legem, secundum quam eum oportet mori. Legem, inquiunt: hoc est, forensem sententiam a Deo praescriptam, ob quod facinus quis capitali supplicio afficiendus sit. Sic Luc. 2. Secundum legem Moysi portaverunt eum Hierosolymam. hoc est, iuxta decretum illud, seu praeceptum peculiare Dei de primogenitis sistendis Domino. Largissimo sane modo pro toto vetere Testamento seu Scriptura sumitur. Iohan. 10. Non ne scriptum est in lege vestra: Ego dixi, Dii estis? id quod ex Psal. 81 sumptum est. Iohan. 15. ut impleatur sermo, qui in lege eorum scriptus est, Quia oderunt me gratis. Extat autem ea sententia Psal. 35. Aliquando etiam Lex pro operibus legis ponitur. Galat. 2. Si per legem iustitia est, frustra Christus mortuus est. Per legem, id est, per opera legis. Inde Rom 3. Lex factorum appellatur: id est, doctrina de bonis operibus. Aliquando pro doctrina accipitur, sicut תורה apud Hebraeos. unde Galat. 2, pro doctrina Evangelii ponitur: Ego per legem, scilicet Evangelii, mortuus sum legi: id est, liberatus sum a maledicto legis. Et Rom. 3, Evangelium lex fidei appellatur, per quam dicit esse sublatam omnem gloriationem, dum ea alienam iustitiam gratuitamque peccatorum condonationem affert et offert. Aliquando pro obligatione legis ad poenam propter inobedientiam, seu pro maledicto legis usurpatur. Rom. 6, Factum sub lege: id est, obnoxium legi, ut eos qui legi erant obnoxii redimeret. Gal. 5, Si spiritu ducimini, non estis sub lege: id est, sub damnatione legis. Aliquando etiam vindictam seu poenam legis significat. 1. Tim. 1. Iustis non est lex posita, sed iniustis. Vitium depravatae naturae inclinans, vel potius horribiliter protrudens ac praecipitans nos ad peccandum, lex in mentibus nostris seu peccatum inhabitans vocatur.

¶ Appellationes etiam Legis, et periphrases multas novum Testamentum, praesertim autem Apostoli habent. Lex Dei, Rom. 7. Condelector legi Dei. Item, Mente servio legi Dei. Rom. 8. Legi Dei non est subiecta, nec potest quidem. Lex mandatorum in decretis sita: Eph. 2. Lex mandati carnalis, Hebr. 7. Lex regia et liberta [?: ] Iacobi 2. Praeceptum: Rom. 2. Lex ipsa quidem sancta, et praeceptum sanctum. Hebr. 7. Abrogatur quod praecessit praeceptum propter imbecillitatem. Sermo vivus. Act 7. Moyses, etc. accepit sermonem vivum, ut daret vobis. Sermo per angelos dictus, Hebr. 2. Paedagogus, Gal. 3, [?: ] , Act 15. Ut imponatur iugum super cervices discipulorum. Iugum servitutis, Gal. 5. Agnitio et virtus [?: pec- ] , Rom. 1, et 1. Cor. 15. Elementa mundi, Gal. 4. Coloss. 2. Hebr. 5. Administratio mortis et condemnationis, 2. Cor. 3. Litera, 2. Cor. 3. Chirographum, Coll. 2. Deleto chirographo quod erat contrarium nobis per decreta, et illud sustulit e medio, etc. Testamentum, a monte Syna in servitutem generans, Gal. 4. Hebr. 8. Apostoli quidem non utuntur his appellationibus, lex moralis, caeremonialis et forensis: sed tamen in eas species legem Mosaicam eos distribuere inde patet, quod interdum sigillatim quarundam ad illam distributionem pertinentium legum meminerunt. Autor epistolae ad Hebr. 9 Legem Moysis partitur in iustificationes, cultus, et sanctum κοσμικὸν : quae partitio non admodum dissentit a vulgari, qua lex Moysi dividitur in leges caeremoniales, quas ille λατρίας seu cultus, et forenses, quas forte κοσμικὸν ἅγιον : et morales, quas δικαιώματα seu iustificationes appellat. Forenses leges sunt, sententiae a Deo per Moysen traditae, de vita politica et iudiciis, atque executione poenarum contra externa, et enormiter delinquentes. In Actis Apostolorum saepe fit mentio Conciliorum et iudiciorum, quae exercuerunt in Apostolos, cum eis interdixerunt, ne docerent in nomine IESU, eosque poenis affecerunt. Usi autem sunt in talibus iudiciis legibus forensibus Mosaicis: sed male accommodarunt eas ad homines innocentes, et recte docentes. Act. 7. Stephanus ut blasphemus in Deum, et destructor legis Mosaicae, lapidibus obruitur iuxta legem Moysi. Act. 21, Iudaei Paulum in templo comprehendunt, et punire cupiunt, ut hominem qui adversus populum, legem et locum ubique homines doceat, et qui Graecos induxerit in templum, et locum sanctum prophanaverit. Act 22. Princeps sacerdotum Ananias praecepit astantibus sibi, ut percuterent os Pauli. Sed Paulus dicit: Percussurus est te Deus, paries dealbate, cum tu sedeas iudicans me secundum legem et contra legem iubes me percuti. Act. 24. Tertullus orator in accusatione Pauli ad praesidem inter caetera inquit: Nacti sumus virum hunc pestiferum, et concitantem seditionem omnibus Iudaeis in universo orbe, et autorem sectae Nazarenorum, qui etiam templum prophanare conatus est: quem et apprehensum voluimus secundum legem nostram iudicare. Rom. 7. An ignoratis fratres (scientibus legem loquor) quod lex tantisper dominetur homini, quoad mulier vixerit. Nam viro obnoxia mulier, vivente viro alligata est per legem. Quod si mortuus fuerit vir, liberata est a lege viri. Proinde vivente viro adultera iudicabitur, si alteri viro se iunxerit. Sin autem mortuus fuerit vir, liberata est a iure viri, ut non sit adultera, si iuncta fuerit alteri viro. Quod prius dixerat a legeviri, hoc mox repetens dicit a iure viri. 1. Cor. 9. Etenim, ut in Moysi lege scriptum est, Non obligabis os bovi trituranti, etc. propter nos scriptum est, quod sub spe debeat is qui arat, arare. Idem reperitur 1. Tim. 5, ubi lex Moysis Pentateuchus vocatur.

¶ Leges caeremoniales, sunt statuta a Deo per Moysen sancita, de personis, caeremoniis, et aliis rebus ad cultum divinum a Moyse institutum pertinentibus, de quarum singulis aliquid adiiciemus. Circumcisionis passim fit mentio Act. 7 et 15. Rom. 2. 15. Gal. 2. 5. 6. 1. Cor. 7. Eph. 2. Phil. 3. Coll. 2. 3. 4. Legis de non attingendo et comedendo immundo, quae extat Levit. 5. 11. et Deut. 14, meminit Petrus Actor. 10 et 11. Pentecostes mentio fit Act. 2 Ad legem de suffocato et sanguine alludunt Apostoli Act. 15 et 21. Alluditur etiam ad legem de votis Act. 18. Et Iacobus persuadet Paulo, ut sese purificet in templo Hierosolymitano, cum viris 4 votum habentibus. Paschatis mentio fit Actor. 2. 1. Cor. 5. Hebr. 11. Ad leges de discrimine potus et cibi, dierum festorum et novilunii et sabbatorum respexit Paulus Coll. 2. inquiens: Nemo ergo vos iudicet in cibo aut in potu, etc. Heb. 7. Ii quidem qui quod sunt de numero filiorum Levi, sacerdotii functionem sumunt, praeceptum habent ut

-- 282 --

539/540 decimas accipiant a populo iuxta legem. Et ibidem: Lex homines constituit pontifices habentes infirmitatem. Et 8 cap. meminit mandati de extruendo tabernaculo ad exemplar ostensum in monte. Et cap. 9 multa ceremonialia de templo et rebus in eo, de oblationibus, de expiatione et purificationibus, quae fiebant sanguine taurorum, hircorum, vitulorum, cinere iuvencae, aqua et lana coccinea et hysopo commemorat. cap. 10, Lex umbram obtinens futurorum, etc. his hostiis, quas singulis annis continenter offerunt, nunquam potest accedentes perfectos reddere.

¶ Lex moralis est doctrina a Deo tradita, cuius summa in Decalogo est expressa. Legum autem moralium passim meminerunt Apostoli, cum praescribunt opera quae a iustificatis fieri debeant. 1. Pet. 1. 2 et 5. et 2. Pet. 1. 1. Iohan. 2. 3. 4. 5. Rom. 10. 12. 13. Gal. 5, Iac. 1. 2. 3. 4, et in aliis locis. Constat etiam illa partitio legum ex Apostolorum scriptis, quod alia sit lex divina et scripta, alia lex naturae, alia civilis, aliae traditiones humanae. nam singillatim harum specierum meminerunt. Legis quidem naturae, Rom. 2. Nam cum gentes, quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint, eae legem non habentes sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, simul attestante illorum conscientia, etc. Verum de hoc Pauli loco, eiusque vera interpretatione, infra plenius, Christo iuvante, agetur. Traditionum humanarum mentio fit in scriptis Apostolorum 1. Pet. 1, Col. 2, 1. Tim. 4. Sic et legum civilium Romanarum meminerunt Apostoli Act. 16. et 22, ubi Paulus se civem Romanum esse dicit, quem indemnatum non liceat flagellare. et tribunus respondit, se multa summa pecuniae civitatem illam comparasse. Act. 25 Paulus inquit: Ad tribunal Caesaris sto, ubi me oportet iudicari, etc. Et Festus inquit: Caesarem appellasti, ad Caesarem ibis. Item: Non est Romanis consuetudo, ob gratiam donare aliquem hominem, ut pereat, priusquam is qui accusatur praesentes habeat accusatores, locumque se defendendi accipiat de crimine. Galat. 3. Fratres secundum hominem dico, Hominis licet testamentum, tamen si sit comprobatum, nemo reiicit, aut addit aliquid. Galat. 4, Quamdiu haeres puer est, nihil differt a servo, cum sit dominus omnium: sed sub tutoribus et curatoribus est, usque ad tempus quod pater praescripserit. ¶ Expositis praecipuis significationibus vocis Legis, nunc et Hebraicas quasdam eiusdem voculas nonnihil attingemus, praesertim vero speciales appellationes. Quod Graecus vertit νόμον , et Latinus porro legem, in Hebraeo plerunque est, ut initio monui, תורה Thora, doctrina, a docendo deducta: quod facile ostenditur ratione ipsius etymologiae, esse generalissimum nomen. Nam omnes partes aut materiae sacrarum literarum, aut religionis doctrinae, aut institutiones quaedam sunt. Mizua מצוה mandatum aut praeceptum, a zava praecipiendo: sed praecipere non raro etiam promittere significat. Psal. 133 Quoniam ibi Dominus mandavit benedictionem: ut hoc verbum non raro tum de praeceptis, tum etiam de promissionibus, verissime exponi queat ac debeat. Mandatum igitur aliquando de ipso Evangelio rectissime exponitur: ut Iohan. 12 Mandatum patris vita aeterna est: id est, Patris promissio de Christo affert secum vitam aeternam. Sed de voce Mandati, postea in verbo Mandandi agetur. Huk הק , vel Hukim, ab insculpendo deductum, quia leges olim tabulis lapideis, aut etiam aereis insculpi solebant, ut publice affigerentur. plerunque statuta aut ceremonias verterunt: plerunque autem ordinationes, aut praeceptiones ceremoniarias significare putatur. Sed crebro et haec vox, sicut et aliae, pro tota doctrina ponitur: qua catachresi etiam Latina vox Caeremonia interdum ad totam religionem extendi solet. Pikud פקוד a Pakad, quod visitare, censere et praeesse significat. Quare pikudim videntur singularia quaedam mandata esse, sed saepissime pro tota doctrina ac religione ponuntur. Eduth, ידות , a iaad contestando, testimonium plerunque vertitur: [?: q- ] aliqui (praesertim Kimchi) ita exponunt, ut dicant ea demum praecepta hoc nomine notari, quae simul aut festum, aut aliquod aliud memoriale alicuius facti aut beneficii divini continent. Alii ideo a contestando hoc sanctionum nomen sumptum esse opinantur, quod testamentum aut foedus secundum talia pacta aut sanctiones sint a Deo cum Israelitis initae. cum dicitur Tabernaculum eduth, rectius verteris conventionis [?: qua-- ] testamenti. Mispat משפט , et Mispatim, iudicia, videtur ideo et ea demum ratione ad doctrinam traductum esse, quod in foro iudicia semel facta, tum in eo ipso individuo porro pro lege habentur, tum et ad alios casus ob aliquam similitudinem convenientiamque transferuntur. A foro autem deinceps in Ecclesiam vocem hanc translatam esse, non obscurum est. Mismeret משמרת custodia aut observatio, videtur proprie a custodiis ac vigiliis templi ducta esse: ubi certas quasdam caeremonias, ritus ac cultus sacrificiorum et psalmodiarum, quasi perpetuo continuare cogebantur. Cuius rei saepe sit mentio. Ab illis ergo vigiliis, excubiis, aut observationibus videtur porro vox haec ad reliquam religionem ac doctrinam esse traducta: tametsi admodum crebro Scriptura inculcans mandatorum Dei sollicitam observationem, utitur verbo Samar custodire, observare: sicut et Christus ipse inquit, Si quis sermones meos custodierit. Confunduntur nihilominus communi [?: us- ] aut abusu crebro istae diversae voces: ac idem saepe valet Lex quod Testimonium, Mandatum, Praeceptum, Statutum, Iustificatio, Verbum, Doctrina, Eloquia aut Eloquium: sicut videmus Psal. 119 promiscue istis omnibus vocibus uti, aut etiam abuti, pro tota doctrina, aut etiam religione. Caeterum ut ad nomen Legis [?: --deamus ] , exposuimus initio aliquot praecipuas huius vocis significationes: quod videlicet primum alias pro tota doctrina ac religione ponatur: deinde, alias pro tota Scriptura: tertio, quandoque pro quinque libris Mosi: quarto, aliquando pro omni genere praeceptionum ac mandatorum: quinto denique, pro lege Morali, [?: id-- ] eatenus, quatenus proprie Evangelio aut gratuitae permissioni de Christo opponitur, qui huius vocis [?: ] praecipue in Io. multus est.

¶ Non est vero nunc locus disserendi de natura legis et Evangelii, et quare haec duo doctrinae genera tantopere inter sese opponantur: quare etiam adeo exacte ea inter se invicem conferri, ac alterum ab altero adeo accurate distingui omnino necesse sit. Explicarunt eam amplissimam ac utilissimam doctrinam cum multi [?: ] praestantes Theologi: tum praesertim Lutherus [?: p- ] passim in suis scriptis, praesertim autem super Epistolam ad Galatas: quam expositionem attente legat, qui hanc rem cognoscere volet. Summa tamen discriminis est (ut obiter attingamus) quod sicut severa Dei iustitia plurimum ab eius gratuita misericordia eam fert, et sicut homo iustus, integer ac incorruptus aut lapsum, plurimum distat ab hoc nunc prorsus iniusto et perdito: sic etiam Deus duo diversissima doctris genera, ac ceu vias ad salutem proposuit. Initio [?: ] cum homo esset integer, et Deo perfecte obedire posset, Deus secundum severam suam iustitiam, qui [?: ] nis bene, et malis male facit, proposuit ei normam perfectissimae obedientiae, quam legem vocamus, cuius summa est: Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Et: Qui fecerit ea, vivet in eis et, Maledictus qui non [?: pe--- ] serit in omnibus quae scripta sunt in lege. Postea [?: ] ubi homo adeo per primum illum tristissimumque lapsum corruptus est, ut non tantum bonas, aut etiam

-- 283 --

541/542 optimas vires ac inclinationes ad obediendum Deo amiserit, sed etiam prorsus contrarias ac pessimas, Deo adversas ac inimicas nactus sit, utque per legem non nisi accusetur ac condemnetur: Deus pro immensa sua misericordia novam doctrinam, et quasi viam rationemque salutis homini proposuit, quam Evangelium vocamus: cuius summa est, Venite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis, et ego REFICIAM vos: Omnes sitientes et esurientes venite ad gratuitum, idque lautissimum convivium. Qua nova doctrina, nempe ex ingenti misericordia prorsus gratis ob mediatorem, iustitiae et gloriae aut vitae aeternae donationem, omnibus non modo iniustis, sed prorsus miserrimis peccatoribus, adeo cupide offert, et veluti obtrudit, ut nulla benignissima, dulcissima ac indulgentissima mater tanto ardore dilectissimum filiolum, si eum videat fame pereuntem, ad sua ubera invitare, allicere, ac pertrahere conari posset, quantis ille blandimentis et ardenti desiderio nos ad sese, veramque salutem exhoc aeterni exitii barathro pertrahere conetur et flagret. Quandoquidem igitur hae duae doctrinae adeo a sese invicem diversae sunt, ut etiam ex diametro inter se invicem pugnare, ac se mutuo destruere videantur: facile est anima duertere, quanta sit necessitas eas a se invicem exacte et rite separare, alteramque ab altera procul removere, ut unam quidem (sicut toties Lutherus inculcat) veluti supra in summo caelo ponas, alteram vero in ima terra. Id enim tum ipsius rei veritas ac doctrinae natura, tum conscientiae nostrae ratio ac animae salus, tum denique et ipsa Dei gloria ac tota vera pietas extreme flagitant. ¶ Duae igitur sunt in universum primariae Scripturae partes, Lex et Evangelion: Lex peccatum ostendit, Evangelium gratiam: Lex morbum indicat, Evangelium medicum, sanationem et pacem. Lex virtus peccati est, ut D. Pauli verbis utamur: Evangelium, virtus salutis omni credenti. Sparsae porro sunt promissiones in omnes libros veteris et novi Testamenti. Rursum leges etiam sparsae sunt in omnia cum Veteris tum Novi instrumenti volumina. Legis nomine quid D. Augustinus intelligat, vide de Trinitate libr. decimo quinto, cap. decimoseptimo. Inter caetera inquit: Lex data est, ut gratia quaeratur: gratia dara est, ut Lex impleatur. Vide etiam sententias decerptas ex ipso D. Augustino, cum eius operibus impressas. Et ad Optatum epist. centesimam quinquagesimam septimam, de Origine animarum.

¶ Haec nunc breviter de distinctione Legis et Evangelii dixisse sufficiat. Percurremus nunc porro varias Scripturae locutiones, in quibus nomen Legis reperitur: quarum cognitio ad Bibliorum, praesertim Pauli intellectum, extreme est necessaria. Lex et prophetae usque ad Iohannem, inquit Christus Lucae decimosexto : quod dictum valde multa in se complectitur. Nam primum, sicut Prophetae prophetarunt de venturo Christo: ita et lex caeremonialis eundem suis typis, figuris, umbris ac picturis pinxit. Veniente autem luce ipsa, seu re significata, praenunciata, et prophetata, desierunt lex ac prophetae praestita iam sua promissione, futura promittere ac praenunciare. Ideo Christus ibidem hoc dictum exponens ait, Ab eo tempore regnum caelorum annunciari: sicut ipsemet iubet suos Apostolos ubique annunciare, iam regnum caelorum appropinquare, atque adeo advenisse: id est, ipsum regnum Meschiam cum suis spiritualibus bonis, in quibus (teste Paulo Romanorum decimoquarto ) regnum Dei consistit, exhibitum esse. Sic et Matthaei decimo , idem dictum exponit ipsemet Dominus di [?: ] : Omnes prophetae et lex usque ad Iohannem prophetarunt. id est, venturum Meschiam praenunciarunt. Quod lex prophetaverit, et quomodo per suos typos ac picturas prophetaverit, modo dictum est. Secundo, lex est usque ad Iohannem: quia tum caeremoniae, tum moralis lex est paedagogus ad Christum, ad quem cum tunc temporis populum Iudaicum deduxerit, suo officio defuncta est. Sic et nobis quotidie dici potest, Lex usque ad Iohannem durare. i. donec nobis verus Evangelista agnum Dei peccata tollentem coram monstrat, nosque ad eum adducit. Tertio, lex usque ad Iohannem: quia tunc et caeremonialis ac iudicialis lex est penitus abrogata, et moralis per Christum impleta, suoque modo abrogata est, nobisque quotidie (ueniente gratia aut Christo ad nos, seu nobis ad eum) abrogatur, ita ut in nos suum solitum imperium et quasi tyrannidem exercere non amplius possit: sicut Paulus hanc liberationem tum a Morali, tum et a Ceremoniali lege ac servitute elementorum mundi similitudine veri filii, sed in sua infantia serviliter sub tutorib. usque ad praefinitum tempus existentis, Gal. 4. et alibi similitudine mortis mariti declarat. Ob hanc metam finemque legis, tum ipse Baptista, tum et Christus cum suis, se separarunt a templo, et tum novum cultum, tum et alibi seorsim a Levitico ordinarunt, subinde Leviticas ceremonias neglexerunt, violarunt, ac etiam reprehenderunt. Hoc quoque illa laceratio veli templi testata est, et vox Christi in cruce, Consummatum est: item, quod idem erga Apostolos post resurrectionem testatur, tali sua morte impletam esse Legem, Prophetas et Psalmos. Denique Apostoli Act. decimoquinto proprio decreto hanc abrogationem legis coram tota Ecclesia testati sunt, Mosemque quasi sepeliverunt: donec tandem funditus everso templo, reipsa totus ille cultus Leviticus abolitus, est, manetque abolitus iam 1500 annos Lex et prophetae pendere e Christo dicuntur ex duobus praeceptis charitatis, Dei et proximi: Matthaei vigesimo secundo : et eiusdem septimo, summa legis ac prophetarum dicitur esse illa regula, Omnia quaecunque cupitis vobis fieri ab hominibus, facite illis. Intelligitur autem utrunque dictum cum hac restrictione, quatenus scilicet de moralibus documentis aut praeceptis loquuntur, eatenus est illa eorum summa. Non auditores Legis, sed factores fore iustos, dicit Paulus Romanorum secundo : id est, qui non tantum audiunt ac docent legem, eiusque caeremonias utcunque observant: sed qui etiam reipsa ac factis, plenissimaque obedientia legi Dei satisfaciunt. Ibidem dicens Paulus eos qui sine lege peccarunt, sine lege etiam perituros esse: intelligit de iis qui legem Moysis non habuerunt, sed gentiles fuerunt, eos propria conscientia et aliae leges condemnabunt. Contra Iudaeos Moyses coram patre caelesti accusabit in extrema die, ut et ipsemet Dominus testatur. ¶ Sine lege esse, multipliciter intelligitur. Nam primum Romanorum secundo , sine lege dicuntur gentiles esse, quia carebant lege Moysis. Secundo, sine lege esse, est, non agnoscere veram vim legis, sicut Paulus Romanorum septimo dicit: Ego aliquando vivebam sine lege. id est, non proprie agnoscebam verum sensum legis, et quomodo ei subiectus essem. Contrâ autem mox utitur phrasi Venire legem: pro, intelligere eam. Tertio, et ii sine lege esse dicuntur suo modo, qui iam liberati sunt a lege per Christum, et non sub lege, sed sub gratia agunt: qui ita demum sine lege sunt, quod nec ceremoniales ac iudiciales leges eos ulla ex parte amplius obligent, nec ipsa quoque moralis lex eos damnare potest, liberante eos Christo ab eius debito perpetua remissione peccatorum, gratisque eis vitam donante. Quarto, lex est etiam corrupto homini, eamque agnoscenti, imbecilla ad salutem, non sui natura, sed ob carnis corruptae malitiam, quae ei vere obedire aut satisfacere ne quit. Ita lex est eidem homini extra gratiam existenti imbecilla ad salutem. Romanorum

-- 284 --

543/544 septimo, octavo : Gal. 3. Et contra, eidem efficax est ad mortem ac exitium aeternum. Sic idem homo est tum sine lege, scilicet quae ei iustitiam ac vitam dare posset: tum sub lege, ipsum scilicet accusante, iudicante, ac damnante. Quinto, Iustus est sine lege, seu Lex ei posita non est, 1 Timoth. 1: quia sponte quae legis sunt facit, et est sibimetipsi Lex: Roman. 2. Ideo etiam Lex iusto posita non est. primae Timoth. 1. Sexto, Paulus de se scribit 1 Corinth. 9, se exlegibus, aut lege carentibus, exlegem factum esse: id est, accommodasse se ad mores gentilium, ut eos Christo lucrifaceret: sicut paulo ante dixerat, se Iudaeis factum esse Iudaeum. Erat igitur foris ac externa specie sine lege, et quasi negligens legem: cum interim eo ipso facto vel maxime Deo, eiusque voluntati ac legi obedire et satisfacere conaretur. Actorum 21. accusatur Paulus, quod concionetur contra populum, legem ac locum illum. Ubi per legem tota Iudaica religio indicatur: locus vero significat templum, urbem, et terram sanctam. Opus legis esse in alicuius corde scriptum, Romanorum 2 habetur: id est, non tantum noticia ociosa aut speculativa, de qua Iudaei tumebant: sed etiam ipsa facultas ac studium obediendi legi Dei, atque adeo et ipsa obedientia. Dicuntur autem haec ibi conditionaliter non quod reipsa usquam in rerum natura, aut in ullo homine revera extent aut habeantur, nisi quatenus renatis divinitus (ut ita dicam) inchoative inscribuntur. Sed de hoc loco paulo post plenius agetur. Acquiescere in lege, tribuit sibi Paulus secundum renatum hominem, Romanorum septimo : docere volens, pios ex animo assentiri et approbare legis divinae vere intellecta praecepta, cupereque eis plene ac perfecte obtemperare: sed quod impediantur ab inhaerente malitia, ne praestent ea quae cupiunt ac probant. Porro Capite secundo tribuit etiam hypocritis Iudaeis quod acquiescant in lege. Loquitur autem de illa externa hypocriticaque acquiescentia, aut potius superbia ac iactantia legis non vere intellectae, qua tumebant ac gloriabantur se solos habere veram religionem, et omnes alios homines prae se veluti bruta quaedam superbe contemnebant: et praeterea legem non intelligentes putabant se illa sola professione Iudaismi, et qualicunque tractatione ac externa observatione legis, caeremoniis ac disciplina, iustos esse. Ideo istud eorum acquiescere mox hisce verbis depingit: Qui de lege gloriaris, per legis transgressionem Deum dedecoras. Opera legis, quibus Paulus adimit laudem iustitiae coram Deo, sunt non tantum caeremonialia (ut olim Origenes ac Hieronymus, et postea Sophistae ac Papistae, multique etiam hodierno die talia dicta Pauli corrumpere conantur, et sunt conati) non sunt etiam tantum moralia naturalibus viribus facta, sicut alii hanc sententiam corrumpere satagunt. Nam Paulus ibidem mox totam legem excludit ex iustitia, ut quae tantum indicet, accuset, et condemnet peccata, non autem tollat. Sicut et Romanorum octavo ait non esse datam legem quae iustificare ac salvare queat. Et Propheta inquit, datam esse legem non bonam: id est, non vere salvantem. Praeterea Paulus pro hac phrasi opera legis saepe simpliciter opera dicit: sicque omnem iustitiam operum ex salute, ut stercora et damna quaedam excludit. Dicit quoque iustitiam ac salutem donum esse. ad haec utitur particula Gratis: dicit item, impium, et non operantem iustificari: et iustificationem esse gratuitam iustitiae imputationem, esse remissionem peccatorum. Auget quoque vehementius hanc separationem iustitiae gratuitae ab omnibus bonis operibus, dum Romanorum decimo dicit, istas duas iustitias, imputativam et operariam adeo esse diversas, ut altera quidem plenissimam obedientiam flagitet, altera vero tantum credentibus contingat. quin etiam adeo eas inter se pugnare affirmat, ut qui legis aut operae iustitiam quaerant, iustitiam Dei aut fidei reiiciant et in sequenti docet, quod operum et gratiae iustitia [?: ] invicem destruant: sicut et ad Galatas contendit, quod qui perper legem quaerant iustitiam, prorsus omni beneficio Christi priventur. Hinc liquido apparet, [?: Pa--- ] hac phrasi, Opera legis non iustificant, omnia simpliciter opera, quae legibus aut mandatis Dei praecipiuntur, quoquo modo et quibuscunque demum viribus praestentur, excludere. Consonat cum hac sententia Paulietiam Isaias, qui clamat, Omnem pietatem hominis esse ut florem agri, quin et omnem iustitiam eius eum pannum menstruatae. De hac loquutione dicetur aliquid etiam infra in voce Operum. Per legem dicitur [?: ] tantum cognitio peccati. Vulgus Iudaeorum, et etiam [?: ho- ] erna die operariorum, ita male verum sensum acusos legis intelligebant, ut crederent legem esse remedium contra peccata, et causam iustitiae ac vitae, efficereque ut tum vitemus futura, tum expiemus praeterita percata. At Spiritus sanctus per selectum Christi [?: org- ] non ostendit prorsus contrarium huic, esse nunc in hac corrupta natura verum usum ac finem legis, ut mox clarius dicam. Sine lege iustitiam Dei patefieri, et tamen habere eam testimonia a lege ac prophetis, dicitur [?: Ro- ] tertio. Sententia est, quod cum Lex non proprie ad eum finem data aut instaurata sit, ut iustificet, aut [?: ] salutaremque iustitiam afferat ac offerat, sed potius [?: ] accuset ac condemnet: ideo iam per aliam doctrinam, nempe per Evangelium ac novum testamentum, veram salutaremque iustitiam mundo patefieri et offeri. Ne tamen quis offendatur et dicat, plane novare, veteribus inauditam, atque ideo falsam iustitiam a Paulo praedicari: ideo dicit hanc ipsam iustitiam nihilominus sua perspicua testimonia habere ex lege et Prophetis: sicut et Christus affirmat, Mosem de se testatum esse. Gloriationem esse exclusam non per legem operem, sed per legem fidei, dicit Apostolus Romanorum tertio : ubi credo vocem legis generaliter pro doctrina acceptam esse: ut supra docuimus, Thora Hebraeis sonare. Eam igitur adhibitis propriis distinguit, ut leges vere sic dictam, adiuncto proprio operum notet: Evangelion vero, legê aut doctrinam fidei nominet. Quod vero dicit, non per legem excludi gloriationem, sed per Evangelion, recte intelligendum est. Utraque enim doctrina excludit, sed diversa ratione: Lex quidem, dum obturat omne os, omnes concludit sub peccatum et iram: et dum cognitionem peccati, extremeque nostrae foeditatis nobis in faciem obtrudit. Evangelion autem, dum gravitam, precariam, aut (ut indicam) eleemosynariam tantum iustitiam nobis offert, exclusa prorsus meritoria. De hac igitur posterior exclusione gloriationis hic proprie Paulus pronunciat. Alioqui illam aliam exclusion em gloriationis cum [?: ] bi, tum in hoc ipso Capite satis urget. ut cum dicit [?: ] tum mundum fieri rerum Deo, per legem esse cognitionem peccati, et omnes destitui gloria Dei, ne [?: ] cet de iustitia obedientiae impletionisve legis [?: ] mortalis gloriari queat. Legem non deleri, aut [?: ] fieri per fidem, sed stabiliri, Paulus docet Romanis tertio . Fit autem illa sane aliquo modo et irrita, et [?: ] bilis, per fidem. Primum enim stabilitur per fides dum ea ita veluti paedagogus peccatorem ad [?: Casstum ] adducit, sicque Christum veluti finem suum consequitur. Secundo stabilitur, dum illi impletionem obedientiamque extreme flagitanti, ac quasi [?: esu-- ] meritum aut satisfactio Christi pro unoquoque in dente applicatur: qua ratione illi sic unusquisque [?: ] dens debitum poenae ac obedientiae quasi persolvae. Tertio stabilitur dum iustitia ab ea exacta, a peccto-re imputative praestatur. Quarto stabilitur, dum per

-- 285 --

545/546 fidem vires in homine instaurantur, quibus legi novam obedientiam praestare incipit. Denique stabilitur per fidem lex, dum regnum Dei instauratur, Deus glorificatur, et homines ad pietatem ac iustitiam retrahuntur. Contra vero per fidem lex fit irrita, dum fides transfert auditorem in aliam perfectiorem doctrinam, ab eius umbris ac egenis elementis: dumque a Mose ad Christum eum traducit: dum ipsi paedagogia aut curatio, seu tutela pueri seu pii adimitur: dum leges caeremoniales ac iudiciales penitus abrogantur: dum etiam moralis non potest amplius talem hominem, etiamsi peccet, damnare, liberante eum semper alio a maledicto legis per remissionem peccatorum: dum item mortificato vetere homine, lex non potest eius pravas cupiditates excitare et irritare. Denique abrogatur autirrita fit per fidem lex ista externa, dum homo renovatus iam sibimet lex est, habetque legem in corde suo inscriptam: et non propter coactionem legis, sed ultroneum ac spontaneum studium boni suamet sponte recta agit, et ultro contendit ad omnis rectitudinis scopum, sine hoc infesto calcari aut exactore, seu ergodiocte. Exlege esse dicuntur qui legem sectantur, audiunt, praestare se posse confidunt, perque eam iustificari ac salvari conantur. Talis periphrasis est etiam, Qui ex circumcisione, qui ex praeputio, qui ex fide, qui ex lege, pro fidelibus, praeputiatis, circumcisis, legalibus, etc. Lex iram operatur, inquit Paulus Rom. 4: quod verum est multipliciter. Nam cum accuset peccatum, iramque ac poenas Dei nobis denunciet, vere iram, id est, damnationem ac poenas peccatorum efficit. Eadem etiam miseri hominis iram ac fremitum vicissim contra Deum excitat, dum eum sine fine ac modo urget, tum mandando ei talia, quae ab eius natura sunt alienissima: tum quoque vituperando non tantum eius opera consilia ac conatus, sed etiam ipsum totum ut distortissimum, utque hostem Dei, omnisque honesti, atque adeo et ex patre diabolo natum, et denique dum eum damnat aeternisque suppliciis addicit. Unde quasi diabolica quaedam commotio aut furor in homine contra Deum excitatur. Ita lex et Dei iram erga homines, et hominum erga Deum, non tantum declarat ac illustrat, sed etiam vere auget et accumulat. Ubilex non est, ibi nec peccatum: inquit idem gentium doctor, Romanorum quarto . Item quinto: Peccatum non imputatur, nisi existente lege. et, Peccatum esse mortuum, ubi non est lex: Romanorum septimo . Notum sane et certum est, omne peccatum ideo esse peccatum, quia violat aliquam legem, aut rectitudinis normam, seu quia aliquando Lex id vetat ac condemnat. Ubi vero nulla talis norma est, ibi violatio aut transgressio eius nulla fieri aut existere potest, eoque nec peccatum contra eam est. In positivis legibus id manifestum, ac quasi palpabile est. Ubi enim nulla lex prohibet armorum gestationem, ibi nullum crimen est ea gestare. Sic et ubi non est lex vetans esum [?: carni-m ] , sicut in religione Dei nulla est, ibi esus earum [?: lici-us ] est. Si Deus non prohibuisset pomi esum, non fuisset peccatum id edere. Sic etiam de ipso Decalogo ac lege naturae aut morali idem verisime dici potest, quod sicut, si ea prorsus in rerum natura non existeret, videlicet non solum in libris, sermone ac memoria hominum, sed nec in iustitia aut voluntate Dei, contraria facta minime certe essent peccata. Ita ubi eadem plane ignoratur, non tamen data opera (sicut Deus dicit, tam multa millia esse in Ninive, eorum qui nequeant discernere inter dextram et sinistram:) ibi minus grave est peccatum, contra eam aliquid egisse: ideoque servus [?: ] ignorantiam peccans, minus vapulabit. Huc pertinet disputatio, quatenus ignorantia excu set peccatum. Ergo contra ubi est lex, et quidem nota, tanto maius et intolerabilius est regnum peccati. Verum Paulus in hisce tribus dictis loquitur potissimum de agnitione peccati, de eius vexatione conscientiae, et irritatione pravarum cupiditatum, quae absente aut ignorata lege non accidunt. sic ipsemet sine lege vixit. De quo eius sensu postea dicetur in voce Peccati plenius. Vique ad legem fuit peccatum, Rom. 5. i. inde a primo lapsu Adae usque ad instaurationem legis per Mosem factam. Asserit hic Apostolus, non tantum peccatum sed etiam eius poenam, nempe mortem ac damnationem, fuisse semper inde ab Adamo, etiam ante legem Mosaicam quae ingentia mala cum revera sine lege Dei existere nequeant, indeque omnem suam vim hauriat (legem enim causam esse, ut peccatum imputetur, magnifiat et puniatur: ut severissimum edictum monarcharum, prohibens Christianismum et Luteranismum) causa est cur id pro grandi crimine habeatur et puniatur: alioqui si tale edictum aut lex non extaret, non imputaretur id peccatum, nec quisquam propterea damnaretur et puniretur. Quare necesse est tunc quoque fuisse aliquam legem, quam peccantes violarint, et a qua sint accusati, damnatique, ac morte puniti, cuius legis ista Mosaica sit tantum quaedam renovatio aut instauratio. Quare legem semper damnasse et punivisse peccatores, eamque eius genuinam vim esse, atque adeo non tollere peccatum, ut sit quasi prae cipua causa peccati, ut peccatum inde omnem suam vim habeat et hauriat, et sine ac peccatum esse aut nomino existere nequeat. Frustra ergo inde iustitia et vita quaeritur, unde iniustitia et mors perpetuo scaturiit, et torum mundum perpetuo vastavit ac perdidit. Legem subintrasse, ait Paulus Rom. 5, ut peccatum abundaret: docens nimirum, ideo legem instauratam esse per Mosen, ut magnitudo peccati ac malitiae humanae tanto magis illustraretur, et omnibus innotesceret. Peccatum vobis non diminabitur: non enim estis sub lege, sed sub gratia. Rom. 8. Potest videri hic Paulus de imputativa liberatione a damnatione legis loqui, et quasi quodam praemio futurae victoriae, iustitiae ac salutis nos ad alacre certamen contra innatam corruptionis malitiam, aut originale peccatum invitare: sed loquitur de altera illa aut consequenti liberatione ac gratia, qua homo instauratus iam incipit Deo obedire, et legi Dei condelectari, ita ut Satan et regnans cordis malitia per segem non amplius tanto magis nos ad peccandum incitare, et pravas cupiditates irritare queat: sed, gratia Dei cor nostrum fovente, et Spiritu insuper sancto imbecillitates nostras adiuvante, incipiamus condelectari legi Dei: incipiamus etiam non tantum velle, sed et perficere, operante in nobis utrumque Deo, omnis boni fonte et authore. Rom. 7. varie omnino utitur voce Legis Apostolus. Primum enim videtur simpliciter ac in genere accipere legem pro omni lege, etiam prophana ac politica, cum dicit legem dominari tantum viventib. mortuos enim huius vitae leges missos faciunt, tanquam extra suum dominium egressos. Deinde cum dicit, mulierem vivente viro lege devinctam esse, sed eo mortuo esse liberam ab eius lege: videtur significare ius aut obligationem mariti, qua soluitur mulier mortuo marito. Tertio, cum dicit, nos mortuos esse legi: intelligit ipsam moralem legem, quam veluti paedagogum tum accusantem, tum ad hunc a se ablegantem deseruimus transeundo ad Christum: et cuius iustitiam ac vitam non amplius quaerimus aut curamus, dum nos per solum Christum iustos ac salvos esse et fore credimus. Sic igitur morimur legi et vivimus uni Christo, cui nos in posterum addiximus. Nec tantum voto aut voluntaria migratione a Mose ad Christum dicit nos legi mortuos esse: sed etiam rei ipsius natura commutata, nempe extincto nostro vetere Adamo, aut carne, inque lex erat efficax, non tantum ad accusationem et damnationem; sed etiam ad

-- 286 --

547/548 excitandas in nobis pravas cupiditates et operationes, quas vetus Adam veluti maritus quidam noster cum Satana opera aut instrumento legis, tamquam quodam medio aut causa cooperante in nobis movebant et efficiebant. Verum extincto, aut certe mortificato nostro hoc veteri Adamo, ceu marito, lex non est amplius ad tales effectus in nobis potens ac efficax. Quoniam autem admodum absurdum videtur esse istud paradoxon, quod lex operetur in nobis cupiditates et passiones peccatorum: ideo et Paulus id illic exponit, et nos aliquid de ea re hic adiungemus: tametsi paulo ante in dicto, Lex iram operatur, aliquid de hac re dixerimus. Primum igitur, lex facit abundare peccatum, ipsa clara noticia seu declaratione magnitudinis peccati, eiusque perpetua accusatione. Secundo, facit abundare peccatum, quia semper gravius existimatur is peccare, qui scit voluntatem heri sui, et non facit, quam is qui ignorat. Affert autem lex noticiam recti et pravi. Tertio, auget lex peccatum, accusando cum naturam ipsam hominis, tum et omnia opera, conatus ac cogitationes ipsius. Veritas autem odium parit, ut ille verisime inquit. Nemo enim non aegerrime fert, se suaque omnia adeo extreme vituperari: ut sane lex hominem etiam tanquam filium diaboli insectatur et vituperat. Quarto, lex auget peccatum reipsa, dum Deum tanquam austerissimum, ac severissimum iudicem homini proponit, ac docet eum perpetuo extremum exitium illi intentare, nobisque irasci, et acerbissimum hostem esse, ac in nostrum damnum interitumque vigilare. Talem enim adversarium, eiusque mandata necessario homo, ut suum carnificem, odit ac detestatur. Sic igitur tum desperatio in homine per legem excitatur, tum etiam extremus fremitus ac veluti furor quidam contra Deum, ut suum longe immanissimum carnificem. Quinto, verissimum est etiam in communi vita, quod omnes nitamur in vetitum, cupiamusque negata, ut inquit Poeta: quodque quamprimum aliquid nobis prohibeatur, mox idipsum tanto maiori desiderio ardeam 9: sicut Salomon dicit, Panem furtivum. i. iniuste partum, dulcem esse. Et Ovidius: Gaudet furtis Venus. Innumera experimenta hanc nostram perversitatem quotidie patefaciunt et coarguunt. Verum haec ipsa pestis aut malitia inhaerentis peccati, multo est efficacior in religione, ubi satan quoque corruptam naturam contra Deum ac eius legem excitat ac extimulat. ut videmus in exemplo Iudaeorum: quamprimum eis aliquid Deus mandat, mox abhorrent ab eo et contraque primum eis aliquid prohibet, mox id toto corde desiderant. Iusserat simul, et tot promissionibus invitaverat Deus Israelitas, ut intrarent in terram Canaan. at illi sudinde nolunt ingredi in eam, vituperant eam, laudant suam conditionem in Aegypto, et cupiunt eo regredi, totiesque desperant et murmurant contra Deum. Paulo post, ubi Deus prohibet, ne intrent in eam intra annos 40, mox cohiberi non possunt â Moyse vetante et protestante quin irruant in eam: ubi etiam conciduntur. Concluserat eos Deus antea in servitute Aegyptiaca, ubi toto pectore anhelabant ad terram Canaan. Mox vero ubi eos inde per ingentia miracula educit, et vetat ne eo unquam amplius redeant, subinde in eandem regredi conantur. Alligaverat eos Deus ad certum cultum praescriptarum caeremoniarum, et certum etiam locum sacrificandi. At illi ubivis alibi sacrificare malunt. Nos contra, ubique et omni tempore iussi sumus adorare patrem in spiritu et veritate, quod perinde bonum piumque sit in quocunque loco ac tempore Deum colere ac invocare. At nos contra furenter volumus Deum, eiusque cultum, ad certum locum alligare: ut ad Hierosolymam, Romam, Compostellam, certa aliqua templa, celebria idola aut statuas, certaque tempora, vestes, et similia. Ante Christum circumcisio erat abominatio gentibus, cum divinitus mandabatur: nunc contra, postquam est abolita omnes circumcidi volunt. Quare tota fere Asia et Africa circumciditur. Talia innumera exempla deprehendere in vita possis, ubi nitamur ardentissime in [?: ve---- ] et cupiamus negata, tantum impellente nos sensu carnis nostrae, hostiliter bellum contra Deum gerente, eiusque domino ac patre diabolo. ¶ Hisce adde quae supra-dicta sunt de dicto, Ubi non est lex, ibi nec peccatum: et, Sine lege peccatum non imputatur: et, Lex iram operatur. Quib. simile est, quod hic addit Apostolus, Sine lege peccatum est mortuum. Mortuum. n. est, quoadnoticiam, et istam talem inflammationem, excitationem, et veluti irritationem. Ex hisce intelligi aliquo modo potest, quomodo et cur lex dicatur augere peccatum, et excitare in membris nostris pravas cupiditates, quam tamen plusquam satanicam malitiam homo sibi de semet nullo modo persuadere patitur. Verum haec omnia legem non per sese, suave natura, sed per accidens, vitio scilicet nostrae corruptissimae naturae, operari, docet ibidem Paulus. Legem. n. affirmat sua natura iustam, [?: ] ctam, bonam, ad vitam datam, et spiritualem esse. i. quae requirat internam ac spiritualem obedientiam: sed nos contra carnales esse, qui ei obedire nequeamus. Per accidens ergo lex ista ingentia mala patrat. Inter varia porro significata Legis in hoc capite 7, illud ultimum est, quod sub finem bis ponit legem pro ipsa corrupta natura, aut originali peccato. ut cum dicit, Video [?: al-- ] legem in membris meis: et, Captinor, aut captivus decor sub legem peccati. et denique ait, Mente servio legi Dei, et carne servio legi peccati. Porro 8 Capite [?: eius-- ] Epistolae, vox legis itidem quasdam difficultates et obscuritates parit: ut cum ait, Lex spiritus vitae in Christo Iesu liberavit me a lege peccati et mortis: ubi Lex spiritus tum ipsum Evangelion, tum et Spiritum sanctum, quatenus nos absoluit ac renovat, significat. Evangelion. n. dum nobis perpetuam remissionem peccatorum annunciat, et reipsa offert ac praestat, efficit, ne ulla condemnatio nos premat aut opprimat: Spiritus S. autem nos renovans, et promptos ad obediendum Deo efficiens, tum fidem perpetuam remissionem peccatorum flagitantem nobis suppeditat: tum efficit ne volenter, multoque etiam minus malitiose peccemus. Qua ratione damnationem irae, aut severae Dei iustitiae effugimus. Lex peccat hic significat ipsum ius ac potestatem peccati, quo tum inhaerens peccatum aut malitia, tum et totum regnum peccati in hominem [?: e--- ] gratiam existentem, saevit ac dominatur. Haec vero ipsa potestas maxima ex parte venit ex lege Dei, unde peccatum suam vim haurit, eoque forte probabiliori ratione lex peccati nominatur. Rom. 9 dicitur Israel [?: ] legem iustitiae, et ad legem iustitiae non pervenisse. i. ad leges iustificantem. Verum videtur esse Hebraismus: pro, iustitiam legis sectari aut consequi. Solent. n. Hebraei, ut in Constructione nominum dixi, sic pro arbitrio epitheta cum subiectis, et accidentia cum substantia convertere, ut pro iustitia legali iam dicant iustitia legis, iam vicissim lex iniustitiae. Rom. 10. dicitur finis legis esse Christus: quod dupliciter fere intelligi potest. Primum, quia lex est paedagogus ad Christum: et tandem ultimo suo fine ac usu id [?: ] ut peccatorem desperantem de iustitia ac salute operis legis, ad Christum unicum servatorem perducat. [?: Secundis ] Christus est finis legis: quia id quod ea exigit ac flagitat, nempe sui impletionem perfectissimam, aut [?: obedtiae ] iustitiam, persolutionemque poenarum pro peccato, et Dei placationem, solus praestat: solus ipse illa decem milia lentorum, quae lex ab homine exigit, pro eo persolvit [?: ] lus ille nos a maledicto legis liberat. Denique Christus est finis legis, quia nos condit aut instaurat ad bona opera, seu ad legis obedientiam, et in nobis eam excitare ac praestare incipit. Sic Rom. 8 dicitur ideo Christus [?: ] sus, ut iustificatio legis in nobis impleretur. [?: Huc- ]

-- 287 --

549/550 ranturea quae supra diximus, quomodo per fidem lex stabiliatur. Sub lege esse, 1 Cor. 9, significat Paulo, observare ceremonias legis. Dicit. n. se iis qui erant sub lege factum esse sub lege, ut eos qui sub lege erant lucraretur. Rom. 6 sub lege esse, est sub esse maledicto legis. Contrarium est Sub gratia esse. Sic et Gal. 4 Christus dicitur factus sub lege. ut nos a maledicto legis liberaret. Denique sub lege esse, est, a lege regi ac gubernari, ut puerum, ut carnalem, ut non spiritui ultro obedientem. Vide supra de abrogatione legis, aut liberatione a lege. Legis opera dicuntur, quaecunque lex precipit: praesertim autem Decalogus. Aliquido tamen, licet raro, videntur tantum ea dici opera legis, quae illa nobis extorquet, non quae gratia per nos efficit. Cum autem Paulus ex iustificatione opera legis excludit, dicens, Ex operib. legis non iustificabitur omnis caro, etc. tum simpliciter omnia nostra bona opera excludit, sive a renatis, sive a non renatis, sive ex gratia, sive ex natura facta, ut ex innumeris aliis aequivalentib. phrasib. apparet: qua de re supra plenius monui in vocabulo Gratiae, et etiam in hac ipsa voce paulo ante. Gal. 2 inquit Paulus, Ego per legem legi mortuus sum, ut Christo vivam. i. lex me ad desperationem de sua iustitia ac salute, ac ad quaerendum alium servatorem, volentem nolentem adegit. Quo modo alio qui etiam per Christum legi moriamur, supra plenius dixi. Gal. 3 dicitur, Lex non est ex fide: quod non est ita intelligendum, sicut cum Paulus Rom. 14 inquit: Quicquid non est ex fide, peccatum est. Hoc. n. modo etiam lex est ex fide. scimus. n. eam a Deo esse, Deum eius obedientiam flagitare, et placere Deo ut legi obediant homines. Sed sensus est: legem non polliceri iustitiam soli fidei, aut credenti, verum integre obedienti. Sicut ipsemet Paulus sese declarat, addens legem dicere: Qui fecerit ea, vivet in eis. i. quod integram obedientiam a salvandis requirat et flagitet. 1 Corin. 15, Peccati autem vis est Lex. i. ideo et ea demum ratione gravat, accusat et punit, Deoque exosum reddit hominem peccatum, quia est a lege prohibitum. Nisi. n. a lege prohibitum esset, tantopere Deo non displiceret, nec adeo hominem gravaret ac perderet. Convenit hoc dictum cum illis suprâ explicatis: Ubi non est lex, ibi nec peccatum. item: Ubi non est lex, ibi peccatum non imputatur. Sicut vero ibi ait Apostolus omnem efficaciam peccati venire ex lege: ita porro adiungit, mortis vim, potentiamque contra homines non aliunde esse, quam ex peccato. Sicut. n. lex causa est, cur omne contrarium factum sit peccatum. i. res Deum offendens, et hominem coram eo faciens reum: ita porro illud pravum factu est causa, cur Deus irascatur et puniat: ut lex sit causa efficiens peccati, peccatum autem sit causa poenae seu mortis. Omne. n. factum ideo malum bonumve habetur, quia est superioris lege aut mandato prohibitum aut praeceptum: et quicunque punitur, aut etiam praemio afficitur, ideo poena praemiove dignus censetur, quia aliquid vel prohibitum vel mandatum perpetravit. Galat. 2 Quod si ex lege sit iustitia, Christus frustra mortuus est. Si. n. nostris operib. legi praestitis iustificari et salvari possemus nihil certe Christo indigeremus. Sed Christus ob hoc ipsum nobis datus est, ut quoniam lex nos salvare ne qui [?: -uit ] , ipse nos iustos ac salvos faceret. Idem prorsus dicit illud dictum, Spiritus arguet mundum de iustitia, quia vado ad patrem. Gal. 5 dicitur, quod qui circumciditur. obligetur totam legem praestare. quod verum est: quia circumcisio erat foedus, obligans hominem ad toti legem. Tanto autem erat ea obligatio vehementior, et minus apud Deum dispensabilis, quod iam post agnitum Christum, veluti desperantes de eius plena salvatione, ad [?: ---en ] recurrebant, a libertate in servitutem, a solido [?: do- ] ad paedagogum: idque cum ingenti scandalo, ac veluti damnatione quadam Christianismi. Eodem cap. dicit-r: Si spiritu ducimini, non estis sub lege. quia videlicet primum Spiritus sancti donum indicat, nos iam esse sub alio servatore, quam sub Mose: quia indicat nos esse liberatos a maledicto legis, quia iam sponte spiritu impellente ea agimus quae recta sunt: non perpetuo instante, exigente, et extorquente paedagogo, aut etiam tyranno Moyse. Legem dari aut inscribi in cor, Hebr. 10, et Ierem. 31, est, ita spiritu Dei renovari, illuminari, et inflammari cor, ut et iudicare de reb. divinis rectius homines queant, et cupidius illis obtemperare conentur. Non autem est sensus, quod pii plenam noticiam omnium sententiarum legis ac doctrinae Dei per illam spiritualem institutionem aut legis inscriptionem habeant, sicut fanatici quidam ex illis dictis contra Scripturam perperam ratiocinantur. Iacob. cap. 1 vocat legem perfectam libertatis, mandata Dei coniuncta cum animi regeneratione: ubi iam sunt non tantum mortuae ac fugaces noticiae, ut eae quae ex speculo concipiuntur, sicut ipsemet ibi loquitur, quales sunt eae quas sola lex in animali homine gignit: sed vivae, efficaces, permanentes, et in opere ipso vigentes. Talis vero lex dicitur esse libertatis, quia non amplius serviliter aut tyrannice urget hominem ad praestanda opera: sed ultro ac ex libertate spiritus, sponte ei obedit homo renatus. Capite 2 vocat Iacob. legem regiam illud praeceptum, Dilige proximum tuum sicut teipsum: quia sicut rex totum populum sub se habet, sic haec universalissima regula plurima specialia mandata. Christus negat se venisse legem solvere, sed implere, Matth. 5. Putabant illi eum simpliciter ac prorsus legem abrogaturum, lata nova quadam, sua multo commodiore: sicut ferme etiam Papistae hoc tempore sentiunt. Evangelion. n. dicunt esse novam et perfectiorem lege Mosaica. Sed Christus revera non venerat ut simpliciter tolleret, aut antiquaret etiam moralem legem: verum ut eam impleret, praestando quae caeremonialis in suis picturis pinxerat, praestando integram obedientiam et poenas, quas lex exigebat ab homine: et denique renovando et condendo hominem, ut ei obedire inciperet. Caeterum non immerito lex solui dicitur, cum abrogatur. est. n. quasi quoddam vinculum, ligans et obligans homines ad praestanda ea quae lex iubet. Quare ad naturam legis alluditur, cum solui dicitur. Ex operibus legis esse Paulus Gal. 3 dicit eos, qui per legem iustificari et salvari conantur. Eos vero dicit esse sub execratione, quia scriptum sit, Maledictus qui non permanserit in omnibus quae sunt scripta in libro legis. Neminem vero in omnibus permanere, aut omnia vere perfecteque praestare quae lex praecipit. Ex Zion exibit Lex, et verbum Domini de Hierusalem (inquit Isaias cap. 2. et Hoseas 4 ) idem per utramque vocem significantes. Sensus autem est, quod inde propagatio verae doctrinae ac religionis sit incoeptura, dispersis per totum mundum Apostolis, quin et ipsemet Meschias cum sua passione et bonis sit inde venturus. Allusio autem est ad communem morem regnorum, ubi ingens decus est primariae civitatis ac regiae sedis, quod omnes inde mandata, leges et iura petere cogantur. Tali gloria condecorant Prophetae Ierosolymam, eamque veluti matrem omnium Ecclesiarum et magis ram fidei faciunt: quod re ipsa accidisse, Acta Apostolorum abunde narrant. Hoc decus Romana Babylon sibi falsissime usurpare conatur, clamans in suis decretis: Omnes Ecclesias in tota Europa non aliunde quam Roma, et per Romanos doctores propagatas esse. Quod cum omnes historiae, tum et ipsamet acta falsissimum esse liquido convincunt. Lex Dei in alicuius corde tunc esse dicitur, cum is non tantum ore et externa hypocrisi, sed et vero animi affectu legem Dei sequitur. Sic dicitur Psalm. 37. Lex Dei in corde eius, ideo non nutabunt pedes eius: id est, ideo nec ipse declinabit ad falsam doctrinam aut pravam vitam, motus felicitate impiorum: nec Deus iratus eum, ut iniustum, perire patietur. Debilitari aut infirmari legem, Habacuc 1, est, negligi, cum

-- 288 --

551/552 homines putant Deum nec malos punire, nec bonis benefacere. Legem tuam gratificare mihi, Psal. 119. id est, fac clementer ut eam sedulo observem. Lex pietatis aut clementiae in lingua eius, Proverb. 31. pro, pia ac salutaria meditatur, docet, loquitur, et agit. Sic quoque dicitur Lex veritatis. ut, Lex veritatis fuit in ore Levi, Malach. 2. id est, lex aut doctrina vera. Lex una, id est, eadem, erit diversis personis, aut rebus: Num. 15. Lex una et iudicium unum erit vobis et peregrino. Sic et paulo ante dixerat: Statutum unum erit vobis, et peregrino: Sicut vos, sic et peregrinus erit coram Domino. Et mox ibidem: Lex una erit vobis, ei qui fecerit per errorem. pro, eaedem caeremoniae aut ritus sacrificii in expiando. Ista est Lex hostiae pro delicto, Levit. 7. pro, hic est ritus oblationis illius. Ista ex lex domus, super vertice montis erit. Ezech. 43. pro, ista erit ratio aut forma templi. Dari legem in omnibus provinciis, Esther 8. Ut daretur lex in omnibus provinciis: id est, decretum promulgaretur. Legem egredi a rege, Dan. 2. id est, ferri ab eo sententiam, decerni, mandari, tradi mandatum ministris, ut exeuntes passim publicent: de hoc loco et supra in Exeo et Egredior dixi. Facere cras secundum legem hodiernam: Esther 9 pro, ut hodie actum factumve est. Et ita ingrediar ad regem, quod non est secundum legem: Esther. 4. pro, quod est praeter morem aut consuetudinem. Legitimum, et statutum aut ordinatum quippiam certa ratione, idem est: ut Exod. 28, et Levit. 6. Legitimum hoc est: id est, sic consecrabuntur, sic vestientur perpetuo sacerdotes. Legem naturae communiter vocant noticias de moribus, divinitus menti hominis in prima creatione inscriptas, quarum adhuc aliqua vestigia aut umbrae. praesertim secundae Tabulae praecepta attingentes, et Deum non considerantes, etiam post ruinam aut corruptionem hominis superstites utcunque sunt. Eas nunc quidam nimium exaggerant, ut magnitudinem corruptionis morbique hominis obscurent, et liberum arbitrium cum Papistis amplificent: unde porro totius Evangelii ac Christi medici obscuratio consequitur. Praesertim autem dicta quaedam Rom. 1 et, 2 male intellecta, nimium importune urgent. Quo igitur et illas Pauli phrases explicem, et hunc errorem nonnihil ope beneficioque Dei retundam, de hac ipsa materia et duob. illis capitibus Pauli ad Rom. nonnihil disseram. De primo et secundo capite ad Romanos, quatenus libero arbitrio patrocinari videntur. Quidam negligentius, aut etiam parum sincere Paulum legentes. putant, se magnum subsidium pro asserendo lib. arb. ex Rom. 1 et 2 habere: quare et de eis capitib. aliquid dicendum est. Hic vero velim iterum atque iterum admonitos sinceriores doctores, ut magnitudinem ac significantiam verborum utriusque eius capitis diligenter secum expendant: quae si simpliciter ac assertive accipiantur, nullo modo possunt intelligi de quadam tenui, fugaci ac inconstante facultate virium, intellectus ac voluntatis, per quas rimas illi adversarii labi se posse putant aut conantur: ut si obtineatur, haec duo capita simpliciter et recta asserere humanas vires, omnino sit postea necessarium ex tanta verborum amplitudine et emphasi concedere prorsus Pelagianam libertatem virium humanarum. Quem horrendum errorem ut vitemus, adhibeamus interpretationem horum locorum fidei analogam. Quae quidem etiam nativa ac genuina huius loci esse deprehendetur, et non vel violenta, vel aliunde importata, sed ex ipsis verbis ac sermone, doctrinaque Pauli sua sponte nata, et inde accepta, ut mox cupidis veritatis liquido patebit. In primo cap. teste Augustino, Hieronymo, Ambrosio, Chrysostomo, Primasio, Theophilo, et aliis Patribus, agitur non de noticiis naturae inscriptis aut innatis, sed de scientia Dei, et noticiis ex operib. eius per ratiocinationem perceptis: ut mox ex sequentib. verbis, quae illas duas voces in primaria propositione existentes, Veritas et Iustitia, explicant, manifeste patet. Sicut. n. Paulus in ea propositione, Detinent Veritatem in Iniustitia, primum [?: po-- ] vocem Veritas, postea Iniustitia: sic mox ordine prius explicat, quid intelligat per vocem Veritas, nempe veri Dei scientiam aut fidem, hisce verbis: Scibile, aut quod [?: s--ri ] potest Dei, notum est eis. Deus. n. eis manifestavit. ni invisibilia Dei ex operib. creationis considerata intelliguntur. etc. Postea exponit secundam vocem Iniustitiam, inquiens: Non ut Deum glorificaverunt, etc. Ex qua ipsius Pauli explicatione clarissime apparet, agi hic ab [?: eo-- ] de innatis noticiis aut primis principiis, sed de noticiis ab effectu ratiocinando repertis. inquit. n. clare, invisibilia Dei ex operib. creationis considerata intelliguntur. Credatur ergo Paulo semet exponenti, de qua noticia agat. Expendatur et conferatur modo textus diligenter, et non unica tantum sententiola male torqueatur. [?: E- ] . n. hic talis quaedam Hebraea expositio, quae primum breviter aliquid proponit, postea id plenius exponit de qua in meo Tractatu de Hebraismis prolixius dixi, de simile exemplum mox in 2 cap. occurret. Verum adscribit ipsa Pauli verba, simulque notas distributionis textus adiiciam. Accusat Deus homines a Veritatem b in Iusstitia detinentes, a Propterea quod cognoscibile Dei manifestum est in ipsis. Deus. n. eis manifestum fecit. [?: N-- ] quae sunt eius invisibilia, dum per res conditas ex creatione considerantur, perspiciuntur, nempe eius aeterna [?: po-- ] tia ac divinitas: ad hoc ut sint inexcusabiles. b Propterea quod cum Deum cognoverint, non ut Deum glorificaverunt, neque gratias ei egerunt. sed vani facti sunt in ratiocinationibus etc. Et commutaverunt gloria incorruptibilis Dei, etc. Confirmat id etiam ipsa vox Veritas hoc loco â Paulo posita, quae non proprie significat cognitionem Dei in nobis existentem, multo minus nobis (in quibus mendacium regnat) innatam, in qua sane [?: signification- ] nusquam in Sacris literis reperietur: sed illam sententiam aut scientiam quae de Deo haberi debet, quam communiter vocamus fidem, aut veras sententias, ac doctrinam de Deo, quas utcunque Ethnici ab effectib. et experientia ratiocinando delibaverunt. Sic saepe in Sacris literis, [?: imo-- ] nunc in Ecclesia, veritas pro vera fide ac scientia Dei, seu etiam pro vero cultu ac religione ponitur: et contra, [?: ] dacium pro falsa fide, scientia, aut doctrina Dei. Sic et ipsemet Paulus mox utitur hisce vocibus, inquiens: Commutaverunt veritatem in mendacium. i. veram fidem ac religionem (cuius alique particulam utcumque ratiocinando ex operib. ac providentia Dei, aliqui Ethnici degustaverit) in falsas opiniones et errores de Deo. Idem ei etiam est, [?: ] ibidem dicit: Ethnicos commutasse gloriam Dei immortalis in similitudinem imaginis corruptibilis hominis. [?: Et- ] Ethnici non perceperant totam noticiam, scientiam, aut [?: ] Dei: tamen initia eius ratiocinando aliquatenus [?: ] effectibus tum etiam ex Patrum ac Sacrarum literarum [?: se- ] tiis per orbem terrarum sparsis ac per manum traditis [?: ] gerant, nempe esse Deum, esse unum Deum, esse omnipotentem, sapientem, iustum, causam boni, etc. Quia ergo [?: E- ] nici haec prima fundamenta scientiae aut fidei de Deo [?: ] cunque perceperant, et etiam plus percipere potuissent, [?: ] animo scrutari, quaerere, et interrogare dignati [?: fuis-- ] ideo dicit Paulus, eos detinere et corrumpere veritatem. i. veras sententias, scientiam, aut fidem de Deo [?: ] iniustitiam et errores. Non sane apparet, quomodo innata principia de Deo, veritas Dei vocari possint: [?: ] omnis homo, quo ad Deum ac res religionis attinet, et mendax, et vanitas vanitatum. Grandis profecto vox [?: ] Veritas Dei: expendatur iterum atque iterum. Nullo [?: ] modo ea perditissimo homini et Satanae mancipio omnibus furorib. et errorib, repleto et infecto, convenire potest, Caret ille gloria Dei, non ergo in se habet [?: in- ]

-- 289 --

553/554 veritatem. Torqueant se Synergistae quo quo modo demum velint: nusquam sane in Scriptura carnalib. viribus hominis lux aut veritas tribuitur, sed contra tenebrae et mendacium. Quod si essent aliqua principia de uno Deo, et eius providentia menti hominum inscripta, valde opportunum fuisset Paulo, ea hic clare proponere, illustrare et amplificare, ad exaggerandam gentilium ingratitudinem, ac impietatem, eosque redarguendos et pudefaciendos: quod cum tam ἐμφυτον innatam haberent Dei noticia nihilominus eum non curarent, aut [?: co-erent ] : sed ille ignarus principlorum, id non facit. Totus vero hic Pauli locus de noticia Dei, est magis intelligem [?: -us ] de potentia quam de actu, seu magis de ipsa rei sciendae perspicuitate, aut obvia evidentia, quam de hominis perspicacitate, aut etiam vere percepta noticia. sicut docti distinguere solent, alia esse per se, suave natura, alia nobis nota. Nam multa sunt sua natura perspi [?: -ua ] , ad quae nos (quod etiam Philosophi olim confessi sunt) sicut vespertiliones ad claram lucem caecutiamus. Et sic sane Paulus ipse exponit Ethnicorum noticiam Dei. Act. 14 et 17. affirmans Deum quidem ita de se manifeste testari, dando pluvias, vices temporum ac fructus, et variis ac quotidianis beneficiis cor nostrum re [?: -lendo ] , ita etiam nos totos in eo vivere, esse ac moveri: ita denique eum nobis prope esse, ut illum ferme manibus palpare possimus: sed nihilominus ipsum et illis eruditissimis Atheniensib. et toti humano generi [?: ma-ere ] ignotum Deum, totumque mundum usque ad illud tempus errasse idola sectando. Sic igitur omnino (si quis locum diligenter expendat) et hic Paulus loquitur. dicit enim, Deum quidem semet nobis revelasse, et posse [?: -um ] ex operibus suis, ut praestantem quendam artificem perspiciac cognosci: verum nihilominus cor nostrum per se manere non intelligens, ac etiam quotidie magis magisque obtenebrari, nosque per nostras ratiocinationes tandem in extremam vanitatem prolabi, nisi [?: -de ] et spiritu divinitus illustremur. Hebr. II. Per fidem (quae est opus et donum Dei singulare) intelligimus secula perfecta esse verbo Dei, inquit. non per rationem sunt prima principia, dicit sciri creationem: ex qua porro etiam scitur, quod sit aliquis creator. Quare quantopere hic ipse locus sit adversus liberum arbitrium, cernitur ex illis verbis, quod Paulus dicit, cor hominum esse ἀσυνετον , id est, non intelligens, eosque per suas proprias ratiocinationes, per quas conantur veritatem scrutari, etiam magis vanos fieri ac obtenebrari: cum quidem [?: ] Deus ubique in suis operib. obvium, et quasi palpabilem praebeat. Non igitur hic nostri ingenii intelligentia [?: sunt ] acumen, sive quod ad prima principia attinet, sive quod ad ratiocinationem aut experientiam, sed Dei [?: e-dens ] ac prompta praesentia et beneficentia, quae [?: pe- ] palpabilis est, praedicatur, et nobis quasi ante oculis per opera ac effectus suos depingitur: nosque [?: accu-ur ] , quod tam obvium Deum negligamus. Observetur autem etiam hic triplex Dei noticia, quae hominibus contingat. Prima est rationis aut philosophica, [?: -ae ] vi ratiocinationis utcumque summam illam causam ex [?: -ectib ] , colligit aut divinat, vel potius somniat, quae [?: ] obscura, instabilis, prorsus ociosa, dubitans et [?: flu-s ] an sit unus vel plures, an sit providentia aut non, an [?: -o ] mundus sit creatus aut non. plerunque enim in con [?: -iū ] etiam sine ratiocinatione prolabitur homo: mul [?: ] vero magis evanescit ratiocinando, et [?: cogitationi- ] suis vacando. Satis commode hanc philosophicam [?: ] cognitionem comparaveris cum hominis [?: intuitio- ] : quem si forte fortuna subito oculis respicimus [?: -on ] ferentes tantum splendorem. nos summa [?: fe-ne ] ab eo ad terrena avertimus: sic sane et philosophi aliquando ratiocinando subito in aliquem quasi [?: ra- ] divini splendoris inciderunt, aut etiam impegerunt: sed mox inde oculos, aciemque mentis suae ad res terrenas, imo et ad dubitationem, errores, ac stultas opiniones, idololatriamque averterunt. Secunda est literae, aut pharisaica, seu hypocritica, quae ex doctrina de Deo et miraculis sine spiritu habetur: quae quidem est aliquanto clarior ac plenior priore, sed et ipsa admodum iustabilis, maleque fixa, radicata, aut fundata in nobis, et denique admodum ociosa et sterilis, tantum in speculatione consistens, excepta ista ieiuna ac arida carnis iustitia aut disciplina, quae aliquando ab aliquib. eiusmodi hypocritis praestatur. Postrema est, quae ex verbo et Spiritu sancto habetur, quae est et clarior aut plenior et firmior, ac etiam fructuosior, aut magis practica. De hac postrema, viva ac efficaci noticia, est in Libero arbitrio disputatio. et de hac dicit Christus Iohan. 16. Non noverunt patrem, neque me. Nemo novit patrem, nisi filius, et cui volet filius revelare: Matth. 11. Ut igitur maxime evinceretur, hic in Paulo agi de aliqua noticia Dei: tamen hoc non sequitur, de hac spirituali agi, de qua Ecclesia in conversione et libero arbitrio disputat. Hactenus de loco primi cap. ad Rom. De secundo capite ad Romanos. Quod ad secundum caput attinet, ubi dicit de gentium inscripta lege, primum etiansi omnino simpliciter ac assertive ille textus intelligatur, nego tamen ibi agi de noticiis natura notis, nec certe contrarium monstrari potest. Nam si quis phrasin, Opus cordi inscriptum, urgere velit, ac dicere, Esse aliquid cordi aut menti inscriptum, significat innatum, ac ex utero matris allatum. Sed Paulus dicit, Legem esse Ethnicis inscriptam: igitur dicit esse innata et prima principia. Respondeo negans maiorem. Nam Paulus ad Corinthios etiam suum Evangelium dicit cordi eorum inscriptum esse. non tamen intelligit, eis esse innatum. Sic et Proverb. 3. Ediscere ac observare praecepta moralia, Scriptura dicit esse inscribere cordi. Item Ieremias dicit, de inscriptione legis Dei in cor hominum, cap. 31. nec tamen loquitur de innata lege. Quare phrasis, Legem inscriptam, non idem valet, quod innatam. Potest igitur intelligi de noticiis, experientia, ratiocinando, aut ex patrum veterum, aut etiam Sacrarum literarum sententiis conceptis, quae noticiae consimiliter etiam inscriptae animo dici possent. Utitur autem Paulus hac locutione discriminis causa, et ad elevandam gloriationem Iudaeorum. quasi dicat. Vos Iudaei gloriamini de lege in Tabulis et Libris scripta: at multo satius esset, vos eam in animo scriptam habere, et circumferre Opponitur ergo loquutio, inscriptum esse cordi Inscriptioni membranae: non autem ut nativum quid accersitae vel accidentariae. Deinde ut maxime loquatur de noticiis homini innatis, tamen non mox sequitur, quod agat de primis ac summis, seu de prima Tabula legis. Nam secundam (multo autem magis artium principia) aliquo modo notam esse natura, aut certe facile nosci, intelligique crassa quadam intelligentia posse concedimus sicut et Lutherus hoc dictum accommodat ad illud: Quod tibi non vis fieri, etc. Inde sane omnes Ethnicorum virtutes, leges autiura, honestae praeceptiones, ac morales sententiae aliqua semina vel potius qualiacunque adminicula habuisse existimantur: tametsi quoque tum exempla, tum praeceptiones veterum, tum et ipsa experientia aut usus qua illarum sententiarum utilitas ac necessitas perspecta est, accesserit, et eam doctrinam extruxerit. sicut et Aristoteles dicit, Ethicam doctrinam esse Ex et De communi vita. Constat etiam, Platonem, qui est pater Graecae philosophiae, plurima ab Aegyptiis ac ex Sacrarum literarum dogmatibus accepisse. Augustinus videns sequuturam impiam sententiam, si haec verba simpliciter intelligantur, in libro de Spiritu et litera, cap. 27. aliter conatur praeternavigare hosce scopulos. Dicit intelligendum

-- 290 --

555/556 esse hoc dictum Pauli de natura instaurata, aut gentilibus conversis. Verum illa est verissima responsio, non dici illa a Paulo simpliciter et assertive, sed conditionaliter. confert enim ibi Paulus iustitiam caeremoniariam seu externam, cum iustitia verae obedientiae seu cordis, Auditorem legis cum Factore, circumcisionem externam cum circumcisione cordis etiam praeputiati hominis, seu incircumcisi Ethnici: et asserit illam verae obedientiae aut cordis aut factoris legis moralis iustitiam seu circumcisionem, iustificare coram Deo: non illam caeremoniariam auditorum iustitiam, seu externam circumcisionem. Hunc esse scopum in de a verbis, Non enim Auditores, sed Factores legis iustificabuntur, usque ad finem huius capitis, manifestum est Ibi enim est propositio huius loci, ut mox dicetur. Ut autem id luculentius efficere possit, producit in theatrum duos diversissimos homines aut populos, Iudaeum legis auditorem, et Ethnicum factorem legis: illum quidem ornatum pompa externae sanctitatis, corde autem inobedientem, seu sepulchrum dealbatum: hunc vero cordis obedientia aut circumcisione praeditum, sine ulla externa specie caeremoniariae pietatis. Ait ergo: Quod si forte aliqui Ethnici tales existerent, quales ibi depinguntur, nempe qui essent non tantum Auditores, sed etiam Factores, praesertim moralis legis, haberent legem Dei cordi suo inscriptam, quique natura ac sponte facerent ea quae Deus per scriptam legem praecipit et a Iudaeis exigit, licet frustra. Illi essent multo praestantiores futuri Iudaeis. Superbiebant enim Iudaei de suo semine Abrahae, de lege et circumcisione, ac earum rerum possessione et professione se iustos esse somniabant ac contendebant. Ut igitur Apostolus (eos hoc capite ex professo accusans) illis hanc inanem persuasionem et gloriolam detraheret, adeo ait in illis externis rebus non esse sitam veram iustitiam ac sanctitatem, sed in perfecta cordis obedientia, seu in morum vitaeque honestate, aut innocentia: ut si quis Ethnicus carens lege et circumcisione, honeste pieque moralem legem praestando viveret, ille sine illis externis rebus aut adminiculis iustus ac saluus esse posset, plurimumque Iudaeis circumcisis, et legem non praestantibus antecelleret. Tales fictae collationes ac reprehensiones non sunt inusitatae etiam in communi sermone ac more: ut si pater nobilis ac potens filio de nobilitate ac opibus superbienti, et virtutem eruditionemque negligenti proponat alicuius sui infimi rustici filium considerandum, eique eximias laudes verae virtutis tribuat, et dicat eum longe pluris maioremque fore ipso suo filio, hisce forte verbis: Ecce tu superbis de istis incertis et externis bonis opum, generis, et similium, coque vera bona ac virtutes contemnis: at scito, adeo in istis veram virtutem, praestantiam ac gloriam sitam non esse, ut cum hic nostri subulci filius studuerit, plurimumque in omni rerum cognitione ac usu profecerit, fiet Consiliarius aut Cancellarius Principis aut Regis, tibique pavonis instar inaniter de istis fortunae bonis tumenti dominabitur. In qua collatione, more solito nobilis ille ad filium perinde simpliciter de virtute filii rustici loquetur, ac si nullum dubium superesset eum talem fore. Quod autem Paulus ibi conditionaliter, et non simpliciter ac assertive loquatur de Ethnicorum praestantia, ex ipso textu probo. Primum enim scopus Pauli est in illis duobus capitibus (ut ex sequenti, seu tertio, ubi est conclusio, apparet) probare, omnes homines, tum Iudaeos tum Ethnicos, ex aequo iniustos, ac peccato tum actuali tum originali perditos esse, nihil excellere alios prae aliis, omnesque perinde corruptos ac depravatos esse. Quare non revera, sed conditionaliter tantum Ethnicos Iudaeis praefert. Quid enim minus conveniret Paulo accusanti simul Iudaeos. et Ethnicos, atque adeo omnes mortales, quam Ethnicis tantam excellentiam pietatis ac iustitiae tribuere, quantam verba quaedam eius loci male intellecta sonare videntur? Secundo, in proxime praecedentibus eodem plane modo sub specie assertionis conditionaliter est locutus, ut cum dixit Deum in extremo iudicio unicuique secundum opera sua daturum esse: illis quidem qui per patientiam boni operis quaerunt gloriam ac immortalitatem, daturum esse vitam aeternam. Item fore, ut honor, gloria et pax contingat omni operanti bonum, Iudaeo simul et Graeco. Ubi enim usquam aliquis mortalium [?: ] lis est aut fuit, cui haec tanta bona, nempe ipsa vita aeterna, per sua opera innocentiamue contingere possit? Sed solet crebro sic lex sub umbra assertionis conditionaliter loqui, tanquam si essent aliqui, qui vere legem praestarent, quibusque praemia legis contingerent: ei tantum ponat conditionem, quod si usquam [?: aliquis- ] lis observator legis existeret, illi contingerent tanta praemia, ut qui fecerit ea, vivet in eis. Dabit unicuique secundum opera sua. Quae natura legalium locution, aut velamen Mosis, diligenter observandum est. Sic etiam Christus Matth. 5. praedicat legem, et comparatione perfectissimae operum iustitiae, quae in nullo homine est, umbratilem, caeremoniariam, hypocriticamque Iudaeorum iustitiam damnat, inquiens ad suos auditores: Nisi abundaverit iustitia vestra plus quam scribarum et pharisaeorum, et non quod illi aliquam maiorem perfectioremue iustitiam suis operibus praestare possent, quam pharisaei, per quam salvarentur. Et tamen loquitur, quasi re vera queat praestare illam [?: abund-- ] orem iustitiam, ac per eam salvari. Sed talis solet ese concio legis, quae conditionaliter loquitur sub [?: umb-- ] simplicis assertionis: sicut etiam cum Dominus [?: legi---- ] rito de iustitia ac via salutis quaerenti responder: lege quid scriptum est? Hoc fac, et vives. non id [?: vol--- ] , aut quen quam esse vel fuisse, qui sic sit servatus, aut ipsum id effecturum: sed conditionem tantum impossibilem iustitiae sub simplici assertione proponit, [?: ut- ] sudans in eo stadio agnoscat suam impotentiam, et [?: ] bi quaerat quod ipse praestare nullo modo possit. Tertio, ipsa rei veritas idem flagitat. ubi enim tandem gentium fuerunt ulli Ethnici, qui honestius, magisque per quam pharisaei, aut alii honesti Iudaei vixerint? Nequam sane possunt reperiri aut indicari: imo omnes honestissimi Ethnici fuerunt idololatrae simul et [?: ] ri, qui scortationem atque adeo Sodomiam non haberunt pro peccato. Cur ergo Paulus verissimus [?: doc--- ] falsa assereret, simpliciter ac sine omni conditione accens, esse aliquos Ethnicos alicubi, qui Iudaeis [?: -o-- ] stius vixerint, et natura faciant quae legis sunt, [?: hab--que ] opus legis cordi inscriptum, ac denique [?: sibi--- ] psis sint lex? Quarto respiciatur propositio, [?: unde--tus ] ille locus dependet. eius enim verba haec sunt: [?: ] auditores, sed factores legis iustificabuntur apud [?: D- ] in quibus non certe vult Paulus, quod sint reipsa [?: u- ] ulli factores legis, qui per legem iustificabuntur, [?: ] Iudaei erant nihil aliud quam auditores: sed loquitur conditionaliter, quod si qui usquam essent veri factores [?: ] gis, illi demum exclusis istis ociosis auditoribus iudicarentur. Proinde quem habet sensum propositio ac caput Disputationis, eum et reliquum totum [?: corp-- ] [?: ] locum habere necessario existimandum est: [?: nemp--- ] conditionaliter de factore legis Ethnico, non qui [?: ] in rerum natura sit, sed si quis esset. Quinto, [?: ] ὅταν , cum, aut quando, omnino conditionalis est hic [?: ] fecerint aut quando fecerint: est idem, ac si [?: dice----- ] Si Ethnici fecerint: ut postea etiam clarius patebit [?: ] et illud recte observari ad veritatis inquisitionem qu quod istae particulae, Si et Cum, saepe pro se [?: invi- ]

-- 291 --

557/558 nuntur, sicut Iohan 13 et 14, ἐὰν pro ὅταν ponitur, Si abiero ad patrem: pro, Cum abiero. Et 1. Iohannis 1. Scimus autem, quod si patefiet, similes ipsi erimus: id est, cum patefiet. Sic vicissim, Cum pro Si ponitur, Luc. 17. Cum feceritis omnia, ὅταν : dicite, Servi inutiles sumus. Quis facit omnia? Nemo. Ponitur igitur hic ὅταν pro ἐὰν Cum pro Si: Si omnia faceretis, adhuc deberetis agnoscere vos servos inutiles esse, nihilque esse meritos, sed tantum debitum praestitisse: quanto magis nunc, cum parum praestetis? In veteri quidem Testamento innumeris pene vicibus Cum pro אם SI ponitur, ut Exod. 22. Cum vir furabitur bovem: pro, Si quis furabitur. Aliquoties in eo cap. talis catachresis voculae Cum est Sic et Levit. 5. Deut. 4. habetur: Invenietis Dominum, cum ex toto corde quaesieritis eum: pro; si vere ac ex animo quaesieritis. Maxima omnino est inter istas duas coniunctiones aliquando vicinitas, ut Lucae 14. Cum. invitaris ad nuptias, noli sedere summo loco. Ibidem, Cum facis convivium, noli invitare divites et amicos, sed pauperes: pro, Si facis convivium. Sic et in Latino sermone cum et quando non raro pro Si ponitur, ut. Cumque mones aliquem, nec se velit ipse moneri: pro, Si mones. Eadem ambiguitas est in Germanico [?: V--nn ] , ut alias tempus, alias conditionem significet: ut non possit dici violenta interpretatio, quod Cum pro Si accipio. Sexto, quis tandem est qui natura legem faciat aut fecerit, ut ibi mox sequitur: cum nemo eam etiam a doctrina Dei edoctus, vel tenuiter facere possit, quin et ipsi renati vix utcunque eius obedientiam inchoent? Quod si qui sunt, qui revera natura, aut naturalibus viribus legem Dei praestent, tum non tantum noticias, sed et totum ac plenum liberum arbitrium eis concedi prorsus necesse est: idque plane secundum Pelagianorum sententiam, et secundum illam Papisticam, quod veteres sint servati per legem naturae. Septimo, dicit Paulus, non aliquas qualescunque noticiolas esse illis honestis Ethnicis inscriptas: sed ipsum opus legis, quod efficacem noticiam una cum ipso opere ac voluntatis bonitate clare complectitur: opus legis nequaquam solam speculativam et ociosam noticiam significat. Quin addit etiam, eos esse sibiip sis legem. Quis vero est tanta luce praeditus, ut sibimet lex esse queat? Vix id vere renatis tribuere audemus, nec quidem omnino audemus. Quare necesse est, ista tam significantia dicta Pauli conditionaliter, non assertive intelligi. Octavo ait, quod tales factores legis excusabit conscientia in extremo iudicio. Quis vero talis est, aut unquam fuit a lapsu Adami, quem sua conscientia in extremo iudicio. excusare possit? Conditionaliter ergo tantum ista, et non simpliciter ac assertive dicuntur a Paulo. Nono, iam ferme ad conclusionem tendens dicit, Circumcisio quidem prodest, SI legem facias. Quod SI legis transgressor es, tua circumcisio versa est in praeputium. Unde itidem manifestum est, tum hic conferri caeremoniariam iustitiam cum reali, seu circumcisionem cordis cum externa aut legali: et affirmari, quod vera obedientia aut circumcisio cordis, non autem observatio caeremoniarum aut circumcisio praeputii sit iustitia: tum conditionaliter agi de factore legis, si (SI inquit) quis talis usquam esset: non assertive, quod revera talis aliquis usquam sit. Denique et illud hinc constat, agi hic de vero factore, ac vera impletione legis, non de illa qualicumque Ethnicorum disciplina, aut naturali honestate. De qua aliqui somniant hic Paulum agere, cum eam multo me [?: l--s ] Iudaei praestiterint, quam impurissimi idololatrae ethnici. Decimo, fingamus sane, quod alicubi fuerint. aliqui pauci excellentis Ethnici, divina quadam natura praediti, qui legem inscriptam habuerint, sibi ipsis lex fuerint, et natura quae legis sunt fecerint: num propterea ea quae de illis paucis et eximiis dicuntur, toti naturae humanae, eiusque noticiis conveniunt? Non valet ista ratiocinatio, ne in philosophia quidem, a selectis ac divinis quibusdam ingeniis (paucorum qui sane vitiisque iocisque Altius humanis exeruere caput) ad omnes homines communis sortis ac naturae. Et verum sane est, Deum quosdam singulares Heroas ac instauratores orbis mirificis donis ornasse, non tamen carentia originalis peccati. Undecimo, expendatur conclusio totius huius collationis hypocritae, Iudaei, et iusti Ethnici. Ea enim manifeste indicat, totam illam collationem esse factam per conditionem. Solet enim conclusio summam totius rei aut sensus breviter colligere. Nam primum dicit in conclusione: Si igitur praeputium custodiverit iustificationes legis. non simpliciter affirmat, sed conditionem tantum ponit: SI, si inquit. et addit manifeste particulam illativam, ut appareat eum illam conclusionem ex praecedentibus inferre. Conferatur igitur propositio et conclusio, quorum solet idem plane sensus esse: atque adeo componantur etiam ipsae particulae et locutiones earum partium. Propositio est, ὅταν τὰ ἐθνη ποιῇ . Conclusio ait, ἐαν οὖν ἡ ἀκροβυσία ϕυλάσσῃ : id est, Cum gentes fecerint, et si praeputium custodiverint. Videmus initium et finem, propositionem et conclusionem totius huius loci, tum sensu, tum et forma loquendi, ac pene etiam omnibus verbis sibi mutuo correspondere. Quae collatio maximi ponderis apud Lectorem attentum esse deberet. Nam conclusio summam totius praecedentis tractationis summarie colligit, ut dixi. Deinde dicit, Praeputium legem servans aut perficiens, iudicaturum in extrema die Iudaeos. Ubi (iterum hic quaero) tales Ethnici, legem Dei praestantes, usquam in orbe terrarum unquam fuerunt? Sic et sequentia de circumcisione cordis, et occulto aut interno Iudaeo, aut vere pio agenti, manifeste testantur, non agi ibi de naturali, innata, aut primorum principiorum pietate, quae a multis, revera praestetur, aut praestari queat: sed de conditionali pio, si quis talis cor habens circumcisum, vere esset usquam, is demum Deo placeret, etiam sine ista caeremoniaria iustitia externae speciei, cum alioqui nemo habeat cor circumcisum. Quin et initium 3 capitis, Quid igitur praecellit Iudaeus, etc. manifeste ostendit ac evincit praecessisse collationem Ethnici et Iudaei, seu verae pietatis cordis et caeremoniariae seu externae iustitiae: Omnes ergo partes ac sententiae huius loci conveniunt cum nostro intellectu aut explicatione eius dicti. Duodecimo, an non plane ridiculus esset Paulus, praeferens Ethnicum Iudaeo, si vere et assertive de primis principiis aut noticiis Dei ageret, tantamque lucem ac promptitudinem in obediendo Ethnicis tribueret? Quo enim iure aut occasione ea principia Ethnicis tribueret, quae Iudaeis adimeret? Quasi vero Ethnici fuerint divino quodam semine sati, aut (ut ille inquit) gallinae albae filii: Iudaei vero infelicibus ovis prognati, et etiam ipsis primis noticiis omnium mêtibus inscriptis, veluti imperfecti quidam partus, carentes, manci ac mutili. Postremo, fuerunt sane quidam et olim et hoc tempore qui intellexerunt haec assertive a Paulo dici: indeque illum deterrimum, et plane Ethnicum errorem extruxerunt, aliquos esse sine Christo servatos, tantum per legem naturae, ut praesertim Aristidem, Socratem, Aristotelem, Platonem, Ciceronem, Scipionem, Senecam, etc. Proinde, ne nos quoque in idem barathrum erroris ruamus, aut aliis tuendi occasionem praebeamus: sciamus et doceamus, haec Paulum non assertive, sed conditionaliter dicere, ut totus textus diligenter examinatus evincit. Quare recte et graviter dicit Augustinus, Si usquam ulli Ethnici fuerint legem Dei praestantes, aut qui eam adhuc natura praestare possint, se libere dicturum, Christum frustra esse mortuum: quod Paulus de lege scripta,

-- 292 --

559/560 antea ad Galatas dixerit. Rectissime ergo dicere et nos possumus, Si noticia Dei, eiusque legis, vere inscripta est natura cordib hominum, ipsique sibimet sunt lex, et natura quae legis sunt faciunt: quid pollicetur Deus Hieremiae 31, quod ipse eam per Spiritum sanctum cordi nostro inscribere velit? Si natura facimus aut praestamus legem, quid necesse est eam a Christo pro nobis praestari? Quid etiam nos ad eam praestandam per Spiritum sanctum renovamur? Observetur vis et emphasis verborum Pauli: loquuntur enim de quadam tali ac tanta noticia, cuius parem vix renati habent, imo et non habent: non de aliqua tenui, umbratili, incerta, enanida, utpote qui veram iustitiam operum pingat, ut illam umbratilem Iudaeorum confundat et refutet. Alio qui illam evanidam noticiam Dei multo melius Iudaei habuerunt. Omnia ergo clare evincunt, quod cum Iudaeo hypocrita de lege, circumcisione, et aliis caeremoniis, tanquam si per ea vere esset iustus, superbiente et gloriante, conferatur Ethnicus homo, istis omnibus externis iustitiis, aut iustitiae adiumentis carens, sed natura iustus: qualis nullus unquam fuit, aut erit: sed tantum conferendi aut redarguendi Iudaei gratia fingitur et proponitur talis persona, posito casu, quod si tales usquam gentium aliqui Ethnici fuissent, illi profecto prae Iudaeis iusti essent. Nec estid Sacris literis inusitatum, ut faciant collationes rerum non existentium cum praesentibus, perinde ac si et illae extarent: ut in Universalibus Regulis plenius annotavi. Praesertim vero lex se hoc velamine locutionum saepe tegit: ut in libello de Velamine Moysis prolixe ostendi. Aliqui opinantur hic Paulum accusare Ethnicos: et, quo eis adimat omnem praetextum excusationemve ignorantiae, illis tribuere innatam veri Dei cognitionem, in ipsis primis principiis. Quod falsum esse, pluribus rationibus demonstrare possemus, quarum aliquas tantum hic recensebimus. Quod igitur Caput secundum inde â principio contineat tantum reprehensionem Iudaeorum, ex hisce patet. Primum in hoc capite incipit tractare Apostolus de hypocritis quibusdam, qui etsi foris qualem cunque disciplinam servabant, intus tamen erant pleni sceleribus: et interea de illa qualicunque disciplina sibi eximie placebant, aliosque omnes iudicabant, seu condemnabant, tanquam prorsus impios. Certum est autem, Iudaeos fuisse illos veros hypocritas, qui non putabant se esse peccatores, sicut caeterr erant: omnesque gentiles prae sua sanctitate, sicut Pharisaeus ille publicanum, contemnebant et condemnabant. Secundo: Quia nullus. Ethnicus philosophus fuit tam sanctus, quin et idololatra fuerit, et variis libidinibus contaminatus, de quibus eorum horrendis vitiis abunde dixit Apostolus primo capite. Igitur omnes Ethnici eo pertinent. Tertio: Quia affirmavit illos de quib. praecedente capite disputavit, non solum patrare illa facinora, de quibus dixit: sed etiam alios ea patrantes laudare, cuiusmodi publica scelerum licentia apud Ethnicos invaluerat, ut iam in malitia ac ne quitia sua gloriarentur. In hoc vero capite, dicit eos, quos accusat, condemnare omnes alios talia perpetrantes: quod est praecedentibus omnino contrarium. tales erant plane Iudaei. Quarto: Quia obiectionis occupatio, seu ratio, in hoc capite secundo posita, Non enim auditores, etc. non potest nisi ad Iudaeos referri. illi enim erant proprie auditores et factores legis. Sed haec occupatio, seu consultatio obiectionis, praecedentibus cohaeret. Igitur et praecedentia ad Iudaeos tantum referenda sunt. Quinto: In primo capite abunde accusavit et damnavit Gentiles, eosque de scientia iuris convicit, eorum inanes obiectiones refutans. Hoc prolixe et sufficienter egit in primo capite, in prima et secunda tabula. Cur ergo in secundo iam actum (ut dicitur) ociose ageret? Sexto: Nusquam est in secundo capite tilla [?: d- ] rior accusatio Ethnicorum, nulla commemoratio ipsorum peccatorum, sicut in primo: quomodo ergo potess eos reprehendere, sine omni reprehensione, aut peccatorum ipsorum commemoratione? Septimo: Cum [?: ] initium et finis secundi capitis in reprehensione Iudaeorum consistat, qua tandem ratione illud emblema reprehensionis Ethnicorum in medio esset insertum? Octavo: Non tantum non accusat Gentiles, sed etiam videtur eos maxime collaudare: dicens, eos esse [?: sibime- ] legem, natura facere quae legis sunt, iustificaturam eos conscientiam eorum in extrema die. An hoc est accusare eos? Nono: Non tantum noticias eis tribuere videtur, sed et summam voluntatis bonitatem, inquiens: Nam sibimet sunt lex, natura faciunt quae legis sunt, opus legis est eorum cordibus inscriptum, et sim [?: ] quae necessario etiam voluntatem, eius'ue summam bonitatem complectuntur, ut ad illam obiectionem deignorantia iuris haec trahi nequaquam queant. Decimo: Si illa tam ampla praeconia Ethnicorum volumes intelligere simpliciter et assertive dici, et non conditionaliter collationis gratia, profecto totum liberum arbitrium eis concedere cogemur, et pugnabit secundum cum tertio capite: ubi tam foede originalis malitia depingitur. Undecimo: Necesse est concedi in fine [?: a-- ] conclusione huius loci, conditionaliter laudari Ethnicum collationis causa cum Iudaeo, cum dicit: Si igitur praeputium faceret legem, esset iustum sine lege, et damnant insuper legalem populum: quo ex ea collatione cernat Iudaeus, iustitiam veram consistere non in illa externa disciplina, aut caeremoniis, ut Iudaei somniabant, sed in [?: ve ] ra cordis obedientia, quam si vere praestaret Ethnicus, sine illa Iudaica larva iustitiae, esset vere iustus, ac Dei acceptus. Atqui ille epilogus aut conclusio prorsus infertur ex praecedentibus, ut necesse sit et eadem in prioribus agi: nam epilogus summam praecedentium [?: comple--- ] solet. Testatur vero illa ipsa illativa coniunctio igitur, οὖν , illa sequentia conclusionem esse praecedentium. Qui sensus pius est in fine aut conclusione, potest et in precedentibus pius esse. Duodecimo: Sunt similes locutiones, et eadem propemodum verba repetita videntur [?: ] epilogo, et illis praecedentibus. Propositio enim [?: ] Cum gentes quae legis sint, natura fecerint. Conclusio: Si igitur praeputium quae legis sunt custodiverit. Unde clare apparet, eadem agi utrobique. Decimotertio: [?: ] (ut et prius dixi) quod est in propositione huius [?: loci-- ] nitur saepe etiam pro SI. ut illud: Cum omnia feceritis, dixite, Servi inutiles sumus. i. Si feceritis. Ultimo: Illa [?: ] ga parenthesis, quam quidam recentiores ibi comminiscentur, consistere nequit: quia clare videmus, illa verba de conscientia accusante et excusante, quae illi per parenthesin excludunt, convenire cum illis sequentib. istorum parenthesin, Cum DEUS iudicabit occulta, ibi enim ipsa conscientia se ream sistere cogetur: ut illas sententias [?: c- ] cti necesse sit, et non per parenthesin distrahi. Quid [?: ] obsecro omnes sanae mentis Lectores, attineret [?: c- ] re Ethnicum cum Iudaeo, si haec ad Ethnicorum accusationes pertinerent, nedum praeferre Ethnicum Iudaeo? Est [?: ego ] plane supina oscitantia eorum, qui putant hic praestantem Ethnicorum naturam praedicari, cum Paulus [?: ] sce tribus capitibus studio id agat, ut omnes homines accuset ac condemnet, idque non tantum ratione [?: ] lium peccarorum, sed etiam pessimae ac [?: distorti- ] naturae, seu ratione extremae corruptionis originalis peccati. Verum age redigamus totum hunc Pauli [?: ] cum, eiusque dispositionem, in tabellam quandam, [?: ] eo clarius appareat, quid hic Paulus Agat. Sed sit lector attentus, et diligenter hanc dispositionem considatur ac contempletur: ita enim demum verum [?: genin--- ] Pauli sensum, mentemue perspiciet.

-- 293 --

561/562 Dispositio loci Paulini, Rom. 2. Observertur igitur ante omnia scopus negocii, de quo hic ex instituto agitur. praedicatur enim poenitentia seu contritio in istis tribus capitibus. Primum in 1, Ethnicis: postea in 2, Iudaeis: postremo in 3, utrique simul accusantur. Omnes igitur hic homines concluduntur sub peccatum. Sed in hoc secundo capite est proprie accusatio Iudaeorum. Deinde observetur etiam ordo sententiarum huius loci, quae continet talem quandam expolitionem, ut primum rem proponat, deinde eam explicet, sicut etiam modo in primo capite dixi, et in meis Hebraismis prolixius exposui. Nam primum est propositio bimembris, breviter duos populos aut genera hominum conferens, auditorem et factorem legis. Secundo exponitur posterius membrum: nempe, quod solum legis factores sint iusti, etiamsi essent alioqui Ethnici sine caeremoniis Moysis. Tertio explicatur prius: nempe quod Iudaei sint nihil aliud quam auditores, et ne micam quidem legis servent, eoque sint iniusti. Postremo est conclusio, ubi Apostolus utrumque memorum collationis simur coniungit, et summam praecedentium institutamque sententiam colligens concludit. Sequitur nunc ipsa distinctio textus per suas partes. 1. Propositio conferens dues populus, aut membra, not [?: -t- ] , per α. β. Non enim α qui audiunt legem, iusti sunt `apud Deum. Sed et qui legem factis exprimunt, iust, habebuntur.

Propositio est, qua Paulus duos populos conferens, Iudaeum auditorem et Echnicum factorem legis, priori quidem iustitiam adimit, et posteriori eam soli tribuit. Id autem ideo facit, ut ostendat, adeo Iudaeos ob [?: --iam ] circumsionem, auditionem legis, et caeremoniorum observationem iustos non esse, sicut ipsi alio qui opinabantur, ut si Ethnicus homo omnibus illis carens vere legem moralem praestaret, esset futurus iustus. Ut autem duos populos breviter in hac propositione con [?: --rt ] , ita idem mox membratim prolixius agit: primum quidem de posteriore, nempe de Ethnico factore legis: postea de Iudaeo auditore agens, quod itidem per [?: -otas ] α. β. indicavimus, ut expositio propositioni responderet. II. Expositio posterioris membri. β. Nam cum gentes quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint: eae legem non habentes sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in [?: cor--bus ] suis, simul attestante eorum conscientia, et cogitationibus inter se accusantibus, aut etiam excusantibus in eo die, cum iudicabit Dominus occulta hominum, iuxta Buangelium meum per Iesum Christum.

Hinc incipit de posteriore populo agere, nempe [?: -e ] factore, ostendens iustitiam in eo sitam esse, ut aliquis vere, opere ipso, natura, ex animo ac sua sponte legem moralem praestet, etiamsi non habeat scriptam aliquam legem, aut caeremonias: ut si Ethnicus homo id praestaret, qui omni illa externa larua iustitiae ac pietatis Iudaicae carebat. III. Expositio prioris membri. Ecce tu Iudaeus cognominaris, et acquiescis in lege, et gloriatis in Deo, et nosti voluntatem, ac probas [?: -imia ] institutus ex lege, confidisque teipsum ducem esse [?: -corum ] , lumen in tenebris versantium, eruditorem [?: insipien-i ] , doctorem imperitorum, habentem formam cognitationis ac veritatis per legem. Qui igitur doces alium, ipsum non doces: qui praedicas non furandum, fura [?: ] qui dicis non adulterandum, adulterium committis: [?: ] execraris simulacra, scrilegium admittis: qui de lege gloriaris, per legis transgessionem Deum [?: dehone-s ] . Ninomen Dei propter vos male audit inter gentes: quaemadmodum scriptum est Nam circumcisio quidem [?: pro-st ] si legem servaveris: quod si transgressor fueris, circuncisio tua in praeputium versa est. III. Hic prius membrum illustrat ostendens Iudaeos esse tantum auditores, vel doctores, habere legem solum in libris et ore ac aurib. nec vel minimum iota legis facere, sed potius omnia contraria, eoque nihil minus quam veram iustitium coram Deo consequi. IV. Conclusio utrumque complectens. Ergo SI praeputium legis iustificationes servaverit, nonne praeputium illius pro circumcisione reputabitur? et iudicabit, quod ex natura praeputium, SI legem servaverit, te, qui per literam et circumcisionem transgressor es legis? Non enim is qui in manifesto Iudaeus sit, Iudaeus est: nec ea quae in manifesto sit carnis circuncisio circumcisio est: sed QUI in occulto Iudaeus fuerit, is Iudaeusest: et circuncisio cordis, circuncisio est quae Spiritu constat, non litera cuius laus non ex hominibus est sed ex Deo. IV. Conclusio est, quae summam praecedentium colligens, utrunque populum simul coniungit ac confert, ostendens quod si Ethnicus legem praestaret, esset vere iustus, et damnaret Iudaeum, qui tantum erat studiosus seu doctor ac auditor doctrinae legis et caeremoniarum. Quia non externus Iudaismus ac circumcisio, de quali Iudai superbiebant: sed cordis Iudaismus, qui in tali Ethnico vere esset, coram Deo valeat ac iustificet. Proponam autem hunc textum etiam aliter, si forte vel sic magis sensus loci effulgere, et a Lectore perspici posset. Confertur hic primum brevi propositione Auditor Iudaeus cum Factore Ethnico seu iustitia caeremoniaria cum iustitia operaria ac morali aut verae obedientiae. Postea clarius exponuntur singula membra collationis, nempe Auditor et Factor legis. Postremo tota haec collatio utriusque membri concluditur. Propositio, Non enim a Auditores legis iusti sunt apud Deum: sed b Factores legis iusti habebuntur. a Auditor. Ecce tu Iudaeus cognominaris et acquiescis in lege, et gloriaris in Deo. et nosti voluntatem, ac probas eximia, institutus ex lege confidisque te ipsum ducem esse caecorum, lumen in tenebris versantium, eruditorem insipientium, doctorem imperitorum, habentem formam cognitionis ac veritatis per legem. Qui igitur doces alium, terpsum non doces: qui praedicas non furandum furaris: qui dicis non adulterandum, adulterium committis: qui execraris simulacra, sacrigelium admittis: qui de lege gloriaris per legis transgressionem Deum dehonestas. Nam nomen Dei propter vos male audit inter gentes, quemadmodum scriptum est, Nam circumcisio quidem prodest, si legem servaveris: quod si transgressor legis fueris, circumcisio tua in praeputium versa est. b Factor. Nam CUM gentes, quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint: eae legem non habentes, sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, simul attestante illorum conscientia, et cogitationibus inter se accusantibus aut etiam excusantibus, in ea die cum iudicabit Deus occulta hominum, iuxta Evangelium meum per Iesum Christum. Conclusio: Ergo SI praeputium iustificationes legis servaverit, nonne praeputium illius pro concumcisione imputabitur? et iudicabit quod est ex natura praeputium, SI legem servaverit, te, qui per literam et circumcisionem transgressor es legis? Non enim is qui in manifesto Iudaeus sit, Iudaeus est: nec ea quae in manifesto sit carnis circumcisio, circumcisio est: sed QUI in occulto Iudaeus fuerit, is Iudaeus est: et circumcisio cordis, circumcisio est, quae Spiritu constat, non litera: cuius laus non ex hominibus est, sed ex DEO. Talis naturaliter circumcisus, et vere intus prius, nullus usquam aut unquam fuit Ethnicus aut alius, sed tam tum conditionaliter collationis gratia fingitur. Haec est perspicua dispositio textus Paulini, quae una cum praecedentibus rationibus liquido demonstrat ac evincit,

-- 294 --

563/564 hic non reprehendi Ethnicos, non etiam simpliciter et assertive laudari, sed collatione tantum quadam conditionaliter Iudaeis praeferri: ut descriptione verae iustitiae, umbratilis et hypocritica illa Iudaeorum iustitia refutaretur, atque ita collatione, Ethnicorum Iudaei tanto magis accusarentur. Ex hisce rationibus ac dispositione manifeste apparet, primum et secundum Caput ad Romanos nihil plane patrocinari libero arbitrio. In primo enim tantum praesentia Dei in suis operibus pene palpabilis praedicatur, quam utcunque ab effectibus et experientia ratio cinando Ethnici delibaverant: in secundo autem, tantum conditionaliter confert Apostolus sanctum Ethnicum cum hypocrita Iudaeo, non quod quisquam talis Ethnicus revera extiterit: sed ut ostendat, illam veram cordis obedientiam, non istam caeremonialem externorum membrorum, veram iustitiam esse, de qua Iudaei superbiebant. Quod non habeantur iam innatae noticiae de uno vero Deo, creatione et providenria. Quod aliqua fallacia aut seductoria lumina aut semina magis superstitionis, idololatriae, erroris et impietatis, quam verae religiositatis aut pietatis sint in homine, supra in libro de Libero arbitrio dixi, et paulo post denuo dicam: sed quod aliqua vera principia, aut noticiae unius Dei, eiusque gubernationis sint adhuc in homine, ob sequentes rationes concedi non potest. Quia Psalmus 14, teste Paulo, affirmat omnes homines esse stultos, qui ignorent, imo et negent esse unum verum Deum. Iam prima principia sunt, tum initia aut semina scientiarum, tum et singularem quandam aptitudinem homini ad eam scientiam adferunt, quantumvis exilia, tenuia, ac imperfecta esse videantur: sicut omnia principia sunt parvi quidam igniculi aut scintillae, ut inquit Cicero. Omnia semina quiddam exile et contemptibile esse videntur, et tamen revera ipsam rem totam potentia continent aut exhibent, suntque fons totius rei. Sic et ista principia esse iudicabuntur: [?: u- ] qui principia innata esse dicant, rem non parvam dicant, sed dimidium, aut etiam plus quam dimidium totius. Quare iterum atque iterum videant, quid concedant, qui prima principia divinae scientiae et pietatis homini concedunt. Secundo, quia animalis homo non percipit quae Dei sunt. 1. Corinthiorum 2. perciperet autem recte, si eius scientiae primas noticias aut principia, etiam exilia, aut tenues inclinationes ad eas insculptas haberet. Tertio, quia inter opera carnis aut veteris Adami est idololatria, quae ab uno Deo ad multa idola errore iudicii discedit ac deficit: Galat. 5. hoc innatum principium manifeste contra ista principia de uno Deo pugnat. Quarto, quia impossibile est, innata principia in omnibus gentib. latere, et sese in opus ipsum aut praxin non exerere aut proferre, quandoquidem Naturae sequitur semina quisque suae: sed omnes gentes natura ad pluresdeos, imo a vero Deo ad meras nugas, aut etiam diabolos, ruerunt. Igitur nullum tale principium de unitate Dei habuerunt, Quinto quia liberum arbitrium est non solum, quo ad bonum, mortuum: sed etiam ad contrarium malum, [?: viu--um ] ac fervens, ut supra aliquoties abunde ostendi. Primum autem et optimum opus hominis est, agnitio Dei: quare non tantum omnem vim agnoscendi verum Deum amisit, sed etiam contrariam nactus est. Sexto, quia etiam ii populi qui doctrinam de uno Deo habuerunt, subinde ab uno Deo ad plures defecerunt, perpetuo illuc sicut aqua deorsum ruentes: olim post diluvium omnes gentes, postea Iudaei, postremo Papistae, quibus Sancti revera dii quidam sunt. Non autem sic ab uno Deo ad plures proni praecipitesque ruerent mortales, si eius noticiae innata principia, naturalemve idoneitatem haberent, ut supra audivimus. Septimo, Paulus dicit, quod mundus per sapientiam [?: ] cognoverit Deum. Essent vero talia principia vel maxima hominis sapientia, ac per ea excitata, exculta ac illustrata, mundus Deum agnovisset: cum nunc omnis hominis sapientia tantum in corporalibus versetur, et in effectibus ac operibus Dei considerandis commoretur, ad ipsum vero artificem respicere prorsus nequeat: aut etiam si respicit, mos se ab eo, tamquam alieno et non ferendo obiecto, sicut cum solem aspicimu [?: -tat ] . Octavo, quia credere dicimur, non scire Deus. Scimus autem, quorum noticias innatas habemus, inde enim scientiae exoriuntur et exaedificantur. Quare non insunt principia de essentia Dei, sed sola fide ea cognitio constat. Nono, quid attineret caelitus [?: pa-cta ] doctrina, et missis doctoribus, agnitionem Dei [?: ] sollicite inculcare, si id natura esset notum? Posset profecto nos docere Philosophia et ratio veram Theologiam, ut Dialecticam, aut Mathesin, aliasue artes [?: q-rum ] principia innata habemus. Decimo, quia Scriptura pro singulari beneficio pollicetur inscriptiones legis Dei: igitur abolita est praesertim in summis et praecipuis noticiis aut sententiis: alio quin cur denuo [?: ] beretur: Undecimo, quia Paulus Rom 3. negat quiquam esse, qui natura intelligat aut exquirat Deum et Rom. 1 dicit, Nostrum cor esse ἀσύνετον , vecors, [?: caec-carens ] intellectu. Duodecimo, quia omnes pii [?: ] renati verbo, ac Spiritu sancto adiuti, toto vitae tempore gravissime sudant in perdiscenda ista ipsa [?: no- ] quod sit unus omnipotens Deus, creator providens, etc. Ergo ista noticia non tantum non est nobis [?: -ta ] , sed etiam est alienissima a nobis, contra quam nostra caro, vetus Adam, aut natur ale liberum [?: arbi- ] ex diametro pugnat, quaeque aegerrime [?: tenebrios- ] aut caecae menti nostrae inscribatur. Si et veteri [?: Ada- ] per generationem, et novo per regenerationem, [?: ] noticia esset inscripta, unde quaeso tantae [?: dubitation-- ] quantas omnibus momentis pii experiuntur in semetipsis: Decimotertio, si aliquis homo in sylva [?: ess- ] ducatus, neque unqua aut ab aliis hominibus [?: quic- ] de Deo audisset, aut terriculamenta spectrorum pepessus esset, non etiam tonitrua, aut eiusmodi alia: unde ratiocinari posset de aliquo maiori Domino: [?: ] tandem plus de Deo sciret, quam brutum? quod [?: en--- ] nunc ipsa experientia testatur in pueris, [?: neglige- ] in sylvestribus locis educatis, quos, licet impossibile sit nihil unquam de Deo audisse: tamen si [?: interrog ] Deo, quid tandem respondebunt? Quid vero [?: et- ] psi summi philosophi de hac quaestione statuerunt. Decimo quarto, nihil plane in religione licere [?: ass- ] sine manifesta Scriptura, omniaque in ea tradita esse [?: ] nos scire opus sit, est Theologicum principium. Iam [?: ] quaeso Scriptura, quae asserat ista principia. [?: Null-- ] quam reperietur. Nam primum et secundum ad [?: ] manos, non loqui de primis principiis, aut [?: innatis- ] noticiis, satis superius indicavimus et demonstravimus. At contra innumera Scripturae loca [?: repe- ] bi nobis merae tenebrae, caecitas, mendacium, et [?: ] ingnorantia Dei tribuitur. quale et illud illustre [?: est- ] mo cum in honore esset, non intellexit, [?: IUMENT- ] factus est similis. Quare et Lutherus inculcat, [?: ] nem natura non plus de Deo scire quam brutum, [?: ] nulla habet principia de Deo. Proferant ergo testimonia Scripturae, qui tantas res asserere in [?: Theologia ] [?: ] lunt. Decimoquinto: Plato in Phaedone et [?: Menone ] sensit, primas noticias communium doctrinarum [?: ] [?: ] in nobis innatas, licet adeo obscuras aut [?: oblivio- ] pultas, ut discere sit quoddam reminisci. Contra Aristoteles in fine Analyticorum, et libro tertio de anima, non minus verisimiliter ratiocinatur, esse mentem nostram veluti rasam quandam tabellam, in qua nihil

-- 295 --

565/566 scriptum sit: aptam tamen cui aliquid inscribatur. Haec lis cum sit inter summos philosophos, etiam de communibus principiis, nec facile dirimi queat, ullasve firmas demonstrationes habeat, unde diiudicetur: quanto minus audebimus illa summa primae tabulae principia ei adscribere, ut nativa? Inter alia satis commode ac valde probabiliter dicit Aristoteles, valde mirum esse, si possit tanta lux principiorum esse in homine, nec tamen ab homine sciri: sic et nos dicere possemus, prodigii [?: ] , vel figmenti potius esse, quod sint in homine principia aut semina noticiae de uno vero Deo, cum non solius nulli tales fructus, sed plane contrarii passim in hominis vita et actionibus quotidie appareant, et se potenter exerant. Decimosexto, illa est vero evidentissima demonstratio, quod nulla sint talia principia de uno Deo, menti hominum inscripta, quod cum Paulus saepius agat cum Ethnicis, eisque de uno Deo concionetur, ut Actor. 14. 16. et Romanorum primo, ac alias, et petat argumenta undecunque potest, ex creatione, ex quotidianis beneficiis Dei, denique et ex poetis ipsorum, ac etiam inscriptione illa arae cuiuspiam: nusquam tamen dicit de principiis eorum menti de Deo innatis, cum quidem nihil aptius ac utilius fuisset Paulo quam proponere eis librum ipsorum propriae [?: mentis ] ac principiorum (quae illi, et semper philosophia, maximi faciebant) et dicere. Enlegite ipsimet vestrae mentis librum, reperietis ibi meae philosophiae doctrinam, quod sit unus verus Deus, non plures: quod is curet res humanas, quod talem obedientiam a nobis flagitet. Curigitur vos doctissimi Graeci et naturae in quisitores ac sectatores, ab innata vobis luce de uno Deo, eiusque providentia, atque ita a vobismetipsis et naturae ductu, quam esse optimam ducem praedicatis, deficitis ac degeneratis? Nihil profecto hoc argumento aptius, eruditius et efficacius reperiri et depromi apud tales homines, et in tali theatro potuisset. Extende vero hoc argumetum et per totam Scripturam, in qua cum Spiritus sanctus saepe ab effectibus aut operibus Dei, et ex aliis indiciis argumentetur, ac probet esse unum Deum sapientem et omnipotentem: nusquam tamen ne gry quidem de primis principiis ac innatis noticiis unius Dei et eius providentiae, nusquam eis librum mentis ipsorum legendum proponit. Unde apparet, Spiritum sanctum istam recentem Sophistarum sapientiam de innata Dei luce, plane ignorasse. At contra obiicitur: Philosophi et Poetae non raro dixerunt aliqua praeclara de vero Deo, Item. Omnes gentes habuerunt aliquas religiones: Ergo videtur aliquid naturale esse. Responsio: Habuerunt illas meliores sententias a primis patrib. per manus traditas. Nec omnino fuit muta doctrina Iudaica, [?: -ut ] gentib penitus ignota: sicut Phocylides, Homerus, Hesiodus et alii quidam pene ad verbum ex Sacris recitant. Manifestum certe est, Platonem multa verae religionis dogmata, sacrarumque literarum sententias ab Aegyptiis percepisse. Is vero est fons Graecae philosophiae: primus in orbe Deos fecit timor,— timentes enim, et tonitrua ac fulmina audientes, mox cogitarunt, esse aliquam potentiam supra se, eamque placare et invocare coeperunt. Ordo etiam causarum et effectuum eruditiores ad unam causam deduxit, sicut et reliqua mundi providentia, quae non bene a multis regibus, teste Aristotele, regitur. Dixerunt ergo, εἷς κοίτος ἐστη Denique variae poenae, beneficia Dei, prodipa minae, spirituum malorum coli se voleutium praedictiones, apparitiones, et similia, religionem hominines inculcarunt. Quarum narrationum de divorum apparitionibus, et religionum ac cultuum ortibus, omnes ethnici simul et Papistici libri ac Legendae plenae sunt. Sed quam eorum caecum cor ab ea noticia abhor [?: ruer-- ] , quam a primis patribus habuerunt, inde apparet, quôd non tantum non curaverunt unum Deum: sed etiam mox ad sua idola, atque adeo vanissimas vanitates, lapides, truncos, catos et canes recurrerunt. Ex hisce testimoniis ac rationibus manifestum est, noticiam veri Dei penitus ex corde hominis deletam esse, merasque ac longe tristissimas tenebras in pectore humani generis remansisse. Lutherus super Genesin testatur, hominem natura de Deo non plus scire, quam brutum. Verba eius sunt: Utile autem est, videre quam non possit longius progredi ratio, seu sapientia in aestimatione creaturae. Quid enim quaeso novit Philosophus de caelo et mundo, siquidem nescit unde sit, et quo tendat? Imo quid nos de nobis ipsis scimus? Videmus nos esse homines: sed quod hunc patrem, hanc matrem habeamus, an non credi hoc debet, sciri autem nullo modo potest? Sic omnis nostra cognitio seu sapientia tantum est posita in noticia causae materialis et formalis, quanquam in his quoque nonnunquam turpiter hallucinamur. Causam efficientem et finalem plane non possumus ostendere, praesertim (quod miserabile est) cum de mundo, in quo sumus et vivimus, item de nobisipsis est disputandum ac cogitandum. Haec an non misera et egena sapientia est? Ergo discamus: veram sapientiam esse in Scriptura sancta, et in verbo Dei. Id enim non solum de materia, non solum de forma totius creaturae: sed etiam de efficiente finali causa, de principio et de fine omnium rerum docet, quis creaverit, et ad quid creaverit. Sine harum duarum causarum cognitione, sapientia nostra non multum differt a bestiis, quae etiam oculis et auribus utuntur, sed principium et finem plane ignorant: sicut Philosophorum disputationes, de quibus iam diximus, satis ostendunt. Haec annon horribilis caecitas, et miserabilis est ignoratitia? etc. Si itaque Adam perstitisset in innocentia, neutiquam fuisset opus admoneri posteros de sua origine. Sicut non opus fuit, ut admoneretur Adam de conditione Hevae suae: ipse statim cum eam intuetur, agnoscit quod sit os ex ossibus suis, et caro ex carne sua. Talis cognitio sui et aliarum creaturarum, mansisset etiam in posteritate Adae: omnes statim animadvertissent finalem et efficientem causam: id est, Deum ipsum: de quibus nunc NIHILO PLUS scimus, quam ipsae PECUDES, etc. Hactenus Lutherus. Aliqui tamen boni ac docti viri putant, esse omnino adhuc aliqua principia in homine de Deo. Non dicunt quidem illi de uno Deo, multo minus de vero Deo: sed tantum quod sit aliqua divinitas, et aliqua potentia supra hominem. A quibus quidem mea sententia non ita multum discrepat. Respiciunt enim illi, ut opinor, ad illud quod Paulus affirmat, inter opera carnis esse idololatriam: quod etsi ad pravas ratiocinationes et prophanam audaciam, quidvis in religione temere fingentem, ut modo ab uno veroque Deo discedat, referri posset, (ad quem fontem et Paulus reducit idololatrias hominum, Romanorum primo:) tamen per me licet cuivis sentire, esse adhuc in homine quoddam perversum ac distortum lumen (ut supra in Libello de Originali peccato et libero arbitrio prolixius disseruimus) quod verum quidem Deum, eiusque religionem ut extremam stulticiam damnet, falsos vero deos ac cultus pro veris monstret: ut sicut olim imago Dei tantum verum Deum monstravit, ac repraesentavit, ita nunc contra haec praesens Satanae imago idola ac falsas religiones, ipsosque diabolos monstret, ac colendos esse praescribat ac praecipiat. Tale quoddam fallax, impostorium aut deceptorium lumen, aut prima principia esse iam in homine, facile concesserim, et supra in praedicto Libello abunde ostendi. Citant aliqui etiam pro primis istis principiis, illud Epicuri ex Ciceronis 1. de Natura deorum: Omnibus esse innatas noticias aut προλήψεις , quod

-- 296 --

567/568 sint dii, et quidem beati, quodque humanam formam habeant. Non admodum sane repugnaverim, talem quamdam plenam errore ac impostura noticiam esse in homine natura, aut certe facile percipi posse, quae et plures deos pro uno monstret, et eos similes hominibus forma essentiave fingat et denique a rerum humanarum cura removeat, ociososque suis deliciis frui sentiat, ut ibi Velleius Epicureus disputat. Verum de hoc labyrintho errorum, nempe humani ingenii caecitate ac distortis oculis, non facile est aliquid certi statuere, aut profundius scrutari. Ego hisce, quae hactenus ex verbo Dei monstravi (ut sobrie philosopher) contentus esse volo: certo statuens, nunc mentem humanam plenam errore ac furore esse, quo ad res divinas attinet.

LIBANUS mons procerissimis, et ad aedificationem aptissimis cedris ornatissimus, non raro per metaphoram praeclara regna significat: quia similitudo quaedam est inter gloriosos ac potentes proceres, et inter illas proceras elegantissimasque arbores. Isaiae 10, Libanus in forti cadet: id est, exercitus Assyrius per fortem angelum una nocte interficietur. Plenum est illud caput comparatione exercitus Assyrii ad pulcherrimam sylvam. Aliquando significat generaliter loca selectiora, et magis florentia, totius eius regionis: ut Nahum 1. Infirmatus est Basan et Carmel, et flos Libani elanguit Nonnunquam significat et ipsum templum ac Hierosolymam, sive ob similitudinem elegantiae, aut etiam externae speciei ac eminentiae, quod a longe videri potuit, sicut et sylva Libani sive potius, quia templum et civitas multum ex cedris Libani erat extructa, Zachar. 11. [?: Ape- ] Libane portas tuas, et consumat ignis cedros tuas, Isaiae 29. dicitur, quod Libanus convertetur in Carmelum, et contra Carmelus exaltabitur. id est, quod Deus superba ac potentia humiliabit, et contra humilia et afflicta exaltabit: sicut alias dicitur, quod omnescolles deprimentur, et omnes valles exaltabuntur. Carmelus enim mons non procerarum sylvarum nomine fuit celebris: sed pascuorum, segetum, ac vinetorum: unde et nomen traxisse videtur, quasi dicas plenum vineis aut vinetis. Libanus, aut ligna Libani, saepe simpliciter cedros denotat, ut Cantic. 3. Palatium extruxit ex lignis Libani: id est, ex cedris.

LIBER pro quavis scriptione, longa aut brevi, in Sacris accipitur, ut, Liber repudii, Deuteronom. 24. Matthaei 5. 19. Liber emptionis, Hierem 32. id est, charta seu instrumentum, aut testimonium facti contractus. Libre thesaurorum. Esther 5. pro, libris rationum, redituum, ac expensarum regiarum. Liber nonunquam idem est quod catalogus, aut enumeratio. ut Genes. 5. Hic est liber generationum Adam: id est haec est recitatio, aut series posterorum Adam. Sic et Matth. 1. Liber generationis IESU CHRISTI: id est catalogus maiorum Christi. Liber recti, aut iustorum: Ios. 10, Nonne hoc scriptum est in libro recti? Iudaei de libro Mosis aut legis exponunt, sed illa quies solis, post Mosen demum accidit. Hic idem Liber recti aut iusti citatur etiam 2. Sam. 1. ac videtur omnino denotare quendam proprium librum sacrarum literarum, qui interierit: qualis fuit etiam Liber bellorum Domini, cuius fit mentio Numer. 21. Liber viventium, aut vitae, crebro in Sacris literis nominatur: ut Phil. 4. Quorum nomina sunt scripta in libro vitae: id est, quos Deus deputavit aut selegit ad vitam aeternam. Est vero is liber memoria Dei, et veluti catalogus quidam eorum quos Deus ad vitam aeternam delegit propter Christum, ob quem solum inter filios Dei adoptamur et compuramur. Sic Psalm. 69 accipitur haec vox, cum dicit Psaltes: Deleanturde libro viventium, et cum iustis non scribantur. id est, non censeantur inter salvandos, non numerentur inter filios et haeredes Dei. Sic Moyses orat Exod. 32, Se, si aliter Deus nolit condonare peccatum Israelitis, cupete deleri de libro quem Deus scripsit. id est, de numero filiorum et haeredum Dei. sicut et Paulus Roman. 9 cupit fieri anathema pro fratribus. id est, separari a salute, damnarique pro eis. Est vero ad moderandam fatalem aut Stoicam quorundam sententiam de aeterna fatalique electione utile observare, quod Deus Moysi respondet, se tantum eos delere de tali libro, qui sibi peccent. Ergo ille liber est non fatalis quaedam electio, in quen tantum aeterno quodam decreto quidam [?: ] homines delecti et inscripti sunt, quos impossibile est ullis peccatis inde expungi, aut contra alios ullas ob causas in eorum album referri. Hic enim clare audimus, ob peccata homines inde expungi, et proculdubio ob veram iustitiam, qualis Christi est, credentes eo referri et inscribi. Sic et locus Psalmi supra citatus docet, homines posse expungi et inscribi in eum librum. Quod vile est observatu, cum ne desperemus de reconciliatione cum Deo: tum ne extra meritum Christi, ac fidem eum apprehendentem, salutem in aeterno quodam [?: ] to, electione, aut praedestinatione quaeramus: quae esset summa tum in Christum mediatorem, tum et in iusticiam Dei blasphemia. Talem (ut ita dicam) delebilitatem de libro viventium, et Apocal. docet 3. cap inquiens: Qui vicerit, amicietur vestibus albis: neque delebo nomen eius de libro vitae, sed profitebor nomen eius coram patre meo, et coram angelis eius. Esse ergo in libro vitae scriptum, est esse in peculiari memoria et [?: ] ra favoreque Dei. Quod magis perspicua phrasi dicitur 2. Timoth. 2, ubi inquit Paulus: Solidum fundamentum Dei stat, habens hoc sigillum, Novit Dominus [?: ] os. et Psalm. 1. Novit Dominus viam iustorum. Est enim, ut supra dixi, tota haec similitudo aut locutio sumpta a more gubernatorum et iudicum, diligenter [?: ] tantium suas res actas et agendas, et mores, crimies, aut benefacta subditorum: ut indicetur, quod et Deus talis sit vigilans et probe memor iudex ac gubernator. Tales vero, qui in tali speciali cura, aut (ut Christus alia phrasi inquit) in manu Dei sunt, nemo facile perdet, laedet, aut ex eius manu extorquebit. Quare tales dicuntur salui fore, Dan. 12. et Apoc. 21: non quidem ob aliquam immotam Parcarum fatalitatem, sed ob singularem curam, benevolentiam ac misericordiam Dei [?: ] ga eos ob Christum. Eadem vis est locutionis. Nomina vestra sunt scripta in caelis. Contraria autem prorsus locutio est, Scribi in terra: ut habet Hieremias. Sed de his locutionibus aliquid dicetur et infra in verbo SCRIBERE. Librum comedere, non raro iubentur Prophetae, id est, doctrinam et conciones nomine Dei populo proponendas, recte percipere. Exempla sunt Ezech. 2. 3. Apoc. 10, de qua pictura divinae instructionis diximus aliquid etiam in verbo DEVORARE. Indicat autem nimis Deus eo typo, non ipsos Prophetas esse qui loquatur, sed Spiritum patris caelestis, qui perinde suam sapientiam ac doctrinam secum e caelo in cor Prophetae affert, ac si librum de eo dogmate conscriptum [?: devora-- ] Sicut et Hieremias ita primo et secundo dictat fullyphetiam Barucho, ac si eam illi de libro legeret: non sicut si suas conciones meditaretur, aut recordaretur. Quod autem in Apoc. dicitur is liber primum quidem [?: ] [?: ] ro dulcis fuisse, postea autem in ventre amarus: figurantur, primum quidem rerum divinarum cognitionem et suavem, postea autem multitudine tentationum et [?: ] eam fieri abunde amaram. Librum aperire, est etiam istam phrasis, quam peculiaris quaedam figura, [?: a- ] ra. Apocal. 5. qua indicatur solus agnus Dei aut Christus dignus esse, qui mundo mysteria Dei et secretam [?: p- ] voluntatem patefaciat Translata haec vox Libri ad [?: D- ] per metaphoram significat Dei memoriam ac curi [?: ] quorum hominum, aut rerum, ut prius dixi: Sic Psalm. [?: ]

-- 297 --

569/570 Lachrymae nostrae in utre Dei collectae, et in libro ipsius consignatae esse dicuntur. Malach. 3 est, Scriptusque est liber memoriae coram Domino, omnibus timentibus eum: pro, Deus recordatur suorum. Allusio est ad morem regum, et aliorum gubernatorum, qui, ne prae multitudine negociorum obliviscantur, curant annotarires agendas, et singulorum etiam vel reorum vel benemeritorum bona malave facta, eaque sibi tempestive in memoriam redigi, quo suo tempore singula exequi in suo regimine commode possint. Sic igitur illa memoria ac cura Dei, qua suarum creaturarum, praesertim hominis, meminit, eumque curat ac fovet, liber quidam coram Deo, aut in camera Dei repositus esse dicitur. Utitur autem Scriptura hac metaphora aut anthropopathia, quo rem ipsam maiori energia humanis oculis subiiciat, aut se alioqui magis ad hominum captum accommodet.

LIBERTATIS vox varie in Sacris literis accipitur, cuius significata compendio percurram. Primum, communiter significat hominem sui iuris. ut cum Exod. 21 praecipitur dimitti Iudaeus anno septimo liber, qui semet proximo in servitutem vendiderat. Sic quoque iubetur liber esse, cui dominus verberando oculum excussit. Vicinum huic est, quod Isa. ait cap. 58. Dimitte eos qui confracti sunt, liberos: id est, quos variis onerib. et veluti plagis afflixisti, eos libera ex illis difficultatib. Gal. 3 dicitur, in Christo non esse liberum aut servum: id est, nullum esse discrimen aut praerogativam inter liberum aut servum, eandem esse utriusque conditionem. Dicitur et terra libera, quae nullo est onere aut obligatione gravata. Sid Genes. 47. Terra sacerdotum in Aegypto fuisse libera dicitur, quia non fuerit tempore famis vendita regi, nec operata solutione quintae partis frugum, ut reliqua regio tota. Apostolus 1. Cor. 9, et de alia quadam libertate ac servitute loquitur, cum dicit se esse liberum: id est, ut ipsemet exponit, habere ius suo arbitrio et alieno sumptu liberaliter vivendi, utpote tantus et tam bene meritus Apostolus. Verum ipse se voluntaria servitute oneraverat, ut aliquanto post ipsemet dicit. Hoc idem sequenti cap. exponit per Omnia mihi licent. Contra autem cap. 6. hanc eandem libertatem vocaverat servitutem, inquiens: Omnia mihi licent, sed non omnia mihi conducunt: Omnia mihi icent, sed ego no redigar sub ullius potestatem. Sensus est: Non volo ullius commodi, lucri aut voluptatis cupiditate ea capi, ut dum eam servili animo sector, quasi illa plane ca [?: -re ] no possim, libertate ac iure meo cum scandalo [?: pu-llorum ] abutar. Sicut igitur habeo a Christo potestatem [?: -ut ] ius, libere flagitandi et accipiendi stipendium, cum sim [?: -m ] benemeritus doctor: ita vicissim volo etiam magna libertate contemnere mea commoda, lucra et voluptates, atque adeo res omnes. Illud igitur NULLIUS, non hominem, [?: -d ] rem concupitam, aut sibi necessarium utileve commodum magnificat, sicut ex praecedentib apparet: Omnia licent, [?: ] omnia revera prosunt, scilicet ad spiritualem utilitate. Domus libera: pro, ab aliis separata. 2. Reg 15 ponitur: cuiusmodi sunt leprosorum, aut insulae. Sic enim ibi dici [?: tur ] rex Azarias factus leprosus habitasse in domo [?: libe-id ] est, ab aliis aedificiis ac domibus hominum separata in quasi servitute quadam vicinarum domuum [?: onera- ] , ut et Iurisprudentes loquuntur. Inter mortuos liber, Psal. 88 significat hominem derelictum ac desertum ab omnibus pro mortuo, seu ut iam mortuum: quod etiam ex praetextu apparet. inquit enim: Deputatus sum cum dependentib. in lacum, inter mortuos liber, sicut interfecti [?: -ientes ] in sepulchro, quorum memoria amplius non [?: -a ] , quique de manu tua abscisi sunt. Similis pene est [?: ] loquutio praecedenti, de libertate solitariae domus, [?: ] est leprosorum. Sicut enim domus solitaria, a nobis [?: a- ] non contingitur: ita mortui sunt ab omni commercio quorum separati, omnes sese ab eis segregant. Valde quoque vicina huic est phrasis illa, Qui passus est carne, liberatus est a peccato. 1. Pet. 4 aut, sicut Paulus inquit, iustificatus. Rom. 6 Paulus dicit, hominem ante iustificationem esse servum peccati, et liberum a iustitia: et vicissim post gratia esse liberum a peccato, et servum iustitiae. Quae servitus ac libertas multipliciter accipitur. nam liber a iustitia est is, qui ei sese non obligat aut addicit, quemque illa per Spiritum S. non regit, nec ad bona opera impellit, multo minus eum felicem ac beatum efficit Is vero idem est servus peccati, qui sese dedidit peccato, et in cuius membris illud regnat, impellens eum ad omnis generis pravas actiones. et denique quod in eum per iram Dei ad poenas temporarias et aeternas grassatur ac saevit. Ioan. 8 gloriantur Iudaei de libertate. At Christus contra contendit, eos esse servos, nec posse vere fieri aut esse liberos, nisi filius eos liberaverit. Exponit autem ipse Christus, de quânam libertate aut servitute loquatur: nempe de spirituali, addens regulam universalem, Omnis qui peccat, servus est peccati. Videamus ergo quid nam hoc sit, aut quomodo peccantes sint servi peccati. Creavit nos Deus initio multiplici libertate, cuius tamen hi tres sunt praecipui gradus aut partes: libertas a culpa, a poena, et necessitate agendi. Libertas a culpa, est iustitia aut carentia omni macula culpae. Libertas a poena, est, non esse reum, non teneri ad ullam poenam aut castigationem, non esse obnoxium poenis temporalib. aut aeternis. Sic et Latini dicunt servum poenae, eum qui supplicio adiudicatus est. Libertas vero a necessitate agendi est, liberrime posse vel bonum vel malum eligere, et alterutrum perfecte facere, ac insuper totius mundi dominio uti ac frui, citra omnem trepidationem. Haec omnia bona habere, et praestare posse, fuit quaedam libertas, multo tamen plures partes aut subdistinctiones continens, quam sunt hae quas nunc recensui. Contra ergo, per peccatum amissa hac multiplici gloriosaque libertate, in triplicem servitutem potissimum incidimus. Nam primum deterrima iniustitiae culpa contaminati iacemus, tum quia rei sumus gravissimorum peccatorum: tum etiam, quia ipsamet natura est turpissima, contaminatissima ac depravatissima. Secundo, propter servitutem culpae porro facti sumus servi, aut mancipia poenae seu mortis, seu (ut Iurisprudentes loquuntur) servi poenae, quandoquidem debentur morti nos nostraque omnia, morti inquam temporariae ac aeternae. Postremo, sumus servi in agendo et cogitando, omnique nostro motu ac nutu, tum peccati seu malitiae in nobis regnantis, sub quam nos venditos esse Paulus testatur Rom. 7: tum etiam Satanae, qui nos tenet captivos ad libitum et voluntatem suam: 2. Tim. 2. Vicinae huic sunt et locutiones et res, cum dicimur esse liberati a lege: id est, tum a maledicto legis: tum a caeremonialib. et iudicialib. legib. quae prorsus abolitae sunt: tum a lege morali, ne habeat necesse nos serviliter ad obedientiam et bona opera (ut puerum paedagogus) minis et perpetuis castigationibus urgere, territare ac extimulare: tum denique ab omnibus humanis traditionibus et elementis mundi huius. Hierosolyma caelestis libera esse, et ad libertatem generare dicitur Gal. 4. Contra autem terrestris servire, una cum liberis suis. Quo indicantur diversa foedera, vetus et novum: duae diversae doctrinae Lex et Evangelion: ac denique duo diversi populi Dei, inde progeniti aut orti, nempe Synagoga et Ecclesia: quorum Ecclesia, Evangelion et novum Testamentum sit liberum, et gignat aut efficiat spirituales, ac vere liberos filios. Quomodo autem fideles liberi sint, paulo ante dictum est: sicut et, quomodo increduli servi. In hac libertate dicit Paulus Gal. 5, nos a Christo collocatos esse, et constanter stare debere, nec iterum iugo servitutis implicari. 1. Cor. 10. Quidmea libertas iudicatur ab aliena conscientia? Sensus est: Cum ego sciam caeremonias et observationes Mosaicas antiquatas esse, meque ab eis liberum, cur cogerer attemperari ad alienae conscientiae

-- 298 --

571/572 scrupulositatem et superstitiositatem? 2. Cor. 3, Ubi est spiritus, ibi libertas: id est, praeter condonationem culpae ac poenae, est libera conscientia, ac iudicium rectum et expeditum de reb. divinis, non curans laqueolos observatiuncularum, caeremoniarum et traditiuncularum, ut solent serviles et superstitiosae mentes serviliter omnia metuere, et nusquam expedite ac animose de religionis dubiis iudicare, et pronunciare. Complectitur haec Spiritus S. assertio aut vindicta, etiam eam libertatem, quod libere possimus eligere quae Deus vult ac praecipit: quodque sponte, et non coacti faciamus: et denique, quod vetus Adam non amplius perinde regnet in mortali nostro corpore, nostrisque membris imperitet aut abutatur ad omne scelus. Rom. 8 habetur, rerum naturam abusui subiectam esse, sed tandem esse liberandam: quod intelligitur de ista tristi servitute, qua mali homines bonis Dei creaturis ad peccata multipliciter abutuntur. Sic et homines abusui et tyrannidi diaboli ac veteris Adami, ut servi subiecti sunt: sed tamen incipiunt per Christum paulatim liberari, et in altera vita perfecte liberabuntur.

LIBERUM arbitrium, vox in Sacris literis non reperitur, ac nec apud Latinos quidem in hac significatione sed in Ecclesia aut Theologicis scriptoribus in crebro multoque usu est. Reperitur quidem in Livio, liberum suarum rerum arbitrium alicui facere: pro, eius voluntati ac potestati sese suaque subiicere. Sic in vitis post Suetonium scriptis legitur, liberum arbitrium mortis permittere: Id est, potestatem deligendi genus mortis. Sic Curtius 4. Liberum mortis arbitrium occupare. Septimo quoque idem ait, Milesiis liberum de Branchiadis permittit arbitrium. Sed in Theologia, liberum arbitrium non iuris libertatem aut potestatem significat, ut scilicet quis iuris vinculis sit solutus, possitque agere quod ei libeat, quam nulli creaturae Deus concessit, non etiam libertatem aut liberam potestatem in rebus adiaphoris, ac non omnino ius, sed virium tantum libertatem, ut ille de facto, non de iure sese vertere vel ad bonum, vel ad malum, vel ad res medias, aut quocunque demum libeat, nulla habita ratione iuris, possit. Voluerunt autem quidam prorsus ex Theologia explodi hanc appellationem, ut Lutherus et Calvinus: ne, cum nulla talis res amplius in homine supersit, imperiti vocis huius splendore decepti, aliquid somnient, ac in nobis superesse adhuc opinentur, quod tamen nusquam existat. Quare Lutherus substituit pro ea Servum arbitrium, quia revera servit regnanti peccato et Satanae, qui tenet hominem captivum, ad arbitrium suum, ut sessor equum sicut et August. hanc appellationem correxit. De hac igitur quoque voce aliquid breviter adiiciemus. Ista igitur nimis superba appellatio liberi arbitrii, Latinis vocib. constans, in hac quidem significatione pro virib. humanis, Latinis usitata non fuit. Venit autem in hunc usum ideo, quod Latini vocem Arbitrium, tum pro sententia, tum pro velle alicuius, tum denique pro iure, potestate et facultate usurparunt, ut Suo arbitrio aut alieno vivere, In a bitrio alicuius aliquid esse positum, et Aliquem esse sui arbitrii. Significat vero in hoc negocio Arbitrium, tum intellectum, tum voluntatem hominis, tum denique quandam etiam potestatem aut facultatem exequendi ea quae intellectus aut voluntas decrevit. Quod ego opinor Paulum vocare Rom 7. et Phil. 2, Posse et perficere. Huic porro voci Arbitrium significanti iudicium, voluntatem ac potestatem, insuper est addita vox Liberum: quae indicat, hasce vires in partem utramque sua sponte, potentia aut facultate liberas ac solutas esse, ut vel vere vel falso iudicent, vel malum vel bonum eligant. Quod (ut et antea monui) non de iure intelligi debet: (Deus enim omnes creaturas ad certas regulas astrinxit, obligavitque) sed de viribus praecipuarum potentiarum, ac de vi agendi, quod ipso opere aut facto huc aut illuc, in bonam aut malam partem, ad dexteram sinistram inclinare sese possunt, vel certem olim potuerunt. Nam id nomen integram propriem, non hisce corruptis viribus convenit. Alii arbitrium ad intellectum, liberum ad voluntatem referunt: quod mihi minus probatur. Graeci αὐτεξούσιαν nimium significanter, ne dicamus arroganter, dixerunt sicut et Latini Liberum arbitrium. Est ergo Liberum arbitrium (ut nos quoque hac appellatione pro communi usu nunc utamur) ea vis, facultas, aut potentia intellectus, voluntatis, et affectuum, qua homo hanc vitam rationalem regit, praesertim quo ad religionem attinet. Haec vis fuit in integra quidem natura perfecte ad imaginem Dei expressa aut formata: in natura vero corrupta, est ad imaginem Satanae transformata: in renatis denique incipit renovari ad pristinam integritatem, ita tamen, ut ingens vis huius diabolici veneni nihilominus in vetero homine, seu quatenus homo instauratus aut sanatus nondum est, usque ad mortem remaneat, et cum renovato homine perpetuo luctetur: qua per mortem [?: aboli- ] denuo pii ad illam pristinam imaginem, integritatem [?: ] aut etiam multo praestantiorem restituentur.

LICERE, vulgo sonat ius alicuius rei agendae ac omittendae habere. Est autem id multiplex, quandoquidem iura alias res praecipiunt aut cogunt, alias res aut facta comprobant, aliquas solum tolerant: alias denique utcunque aliquando dispensant. Inde fit etiam, [?: ] haec vox varie accipiatur, et in significatione nonnihil idque non parum variet. Quare de sententia Paulini [?: -cti ] . 1. Cor. 6 et 10, (cum in priore loco inquit, Omnia mihi licent, at non omnia conducunt: Omnium mihi potestas est, at ego sub nullius redigar potestatem: et in posteriore, Omnia mihi licent, at non omnia conducunt: Omnia mihi licent, sed non omnia aedificant) disputatur, qua ratione id licere dicat, quod non aedificat, quodque non [?: con- ] cit, imo quod facientem in aliena potestatem redigit [?: Scrip ] tio igitur, Paulum ibi duplicem distinctionem respicere: alteram, quod quaedam per se licent concessaque [?: ] adeo etiam pia sunt, quae interdum ob circumstantias aliquas, et quasi per accidens fiunt illicita et non [?: ] da: ut, litigare in foro illis per se quidem licebat: fas quoque per se erat in idoli templo versari, et de [?: sacrifi- ] idoli comedere: sed quia id fiebat cum scandalo proximo non licebat, non conducebat aut aedificabat: quin [?: poti- ] non tantum proximum destruebat, sed etiam ipsum [?: ] cientem sub alienam potestatem subiiciebat: idest, [?: ] nerabat peccato, ira, ac poenis Dei. Ipsa quoque [?: ] cupiditas rerum per sese licitarum, servum facit suum sectatorem. Potuit Paulus etiam ad acceptionem [?: ] pendii et munerum respexisse, quod licet ea ratio sui muneris iuste acciperet, tamen eum danti [?: be- ] cium obligare videbantur. Aliqui illud, in alienam potestatem facientem talia redigi, intelligunt, cum [?: ] ita nimius est in contrariam partem, ut putet se [?: ] id. facere cuius contrarium aliquis ex servitute [?: ag- ] si quis putet, se obligari comedere carnes die [?: Ve- ] aut in quadragesima, aut idolothyta. Utrunque ex servile est, putare sibi non licere aliquo adiaphoro [?: ] aut contra putare se peccare si utatur. Aliqui iungunt, Sub nullius potestatem redigar: id est, non sicut mihi aliquis adiaphora ut necessaria obtrudit. Verum commodissima expositio est, quam supra in [?: ] li bertatis proposui. Altera distinctio forte est, quod [?: ] deatur Apost. loqui de quodam infimo gradu iuris [?: ] non bene dignum est uti ius vocetur: sicut et ipsa [?: ] Licentia apud Latinos male sonans, non tam verum [?: ] quam id quod sibi aliquis temere usurpat, significat. Tale ius etiamsi aliquo modo permitti videatur. et [?: ] quibusdam excusatiunculis a peccante ornari et [?: ] convestiri soleat: tamen revera omni culpa non [?: ] ut cum Deus concedit ac largitur quoque [?: licet ] carnes avium in deserto, tamen idipsum postea,

-- 299 --

573/574 nit. Sic in ira sua concedit eis regem, et in furore suo adimit, ut ipsemet dicit. Talia multa fuerunt Iudaeis propter duriciem cordis eorum, teste Christo, concessa: ut etiam multa coniugalia, quae tamen nec Deo omnino probata sunt, nec suis poenis caruerunt. Ea ergo omnia quae sunt huius infimi et deterrimi gradus iuris, ita licent, ut per sese quoque suaque natura sint simul nonnihil illicita, reprehensibilia et damnabilia: ut si concionator largius victitet, delicias sectetur, nimium luxum in vestitu adhibeat, studiosior sit opum ac rei familiaris quam par est, et similia innumera: quae etsi usque ad aliquem gradum a Deo nonnihil tolerantur, tamen culpa omni reprehensioneque non carent. De tali licentia, iure, ac permissione, credo in illis locis Paulum loqui. Duplex igitur distinctio rerum in hoc textu consideretur: Quod videlicet res aliquae vel per sese quidem sunt licitae, ut tamen interim ratione circumstantiae alicuius, et veluti per accidens fiant illicitae, vel sunt licitae in illo infimo gradu iuris permissionis, aut tolerantiae tantum cuiusdam: ut cum in communi vita dicitur, Feras, non culpes, quae mutare non potes. Qualia sunt plurima, quae quasi in extremis finibus iustitiae ac iniustitiae habitant, de utroque aliquo modo participantia. Plurima sane quotidie fiunt ab hominibus quae etiamsi licent aliquo modo non tamen sunt utilia, multo minus necessaria. Verum Paulus vult nos tantum actiones autres optimi illius iuris adhibere, quod non tantum licet, sed et conducit, aedificat proximum ac Ecclesiam, et denique veram libertatem pii hominis conservat. Ponantur ergo sane hi gradus iuris, aut eius quod alicui licet, quo hinc tanto clarius tales periphrases iudicari queant, positis speciebus liciti. I. Licitum mandatum, est Decalogus, et omnia mandata Dei. Haec enim ita licita sunt, ut etiam severissime a Deo exigantur. II. Licitum probatum, est coniugium, et tota vita communis, ac quicquid omnino est a Deo ordinatum, non tamen proprie ad religionem cultumque Dei spectans. III. Licitum adtaphoricum, sunt res neutrae, quae perinde in utramque partem licitae et a Deo permissae sunt. IV. Licitum permissum, aut indultum est: ut, quod Abrahamus dormit cum ancilla, volente id ac petente Sara. item quod Paulus 1. Cor. 7 dicit, se dicere secundum indulgentiam, non secundum mandatum. Tale forte fuit, quod Apostoli praesente Christo non ieiunarunt, ac lu [?: -erunt ] . De hoc genere videtur posse intelligi illud Clementis Alexandrini: Qui facit omnia quaelicet, ille facile incipit etiam ea facere quaenon licet. V. Licitum toleratum est quoddam adhuc deterius genus: ut nimis libera divortia in veteri Testamento, et uxorum ac [?: com-ubinarum ] pluralitas. qualis etiam (credo) fuit nimis voluptuaria vita Salomonis. VI. Licitum improbatum, seu impatienter ab irato Deo toleratum, fuit, quod [?: Is-elitae ] omnino voluerunt habere regem, quantumvis [?: -d ] Deus et Samuel improbarent. item, quod importune flagitaverunt carnes in deserto. Ideo dicit Deus Hosae 13, se in ira sua et dedisse et abstulisse eis regem: et adhuc carnibus eis datis in ore existentibus, eos punivisse. Tale credo esse etiam illud Paulinum, non aedificans [?: ] non conferens, sed sub alienum iugum trahens licitia culpa circumstantiarum, non quidem per sese. Hic [?: ] infimus aut pessimus licitorum gradus. Primum [?: -tem ] et optimum licitorum gradum faciunt Papistae [?: ] , qui est rerum non mandatarum a Deo: sed quae [?: ] Deus (ut ipsi somniant) consuluit, ut paupertas, [?: coe-tus ] : vel aliquis spontanea devotione, aut [?: volun- ] votoque suscepit, quae illi etiam perfectionis [?: vo-t ] , tum sint summae imperfectionis atque adeo [?: impieta- ] , omnes tales electicii cultus ac opera. Verum quoniam de hac re, et vicinis vocibus, quidam Pontificius scriptor aliqua annotavit, quae licet non purissima sint, tamen ad declarationem horum vocabulorum et rerum, si cum iudicio legantur, nonnihil facere possunt, ea quoque hic adscribemus. Quid voces PERMITTERE, INDULGERE et DISPENSARE significent. ¶ Aliquando autem, et quidem saepius, concedere significat, tolerare, sinere, non impedire. Haec sane significatio huc demum pertinet, siquidem hoc modo permittit Deus, permittit homo, permittit lex divina, permittit lex humana. Deus sane, tametsi prohibuerit mala, praeceperit bona, consuluerit meliora, multa tamen misericorditer, plura longanimiter, nonnulla aegre et non sine magna indignatione permittit: mala quidem omnia, quae fiunt, tolerando: minora autem bona concedendo, interprohibita vero nonnulla indulgendo, etc. Valla, Indulgere (inquit) est concedere, et (ut sic dicam) obsequenter et quasi delicate tribuere. Optime ille: significat enim peramantem et facilem concessionem. Verum non semper accipitur in malam partem: ut culpandus sit qui indulget, licet proprie non indulgemus nisi mala, potissimum in Scripturis sacris, ut infra patebit. At multum interest inter Indulgere et Ignoscere. Ignoscimus post factum, indulgemus ante factum, concedendo ut fiat, citra offensionem nostram, potissimum enormen et gravem. Hinc Apostolus: Hoc autem dico secundum indulgentiam non secundum imperium. Dispensare vero proprie est distribuere, quomodo a natura alendis seminibus de caelo imbres dispensantur: hoc est, distribuuntur. Quemadmodum etiam pastores in Ecclesia, et in familia oeconomi, res communes ad singulorum usus et utilitates distribuunt. hinc dispensatores vocati, dicente Apostolo: Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et dispensatores mysteriorum Dei. Significat nihilominus Dispensare, et potestatem facere agendi quod secundum legem communem vetitum erat. qua significatione dictum est a Seneca: Nunc in petulantiam et audaciam erumpet male dispensata libertas. Qua eadem significatione dicitur Dispensatio esse quaedam iuris relaxatio. Sunt autem et indulgentiae et dispensationes secundum novissimum dispensandi modum, permissiones quaedam. Sed quia peculiarem quendam permittendi modum obtinent, ideo primo de communibus permissionibus deinde de illis quae concedendo, indulgendo aut dispensando fiunt, in sequentibus dicemus, etc. Eamque ob causam doctores posuere plures modos permittendi: videlicet per meram tolerantiam, per concessionem, per indulgentiam, per dispensationem. Primo quidem modo permittit Deus omnia mala, prout in superiori cap. ostensum est. Secundo vero modo permittit, id est concedit minora bona. Quoties enim maius bonum non est praeceptum, sed tantum odo consultum, toties minus eiusdem generis permissum intelligitur. Matrimonium est permissum, non utique tanquam malum, sed tanquam minus bonum, dicente Apostolo: Si acceperis uxorem, non peccasti: et si nupserit virgo, non peccavit: tribulationem tamen carnis habebunt huiusmodi. Ego autem vobis parco. Similiter, quia non praecipitur neglectio rerum carnalium, permissa est proprietas, opulentia et contrectatio rerum temporalium: etiansi, teste Domino, facilius est camelum per foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum caelorum. Quo etiam modo permittuntur Christianis omnes cibi sine delectu, qualis in lege aut inter gentes fuerat modo citra offendiculum fratris, et cum gratiarum actione comedat, non contra legem aliquam, aut promissionis tuae votum. Tertio permittit Deus nonnulla mala per quandam indulgentiam, vel quoad poenam, vel quoad culpam. De posteriori modo habes 1. Cor. 7, dicente Apostolo, Hoc autem dico secundum in dulgentiam, non secundum imperium: id est, hoc vobis permittitur per indulgentiam quandam, velut minus malum: sed non iubetur

-- 300 --

575/576 tanquam aliquod necessarium bonum. Quarto quaedam permittuntur a Deo iuxta modum dispensationis, qua fit iuris communis relaxatio quaedam ob causam: quo modo permissa fuit olim sanctis patribus pluralitas uxorum, non utique ad duritiam cordis eorum (nam sancti erant) sed ob magnum bonum populi Dei augendi, ac mysterium quod Deus in eo facto significatum voluit. Dispensavit itaque Deus in lege communi, qua dictum fuerat, Et erunt duo in carne una: non, tres aut quatuor, quinque aut sex. Licitum quippe bifariam dicitur: aut quia non obviat legis rectitudo, aut quia non obviat iuris punitio. Atque hoc quidem modo licitum erat repudium uxoris, secundum legem Moysi: quia in lege nulla erat poena repudianti constituta, modo conscripto et porrecto libello repudii legitime fieret: non autem illo modo, quo repugnat lex naturae et rectae rationis dictamen. Haec ille.

LIGARE, notae significationis verbum, varios Hebraismos parit, primum in sua propria significatione, deinde et in figuratis. In propria significatione, Ligare currum, est equos iungere corrui, Genes. 46. 1. Reg. 18. Liga quadrigas ad equos velocissimos. Mich. 1. vel iunge currum dromadibus, ut tanto facilius effugias. Ligare equum, aut mulum, significat non raro sellare, aut insternere. Ligare aliquem hominem, est, eum in carcerem coniicere, aut alioqui capere, captivumque efficere: ut 2. Reg 23. Et ligavit regem Iehuda Pharao Neko in Ribla. id est, captivum fecit. Isaiae 51, Festinat vinctus ut soluatur. Ligare legem in manu iubebantur Iudaei, Deut. 6 ut eam perpetuo ad manum haberent, perpetuoque recordarentur eam observandam esse. Hinc fit metaphora, qua Esaias cap. 8 orat, ut Deus liget testimonium, et obsignet in discipulis suis: id est, conservet eos in vera doctrina, illiusque perpetuo memores faciat. Quae enim diligenter conservare volumus, ea in certo aliquo fasciculo colligamus. Ligatum esse peccatum, Oseae 3 eodem modo pro conservatione ac memoria poni videtur. Ligata est apud me iniquitas Ephraim, reconditum est peccatum eius: id est, tanquam si pecuniam in crumena aut linteo diligenter colligassem, ea in recenti memoria servo, non proiicio post tergum, non obliviscor eius. Ligatio pastorum, 2. Reg. 10, videtur tonstrinam significare: quia oves tondendae colligari solent, ut quietius et minori periculo tondeantur, nec laedantur forficibus. Ligamen argenti, Proverb. 7, pro marsupio, aut alioqui summa aliqua pecuniae in linteo colligata ponitur, sicut diceres sacculum argenti. Ligari quoque solent onera iumentis imponenda. Inde per metaphoram dicuntur ligamina iniusta gravamina, quibus inferiores a superioribus gravantur. Ideo dicit Deus Isaiae 58. Non ne hoc est ieiunium, quod elegi: dissolvere impias colligationes, et solvere fasciculos onerosos? Ab hac ipsa onerum super iumenta ligatione, aut potius a captivorum colligatione, vinculisque, et vicissim resolutione, videtur etiam illud Christi dictum Matthaei 16: Quicquid ligaveris in terra, erit ligatum in caelis: et quicquid solveris in terra, erit solutum in caelis. Pro ligare alibi dicit Retinere peccata: et pro solvere, remittere. Qui enim concluditur sub ira Dei, peccato, ac morte a ministro Christi, vel simplici praedicatione, vel etiam severa excommunicatione, is quasi vinctus catenis in profundum miseriarum carcerem proiicitur, colligatur et concluditur. Contra qui soluitur, vel absoluitur: aut cui peccata vere et secundum verbum Dei remittuntur, is veluti liber a tantis vinculis ac tyrannide dimittitur. Hinc igitur fit, ut solvere pro absolvere, aut peccata remittere, ponatur. Hinc etiam redemptio nostra lytrosis dicitur. De voce Vinculi, suo loco postea agetur.

LIGNUM crebro arbores tum frugiferas, tum infrugiferas significat. Gen. 1. 2. Produxit Deus omne lignum. sicut et Germani sylvam lignum vocant. Hic [?: e-i ] longius discedit a proprietate sermonis illa locutio De omni ligno comedetis, Genes. 2 et 3. id est, de fructu omnis arboris. Ierem. 11, est locus obscurus: Perdamus lignum in fructu eius, et excindamus eum de terra inuentium, et nomen eius non memoretur amplius. ubi alii intelligunt per lignum, crucem, qua corpus prophetae perdere voluerint. Alii, venenatum aliquod lignum, quo cibum eius inficere cogitaverint: ut et Ionathas transtulit. Sed illa videtur omnium comm oddissima esse, quam Germanica versio expressit, Perdamus arbori cum fructu aut cibo eius: id est, ipsum Prophetam [?: ] cum doctrina, operibus ac conatibus suis. quod et sequentia commata comprobant, eundem sensum sine figura exprimentia: nempe, ipsum prophetam cum omni memoria ac posteritate sua abolendum esse. Hic porro per metaphoram traducit hanc locutionem ad homines, ut sicut arbores significant homines, sic et [?: no- ] Lignum. Talis metaphora est etiam Ezek. 17. Ego Dominus, humilians lignum sublime, et exaltans lignum humile, et siccans lignum viride, et frondere faciens lignum aridum: id est, homines florentes castigans, et oppressos afflictosque sanans. Sic Christus dicit Luc. 24. Si hoc in viridi ligno fit, quid fiet in arido? id est, in homine iusto aut iniusto. Sic Ezek 31, ponitur etiam lignum pro doliis ligneis: sicut et lapis pro lapideis, Deut. 28. Item, pro vasis ligneis, ut Exod. 7. Eritque sanguis signis et lapidibus. id est, vasis ligneis et lapideis. Sic 2 Sam. 6. pro instrumentis Musicis, ut luderent coram Domino in omnibus lignis abietum. Pro tabella lignea usurpatur Ezek. 37, Cape tibi unum lignum: id est, lignei tabellam. Non numquam et patibulum denotat per synecdochen, quia exligno fit: sicut ferrum pro gladio. [?: ] Deuter. 21. Maledictus a Deo est omnis qui [?: pendeti- ] ligno: id est, qui ob iram Dei, facinore eius irritatam, sic suspenditur. Unde fit, ut eius cadaver ira Dei onerati quasi terram polluere videatur. Ideo amovendus ac sepeliendus est, ne veluti contaminet ac funestam faciat terram, et homines ipsos tam foedum spectaculum abhorrentes. Hinc porro Paulus in Epist. ad Gal. cap. 3 probat, Christum esse factum maledictum Legis, quia in igno pependerit: ab effectu argumentando. Vere autem dici potest, quod omnis poena ex culpa, ira ac maledictione legis et iustitiae Dei proveniat. Lignum [?: scu- ] boni ac mali. id est, arbor cuius fructus comesi praebeant scientiam boni et mali, aut faciant homines [?: omni ] rerum peritissimos, ut Satan affirmat et interpretatur ex quo etiam eventu credo id nomen arbori esse iustum. Alii malunt, ideo arborem scientiae dictam esse, qua ibi doctrina caelestis praedicari debuerit. Sic et de arbore vitae dubium est. Porro lignum aut arborem ibi, et alibi quoque non raro collective positum putant, [?: ] arborib. aut sylva: sicut Germani quoque sylvam, [?: lig- ] holtz, duplici figura, collective simul et synecdochice nominant. Lignum vitae, sumpta locutione ex Genesis dicitur de re longe preciosissima: ut Proverb. 3. Sapientia est lignum vitae, iis qui apprehenderint eam. perinde ac si diceret, est arbor ferens saluificos aut [?: salut- ] fructus. Simili ratione etiam Proverb. 15, lingua [?: fals- ] fera lignum vitae dicitur. Ligna aquarum, arbores [?: p-stres ] sunt, et per metaphoram viri potentes, aut etiam reges: quia ut talibus arboribus necessarius [?: hu- ] non deest, sic potentibus commoda affluunt. Ideo etiam Psalm. 1, hinc similitudo sumitur. Sic Ezek 31. Ut non exaltentur in statura sua omnia ligna aquarum. Ligna secantem vulnerari ab eis, aut defatigari in eis, videtur quasi proverbialiter Ecclesiast. 10 dictum: quod homines non raro ex suis laboribus malos fructus [?: pe- ] piant, vel etiam sibimet sint causa exitii. Lignorum [?: ]

-- 301 --

577/578 tifices, 1 Paral. 14. id est, fabri lignarii. Lignalini, pro culmis aut calamis lini. Ios. 2, Abscondit eos in lignis lini.

LIGO, instrumentum terrae fodiendae destinatum, non raro in hac proverbiali locutione in Sacris literis reperitur. Contundent gladios suos in ligones, et falces in vomeres: quo summa pax ac tran quillitas indicatur, ita ut homines neglectis studiis ac instrumentis belli, toti sese paci sint de dituri: Isa. 2. Plerunque autem tali externae ac corporalis pacis indicio interna spiritualisque regni Meschiae pax indicatur: et simul ostenditur, hunc regem, suum regnum non administraturum esse externis armis, aut ulla vi corporea.

LILII metaphora aut similitudo res secundas aliquando denotat. Israel germinabit tanquam lilium Hos. 14.

LIMAX, animal imbecille, et facile interiens, exprimit subitum impiorum exitium, aut breve pravorum conatuum curriculum. Psa. 58, Sicut limax quae liquescit: scilicet, quisque impiorum pereat.

LIMEN transilientes, Soph. 1, putant aliqui notare insilientes in aedes alienas, ut eas diripiant: ut mox sequitur. Rectius tamen forte intelliges de idololatris, per synecdochen: quia cultores Dagon transiliebant limen portae templi in Asdod, propterea quod ibi iacuerant manus et caput Dagonis, existente in eo templo arca Dei, ut est 1 Sam. 5. Quare et Ionathan Chaldaeus in Zophonia vertit, Visitabo eos qui ambulant in legib. Philistaeorum. Per unum ergo genus idololatriae ac idololatrarum videntur omnis generis idololatrae a propheta eo loci notari, et accusari.

LIMUS. vide LUTUM.

LINEA. vide REGULA.

LINGO, verbum solum hoc non videtur aliquem Hebraismum habere, sed tantum cum aliis vocib. coniunctum. Lingere terram, significat alicui subiici: sumpta locutione a more Asiaticorum, qui incurvando sese, aut etiam plane in terram prono corpore prosternendo, subiectionem suam indicabant. Dum. n. ita humi sese sternunt, videntur pulvere aut terram lingere. Aliqui addunt, etiam moris aliquib. fuisse, ut ita postrati coram suis magnatib. terram exoscularentur, et ita vere eam lingere viderentur. Psal. 72. Coram illo procident habitatores deserti, et inimici eius terram lingent. i. ei subiicientur. Mich. 7. Lingent pulverem ut serpentes. i. Prosternent se coram Israelitis eisve sese subiicient. Sic Isaiae 49. Vultu demisso adorabunt te, et pulverem pedum tuorum lingent. Hieronymus super hunc locum habet prorsus violentam interpretationem. inquit. n. Hoc significat, quod reges et principes, quicquid in pedib. Ecclesiae terreni operis adhaeserit, suo sermone tergunt atque delingunt. Lingere etiam, aut lambere, absumere significat: sumpta locutione a pastura boum, qui lingua herbam corripiunt aut congregant, quam dentib. abscindere volunt, eoque veluti lingere eam videntur. Sic dicit Balak ad suos consiliarios et proceres: Ecce iste coetus aut gens Israelitarum omnia circa nos delinget, sicut bos delingit herbam. ubi haec metaphora in plenam similitudinem resoluitur. Sic et 1. Reg. 18, ignis dicitur depinxisse totam aquam, quae erat in aquae ductu, quia flammae species videtur linguas imitari, et sic subinde ex alio in aliud insiliens arripit vicina alimenta, quasi si lingua eo extensa fuisset, aut saepius eiacularetur.

LINGUA, varia habet significata figurate in sacris literis, praeterquam quod proprie notat ipsum instrumentum sermonis, aut volubilem carunculam quae in medio [?: ] est. Significat igitur primum crebro per metonymiam ipsam orationem, locutionem, aut sermonem. Sic Psal. 5 dicitur, malorum hominum lingua esse ut gladius locutus. et Ier. 9, sagitta intensa. i. mali sermone suo calumniantur, produnt ac perdunt innocentes. Sic lingua dolosa, Psal. 120. Lingua percutere, Ier. 18. Lingua flagellare, Iob 5 Linguam acuere ut gladium, Psal. 64. Linguam exacuere ut serpentes, Psal. 140. Facere iaculari linguam ut arcum. i. sermone suo sic obesse. Contra etiam in bonam partem, utque Lingua loqui iudicium aut iustitiam. Psal. 35. 37. 71. Lingua praevalere. i. sermone, Psal. 12. Item Prover. 10, Ut argentum electum lingua iusti. i. sermo. Lingua mollis confringit ossa Proverb. 25. i. sermo placidus quidvis efficit, et iram vehementissimam potentum lenit ac extinguit. Lingua mea ut stylus scribae, Psal. 45. i. sermo promptus, expeditus. Secundo, significat loquelam: ut cum dicuntur esse diversae linguae diversarum gentium. Ezek. 3, Populus gravis linguae. i. difficilis loquelae. Sic et populus profundae linguae Isa. 33. Lingua altera aut aliena loquetur propheta, Isa. 28. i. sic illis erunt omnia obscura, ac si peregrino sermone loqueretur. Sic 1 Cor. 13. Linguis loqui. i. peregrino sermone. Et in actis, Variis linguis loquebantur magnalia Dei. Tertio, significat aliquando ipsam gentem, propterea quod gentes plerunque linguis discernuntur, et omnes diversae gentes diversas linguas aut genera sermonis habent. Danielis 3. 5. 6. 7. Zach. 8. et Apoc. 5. 7. 10. et 11, multum ita usurpatur. Quarto, aliquando videtur ipsa intima, aut etiam cor significare: ut Psal. 10, Sub lingua eius perversitas et dolus. Item, Venenum aspidum sub lingua eorum. i. tantum fraudes, scelera, ac perniciem bonis meditantur et struunt. Sic Ps. 52, Contritionem cogitat lingua tua. Vicinum huic est quod sententias aut voluntates nonnunquam significat: ut Psa. 55, Dissipa linguas eorum. i. distrahe sententias aut voluntates. Quinto, lingua aliquando dicitur de partib. aut sectionibus flammae, per metaphoram, ob speciei pyramidalis similitudinem. Isa. 5, Sicut absum it stipulam lingua ignis. i. flamma. Metaphora est sive ob speciei similitudinem, sive quia ignis flamma tanquam organo suo aut ore res comedit. Sic in Actis est, quod visae sint incidere, et Apostolorum capitib. insidere linguae ignis: i. quasi flammulae quaedam. Sexto, eadem figura aliquando lingua ob similitudinem significat vel sinum maris. Isa. 11, Excindet Dominus linguam maris. i. sinum, vel potius eius accolas. vel flumen, ut aliqui praecedens exemplum de Nilo exponunt. vel promontorium excurrens in mare. Iosu. 15, a lingua maris. Similitudo. n. horum omnium speciei est. ¶ Postquam de aliquot primariis significationibus ac Hebraismis huius vocis per sese consideratae diximus, nunc et de aliquot eius Hebraismis dicamus. Linguis hominum et angelorum loqui, 1 Cor. 13, est, linguis aut loquela variarum gentium loqui. ponitur ibi lingua pro genere sermonis. peregrinis enim sermonibus magnalia Dei celebrabant. ut est Actorum 2. Quod vero dicit de linguis angelorum, non ea est vis aut sensus, quod angeli etiam in caelo proprio quodam sermonis genere utantur: sed simpliciter de valde excellenti lingua, aut etiam alia re dicitur, quod sit lingua angelorum. Sic forte panem angelorum: id est, eximium, caelestem, non quod eo angeli vescantur. Quia autem illae peregrinae linguae erant ignotae aliis communibus Christianis, inferiorique plebeculae, ideo improbat Paulus in Corinthiis, quod peregrinis linguis garriebant, quantumvis praeclaras res dicerent, sine sensu, intellectu ac utilitate multitudinis. Quare vult aut adhiberi interpretem, qui pium sermonem peregrina lingua dictum plebi exponat: aut tacere eum qui habet donum linguarum: aut submisse tantum sibi ac Deo loqui, semetipsum excitare, et Deum celebrare. Linguis loqui, ibi admodum crebro ponitur pro peregrino sermone loqui. Protrahere linguam erga aliquem, est contumelioso gestu oris exerta lingua eum deridere. Isai. 57. Contra quem dilatastis os, protraxistis linguam? Tali enim gestu etiam hodierna die impudentes homines, alios deridere ac subsannare solent. A linguarum contentione aliquem abscondere, Psal. 31. i. tueri ac liberare eum a calumniosis et contentiosis adversariis. Lingua secreti,

-- 302 --

579/580 Proverb. 25, significat linguam delatorum, aut secreto et clanculum detrahentem, et lacerantem alios. Inquit. n. Ut ventus Aquilo fugat pluviam, sic facies iracunda linguam secreti. id est, gravis et serii plenique autoritatis ac dignitatis viri facies, abigit susurrones, et per adulationem de aliis mala garrientes. Lingua dolosa, et labium mendax, Psal. 120, significat hominem sermone mendacia spargentem, et doloso sermone aliis insidiantem. Lingua mollis, id est, sermo placidus, lenis, mollis: Prover. 25, ut supra exposui, Lingua mollis frangit ossa. i. leni ac blando sermone saeperes durissimae, difficilimae ac periculosissimae expugnantur et corriguntur, ut ira ac impetus potentum tyrannorum, etc. Sic lenificare linguam, Ierem. 23. Vir linguae. i. vir linguarum, seu calumniosus ac men dax delator: Vir linguae ne firmetur in terra, Psal. 140. Lingua facit eum ruere, Psal. 64 pro, sermo proprius eum praecipitavit in aliquod tetrum exitium, iusto Dei iudicio. Lingua ambulare per terram, est, audacter de aliis hominibus quidvis blaterare Psal. 73. ponunt os suum in caelum, et lingua eorum ambulat in terra. i. audacter quidvis blaterant de Deo aut religione, et de hominibus ac rebus humanis. q. d. Nec Deo nec hominibus parcunt. Non movebit canis linguam suam. i. non latrabit. Exo. 11 et 12. Significatur autem hac loquutione a Deo summa quies et pax, quae erat futura apud Israelitas: cum contra, ob caedem primogenitorum esset in gens ululatus et lamentatio futura apud Aegyptios. Ratio loquutionis est, quia etiamsi alia omnia sint quietissima, tamen plerunque aliquis canum latratus auditur parvo strepitu excitatus: ut summam quietem esse oporteat, cum nec illi quidem exaudiuntur.

LIQUESCO, aut Liquefio, per metaphoram significat debilis ac languidus fio, perterresio, aut etiam plane absumor ac pereo. vide supra Dissoluo.

LIQUATOR. vide Probator.

LIS est contentio, aut controversia, praesertim coram iudice agitata. Vir litis est, qui multas habet lites aut contentiones cum aliis: sicut Ieremias de se scribit Cap. 15. Vir litis meae. i. meus adversarius. Iob 31 Liber, quem scripsit vir litis meae. i. accusator, et eius accusario forte. Isa. 41, Peribit vir litis tuae. i. tuus adversarius. Litigare pro aliquo, aut alicuius causa, est eum tueri, ei patrocinari: ut saepe est in Psalmis. Litiga litem meam. Hic nomen Gedeonis Ierubaal, quia dixerant pii, Iudic. 6 ad Baalitas, Num vos patrocinabimini Baali? Ulciscatur ipse semet de Gedeone, aut litiget contra eum: quasi coarguentes eum imbecillitatis, qui se contra eum tueri nequeat.

LITERA. vide in voce Spiritus, ubi utraque vox simul exponetur.

LIVOR, plaga, non pares Latinis: a colore sic dicta Hebraice הבורה Habura, a congregatione et humorum affluxu dicta, per metaphoram significat omne genus castigationis aut calamitatis, corporalis et spiritualis. Sic Isaiae 53. et 1 Pet. 2 dicimur livore Christi sanati. i. omni ipsius passione aut humiliatione. Isaiae porro primo Capite, notat haec vox poenas populi Iudaici, cum propheta inquit: Non est in eo sanitas, sed vulnus, livor et plaga recens, etc. Sic et Psal. 38, de poenis ac sensu etiam irae Dei accipi potest: Computruerunt et contabuerunt livores mei ob stulticiam meam. i. creverunt ultra modum dolores et mala mea, nec tamen sanantur: causa sunt mea peccata.

LOCUS, notae significationis vox est, habet vero paucos quosdam Hebraismos, quos breviter recensebimus. Locis lata terra, i. spaciosa: Gen. 34, et Iud. 18 . In locum alicui aliquid fieri, aut parari, ut Ex 25, Fiant annuli in loca vectibus. i. per quos traiici possint vectes: gestandi causa. In loco suo mori. i. ibidem subito. 2 Sam. 2, Et cecidit ibi, et mortuus est in loco suo. i. ibidem ubi percussus est, subito cecidit mortuus: in eo loco quem vivens sanusque occupaverat, est subito mortuus. Loca, cantici. i. officia, functiones. 1 Par. 6, Quos praefecit David in locis cantici, in suis functionibus, officiis'ue aut ministeriis. Locus singulari quadam emphasi aliquando Iudaeam significat. superbiebant enim Iudaei de loci sui sanctitate. Ioan. 11. dicunt: Venient Romani, et tollent locum, ac gentem nostram. i. nostram hanc regionem occupabunt suis coloniis, nos vero Iudaeos vendent in diversas nationes. Locum alicuius alicubi non inveniri, non tam significat id quod Latini dicunt, alicui locum non esse alicubi: quâm, nusquam eum ibi amplius comparere. Sic enim Apoc. 12 legitur: Et factom est, praelium in caelo, Michael et eius angeli praeliabitur cum dracone, et draco pugnabat, et angeli eius. Sed non obtinuerunt, nec locus eorum amplius inventus est in caelo. Et proiectus est draco ille magnus, etc. Sic et Daniel. 2 legitur de abolitione monarchiarum, per regnum Christi. Tunc contrita sunt pariter, testa, serrum, aes, argentum, et aurum. et facta sunt veluti palea de horreo aestivo, tulitque ea ventus, et non ullus eorum inventus locus. At lapis qui percussit imagines, factus est in montem magnum, et replevit universam terram. Alia porro vis est locutionis Psal. 130, ubi dicitur, quod evanescat homo sicut flos ferventi vento arefactus, ita ut locus eum amplius non agnoscat: id est, sicut terra non amplius velit ferre, et alere illum putrem florem, sic non est amplius extincto homini locus, enamsi redeat, omnia iam sunt a novis dominis aut possessoribus occupata. Obliviscuntur quoque eius omnes cito. Locus sanctus Dei saepe in Psalmis, aut templam, aut veram Ecclesiam in hac vita, aut etiam ipsum regnam caeleste vocatur. Psalm. 24, Quis ascendet in [?: monte- ] Domini? quis stabit in loco sancto eius? id est, quis intrabit in regnum caelorum? aut etiam quis vere computabitur in Ecclesia?

LOCUSTA, animal notum ubique est, sed tamen in Sactis haec vox varie accipitur. Psal. 109, tantum similitudinis gratia adhibetur: Excutior ut locusta id est, cogor esse vagus, nusquam habeo satis certas et totas sedes, sicut locusta subinde ex alio loco in alium [?: ] titat. Sic et Ierem. 45 comparationis gratia [?: nomin-tur ] , Multiplicabuntur prae locustis: id est, plures erunt Locustae locustarum, Nahum 3, praegrandes locustae vocantur, ut solet haec phrasis in Sacris literis significata intendere: sicut et Rex regum, et Sanctus sanctorum, et Dominus dominantium dicitur. Apocalypsis 9 pingitur locustae, quae per mundum sint grassaturae: quas [?: p- ] rique omnes de seductoribus intelligunt: Lutherus [?: is ] Arrianis exponit. Primasius super Apocalysin ita inquit: Malarum doctrinarum ponit autores. quia sicut locusta ore nocet, ita illi lacerant suis praedicationibus Sed huius vocis significatio maxime difficilis est in Evangelistis, cum Iohannes Baptista dicitur comedisse locustas. Aliqui exponunt cancros: sed constat ex [?: ] nio, et Diodori Siculi fabulosa historia, homines [?: ] Oriente solitos esse quodam locustarum genere [?: ve- ] sunt enim val de varia genera aut species earum. [?: Q- ] et Aristophanes in Acharnis facit huius cibi mentionem. Levit. 11, inter immunda animalia [?: numeran- ] , quib. tamen aliquos solitos esse vesci apparet. [?: Quid- ] attineret prohiberi, ut immunda, si omnino essent [?: ] nenata, aut esui alioqui non commoda? Nec tamen [?: ] bium est, aliquas locustas etiam venenatas esse. Sed Iohannes negligebat legem caeremonialem, eoque iuste etiam immundis vescebatur.

LONGANIMIS, et longanimitas virtus, est, [?: ] vel ipsam commotionem animi differimus: vel certe effectus eius, ut est laesio eius in quem commovemus, [?: ali- ] actiones ex ira profectae, Graece μακροθυμία, Θυμος , [?: ] mus, iram crebro significat: sicut et Latinis animus [?: ] quando iram notare videtur. Ideo vocis ἐτυμος sonat [?: ]

-- 303 --

581/582 tionem aut cohibitionem irae, Hebraicae ארך אפים erech apaiim, longus narium aut irarum: quo epitheto saepe admodum describitur Deus, ut Exo. 34. Ps 30 103, ac saepissime alias. Contrarium huic virtuti vitium et locutio est, ὀξυθυμία , Hebraice קצד אפים , quod habetur Prov. 14, ubi inquit Salomon, Brevis irarum faciet stulticiam. i. Qui non tantum facile commovetur, sed etiam mox erumpit in actionem aut poenam, is cito aliquod triste facinus patrabit ut de Theodosio legitur. Cui contrarium remedium a quodam monstratum est, ut. i. ter Alphabetum recenseret, priusquam aliquid iratus mandaret. Sic ibidem Salomon per antithesin ista duo sibi invicem opponit, in quiens: Longus irarum est multae intelligentiae, at brevis spiritu exaltat stulticiam. Longus hic ponitur pro tardo, aut tarde excandescente et puniente: contra brevis, pro cito irascente. Ipsa porro virtus plenius intelligi potest ex 2 Pet. 3: ubi dilatio extremi iudicii ac poenae, longanimitas Dei vocatur, sicut et Rom. 2. Sic et ex sermone servi decem millia talentorum debentis, intelligi potest, cum ille irato domino, urgentique subitam solutionem ac venditionem ipsius uxoris et liberorum, ut pecunia ab eo debita corradi posset, dicit: μακροθύμησον , differ iram, differ istam tam subitam ac duram sententiam. Haec iam de hac voce meo arbitrio annotare volui. Sed uberioris cognitionis gratia, adscribam etiam aliorum sententias. Erasmus super Cap. 4. Epistolae ad Eph. sic inquit: μακροθυμίαν vertunt magnanimitatem, quum magis sonet animi lenitatem ac moderationem, qua fit ut non facile commoveamur, neque rapiamur ad vindictae cupiditatem. Longanimitas propius exprimit Graecam vocem, quam magnanimitas: et tamen aliud est longus animus, quam lenis, et lentus ad iram. Patientia recte habebat, nisi quod anceps est, et saepius ad tolerantiam corporis quam ad animi lenitatem pertinet. Alius quidam super 18. Caput Matth. inquit: Differ iram erga me, μακροθύμησιν ἐπὶ ἐμοὶ, Θυμὸς hoc loco iram significat, et quidem praecipitem, quam Galenus proprie ὀξυθυμίαν appellat: irae acerbitatem et praecipitationem dicere possumus, quod Cicero excandescentiam commodissime interpretari videtur: animum autem Horatius, in illo versiculo. Ira furor brevis est, animumrege. Unde et animosi Graecis dicuntur θυμώδεις , vel θυμοειδεῖς , atque adeo θυμικοὶ . Est autem Galeno non parva differentia inter ὀξυθύμους καὶ θυμώδεις : quomodo etiam apud Latinos non tantum inter irae praecipitis, sed etiam inter acerbae vehementisque iracundiae homines et animosos differentia maxima est Iram igitur qui differre et cohibere possunt, dicuntur μακρόθυμοι , quos nonnulli longanimes vocant, vocabulo parum Latino. et μακροθυμία idem pene est quod πραότης , lenitas et clementia: quae tamen a lenitudine, aut animi desponsione et demissione (quam Graeci quoque ἀθυμίαν vocant) distinguitur.

LONGINQUUS, pro valde alienus, nihil habens cum alia quapiam re negocii aut commercii. Eph. 2. Vos qui aliquando eratis longinqui, facti estis propinqui per sanguinem Christi. i. ut prius dixerat, qui eratis remoti a vera religione, promissione et beneficiis Christi, ac favore Dei, iam facti estis domestici, et filii, et tantorum bonorum participes. Metalepsis quaedam videtur esse. qui. n. procul ab aliquo loco aut re habitant, non solent multum cum ea habere negocii. Nisi malis dicere, esse metaphoram a loci distantia ad qualitatum aut conditionum discon [?: -enientiam ] . Longinquum aliquando et id dicunt, quod numquam fore credunt: ut Amos 6, Qui longinquum putant diem malum. i. nunquam venturum. Aliquando [?: -b ] intelligenda est vox temporis, ut Isa. 37. An non [?: audi-i ] , quod a longinquo fecerim eam? s. tempore: nempe [?: in ] temporib. priscis. Significat igitur interdum a longinquo, idem quod iam olim. Sic et Ier. 31. A longinquo apparuit mihi Dominus: pro, iam olim. A' longinquo, aliquando dicitur de loco valde remoto. ut Ier. 30, et 46. [?: -aluum ] faciam te a longinquo, et semen tuum de terra captivitatis eorum: pro, ex longin quis locis aut terra te incolumen reducam. In longinquum arguere, Mich. 4. possis intelligere et de longis temporibus, et de remotis locis. inquit. n. de Meschia, eiusque regno: Iudicabit inter populos multos, arguetque gentes fortes usque in longinquum. Quod Ionathan vertit, Ipse arguet reges fortes usque in seculum. Ac plerique intelligunt illud longinquum, de perpetuitate regni Meschiae. Possis tamen et de amplitudine aut latitudine eius exponere, cui sensui verba magis conveniunt, Arguet gentes validas usque in longinquum: .i. procul usque ad fines terrae dominabitur, etiam valde remotis potentissimisque populis imperabit. Convoluendo proiiciet te Dominus in terram longinquam manibus: Isaiae 22. i. longis spaciis distantem, valde remotam.

LONGITUDO dierum, pro longo tempore, multis dieb. Psal, 23. Bonitas et misericordia Domini consequetur me omnibus dieb. vitae meae, et habitabo in domo Domini in longitudine dierum, pro, longo tempore, vel potius in perpetuum, semper: Psal. 93, Domum tuam decet, aut domui tuae decora est sanctitas in longitudine dierum: id est, semper. Sic et Thren. 5. Ut quid in perpetuum oblivisceris nostri, derelinques nos in longitudine dierum? id est, longo tempore, aut etiam semper.

LONGUS, longa, longum, varie accipitur. Longus irarum, pro tardo ad irascendum ac puniendum, saepe in Sacris literis accipi, supra monui, ubi de longanimitate disserui. Ibidem quoque dixi, idem valere longus irarum, et longus spiritu. Longior est a te, vel prae te, via: seu, longior est te via. i. longius est iter, quam cui conficiendo tu par esse possis. 1 Reg. 19. Hic non est Hebraismus aut obscuritas in voce Longitudinis, sed in comparatione. Comparari. n. videtur viae longitudo, cum hominis longitudine: cum comparetur cum ea quantitate viae, cui vires nostrae sufficere queant. Sic et Latini ferme loquuntur, Virtus maior hominum opinione. i. quam ea sit virtutis quantitas, quam homines de aliquo opinantur. Longe facere, pro removere. Iob 11. Si quae iniquitas est in manibus tuis, longe facito eam. i. desine a pravo conatu, remove eum abs te. Sic et 22, Longe facito iniquitatem a tabernaculo tuo. Sic et Longe facere manum. Iob 13, Longe facito a me manum tuam. i. remove a me tuas plagas, desine me affligere. Longe esse ab oppressione, Isa. 54. Longe eris ab oppressione: pro, nemo te opprimet. Gentes a longe, pro longinquae: Isa. 5, Elevabit vexillum in nationes a longe. i. dabit signum remotissimis, et remotissimas gentes verae doctrinae praedicatione ad Meschiam accerset. Deus a longe. Ierem. 23. videtur significare Deum antiquum, et contra, Deus de prope recentem aut novum, qui nuper quasi inter Deos relatus est, sicut subinde nova idola oriuntur. An ego sum Deus de prope, et non Deus de longe? In longinquo Deum stare, est, eum nos non curare, non ferre illum nobis opem. Psal. 11. Ut quid stas Domine in longinquo? s. loco. Cur non accurris opitulatum mihi laboranti? Iustitiam longe esse ab aliquo, significat eum carere iustitia: Esa. 46. Ibidem pollicetur Deus suam gratuitam seu imputativam iustitiam, et dicit: Prope feci iustitiam meam, et non elongabitur. Esa. 59 dicitur iustitia procul stetisse. i. homines fuisse iniustos, et veritas dicitur corruisse in plateis. hypotyposes elegantes, et in oculos incurrentes sunt. Longos fac funiculos tuos, Isa. 54. id est, dilata et amplia tabernaculum, tuum, ut multos capere possit, qui ad te venerint.

LOQUOR, varie in Sacris literis accipitur, varie etiam construitur: et non raro, propter connexionem vocum, parum huic verbo aut actioni coniunctarum, obscuritates non leves parit. Dixi vero supra de verbo DICO, quod nonnunquam cum hoc in significatione convenit, non raro vero plurimum differt. Est autem sane multiplex discrimen inter ista duo verba, in omnibus linguis. Tres. n. istae (ut ita dicam) literatae

-- 304 --

583/584 linguae, Hebraea, Graeca et Latina (adde, si libet, et illiteratas, Germanicam, Sclavonicam et Italicam) habent differentia verba, ac istis duob. Latinis correspondentia, quib. istas res exprimant. Nam Loqui, λαλεῖν , דבר diber, reden, govorit et parlar, sibi invicem aliquo modo correspondet: sicut porro ista, Dico, ἐπω , aut λέγω , אמר amar, sagen, rech et dire. Haec verba in diversis linguis omnino sibi invicem correspondere videntur. Discrimen porro inter Loqui et Dicere, Cicero in Oratore id esse affirmat, quod solius Oratoris sit Dicere: Loqui vero sit communis vulgi, et etiam Dialecticorum ac Philosophorum, vulgarem nimirum communemve sermonem locutionem nominans. Vicinum huic est quod quidam aiunt, Loqui esse a natura, Dicere vero ab arte. Mihi sane in isto communiore serm one etiam illud istorum duorum verborum discrimen occurrit, quod Loqui sit generalius, ac de omni loquutione dicatur: sed Dicere, proprie, cum quid magis serio agitur, et cum quid magis indicative certiusve affirmatur aut negatur. Addam mox quaedam de nominibus hinc ortis. Quoniam igitur supra de verbo DICO disserui, nunc reliquum est, ut etiam de Hebraismis verbi Loquor agamus. Loqui, generale verbum, saepe pro suis specialib, accipitur: ut pro promittere, aut polliceri, minari consolari, celebrare, et similibus. Loqui adversus aliquem, est minari. ut Ier. 18. Repente loquar adversus gentem et regnum, ut eradicem, destruam et disperdam illud: id est, minabor, etc. Mox sequitur: Repente loquar de gente, ut aedificem et plantem illud: i. promittam. Sic et 2 Paral. 23. Sicut locutus est Deus super filios David: i. promisit de nepotib. eius. Sic Luc. 1. Sicut locutus est ad patres nostros. Et paulo post, Sicut locutus est per os sanctorum: i. promisit, pollicitus est. Exod. 32. Placatusque est Dominus, ne faceret malum quod fuerat locutus adversus populum suum. i. minatus. Ier. 2. Dominus qui plantat te, loquutus est super te malum. i. minatus tibi. Consulere, aut interrogare, significat Num. 7. Ingrediebatur Moyses tabernaculum, ut loqueretur cum Deo. i. ut eum consuleret. Num. 10, Dominus loquutus est bona super Israel: i. promisit. Loqui iustitiam Dei. pro, celebrare eam. Psal. 35, Lingua me aloquetur iustitiam tuam: pro, celebrabit praedicabit. Loqui deprecationes, i. supplicare, aut suppliciter loqui. Prover. 18, Supplicationes loquetur pauper: i. solet uti supplici sermone, non tueri aut praedicare suum ius, quantumvis sit iustus. Loqui mollia, Iob 40. Num quid loquetur tecum mollia? i. blande, suppliciter? Loqui in aliquo, est interna inspiratione ei aliquid revelare. ut Ps. 84, Audiam quid loquatur in me Dominus. Et Zach. 1, Angelus qui loquebatur in me. Loqui ore, 1 Reg. 8. Benedictus est Dominus qui locutus est ore suo, et manu implevit illud. Emphaseos et certitudinis gratia additur instrumentum, sicut si dicatur Proprio ore dixit, istis oculis vidi, ich habs aus seinem mund gehort. Loqui verba, aut loquelam, est constituere, et quasi solenniter de quapiam re agenda decretum pronunciare. ut Isaiae 8, Capessite consilium, et evanescet: Loquemini loquelam, et non subsistet. i. vestras conclusiones et decreta faciet Deus irrita. Sic et Hos. 10, Loquuti sunt verba. Idem valet Consulere et loqui, Iud. 19 . i. post consultationem publice decretum pronunciare. Loqui in testimoniis Dei, est disserere de iis, aut docere ea homines. Psal. 119. Loquebar in aut de testimoniis tuis, et non confundebar. Loqui bonum aut malum. Gen. 24. A'Domino exiit verbum istud, non possumus ad te loqui bonum aut malum: i. quandoquidem Deus ita decrevit et vult, nos cogimur obedire, nihil possumus in hac re agere aliud, non est nostri iuris vel promittere vel recusare. Non loqui a bono ad malum cum aliquo. Gen. 31, Cave ne loquaris cum Iacobo a bono ad malum: pro, nihil ei male feceris aut dixeris. Non prohibetur Labano simpliciter omnis sermo aut actio erga Iacobum, sed tantum mala. Contri autem, cum Absalon dicitur non loquutus esse cum Amone a bono ad malum, 2 Sam. 13, videtur dici quod prorsus non sit cum eo loquutus. Loqui in aliquem, est ei detrahere. ut Num. 12, Maria et Aaron dicitur locutus in Moysei. Significat haec Locutio etiam testari, ut mox ostendam Sane detractio, falsum quoddam testimonium de proximo est. Loqui in aurib. alicuius, est loqui cum aliquo. Sed si addas accusativum: ut, Loqui verba in aurib. alicui, est narrare ac recensere ei. Gen. 20. Loquutus est universa verba haec in aurib. eorum, et timuerunt illi viri valde. i. narravit, recensuit eis visionem nocturnam. Loqui in animam alicuius est testari contra eum. Num. 35. Testis unus non loquetur in animam, ut moriatur. i. non tantum valere debebat eius testimonium, ut propter illius testificationem interficiatur quisquam. Loqui hic non tantum testari significat, sed etiam valere aut accipi eius testimonium. Alibi Loquutus est in animam suam, significat suo sermone sibiexitium parare. 1 Reg. 2. Dicit id Salomon de fratre suo Adonia. Loqui super cor, est loqui grata ac suavia, aliquido et consolari. Sic Sechem super cor Dinae locutus est, Gen, 34. Et Ioseph super cor fratrum, Gen. 50. i. consolatus est, bona ac magna pollicitus est, Germanicu [?: ] herz reden, paulo diversum est. Significat. n. simpliciter, loqui efficaciter, ita ut etiam ipsum cor hominis [?: -moveas ] . Sic Isa. 4, Loquimini super cor Ierusalem: i. annunciate, evangelizate ei grata et salutaria. qualia ibi mox de remissione peccatorum et liberatione sequunttur Eadem huius locutionis vis est, cum Ioab iubet Davidem loqui super cor servorum suorum, 2. Sam, 19. i. grata dicere, eos de strenua pugna collaudare, eisque gravas agere, et praemia polliceri. Nihilominus reperitur etiam in alio sensu haec eadem locutio. ut 1 Sam. 1, Anna loquebatur super cor suum. i. in corde suo orabat, et tantum labia motabat. Loqui mendacium. Psal. 5, Perdes loquentes mendacium: i. eos qui falsa loquitur, praesertim falsam doctrinam, quae crebro in Sacris literis mendacium vocatur, quasi per excellentiam [?: ] emphasim: sicut contra, vera, crebro solet vocari ventas. Loqui stulticiam, est res stultas garrire. Contrarium [?: ] Loqui sapientiam. Isa. 9. Os loquutum est stulticiam. Proverb. 21, Vir obediens loquetur [?: victorias: i ] . fiet victor, et gloriabitur de victoria, canet epinicion. Loqui [?: ] am, i. iusta: Psal. 58, Num vere iustitiam loquimini, aequitates iudicatis filii hominum? i. loquendo iusta [?: pro- ] vetis ac decernitis. Loqui aedificationem, 1 Corinth. 1, Qui loquitur lingua, non hominibus loquitur, sed [?: De- ] , etc. Qui autem prophetat hominibus, loquitur aedifcationem, exhortationem, et consolationem. id est, loquendo aedificat, exhortatur, consolatur homines, [?: ] ea loquitur quae faciunt ad aedificationem, consolationem et exhortationem. Sic Loqui pacem: id est, [?: pa- ] ca, seu quae faciunt ad pacem. Psal. 122, Propter fratres meos, et propinquos meos, loquar pacem de te: id est optabo et orabo tibi prospera ac salutaria. Pax omnia bona complectitur. Loqui in porta: pro, contenire, litigare in iudicio. Psalmo 127. Non confundetur cum loquetur cum inimicis suis in porta: id est, [?: p- ] stipatus iam grandibus et robustis filiis, facile [?: ob- ] bit suum ius, non patientur tales advocati ac [?: ] patrem perterrefieri, vel iniuste opprimi: quandoquidem etiam in iudiciis et publicis deliberationibus saepe plus valet potentia et audacia, quam rationes [?: -tatis ] . Loqui e sublimi, Psalmo septuagesimo tertio pro superbe loqui, sicut solent animosius loqui qui ex imperiori loco loquuntur: quin et animosiores esse, [?: ] veluti despicere incedentes pedibus. ut qui ex equo aut curru, praesertim illo eminentiori, ut olim fuit [?: ] licus currus. Convenit cum hac loquutione [?: pro- ] bium, De curru loqui.

-- 305 --

585/586 Contrarium est, De terra loqui, Is. 29. Et humiliaberis, de terra loqueris: i. humiliter. Mox sequitur, Et e pulvere humile erit eloquium tuum. Loqui lingua, aut mente: 1. Corint. 14. Lingua loqui, est peregrina lingua celebrare Deum, ut est Actorum 2. Apud Corinthios communes Christiani tantum linguam aut sonum dicentis audiebant, mente vero non asseque bantur. itaque erat illis sonus sine mente. Sed mente loqui, est intelligibili sermone loqui, ita ut imperitus auditor non tantum sermonem aut sonum, sed etiam mentem aut sententiam loquentis in sermone cernat ac intelligat. Non ergo hoc discrimen linguae et mentis, ratione dicentis accipiendum est (nam proculdubio etiam linguis loquentes, sunt simul mente seu ex animo lo quuti, sicut inquit Paulus de loquente lingua: Tu bene quidem gratias agis Deo, sed alius non aedificatur) Sed ratione audientis, quia (ut dictum est) imperitus mentem loquentis peregrino sermone non pervidebat: quin nec ipsius quidem sermonis mentem, sensum aut sententiam: erat ei sonus sine mente. Sed intelligibili sermone loquentis mentem quoque, non tantum sonum, in oratione perspiciebat. Sed de voce Mentis, infrâ suo loco.

Loqui Deum in prophetis ad homines, Hebr. 1. plerique ibi putant esse quendam Hebraismum, quod Beth significet idem quod per, sicut sane saepe instrumentum notat. Sed Christus Matth. 10 videtur in dicare istam loquutionem proprie aut ad verbum accipiendam esse, cum dicit: Non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri quiloquitur in vobis. Vult enim ita intelligi hoc dictum acrem, quod Spiritus sanctus sit in corde piorum, et loquatur ad homines per os piorum confessorum, multo magis per os Prophetarum et Apostolorum. sicut etiam dicit, Dabit vobis ea hora Spiritum, cui non poterunt resistere sapientes. Sic et Paulus dicit Corinthiis: Vultis ne experimentum sumere loquentis in me Christi? Multo vero significantior est hic sensus: quia etiam is per alium loquitur, qui cum ipse a loco et tempore sermonis absit, solum instruxit loquuturum: simulque ei mandatum tradidit, quid aut quo modo suo nomine loqui debeat. Sic princeps per legatum loquitur. Sed hic Deus ipse in corde prophetae existens, per os eius loquitur: sicut Zacharias dicit, quod Deus sit locutus per os sanctorum qui a seculo fuerunt. Consonat vero cum hoc illud Psalmi, Audiam quid loquatur in me Dominus. sic [?: ] 1 Pet. 1. dicitur, spiritum qui fuit in prophetis, locutum [?: ] vaticinatum esse passiones Christi. Rectius igitur vertit vulgata versio, Deus loquutus est patribus in Prophetis: quâm aliae, per prophetas. Loqui in corde: pro, cogitare. Psal. 4, Loquimini in cordib. vestris super cubilia vestra: tametsi ibi sit אמרו imeru, dicite. Loqui verbum in auribus. alicuius, supra dixi esse, loqui ad ali quem. 1. Sam. 25, Loquatur ancilla tua in auribus Domini. i. Liceat quaeso mihi loqui tecum, audias me obsecro. Loqui verbum in auribus alterius, Genes. 44. Loquatur quaeso servus [?: tu-s ] verbum in aurib. tuis. i. permitte ut tecum loquar. Loqui visionem cordis, Ier. 23. pro, quod cuique videtur, quod [?: ] cor suum monstrat, non quod Deus. A' loqui cum aliquo, 1 Sam. 25. Ipse est vir Belial, a loqui cum eo: i. noster [?: he- ] Nabalus est austerior et in humanior, quam ut quis [?: -sit ] talia cum eo colloqui. Loqui etiam pro agere, aut operi. Hebr. 12, Sanguis Christi meliora loquitur, quam [?: -belis ] : i. Deum nobis placatum efficit, cum alter ad vinctam eum inflammet. Non tantum est προσωποποιΐα , sed etiam [?: -ialius ] verbum loquendi pro generaliore ponitur: [?: si- ] , et sanguis Abel clamat. i. instat, urget et sollicitat Dei de vindicta. Vel potius dicas, locutionem [?: verba- ] pro reali poni. Nec. n. inusitata est ista figura sermonis in Sacris literis, ut verbalis sermocinatio pro tali quadam rei effectione aut ἐνεργείᾳ ponatur. Sic [?: san-is ] Abelis dicitur clamare: sic Abel Hebr. 11 per fidem adhuc loqui dicitur, dum nimirum nos suo exemplo verae fidei aut doctrinae salutis et martyrii adhuc quotidie non verbaliter, sed realiter loquendo docet. Sed de hac regula alibi prolixius. Sic supra in voce Inserni, exposui loquutionem, Spiritus Christi praedicavit apud inferos. Loqui cum aliquo bona: i. amice: Iere. 52. Rex Evilmerodach locutus est cum Iehoiachim bona: i. Rex Babylonis amice loquutus est cum Ioachim: i. consolatus est eum bona promittendo, demulsit eum blandis verbis. Loqui ore cum alterius ore, Ier. 32. Loquetur os eius cum ore ipsius: i. coram alloquetur, et vicissim responsum accipiet. Loqui verba sua: Iosu. 20, Loquetur verba sua in aurib. seniorum. i. exponet causam suam coram senatu. et 2. Sam. 19. Ut quid loqueris amplius verba tua? i. quod opus est te prolixius defendere tuam causam: Verba alicuius aliquid loqui Iob 33. Et scientiam puram verba mea loquentur: i. puram et solidam veritatem loquar. Loqui verba cantici: pro canere, psallere. 2. Sam. 22, Locutus est David verba cantici huius Domino: i. canatavit Domino. Loqui in verbis alicuius, est idem quod Latini dicunt, Meis verbis ei salutem dices. id est, meo nomine et quidem iisdem verbis, quibus ego tibi iniungo. Ezek. 3. Vade, et loquere in verbis meis: pro, hunc ipsum sermonem eis propone, quem ego tibi. Loquendo loqui sicut et aliae huius modi repetitiones, emphasim habent. Exod. 4 Non'ne frater tuus Aaron, scio quod loquendo loquetur: id est quod disertus sit, certo scio: ne ergo te amplius excuses, cum talem interpretem aut advocatum habeas. Ubi simul actus loquendi pro potentia seu facultate dicendi ponitur. Loqui humanum, aut humano mori. aut secundum hominem, est crebra phrasis apud Paulum, et per verbum loqui a plerisque vertitur, idque recte: licet in Graeco sit non λαλέω , sed λέγω , quod plerunque significat Dico. De hac igitur locutione vide DICO. Loqui aut dice [?: -patrem ] : Io. 8, Non cognoverunt quod diceret eis patrem: i. non anima duerterunt, quod loqueretur de patre. ubi λέγω per Loquor, non Dico vertendum est. λαλία loquacitatem proprie significat. Sed tamen Iohan. 4. accipitur pro sermone. Mulieri autem dicebant, Non amplius propter tuum sermonem credimus, scilicet quo testata es lesum tibi secreta tua patefecisse. Porro Matth. 26 et Marc. 14. idem idioma quoque significat, cum Petro dicunt, quod locutio sermoque eius testatur eum esse Galilaeum: i. eius dialectus. Porro Iohan. 8, magis sermonem ipsum aut orationem, quam idioma aut dialectum sonare videtur, cum dicit Christus, Quare locutionem meam non percipitis. Non negat eos intelligere eius linguam, aut loquelam: sed tantum, quod conciones doctrin amque ipsius nec possint nec velint intelligere ac recipere.

Dixi supra, discrimen esse inter verbum Dicere et Loqui, quod hoc generalius quiddam ac incertius notet: illud vero de certo, ac plerunque indicativo sermone dicatur, cum videlicet aliquid clare aut negatur, aut affirmatur. Verum hoc discrimen nonnun quam confunditur, sicut modo, et prius in verbo Dico ostendi, quod verbum λέγειν aliquando ponatur pro λαλεῖν et recte vertatur per loquor: sic et contra verbum Loquor λαλέω , aliquando significat idem quod dico. λέγω . In hoc genere illud videtur in primis notabile, quod nomen דבר Dabar, quod a verbo Dibber loqui venit, quiddam certius ac solidius sonet, quam nomen אמרה imara oratio, quod ab אמר verbo Dico. Huc accedit, quod Psal. 33 in re longe maxima nobis horum duorum verborum significationem confundit. Nam de creatione loquens dicit: Verbo Domini caeli firmati sunt vel potius loquela: utens nomine דבר , sumpto a verbo דבר , quod loqui significat: cum in 1 cap. Gen. sit non דבר Diber loqui, sed אמר dicere. ut hoc verbum posterius Amar, nomine Dabar exprimere voluerit. Et iterum mox pro Dabar in eodem sensu sumit Amar, in quiens: Ipse Amar dixit et facta sunt: Ipse praecepit, et constiterunt. Quare sicut

-- 306 --

587/588 omnino Amar Dico, quiddam certius quam דבר Loqui sonat: ita vicissim דבר dabar nomen, aliquid firmius quam אמרה : ut illa duo verba quasi commutasse inter se sua nomina aut derivata ceu liberos videantur, si quidem significationem contempleris. Sed de nomine Verbum, vide suo loco.

LORICA, vide Thoracem.

LUBRICUS locus, pro periculoso, et quidem etiam quovis periculo crebro poni solet: quae metaphora nec Latinis quidem usquequaque ignota est. Psalm. 73, Profecto in locis lubricis prosuisti eos, corruere facis eos in desolationes. Ierem. 23, Erit via illorum sicut lubricitates. Psal. 35. Sit via illorum tenebrae et lubricitates, et angelus Domini persequatur eos.

LUCEO, et Lucerna, mox in nomine Lux exponentur.

LUDERE verbum, in voce Risus exponetur: quoniam idem est Hebraeum verbum שחק sachac, quod utrunque significat, et rerum etiam aliqua coniunctio est.

LUGEO et Luctus, Latinis utrunque notat: et animi dolorem ob amissionem rei charae, ut mortem charissimorum, aliaque adversa ortum: et externam illam rationem cut formam vitae, ex ea tristi animi affectione profectam. Verum in Sacris literis plerunque illam externam quasi lugubrem pompam dolentium notat. Psal 35, Tamquam lugens matrem pullatus humiliabam me. Dies luctus alicuius, Gen. 27, pro morte eius accipitur. Appropin quat, inquit Esau, dies luctus patris mei, et occidam fratrem meum: i. cum primum mortuus fuerit pater, mox interficiam fratrem, nempe neminem amplius metuens. Luctus patris igitur, et Luctus matris. Psal. 35, est luctus quo pater et mater lugetur: non quo illi lugent, ut Latinis aurib. haec phrasis so nare videtur. Domus luctus: i. ubi lugetur. Eccles. 7, Cor sapientum in domo luctus, et cor stultorum in domo laeticiae, i. sapientes considerantes sua aliorumque peccata et poenas, plerunque tristantur: contra stulti. Ibidem: Melius est ire ad domum luctus, quam ad domum convivii. Et 2 Sam. 19. Et fuit salus aut victoria in die illa in luctum: i. speciem moeroris publici, et non laeticiae adduxit ob mortem Absalonis, quem David tantopere extinctum doluit. Christo Matt. 9 idem valet Lugere et ieiunare: quia ieiunium Hebraeis fuit proprie dolor animi de peccatis, una cum illa externa lugubri vitae specie, quae in Achabo post obiurgationem ac minas Dei apparet. 1 Reg. 21. Quod autem Christo idem duae istae voces valeant, perspicuum est. Interrogatus. n. a discipulis Iohannis, qua re sui quoque discipuli non ieiunent? respondit, non posse nuptiales homines lugere, quoad sponsus cum eis est, sed adempto sponso ieiunaturos esse. Sic et Daniel cap. 10, voce Luctus suum ieiunium notat, inquiens: In diebus illis ego Daniel fui lugens per tres hebdomadas dierum, cibum suavem non comedi, caro et vinum non venit in os meum, nec unguento fui unctus, donec implerentur tres hebdomadae dierum. Hic videmus, illam exter nam speciem ieiunii vocari luctum, quae tamen non fuit sine interno animi dolore de peccatis et tristissimis poe nis gentis Iudaicae, devastatique templi cultus et civitatis. Ab hac tristi specie externi luctus hominum, trans fertur haec vox etiam ad civitates ac regiones, cum devastatae tristem speciem prae se ferunt. Oseae 4, Propter hoc lugebit terra: i. erit devastata, eoque tristem et lugubrem speciem, ut lugentes, habebit. Isa. 33, Luxit et infirmata est terra, Matt. 5 Christus Lugentes appellat bea tos, quia illi consolabuntur. Intelligit dolorem animi circumferentes de suis et aliorum peccatis, de idololatria et erroribus grassantibus, et denique etiam de cruce et perse quutione, quae piis ab impiis accidere solet.

LUMBI, caro illa crassior circa spinam dorsi est. ei semen genitale aut vis procreandi a Sacris literis tribui tur, forte etiam propter adiunctos renes. Gen. 35 Deus dicit Iacobo, quod reges de lumbis eius exibunt: i. quod generabit tales posteros, qui regnaturi sint. Videtur synecdoche esse, quod lumbos pro toto homine ponit, quando quidem ex omnibus partib. corporis se men proveniat, sicut ibidem antecedit: Cresce et multipliceris, gens et coetus gentium ex te erunt. Sic Petrus dicit Actorum 2, Deum iurasse Davidi, quod velit de fructu lum borum eius dare Meschiam, qui sedeat in throno eius. In lumbis etiam robur hominis consistit, sicut Iob 40 habetur: In lumbis eius robur eius. Contra igitur in imbecillitate, dolent et debilitati sunt lumbi hominis. Ideo dicit Psaltes Psal. 69, Lumbos eorum fac iugiter nutare. Sic et Latini delum batos dicunt eos, qui percussione aliqua debilitati sunt et elumbes Lumbos accingere, significat tum praeparare se aliquem [?: ] sit expeditus ad iter, aut alium ali quem gravem laborem corporis: seu confirmare vires suas: quia, ut dixi, in lumbis robur est. tum et armare se: nam tum ii qui quidpiam expedite operaturi sunt, cingulo comprehendunt vestes: tum etiam qui armant se, accingunt se met gladio. Quin et roboris causa cingulum addisolet. consolidat enim, et quasi in unum colligit corpus: unde multis populis latum cingulum in usu est, ut eo melius et latius constringat, uniat, et quasi consolidet corpus. Ex ista porro cinctione lumborum variae phrases in Sacris literis oriuntur: ut Proverb. 31 dicitur de muliere strenua, et bene familiam regente, ac rem familiarem administrante, Accingit fortitudine lumbos suos: id est, confortat ac confirmat se, strenuamque is praebet, sicut qui vel corroborandi corporis vel laxarum vestium impedimenta restringendi gratia cingulo sese accingunt. Sic et Nahum 2 habetur: [?: Consor- ] lumbos, et robora potentiam valde. Helias dicitur accinxisse lumbos suos, et cucurrisse ante Achabum: pro, expeditum se reddidisse. Sic propheta quoque [?: Helis-us ] dicit ad puerum, ut se accingat, et sumpto sacro oleo inungat quendam regem: 2 Reg 4 et 9. id est ita se comparet, ut festinare possit. Solent enim vestes laxae, [?: lo-gae ] et fluctuantes, impedimento esse festinanti. Sic Dominus suos, praesertim Apostolos, et alios doctores, [?: ] bet habere lum bos praecinctos: id est, tum [?: expedit- ] , paratosque, tum et robustos esse ad opera propagandae veritatis et regni Christi. Eadem locutione [?: De- ] et Ieremiam appellat cap. 1. Tuigitur accinge lumbos tuos, et surge ut loquaris ad eos omnia quae ego mandavero tibi. Ne formides a facie illorum, etc. Exponitur in sequentibus, quomodo debeat esse accinctus [?: ] fortis. Papistae hoc Christi mandatum Apostolis [?: ] tum, ad suum caelibatum trahunt: sed ex Ieremiae exemplo, qui uxoratus fuit, et aliis locis satis apparet, esset violentissimam glossam, vel potius luculentam perversionem Scripturae. Hanc porro locutionem D. Petrus primae primo etiam ad animam transfert, duplicans metaphoram, quod praeter accinctionem, etiam lumbos menti tribuit: Quapropter praecincti lumbos mentis vestrae, sobrie agentes, etc. id est, sicut homines iter facturi, coguntur longitudinem et [?: la- ] vestis ac manicarum, aliaque cingulo cohibere, ne [?: ] festinanti impedimento: sic et vos reiectis omniis vitiis et carnalibus curis, expeditam reddite [?: me- ] vestram ad spiritualia. Sic et Deus hortatur Iob. cap. 38, ut accingat lumbos suos, sicut vir, et [?: veniat -- ] disceptationem secum: i. praeparet et instruat se bonis [?: ] misque rationibus, quib. cum Deo discepter. Isa. 1 [?: dic-- ] iustitia futura cingulum lumborum Christi, quia [?: es-- ] futurus potens ac robustus ad salutem hominum: [?: dixi-- ] supra, cingulo confirmari lūbos ac robur hominis [?: ] Paulus Eph. 6 pios vult esse cinctos veritate: i. [?: ha- ] veram religionem, alienos esse ab omni hypocrisi, et in [?: ] muni vita vera innocentia et solida causae bonitate [?: ] structos armatosque contra omnes calumniatores [?: consi- ]

-- 307 --

589/590 Contra porro Aperire aut dissolvere lumbos, significat eos discingere, ac ideo debiles reddere, et veluti disarmare: soluto enim cingulo, cadit inde appensus gladius: ut Isaiae 45 Deus dicit, se Cyrum manu ducturum, gentes ei subiecturum, et reges disarmaturum, seu lumbos eorum dissoluturum coram eo. Sic et Dan. 5 inquit de rege Belsazer: Tunc species regis commutata est, et cogitationes perturbaverunt ipsum, et ligamina aut cingula lumborum eius dissoluta sunt, ac poplites eius ad invicem collisi sunt. id est, prae terrore totus est mutatus ac debilitatus. Super lumbos est sacous: id est, totus homo est indutus sacco. Pars pro toto ponitur, Ierem. 48. Describitur autem ibi luctus, ac per eum indicantur calamitates, unde is luctus oriturus erat. Saccus enim seu sordida vestis signum doloris erat veteribus, ut alibi dicetur. Super lumbos habere manum, significat dolorem ibi existentem, qui non tantum parturientibus, sed etiam valde moerentibus accidere solet. Sicut Ier. cap. 30, tali nota per effectum causam indicans, gravissimam Iudaeorum calamitatem declarat, in quiens: Interrogate quaeso, et videte, an pariat masculus. Quare video ego omnes viros habentes manus super lumbos, sicut parturiens solet habere et omnes facies versas in pallorem. Vae, quia magnus est ille dies, etc. Solent enim dolentes, ambas manus laterib. applicare, veluti fulcientes corpus, et simul loca dolentia contrectantes. Lumborum aquae: pro, ad lumbos usque pertingentes. Ezech. 47, Et traduxit me per aquas lumborum. Sic etiam Talorum aqua dicitur.

LUMEN, mox post vocem LUX exponetur.

LUNA, ob sui mutabilitatem imago est stulticiae, quia mens insipientis temere huc atque illuc fluctuat, et varias species ut Luna assumit, quia nullam habet certitudinem sententiae, nec firmitatem propositi: ideo dicit Eccles. cap 27. Stultus ut luna mutatur. Per Lunam [?: -liqui ] volunt Apocal. 6 Ecclesiam notari, quia illa modo splendidior apparet et crescit, modo minuitur ac obscuratur, et tantum non aboletur, donec gloriosior denuo resurgat: et quia perinde a suo sponso illuminatur, sicut luna a sui solis aspectu, quo post tergum eius abeunte tota quasi evanescit. Luna etiam mensem aliquando significat: quod Hebraei Lunares menses habebant, incipientes ab uno novilunio ad aliud: unde etiam a novitate eius, mensis Chodes dicitur, quasi dicas nova luna. Exod. 2, Mater abscondidit Moysen puerum tres Lunas, id est menses. Sic Iob cap. 3, maledicit diei nativitatis suae dicens, In numerum lunarum non veniat dies illa: pro non computetur in mensem. Hic etiam iudicari potest, miraculosam fuisse eclipsin tempore passionis Christi factam, ut quae circa medium mensis aut lunae acciderit, nempe circa plenilunium, cum tantum in novilunio accidat, latitante post lunam sole, [?: -e ] nos aspicere possit. Quare naturales eclipses solis necessario apud Iudaeos acciderunt in fine mensis. Luna erubescet. Isaiae 24, Itaque Luna erubescet, et pudefiet Sol: id est homines prae magnitudine afflictionum pu [?: ] bunt etiam ipsam Lunam et Solem eis non recte lucere: tametsi etiam revera in magnis calamitatibus, aut [?: -stantib ] . magnis praeliis, solent ista luminaria aliquando mutare colorem, sicut Virgilius in Georgicis scribit solem instante caede Iulii, inquiens:
Ille etiam extincto miseratus Caesare Romam,
Cum caput obscura nitidum ferrugine texit,
Impiaque aeternam timuerunt secula noctem. Donec non sit Luna: id est, diutius quam Luna. Psal. 72. Horebit in diebus eius iustus, et pax, donec non sit Luna: id est, pax spiritualis in regno Christi diutius durabit, quam ipsa Luna. Coram Luna: id est. donec Luna mundum respicit Psal. 72, Timebunt cum sole, et coram Luna in generatione et generationem. Luna percuti. Psal. 121. Per diem non percutiet te Sol, nec Luna per noctem: id est, nulla adversa te laedent, protegente te Domino. Sicut Luna, stabilietur in seculum thronus eius, et testis in caelo fidelis: pro, quae est in caelo testis fidelis, quasi dicat: Quandiu sol et luna in caelo fulgebunt, erunt testes huius meae promissionis, de duratione perpetua regni Davidis, et filii eius Meschiae. Posses forte per testem intelligere Iridem, quemadmodum et Luth. intelligit esse simplicem similitudinem, non citari haec in testes: quasi diceret, Sicut illa sunt firma in caelo, ita et hoc regnum erit firmum semper: cui sensui magis verba congruere videntur.

LUPUS, est notae significationis vox. Per metaphoram significat vel tyrannos, vel seductores: ut Iohan. 10, Mercenarius videt lupum venientem, etc. Et mox: Lupus rapit et dispergit oves. Adduntur vero aliquando huic voci quaedam Epitheta: ut sunt, Lupus rapax, Lupus vespertinus. Zoph. 3, Iudices eius lupi vespertini: id est, saevissimi. Cum enim tota die quaesierunt quod raperent, nec repererunt, vesperi cum iam animalia abiguntur ad stabula, duplo sunt saeviores, tum fame totius diei instigante, tum et desperatione praedae nocturnae conclusis intra septa pecudibus. Hab. 1, Velocior lupo vespertino. Ier. 5, Lupus ad vesperam vastabit eos, tametsi possis vertere etiam, Lupus solitudinum, aut e solitudine veniens, qui nimirum magis ferus ac ferox est. Lupi rapaces. Matth, 7, Christus dicit occultos seductores foris quidem vellere mentiri ovem, sed intus esse lupos rapaces: id est, saevissimos, et praedae cupidissimos. Sic Paulus Act. 20 seductores vocat lupos graves, non parcentes gregi. Ezec. 22, Principes eius sunt in medio eius, sicut lupi rapientes rapinam, et effundentes sanguinem: id est, simul et avari, et crudeles, Gen. 49: Beniamin lupus rapax, ad vesperum dividet spolia. hoc aliqui exponunt de D. Paulo, qui cum esset ex tribu Beniamin, primum fuit persequutor, postea praedicator factus est. Posses et de tribu Beniamin tandem oppressa exponere, cum initio aliquoties lupi instar reliquos Israelitas vicisset et lacerasset, ut est Iudic. 20. Isa. cap. 11 et 65 depingitur summa pax regni Christi, quod lupus cum agno pascetur: ubi alii ita exponunt, quod etiam ii qui fuerunt antea fures, latrones, tyranni, aut alioqui avari, postea conversi vivent amanter cum aliis miseris ac pusillis. Posses autem simpliciter dicere, esse talem loquutionem, quae summam pacem ac securitatem huius regni denotat. Agitur enim de spirituali pace conscientiae, et cum Deo, non externa, ubi tantum vita aut pecunia tuta erit. Quod porro Christus dicit, se mittere Apostolos, et alios pios, praesertim doctores, in mundum perinde pessimis hominibus refertum. ac si mitterentur oves aut agni inter lupos, Matth. 10 et Luc. 10. perspicua similitudo simul ac sententia est.

LUTUM, res nota est. Crebra est phrasis in Scriptura. Conculcari aliquem ut lutum platearum: 2. Sam. 22, et Psal. 18. Sicut lutum platearum attenuavi et dissipavi eos. Omnes enim pro libitu conculcant lutum platearum, et in calceis asportantes dissipant. Isa. 10, Ponet populum in conculcationem quasi lutum platearum. id est, miserrime et foedissime eos opprimet et perdet. Lutum aliquando res adversas, difficultates ac pericula indicat: ut Psal. 40, Eduxit me e luto coeni. Sic Psa. 69. Eripe me e luto, ne infigar: i. ne ibi immergar, et peream. Sicut de Ieremia legitur, quod demissus sit in turrim, ubi non erat aqua: eoque in lutum immersus sit. Vicinum huic est, quod Abacuc dicit, eos qui aliena rapiunt, onerare semet luto denso et gravi: id est, nihil aliud facere, quam ut semet onerent re inutili, vel potius noxia. Habac. 2, Vae illi qui multiplicat non sua, et aggravat contra se lutum densum. Lutum platearum, Zach. 9, copiam maximam significat. Inquit. n. propheta, Aedificavit Tyrus munitionem sibi, et coacervavit pecunias sicut pulverem,

-- 308 --

591/592 et aurum sicut lutum platearum. Saepe Deus comparatur figulo, nos vero eius creaturae luto. ut Isaiae 29, 45, 64, Ierem. 18, Rom. 9, et saepe alias: quam similitudinem et Lutherus piae memoriae, ad declarationem conversionis et regenerationis non falso accommodavit. Verum hodie non tantum Lutherus, sed et Deus ipse cum hac sua similitudine a Synergistis et Philosophotheologis ac Sophistis et Papistis ridetur. Dan. cap. 2 narrat, se vidisse visionem, qua sub specie statuae quatuor Monarchiae depingebantur. Eius pedes ait fuisse partim ferreos, partim luteos, aut (ut alii vertunt) testaceos: id est, fragiles. Nemo enim dubitat, quin per lutum vilitas et fragilitas sit notata. Id autem plerique ita exponunt, quod postremae Monarchiae alii Imperatores erunt potentes, alii admodum imbecilli: quod eventus ac res ipsa nunc comprobat. Peccator post poenitentiam reversus ad peccandum voluntarie, seu contra conscientiam, aut data opera, comparatur sui, post lotionem reversae ad volutabrum coeni. Quae similitudo apta et perspicua est. Qui habitant domos luteas, Iob 4. Rectius forte exponetur de ipso hominis corpore, in quo habitat anima, quam de externo domicilio. Solent enim in multis locis non ex lapide, sed ex lignis et luto domus extrui. Ibidem cap. 13. Corporibus luteis corpora vestra sunt similia. Sic et Paulus 2. Cor. 5, corpora nostra vocat domos terrenas: alibi autem tabernacula. De terra enim, teste Scriptura, sumus, et in terram resolvemur: sicut et poeta dicit, Nos fore undamque terramque.

LUX, triplicem habet metaphoram, aut etiam quadruplicem. Alias enim significat noticiam ac doctrinam, praesertim rerum divinarum: alias quamvis rem valde utilem, ac salutarem: alias rem valde laetam ac iucundam: alias denique, rem iustam ac sanctam. Omnes enim istas proprietates habet Lux, ut et rerum discrimina noticiamque oculis exhibeat, et sit res valde utilis, suavis, ac denique pura aut munda: unde tanquam ex suis fontibus praedictae metaphorae oriuntur. Contraria prorsus est vis ac significatio vocis Tenebrarum, ut suo loco dicetur. Nec ignota aut prorsus inusitata est ista metaphoralucis ac tenebrarum, etiam Graecis ac Latinis auribus. Noticiam igitur, idque dupliciter, indicat: nempe vel doctoris nos docentis: vel nostram, seu discentis. Notat quoque simul et ipsum praeceptorem ac discipulum. Sic Christus dicitur Lux, Ioh. 1. tametsi etiam plura ibi ea vox complectatur. Item Dominus de se suaque doctrina inquit, Ambulate dum lucem habetis. Hac ratione etiam Christus suos Apostolos et alios doctores lucem mundi vocat, Matth. 5. Sic et in praecedenti capite citatur ex Isa. 9, quod populus sedens in tenebris et umbra mortis, viderit lucem magnam, et ingens lux sit orta illis. Potest nihilominus et in hoc testimonio vox ista latius accipi, pro ingenti felicitate. In hoc sensu videtur poni Isaiae 5, Vae iis qui ponunt lucem in tenebras, et tenebras in lucem: id est, veram doctrinam damnant, et falsam praedicant ut veram. Lux et Veritas interdum coniunguntur in hac ipsa significatione. Psal. 43. Emitte lucem tuam, et veritatem tuam, et ipsa me deducent in montem sanctum tuum, et in tabernaculum tuum: id est, tuum verbum et spiritus intus docens, me ad tuam religionem, ad tuum favorem, et ad teipsum perducent. Pro re valde bona ac salutari ponitur, non tantum eum Christus sic vocatur, ut Iohan. 1, qui et sol iustitiae dicitur: sed et alias. Sic Isaiae 59, et Iob 30, Expectavimus lucem, et ecce tenebrae: id est, res secundas ac liberationem Dei speravimus, sed poenae eius crescunt quotidie. Sic et in praecedenti Capite inquit: Si protuleris esurienti animam tuam, et animam afflictam satiaveris, orietur in tenebris lux tua, et caligo tua erit sicut meridies. Et deducet te Dominus semper, et saturabit animam tuam, etc. Et eris sicut horum irriguus. Ubi simul exponit, se vocare lucem magnam felicitatem, et bona divinitus donata. Sic et prius ibidem dixerat: Tunc erumpet veluti aurora lux tua, et sanitas. Psalm. 27, Dominus lux mea, et salus mea: id est, plena felicitas. Psal. 97, Lux orta est iusto, et laeticia hisce qui recto sunt corde: id est, liberatio divina, unde laetantur. Sic et proverbia Graeca ac Latina, Lux [?: aff- ] , et Lux est bona res, voce hac utuntur. Pro re dulci et suavi cûm in praecedentibus, tum et in aliis exemplis ponitur. Proverb. 13, Lux iustorum laetificat. Et proverbium, Dulce esse intueri lucem: et Poeticum illud, Dulce lumen solis, γλυκὺ φάος . Rem aut hominem iustum, purum ac mundum denotat: ut cum Deus dicitur Lux, 1 Iohan. 1. Deus est lux, et in eo tenebrae non sunt Sic et ibidem pii dicuntur ambulare in luce: id est, innocenter vivere. Eodem modo et Ephes. 5 pii vocatur Lux. ait enim: Eratis olim tenebrae, nunc autem lux in Domino, ut filii lucis ambulate. Vicina huic locutio Latinorum est, cum purum aut impurum aliquem, veracem aut honestum, aut contra malum hominem nominant. 2. Corinth. 6. Quod enim consortium iustitiae cum iniustitia? Quae communio luci cum tenebris? idem utrunque membrum aut colon dicere [?: ] detur. Lux interdum ponitur pro vita, quia viventes luce hac fruuntur. Iob 3. Quare dedit afflicto lucem. Mox semet exponens addit: Et vitam amaris anime. Significat vero non tantum temporalem hanc vitam, sed et spiritualem. ut Act 26. Primus ex resurrectione mortuorum erat, annunciaturus lucem populo et gentibus: id est, vitam aeternam. Sic et Latini lucem pro ita ponunt. Catullus:
Nobis, cum semel occidit brevis lux,
Nox est perpetua una dormienda. Et Virgil.
Invisam abrumpere lucem. id est, vitam hanc In luce ambulare, est, in vera Dei cognitione et religione pie vivere, Ephes. 5, Iohan. 12, et 1. Iohan. 1. Filii lucis, id est, qui veram religionem et vitam aut felicitatem [?: ] bent. Ephes. 5. Sic et Christus accipit Lucae 16, cum dicit: Filios seculi esse prudentiores filiis lucis. Christus dicitur Lux gentium, et Soliustitiae: tum quia doctrina illuminat omnes gentes: tum etiam, quia affert eis iustitiam ac vitam aeternam. Isa. 42 et 49: sicut supra ostendi, lucem notare tum noticiam, tum et aliquod ingens bonum, atque adeo felicitatem ipsam. Talis Christi [?: ] prolixe promittitur Ecclesiae, cap. 60 Isaiae: ubi etiam dicitur, quod non lucebit amplius piis sol ac luna, sed tantum Meschias erit ipsorum Lux, scilicet in hac [?: ] , quo ad spirituale regnum: et in altera, omnia sua bona ex solo Christo habebunt.

¶ Porro etiam cum magis proprie vox haec accipitur, suos quosdam Hebraismos et obscuritates [?: hab- ] , quas percurram. Lux simpliciter pro matutino tempore nonnunquam ponitur, cum scilicet primum [?: ] ritur lux: ut Nehem. 8, Attulit igitur Esra sacerdos [?: ] brum legis, et legit in eo coram viris et mulieribus, [?: ] luce ad meridiem: id est, a mane usque ad meridiem. Lux matutina, quiddam praeclarum in similitudinibus [?: ] metaphoris notat, ut Isaiae 8, Non erit eis lux [?: ma-na ] : tametsi ibi sit aurora. 2. Samuel. 23, Regnum [?: me-- ] sicut lux marutina, id est, cum exortus est sol: quae [?: ] licet lux est lucidissima, ac crescit usque in [?: merid- ] vel quae alioqui habetur benignissima, et [?: amoeni- ] hominibus, cum careat aestu: sicut eruditi praedicant tempus matutinum. Certe non ita urit et molestat omnia, sicut postea: videtur potius quasi humectare [?: ] quodam. Mich. 2, In luce matutina faciunt illud: videtur simpliciter indicare festinationem, quod quae [?: -ctu ] scelerate cogitaverunt, ea mox summo mane exsequantur. Lux interdum ignem significat. Marc [?: ]

-- 309 --

593/594 Petrus una cum ministris calefaciebat se ad lucem: id est, adignem. Atque hoc idiotismo Ur Chaldaeorum, seu lumen, eorum perpetuum ignem notat, quem etiam lustious celebrat pro Deo cultum: et Historici scribunt, ante reges Babylonicos in equo albo gestari esse solitum. Lux preciositatum: pro, Lux preciosa, grata et accepta: ut solent omnes gentes claram et rebus agendis idoneam diem celebrare suis quibusdam laudibus [?: -c ] epithetis. Zachar. 14. In die illa non erit lux preciositatum, neque coagulationis seu congelationis. id est, neque lucida solis dies, neque obscura. Lux, pro sole Iob 9. Sividi lucem: id est, si aspexi solem, ut eum adorarem. Videre lucem, Iob 33 ponitur pro vivere: sicut et illuminari luce viventium. Lux vultus, pro hilaritate, et porro etiam pro favore. Hinc illa phrasis crebro in Sacris literis reperitur: Illumina vultum tuum super nos, et miserere nostri. Quia quos amamus, laeta aut serena facie intuemur. De quo et dictum est in verbo Illuminare. Contra, tristis facies non raro Obscura dicitur, tum in aliis linguis, tum et in sacra: ut Christus dicit, Ieiunantes obscurare faciem suam, Matth. 6. id est, vultum ad tristiciam componere tum gestu, tum et colore, ut testentur se et dolere de peccatis hominum, et iam quoquenimio ieiunio ac inedia languere. Sic et Latini vultum serenum pro laeto usurpant. Lux meridiana, Hebraeo vocabulo צחרים zocharaiim, idest, duplicata Lux dicitur, et saepe in omnibus linguis rem clarissimam et evidentissimam denotat. Dies Domini sunt tenebrae, et non lux: Amos 5. id est, tristis ac calamitosus hominibus, quibus affert horrendas Dei poenas. Prolixe ibi depingitur tempus venturi exitii, ac poenarum Dei: caliginosa ergo lux ponitur pro tempore calamitoso, quo Deus affligit reos. Ratio loquutionis alibi indicata est. Proierre aliquid in lucem: id est, publice proponere, et in noticiam hominum deducere. Zoph. 3 , Dominus mane, mane iudicium suum in lucem proferet. Sic etiam Christus utitur hac metaphora, cum dicit, eos qui mana operati sunt, fugere lucem: et contra, qui recta, venire ad lucem: Iohan. 3. id est, in publicam et claram noticiam ac iudicium hominum. Sic 1. Corinth. 4. dicitur: Deus illustrabit occulta tenebrarum, et publicabit consilia cordium. Luceat lux vestra, Matth. 5, significat [?: -um ] iustam ac puram vitam, tum et exemplum, quo debent hominibus doctores praelucere, et praeire ad omnem honestatem, atque ita veluti fructibus ac effectibus testari, et tanquam ostentare causam in se [?: exi-entem ] , nempe lucem patris caelestis, qua eos illustra sit: id est, tum veram doctrinam, tum Spiritum sanctum, tum et regenerationem, qua sunt a patre caelesti [?: -d ] bona opera conditi. Lucis arma induere, Roman. 13, [?: -st ] semet ad omnem honestatem, ac praesertim ad veram pietatem excitare et praeparare. Diem enim verae pietatis et illustratae religionis adesse affirmat. Deus iussit e tenebris lucem splendere. Alluditur ad creationem, [?: ] porro ibidem a metaphora transit ad spiritualem lucem, quam exfacie Christi haurimus, et aliis communicamus. Angelus lucis dicitur diabolus, sub specie pietatis nobis insidias struens, per se, vel per suos lupos, [?: -entientes ] aut simulantes ovem. 2. Corinth 6. lucem inaccessibilem habitat Deus: 1. Timoth. 6. id est, in [?: ] gloria ac felicitate agit quam nulla creatura habet, ut habere potest: sicut ibidem dicit, quod solus habeat immortalitatem, scilicet summam, et originaliter. Creatae tantum eius beneficio ac participatione habent, quod habent, idque multo imperfectius ipso.

LUMEN, idem valet quod lux, et in Hebraeo [?: ple-e ] idem vocabulum אור Or est. Adiiciemus tamen veluti appendicis loco praecedentibus. Lumen igiitur, sent et Lux, significat alias certas ac veras noticias, praesertim de Deo, seu doctrinam caelestem. Significat et quamvis rem eximiam, salutarem ac iucundam. Porro crebrae admodum sunt tales amplificationes in Sacris literis rerum secundarum et adversarum, beneficiorum et castigationum divinarum: ut tempore quidem benedictionis ac beneficentiae divinae dicatur Sol et Luna cum stellis futurus valde lucidus: contra in adversis tenebrosus: sicut supra in voce Lucis, de cap. 5 Amos. dixi. Talis amplificatio est illa Isaiae capite trigesimo: Eritque lux Lunae sicut lux Solis, et lux Solis erit septempliciter sicut lux septem dierum in die, qua alligaverit Dominus contritionem populi sui. Sane duae istae voces Lumen et Lux, crebro tum communi phrasi aliarum linguarum, tum praesertim Sacrarum literarum, pro prosperitate, felicitate ac pace sumuntur. Eregione mos Scripturae est, per Solis et Lunae obscurationem, stellarumque obtenebrationem, et similia, tristissimas ultionis divinae tempestates significare. Sic et Isaiae decimotertio , et vigesimoquarto . Hieremias decimoquinto , et vigesimotertio Ioel secundo , Amos octavo , Mich. tertio , et in locis aliis legimus, Dei ultionem nunc Iudaeis, nunc aliis gentibus tali sermone praedictam. Etenim in summa angustia constitutis videtur totus mundus perturbari, Sol obscurari, Luna esse sanguinea, stellae lucem suam retrahere, terra tremere, mare fremere, et cuncta ruinam minari: non quod ita re ipsa accidat, sed quod adeo homines angustientur, ac si illa acciderent. Contraria porro vis est, ut dixi, amplificationis a luce sumptae. Ratio autem consimilis est, quia iuxta proverbium, Felicibus sol videtur lucidior: et, ut Germani dicunt, felices putant omnia arridere sibi, aut blande se ipsis exhibere. Lumen vultus, ut dixi in LUCE, significat tum laetum, tum et faventem. Psalmo quadragesimo , Leva super nos lumen vultus tui. Vetus versio habet, Signatum est lumen. Unde inepte Papistae nugantur, de impressis natura noticiis Dei. Quam eius textus perversionem etiam Catharinus in suis contra Sotum assertionibus prolixe refutat. Sententiam autem ipsam de innatis noticiis veri Dei, supra in voce LEGIS prolixe refutavi. Ponere aliquid in lumine vultus alicuius, est, exponere eius noticiae. Psalmo nonagesimo. Posuisti iniquitates nostras coram te, occulta nostra in lumine vultus tui. id est, Omnia occultissima, etiam peccata nostra, sunt tibi notissima. In lumine vultus Dei ambulare, est in agnitione et favore Dei vivere ac agere, pietatique studere. Iob. vigesimonono . Cum fulgeret lucerna eius super caput meum, et per tenebras ambularem in lumine eius: id est, cum ipse propitius me ubique rexit, protexit, ac promovit, et ubique meis conatibus successum largitus est. In lumine vultus Dei ambulare, Psalmo octuagesimonono , aut simpliciter in lumine Dei, Isaiae secundo, significat in cognitione et favore Dei agere, ac pie vivere. Ambulare in lumine viventium, Psalmo 56, significat (sicut supra dixi) luce uti viventium, agere inter vivos, tum hac vita corporali, tum multo magis illa spirituali. Lumen aut lucem in tenebris alicui oriri, supra exposui: contrarium ei est Lucernam in tenebris alicui extingui, Proverb. 20. Significat autem illud prius, alicui in adversis subitam opem, felicitatemque affulgere: hoc vero, in rebus adversis omni ope, auxilio et consilio destitui aliquem. Lumen splendere super vias alicuius, Iob 22. est, habere prosperum ac felicem cursum rerum. In lumine Deividere lumen, Psal. 36. Intelligunt alii de institutione, quod Deo nobis Verbo ac Spiritu suo praelucente, ad veri noticiam perventamus. Sed ex praecedentibus et sequentibus apparet, quod potius significet, quod in favore, aut per favorem Dei, seu favente nobis Deo, ad veram felicitatem huius et alterius vitae perveniamus: seu quod solus Deus nos tum liberare a malis, tum et beare hic et in altera vita possit ac soleat.

-- 310 --

595/596 Lumen de lumine dicitur filius: id est, verus Deus de vero Deo, ut ibidem est. Alluditur ad locum Hebraeis 1, de quo forte agetur in voce SPLENDOR.

LUCERE verbi significationes facile est ex eius primitivo nomine LUX habere. Dicam tamen et de eis aliquid compendio. Lucere facfaciem tuam super servum tuum, et serva me in misericordia tua: Psalm. 31 et 80. Supra ostendi, Lumen vultus significare tum laeticiam cordis, tum et favorem. Sensus ergo est huius dicti: Sis mihi propitius, et libera me ex misericordia tua. Sic et Psal. 67 habetur, Lucere faciet vultum suum nobiscum. tametsi ibi (ut ex se quentibus apparet) magis proprie agatur de patefactione verae Dei doctrinae, quam petit Psaltes apud se perinde vultu Dei illustrari aut spargi, ut sol facie sua mundum illustrat. Sapientia hominis lucere facit fac: em eius, Eccles. 8. pro, facit hominem illustrem, vel etiam facit eum laetum ac securum: quae animi fiducia ex vultus serenitate deprehenditur: cum contra inops consilii trepidet, et faciei tristicia ac obscuritate animum imperitum et consilii inopem prodat. Quomodo doctorum et aliorum piorum lux dicatur lucere coram hominibus supra ostendi. Aliquid etiam mox de eadem re dicetur.

LUCERNA, instrumentum lucens, venit a praecedente verbo. Varie autem per metaphoram in Sacris literis accipitur. David, eiusque regnum, dicitur Lucerna Israelis, 2. Sam. 21. Non egredieris ultra nobiscum in praelium, ne extinguas lucernam Israelis. id est, ne te interfecto pereat regnum, et omnis felicitas Israelis. Sic et Num 12 vox ista accipi videtur. Et, Lucerna eorum periit ab Hesebon usque ad Dibon: id est, eorum regnum. In hac significatione saepe regnum Iuda, posteritati Davidis divinitus longo tempore conservatum, vocatur Lucerna Davides: 1. Reg. 11, Filio vero Salomonis dabo tribum unam, ut sit lucerna Davidi servo meo, ut sit ibi semper aliquis regulus, et aliquod regnum, quod aliquo modo referat ac repraesentet nomen et gloriam Davidis, ne cum quadam eius ignominia ac infelicitate quisquam dicere possit, eum una cum posteris et regno suo funditus extirpatu esse, ut solet Deus impios punire. Sic et 1. Reg. 15 habetur: Propter Davidem dedit Deus ipsi lucernam in Hierusalem, ubi Scriptura seipsam mox declarans ait: suscitando filium eius post eum, scilicet in regem. 2. Reg. 2. Et noluit Deus perdere Iudam propter Davidem, quemadmodum dixerat Davidi, quod daret ei lucernam, et filiis eius cunctis diebus: id est, regnum. Eadem ferme huius vocis significatio est etiam Psal. 132. Ibi faciam germinare aut florere cornu David, praeparabo lucernam Meschiae meo. Idem utraque metaphora cornu, et etiam lucernae, notat: nempe regnum, potentiam, et gloriam posterorum Davidis esse permansuram aliquatenus, donec veniat Meschias, qui id regnum vere instauret, et reddat gloriosum in sempiternum. Vicina huic significatio est, quod saepe notat simpliciter omnem alicuius facultatem, omne bonum ac commodum. Sic lucerna impiorum extingui dicitur Iob 21, et Prov. 24. i. cito peribunt cum omni sua gloria ac potentia, vel certe miseri ac infelices fient. Versus posterioris loci semetipsum declarat: Non erit malo posteritas, lucerna impiorum extinguetur. Prov. 20, Maledicentis patri ac matri extinguetur lucerna in obscuritate tenebrarum: i. subito deseret eum Dei protectio, et omnis felicitas in extrema calamitate. Lucernam alicuius illuminare: pro, felicitatem ac commoda alicuius instaurare, conservare et augere. Psa. 18. Tu illuminas lucernam meam. Metaphora est elegans, veluti si cui lumen iamiam esset extinguendum, et aliquis veniens vel oleum affunderet, vel lychnum reconcinnaret. Lumen lucernae perdere, Hier. 21. Perdam ab eis vocem molae, et lumen lucernae: pro, redigetur omnis ista terra in desolationem. Per metonymiam, Voxmolae, et lumen lucernae, significant [?: cul- ] loci, seu hominum praesentiam. ubi enim ista duo [?: ] sunt, ibi nec homines quidem esse oportet, qui sine isti vivere non possunt. Lucernis scrutari aliquem locum, [?: Zoph- ] In tempore illo scrutabor Hierusalem lucernis, et [?: ] tabo viros, et c.i. diligentissime omnium vitam ac peccata investigabo, expendam simul ac puniam. Similando aut metaphora est sumpta ab iis qui aliquid [?: accu-te ] inquirunt: sicut Christus dicit in parabola mulieris quae amiserat denarium, Luc. 15. Sic ante 100 annos, [?: ] tavii quispiam, amissa iusta causa, accendit lucernam de die, et omnia tribunalia angulosque curiae [?: pervestiga-- ] interrogatus quid faceret? dixit, Se iustitiam quaerere Lucernam Dei splendere super caput alicuius, Iob 29, est eum [?: gi ] , foveri, ac felicem fieri a Deo in omnibus suis comtibus. Sic mox sequitur, in lumine Dei per tenebras ambulare. Christus dicit de Baptista, eum fuisse lucernum ardentem et lucentem, Iudaeos vero noluisse exultare ad tempus in luce eius: i. fuisse doctorem praestantem, qui tum doctrina, tum et exemplo ac autoritate aliis ad agnitionem et favorem Dei, summamque felicitatem praelum rit: quinetiam spem fecerit Iudaeis summae cuiusdam felicitatis: quare et Iudaeos plus iusto ei tribuerunt, eumque Meschiam, aut aliquem ex illis magnis veteribusque Prophetis esse putantes, sperasse futurum, ut ille eos liberate a Romanorum servitute, ac in summam quandam [?: ] citatem perduceret. Qua inani spe dementatos [?: ] curasse verum Meschiam, cum quidem ille eos suo testimonio ad hunc unicum agnum, verumque ac plenum [?: ] men ablegaverit. Mat. 6, et Luc. 11, dicit Dominus, oculum esse lucernam corporis: et quod, si oculus sit [?: --dus ] , tum et totum corpus fore lucidum: si oculus [?: ] nebrosus, multo magis reliquum corpus. [?: Videtur- ] similitudo esse, posteriore membro aut [?: applicatione-- ] rens: quod nempe, sicut oculus sit lucerna corporis, et omnium eius externarum operationum: ita etiam [?: ] illuminet ac gubernet hominem in rebus agendis, et denique etiam fides vel cor renatum, ac vera in eo pietate debeat praelucere toti homini, eiusque actionibus internis et externis, in rebus religionis vel spiritualibus. Quod si cor, eiusque affectus aut pietas sit vitiosa, perinde nullas rectas actiones aut vitam secuturam, sicut [?: ] cus nihil pie agere possit. Nam Matth. 6, Dominus [?: ] serit de cordis puritate ad Deum dirigenda, et [?: no- ] avariciam distrahenda. Iubet idem Dominus suos Apostolos, atque adeo omnes pios, ut semper, et praesertim sub extremam diem, habeant praecinctos lumbos, et [?: ] cernas in manibus ardentes: id est, (ut ex sequentibus apparet) perinde esse praeparatos ad excipiendum Dominum ad extremum iudicium venientem, ac [?: mi- ] dominum in nuptiis existentem aut convivantem [?: ] licite expectant accensis luminibus, ut eum mox [?: ] mensa surrexerit, et abire voluerit, recta domum [?: ] cant, nec sit opus ipsum illos quaerere aut expectare donec accendant lucernas. Alii quidem aliud interpretantur per lucernas ardentes: sed vera ac maxime propria est ista generalis expositio, quod iubeantur [?: e- ] rati: sicut ibi saepius Dominus repetit hanc [?: moni- ] veluti primariam propositionem, Vigilate. Nec enim est necesse in Parabolis singulas voces explicare, et applicare. Eadem prorsus est vis etiam lampadum [?: ] tium in manu virginum, Matth. 25, tametsi ab alio [?: ] sumpta: quod videlicet debeamus esse parati ad [?: ] ter excipiendum illum caelestem sponsum, [?: venient-- ] ut sponsam suam in caeleste regnum hinc abducat [?: ] porro huius vocis metaphora nulla prorsus explicatione indiget, quod verbum Dei Psal 119, et 2. Pet. [?: ] citur esse lucerna pedibus nostris in obscuro loco [?: ] posita. Ut enim lucerna in rebus et actionibus [?: ca- ] bus, sic verbum Dei praelucet homini in spiritualibus

-- 311 --

597/598 Eadem huius vocis vis est Proverb. 6, Quoniam praeceptum lucerna est, et lex est lux, ac correptio castigatioque est semita vitae. Proverb. 20, Lucerna Domini est spiraculum hominis, perscrutans omnia penetralia ventris. ad quem locum alludit Apostolus 1. Cor. 2. Alii legunt, Illuminatio Domini in spiraculo, aut anima hominis est scrutans omnia penetralia. Prius possis intelligere de conscientia, posterius de divino spiritu, quorum uterque omnia hominis intima scrutatur: idque ex parte aut nomine Dei, iam arguens, iam excusans hominem. Poverb. 21. Altitudo oculorum, et latitudo cordis, ac lucerna impiorum peccatum est. Aliqui vertunt, [?: Novale ] impiorum. Sed rectius expones, quod omnia praestantissima impiorum sint peccatum, ut magnanimitas, et ipsa etiam eorum sapientia, ut et optima ac summa eorum bona sint summa mala: iuxta illud, Vae eis qui sapientes sunt in oculis suis. Apoc. 18. 21. 22 dicitur, non opus fore lucerna piis, sed agnum eis fore lucernae loco: sicut Isaiae cap. 60 legitur, quod non lucebit sol piis, sed Deus sit futurus eis solis loco: quae sunt amplificationes quaedam, spirituale Christi regnum ac vitam aeternam describentes, ubi perinde omnis felicitas piis ab ipsomet Deo promanabit, sicut hic in terris omnia sol collustrat: seu quod in spirituali regno non indigebimus ullis istis externis praesidiis, sed ex solo Deo nostram plenam αὐταρχειαν aut felicitatem habebimus, quodque ipse erit omnia in omnibus.

LUCIFER, ϕώσφορος , stella longe lucidissima, afferens nobis solem ac lucem, suis similitudinibus aut metaphoris non pauca vel notat, vel illustrat: ut Proverb. 4. Semita iustorum veluti lux Luciferi, scilicet fulget ac lucet. Sic Iob 11, Orietur ut Lucifer. Per metaphoram, [?: ] Pet 1 significat pleniorem Dei noticiam, interna illuminatione in piis excitatam. inquit enim: Recte facitis, quod attendatis prophetico sermoni, veluti lucernae in obscuro loco lucenti, donec dies illucescat, et lucifer exoriatur in cordibus vestris: id est, donec intus plene per Spiritum sanctum illuminemini: quod fiet primum in altera vita, ubi non indigebimus amplius Scriptura Prophetica et Apostolica. Quod enim nunc ex parte (ut inquit Paulus) scimus aut discimus, hoc ibi perfecte sciemus, eoque istis lucernulis non amplius indigebimus. Psal. 110, habetur in Vulgata versione, Ex utero ante Luciferum genui te. Verum ibi est in Hebraeo, Ex aurora, aut ante auroram. Quare in voce AU-RORAE, de eo loco dictum est. Isaiae cap. 14, insultatur legi Babylonis, quod et ipse sit mortuus, atque adeo etiam [?: -uitas ] ac regnum eius captum. ubi inter alia, haec quoque verba ei dicuntur ab aliis regibus ac satrapis, in [?: infer-o ] : Quomodo decidisti de caelo Lucifer, fili aurorae? Quomodo detractus es in terram, infirmior factus gentibus? id est, tu summe ac potentissime rex, qui perinde caeteros potentes excellebas, ut lucifer alias stellas. Quem locum aliqui per typum aut allegoriam de ipsomet Satana ac eius angelis intelligunt, eoque Theologi principem daemoniorum Luciferum vocant.

M

MACELLUM, vox Graecis quoque non inusitata, sed Romana, teste Festo, Varrone et Plutarcho (licet ab Hebraea origine נכע naka percussit, una cum verbo mactandi promanare videatur, unde et cognatum huic Italicum amazare) [?: so- ] idem quod iugulatorium, ubi scilicet pecudes [?: iu-tur ] , et earum carnes venduntur. Utitur hac voce [?: ] 1. Corinth. 10. dicens, quod citra omnem [?: percun-tionem ] ac dubitationem sit emendum ac fruendum quidquid in macello venditur. Ubi id aliqui accipiunt de omni cupediarum ac esculentorum genere, quod hac voce Romani non tantum pro loco venditarum carnium, sed etiam aliorum obsoniorum usi sunt. Verum satis ex ipso contextu apparet, Paulum loqui tantum de sacrificatis carnibus, et macello, ubi illae tunc promiscue cum prophanis aut non sacrificatis vendi solebant.

MACTATIO, significat quidem ipsam actionem mactandi: sed tamen ob Hebraeum verbum צבח zabach, quod per Latinum Macto aliquando verti solet, significat etiam sacrificationem, quia animalia sacrificanda mactabantur. unde dies mactationis Iacobi 5, significat diem sacrificii, aut solennis alicuius convivii, ad quam saginantur et servantur aliqua lautissima animalia. Sic enim indicat ille, etiam divites et potentes huius mundi saginari omni genere deliciarum, felicitatum ac voluptatum, donec veniat tempus poenae ac exitii ipsorum. Porro Isaiae 30, dies mactationis aut interfectionis, significat caedem aliquam bellicam et promiscuam, quae ab hostibus fit.

MACERIA, sepes lapidea est. per metaphoram vero saepe in Sacris literis significat defensionem Dei, qua per se et angelos tuetur suos contra omnem iniuriam: sicut diabolus dicit, Iobum a Deo custodiri, et veluti sepe quadam muniri: et sicut Psalmus dicit, quod angelus Domini castra metetur circa pios, ut eos tueatur. Sic et Isaiae 5 depingitur defensio populi Dei, per vineam circumseptam. Istam ergo spiritualem, invisibilem, et metaphoricam maceriam aut sepem, dicitur Deus diruere, cum nos permittit ab impiis et sathana affligi, ut vel exploret constantiam, patientiam, ac fidem nostram, ut in exemplo Iobi factum. vel etiam ut puniat peccata nostra, sicut Isaiae quinto minatur suo populo inquiens: Auferam sepem eius, et diruam maceriam eius, et erit in direptionem. Sic et Psalmus octuagesimus , eandem vineae parabolam servans, de populo Dei inquit: Dissipasti sepem eius, ut decerpant omnes qui transeunt per viam. Devastat eam aper de sylva, et fera agri depascit eam. id est, subtracta tua custodia et defensione, permisisti ut omnes eam lacerent ac vastent. Porro Ephesiis secundo , interstitium maceriae, aut medii parietis septum vocat Paulus legem caeremonialem, ut ex sequentibus apparet, quae dividebat ac distinguebat Iudaeos ab aliis gentibus, unde perpetua dissidia et aemulationes inter illos duos populos proficiscebantur: ea sublata iam per Christum, ex duobus gregibus factus est unus grex, unum ovile, et unicus optimus pastor. Proverbiorum vigesimoquarto depingitur male curatus ager ac vinea ignavi, quod sit contecta urticis et spinis, et maceria eius disrupta: per haec indicia synecdochice reliquae eius malae conditiones notantur. Maceria videtur Micheae septimo significare ruinas aedificiorum, inquit enim Propheta de Hierosolyma: Dies est ad extruendas macerias tuas. Psalmo sexagesimosecundo : Eritis tanquam paries inclinatus, et maceria impulsa. ubi aliqui intelligunt describi fragilem statum impiorum, repente aliquando interiturorum. Alii contra intelligunt eorum sanguinariam crudelitatem depingi, quod perinde miserorum extremo ac subitaneo exitio insidientur, sicut paries et maceria inclinata versantibus circa eam: quae cum in eos semel inciderit, prorsus eos conterit, nec superest ulla spes auxilii. Mihi sane posterior sensus magis probatur. nam et ante et post describit malorum conatum in perdendis bonis. Praeterea תרצהו therazechu, significat interficietis, aut interficere conabimini, et non peribitis. vide infra in voce SEPES.

MACULA, non tantum externam aliquam contaminationem significat in Sacris, sed et veram ac seriam laesionem. ut Levitici vigesimo quarto : Si vir dederit maculam in proximum suum, sicut fecerit, sic fiat ei: fractio pro

-- 312 --

599/600 confractione, oculus pro oculo, dens pro dente: sicut dederit in hominem, sic detur in eum. In eodem proculdubio sensu accipitur Deut. 17: cum prohibetur sacrificari bos aut ovis, in quo sit macula, aut ulla res mala. id est, claudum, monoculum, aegrotum, macilentum, aut ulla in parte mutilum. Eadem significatione iubetur agnus Paschalis seligi, sine macula, aut integer, aut sincerus: Exod. 12, et saepe alias. Eadem ratione de animalibus sacrificandis praecipitur. Significaverunt vero illa sacrificia corporaliter immaculata, venturum aliquando agnum vere et spiritualiter immaculatum, qui tollat peccata mundi: sicut Petrus typum hunc exponit, dicens 1. cap. suae 1. Epist. nos esse redemptos precioso sanguine agni immaculati et incontaminati, Christi. Incedire sine maculo Psal. 14: in Hebraico est proprie, integre aut sincere. Dicetur de ea phrasi postea in voce INTEGER. Levare faciem sine macula, Iob 11: Si est iniquitas in manibus tuis, elonga eam, nec colloces in tabernaculis tuis ullam perversitatem: tunc enim levare poteris faciem tuam sine macula, et eris firmus, et non timebis. id est. tunc demum poteris bona conscientia orare, ac petere opem a Deo. Adhaerere in manibus maculam, est aliquid mali conatus aut operis moliri aut patrare. Iob 31. Si declinavit gressus meus a via, et ambulavit cor meum post oculos meos, et in manibus meis haesit macula, seminem ego, et alius metat. Contra sunt Manui immaculatae, vita irreprehensibilis. Prov. 9. Qui castigat derisorem, recipit ignominiam: et qui arguit impium, recipit maculam: id est, caret praemio, nihil proficit, conciliat sibi odium, et aliquod aliud in commodum. Puer sine maculo. Dan 1, iubentur deligi ex Iudaeis pueri sine macula: id est, formosi, carentesque omni vitio corporis et animi. Sic Eph. 5 dicitur Ecclesia esse sponsa Christi, et ita eius sanguine mundata ac sanctificata, ut careat omni macula et ruga. Quod fit partim imputatione, partim et renovatione. Petrus 2 epistolae 2, vocat haereticos ac seductores, labes et maculas piorum, eo quod et ignominiae illis sint, et deforment ac contaminent eos pravis erroribus. Eadem fere verba et ludas repetit. ex quo apparet. in Petro legendum potius esse ἀγάπαις , quam ἀπάταις . Hinc porro derivatur verbum MACULO, quod per metaphoram de spirituali contaminatione dicitur. Hier. 2: Maculata es in iniquitate. Sic Iacobus affirmat, linguam maculare totum corpus: id est, deformare coram Deo, et reum facere.

MAGISTER vox exprimit nonnunquam vocem Baal, et significat autorem. ut Proverb. 24: Cogitantem malefacere, magistrum fraudum et malarum cogitationum nominabunt Isaiae 50: Prope est qui me iustificat quis litigabit mecum? Consistamus simul, quis est magister litis meae? accedat huc. Credo Magistrum litis non quemvis antagonistam vocari: sed proprie actorem, qui est autor et institutor litis. Sed de voce BAAL, eiusque vario usu, supra dixi. In novo Testamento haec vox valde usitata est, et significat doctorem. Ponitur enim pro Graeca διδάσκαλος , et pro Hebraea Rabbi. Sic passim in Evangelistis Christus ab Apostolis et Iudaeis vocatur. Memorabile vero in hac voce vel praecipue est, quod Christus dicit unicum nos tantum habere magistrum, nempe ipsum: nam alios nec esse, nec vocari debere Magistros. Intelligit autem de primario et summo Magistro, et unde omne aliorum magisterium ac institutio venit. Sic solus Deus dicitur pater, solus sapiens, solus bonus: quod tum de perfectione excellenti, tum et de origine intelligendum est quia Deus et vere ac perfecte pater, perfecte bonus, et perfecte sapiens est: alii (ut sunt homines hîc in terris) imperfecte sunt tales. Praeterea ipse est fons et origo, ab eo omnis paternitas, omnis bonitas et omnis sapientia profluit: perfectione igitur, et origine, aut communicatione solus est Magister. Notabilis quoque locus est Iohan. 3 [?: ] dicit ad Dominum Nicodemus: Rabbi, scimus quod Deo venisti magister. ubi prior vox Rabbi, aut Magister, est tantum quasi dignitatis et honoris [?: appellat- ] posterior vero didascalos, aut Magister, est [?: funct- ] Quod ergo affirmat eum esse aut venisse magistrum [?: ] Deo: sentit, eum esse divinitus missum doctorem [?: ] praeceptorem populo Iudaico, ut eum doceat, et ad veram doctrinam perducat. Ibidem porro vicissim dicit Christus Nicodemo: Tu es magister in Israel, et haec ignoras? quasi diceret: Tu et gradu, et dignitate, ac [?: ] mine, et praeterea officio es doctor, aut concionator [?: ] dinarius in populo Dei: et nondum vel corruptionem vel renascentiam hominis nosti? Sic Paulus 1. Tim 1 dicit, se esse a Deo constitutum Magistrum gentium: id est, ordinarium Apostolum aut doctorem. Ad Rom. [?: ] vero: Confidis te esse Magistrum imperitorum: et Hebr. 5. Cum deberetis esse Magistri: significat tantum aptum et doctum ac docendum, seu (ut ita dicam) in potestia magistrum. Magistri mendaciorum, 2. Pet. 2, seductores vocantur: Prurientes auribus, coacervabunt sibi doctores aut magistros. 2. Tim. 4. id est, cupiditate [?: norum ] doctrinarum subinde alios atque alios doctores sectabuntur.

MAGNALIA, significat in Sacris plerunque gradia opera Dei. Deut. 10. Ipse sit laus tua, et Deus tuus qui fecit magnalia et mirabilia haec, quae viderunt oculi tui. Sic et sequenti capite, et crebro alias indicat [?: ] mia opera Dei, sive in miraculis, sive in liberatione piorum, sive in castigatione impiorum exhibita. Sic et [?: ] vid 2. Sam. 11 illustria Dei erga se beneficia vocat magnalia. Sic et Psal. 71 dicit Psaltes: Tu fecisti [?: magn- ] Deus, quis est sicut tu? Item Psal. 106, Obliti sunt [?: ] servatoris sui, qui fecit magnalia, aut grandia in Aegypto. Sic denique et Apostoli Act. 2 dicuntur, peregrinis linguis celebrasse magnalia, aut illustria opera Dei [?: ] terum 4. Reg. 8 etiam opera ac miracula Helisaei [?: ] gnalia dicuntur. dicit enim rex ad Giezi, eius [?: fam- ] Narra mihi quaeso omnia mirabilia, quae fecit Helisaeis.

MAGNIFICUS, alias de Deo dicitur, ac notatur eius potentia, coniuncta cum sapientia et bonitare [?: ] Exod 15: Quis est, ut tu, inter deos Domine? Quis sicut tu, magnificus in sanctitate, terribilis in laudibus faciens mirabilia? Isaiae 33: Dominus magnificus est [?: ] pro nobis, veluti locus fluviorum latissimorum. [?: ] dicitur de proceribus loco, dignitate, sapientia ac potentia praestantibus. Thren. 1, Abstulit omnes magnificos meos. Zach. 11: Magnifici devastati sunt. Alias et [?: ] aliis rebus. ut Iudicum 16 dicuntur Hostiae magnifici [?: ] sumptuosis et preciosis. Isaiae 10, Magnificum cor. [?: pro-- ] perbo ponitur. Isaiae 13, Navis magnifica. Psal. 145, Magnificum regnum Dei. Magnifica gloria, 2. Petr. 1, ponitur [?: pro- ] illustri gloria, qua Deus apparere solet. inquit [?: ] Acceperat a Deo patre honorem et gloriam, [?: voce-- ] eum delata huiusmodi a magnifica gloria: Hic est [?: ] meus dilectus, in quo acquiesco.

MAGNIFICENTIA, est gloriosa illa prae ac virtus Dei, id est, omnipotentia, sapientia, bonita ac iustitia. Psal. 68. Date aut tribuite Deo [?: fortitudin-- ] super Israelem magnificentia eius, et robur eius [?: ] bibus. id est, tum in caelo, tum in terra, super Isrealem declarat illud suum ineffabile robur et magnificentum Isaiae 4, Germen Domini erit in magnificentia: id est magnificum simul, potens ac gloriosum. Sic et Babyloniorum regum magnificentia dicitur Dan. 4 et 5 saepe illa eorum gloriosa et splendida potentia. Vicina magnificatio est, cum laus aut celebratio huius divinae magnificentiae. etiam Magnificentia vocatur. sicut [?: ] tur in fine Epistolae Iudae: Soli Deo servatori [?: ] gloria et magnificentia, et imperium, et potestas [?: ]

-- 313 --

601/602 et in omnia secula, Amen. id est, perpetuo ei haec eximia tribuantur, seu celebratio harum tantarum rerum. Sic et Deuteronomii trigesimosecundo legitur: Date magnificentiam Deo. Sic Psalmo octavo , nomen Dei dicitur magnificum: id est, valde gloriosum ac celebre Psalmo vigesimonono , tonitru, et porro eius verbum, dicitur esse vox Domini in magnificentia: id est, tum potens, tum et admirabile hominibus. Verba Psalmi haec sunt: Vox Domini super aquas, Deus maiestatis intonuit, Dominus super aquas multas, vox Domini in virtute, vox Domini in magnificentia, pro, potens ac magnifica. Psalmo 96 legitur, Decus et magnificentia est ante eum, potentia et gloria in sanctuario suo. ubi Vulgaris non male vertisse videtur, Es stehet herrlich und prech [?: ] vor ihm. Nam non raro magnificentia Dei vocatur ille quasi ornatus, aut pompa, seu splendor externus Dei, quo in visionibus apparet, ut in monte Syna factum est. Tale porro quiddam etiam invisibile de eo cogitatione percipimus. Gloria et magnificentia est opus Dei, Psalmo 3. id est, gloriosum, aut magnificum, aut splendidum. Omnia eius opera sunt valde laudabilia: utpote quae tum praestantiam aut solidam bonitatem habent [?: -um ] et admirabilem ornatum. Magnificentia gloriae, Zachariae secundo: Proiice ad figulum magnificentiam gloriae, qua appreciatus sum ab eis. id est, magnificum ac gloriosum illud precium. vocat sic per ironiam Propheta.

MAGNIFICARE, significat augere, facere crescere: idque vel re, vel noticia, vel verbis. Magnificare re, Esaiei dicitur: Filios magnos feci, et extuli: id est elevavi, educavi. Ezech. 31, Aquae magnificaverunt: id est, fecerunt crescere suo humore. 1. Reg. 1. Sicut fuit Deus tum domino meo rege, sic sit cum Salomone, et magnificet solium eius plus quam solium domini mei regis Davidis. Sic et Esther 3, rex Assuerus dicitur magnificare Haman. Plurima omnino sunt huius significationis exempla. Sic etiam passive accipitur. ut cum rex Salomon dicitur esse magnificatus prae omnibus regibus: id est, a Deo potentior caeteris factus Sic et Abrahamus Gen. 24, dicitur a Deo benedictus et magnificatus: id est, magnus et potens factus. Magnificari clarorem, pro augeri, habetur de Sodomitis Genesis 19. [?: --otiria ] aut verbis magnificari, seu celebrem agnosci aut praedicari, intelligendum est, quoties de Deo dicitur. Non enim potest ipse re ipsa crescere aut maior fieri, quam [?: ] . De noticiae ergo magnificatione dicitur Ezech. 38, et magnificabor, et sanctificabor, et notus ero in oculis gentium multarum. Posteriora exponunt priora, nempe quod de noticiae magnificatione agatur, quod hominus pro magno agnoscetur. Sic Num . decimoquarto, Magnificetur fortitudo Domini. id est, Dominas eam palam faciat, opere ipso hominibus exhibeat, [?: -notam ] faciat. Verbis aut celebratione [?: magnifica-tunc ] dicimus Deum, cum eum celebramus, praedicamus atque laudamus. ut, Magnificat anima mea Dominum: id est, ego tota, idque ex animo, celebro Deum. Magnificari aliquem coram aliquo, aut in oculis eius, est eum magnifieri, magnipendi. ut cum 1. Samuelis 24 dicit David ad Saulem, postquam ei pepercisset in castris: Ecce, ut magnificata est anima tua hodie in oculis meis, magnificetur anima mea in oculis Domini. id est, sicut ego magnifeci hodie vitam tuam, tibique peperci, [?: ] te interficere potuissem, et pro hostilitate nostra [?: ] debuissem: sic Deus vicissim me charum habebit conservet in periculis. Magnificare calcaneum: pro, [?: ] : ut bruta faciunt, calce petitura. Metaphora [?: er- ] [?: e- ] a brutis sumpta. Magnificari fortitudine est, valde [?: ] esse. Exodi 15. Dextera tua magnificata est in fortudine: pro, pollet fortitudine, valde fortis est, seu gloriosa est ob fortitudinem. Magnificare facere. pro, [?: -dia ] facere, aut etiam superba agere. Ascendet foetor et putredo eius, quia magnificavit facere: id est, quia superbe grandibus malis afflixit Israelitas et alios. Ioel 2. Magnificare flere: pro, valde flere. 1. Samuel. 20. Flevit vir ad proximum suum, ut David magnificaverit flere: pro, caeteris magis flevit. Magnificare gloriam, splendide sese vestire. Isaiae 61. Pallio iustitiae induit me tamquam sponsus, qui magnificat gloriam. id est, qui valde magnifice ac splendide se vestit. Magnificare laeticiam, Isaiae nono . pro, augere. Magnifica misericordiam tuam, quam fecisti mecum, Genesis decimonono . pro, valde fuisti misericors ac beneficus erga me. Magnificare nomen, Psalm. 138, Quoniam magnificasti super omnia nomen tuum, eloquium tuum: id est, veram tui noticiam ac doctrinam. Alii, praeclarum reddidisti nomen tuum adimplendo promissiones tuas. Magnificare os suum, aut simpliciter magnificare, est grandia blaterare. Abdias: Nec debebas magnificare os tuum in die angustiae. id est, grandia superbe blaterare. Et Psal. 38. Dum declinat pes meus, adversus me magnificant, subintell. sermonem suum. id est, me periclitante insultant mihi. Sic et Psalmo quinquagesimo quinto , Hieremiae quadragesimo octavo : Quoniam contra Dominum magnificavit os suum. Magnificare opera, Ecclesiast. secundo : Magnificavi opera mea, aedificavi mihi domos: pro, magnifica aedificia extruxi. Sic initio 19. Iob. Phrasis haec etiam Graecis et Latinis non est inusitata. Sic enim Euripides utitur verbo Μεγαλυνεσθαι , in Bacchis: et Varro et Plinius, verbo Magnificandi. Magnificare salutes: pro saepe et ex praegrandibus periculis mirabiliter liberare. Psalmo decimo octavo . Magnificans salutes regis sui. Magnificare sapientiam: pro, valde sapienter agere. Isaiae 28. Hoc egressum est a Domino, qui mirificavit consilium, et magnificavit sapientiam, id est, qui mirabilis est consilio, et magnificus, aut potens sapiensque in suo opere. Magnificavi et addidi sapientiam, Ecclesiast. 1. pro, Magnifice egi, superans priores sapientia. Magnificavit, id est, superba et grandia egit ac dixit, Threnorum primo , in malam partem accipitur: Vide Deus afflictionem meam, quoniam magnificavit inimicus. Contra 1. Sam. 12. Videte quod magnifice fecit vobiscum: pro, mirabilia et salutaria erga vos fecit. In eundem sensum dicit diva Virgo, Quoniam fecit mihi magna qui potens est. id est, ingens et mirabile beneficium in me contulit. Ad magnificandum, 1 Paralip. 22, Aedificata est domus Domini ad magnificandum: id est, valde magnifice, vel splendide extructa est.

MAGIS, Μᾶλλον adverbium, non semper auget: sed aliquando tantum corrigit. 2. Pet. 1, Magis satagite fratres firmam reddere vocationem vestram: pro, potius. Non ergo semper ita comparat, ut aliquid quidem utrique tribuatur, alteri tamen magis quam alteri: sed nonnunquam simpliciter rem totam ab altero transfert in alterum. Qui Hebraismus diligenter observandus est. Exempla eius sunt haec quae sequuntur. Iohannis tertio : Sed dilexerunt homines μᾶλλον , magis tenebras quam lucem. Non est sensus, quod homines utcunque dilexerint et lucem et tenebras, sed tamen tenebras magisque lucem: verum, quod simpliciter neglecta, aut etiam prorsus odio habita luce, amaverint tenebras. Non est comparatio utrique tribuens hominum amorem, sed alteri tamen magisque alteri. verum simpliciter alteri adimit dilectionem hominum, et alteri soli adscribit. Vertendum ergo esset per Potius correct vum, non per Magis comparativum. Sic Matth. 18. Ne timueritis vobis ab iis qui trucidant corpus, animam autem nequeunt trucidare: sed timete MAGIS eum qui potest animam et corpus perdere in gehenna. Rectius verteris Potius. Dixit initio versus, Ne timeamus homines: totum ergo timorem nostrum ab hominibus ad Deum transfert. Caeterum de Hebraismo comparativi,

-- 314 --

603/604 qualitatem aliquam alteri non tam diminventis, quam prorsus detrahentis, alibi quoque dixi.

MAIOR, pro maximo, Graeco more ponitur, qui interdum comparativo pro superlativo abutuntur: ut primae Corinthiorum decimotertio , Maior autem horum est charitas. pro maxima. et Matthaei vigesimotertio : Qui maior est vestrûm, sit omnium minister. pro, qui est omnium maximus, aut etiam vult esse vel videri maximus.

MAGNUS pro seniore: quia Hebraei positivis utuntur pro comparativis aut superlativis. Genesis 27, Et vocavit Isaac Esau filium suum magnum: id est, seniorem. Magnus, pro praestante ac precioso. ut 2. Regum 5. Naaman erat vir magnus coram domino suo. id est, Plurimi a rege fiebat. Baptista quoque dicitur magnus, scilicet sanctitate et functione. Magnus, pro Principe. 2. Samuelis vigesimotertio . Caput magnorum erat: id est, principum nobilium, aut praestantium virorum, seu optimatum. Magnus pro numeroso. Deut. 9 et 20, Gens magna. Magnus, pro divite, Genes. 26, Et factus est Isaac vir magnus, et ivit eundo et crescendo, donec factus est vir magnus valde. Exponit textus ipse mox eam magnitudinem, de opibus. Sic et 2. Sam. 19 accipitur, Erat vir ille magnus valde. Magnus nonnunquam cum singulari quadam emphasi dicitur. ut Hierem. Thren. 3 inquit: Magna est fides tua ô Domine, pro, es veracissimus. Sic et Christus ad Cananaeam inquit: O mulier, magna est fides tua. Magna loqui, et in magnis ambulare, plerunque superbiam describit, ut Psalm. 12, Deus succidat linguam loquentem magna. et Psalm. 13, Neque ambulavi in magnis, neque in mirabilibus supra me. Magnam aut parvam rem scire. Libro 1. Samuelis, capite vigesimosecundo : Non scit servus tuus de omnibus hisce rem parvam, aut magnam: id est, nihil quicquam audivi de rebellione Davidis erga te regem Saul. Sic et Actorum octavo dicitur: Omnes ei attendebant a magno ad parvum. Similis ferme est illa locutio in Genesi: non loqui a bono ad malum. Magnus et parvus, aut Maior et Minor, quandoquidem positivis utuntur pro comparativis, significat perinde Hebraeis seniorem et iuniorem, sicut et Latinis: ut, Cato maior, et Cato minor. Sic Isaac dicitur vocasse filium suum magnum aut maiorem. id est, seniorem: Gen. 27. et Noachus cognovisse quid fecerit sibi suus filius parvus aut minor Cham. id est, iunior. Sic aliqui exponunt illud Rom. 9, Maior serviet minori: id est, primogenitus aut senior, contra communem morem, amissa primogenitura erit inferior iuniore. Verum Genes. 25 videtur hoc dictum de potentia et multitudine Edomitarum dici, et tenuitate Israelitarum. Magnitudo cordis: pro superbia ponitur Isaiae decimo : Visitabo super fructum magnitudinis cordis regis Assur: id est, eius arrogantiam aut superbiam puniam. Magnitudo brachii: pro, magna potentia. Exod. 15. Ad magnitudinem brachii tui tacebunt tanquam lapis: id est, metu tuae ingentis potentiae obmutescent. Magnitudo Dei, pro magna eius potentia. Deut. 9. Domine Deus, ne perdas populum tuum, et haereditatem tuam, quam redemisti magnitudine tua, quamque eduxisti ex Aegypto manu forti. Magnitudo ergo Dei, hic magnam eius virtutem significat. Ponitur abstractum pro concreto et eius subiecto. Idem tropus huius vocis est etiam 2. Sam. 7. et 1. Paralipomenon 17, Secundum cor tuum fecisti omnem magnitudinem hanc. id est, haec magna opera. quod adeo vehementer auxisti regnum meum.

MAGUS, volunt aliqui esse vocem Persicam, et significare sacerdotes, et alioqui eruditos: sicut Graeci suos Philosophos et Sophistas, et Galli suos Druidas habuerunt. Dicti vero sunt Druidae a Drutin, quod Deum significat veteribus Germanis, etiam tempore Caroli magni: ut ex versione Evangelistarum apparet. Quia et nunc hoc epitheton multum Deo Germani tribuunt, Treuvuer Gott. Quare Druidae idem sonat ac Divini, aut ministri Dei. Aliae enim Gentes aliis nominibus suos doctos nominarunt. Posset forte videri vox illis ab Hebraea origine מוג mug venire, quod resolvere significat: sicut et Graeci, ac postea Scholae, explicationes vocaverunt resolutiones, ἀνάλυσιν . Quae enim tum rei natura inter sese sunt connexa, tum et obscuritate rei [?: ] nostra ignorantia convoluta et intricata, ea doctor velati anatomia quadam, sua explicatione resolvens, distinguit: quin et animos dubiis implicatos, illaqueatos et intricatos erudiens, veluti ex quibusdam vinculis expedit, evolvit ac dissoluit. Eadem de causa et Pharisaei [?: ] nati sunt Sacrarum literarum interpretes, quia extendunt et evolvunt explanantque ea, quae ignoranti in unum quasi globum aut nodum convoluta et conclusa esse videatur. Porro Herodotus lib. 1 et 3, non tam paucos doctos, quam gentem integram hac voce notat, eamque [?: ] tam in Perside quam in Media collocat. Non tamen nego, aut negari potest, quin Magi sint vocati docti Persarum aut Babyloniorum: quorum Strabo, Plutarchus, Iustinus, et plerique Historici meminerunt: qui forte [?: ] quandiu tantum licitas scientias tractaverunt. Postea tamen accidit, ut vel illi eruditi, eorumque scientiae paulata degeneraverint ad ociosas ac curiosas, atque adeo etiam superstitiosas et impias scientias, vel impiarum scientiarum professores se quoque hoc honesto nomine orare praesumpserint. Quare nomen Magi, aut Magiae, capit significare curiosam istam scientiam divinandi et [?: in-randi ] , non sine commercio ac ope cacodaemonum agitat solitam: quam etiam ipsi Ethnici plerunque improbaverit. In Sacris quidem literis varia vocabula hac voce interpretes verterunt ferme: semper tamen res artesque malas illicitas, ac divinitus prohibitas ea notarunt: sicut Scriptura omnes divinatorum et divinationis species [?: dam- ] solique Deo futurorum praescientiam et piam patefactionem tribuit. In secundo nihil ominus Matth. cap. cum magis dicuntur venisse ab Oriente, adoraturi Christum, videtur haec vox in meliorem partem accipi: tametsi et ibi [?: p-- ] sus dubium sit, an illi homines sic dicti sint ratione [?: ] tis, quod fuerunt viri eruditi, sicut plerique sentiunt: [?: ] ratione appellationis gentis, quod ex gente [?: mag- ] [?: adu--erint ] . Quam quaestionem et ipse in dubio [?: ] quam, cum nihil certi habeam, quod pro alterutra sententia afferam. Actor. 8, fit mentio Simonis magi: et [?: ] Elymae magi: ubi dubium non est (ut textus ipse [?: d- ] strat) eos fuisse professores curiosae et impiae scientiae divinandi, et praestigiis suis veluti miraculis [?: ] ope daemonis dementandi homines.

MAIESTAS, est decus, amplitudo, dignitas et [?: ] ria, praesertim alicuius in eximia gubernatione [?: ac- ] mine existentis: ut Regis, Senatus, magni Principis [?: ] populi Romani. Hac voce aliquoties versa est [?: Heb- ] dictio gaon, altitudo, et Dei sublimis et ineffabilis magnitas denotata, ut Isaiae 2. Ingredere in petram [?: pr- ] decorem maiestatis altitudinis Domini. Amos 6. [?: ] minor maiestatem Iacob: id est, summam eius dignitatem ac decus, nempe templum, quod fiet summum [?: ] rum ornamentum. Dicitur et filius hominis [?: sed- ] venturus in maiestate sua, Hebr. 1. 8. Scrutari [?: maiest-- ] Proverb. 24. id est, ineffabilem praestantiam et [?: p- ] ditatem occultorum mysteriorum et consiliorum Dei hoc qui facere conabitur, tandem succumbet, et [?: ] ti a nimia luce excaecabitur.

MALEDICERE verbum varia significata [?: ] quae aliquo modo possunt colligi ex verbo [?: Beati-- ] de quo supra disserui: contrariorum enim, teste [?: Ar-- ] tele, eadem disciplina est, suo quodam modo. Prius igitur significat vituperare, obloqui, et detrahere [?: ]

-- 315 --

605/606 cui. ut Exod. 20. Qui male dixerit patri aut matri suae; morte moriatur. Secundo, significat male precari: quod cum hominibus tribuitur, proprie hoc ipsum, nempe malam imprecationem notat: sed cum Deo, significat realem laesionem. Dei enim verba res sunt, et eius benedictiones aut maledictiones sunt beneficia aut laesiones. Humanae seu verbalis benedictionis sunt haec exempla: Rom. 12. Insectantibus vos ne maledicatis. Psalm. 109. Maledicent illi, tu autem benedices. Proverb. 26. Sic maledictio gratuita aut iniusta non veniet. In hoc sensu verbum hoc accipitur etiam, cum Philisteus Goliat, aut Semei, dicitur maledixisse David. Est tamen quaedam humana maledictio non ociosa: ut cum parentes liberis, praesertim iustis de causis, maledicunt, sicut Noachus Chamo: et sicut Iacob dicit ad matrem, Ne pro benedictione reportent maledictionem. Sic et Num. 23 Balac affirmat maledictionem Balaami esse efficacem, eumque urat ut Israeli maledicat: ubi hoc verbum, et eius contrarium, aliquoties repetitur. Vicina huic significatio est, cum sacerdos nomine Dei maledicere dicitur: et significat excommunicationem, aut anathematizationem, quae suo quodam modo hominem ligat et sathanae tradit. Nehem. 13. Propterea contendi cum eis, et maledixi eis, proieci eos ex Ecclesia, excommunicavi eos. Non procul quoque ab hac significatione distat, quod sacra illa aqua, qua suspectae de adulterio explorabantur, malediei dicebatur, et Maledicta aqua vocabatur. Numer. 5. Nisi quod illa maledictio non tam in aquam fiebat, aut in ea haerebat, quam in mulierem sontem, quae eam aquam ebibere cogebatur. Pro tali quadam sacra maledictione aut execratione videtur accipi etiam Iudicum 17, cum mater Micha devovet furem. Maledicere alicui, videtur etiam de solo iudicio dici, pro male ei ominari, aut infelicem eum iudicare. ut Iob 5. Vidi virum stultum radicantem, et maledixi habitaculo eius protinus. id est, statim cogitavi poenas Dei ipsi imminere, non diu eum fore felicem. Maledictio porro, aut mala precatio Dei, quam supra dicimus valde realem esse, et continere ipsas laesiones aut poenas Dei, passim in Sacris literis reperitur. Gen. 4, Et nunc maledictus tu es e terra, quae aperuitos suum ad suscipiendum sanguinem fratris tui. Exponit vero mox quid nocet maledictionem e terra, nempe sterilitatem ex exitium, quae duo mala ei, Deo ita ordinante, ex ea terra provenient, unde quasi vitam et victum quaerere ac petere debebat. Malach. 2. Mittam in vos maledictionem, et maledicam benedictionibus vestris: sicut etiam maledixi, quia non ponitis super cor. Induere maledictionem, Psal. 109. Et in duit maledictionem sicut vestimentum suum et intravit ut aqua interiora eius, et sicut oleum in ossa eius. id est, penitus ei accidet. Maledictio etiam hic poenas [?: ] itam Dei significat. Dare aliquem in maledictionem, Hierem. 24 Dabo eos in maledictionem in omni loco pro, efficiam ut sint utique infelices et calamitosi. Alii exponunt, Efficiam ut omnes sumant in male precando exenisum infelicitatis a vobis, ac dicant, Fiat tibi sicut illis, etc. Ac putant id exponi Hierem. 29, cum inquit Propheta: [?: ] sumetur ab eis maledictio ab omni migratione [?: Iu- ] , quae est in Babel, dicendo, Ponat te Dominus sicut Ezechiam et Achab, quos ustulavit rex Babel igne. Verum prior illa sententia est simplicior et verior. Caete [?: ] hic nox Maledictio significat formulam maledicto [?: ] , execratoriamve, seu male precandi. In maledictione petere animam alicuius: pro, execrando petere ut male [?: ] , seu diris execrationibus vitam eius impetere. Iob [?: ] videtur fuisse quaedam maledictio aut execratio vicini illi sacrae, qua autores iniuriarum ac facinorum diris [?: ] sunt soliti, sicut supra de Michae matre audiamus. Fuit autem talis execratio etiam Ethnicis usitata, nec inefficax, cum iustas causas habuit: ut cum sacerdotes [?: A-ienses ] devovisse Alcibiadem, et Romani M. Crassum dicuntur. Tale quid credo indicari etiam Proverb. 29, in illo dicto: Qui dividit cum fure, odit animam suam: audit maledictionem, et non indicat: pro, qui vel occultat furta alterius, vel non vult ea patefacere, ut modo sit particeps eorum, accersit sibi iram ac poenas Dei. Audivit enim factam esse solennem execrationem contra furem, et omnes eius conscios, nec tamen patefacit furtum: unde fit, ut illa execratio non minus ipsum involvat, quam verum furem. In hunc quoque abusum inter alios converterunt Papistae excommunicationem. Quo sensu dicatur Deuteronomii 21, omnis suspensus in ligno esse maledictum Dei, dubitari et quaeri solet. Censeo igitur dici maledictum, non quod ipse maledixerit Deo, sed quod Deus ipsi maledixit ob eius peccatum. id est, factus est illi iratus, eumque per iudicem tam tetro supplicio puniri curavit: ac denique perpetuo puniendum curabit, si fide remissionem peccatorum ac liberationem a maledicto non est assecutus. Ea igitur ira ac poena Dei, et reatus illius sontis, ita faciunt execrabile et abominabile etiam illud cadaver, ut et Deus id in clara luce intueri non velit aut possit, et homines id abominentur, et denique ipsa terrae superficies eo pollui videatur. Quare mandavit Deus talia cadavera quamprimum removeri, et veluti sub terram abscondi. Tanto vero magis id de cadavere suspensorum dicitur, quam de aliorum sontium, quod tantum idololatrae et blasphemi suspendebantur in ligno: tametsi et alia cadavera insepulta putabantur polluere terram, idque non tantum apud Iudaeos, sed et apud Ethnicos, ut Sibylla Aeneae canit inquiens:
Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici,
Heu nescis, totamque incestat funere classem. Lutherus super Deut. quandam paulo magis theologicam huius maledictionis rationem aut explicationem affert, quam ibi vide. Porro Paulus Gal. 3 hinc ratiocinatur, Christum factum esse maledictum legis, quia et ipse fuerit suspensus de ligno, idque pro nobis: quia et maledictionem legis, qua nos ob inobedientiam ab ea onerabamur, in se transtulerit. Videamus ergo, quis sit sensus Moysis, cum Deuteronomii vigesimoseptimo dicit: Maledictus qui non permanserit aut impleverit verba legis huius, ut faciat ea. Moyses ex mandato Dei, Deuteronomii vigesimoseptimo , varia peccata recenset, ob quae homines in maledictionem legis incurrant: et tandem concludit veluti generali clausula, Maledictus qui non permanserit, etc. Maledictum autem ibi pronunciat eum, qui ob sua peccata reus coram Deo, iniustusque habetur, cui Deus est iratus, quemque punit, aut mox puniturus est poenis temporariis et aeternis. Hoc maledicti genere cum totum genus humanum oppressum esset, venit filius Dei, ut peccatores salvos faciat: quare divina imputatione translatum est in eum peccatum aut iniustitia totius mundi, una cum ira ac poenis Dei. Sic ille omnium innocentissimus, factus est peccator et maledictum ( secundae Corinthiorum quinto , et Galat. tertio ) ut nos per eum, eiusve obedientiam ac passionem fieremus iustitia et benedictio apud Deum. Ipse constitit coram patre reus omnium peccatorum totius mundi, perinde ac si ea ipsemet patrasset: ipse patris iram portavit, ipse denique illo reatu ac poenis iudicio Dei ita exinanitus ac humiliatus est, ut a summo caelo ad ima tartara aut inferos deprimeretur: tandem vero suae illius ineffabilis exinanitionis ac humiliationis, seu obedientiae ac passionis magnitudine aut merito, legis iustitiaeque Dei accusationem et exactionem, reatum iram et poenas a Deo inflictas persolvendo superavit, assecutusque est longe perfectissimam iustitiam, patris caelestis summum favorem et aeternam benedictionem, quam in nos per fidem transtulit. Hoc est quod Paulus dicit, Christum factum esse peccatum et maledictum, ut nos fiamus

-- 316 --

607/608 iustitia et benedictio. Ponitur vero emphaseos causa, abstractum pro concreto et eius subiecto, Maledictum pro maledicto homine, et porro peccatum pro peccatore, iustitia pro iusto homine, et benedictio pro benedicto: sicut Latini Scelus, pro scelerato dicere solent.

MALEFACERE, non uno modo in Sacris literis accipitur. Alias enim laedere significat: Deut. 26. Malefecerunt nobis Aegyptii: pro, afflixerunt, ut mox ibi clarius dicitur. Alias cum dicitur, iurare malefacere aut benefacere, Levit. 5, posset videri significare omnis generis actiones intra ista duo extrema positas: ut supra quoque diximus de locutione, Loqui a bono ad malum, item A magno ad parvum. Rectius tamen ibi illud votivum Malefacere, exposueris de aliquo voto, voventi ipsi duro ac molesto. Sic et Psalmo decimoquinto : Qui iurat malefacere: id est, qui aliquid sibi grave, molestum ac durum promittit, et tamen constanter praestat ob iuramentum. Alias Malefacere significat simpliciter peccare, ut Isaiae I habetur: Discite benefacere, et definite malefacere. id est peccare. 1. Sam. 12. Si malefaciendo malefeceritis, peribitis vos et vestri reges. Sic et Proverbiorum 2. et 4. accipi videtur, Laetantur cum malefecerint: id est, peccaverint. Iohannis 3. Qui malefacit, non videt Deum: id est, qui sponte peccat. Denique Malefacere aliquando pro punire ponitur. ut cum impii apud Prophetam dicunt, Deum nec benefacere, nec malefacere. id est, nec iuvare bonos, aut eius opem implorantes: nec punire malos, aut peccantes.

MALIGNUS, plerunque significat nimiam quandam, et quasi invidam parcitatem: sicut contra Benignitas, beneficentiam et studium sublevandi homines. Hinc in Sacris literis dicitur Malignum cor. Deuteronomii 15. Dando dabis ei, neque erit malignum cortuum, cum dederis ei. pro, hilari ac spontaneo animo iuvabis eum. Paulo post dicit paulo clarius, Ne sit durum in oculis tuis: id est, ne tibi sit grave, ne quasi invitus gemensque ei benefacias. In eodem prorsus sensu etiam dicitur oculus malignus, pro homine qui non tantum non gaudet ac laetatur consideratione alienae felicitatis: sed etiam invidet, si quid amplioris commodi alteri contigisse cernit: aut certe, ut minimum, nihil boni facit egentibus. Deuteronomii decimoquinto . Cave tibi ne malignus sit oculus tuus in fratrem mendicum: id est, ne sis immisericors et nimium parcus in eum. Proverbiorum 20. Festinat ad divitias vir mali oculi: id est, avarus et rapax, quique nulli benefacit. Proverbiorum 23. Ne comedas panem malum oculum habentis. Sic et Christus tribuit malignum oculum illis operariis, qui dolebant, liberalitate domini integrum praemium dari iis qui unicam horam diei laboraverant. Venit autem inde ista phrasis, quod tenaces, aut etiam invidi, cernentes proximi calamitates, aut non condolent, aut etiam gaudent de iis. tristia enim sub aspectum venientia, movere debebant. Vetus alio qui, aut Vulgata versio, crebro Graecum πονηρὸν vertit malignum: eoque plerumque ipsum Satanam vocant malignum: sicut et homines prorsus pravos, et quibus iam non tantum originalis, sed et accersita malitia quasi innata est, vocat malignos. Habet ea versio etiam verbum Malignor, et participium Malignans: credo in hoc excogitatum, ut verbum πονηρεύω (praesertim in Psalterio, quod pene ad verbum ex Graeco translatum est) exprimeret. In aliis alio qui libris Sacrarum literarum non perinde reperitur, sicut et Latinis est inusitatum. Credo sane etiam ipsum πονηρεύω a Septuaginta excogitatum, ad exprimendum Hebraeum Hera.

MALLEUS, notae significationis vox est: sed habet etiam quasdam obscuras et figuratas quoque locutiones, ut 1. Reg. 6 dicitur: Non esse auditum malleum aut securim aliudve ferreum instrumentum in extructione templi. Ratio ibidem adscripta est, quia lapides perfecti aut absoluti ex latomiis afferebantur, ubi iam abunde dimensi, secti ac politi fuerant. Ponitur quoque malleus pro quavis re fortiter sauciante aut laedente, ut Hierem. 22. Num non sic est verbum meum ut ignis, dicit Dominus, et malleus dissecans aut confringens petras? id est, Lex Dei potenter movet et contundit aut conterit lapidea corda. Proverb. 25. Malleus et gladius et sagitta acuta, qui loquitur falsum testimonium: id est potenter et plurimum damni dat. Proverb. 19 dicuntur mallei aut percussiones esse paratae corpori stultorum: id est, poenas in promptu esse peccantibus.

MALUM, seu POMUM: Proverb. 15. Malum aureum in patina argentea, verbum suo loco dictum: id est, mirifice rem, hominem aut actionem, sermo comeniens circumstantiis, loco, tempori, et hominibus, ornat, decorat ac iuvat.

MALUM varie distinguunt: quod aliud sit naturale, aliud morale: item aliud culpae, aliud poenae. Malum naturale est tantum in creatura intelligente, in diabolo et homine. Est autem proprie, omnis dissonantia talis creaturae, a lege et iustitia et voluntate Dei: id est, ipsa prava natura, et praesertim cor hominis, eius mali habitus saevitia, pravae cogitationes ac motus animi, et denique omnes actiones. Hoc idem malum etiam Malum culpa vocari solet, et sub nomine peccati aut iniustitiae rectisime comprehenditur: si modo etiam haec ipsa vocabala in sua plena significatione, ut in Sacris literis, accipiantur. Malum naturale est omnis destructio divinae ordinationis in creaturis non intelligentibus, et etiam in homine, quatenus est non intelligens: ut sunt morbi, mors, et omnis omnino destructio. Haec etiam mala ponae dicuntur, et sub nomine Mortis et poenae rectissime comprehenduntur. Verum cum non sit nostri instituti de rebus ipsis, sed tantum de vocibus, quatenus obscurae sunt, aut hebraizant, disserere, ad enumeranda huius vocis significata progrediamur. ¶ Dixi superias de significatione vocis BONUM: quare cum haec sit illi contraria, haud difficulter inde quoque huius significationes haberi poterunt. Significat vero admodum saepe vox haec malum culpae, aut hominem culpa involvit, id est, peccatum aut iniustitiam, et hominem iniussit cuius significationis multae sunt distinctiones. alias enim in genere pro tota mole peccati, aut universali iniustitia ponitur: alias pro speciali, qua proximum laedimus. Pro tota iniustitia, aut omni genere peccati [?: ] vitii, ponitur in hisce exemplis. Genesis sexto et octavo, cor humanum dicitur tantum malum inde ab ima infantia. ubi non unum aliquod vitium, sed omnia simul Scriptura homini tribuit. Psalm. 34, et Isaiae 1. lib 1 Discede a malo, et fac bonum. Proverb. 3 et 4 Discede a malo Rom. 2. Tribulatio et angustia super omnem animam hominis operantis malum. Eadem locutio est et Proverbiorum 14, et saepissime alias: de qua dicitur a verbo ac phrasi Operari malum. Isaiae 56. Beatus vir qui custodierit manum suam, ne faciat quicquam mali. Ioan. 5. Qui mala fecerunt, ibunt in resurrectionem damnationis. Thren. 1, Veniat omne malum ipsorum coram te, et [?: ] illis sicut fecisti mihi propter iniquitates meas. id est, recorderis peccatorum ipsorum, puniasque eos propter ea. Alias pro speciali iniustitia ponitus, qua [?: ] proximum, eum laedendo sermone re aut facto, peccamus. Sic 1. Sam. 25, Nabal dicitur fuisse vir durus et malus opere: id est, valde sordidus aut immisericors et defraudans proximum. Psal. 15. Nec fecit proximo suo malum, tametsi ibi de laesione aut malo poenae accipi queat. Ponitur et pro singulari aliquo facinore. ut Matt. 27. Quid vero mali fecit? scilicet, propter quod [?: saci- ] vultis eum crucifigi? Facere malum in oculis Dei, [?: ] que pro idololatriae peccato accipitur. Iudicum 2, 3, 4, 6, 7, 10, 12, et alias creberrimum est. In hac [?: significatio- ]

-- 317 --

609/610 cum malum idololatriam significat, dicit Hierem. cap. 2, populum Dei fecisse duo mala: nempe quod et verum Deum deserverit, et falsum sibi elegerit. In hac quoque significatione credo accipi, quod Isaias ait: Vae iis qui dicunt bonum malum, et malum bonum. id est, qui veram religionem ut falsam damnant, et contra falsam ut veram laudant. Deuter. 17, et 1. Corinth. 5, iubemur auferre malum de medio nostri: id est, seductores, et etiam alios improbos esse excommunicandos aut tollendos, ne etiam alii ab eis inficiantur. De variis speciebus, aut etiam incremento peccatorum dicit Hierem. cap. 9. Egressi sunt de malo in malum. pro, ex alio peccato in aliud, aut etiam subinde ad maiora peccata proruperunt, subinde deteriores facti sunt. Ad hanc significationem mali culpae pertinet etiam, quod diabolus per excellentiam malus vocatur: quod admodum crebro, praesertim in novo Testamento, fit. Faciamus mala ut veniant bona, Rom. 3, est vox impiorum, calumniantium doctrina gratiae, qua et hodie impii utuntur: quasi Paulus docuerit, et nos doceamus, peccandum esse, ut tanto magis abundet gratia, Rom. 6. Paulus 1. Timoth 6 dicit, Avariciam esse radicem omnium malorum: ubi utriusque generis mala simul complecti videtur, nempe et culpae et poenae, peccata et calamitates, ut ex textu apparet. Operari malum, videtur etiam de sola cogitatione dici. Mich. 2. Vae operantibus malum in cubilibus suis. nisi forte de turpitudinibus loquatur. Solent porro hanc Mali vocem et significationem, cum pro culpa ponitur, subdistinguere: quod in Graeco sunt duae noces, κακὸν et πονηρὸν , quorum utrunque per malum exprimitur: tametsi sit et tertia φαῦλον . Dicunt ergo, κακίαν significare quidem omnia vitia, sed vel ex negligentia vel petulantia profecta: verum πονηρίαν indicare simul venenatam illam ac plane diabolicam malitiam, quae id studio agit, ut plurimis obsit: sicut videmus quosdam homines, qui gratis sunt mali, et sine omni causa ac spe sui commodi, ipsaque malitia et hominum laesione mirifice delectantur. Quare diabolus non κακὸς , sed πονήρὸς , vocatur. Verum non semper exactissime haec differentia observatur: sicut Petrus acerrime accusans Simonem magum tribuit ei κακίαν malitiam, non πονηρίαν . Inventores magum, Rom. 1 vocantur ii, qui subinde novas fraudes et corruptelas reperiunt, quib. vel in communi vita ac contractibus, vel etiam in religione hominibus obsint. Tales fuerunt, qui olim manifestas abominationes Ethnicismi, subinde excogitatis novis coloribus et fucis, picturarunt et ornarunt: et qui nunc abominationes desolationis pingunt, ac excusant subinde novis artificiis. Contrarium est, Esse infantem malitia: 1. Cor. 14. et 1. Petr. 2. Paulus Rom. 7, queritur malum sibi adiacere: intelligit originalem corruptionem. Ibidem dicit, se invitum facere mala: id est, peccare, de actualibus peccatis loquendo. Malum porro crebro etiam, malum poenae notat: id est, quoduis incommodum aut insuave, quod ex rebus homini accidit, et etiam res ipsas tales: ut sunt morbi, mors, labor, dolor, tristicia, et quicquid contrarium est utili, suavi ac commodo. Hierem. 49. Adducam manum super omnem carnem: id est, varias poenas. Zachar. 1. Iratus eram parum, ipsi vero adiuverunt malum. Eccles. 8 Qui custodit praeceptum, non cognoscet rem malam. id est, non punietur, sed liberabitur potius ab omni malo. Sic Isaiae 45, et Amos cap. 3 dicit. Deum facere omne malum in civitate: id est, omnis generis afflictiones immittere [?: ] poenam peccatorum. In Esaia est: Ego sum qui facio partem, et creo mala. Hoc enim genus mali seu poenae saepe, [?: ] quidem rectissime tribuitur Deo, ut iudici totius munndi alterum vero illud culpae soli homini ac diabolo. Huius significationis sunt pene innumerae variationes [?: ] phrases, quas aliqua ex parte percurram. ¶ Quiesce [?: ] [?: -more ] mali, Proverb. 1. Quietus aut securus erit a timore mali: id est, auscultans veram sapientiam. erit tutus a malo. Dies mali, pro tempore calamitoso. Psalm. 37. Non afficientur pudore in die malo: id est, non incident in calamitates, quae grassabuntur per alios: in summis periculis liberabuntur. Psal. 49, Ut quid timebo in diebus malis? id est, cum res sunt mihi et aliis adversae. Sic et tempus malum, dicitur Eccles. 9. Locus malus, pro sterili, aut alioqui incommodo. Num. 20, Ut quid vos adduxistis in locum hunc malum? Haec locutio alioqui perspicua est, et omnibus linguis usitata. Res mala, pro quocunque defectu, aut macula. Deuteronomii 17. Non immolabis agnum in quo fuerit macula, aut ulla res mala. Attingere, aut accedere malum. Iudic. 20. Et conversus est vir Israel, et conturbatus est vir Beniamin, quia vidit quod attigerat se malum: id est, imminere sibi extremum iudicium. Similis est phrasis cum dicitur, malum invenire aliquem. Iob 31. Si laetatus sum in contritione osoris mei, et si exaltavi quando invenit eum malum. id est, quando ei aliqua calamitas accidit. Sic Gen. 44 dicitur: Ne videam malum, quod inveniet patrem meum. Sic et Exod. 18. Facere malum, est semetipsum laedere: sed id tantum reperitur 2. Sam. 22. Quomodo dicemus, mortuus est infans. et faciet malum? Sic supra exposui illud Levit. 5. Iurare malefacere: et Psal. 15. Iurat ad malum, et facit. id est, rem sibi difficilem ac molestam. Compleri malum contra aliquem: pro, imminere ei iamiam extremum malum. 1. Sam. 25. Completum est malum contra dominum nostrum. Esther 7. Vidit quod completum sibi esset malum a rege: id est, quod sibi a rege immineret exitium. Descendere malum a Domino: id est, immitti ab eo poenas. Mich. 1. Quia descendit malum a Domino usque ad portam Hierusalem. Immiscere sese malo: 2. Reg. 14. pro, coniicere seipsum in periculum. Impellere malum super aliquem: pro, subito perdere eum. 2. Sam. 15. Ne forte impellat malum supernos. Videtur alludere ad grandia saxa, impulsa ut ruant deorsum in aliquem: ut solet fieri, ubi sunt montes et valles. Insurgere contra aliquem in malum: id est, ut ei noceat. 2. Sam. 18. Psal. 15. Iuravit in malum, et non mutat: id est, in suum damnum: qui sancte promisit aliquid sibi difficile, aut noxium, et nihilominus pergit servare fidem: ut paulo ante, et in verbo MALEFACERE supra exposui. Alii dicunt, qui iurat socio. Sic et ponere malum adversus aliquem, Psal. 109. Loqui bonum aut malum, vel a bono ad malum, supra in verbo LOQUOR explicui. Quaerere malum, 1. Regum 20. Videte quod malum quaerat iste: pro, occasionem nocendi, captet praetextum inferendae iniuriae. Reddere malum in caput alicuius. Iud. 9 . Reddit Deus malum in caput Abimelech: id est, rependit ei poenas pro parricidio in fratres. In malo succidi, aut extirpari: Psal. 94. In malo eorum succidet eos. Malum eorum vocat, quod aliis moliuntur: eo ipso malo aut calamitate, Deum illos obruiturum ait. Totus versus est: Ipse rependet eis iniquitatem eorum, et malo ipsorum perdet eos. Malum esse aliquid in oculis alicuius: pro, displicere ei, valde usitata phrasis est in Sacris literis. Gen. 21. Et malus fuit hic sermo in oculis Abrahae valde: pro, displicuit ei, aegre tulit, quod Sara iubebat eiici ancillam Agar, et Ismaelem filium ex domo sua. In oculis Moysis fuit malum, Num. 11. De hac phrasi dictum est supra, in praepositione CORAM: et postea dicetur in OCULUS. Malum esse coram facie alicuius, significat pravum propositum habere. Exod. 10. Videte quod malum est coram facie vestra: pro, manifestum est vobis et aliis, quod aliquid mali moliamini: quod etiam ex ipsa facie animadverti potest. Credo tamen phrasin hanc inde potius venire, quod opera quae molimur, et scopus quo tendimus, ante faciem solet esse: sicut Germani dicunt, Etwas für sich haben, aliquid agere, moliri. Vicina huic locutio est, Malum in alicuius manu esse. 1. Sam. 26. Quid enim feci, et quod malum in manu mea? In malum separarit

-- 318 --

611/612 id est, in perniciem suam dirigi, amotum a felici vic. Deut. 29 Sic et Matth. 24. Dissecabit eum dominus, et partem eius cum hypocritis ponet: id est, separabit eum ab insontibus, et adiunget eum aliis puniendis, ut eadem sorte aut parte cum eis fruatur. In malo esse: pro, in calamitate versari, malis obrui. 2. Sam. 16. Ecce in malo tuo, quoniam vir sanguinum es. pro, En nunc cladibus oppressus dabis poenas de effuso sanguine. Proverb. 5. Parum abfuit quin fuerim in omni malo: id est, inciderim in summas calamitates. Exod. 5. Videntes seipsos esse in malo: id est, in extremis miseriis existentes. Exo. 32. In malo eduxit vos: id est, in malum et perniciem eorum, vel malitiose, aut pravo consilio. Videre malum, pro perpeti. Psal. 90. Exhilara nos secundum dies quib. afflixisti nos, secundum annos quibus vidimus malum. Zophon. 3 . Non videbis ultra malum: pro, non affligeris ultra. Sic et videre mortem, pro perpeti eam. Et, cognosces malum, Eccles. 8 Contra autem est Videre bonum. Verum de hac locutione, eiusque variis exemplis, infra in verbo Videre agetur. Facies mala, pro tristi Gen. 40. Cur facies vestrae malae sunt hodie? Id est, Cur tristes estis, quod ex facie vestra apparet? Contra poeta inquit, Ante omnia vultus Accessere boni— Sic et Pharaonis macilentae vaccae dicuntur malae aspectu, Genes. 41.

MALITIA, vox ambigua est ad malum culpae et poenae, ut supra dixi. Ostendi etiam discrimen inter istam leviorem, aut certe simpliciorem malitiam, et illam summam diabolicam perversitatem. Alioqui κακία proprie vitiosiratem significat, teste Cicerone. Sic sane accipitur Gen. 6. Vidit Deus quod multa esset malitia hominum. 1. Sam. 20. Scito quod consummata est malitia patris tui contra me. id est, iniusta ira. Ubi, et in sequentib. capitibus, aliquoties haec vox iteratur. 2. Sam. 3. Rependat Dominus facienti malitiam, secundum malitiam eius. Sic Isa. 47. Confisa es in malitia tua: id est, pravis consiliis et astutiis. plerunque sane in hac vitiosa significatione reperitur. Fermentum malitiae et nequitiae, Paulus 1. Cor. 5 vocat tum ipsam inhaerentem corruptionem, tum etiam obedientiam quae ei (ut ita dicam) regnaturienti exhibetur. Porro idem Apostolus eiusdem 14, iubet nos esse infantes malitia, adultos autem intelligentia: id est, prudentes ac sapientes in recte agendo, sed nec idoneos nec promptos ad ulla prava machinamenta. Sic et 1. Pet. 2, iubet nos, deposita malitia ut infantes esse. Porro pro malo poenae accipitur Ierem. 21, Non salvabunt eos in tempore malitiae: id est, in calamitatib. quae eis accident. Ier. 24. Ficus non comedentur pro malitia: id est, austeritate aut acerbitate oriente ex immaturitate. Matth. 6, Sufficit diei malitia sua: pro afflictione ponitur. id est, satis est quod hodie cruciamur praesentibus malis ac difficultatibus: quid attinet insuper futura incommoda et calamitates somniando, nobismet conduplicare praesentem dolorem? Eccles. 7, In malitia faciei bonificabitur cor: pro, per tristiciam, quae in vultu relucet, corriguntur animus et mores hominis, sive ea tristicia ex externa castigatione aut damno oriatur, sive ex interna culpae consideratione, et conscientiae ac spiritus reprehensione, A κακία porro, aut κακὸν , venit verbum κακόω , quod significat affligo: de quo nihil nunc attinet loqui prolixius, satis alioqui est in Sacris literis usitatum et notum, ac ex suo primitivo iudicari potest.

MAMMON vox tantum in novo Testamento reperitur, idque solum Matth. 6. et Lucae 16. Videtur autem omnino in utroque loco divitias significare. Dicit enim Christus, neminem posse simul Deo et Mammonae servire. et quidem id tum concludit, cum in praecedentibus disseruisset, non esse colligendum thesaurum in terris, propterea quod ad se cor etiam nostrum omnesque cogitationes rapiat, atque adeo totos captivos detineat: sicut non male poeta inquit, Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crescit. Idem dictum et Lucae 16 repetitur: sed additur in posteriore loco etiam praeceptum, Ut nobis amicos faciamus de de rei quo mammona: ubi (ut ex praecedenti narratione de infideli villico, sibi homines largitionibus conciliante, apparet) omnino de divitiis in pauperes distribuendis agitur. Disputant vero scriptores, an vox sit Hebraea. Augistinus dicit, lingua Poenorum vocari sic lucrum, et eam linguam Hebraeae affinem esse: quod et Priscianus annotavit. Alii volunt Syriacam esse vocem. Cuiuscumque autem demum linguae Hebraeam attingentis vox sit, verisimile certe est, eam venire a verbo Haman, quod significat augere, multiplicare: et in Sacris literis valde usitatum est. Inde porro uenit Hamon, quod quamvis multitudinem sive hominum siue aliarum rerum declarat. Videtur etiam proprie notare divitias non semel, praesertim tamen Psal. 37. Melius est [?: -dicum ] iusto, vel iusti, quam Hamon multitudo aut opulentia impiorum multorum. Sic et Eccles. 5 reperitur, Qui diligit argentum, non saturatur argento: et qui diligit. Hamon, opulentiam, est sine fructu, aut non percipit fractum eius. Porro voci Hamon facile litera מ mem [?: haeaetica ] seu formativa nominis ab initio addi potest: ut admodum crebro fit ut ex Hamon fiat Mamon. Quaeri etiam solet, cur vocetur a Christo Luc. 16. Mammon iniquitatis, seu iniquus, aut iniustus. Plerique autem [?: senti- ] eum ideo sic vocari, quod plerunque iniuste paretur, et iniuste etiam eo iam parto possessores utantur, vel nimius ei parcendo, vel nimium fidendo ei, ac de eo superbiendo, eumque amando vel denique eo ad parum pios aut honestos sumptus [?: -tendo ] . Credo etiam in Luca respicere Christum in parabolam villici, qui alienis opibus tanquam si suae essent, defraudando iustum dominum abutebatur, eisque sibi amicos conciliabat, qui postea sibi [?: eg- ] benefacerent. Verissime alioqui in plerisque exemplis ancitur illud Augustini: Omnis dives aut iniustus est, [?: ] iniusti haeres.

MANNA quid fuerit, satis indicatum est. Exod 16 et Num. 11. Cur porro ea res id nomen acceperit, etiam ibidem Exod. 16 exponitur. Cum enim viderent Israelitae illam quasi quandam pruinam aut nivem circum castra passim iacere et albicare, quaesierunt a se invicem מה הוא mahu? quid illud? quid illud est? et propter crebram iterationem ut esset facilior, ipsemet sonus aut euphonia [?: ] coegit addere literam nun, ut dicerent Manhu Manhu. [?: ] de igitur retenta est vocula Man. Alii volunt [?: venire- ] Mana praeparare: quasi dicerent praeparatio, id est, cibus divinitus nobis in hac solitudine praeparatos. Veron quod fuerit inquisitio seu interrogatio tantum admirantium, et quaerentium quid nam illud esset: tum responsio Mosis, tum et versiculus 15 praedicti capitis satis [?: ] denter monstrat. Sic enim ibi legitur: Et viderunt filii Israel, et dixerunt quisque ad pro ximum suum, Manhu? [?: Qu-- ] nesciverunt Manhu, id est, quid illud esset. Et dixit [?: ] ses ad eos: Istud est panis quem dedit Deus vobis [?: in- ] bum. Porro hanc eandem escam vocat Paulus 1. Cor. 10, cibum spiritualem, ea potissimum de causa, quia non physice [?: ] miraculose et singulari Dei beneficio Israelitis [?: co- ] gebat, aut perveniebat. quam rationem etiam Ambrosius super 1. Corinth. 10 proponit. Eadem de causa [?: -catur ] etiam Ioannis 16, panis caelestis, quia non de [?: -ra ] nascebatur, sed ex caelo aut aere cadebat. [?: Sim- ] vocatur et Psalm. 78, frumentum caeleste, item panis angelorum: non quod angeli eo vescerentur, sed quid (ut diximus) caelitus, et quasi e domicilio angelorum venire ac decidere videbatur. Significavit autem procul dubio, sicut et Christus non obscure explicat, ipsum vere caelestem panem, cuius merito ac vivificatione essemus spiritualiter pascendi, et in aeternum victuri.

-- 319 --

613/614 MANDO צוה Ziva, non tantum praecipere in Sacris literis significat, ut plerunque accipitur: sed etiam promitto, offero bona, atque adeo et benefacio. ut Levit. 26, Mandabo benedictionem meam vobis. et Deut. 28, Mandabit Iehova tecum benedictionem in horreis tuis. id est, promittet, dabit, aut etiam mittet Sicut et Latinis verbum Mandare, mittere significat. Sensus ergo esse posset, quod Deus benedictione suam eo tanquam famulam quandam ablegabit Psal. 44, Mandans salutes Iacob: pro efficiens, promovens et procurans. Dei enim mandare aut praecipere, est effectum dare. iuxta illud: Dixit, et facta sunt Psal. 47, Interdiu mandabit Dominus beneficentiam suam, et noctu canticum eius mecum, oratio ad Deum vitae meae. id est, cum interdiu mihi benefecerit, mox noctu ei gratias agam. Sic et Psal. 133, fraterna concordia inter alia eo quoque nomine celebratur, quod Deus ibi mandet, id est, promittat et largiatur benedictionem suam. Sic Psal. 105. Recordatus est testamenti sui in perpetuum. Et verbi quod praecepit in mille generationes: id est, promisit. sicut moxid exponitur de promissione terrae Ganaan. Sic Psal. 117, Mandavit in perpetuum foedus tuum. Sic Heb. 9. Testamenti quod mandavit nobis. in Hebr. Exod. 24, quod percussit. Graecus ergo ἐνετείλατο pro ordinavit, promisit, proposuit. Haec significatio verbi צוה mandare, etiam ideo est observanda, quia homines imperiti verba de promissionibus Evangelicis et gratuita Dei misericordia ac gratia loquentia, legaliter accipiunt, et ad nostra bona opera transferunt. Quod et in voce Retributionis faciunt, quae admodum crebro gratuitam Dei beneficentiam declarat, et in aliis plurimis, de quibus suo loco. Nonnunquam hoc idem verbum idem valet quod significo. Genes. 50, Et mandaverunt filii Iacob ad Iosephum: Pater tuus praecepit ante mortem dicens, etc. Pro, indicaverunt, significaverunt quid pater eis praecepit. Actorum decimo : Sermonem nostis, quem misit Deus filiis Israel. id est, significavit, annunciavit. Sic et Latini aliquando suo Mandare utuntur, ut Martialis inquit:
Cum leporem mittis, semper mihi Gellia mandas:
Septem formosus Marce diebus eris.
Si verum dicis, si verum Gellia mandas,
Edisti nunquam Gellia tu leporem. Ubi mandas, omnino significas aut nuncias notat. Sic de Mandatis Apostolicis aliqui Act. 15 exponunt, quod idem voleat ac bescheidt, responsum, rescriptum, instructio, non severum mandatum. Manda remanda, habetur in Vulgari versione Isa. 28. de quo loco et verbis dicetur in Praeceptum. Mandare, aut praecipere in generali quadam significatione interdum prohibere significat: quia non tantum affirmativa, sed negativa praecipiuntur aut mandantur: illa ut fiant, haec ut non fiant. Sic etiam vox Praecepti utranque speciem denotat. Sic saepe in Mose reperitur: Si quis peccaverit, et fecerit aliquid eorum quae praecepit Deus, et prohibuit. Mandatum, aut manducata testimonia, iudicia, statuta, verbum, lex, et similia, Psal. 119, et saepe alias, synonyma sunt. Psal. 2, Narrabo [?: -ut ] praedicabo decretum, vel mandatum. Dominus dicit ad me: Filius meus es tu, hodie genui te: Pete a me, ac dabo tibi gentes haereditatem tuam. ubi decretum [?: -ut ] mandatum itidem promissionem significare [?: vide-nt ] . Sic enim exponit ipsemet Psalmus, de promissione inquiens: Pete a me, et dabo tibi haereditatem, etc.

MANDUCARE, aliquando per metaphoram spiritualem fruitionem significat. ut Ioann. 6, Nisi manducaveritis carnem filii hominis: pro, fide fructum passionis carnis eius perceperitis. Psalm. 128. Laborem manuum tuarum si comedes, beatus es, et bene tibi erit, id est, si iuste tibi victum parabis. Comedere aut manducare [?: p--m ] doloris, Psalm. 127, est tenuiter et maxima cum difficultate, labore, et quasi desperatione victitare. Cinerem tanquam panem manducavi: pro, in magno dolore aut luctu existens, iacui in cinere. Manducare met et butyrum, expositum est supra in comedere, exponetur quoque infra in voce Mel. Hac supra notata metaphora volunt quidam accipi etiam manducationem corporis et sanguinis in coena Domini: sed certum est, ibi agi de externa acceptione et datione aut porrectione Christi, item de externa acceptione Apostolorum, igitur et de externa manducatione. Id enim ipsum eodemque modo edere ac bibere iubentur, quod et quo modo accipere, nempe externo opere. Nam spiritualis manducatio in mox sequentibus praecipitur, ut id alibi prolixius exposui. Matth. 11 est, quod Ioannes Baptista nec manducaverit, nec biberit: et contra, quod Christus ederit ac biberit: quem Hebraismum in Generalib. preceptionibus propria Regula exposui: quod scilicet quaedam verba sint in quadam ampliori significatione accipienda, perinde ac si aliquod adverbium intendendi eis adiectum esset. Sic igitur Ioannes non manducavit. id est, non large ac liberaliter, sed valde tenuiter victitavit seu ieiuniis semet maceravit. Christus contra liberaliter et communi more vixit, non crucians semet fame aut ieiuniis, non raro etiam conviviis exceptus, quibus non est solitus Baptista interesse.

MANE, adverbium temporis, notam habet significationem. Catachresi vero quadam crebro accipitur pro mature, cito, statim. Psalmo quinto: Domine mane audi vocem meam, mane dirigam ad te, et speculabor, id est, expectabo auxilium, veluti e specula prospectans advenientem Dominum. Sic et Psalmo 143. Mane fac me audire misericordiam tuam. Mane mane reduplicatum, sicut in Reduplicatione in Universalibus praeceptionibus diximus, alias intendit sensum, sicut et in omnibus linguis: quasi dicas, Valde mane. ut Zeph. 3, Mane mane iudicium tuum dabit lucem. id est, Valde celeriter, cito, festinanter. Psalmo 104, Mane mane succidam omnes impios terrae. id est, valde mature. Isaiae vigesimooctavo : Flagellum mane mane transibit, per diem et noctem. id est, mature, cito, tum diu tum noctu. Alias distributionem, aut etiam collectionem dierum significat. ut Exod. decimosexto : Mane mane collegerunt illud, quisque pro alimento suo. Exod. trigesimo, et Levitic. trigesimosexto. In mane et mane incendent ligna. Secundo Paralip. decimotertio : In mane in mane adolent holocausta. id est, singulis diebus matutino tempore. Aliquando etiam augmentum simul rei alicuius indies crescentis notat. Secundo Samuelis decimotertio : Quare sic es macer in mane in mane. id est, in dies magis: quod animadverto, cum mane venio te salutatum. semper igitur sequenti mane es magis macilentus, quam priore. Aliquando etiam tantum semel positum mane talem vim obtinet. Amos quarto: Afferte mane sacrificia vestra. id est, quolibet die. Psalm. 92. Annunciare mane misericordiam tuam. id est, singulis diebus. Mane surgere, et aliquid agere, pro sedulo aliquid agere. Ierem. vigesimoquinto : Et locutus sum ad vos mane consurgens et loquens. Sic etiam mox ibidem: Et misit ad vos prophetas mane surgendo et mittendo. id est, mature, ac summa cura diligentiaque mittendo, vel etiam assidue ac sine intermissione. Eadem phrasis crebro in hoc propheta reperitur. Sic Zophon. 3 legitur, Verum illi mane consurrexerunt et corruperunt omnia studia sua. Mane cum sit principium diei, etiam totam artificialem diem nonnunquam significat. ut Genes. primo: Et factum est vespera et mane dies unus. Quod si quis diceret, per finem notari praeteritum tempus, inciperent diem naturalem ab ortu solis. Sed verior sententia est, quod per principium sequens tempus notetur, quodque diem naturalem ab occasu solis inchoaverint.

-- 320 --

615/616 Et mane, et videbitis gloriam Dei: Exodi decimosexto : pro, cum primum illuxerit, mane videbitis. Vesperi et mane nonnunquam maturam vicissitudinem notat, sicut Latini dicunt: Nescis quid vesper vehat. id est, adhuc hoc vesperi potest aliquid accidere. Psal. 30, Vesperi pernoctabit fletus et mane laeticia. id est, etiansi iam adsit calamitas, tamen Deus nos cito liberabit. Mane et nox, pro omni tempore. Psal. 92. Bonum est mane nunciare misericordiam tuam, et veritatem tuam in noctibus. id est, omni tempore. Sic Psalm. 55 coniungit tria tempora, Vesperum, mane et meridiem, inquiens: Vesperi mane et meridie precor. Respiciente mane: pro, summo mane. Exod. 14, Et reversum est mane. in fortitudine sua respiciente mane: id est, exorientibus et veluti prospicientibus in mundum iam radiis solis. Iud. 19 , Et venit mulier respiciente mane: pro, summo mane. Usque mane: pro, adhuc hac nocte. Qui litigabit pro Baal, interficiatur usque mane. Iud. 8 . Mane nonnunquam brevissimum tempus notat. Psal. 90, Mane florebit et mutabitur, vesperi succidetur et exarescet. A` mane usque ad vesperam, Act. 28. id est, tota die. Sic a Vespera usque mane: pro, tota nocte. Mane aliquando per metaphoram res laetas significat, sicut et lux. Isa. 21. Veniet mane, et ecce nox. id est, etiam si venerit mane proprie acceptum, tamen non veniet metaphoricum, sed erit nox metaphorica. Sic alibi: Expectavimus lucem et ecce tenebrae.

MANEO, non magnam requirit explicationem, quod nullam admodum obscuram significationem aut phrasin in Sacris literis habeat. Manere aliquando significat habitare, aut etiam aliquandiu solum morari, vel divertere. Ioan. 1. Viderunt ubi maneret, et manserunt ea die apud eum. Ioann. 8. Servus non manet in domo in aeternum, filius manet. Manere in Christo, et Christum in aliquo, Ioann. 6 et 15, per metaphoram, spiritualem mansionem et inhabitationem Dei in piis, et piorum perseverationem in fide significat. Manere in dilectione Christi. Ioann. 15, est, frui favore eius, seu perseverare in eo ut diligatur a Christo. Passive omnino, non active intelligendum est de dilectione, qua a Christo diligimur, non contra. Vivere etiam indicat: ut Ioan. 12, Nos audivimus ex lege, quod Christus maneat in aeternum. id est, non moriatur. Ioan. 21. Si eum volo manere donec veniam, quid ad te? Philipp. 2. Manere in carne: pro, vivere. Per metaphoram significat. vigere atque florere. ut, Peccatum alicui manere tum originale, tum actualium reatum, tum denique et iram ac poenas Dei praepotenter aliquem premere et affligere: Ioan. 9. Verbum Dei dicitur manere in aeternum, Psalm. 119, id est, valere, vigere, efficax ac verum esse. Sic et iustitia alicuius dicitur manere in seculum, Psalm. 111. et 2. Corinth. 9. item consilium Domini manere in aeternum, Psalm 33. Manere aliquid alicui, Actor. 5. pro, in eius potestate ac iure perpetuo persistere: ubi eadem emphasis, praesertim cum adsit reduplicatio, contra Anabaptistas urgenda est. Hebr. 7 dicitur, quod Christus maneat sacerdos in aeternum: id est, existat firmiter et immote. Sic Roman. 9, ut propositum Dei secundum electionem maneret. id est, stabile, ratum ac immotum esset. Sic et 1. Corin. 3, Si cuius opus manserit. id est, in corruptum, solidum ac vigens perstiterit. Sic nostra substantia quae est in caelis, permanere dicitur: id est, firma, stabilis ac immota durare. Manens ab initio, Psalm. 55. id est, Deus in aeternum vivens: sicut et Antiquus dierum vocatur. Manere in morte: 1. Ioann. 3. Qui non diligit, manet in morte. id est, regitur, tenetur captivus et vinctus a spirituali morte, nempe peccato, ira Dei et poenis. MANSIO Ioan. 14, duplicem significationem habet. Primum enim, In domo patris mei mansiones multae, per metaphoram idem valet quod, amplissima est copia in caelo felicitatis. Secundô, Veniemus ad eum, et mansionem apud eum faciemus: est idem quod, cum eo erimus, ipsi propitii aderimus, favebimus, eum iuvabimus et beabimus.

MANIPULUS, pro fructu laboris ponitur, aut [?: ] praemio: sicut semen aut seminatio, pro labore et mento: quia in manipulos colligitur frumentum, quod est merces laboris agricolae. Psal. 126. Euntes ibant et flebant portantes preciosum semen suum, vel potius vas seminis sui: et venientes veniebant cum iubilo, portantes manipulos suos: quibus vicissitudo crucis ac liberationis tum temporariae tum et aeternae, indicatur. Hic enim, ut in eodem Psalmo, est, Seminamus in lachrymis sed post modicum, quando moeror noster convertetur in gaudium, metemus inbilantes. Sic Psalm. 129. Sicut impii sicut herba tecti, quae priusquam evellatur [?: ex-- ] scit: quia non implet manum suam messor, nequei num suum qui manipulos facit. id est, pereant et evanescant, sic ut res instabilis, et nullius valoris, ac vigoris.

MANSUETUS, mitis, humilis, afflictus et pauper, ערי ערר , non raro idem ferme valent, quia et reipsa coniuncta sunt. Ex afflictione enim oritur humilitas ac mansuetudo Psalm. 35. Et contra humiles aut masuetos terrae verba fraudulenta cogitant. Tametsi ibi [?: ] thema רגע raga et regie, et magis significat quietos qui mansuetos. Sed de hoc Hebraismo in voce Humilis et infra in Pauper.

MANSUETUS, vel mansueti, sunt pauperes illi spiritu, quos Dominus beatos, et eorum esse regnum calorum pronunciavit. Mansueti dicuntur, qui plurime inique passi mansuetudinem tueantur. Et Matth. 21, et Zach. 9, Mansuetus dicitur: ubi propheta habet, [?: P-per ] , vel afflictus. nihil autem diversitatis est. Nemonim mansuetus est, nisi qui afflictionem aequo animo toleret, atque ita simul pauper existat. Ergo [?: ] dicuntur, qui submissi sunt, oppressi, humiles, qui adversa patiuntur et abiecti coram mundo, in quos non multi respiciunt, ἄβατοι , qui sunt sine honore et opibus, [?: ] me elende leutlin: Psalm. 34. Mansueti quoque dicuntur quibus Evangelium annunciandum per Isaiam prophetam praedictum est: hi in quam, quibus sua [?: ] splicent, et iustitiae sitim habent, seseque [?: abneg- ] et cruci subiecerunt: hi illi peccatores sunt, [?: prop- ] quos salvandos Christus venit, sicut timentes Deum et verum semen David. Psalm. 21 et 23. Diriget, [?: inqu-- ] mansuetos in iudicio. hoc est, efficiet ut ordine et recte ingrediantur et vivant. Vel diriget eos pro sua aequitati Mansuetudo vero Graece πραότης , tractabilitas est. [?: ] ron. Mansuetudo, inquit, illa est, quae nulla passione [?: ] batur, et specialiter ira et furore non rumpitur.

MANUS, in Sacris multa et admodum varia [?: ] parit etiam non paucas obscuras phrases, de quibus aliquid paulo prolixius dicendum est, quo fieri possit ordine. A` variis autem quasi proprietatibus manus, varia significata et Hebraismi deducuntur: tametsi [?: ] similes locutiones etiam in aliis linguis reperies. [?: Qu-- ] igitur Manus est instrumentum plerarumque [?: ext-rum ] actionum, idque maxime nobile ac [?: conspi- ] ideo significat Hebraeis, quicquid est vice instrumentum ad aliquid agendum. Quinetiam ponitur 1, pro ipsa persona agente, 2 pro eius officiis. 3, pro eius viribus [?: ] potentiis. 4, pro consiliis. 5, pro cura. 6, pro [?: co- ] 7, pro actionibus, cogitationibus. 8, pro operationis corporalibus ac incorporalibus, bonis aut malis [?: ] que ratione porro per anthropopathiam etiam ad Deum eadem illa significata transferuntur. Idem autem valent in hisce locutionibus, Manus, palma, digitus, dextera, brachium, et similia vocabula. Pro ipsa persona manus ponitur in hisce locutionibus et exemplis. [?: ] quinquagesimooctavo. Iniuriam manus vestrae [?: ] dent. id est, vos machinamini. De manu alicuius

-- 321 --

617/618 quid requirere. Gen. 43, De manu mea puerum require: pro, â me eum reposce. Manus dolosa paupertatem facit, Proverb. 10. id est, homo ignavus, et fraude victum quaeritans. Sicut Paulus dicit quosdam oberrare nihil operantes, sed fraude victum quaeritantes. In cuius manu: pro, apud quem. Gen. 44. Vir in cuius manu est inventus scyphus, ipse erit mihi servus. In manu alicuius mittere: id est per aliquem. ut, in manu angeli. id est, per angelum: Act. 7. aut potius per eius ductum, seu ministerium. Sic et per manum alicuius. Levit. 8, Fecerunt itaque Iaron et filii eius omnia quae praecepit per manum Mosche. id est, per ipsum Mosen. Act. 15, Scribere per manus aliquorum: promittere literas per eos. ubi scribere, pro mittere iam scriptas literas, ponitur. Sic pro ipso homine accipitur etiam, tum dicitur Manus remissas aut languentes, et genua labantia confortare: Hiere. 23. 35. Zach. 8. 1. Sam. 23. pro, ipsosmet homines afflictos ac debilitatos. Verum ea phrasis habet quandam emphasin, et hypotyposin. Is. 56. Qui custodit manum suam, ne faciat ullum malum. id est, semetipsum. 1. Sam. 28. Fecit Dominus Davidi quemadmodum locutus est per manum meam. id est, per me. Pro officio: ut Num. 4. Hoc itaque est ministerium cognationis filiorum Gerson, et custo dia illorum erit sub manu Itha [?: -ar ] filii Aron sacerdotis. Num. 33. Egressi per manum Mosis et Aaron. id est, per eorum ministerium, ductum 1. Sam. 3, Per manum Davidis servabo populum meum. Gal. 3. Lex data est per manus mediatoris: id est, per ministerium Mosis. Pro viribus aut potentia ponitur Isa. [?: -0 ] . Nunquid abbreviando abbreviata est manus mea, ut non possit redimere? Sic dicitur Manus alicuius imminui, [?: -ut ] invalescere, aut debilitari. cum exterius ditescit et potens [?: ] , aut contra. Levit 25. Sic Iob 30, Secundum robur manus tuae adversatus es mihi. id est, tuis summis viribus. Isaiae 37. Nam habitatores earum abbreviati manum. Id est, imbelles sunt, aut alio qui debilitati. Deutero. 33. Manus eius est sufficiens, si modo tu opem tuleris ei. Ezek. 7. Et manus populi conturbabuntur. id est, vires, virtus, consilia. Sic Gen. 31. Est fortitudo in manu mea, [?: ] faciendum tibi malum. Proverb. 3. Ne prohibeas bonum a dominis suis, cum fuerit facultas manui tuae ad sciendum. id est, cum egentem iuvare poteris. Actor. [?: ] Ut facerent, quaecumque manus tua et consilium tuum prius definierat facienda. id est, voluntas et omnipotentia. Vicina huic significatio est, cum ponitur pro regno. Ps. [?: ] . Ponam in mari manum eius, et in fluminibus dexteram eius. id est, regnum et potentiam eius latissime exeundam. 2. Reg. 8. Praevaricatus est Edom de manu [?: Ie-da ] , et defecit a regno Iuda. Illa quoque significatio huic vicina est, cum pro externa potentia aut vi, vel [?: e- ] iure, vox haec ponitur, qua aliquis aliquid exterius [?: -it ] : ut cum dicitur in manu alicuius aliquid esse. qua [?: -rasi ] etiam Latini utuntur, ut Proverb. 18, Mors et [?: vi-st ] in manu linguae id est, illa potest salvare et [?: perde- ] Genes. 16, Ecce ancilla tua in manu tua, fac illi quod manum est in oculis tuis. Gen. 39. Reliquit omnia in manu Ioseph. De manu alicuius aliquem liberare. Erue e manu canis unicam meam. Psal. 22. pro, vitam meam. Deut. Non est qui liberat de manu mea. Sic Christus dicit: morapiet eos de manu mea, et patris. Exodi 2, Vir [?: --yptiva ] liberavit nos de manu pastorum. Exod. 3. [?: De-di ] , ut liberem Israelem de mavu Aegyptiorum. Hos. [?: -e ] manu inferni liberabo eos. De manu flammae liberare animam, Ierem. 47, Eruere animam de manu [?: se--ri ] . Psalm. 89. Isaiae 10, Invenit manus mea veluti [?: --m ] robur populorum: id est, viribus ac potentia mea impotentissimos populos subegi. Manus nostra [?: ex--eit ] . hoc non Deus: Deut. 32. id est, eximia nostra [?: --ia ] . Vidit quod abiit manus, quodque defecit claude derelictus: Deuter. 32. id est, quod perierit flos ac ex populi. Psal. 31. Non conclusisti me in manu inimicorum meorum. id est, non tradidisti. Pro re familiari saepe ponitur: ut cum dicitur Manus alicuius aliquid apprehendere. Similis ferme est Latina metaphora, cum manus eis aliquas militares copias significat. Manus domini: pro, quantum tua res familiaris potest. Deut. 16, Quisque offeret Domino iuxta donum manus suae, iuxta benedictionem Domini, quam dedit tibi. Posterius hemistichion exponit praecedens. Ratio autem huius metaphorae aut significationis Manus est, quod sicut vis hominis, qua aliquid agit exterius, est in manu: ita quoque in re familiari est hominis potentia et veluti organon agendi: sicut vulgo Germani dicunt, Sein vermügen. Sic et Deuter. 12, Oblationes manus vestrae. id est, de vestra substantia factas, vel quas manibus vestris offertis. 1. Reg. 10. Dedit ei munera secundum manum regis. id est, regalia, ut potest et solet rex, ac etiam decet regem facere pro consiliis. Manus peccatoris non moveat me, Psal. 36. Non'ne manus Ioab tecum est? 2. Sam. 4. id est, consilium et conatus Ioabi haec per te agit, teque instruit, te iuvat. Dan. 8. Et per intellectum suum prosperabit dolum in manu sua. id est, sua solertia feliciter promovebit suos conatus et consilia. Pro cura aut tutela: ut Proverb 3, Iustorum animae in manu Dei sunt. Psalm. 31. In manus tuas commendo spiritum meum. Sic Dominus dicit, Neminem pios rapturum ex manu sua, et Dei. Sic et Isaiae 3 dicunt Iudaei, perditis suis rebus, ad quemvis mediocris sortis hominem: Sis princeps noster, sit haec ruina sub manu tua. id est, tu suscipe curam afflictissimi huius regni, et reduc omnia in meliorem statum: quando quidem habes opes, quibus alas exercitum, aliosque necessarios sumtus facies. Matth. 4, et Psal. 91 dicitur, quod angeli pios in manibus portabunt. id est, singulari cura tuebuntur. 1. Sam. 17, Dereliquit vasa desuper se super manum custodis vasorum. id est, tradidit curae custodis. Gene. 39. Videns quod Dominus omnia fortunaret in manu ipsius. id est, omnibquae ipse curaret, tractaretque, dabat Deus successum. Isaiae 62. Eris corona gloriae in manu Domini, et diadema regni in manu Dei tui. id est, in singulari cura ac favore Dei eris, fiesve longe ornatissima et felicissima, qua Deus ita oblectabitur, ac te perinde semper in manibus habebit, sicut homines gratissima sibi. Pro ipsis actionibus aut operationibus hominum, aut etiam Dei crebro reperitur, tum in bonam partem pro auxilio, tum in malam partem pro castigatione, et pro quovis motu Dei in homine agente aut impellente. ut 1. Reg. 18, Manus Domini fuit super Eliam. id est, vis divina intendit ei robur corporis. Sic saepe significat spiritum impellentem aliquem ad prophetandum: ut, Manus Domini facta est aut fuit super aliquem. 1. Regum 5. cum caneret Psaltes, fuit manus Domini super eum. Ezek. 1. Et fuit manus Domini super eum. Ezek. 33, Et fuit manus Domini ad me vesperi. In hac significatione de vehementi spiritu prophetiae plerique intelligunt locum Isaiae 8. Sic dixit Dominus in fortitudine manus, et erudivit me. Melius tamen credo Vulgaris: Cum manum meam apprehenderet. acturi enim cum puero, manum eius comprehendimus: ut Tribunus nepotis Pauli, Actor. 23. Ezek. 8, Et cecidit illic manus Domini super me: id est, spiritus aut motus Dei, ad prophetandum me impellens. Ezek. 39. Videbunt gentes manum meam, quam posui in eis. pro, robur et potentiam, ipsasque res gestas. Ponitur pro auxilio Dei: ut cum dicitur Deus eduxisse populum suum in forti manu, et brachio excelso. Psalmo 89. Manus mea firmabitur cum ipso, et brachium meum corroborabit eum. pro, potenter iuvabo eum. Psalmo 119, Sit manus tua ad auxiliandum mihi. Genes. 49. Roboraverunt brachia eius in manibus potentis Iacob. id est, ope et auxilio. Sic aliquando manus Dei super aliquem, pro auxilio. Esdrae octavo, Manus

-- 322 --

619/620 Dei nostri est super omnes requirentes eum in bonitate: bis ibidem. Pro castigatione aut vi Dei, plagas infligente. Psalm. 39, A` vulnere manus tuae ego defeci. Sam. 5. Gravis erat manus Dei ibi: pro, graviter affligebat illic Philistaeos, seu gravi calamitate. Iob 23, Manus mea gravis est supra gemitum: id est, plaga vel afflictio mea, qua me Deus affligit maior est quam mea querela. Dura manus Dei, 1. Sam. quinto : pro, gravi afflictione. Aggravare manum, significat gravius affligere. Alleviare, contra: 1. Sam. 6. Descendit super me manus tua. Psal. 38. id est, plaga, percussio. Exod. 7, Dabo manum meam in Aegypto: id est, potenter percutiam eos. Iob 13, Remove manum tuam a me. id est, castigationem. Actor. 13, Ecce manus Domini super te. pro, castigatio aut plaga eius. Durum est incidere in manus Dei viventis, Hebraeorum decimo . id est, in eius castigationem. Sic et 1. Pet. quinto, Humiliemini sub potenti manu Dei. Pro quavis operatione Dei in homines et per homines. Act. 4. Extende manum tuam ad sanationes et miracula. id est, praesta efficaciam. Sic Aegyptii arioli agnoscunt, et fatentur, illam vim miracula per Mosen efficientem esse digitum Dei. Exod. 8. Item Nehem. 2, et Esdr. 7, Dedit mihi rex iuxta manum Dei bonam super me. id est, pro favore Dei erga me: aut, ut Deus eum movit, ut mihi bene faciat. Sic forte intelligi posset de mirabilib. Dei operibus, quod ante citavi ex Ezek. 39. Videbunt gentes manum meam, quam posui in eis: id est, mea opera magnifica. Sic manus Dei erat eum Baptista, Lucae 1. id est, singularis quaedam vis ac potentia regens eum. Sic quoque de hominum operatione crebro accipitur. 1. Sam. 22, Quia etiam eorum manus eum Davide. id est, opitulantur Davidi suppeditando ei victum. 2. Sam. 3, Manus mea erit tecum, ad reducendum ad te universum Israelem. id est, modis omnibus iuvabo tuas partes, ut tibi totus Israel subiiciatur. 2. Reg. 15. Et dedit ipsi Phul mille talenta argenti, ut essent manus eius secum ad roborandum regnum in manu sua: pro, ut ei suppetias ferret ad obtinendum regnum. Ponitur pro externo opere: ut Exod. 14. Et vidit populus manum magnam, quam fecit Dominus in Aegyptiis: et timuit populus Domini, et credidit in Dominum et Mosen servum eius. ubi manum magnam vocat illud grande opus submersionis Aegyptiorum. Isaiae 3. Vae impio in malum, retributio manus eius fiet ei. id est, secundum mala eius opera rependentur ei poenae. Iud. 9 , Sic secundum retributionem manuum eius fecistis ei. id est, sic grati ei fuistis pro eius bonis operibus, aut beneficiis erga vos. Filii Israel ingrediebantur in manu excelsa, Exod. 14. id est, gloriosa liberatione Dei, eos educente. Alii exponunt, Laeti: quia hilares levant manum. Sed verior est prior sensus, et convenit cum eo quod crebro celebratur manus Dei in eductione ex Aegypto. Israel est eductus ex Aegypto in manu forti. id est, potenti opere Dei, Exod. 36. et Psalm. 136. Benedictus sit Iehova, qui locutus est ore suo Davidi et manu sua adimplevit. 1. Reg. 8. pro, opere ipso praestitit, quod promiserat, aut certe potentia sua. ¶ Secundo, manus varias phrases parit, a variis eius gestibus. Nam laeti, plaudimus manibus: tristes, habemus manus complosas, item super latera, ob dolorem credo hypochondriorum, ex atra bile effusa excitatum. Apud Iudaeos habebant, valde lugentes, manus in capite: ut Thamar, violata a fratre. Aliquando in admiratione simul et dolore percutimus femur: ut Ieremias de se scribit capite sexto. Orantes et iurantes manum in caelum levamus: pigri abdunt manus in sinum, aut etiam alioqui eas ociose complicant. Vocantes, et aliquid innuentes, extendunt manus. Testificantes bonum aut malum de aliquo, manus ei imponebant. Percutiens, aut agens aliquid, manum elevat, extendit et agitat eam. Morientibus manus super oculos ponimus. Iurantes, ponebant olim sub femur eius, cui iurabant. vel etiam in caelum levabant. Spondentes, aut sancte promittentes, infigimus aut infligimus dexteram alterius dextrae. Hinc igitur, ob istos varios gestus, variae locutiones oriuntur, quas etiam percuremus. Manus complicare, pro ociari. Proverb. 6 et 24. Modicum dormire, modicum dormitare, modicum complicare manus ad iacendum, et veniet tan quam [?: viat-- ] egestas tua. In utroque loco eadem verba sunt. Solemus autem iacentes aut dormientes, manus in pectore vel decussatim, vel tanquam parallelas ponere. Similis ferme de pigro phrasis est Proverb. 19, Piger abscondit manum in ollam, et non reducit eam ad os: eo quod etiam levissimae actiones ignavis sunt difficillimae, ut ferme eos pigeat promptum iam cibum ori porrigere, nedum lucrari aut parare. Manum in sinum [?: p- ] re, aut abscondere, ocium et pigritiam extremam indicat Psalm. 74. Quare reducis aut retrahis manum? E'medio sinus tui consume: id est. perfecte educito, et extende eam ad eos liberandos, et perdendos hostes. [?: ] tere, aut reducere manum, est desinere agere, desinere opitulari piis. Porro qui reducit manum ab opere, ille eam ad se retractam veluti in sinum reponit ociosam. [?: ] vatio manus, castigationem aliquando significat, praesertim si Deo tribuatur: quia percussuri, manus levamus: Isaiae 19. Timet, et stupebit a facie elevationis aut agitationis manus Domini, quam levaturus est super eum. Contra, etiam pro liberatione, Psalm. 10, Exurge Domine, leva manum tuam, ne obliviscaris pauperum. Aliquando iuramentum notat: quia iurantes manum in caelum levabant, veluti monstrantes eum quem in testem vocabant. Psalm. 106, Levavit manum suam super eos, se prostraturum eos in deserto. pro, sublata manu iuravit. Num. 14. Pro qua levavi manum meam, ut habitare facerem vos in ea. Ezech. 20. Levavi manus meas pro semine domus Iacob. id est, iuramento confirmavi promissiones meas erga Israelitas. Eodem capite aliquoties haec phrasis iteratur. Psalm. 63. In nomine tuo levabo manus meas: id est, te invocabo. Exod [?: ] , Manus super thronum Domini. id est, iuravit Dominus per thronum suum. Levare manus, etiam vim contra aliquem parare significat. ut Iob 31. Si levavi manum meam contra pupillum, cum viderem auxilium meum in porta. 1. Reg. 11. Et haec est res propter quam levavit manum contra regem. id est, rebellavit. Zachariae primo: Levo manum meam super eos. id est, [?: invad-- ] eos. Benedicentes etiam levabant manus, ut est Psalm. 134. Item orantes. Psal. 28: Cum levavero manus [?: ] sanctuarium tuum. Sic 1. Timoth. 2. Volo viros orare is omni loco, levantes manus puras. Idem valet Extendere, aut expandere manus, ut mox dicetur. Apponere manus ori, pro tacere: Iob trigesimonono . Sicut et [?: Harpo--tes ] dicebat: Digito compesce labellum. Iob 21. [?: Ob-- ] pescite, et ponite manum super os. Mich. 7, Ponent u-num super os. Manus alicuius apprehendere, est, vel [?: e-- ] re eum vel confirmare. Sicut in Isaiae 42. et 45 Deus [?: ] se apprehendisse manum Cyri: id est confirmaturum, [?: ] cturum, et successum ei esse daturum. Sic enim solemus puerulos manu ducere, ne cadant, et ut tanto citius et facilius progrediantur. Sic Ezech. 16. Manum [?: eg--- ] pauperis non apprehendisti. id est, non confirmasti [?: ] Sic et tenere aliquem manu. Psal. 13. Extendere, aut expandere manus, pro orare. Is. 1. Cum expanderitis manus vestras, abscondam oculos meos a vobis. id est, cum oraveritis, non exaudiam. quia orantes alias levant, alias extendunt manus: quod naturale est omnibus gentibus. [?: ] de gesticulationes in Missa, sine omni vero cordis [?: ] tu, aut fidei affectu. Extendere manus, pro consolari. [?: ] 16. Non expandent manus, ut consolentur eos. Extendere, aut expandere manus, est, etiam lamentari ac [?: ]

-- 323 --

621/622 gere. Threnorum 1. Cum expanderet Syon manus, non fuit qui eam consolaretur. quia hunc quoque gestum lamentantes exhibent. Extendere manus, pro crucifigi. Ioann. 21, Extendes manus, et alius te cinget. Allusio est ad puerilem morem. cum matres cingunt pueros, dicunt, Leva manus, ibi illi extendunt: ut mos est in illis locis, ubi maior cingulorum usus est, et diligentius duplici aut triplici circumvolutione cingunt. Extendere manum ad pauperem, est ei dare eleemosynam. Proverbiorum trigesimoprimo: Manum suam extendit ad pauperem, et manum suam extendit ad egenum. Contrarium valet, Retrahere manum, die hand abziehen, solent Germani in eodem sensu usurpare. Extendere manum contra aliquem, est affligere eum, Ezech. 35. 14 et 6. Extendam manum meam contra te, ponamque te in desolatione. Isa. 5, Extendit manum suam super eum, et percussit eum, etc. Et, Manus eius adhuc est extensa. Id est, pergit procutere. 1. Samuel. 26. Quis extendet manum suam in Christum Domini, et erit innocens? Extendere aut expandere manus, est etiam vocare, innuere. Isaiae 65, et Rom. 10. Tota die expandi manus meas ad populum rebellem: pro, frustra eos vocani et invitavi toties, et tam sollicite. Non enim tantum voce significamus voluntatem nostram, sed et manu innuimus. Proverb 1. Eo quod vocavi, et renuistis: extendi manus, et nemo respexit. Sic et Levare manu, Isaiae 13. Exaltate vocem, et levate manum. Extendere manus ad aliquid, omnino in genere significat aliquid conari, agere, etc. ut Actorum quarto petunt pii, ut Deus extendat manum suam ad miracula et sanationes: id est, per eos illa operetur. Sic et mittere manus, ut Actorum duodecimo: Misit rex Herodes manus, ut affligeret aliquos in Ecclesia: id est, aggressus est. Ponere manus super oculos alicuius, est ei esse superstitem: idque olim liberi parentibus iam primum mortuis facere solebant. Genesis 46, Ioseph ponet manum suam super oculos tuos Sic Penelope de Telemacho dicit: Comprimat ille meos, comprimat ille tuos. id est, sit nobis superstes, ac nobis iusta persoluat. Imponere manus, est propria Hebraeis formula, et ritus: qui hac ceremonia solebant uti partim in publicis ac solennibus victimarum consecrationibus, ut apparet ex Levitico: partim etiam in precibus ac benedictionibus privatis, ut liquet ex Genesis 48 cap. quem ritum deinde servavit Ecclesia Christiana, tam in ministris constituendis, ut ex hoc loco, et 1. Timoth. 5, et aliis multis constat: tum et in conferendis Spiritus sancti donis et faustis precationibus ut Matt. 19. Imponere igitur alicui manus, est testari de eo, quod vel bonus vel malus sit, aut aliquid facinoris patraverit. Quare initiantes aliquem, imponebant ei manus: nempe ut coram universo coetu testarentur, eum esse idoneum. Numer. 27, Praeficies virum super congregationem, virum in quo est spiritus, et imponas manum tuam super eum. Sic Paulus prohibet Timotheum, primae 5, cuiquam manus temere imponere: id est, eum initiare in ministrum Ecclesiae. vult enim gravi et maturo iudicio deligi inaugurandos, et praeficiendos Ecclesiis. Imponebant quoque manus sancti viri iis, pro quibus orabant. ut Actorum 8. Apostoli venientes ad Samaritanos conversos, oraverunt pro eis, imposuerunt eis manus, et acceperunt Spiritum sanctum. Sic et Deuteron. 34 legitur, Repletus est Iosua spiritu sapientiae, quoniam imposuerat Moses manus suas super eum. 2 ad Timotheum primo: Exuscita [?: do--m ] Dei quod est in te, per impositionem manuum mearum: id est, per meam precationem, et etiam ordinationem, [?: -a ] tibi sunt dona spiritus. Orabatur sane publice pro [?: ] augurandis: ut utrumque de Timotheo et Iosua, possis etiam de inauguratione accipere. Sic et Christo afferebantur infantes, ut manus ipsis imponeret: id est, pro eis [?: ] [?: ] , ac eis benediceret, atque etiam Spiritu sancto imbuerentur. Sic ipse Dominus et Apostoli aegris manus imponebant, et sanabantur. Hanc efficaciam miraculorum et doni spiritus, quam impositio manuum Apostolorum habebat, volebat Simon magus ab Apostolis argento emere. Percutere manus, pro complodere: quod est dolentium. Num. 24. Et iratus est Balac, et percussit manus. Ezech. 21. Tu ergo fili hominis propheta, et percute manum ad manum. pro, complode, ut dolentes solent Exech. 22. Percussi manum meam propter avariciam quam fecisti, et sanguines qui fuerunt in te. Porro Ezech. 6 etiam plenius gestus irati aut dolentis describitur, qui per impatientiam tum manu percutit mensam aut quippiam simile, tum terram pede pulsat. Verba sunt. Sic dicit Dominus: Percute manu tua, et calca aut pulsa pede tuo, et dic: Ah ah super omnes abominationes malas Israel, quia cadent gladio, fame et peste. Eosdem plane gestus idem propheta cap. 25, etiam nimium gaudenti ac exultanti tribuit, inquiens: Eo quod plaudis manu, et pulsas pede, et laetaris cum omni despectione animae tuae super terram Israel, etc. Plaudere manu, apud omnes gentes laeticiae signum est. Iob 27. Plaudet super impium manibus suis. Psal 47, Omnes populi plaudite manu, iubilate Deo. Sic Psalm. 98. Flumina plaudant manu, montes exultent coram Domino, quia venit iudicare terram. Nahum 3. Quicunque audierit auditionem tuam, plaudent manu super te. Manus habere super lumbos, magnum dolorem de eximia calamitate indicat. Iere. 30. Quare ego vidi, quod omnis vir habet manus suas super lumbos, sicut parturiens, et conversae sunt omnes facies in pallorem. Percutere manu, aut infigere, pro promittere, et etiam spondere, valde crebro accipitur: ut Proverb. 6 17, et 22. quia promittentes solent id data dextra confirmare, et quidem aliquando etiam cum impetu quodam, illidendo suam manum in illius cui aliquid promittunt: sicuti et Germani dicunt, Er hat mirs in die hand geschlagen. Tales ergo manu percutientes aut spondentes vituperat Salomon, et a fideiussionibus aut sponsionibus pro aliis omnes dehortatur. Manus super caput, magnum dolorem significat: sicut supra de Thamar dixi. Ierem. 2. Etiam hinc egredieris, et manus tuae super caputtuum. Ponere manum cum alio: Exod. 23. Ne ponas manum tuam cum impio, ut sis testis mendax. Dubito an veniat haec locutio a more aliquo iurantium, quod manum libro legis superimposuerint: aut accipiatur hic manus pro auxilio. quasi dicat, Ne adiungas tuas vires impio, ne adiuveris eum in mala causa. In manu ponere animam, item Portare animam in manibus, est, subire extremum vitae periculum, in eoque versari. Iob 13. Cur animam meam in manibus meis pono. Psal. 119. Anima mea in manu mea semper: pro, perpetuo versor in discrimine vitae. Cuius locutionis ratio est, quod anima Hebraeis vitam significat. ita igitur de ea loquitur, tanquam si iam ex reliquo corpore exivisset, et solummodo adhuc in manibus haereret, unde facile excuti posset, Excutere manum super femur, admirationem, cum dolore significat, Ieremiae trigesimotertio : Postquam conversus sum, poenitentiam egi: et postquam cognovi, percussi manu femur. Sic enim solent dolentes et admirabundi, Protrahere manum cum illusoribus Hos septimo, consociationem convivii cum levibus et vanis hominibus indicat. Laeti enim, et poti, solent extendere, aut etiam erigere manum, ac iubilare. Oculi servorum et ancillarum ad manus dominorum et dominarum suarum: pro, expectant eorum mandata, et pensum ac dimensum ab eis: Psal. 123. Germani eadem phrasi utuntur, Einem anderen in die hand sehen: pro, ab eo expectare necessaria. Quia etiam manibus agimus pleraque externa opera, ideo ponitur haec vox pro ipsius vitae curriculo, aut actionibus. Hinc dicuntur manus sanguine plenae, maculatae, mundae, purae, innocentes. In manibus esse mundiciem, aut iniquitatem,

-- 324 --

623/624 aut malum, lavare et mundare manus, et similia: unde itidem variae locutiones proficiscuntur. Puritas manuum, est idem quod iustitia vitae et actionum. Psal. 18, Retribuit mihi Dominus secundum iustitiam meam, et secundum puritatem manuum mearum reddidit mihi. Iob 17. Mundus manibus addit robur, pro, invalescit. Sic etiam Psalmo 24. Qui mundas habet manus, et cor purum. id est, qui interius et exterius studet iustitiae et innocentiae. In mundicia aut puritate manuum aliquid facere, Genes. vigesimo . pro, non violenter, non malo aut pravo consilio vel animo. In sinceritate cordis mei, et mundicia manuum mearum feci hoc. id est, non pravo animo, non etiam violenter rapui Saram: sed Abraam et Sara consentientibus, coniugiumque suum dissimulantibus, tanquam ad legitimum concubinatum eam mihi adiunxi. Lavare manus in innocentia. Psalmo vigesimosexto : Lavi in innocentia manus meas. id est, innocenter vivendo servavi manus meas mundas ab omni scelere, ac praesertim a sanguine proximi. Iniquitatem esse in manibus, id est, consiliis, conatibus, actionibus, operibus. Psalmo septimo: Si est iniquitas in manibus meis: si iniqua perpetravi, vel potius si in hoc negotio contra Saulem aliquid iniqui molior. 1. Paralip. 12. Si venistis ad decipiendum me, non iniquitas in manibus meis. pro, cum nihil iniqui moliar aut coner, Psalm. 26, Quorum in manibus est praevaricatio. id est, pravum consilium, et malus conatus. 1. Samuelis 26. Quid enim feci, et quod in manu mea malum est? Manus sanguine plenae. Isaiae 1 Cum multiplicaveritis preces, non exaudiam vos: Manus vestrae sanguine plenae sunt. Isaiae 59. Manus vestrae pollutae sunt sanguine, et digiti vestri iniquitate. id est, in omnibus vestris consiliis, conatibus et actionibus insidiamini vitae, famae, et fortunis proximi. Et mox: Opus iniquitatis est in manibus eorum. Manus lavare, aliquando innocentiae professio est: ut Pilatus hoc symbolo protestatur Matth. 27, se non consentire in iniustam caedem insontis Christi. Verum de hac phrasi dixi plenius in verbo LAVARE. Mundare manus, est omittere peccata, et fide remissionem peccatorum consequi. Iacobi 4, Emundate manus peccatores, et purificate corda duplices animo. Manuum debilitas, aut remissio, quamvis summam imbecillitatem significat, sive corporis sive animi, sive fortunarum. Ier. 47. Non respexerunt patres ad filios, propter remissionem manuum. id est, propter terrorem, quo ob periculum erant languefacti, ut non cogitarent periclitantibus liberis succurrere. 2. Sam. 3. Audiens quod mortuus esset Abner, debilitatae sunt manus eius, id est, coepit despondere animum. Ezech. 7, Omnes manus debilitabuntur. Zoph. 3 , Ne debilitentur manus tuae. pro, sis bono animo, et ne desistas ab incoepto. Idem valet et Nutare manum, Levit. 25. Sic Iob 4. Manus lassas corroborasti. Manuum dolor, aut labor, omnigenam difficultatem vitae notat. Genes. 5. Iste consolabitur nos a dolore manuum nostrarum de terra, cui Deus maledixit. id est, isto nos liberabit a tristi difficultate huius vitae, quae proficiscitur ex maledictione Dei. putabat enim esse semen benedictum mulieris, auferens maledictionem. Fortitudo manus, pro magna potentia. Isaeiae 10. In fortitudine manus meae feci, et in sapientia mea, quia intellexi. pro, magna potentia et sapientia mea. Missio manus, pro conatu quovis: quia acturi aliquid externum, eo manum porrigimus. Deut. 12. Et laetamini in omni missione manus vestrae. pro, omnia vobis ita succedent, quae agetis, ut inde merito laetemini. Is. 11, videtur significare haec locutio actionem, aut tractationem rei, pro nostro libitu factam. Verba sunt: Edon et Moab immissio manus eorum. id est, tractabunt eos pro libitu. Psalm. 144. Mitte manum tuam de excelso, et redime me. id est, porrige, ut solent homines porrecta manu periclitantem extrahere ex periculo, veluti ex aqua. Psalm 125. Ne [?: ] tat aut extendat iustus manum suam ad iniquitatem id est, etiam peccet. Psalm. 138. Contra iram inimicori meorum immittes manum tuam, et servabit me dextera tua. pro, reprimes eos. Manuum suarum laborem [?: ] care, est iuste sibi parare victum. Psalm. 128. ponitur labor pro fructu aut lucro laboris. Lapis manus. id est, missilis. Numer. trigesimo quinto: Si lapide manus percusserit eum. id est, quem manu eiecerit. Mutuum [?: ] id est, sua manu mutuo datum, aut potius de suis facaltatibus datum. Deuter. 15. Ut remittat omnis dominus mutui manus proximo suo. id est, ut remittantur debita. Manus alicucus negotiatio: pro, quae per manum alicuius, aut aliquem fit. Ezek. 37. Insulae multae [?: negociat-- ] manus tuae, vel etiam negociabuntur mercibus a te factis. Sicut vulgo nunc dici solet, Noerenberger [?: bande ] , [?: ] scheisst alle landt: id est, Merces et varia opera ibi ab artificibus facta, latissime distrahuntur, aut venduntur. Additur aliquando, ut et alibi monui, manus pene ociose non tamen sine emphasi quadam personae aliquid agetis. ut Psal. 11. Opera manuum eius veritas et iudicii opera manuum tuarum sunt caeli, operi manuum suarum incurvaverunt se. Isaiae 2. pro, idolis quae ipsimet fabricati sunt. Non solum autem hominibus ac Deo adiungitur ista vox, sed etiam brutis, atque adeo mortuis: ut 1. Paralip. 29, per manus instrumentorum Davidis: id est, cum instrumentis musicis a Davide inventis. Sic Heb. 2, Ut libereris a manu mali. id est, a malo et calamitate. Viri manus Dei, Psal. 17. A` viris manus tua eripe me. Alii quidem intelligunt, A` viris, quibus tanquam manu aut organis ad castigationem aliorum uteris. Alii autem, A' viris quibus imminet tua castigatio. iuxta illud: Durum est incidere in manus Dei viventis. Sunt igitur illi viri manus Dei viventis. Sunt igitur illi viri manus Dei, id est divinae castigationi iraeque mancipati. Manus spontanea. Deuter. 16. Iuxta sufficientiam spontaneae manus tuae erit, quod dabis id est, quantum sponte ac libenter voles dare. Manum applicare ad os, pro comedere. 1. Sam. decimoquarto : Venit populus in sylvam, et ecce fluxus mellis, sed nemo applicabat manum ad os, id est, non audebat sibi inde aliquid in cibum sumere. Adhaerere alicuius manui aliquod. Deuteron. 13, est, inde aliquid sumere, praesertim iniuste: sicut ibi de anathemate dicitur. Sic et Iob 31. Manus aperta aut clausa, pro liberali, aut contra. Deut. 15. Neque claudes manum a fratre tuo mendico, sed aperiendo aperies eam: pro, benefacito illi, aperiendo manum tuam, et dando ei quod in illa habes. Alioqui repentur haec phrasis. Clausus manu dextra, Iud. 3 . pro inepta ad agendum: cum quispiam sinistra pro dextra utitur. Manus alicuius apprehendit, aut reperit: pro, dives factus est. Levit. 25, Si apprehenderit manus peregrini. [?: Co- ] non apprehendere, aut non attingere: Levit. 5. [?: Si- ] attingat manus eius sufficientiam agni: id est, Si tam [?: ] per sit, ut nequeat emere agnum ad sacrificium, [?: ] care manum alicuius. id est, quo quo modo eum confirmare: Ierem. 23, Pseudoprophetae confortaverunt [?: ] malorum ita, ne convertantur a malitia sua. pro, in sua impoenitentia eos confirmarunt. Sic Ier. 35. Confortate manus remissas. Zach. 8. Comfortentur manus vestrae 1. Sam. 23, Ionathan confortavit manum Davidis in Domino. id est, confirmavit eum divinis promissionibus. Ezech. 2. Num fortifica buntur manus tuae, in diebus quos facio tecum? id est, perterrefies et debilitaberis, cum te affligam. Iud. 9 . Fortificaverunt manus eius in caede fratrum. Sic 2. Sam. 2, Nunc ergo roborentur manus vestrae. Fortficari, aut corroborari manum alicuius supra aliquem, est, eum fieri potentiorem, et opprimere aliorum. Iud. 3 , Et roborata est manus eius super Christum Risetaim. Convertere manum super aliquem: pro, [?: iter-- ]

-- 325 --

625/626 [?: -que ] iterum et saepius percutere: Isaiae 1. Ezech. 38. Dare, aut reponere in manus: Psal. 10. Certe tu laborem et irritationem aspicies, ut des in manum tuam. id est, ut illa perperam facta probe memineris, quo in tempore punias. Dare manus ad aliquid. pro, consentire, opitulari. Esdr. 10: Et dederunt manus suas, ut educerent uxores suas. id est, consenserunt, et adiuverunt amovere mulieres alienigenas. Sic Psal. 68, Aethiopia faciet currere manus suas Deo. id est, consentiet, serviet. Thren. 5. Aegypto dedimus manus, ut saturaremur panibus. id est, illi consensimus, nos dedimus, aut supplices facti sumus. 2. Par. 30, Date manum Domino: id est, obtemperate. Dare manum etiam iurare data manu significat. Ezech 17. Sprevit iuramentum, et ecce dederat manum: pro, cum quidem illud data manu corroborasset. Dare manum suam sub aliquem, est ei subiici, obtemperare. 1. Par. [?: -9 ] . Omnes quoque filii regis David dederunt manus sub Salomone: id est, agnoverunt Salomonem pro suo domino et rege. Manus alicuius est in aliquem, aut contra aliquem, est, suam potentiam ad eum laedendum convertere. 1. Sam. 12. Manus Domini erit contra vos. Exod. 9. Manus Domini erit in pecoribus tuis, pestis gravis valde. [?: -ro ] , percutiet Dominus pecora tua peste. Sic Gen. 49. Manus tua erit in cervicibus inimicorum tuorum. id est, coges eos dare terga, vinces et vertes eos in fugam, sicut etiam Du wirst sie beim hals nemmen: vel sicut Latini di [?: -t ] , trahes eos detorto collo. Sic et Gen. 37, Manus nostra ne sit in eum. Et 1. Sam. 18. Gen. 16, Manus eius in omnes, et manus omnium contra eum. Manum alicuius eundo ire: [?: -o ] , invalescere. Iud. 4 . Et ivit manus Israel eundo, et [?: -ura ] erat contra Iabin. Manus alicuius osculata est os, Iob 31. [?: -ro ] , tacuit, seu manu compressit os. Alii, adoravit opus [?: -um ] . Manus excelsa, alias significat gloriosam potentiam, [?: -t ] auxilium, praesertim cum Deo tribuitur. Exod. 14 dicuntur Israelitae egressi de Aegypto in manu excelsa: id est, Deo ipsos gloriose liberante. Alias manus excel [?: ] superbiam, audaciam et arrogantiam significat. Num. [?: ] Anima quae fecerit in manu excelsa: id est, quae sciens ac volens audacter peccaverit. Opponitur enim haec locutio peccato per errorem facto. Implere manum alicuius significat consecrare eum in sacerdotem: Exod. 28. [?: -ia ] inaugurandis dabantur coram altari Domini cer [?: ] quaedam liba et similia Deo offerenda: ut indicatur [?: -idem ] , et sequenti capite. Aliquis invenit manum suam: [?: -o ] , fortiter ea utitur, Psal. 76: Nec invenerunt omnes [?: -i ] fortes manus suas. pro, nihil potuerunt manibus [?: -s ] efficere viri militares, non fuerunt earum [?: compo- ] , non potuerunt eis, suisve viribus aut armis recte [?: ] . Manum alicuius invenire aliquid (ut et supra dixi) [?: -quirere ] aliquid, eôve potiri significat. Multum [?: por- ] invenire dicitur manus, cum multum opum lucratur: ut Iob cap. 31 dicit: Si laetatus sum quod multiplicatae essent facultates meae, et quod multum invenisset manus mea. Idem bis dicitur. Sic 1. Sam. 10, Fac quod venit manus tua. pro, quod potes. Sic 1. Sam. 25. Daquod invenerit manus tua: pro, quod habet in [?: prom- ] , quod potes aut praevales. 1. Sam. 23. Ne timeas, non veniet te manus Saul: pro, non fiet tui compos, non [?: -ietur ] te, non capiet te. Manus et pes, pro omni potenti alicuius. Psal. 36. Ne veniat mihi pes superbiae, nec [?: -us ] impiorum impellat me: pro, ne patitor ô Deus, nulla vis hostium et impiorum contra me praevaleat. [?: ] Domini est in aliquo, in bonam partem accipitur, et [?: -icat ] potentem bonamque motionem. 2. Par. 30: Ma [?: ] quoque Domini fuit in Iehuda, ut eis daret cor unum, facerent. Ponere aliquid in manum alterius, est, eius potestati [?: -dere ] . ut Exod. 4: Portenta quae posui in manu [?: ] pro, in tua facultate, ut ea patrare possis, cum opus [?: ] Ponere manum inter aliquos, aut super aliquos, est, eorum litem dirimere, interposita sua autoritate eorum contentionem diiudicare et finire. Iob 9. Non est inter nos redarguens, qui ponat manum suam super nos ambos. id est, qui utrunque cogere possit, ut in sua sententia acquiescamus. Ponere aliquid in suam manum, est auferre. 1 Reg. 20, Omne concupiscibile oculorum tuorum ponent in manibus suis. id est, accipient in suas manus congestum. Sic Latini involare. id est, in vola concludere et auferre. Eccl. 5, Nec quisquam reportet de labore suo, quod fecerit venire in manum suam: vel potius, cui manum admoverit. Retrahere manum, est desinere agere (ut et prius dixi) sive actio aliis fuerit bona, sive mala. Significat igitur tum desinere peccare, aut laedere aliquem: tum, desinere benefacere. Germani posterius habent in usu, seine hand abziehen: pro, non opitulari. Ezech. 18, Ab iniquitate retraxit manum suam: id est, desiit peccare. Ezech. 18, Ab afflicto paupere retraxit manum suam: scilicet, ne pergeret eum laedere ac spoliare. Inniti alicui manum regis, indicat illum esse proximum regi: sive quod moris fuit illis Asiaticis regibus, ut alicui inniterentur inter eundum, qui eos veluti gestaret ut molliculos et languidulos: sive quod regimen et negocia talibus potissimum incumbunt. Vide 2. Reg. 7. Pecora transire ad manum numerantis, est adesse rem pecuariam, habitari loca. Ier. 33: In civitatibus Iuda adhuc transibunt pecora ad manum numerantis. Manus ad manum, significat vel coniunctionem virium, vel confoederationis et conspirationis Prov. 11, Manus ad manum non erit innocens malus: id est, non evadet poenas, non habebitur a Deo pro insonte. Esse alicui ad manum, non tantum Hebraei, sed et Latini acGermani dicunt: pro, uti eius opera multum. Filii Davidis primi erant ad manum regis: pro, eorum opera potissimum utebatur rex. Nehem. 11, Erat ad manum regi in omnire ad populum: id est, plurimum utebatur eius opera in omnibus negociis cum populo agendo. Germanice, Einem zur hand sein, oder [?: ] . [?: ] , pro in proximo. Iob 15, Sciat quod sit in manu eius dies tenebrarum: id est, sciat sibi imminere tempus afflictionis. Sic ferme Latini, pugnam in manu esse: Aliquando idem valet quod fortiter. Isa. 28. Veluti tempestas a quarum inundantium, quae deiicit terram in manu. pro, in fortitudine, fortiter. Ad manum alicuius, pro in custodia eius. Sublata est Esther in domum regis, ad manum Hagai custodis mulierum. 2. Par. 26, Cum recensiti fuerunt ad manum Hanoniae de principibus regis. 2. Par. 17. Ad manum eius Iehovam princeps: pro iuxta eum, aut ei proximus. Significat etiam haec locutio idem quod, sub potestate alicuius aliquid esse. 2. Par. 26, Ad manum eorum exercitus militiae trecentorum: pro, sub imperio eorum. In manu, idem quod propter. Isa. 64, Dissoluisti nos in manu iniquitatum nostrarum: id est, propter iniquitates nostras. Manus nonnunquam pro loco ponitur. Psal. 140, Ad manum tramitis laqueos posuerunt mihi: id est, iuxta tramitem. Prov. 8: Ad manum portarum in ostio civitatis: id est, in platea proxima portae. Isa. 22, In terram latam manibus proiicieris: pro, locis. Seu spaciosam, Isa. 57, Dilexisti manum quam audisti: id est, locum quem tibi ad idololatriam delegisti. Manus gladii: Ier. 18, Et fluere eos fac per manum gladii: pro, effunde sanguinem eorum gladio. Iob 5, In bello redimet te a manibus gladii: id est, a laesione. Manus rotarum: Ezech. 10. id est, radii, qui infixi sunt mediolo rotae. Incidisti in manus proximi tui: id est, obligasti te. Prov. 6. Fructus manuum: pro lucro labore parto. Prov. 31, De fructu manuum suarum plantavit vineam: id est, de lucro, labore suo parto. Ibidem, Date ipsi de fructu manuum suarum: id est, digna est quae honoretur, et cui benefiat ob suam industriam. Excutit manus, ne recipiat munus: Isaiae 33. id est, non tenet manum patulam et quietam, ad recipiendum munus: Sicut Vespasianus extensa palma, promissam auream statuam iusserat in ea basi collocare. Scribere manusua:

-- 326 --

627/628 Isaiae 44: Ille scribet manu sua Domino, ac in nomine Israel denominabit se: id est, suo chirographo se obligabit et addicet Domino. Umbra manus tegere, aut protegere Deum, aliquem: Isaiae 49 et 50, est, eum clementer a Deo defendi. Ventilabrum esse in manu alicuius, est metaphora sumpta a trituratoribus, qui purgant frumentum, separantes id a paleis, et significat summam autoritatem iudicandi et repurgandi Ecclesiam et religionem. quod proprium est Christi, ut Malachias quoque hanc repurgationem cap. 3 describit. Manus communes, Marcus cap. 7 prophanas et immundas vocat: quod supra in voce Communis prolixius est expositum. Manibus operari, 1. Thess. 4, est, quacunque demum iusta opera aliquid agere aut moliri, et ea ratione victum quaerere. Characterem Antichristi in manu et fronte accipere, est, non totum Antichristianismum, sed tantum aliquas eius partes, notas aut vestigia accipere, ut proprie in Adiaphorismo factitatum est: tametsi ibi quoque aliqui nimis profunde sese in abominationes illius meretricis immerserint. Quod vero frontis potissimum, et manus, praesertim dextrae, facit mentionem, id idem est: quia frons est pars hominis, qua cognoscitur. Notat ergo symbolice confessionem. nam tempore Interim adiaphorizabant, et characteres meretricis accipiebant, ut adversarii persuaderentur iam illos accepisse Interim, eoque parcendum illis obedientibus filiolis esse. Manus autem, praesertim dextra, operatur: ideo significat vitam externam. Indicat ergo, tales collusores meretricis Babylonicae in confessione, et in opere, aliquas eius notas aut abusus exprimere et circumferre.

MARANATHA, in fine prioris ad Corinthios est: Si quis non amat Dominum IESUM, sit anathema maranatha. id est, sit extreme anathematizatus. De hac voce aliorum annotata adscribam sic igitur inquit Erasmus: Hac voce Paulus solet extremum exitium significare, quod Hebraei vocant מראנאתא . Caeterum Maranatha Ambrosius putat vocem Syram esse, potius quam Hebraicam: licet inter has linguas nonnulla fuerit affinitas. sonare autem apud illos, Dominus noster venit. Quanquam inter Hebraica vocabula, quae nullo certo autore feruntur, reperio Maranatha expositum, In adventu Domini nostri: ut cohaereat cum superiori, Sit anathema in adventu Domini nostri. veluti referat finem Malachiae: Ne forte veniam, et percutiam terram anathemate. Theophylactus ad Ambrosii sententiam interpretatur, Dominus venit. vultque videri ceu iusiurandum, quo confirmet Dominum adventurum. Eadem ferme D. Hieronymus, in epistola quadam ad Marcellam, cuius super hac re verba non gravabor adscribere: Maranatha, magis Syrum est quam Hebraeum: tametsi ex confinio utrarumque linguarum aliquid et Hebraeum sonat: et interpretatur, Dominus noster venit. ut sit sensus: Si quis non amat Dominum IESUM, anathema sit. et illo completo, deinceps inferatur, Dominus noster venit: quod superfluum sit, odiis pertinacibus adversus eum velle contendere, quem venisse iam conster. Hactenus Hieronymus. Nec his dissimilia scripsit Augustinus. Illud admonendum erat, in Dominus noster venit, Venit esse praeteriti temporis. est enim ἦλθέ , id declarantibus Graecis interpretibus, si parum ex interpretatione Hieronymi liqueret. Rursus hic mihi monendus est Lector: haec verba quae modo retuli ex Hieronymo (Maranatha, magis Syrum est quam Hebraeum: tametsi ex confinio utrarumque linguarum aliquid et Hebraeum sonat, interpretatur, Dominus noster venit) haberi eadem in Commentariis Ambrosianis, et in his Scholiis quae feruntur Hieronymi titulo. Beza porro, in postremum Caput prioris ad Corinthios, sic annotat: Maran atha, μαραν ἀθά . Alii codices scribunt uno verbo μαραναθὰ , quod video eruditis nonnullis placere, quasi una sit dictio Syriaca, idem declarans apud Hebraeos הרם , perperam tamen scripta a librariis, et alia: pleraque peregrina: cum scribendum fuerit, [?: ] ramatha. Aliis placet, duas esse dictiones: nempe [?: ] Dominus, et אתא venit. Aliis etiam tres: nempe [?: ] Dominus א noster, אתא venit. Sed utrovis modo [?: ] duobus istis legas, puto non satis apte considerari significationem huius vocabuli in hoc loco interpretando, cum potius sit τεχνικῶς accipiendum. Sic enim existimo designari speciem extremi anathematis: qui nimirum ea erat eius formula, quod qui in eo damnatus Domini iudicio quasi in manus, citra ullam venire spem, dederetur: ut ea sit fortasse species tertia anathematis, quam Thalmudistae vocant שמתא , ut refertur in Thesbi Eliae. Nam alio quin causa non erat cur Corinthios alloqueretur Chaldaice, nisi vocabulum [?: ] fuisset Ecclesiis familiare ut Amen, Alleluia, et alia nonnulla. Quod si vera est potius eorum opinio, qui [?: ] vocabulum esse volunt, idem declarans atque Hebraeorum הרם , miror sane cur non posteriore loco [?: po- ] ἀναθημα , Syriaci scilicet vocabuli explicationem, [?: ] Abba pater. Quid si igitur vellibrarii mutarunt ordinem? vel ἀναθημα , ad marginem pro Syriaci vocabulo interpretatione annotatum, postea in contextum [?: ] psit? Sed de his hactenus. nihil enim hic ausim, [?: a- ] lim affirmare. Haec Beza. Placet sane et mihi, ut [?: ] haec significet idem qued Dominus noster venit: fueritque vox nota ac usitata Ecclesiae de extremo anathemate eum sensum habens, quasi tales [?: excommunicati- ] iam Ecclesiae sanandi serventur: sed tanquam peccates ad mortem, utpote pertinaces hostes Christi, [?: ] mo iudicio puniendi tradantur, dedanturque.

MARCIDUS. Vide PUTRIS.

MARE, vox latius patet in Sacris, quam in prophanis Scriptoribus. Nam non tantum istud magnum falsum mare significat: sed etiam stagna, praesertim maiora: unde tam crebro, praesertim in novo Testamento, nominantur hac voce illa Iudaica stagna: ut [?: M-- ] Tyberiadis, mare Genesareth, mare Mortuum. Ideo vero stagnum vocatur modo mare Genesareth, [?: ] Tyberiadis, modo Galileae, a diversis civitatibus [?: ] tore eius existententibus. Mare mortuum, quod nullis [?: ] tis ac fluctibus agitatur, est stagnum, in quod [?: So- ] submersa est: vocatur vero etiam Salsum, et [?: Asp- ] cum. Mare rubrum per quod transierunt sicco [?: pede-- ] lii Israel, est sinus Arabicus, dividens Arabiam ab Aegyppto. Rubrum autem, teste Plinio dicitur, quia [?: ] ei substrata rubet, eoque etiam ipsa aqua ob [?: trans- ] tiam rubere videtur. Mare (de quo Gen. 1, Congrega-tionem aquarum vocavit Maria) videtur proprie [?: ] verum mare indicare. inquit enim Deus: Congregatur aquae in locum unum. Mare simpliciter et [?: ab-- ] te positum, plerunque verum mare notat: ut [?: G- ] Zabulon in littore maris habitat. Mare magnum [?: ] verum mare, ad discrimen parvorum stagnorum [?: ] Omnis terra Hittaeorum usque ad mare magnum, [?: ] tra occasum solis, erit terminus vester. Mare [?: ] vocatur etiam verum mare. Deut. 34, Monstravit Deus Mosi omnem terram Iuda usque ad mare novissimum. Nam monti Nebo, in quem iussu Dei Moses [?: ] rat, per Phoeniciam et Iudaeam respicienti, mare [?: ex-- ] posito erat. Sic et Ios. 1 et 15 accipitur. Mare [?: S- ] [?: ] Hebraei Mare rubrum vocare, quasi dicas Mare [?: ] ctosum aut paludosum: unde Germanice [?: S- ] [?: ] quod in littore paludes crescunt in aliquibus [?: rest-- ] tionibus fluviorum, in id mare influentium. Mare [?: ] pe Hebraeis notat Occidentalem plagam, quia [?: ] proximum et mediterraneum est Iudaeae ad occidentem. Iosuae 16, et Isaiae 42, Laus eius a termino [?: ] ascendens in mare. id est, ab ortu usque ad occasum

-- 327 --

629/630 [?: ] [?: ] , pro occidentali, aut Zephyro. Exod. 10 [?: le--r ] , quod Deus excitaverit ventum maris validum, [?: -o ] sublatas locustas ex Aegypto proiecerit in mare [?: --rum ] , quod est ei terrae Orientale. Dicitur autem ventis maris, quia ex mari mediterraneo venerit. Mare [?: ] aut planiciei, Deut. 3 et 4, est idem quod mare mor [?: -m ] , mare salsum ac Sodomiticum. Ios. 3, quae descenbant ad mare solitudinis. Magnam copiam similitudine Maris indicat Isaiae cap. 11. Repleta est terra cognitione Domini, sicut aquae maris operientes. Sic etiam [?: ] metaphoram vel divitias, vel ipsam quoque multitunem significat. Hierem. 31, Et siccabo mare [?: Babylo- ] , et arescere faciam venam eius. id est, tum hominum [?: ] opum illam ingentem copiam. Ibidem, Et [?: ascen-t ] contra Babel mare: id est, immensus exercitus. Mox enim sequitur, Multitudine fluctuum eius est obruta. Eadem locutio est etiam Isaiae 19 de Aegypto, ubi videtur esse allusio ad Nilum et negotiationes ac piscationes maritimas. inquit enim: Deficient aquae a mari, et [?: -uius ] arescet ac exiccabitur: Elongabuntur [?: flumi- ] , exiccabuntur et exhaurienturrivi Aegypti. Maris fluentia pro opibus aut mercibus marinis. Deut. 33. Af [?: -entiam ] maris sugent: pro, marinis mercibus abundabunt. Maris frem tus, pro ingenti strepitu ponitur. Isa.Vaemultitudini populorum multorum, veluti [?: fremi- ] maris sonabunt. In maris profundum obiici, est aliquid longissime removeri. Mich. 7. Et proiiciet in profundum maris omnia peccata nostra. Christus paulo [?: ali- ] accipit, cum affirmat satius esse in profundum maris abiici, quam quenquam scandalizare: nempe pro [?: -ovis ] tristissimo exitio. Ad mare descendere, Psal. 107, descendentes ad mare navibus. pro, negociantes in mari: ut mox sese declarat, dicens: Et faciunt opus in [?: -uis ] multis. Maretonet, et plenitudo eius: Psal. 96 et 98. [?: -o ] , omnia celebrent maximo studio Deum, sicut mare incitatum strepere solet. Mare pro gentibus aut indelibus poni videtur Zach. 11, Transibit mare angustia, et percutiet in ipso mari fluctus: id est, increduli (qui ob ingentem multitudinem mari comparantur) diligentur. Lingua maris Aegypti. Isaiae 11, pro ipso Nilo: et certe pro aliquo sinu intelligitur. Insulae maris, Isaiae [?: ] , Graeci et alii accolae maris mediterranei vocantur, Isaiae cap. 57 Impiorum inquieta conscientia, et simul [?: -uae ] cupiditates perpetuo aestuantes, comparatione maris describuntur. Impii autem sunt sicut mare motum, quod quiescere non potest, sed aquae eius eiiciunt [?: lu-- ] et coenum. Non est pax impiis, dicit Dominus Deus. [?: Simi-erme ] modo etiam Iacobus incredulae impiorum mentis inconstantiam et agitationem comparat perpetuae agitationi maris. Montes ruere in cor aut medium maris, idem [?: -me ] valere videtur quod Latini dicunt Caelum [?: rue- ] aut caelum terrae milceri. Psal. 46, Propterea non timebimus, si moveatur terra, et si montes ruant in cor maris. Deus dicitur compescere procellas maris: quod alludit quidem ad subitam tran quillationem maris. sed significat, Deum furores impiorum et persequutorum uno momento comprimere: ut de Christo Evangelista narrat, quod increpuerit mare et ventos. Sic igitur inquit Psal. [?: ] Tu dominaris impetui maris: cum elevat procellas [?: -s ] , tu compescis eas. A` mari ad mare: id est, latissime. Psal. 72 dicitur de imperio Meschiae: Et dominabitur a [?: ] ad mare, et a flumine usque ad terminos terrae: id [?: ] a sinu Arabico usque ad mare mediterraneum, quod [?: ] etiam termini terrae vocantur. Et quidem eo usque in extensum regnum Salomonis, de quo primario aut [?: ] verbum ille Psalmus compositus videtur. Eadem [?: ] , ac in eodem sensu et materia est etiam Zach. 9 Ezech. 47. Revera autem significat, Meschiam (qui [?: ] Salomon, id est, rex pacificus et aedificator tempori fuit) regnaturum esse per totum mundum. Multitudo maris, Isaiae 60. et Plenitudo maris, Isaiae 42, dicitur convertenda ad Christum. Significatur autem ingens numerositas gentium et civitatum, mare mediterraneum accolentium, quos Scriptura convertendos esse ad Dominum prophetat. Mare meum, 1. Reg. 7. et 2. Reg. 25, significat amplissimum quoddam labrum aereum, in quo sacerdotes sacrificaturi sese abluebant: quod fecerat Salomon, cum templum extruxit: et Nabuchodonosor fregit, ac Babylonem transtulit.

MARITUS, et MARITARI, forte infra in voce VIDUITAS exponetur. Hoc tantum interea observetur, quod terram maritari, incoli, ac frequentari, Isa. 26 significat. inquit enim: Et terra tua maritata. et mox, Et terra tua maritabitur: id est, incoletur.

MASCULUS solet aliquando in Sacris eximium significare: sicut et Latini dicunt mascula consilia, aut masculam virtutem. Malach. 3. Maledictus dolosus, in cuius grege est masculus: et cum voverit, offert Domino corruptum: opponitur ergo hic vox masculus, corrupto aut vitiato. Sic et Esdr 8 Et cum eo genealogia masculorum centum quinquaginta: id est, virorum insignium, fortium et bellicosorum.

MATER, per metaphoram significat primariam civitatem alicuius gentis, quae ob hoc etiam a Graecis dicuntur metropoles, id est civitates, quae quasi matres aliarum sunt: sive quia eae imperant aliis, tuenturque eas, et variis necessariis iuvant: sive quia illae ex se colonias in diversa loca ablegant, quae sunt veluti quaedam filiae, ut etiam sane ab Hebraeis nominari solent. Significat haec vox etiam ipsas totas congregationes aut populos: singuli vero earum cives veluti pro liberis habentur. Sic et Synagoga Iudaeorum, et Ecclesia mater Christianorum, nova et ulteriori quadam metaphora vocatur: quia inde tales liberi proveniunt. Sic Oseae 2 habetur: Expostulate cum matre vestra, et contendite, quoniam ipsa non est uxor mea, nec ego sum maritus eius. Et mox: Filiorum quoque eius non miserebor, quoniam filii fornicationum sunt: siquidem fornicata est mater eorum, et ignominiosa est facta genitrix eorum. Intelligit Propheta totum populum Iudaicum, seu synagogam, et praesertim ministerium ac regimen. Sic et Isaiae cap. 50 hac voce utitur. Sic dicit Dominus: Ubi est liber repudii quo dimisi matrem vestram? aut cui ex creditoribus meis vendidi vos? Ecce propter iniquitates vestras venditi estis, et propter scelera vestra abiecta est mater vestra. Dum totus populus Israeliticus fuit unitus, pro una quadam matre aut muliere est deputatus: postea autem facta regni distractione, pro duabus sicut Propheta eas vocat duas scortatrices. Ezech. 23, Duae mulieres filiae matris unius fuerunt, et fornicatae sunt in Aegypto. Hoc Hebraismo et Ecclesia, atque adeo etiam promissio gratiae vocatur mater. Gal. 4. At superna Hierusalem libera est, quae est mater nostrûm omnium. de quo loco prolixe disserui in voce Coniunctus. Sicut filia, sic mater: Ezech. 16. proverbialis locutio est non tantum Hebraeis, sed et Germanis, cum utraque perinde turpis est. Sicut et illa, Filia faciet matrem probam: id est, superabiteam nequitia. Eadem metaphora Babylon dicitur mater esse omnium scortationum, Apocal. 17. id est inventrix, aut confirmatrix, per suum Ius, suam Theologiam, scholas, suosque doctores et episcopos ac spirituales, perque suas bullas et indulgentias omnium abominationum et idololatriarum ac errorum. Mater, per catachresin etiam avia et matertera, item noverca dicitur: sicut et pater. et contra, Filii pro omnibus descendentibus. Gen. 3, Heva est mater cunctorum viventium. Filii matris meae, pro uterinis fratribus: Psal. 69, Peregrinus fui filiis matris meae. et Psal 50, Adversum filium matris tuae. Gen. 20, Non filia matris meae: id est, non uterina mea soror. Ab utero matris, et ab uberibus

-- 328 --

631/632 matris, est, inde â partu, aut a conceptione: Ps. 22 utraque locutio est. Sic et Psal. 71, et Act. 3 ac 14, quidam miraculose sanati, claudi fuisse ab utero matris narrantur: nempe qui nati fuerunt claudi. Sic Iohan. 9, quidam a Christo sanatus dicitur fuisse caecus a nativitate. Ps. 113. Qui constituit sterilem, matrem filiorum laetantem. pro, qui efficit, ut ea quae natura erat sterilis, sit mater multorum filiorum deque eo laetatur valde: ut Sara, Anna mater Samuelis, Elizabeth, et aliae.

MATRIX, 2. Reg 19, et Isaiae 37. Filii venerunt usque ad matricem, et non est vis pariendi. alii, ad confractionem, nempe cum foetus pervenit iam ad exitum, ubi frangitur hymen, aut etiam ipsa ossa claudentia corpus, et mater prorsus viribus in conando et pariendo destituitur: cum quidem eam tunc vel maxime niti conarique oporteret, ut foetus ederetur, ubi tum partus, tum mater in praesenti periculo mortis versatur. Significat autem ista proverbialis locutio, rem aut homines esse deductos in summum et praesentissimum discrimen, unde sine singulari ope Dei effugere nequeant.

MATUTINUM tempus multa significat in Sacris, quorum pleraque ex adverbio Mane supra exposito intelligi possunt. Pauca igitur quaedam huic voci propria adhuc adiiciam. Exitus matutines vocat Psal. 65, homines habitantes ea loca, ubi nobis sunt ortus solis: quasi dicas, Orientales. Et timebunt qui habitant extrema a signis tuis, exitus matutinos et vespertinos iubilare facis. Ex contextu iudico esse sensum, quod Deus suis beneficiis faciat iubilare orientales et occidentales, habitantes ubi sol mane oritur, aut vesperi occidit. Lutherus: Quidquid mane aut vesperi movetur. Monsterus, ortum solis et lunae intelligit. Vatab. exitus matutini et vespertini exhilarant homines, quasi ipsum tempus laetisicet. Esto brachium eorum in matutinis, Isaiae 33. id est, valde tempestive. Ante custodes matutinos: Psalm. 130, Anima mea ad Dominum ante custodes matutinos: id est, summo mane: aut potius anima mea magis sollicita opem Domini expectat, quam custodes aut vigiles tempus matutinum. Pluvia matutina et serotina, tanquam apprime salutaris frugibus, laudatur, et per eam nonnunquam metaphorice favor Dei describitur: Hoseae 6, Ioel. 2. Sed nubes matutina, et ros matutinus, Hoseae 6 et 13, ponitur pro re instabili ac fugaci, seu subito evanescente: quia talia sol oriens absumere solet. In luce matutinat id est, cito, statim. Mich. 2, supra in MANE expositum est. Stellam matutinam vocat semetipsum Christus, Apoc. 22: sed cap. 2, credo Dei aspectum sic vocari. De Lucifero alio qui, qui idem est quod stella matutina, dixi supra in litera L.

MAXILLA, aliquatenus in suis Hebraismis cum voce DENS convenit, ut supra monui. Quare tantum aliquos proprios eius Hebraismos adscribam, Percutere aliquem in maxillam, est ignominiose et cum quodam singulari contemptu aliquem laedere, veluti vile mancipium, aut alioqui imbellem hominem, indignumque in quem gladium stringas: ut etiam vulgo talis laesio intelligi aut accipi solet. Mich. 5, In virga percutient maxillam iudicis Israel: id est, ignominiose caedent. Eadem ratione etiam Christus Matth. 5, et Lucae 6, sumit hinc locutionem, inquiens: Si quis te percusserit in unam maxillam, obverte ei et alteram. Sic et Thren. 3. Dabit percutienti maxillam. Sic contumeliose etiam pseudopropheta verum percutit, 1. Reg. 22. Et Iob cap. 16 inquit: Dilatarunt contra me os suum, et cum opprobrio percusserunt maxillam meam. Sic contumeliose freno maxillas aliquorum constringere, est duriter simul ac potenter tractare et cohercere: quod ab equorum frenatione sumptum est. Psal. 32. Ezech. 29 et 38. Lachrymae in maxillis, de gravi luctu dicitur Thren. 1. Plorans ploravit in nocte, et lachrymae in maxillis eius.

MECUM vox, eiusve Hebraismi, possunt aliquomodo intelligi ex praepositione Cum, supra [?: dec- ] sed tamen et hic quaedam separatim de ea [?: adiici- ] Oculi sunt cum aliquo: pro, valet ex oculis. Psal. 38. [?: D- ] me virtus mea, et lumen oculorum meorum etiam non sunt mecum: id est, destituor facultate visus. [?: ] ferme vis est huius voculae etiam Psal. 50, Et [?: fer- ] mecum est: id est, mei iuris, et quam pro arbitrio [?: ] prehendere possim. Dominum esse cum aliquo: id est, ei [?: ] tulari, supra exposui. Eodem modo et Latini dicunt Deum alicui adesse, aut astare, pro opitulari. Psal. 118, quasi [?: ] plicatur sensus: Dominus est mecum in adiutores [?: ] Sic Iehu exclamat 2. Reg. 9, Quis est mecum? id est, [?: ] istic mecum sentit, aut meas partes iuvat? Canticum mecum noctu: id est, perpetuo Deum celebrabo. Psal. [?: ] Et nocte canticum eius mecum: scilicet erit. pro [?: p-tuo ] , tempestive et intempestive celebrabo Deum suis beneficiis. Eadem vis est etiam in vocibus Tecum, Nobiscum, Vobiscum. ut etiam communis precatio [?: ] Dominus vobiscum, et cum tuo spiritu: pro, assistat, [?: ] regat vos, opituletur vobis in audiendo, et mihi [?: ] cendo. Psal. 73, propria quaedam vis harum voculare esse videtur: Quis mihi est in caelo, et Tecum nihil [?: ] lui aut desideravi in terra: id est, nihil vel in terris [?: ] in caelo, aut perinde ut te, aut ulla etiam omnino comparatione aut collatione tui desidero, te solum [?: ] omnia tibi posthabeo, et prae te contemno.

MEDICUS, et MEDICINA, per metaphoram quando ponitur pro quavis instauratione aut [?: c- ] ctione: ut 2. Paral. 24. Fecerunt itaque facientes opus, [?: ] ascendit medicina super opus manibus illorum: [?: ] ruinae aut rupturae templi fuerunt sarctae. Nehem. Cum audisset Sanabalat, quod ascendisset [?: medici- ] per muros. id est, quod instaurati essent muri. Sic [?: ] gum 18. Medicatus est altari Domini: pro refecit, instauravit. Sic Iob cap. 13 vocat suos consolatores, [?: Medic- ] vanos, inquiens: Atque vos estis concinnatores falsatis, medici vani omnes. Isaiae 1, variae calamitates et [?: ] gae, quibus Deus Iudaeos afflixerat, morbi, veluti [?: ] uno corpore humano existerent, vocantur: et [?: ] liberatio ab illis malis, Medicatio. Isaiae 3. Princeps [?: ] malis occursurus vocatur Curator aut medicus. Sic [?: ] de curatione aut medicatione Babylonis, Hierem. [?: ] curatione Aegypti, cap. 46: ac denique curatione [?: ] ditarum, capite octavo Hieremiae per metaphoram agitur. Christus quoque se comparat medico, cum [?: ] gat benevalentes ipso indigere. Porro [?: proverb-- ] Medice cura teipsum, Lucae 4, est in omnibus ferme lingua notum et usitatum.

MEDITARI, Hebraice הגת , habet plura significata, quae commodissime ex Hebraeis Lexicis et exemplis Hebraei textus peti possunt. Pauca quaedam et [?: ] recensebo. Primum igitur, ac maxime proprie, significat intentam cogitationem. ut cum Psal. 1 [?: describ- ] minem vere pium, quod soleat meditari, summam suam oblectationem habere in lege Dei, die ac [?: ] Sic Iosuae 1 praecipitur tum ipsi, tum et omnibus gubernatoribus, ut in Sacris literis perpetuo meditentur. [?: ] et Isaac dicitur Gen. 24, egressus esse in agrum, ad [?: ] tandum. In hac significatione crebro huic verbo, [?: ] ius nomini adiungitur, Cor. ut, meditatio cordis [?: ] intelligentiae: Psal. 49, et 10. Annunciat Deus [?: ] quae nam sit meditatio eius: Amos 4. id est, Deus [?: ] mas hominis cogitationes perspicit. Secundo, significat etiam moliri, conari. ut Psalm. 2, Et populi [?: ] ti sunt inania: id est, irrita consilia ac conatus susceperunt. Sic Psal. 38, Dolos tota die meditabantur: ideo struebant. Proverb. 17, Qui meditatur discordias. Tertio, significat cogitationem cum aliquo externo [?: ] mure aut susurro: ut solent aliquando, interius [?: ]

-- 329 --

633/634 [?: -ntes ] , subinde aliquid submissiore voce loqui, sicut columbae murmurant. Esaiae 38 et 59, Meditabor ut columba. ubi quidam etiam, Querar, aut gemam, exponunt. Quarto, significat etiam exterius de aliqua relinqui, disserere ac cogitare, sed tamen summa cordis retentione. ut Psal. 34, Lingua mea meditabitur iustitiam: id est, celebrabit. Psal. 36, Os iusti meditabitur sapientiam. Prov. 8, Veritatem meditatur guttur meum, [?: ] abominantur labia mea mendacium. In hac significatione et Virgilius inquit, Sylvestrem tenui Musam meditaris avena. est, componis, canis, ac celebras. 1. Tim. 4., exercere et agere aliqua significat: Haec exerce, in hisce esto.

MEDIUM aliquando abusive quamcunque maiorem partem significat Sic aliqui putant, Zachariam cap. 14 [?: -rtiri ] montem Oliveti in quatuor partes, et omnes [?: -ocare ] medietates: verum ille tantum in duas partes [?: -m ] dividit. Sic Isaiae 44, Lignum in tres medietates [?: -vidi ] dicitur, quarum una ad calefactionem, secunda coctionem fuerit accensa, et tertia in statuae fabricationem conversa. In medio alicuius loci, urbis, aut [?: coe- ] , significat simpliciter in: ut Genes. 18. Si reperero in [?: -domis ] quinquaginta iustos in medio civitatis, partem toti loco propter eos. Ponitur hic in medio civitatis, [?: -o ] , in civitate. Sic Genes. 42 dicitur, Iacobi filios venisse emptum frumentum in medio venientium: pro, [?: --ter ] alios, aut simul cum aliis. Forte hoc modo etiam [?: -cipiendum ] est, quod dicitur de arbore scientiae in medio Paradisi: nempe quod tantum in horto fuerit, non autem plane in medio: tametsi id nihil referat. Sic Genes. 2: Princeps Dei es in medio nostri: pro inter [?: -os ] . Sic Baptista dicit Iohannis primo: In medio [?: ve-ūm ] stat, quem vos non nostis: id est, inter vos versatur, vel etiam propalam. Nisi quis velit intelligere, est communis speciei ac vestitus, ut nihil in eo eximium [?: -ae ] caeteris cernatur aut conspiciatur, utque unus de conmmuni plebecula et de media fece vulgi esse videatur. Sicut paulo post dicam, in medio esse, vilitatem quandam significare. Lucae 22: Ego in medio vestrûm sto, ut qui ministrat. Paulo aliter accipitur Deuteron. 21: Ne des sanguinem innocentem in medio populi tui. pro, ne utpotes tuo populo. Proverb. 1: Sortem tuam proiice in medio nostri: pro, inter nos, aut nobiscum. id est, [?: -quam ] portionem nobiscum accipies, communi aut eadem conditione nobiscum fruêris. Matth. 10: Sicut [?: -es ] in medio luporum: pro, inter lupos. In medio esse [?: -quorum ] , significat etiam esse de numero illorum. Ezech. 30: Et desolabuntur in medio terrarum desolarum, et urbes eius in medio urbium desertarum erunt. id est, erunt ex numero desolatarum, erunt similes aliis. Vicinum huic est illud Christi, Partem eius ponet cum hypocritis. E` medio saepe eandem vim obtinet: ut Numer. 8 Cape Levitas e medio filiorum Israel. pro, ex omnibus Israelitis. Deuteron. 18. Prophetam e medio [?: ] , e fratribus tuis, ut ego sum, suscitabit tibi Dominus. Etmox: Prophetam suscitabit illis e medio fratrorum suorum. Idem est e medio, quod ex ipsis, ex ipsorum genere ac gente. E` medio alio qui tollere, notum est [?: -m ] Latinis et Graecis, pro amovere, perdere. 1. Corinth. 5. Et non potius luxistis, ut tolleretur e mediove [?: ] is qui opus istud patravit? Coloss. 2, Sustulit chirographum de medio vestrûm. Sic 2. Corinth 6, Exite [?: -medio ] illorum: pro, ex illis. Matth. 13, Separabunt ma [?: -de ] medio iustorum: pro, a iustis. 2. Thessal. 2: Mysterium iniquitatis iam peragitur, tantum (scilicet [?: impe- ] ) donec is qui continet, e medio tollatur. id est, [?: ] Romanum imperium Roma transferatur, aut [?: ] debilitetur, ut Antichristus ibi suum solium eripere possit. Quem locum, de Romano imperio etiam Chrysostomus exponit. Alioqui illo imperio florente, Papa suam tyrannidem extollere nequivit. In medio, significat aliquando etiam idem quod praepotenter, gloriose: ut Exodi 8. Ut scias quod ego Dominus in medio terrae. id est, potenter ac pro arbitrio meo in medio terrae regnem: vel certe, quod ego Dominus coram adsim, omnia videns et agens, et non absim alicubi procul, quasi negligens res humanas, ut plerique de me somniant, utque Homerus suum Iovem convivatum ad Aethiopas ablegat, quoties res humanae male habent. Sic de potenti et efficaci potentia accipe et illud Matth. 18: Ubicunque duo aut tres fuerint in nomine meo congregati, ibi ego sum in medio eorum. id est, ut Physici dicunt, praesenter ac potenter agens et regnans. Sic in hoc sensu etiam Deus pollicetur, se esse habitaturum in medio sui populi, Exodi 26 et 29: et 2. Cor. 6. Sic et Psalmo 46, Deus dicitur esse in medio civitatis, eoque non commovendam esse. Alius Psalmus queritur, Deum non exire in medio exercitus Iudaici. Simili plane sensu, sed in malam partem ponitur Psa. 110, Regnabit in medio inimicorum suorum: id est, potenter eos reprimens et contundens. Sic in bonam partem accipitur Exodi 34, Gradiatur quaeso Dominus in medio nostri. Philip. 2, non sine emphasi dicitur, Sitis inculpati in medio generationis perversae: quasi si lucem in medio tenebrarum accendas. Aliquando contra quasi quandam imbecillitatem et vilitatem notat: ut 1. Thessal. 2, Fuimus placidi in medio vestrûm, cum graves esse possemus, ut Apostoli Christi. Et Lucae 22. At ego in medio vestrum sum, ut qui ministrat. Sic possis illud Baptistae accipere, Christus in medio vestrum stat. Porro 2. Reg. 4. in medio populi mei habito: videtur significare, communem quandam ac pacificam vitam ago, cum nemine rixas aut bellum habens, eoque nihil habeo quod apud regem litigem aut quaeram. In medio aliquorum, aliquando significat participem esse. Numer. 27, Deuteron. 17. Ipse non fuit in medio congregationis, quae congregata est contra Dominum: id est, non fuit particeps illius seditionis Chorae. Nomen tuum est in medio angeli, quem tecum mitto: Exodi 23. pro, legatus meus est, meam authoritatem refert: et quae aget, meo nomine aget ac dicet. Posset tamen forte referri id dictum ad filium (nam is, teste Paulo, eos duxit) et nomen idem esse quod character patris, ipsiusque substantialis imago. Medium nonnunquam ponitur pro corde, et cor vicissim pro medio: ut Hier. 31: Dabo legem meam in medio eorum, et cordi eorum inscribam eam. Contra saepe, in corde maris, Psal. 46. Et in corde terrae erit filius hominis, Matth 12 pro, in medio terrae, aut in terra ipsa. Omnino medium pro interiore loco aut parte alicuius rei multum usurpatur, ferme in omnibus linguis.

MEDIATOR, Graece Μεσίτης : Graecam vocem putat Erasmus Sacris literis peculiarem esse: ac dubitat, an Latine Mediator, conciliator, aut intercessor vertendum sit. Mediator is dicitur, qui inter duos parum inter se congruentes, aut etiam sibi invicem hostes medius est, et utriusque nomine cum altero agit, promovens aliquam conciliationem, coniunctionem, ac veluti contractum inter eos: quique tam diu apud utranque partem alterius nomine laborat, donec eas in aliquem consensum, transactionem, et denique pactionem deducat. Tales Scriptura duos vocat, Moysen scilicet, et Christum. Moysis mediatio se proprie tantum ad doctrinam et cultum legis extendit, quae Deus per eam in populo Israelitico instauravit. De ea loquitur Paulus Galat. 3, cum ait, legem esse datam per manum mediatoris, et mediatorem non esse unum. Item ipse quoque Moyses saepissime suae mediationis, praesertim in Exodo, meminit. Deuteron. autem 5 clarius id munus exponit, narrans quomodo populus perterrefactus illa

-- 330 --

635/636 terribili specie apparitionis divinae, prae metu recusaverit audire coram Deum, idque functionis Moysi delegavit. Quare, inquit Moyses, ego in tempore illo steti medius inter vos et inter Dominum, ut indicarem vobis verbum Domini. Porro Christi mediatio latius sese extendit. nam ille non tantum doctrinam et cultum caeteris doctoribus clarius ac plenius a caelesti patre accepit, eiusque omnem voluntatem nobis plene ex sinu caelestis patris revelavit: sed etiam patrem nobis reconciliavit sua passione, oratione, et intercessione, oblato semetipso in unicum et perfectum propitiatorium sacrificium. de qua parte mediationis docet Paulus 1. ad Tim. 2: Denique est mediator, perpetuo per suum verbum ac Sacramenta homines ad reconciliationem ac thronum gratiae invitando, et vicissim eis a patre sua intercessione applicationem sui beneficii, remissionem peccatorum, et alia omnia bona impetrando: sicut Epistola ad Hebraeos prolixe eius functionem ac mediationem, tum illam temporariam, unoque sacrificio passionis suae peractam, qua olim Deum generi humano demeruit ac placavit: tum et istam perpetuam, qua nobis adhuc quotidie istum suorum meritorum thesaurum, in illo caelesti tabernaculo apud thronum gratiae versando applicat. quare etiam ad hoc perpetuo vivit, ut semper pro iis qui fide eum accedunt, intercedat. Dicitur porro Christus mediator novi et melioris testamenti aut foederis, Hebr. 8 et 9: quia conciliatoris est, reductis in gratiam partibus, eas aliquo foedere sibi invicem obstringere, aut obligare: quod et Moyses Exodi 24. et Christus in Sacra coena fecit.

MEDULLA, est longe suavissima pars carnium, et unde succo pinguissimo caro rigatur. Inde fit, ut per metaphoram pro quavis optima parte, praesertim alimentorum, ponatur. Gen. 45: Ut comedat medullam terrae, id est, vel fruatur nobilissimis fructibus huius terrae, vel possideat optimam partem soli Aegyptiaci. Num. 18, Omnem medullam olei et vini: id est, nobilissimum oleum et vinum. Deut. 32, medulla tritici nominatur. Hebr. 4, dicitur verbum Dei esse instar gladii acutissimi, et penetrare usque ad compages et medullas: per metaphoram indicans, intima cordis humani: quia verbum Dei totum hominem penetrat ac commovet.

MEL, ob summam dulcedinem quamvis rem dulcem ac delicatam synecdochicôs notat. ut cum Exod. 33, Numer. 13, Deuteron. 6 et 8, et saepe alias pollicetur Deus Israelitis terram fluentem lacte et melle. Hieremiae 11 32, significat eam abundare. Sic et Ezech. 36, Similam, mel et oleum comedisti: pro, delicatissime es enutrita. Sic et Psal. 19, verbum Dei dicitur esse preciosius auro, id est, rebus preciosissimis: et dulcius melle, ac favo mellis, id est, rebus longe suavissimis ac dulcissimis. Mel petrae, copiam rerum bonarum, sponte ac citra laborem provenientium, notat Deuteron. 32, Fecit eum sugere mel e petra, et oleum e silice: pro, explevit eum omnibus bonis, citra eius sudorem. Solent vero apes libenter mellificare in locis sylvestribus, in cavis arboribus et petris, quo saepe examina aufugiunt, nisi custo diantur ac praeveniantur. Tum porro oleae non infeliciter crescunt in locis petrosis, praesertim ad mare. Sic et Psal. 8 legitur, Melle de petra saturassem te. Mellis et butyri torrentes, itidem copiam rerum bonarum quasi sponte provenientem, per hyperbolen et metaphoram indicant. Iob 20. Non videbit impius rivulos et flumina torrentium mellis et butyri: id est, non benedicet Deus impiis, ut copia rerum ad victum utilium fruantur cum reliquis piis, aut coetu Dei. Quia mel largius sumptum, facile in choleram vertitur, ideoque insalubris est talis eius sumptio: ideo per similitudinem pene proverbialiter dici in Sacris solet. Petitur hinc praeceptum de moderato omnium rerum bonarum usu, ac in universum de adhibendo in rebus agendis [?: -do ] . Proverb. 25. Sicut comedere mel multum, non [?: ] bonum: sic investigatio aut scrutatio gloriae eorum [?: ] est gloria. Ibidem: Si mel invenisti, comede de eo [?: q- ] tum sat est: ne forte satiatus eo, evomas illud. id est, [?: ] nimium satureris eo. Mel ob dulcedinem et salubritatem, sapientiae comparatur, Proverb. 24. Et sermoni amabili atque prudenti, Proverb. 6: Favus mellis sunt verba iucunda. sunt enim dulcia animae ipsius, et sunt sanitas ossium. De loco Isaiae 7: Butyrum et mel [?: co- ] det, supra in voce BUTYRUM aliquid dictum est quod videatur significare communem vivendi morem, et communium rerum bonarum, ac etiam malarum, totiusque vitae illius experimentum habere. Sed quia eodem Capite ponitur ea locutio pro omni deficatiore vita, sicut et supra monuimus, mel summas delicias notare: ideo possis per eam accipere [?: exposit- ] eius pueri educationem, nempe spiritualibus deliciis et alimentis institutioneque constantem, ex qua [?: ve- ] illud praestantissimum iudicium discernendi bonum ac malum. Nam praestantem quandam educationem, quae simul et institutionem complectitur, oportet esse quae et Meschiae tribuatur, et sit causa tam praeclare [?: ] pintiae. Libro 1. Sam. cap. 4, dicitur Ionathan reperisse fluxum mellis: nempe, vel ventus perruperat aliquas cavas arbores, ubi erant apes: vel sol suo ardore resol verat favos, in cava arbore aut petra existentes. Baptista scribitur comedisse locustas et mel sylvestre: possit intelligere de vero melle, sed in sylva ab apibus [?: cong- ] sto, quod in nullius privati possessione fuerat. Est [?: ] men etiam genus apium quae vocantur sylvestres, et mellificant plerunque in cavernulis sub terra: sed et purum et insipidum mel faciunt, ut ipsemet expertus sua. Verum prior sensus est melior, quod illud mel sit dictum sylvestre, quia in solitudine fuerit congestum, eoque [?: ] fuerit domesticum.

MELIUS facit qui non elocat: 1. Cor. 7. Vide vocabulum BONUM.

MEMBRUM habet in eo metaphoricam significationem, quod cum tota Ecclesia vocatur corpus Christi, singuli dicuntur membra eius, et sibi invicem [?: ] bra. Levit. 1: Concîdat holocaustum in membra sua: id est, membratim, aut frustulatim. Sic comparatur Ecclesia ac singuli pii cum corpore et membris humanis, etiam Rom. 12, et 1. Corinth. 12: quae tamen similitude etiam Ethnicis fuit celebrata. nam apud Livium, [?: M- ] nius Agrippa ea utitur, cum populum, qui secessionem fecerat, cum patribus reconciliari conatur: verum [?: ] eam in Apologum et fabulam membrorum cum corpore rixantium commutat. Dicimur quoque tum Christi membra esse, 1. Corinth. 6, tum Ecclesiae, tum etiam nobis invicem. Christi, quia ille dicitur esse caput huius totius coetus, qui est Ecclesia. Porro et Ecclesia quia tum constituitur ea ex omnibus piis, tum fingunt pii suo loco Ecclesiae serviunt aut ministrant, eam [?: ] vant et exaedificant. Denique et nobis invicem [?: me- ] esse dicimur, Roman. 12, et 1 Corinth. 12, quia nobis [?: ] tuo agglutinati et adaptati sumus, et quia nos [?: invi- ] iuvare et fovere tenemur, nobisque mutuo compari et congaudere, sicut solent membra in uno corpore consociata facere. Corpora vestra membra sunt [?: Chri- ] est, vos estis quasi partes quaedam mystici corporis Christi. Membra aliquando significant ipsum totum corpus, vel potius totum hominem, 1. Corinth. 6: Membra nostra sunt templum Spiritus sancti. Sic Paulus ad Rom. 6 dicit, Membra nostra esse animal iniquitatis, et servire immundiciae: id est, totum hominem. Sic 7 quoque dicit legem peccati et affectiones peccati viguisse in membris nostris. Caeterum Col. 3, membra per metaphoram significant ipsas pravas cupiditates ac vitia, quod eis [?: vet- ] Adam [?: ]

-- 331 --

637/638 depravatio, distortaque mens perinde abutatur ado-e malum opus, sicut corpus utitur membris suis ad bona opera. Inquit enim, Mortificate igitur membra vestra terrestria, scortationem, impuritatem, molliciem, [?: -piditatem ] malam, et avariciam, quae est idololatria, ob quae venit ira Dei in filios contumaciae.

MEMINISSE alicuius, crebro metaleptice in Satis significat, alicuius curam habere, opitulari ei, eum [?: -ve ] fovere: iuxta illam generalem Regulam, Quod verba noticiae in Sacris etiam sequentes motus significent. Psal. 25, et 105, Secundum misericordiam tuam memento mei. Et latro in cruce clamat: Domine, cum veneris [?: ] regnum tuum, memento mei. Deus certe omnia novit, et omnium meminit: sed non speculativa, verum totius practica, eaque amica recordatio ab eo petitur. [?: -emque ] est ac si diceret: Iuva, libera, serva, bea me. Contra, obsivisci alicuius Deus dicitur, cum ei non [?: opitu-tur ] , ut infra in verbo OBLIVISCOR exponetur. Psal. 8, Hebr. 2: Quid est homo, quod memores eius? id est, quod curas, foves et iuvas eum? Sic et Germanice dicitur, Einen bedenken: pro, ipsi benefacere, aut [?: pro-icere ] . Aliquando et diligere notat: ut Cantic. 1, [?: Me-or ] es uberum tuorum super vinum. LXX verterunt [?: ---σιμεν ] , diligemus. Meminisse alicuius, etiam mentionem facere significat, sicut et Latinis: quare crebro ponitur pro celebrare, praedicare, laudare. ut Psalm. 105, dementote mirabilium eius, quae fecit: id est, celebrate admiranda eius opera. Isaiae 62, Vos qui reminiscimini Domini, ne tacueritis. Sic Isaiae 26, Nos tantum [?: -i ] et nominis tui recordamur: id est, te celebramus solum. Psal. sexto, In morte non est memoria tui, in sepul [?: -o ] quis confitebitur tibi? Bis idem dicit: pro, quis te celebrabit? Meminisse etiam fidere significat, Psal. vigesimo, Illi in curribus et illi in equis (scilicet fiduciam [?: -am ] habent) nos autem in nomine tuo recordabimur: id est, tuo nomini aut tibi fidemus, et contra eos pugnabimus. Sic omnino etiam in Sacra coena videmur vox haec accipi, cum Christus iubet nos edere ac bibere corpus et sanguinem suum, in memoriam ipsius: id est, ut moniti, fretique eo foedere, ipso eiusque passione fidamus, et alios quoque ad talem fiduciam exci [?: --us ] . Contra etiam Meminisse aliquando in malam mortem accipitur: ut cum Psal. vigesimo quinto , et saepissime alias petitur, ne Deus peccatorum nostrorum me minerit. Facere meminisse nominis Dei, est instituere eius praedicationem ac celebrationem. Exodi vigesimo , In omni loco in quo fecero meminisse nominis mei, veniam ad te: pro, ubicunque instituero cultum meum, [?: ] praedicationem verbi mei. Et sic exponit Paulus illa verba Coenae, In memoriam mei: id est, in praedicationem ac celebrationem meae passionis, ut et vos ea fidatis, et alios in eam fidere doceatis. Lapides memoriae, Exodi vigesimo octavo . id est, qui revocabunt Deo et Aaroni in memoriam filios Israel, ut sit perpetuo de eis sollicitus, eosque foveat ac iuvet. Memoriae liber, dicebantur ephemerides principum, in quibus quotidiana acta conscribebantur. Erant etiam libri, in quibus omnia agenda consignabantur, ut opportune unum quodque electum, ac in memoriam principi reductum, expediretur. Hinc per similitudinem quandam etiam DEUS [?: -citur ] inscribere lachrymas et gemitus piorum, ut est [?: ] Psalmis. Et sicut Malachias capite tertio inquit, Scriptusque est liber memoriae coram eo timentibus [?: Ie- ] . id est, Deus probe recordatur eorum pietatis, [?: -is ] et aliarum necessitatum, eoque eis in tempore succur [?: ] Vicinum huic est, quod de libro Dei aut vivorum [?: dici--e ] quo vide LIBER. Confitemini memoriae [?: sanctita- ] : pro, celebrate sanctitatem eius: Psal. trigesimo. [?: ] potius laudate Meschiam, aut filium sanctum eius. [?: ] memoriam suam Deus testatur esse nomen Iehova. id vero proprie, filium fore Meschiam significat: ut alibi dixi, et nunc dicam. Memoriale DEI, dicitur ipsum nomen Dei Iehova: quia nominato alicuius nomine proprio, reducitur is nobis in memoriam. Exod. trigesimoprimo : Istud est nomen meum, istud est memoriale meum in generationem et generationem: pro, Iehova est meum verum nomen, quo nominato homines mei recordabuntur. Sic et Hoseae duodecimo : Quod vero nomen Iehova praecipue Meschiam ipsum indicet, exposui in libello De Iehova. Est ergo valde dignum observatu, quod Deus vult suum memoriale esse in ipso Meschia, seu in eo, et per eum coli, quia ipse solus est ostium et via ad patrem. Sic rectissime illud Ps. 30 exponi posset, Confitemini memoriae, aut celebrate memoriam sanctitatis eius: id est, Meschiam sanctum eius. Memoriale aliquando etiam ipsum sacrificium notat. Levitici secundo: Et adolebit sacerdos memoriale eius: id est, sacrificium, quod reducet offerentem in memoriam Domino. Hac quoque ratione Meschias est verum memoriale Domino. Memorari nomen alicuius: 2 Samuelis 18, Non est mihi filius, qui faciat memorari nomen meum: id est, qui portando nomen meum, dum dicitur Titius Absolonis filius, me hominibus in memoriam reducat. Hoc enim est portare nomen alicuius. Memorare nomen alicuius, Isaiae 49, De ventre matris meae memoravit nomen meum: id est, recordatus est nominis mei, vel indidit mihi nomen, et certum officium attribuit. Recordari Dei, tum in malam, tum in bonae partem non raro accipitur. ut cum libro primo Samuelis, capite decimoquinto , Deus dicit ad Saulem: Recordor quid fecerit Amalec Israeli, etc. significat iustam Dei iram contra Amalekitas. Sic in malam partem accipitur etiam Apocalypsis decimosexto : Babylon magna venit in memoriam ante Deum, ut praeberet ei poculum vini indignationis irae suae: id est, Deus iusta irae motus, immisit ei meritas poenas. Contra Psalm. 112, In memoria aeterna erit iustus: euram ac favorem Dei erga pios indicat. Perdi alicuius memoriam, est ipsum cum suis interire. Psalmo nono et trigesimotertio : Perdes de terra memoriam eius. Alicuius benefacta ascendere in memoriam coram Deo, Actorum decimo , est, DEUM illa remunerari, eique benefacere. Memoriam alicuius in precibus facere, est, pro eo orare, aut etiam gratias agere, Rom. 1. Ephes. 1, et Phil. 1. Hinc (ut ex Canone apparet) primum in Ecclesia sanctorum Martyrum memoriae, gratias agendo Deo de eorum constantia, et alios ad simile exemplum invitando: postea ille mos devenit in istum horrendum abusum Missandi pro mortuis, eosque ex purgatorio liberandi. Memoria, Exod. 12, pro gratiarum actione ponitur: quia memores beneficiorum Dei, ei gratias agimus, eumque de illis celebramus.

MENDACIUM, et verbum MENTIRI, cum eandem vim habeant, forte coniungenda essent: sed tamen sequar alphabeticam seriem. Lector ipse, legendo utranque vocem, eiusue explicationem coniungat. Mendacium communiter est, sermo dissonans a rei veritate, et ad hominum damnum tendens. Sed in Sacris literis, sicut et contraria voxueritas, multo latius patet. Nam primum significat omnem fraudem, dolum ac imposturam, tum in contractibus tum etiam in communi vita: ut est delatio, adulatio, calumnia, sophistica, et similia. Sic hanc vocem accipit Paulus Ephes. 4, cum iubet Christianos deponere mendacium. Secundo, significat falsam doctrinam et impium cultum, quod est omnium summum et pestilentissimum mendacium. De hoc dicitur capite primo. Os quod mentitur, interficit animam: id est, seducendo homines, involuit eos aeterno exitio. Rom. 1, Commutaverunt veritatem Dei in mendacium: id est, veram aut veracem doctrinam ac cultum Dei in falsum. Psalmo 119,

-- 332 --

639/640 Viam mendacii amove a me: id est, falsam religionem. Psal. 40, Beatus vir qui posuit Dominum fiduciam suam, et non respexit ad inclinantes ad mendacium: id est, idololatrias. Isa. 28, Posuimus mendacium spem nostram, et in mendacio occultati erimus: id est, in nostris religionibus ac diis quae tu vocas mendacia. Isaiae 44, An non est mendacium in manu mea? id est, an non sequor falsam religionem? In hac veritate non stetit Satan: id est, vera Dei agnitione ac cultu, et huius potissimum mendacii factus est pater. Non stetit autem vel perstitit in ea, ratione suae essentiae, ex imagine Dei in contrariam inversae, ratione consiliorum et operum suorum. Tertio, Mendacium dicitur etiam in rebus quae id re ipsa non praestant, quod externa specie pollicentur, ut cum dicitur equus esse mendacium ad salutem, Psal. 33. id est, non praestare ipsa re salutem, victoriam, aut saltem evasionem ex periculo, quam externa specie ferociae roboris et velocitatis polliceri videbatur. Hac ratione etiam Fons dicitur Mendax: Hierem. 15 Futurus es mihi veluti fons mendax, veluti aquae quae non sunt fideles: id est, fons qui, cum maxime opus est aquis, in siccitate et aestu exarescit. Proverbiorum 31, Mendacium est gratia, et vana est pulchritudo: id est, instabile et fluxum bonum est formae venustas. Proverbiorum 11, Impius facit opus mendax: at qui seminat iustitiam, habet mercedem veram. id est, impiis sui pessimi conatus non ferunt tandem ac finaliter speratos fructus, sed potius eis male cedunt. Parere mendacium, est frustrari optato eventu, ac spe sua. Psalmo septimo: Ecce parturit iniquitatem, concipit laborem, et parit mendacium: id est, frustrantur in suo pravo conatu. Donum mendax, Proverbiorum 25 est, quod falso promittitur. Sic est vir, qui se iactat de dono mendacii. Dextra mendax quid sit, Psal. 144 supra, in voce DEXTRAE dictum est. Panis mendacii: Proverbior. 20, Suavis est homini panis mendacii, sed postremo replet os lapillis: id est, panis aut quoduis lucrum fraude partum, primo quidem est valde gratum, sed postremo est noxium. Sermo mendacii ponitur pro falso sermone, aut etiam pro falso iudicio: Exodi 23. Sic spes mendacii; est vana et irrita spes: Isa. 28. Facere mendacium, Hierein. 6. A propheta usque ad sacerdotem, omnes faciunt mendacium. i. vacant fraudibus et idololatriae, sunt impostores. idem est Operari mendacium, Hoseae 7. Loqui lingua mendacii, Psal. 109. id est, sermone ficto.

MENS, Νοῦς , primum significat ipsam summam partem aut potentiam, quamque ab anima nonnunquam Aristoteles separat, cum dicit solam mentem ab extra venire, nempe animam rationalem, quae et primaria est: ut Lucae 24, Tunc aperuit ipsorum mentem, ut intelligerent Scripturas. i. illuminavit eorum rationem, ut intelligere possent Sacras literas, earumque veram sententiam percipere. Haec eadem pars crebro in Sacris literis etiam Cor vocatur, quia in corde Sacrae literae animam collocant, sicuti et veteres Graeci. Eadem igitur plane vis sensusque est, quod Deus dicitur Actorum 16 aperuisse cor Lidae, ut attenderetiis quae dicebantur a Paulo. Haec pars aut potentia animae notatur, cum dicitur aliquis esse traditus in reprobam mentem: nempe cum praeter nativam originalis peccati corruptionem ac execrationem, quae in mente hominis potissimum haeret, adhuc nova depravatio a Satana, permittente Deo, excitatur: ut experientia docet, Apostatas et patronos falsorum dogmatum multo perversiores esse, quam alios simpliciter errantes, imo et quam sint Turcae ac Ethnici. Sic igitur Paulus loquitur Roman. 1, Tradidit eos Deus in mentem reprobam, ut patrent quae non convenit. Sicut prius dixerat, Obtenebratum est non intelligens cor eorum. Quare quidam significanter hunc locum vertisse videtur, Tradidit eos Deus in mentem omnis iudicii expertem. Est nihilominus vox Reprobus significantior. indicat enim non tantum carentiam iudicii, sed etiam extremam perversitatem aut distorsionem, quodidem est ac si diceres: Passus est Deus Satanam eorum mentem ita prorsus depravare, ut etiam communes naturalesue regulas externae honestatis obliviscerentur, aut certe in praxi non amplius sequerentur: vel potius, ut contraria probarent ac sectarentur. In eodem sensu accipit Paulus vocem Mentis Ephes. 4, cum dicit Guetes versari in vanitate mentis suae: id est, suam nana stultam aut corruptam rationem sequi. De quo loco alterius cuiusdam annotationem adscribam, quae ad declarationem huius vocabuli nonnihil proderit. Inquit igitur ille: Hoc illud est ἡγεμονικὸν tantopere celebratem et Philosophis, cui subiicit τὴν διανοιαν , id est, sensitinae interioris, quam vocant, facultates, in imaginando, cogitando, et memorando positas. Tertio demum loco appetitiones nomine τῆς καρδίας , id est, cordis declarat ita Paulus philosophica etiam distinctione accurata totum hominem ostendit extra Christum, in quo uno instauratur, nihil minus esse quam vere hominem. Mentem enim vanam esse, obscuratam esse cogitationem, appetitionem obduratam, unde tandem consequatur ἐναισθησία , sponte sese in gurgitem omnium vitiorum precipitans. Eandem partem primariam dicit Paulus etiam corruptam, 1 Timoth. 6, et 2 Timoth. 3, ac intelligit de nova corruptione, ut ferme idem valeat quod mens reproba. Porro Tit. 1 dicit, pravorum ac infidelium hominum mentem et conscientiam esse contaminatam: .i. perversam, excaecatam. Mens carnis, id est, carnalis Colos. 2, Temere inflatus sensu, aut mente carnis sua: id est, a sua carnali mente, vel etiam a sua carnali opinione aut persuasione: ut mens hic significet ipsam sententiam, quod mihi magis probatur. Secundo, meas in piis significat novum hominem, seu animam quatenus renovata est, qui etiam interior homo aliquando vocatur: quia in pio homine in hac vita potissimum mens, [?: ] pars rationalis renovatur. Contra autem, quatenus [?: ] renovatus est, vocatur Corpus, et Lex membrorum. Rom. Congratulor legi Dei secundum interiorem hominem: [?: sed- ] deo aliam legem in membris meis, rebellantem legimentis meae. Et mox, Ego ipse quidem mente servio legi DEI, carne autem legi peccati. Dixi rationem supra, [?: ] mens vocetur ille novus homo. Sed posset et ea causa esse, quod sicut in quovis homine nobilior pars vocatur mens, ignobilior autem caro aut corpus: ita eadem vocabula per metaphoram in pio homine, ad novum et [?: ] rem Adamum transferantur. Eadem huius vocis [?: ] esse videtur, cum Paulus dicit Rom. 12, Reformemini renovatione mentis vestrae: i. novi Adami: seu crescat subinde magis in vobis novus homo. Sic et Ephes. 4 dicitur, Renovemini spiritu mentis vestrae: id est quatenus mens vestra est spiritualis aut novus homo. Est [?: ] haec significatio huius vocis diligenter observanda, [?: ] Sophistae putantes Rom. 7. mentem tantum, ac [?: pro- ] ipsam rationalem partem significari, et carnem corpus, et tuerunt secundum Philosophos τὸ ἡγεμονικὸν , seu supremam rationalemque partem sanam esse, et tantum [?: affect- ] inferiores potentias esse depravatas, cum [?: cont- ] passim ex Paulo constet: et supra audiverimus [?: ] tiam mentem carnalem, caecam, reprobam et [?: p- ] sam. 2. Thessalonicens. 2. Ne cito dimoveamini et mente, neque turbemini. Hic mentem recte possis de ipsa rationali potentia accipere. Nam seductores [?: ] excantant hominibus cerebrum, eosque dementant, [?: ] iam etiam communi ratione carere videantur: quod genus mali etiam Latinae voces DEMENS et [?: --CORS ] , quasi carens mente ac corde, exprimunt. [?: ] qui tamen exponunt a mente, id est, a sana sententia: [?: ] qua significatione mox dicam. Tertia significatio huius

-- 333 --

641/642 vocis est, cum ponitur pro sententia aut doctrina, aut etiam pro consilio. Romanorum 11, et 1 Corinthiorum 2, Quis novit mentem Domini? id est, eius cogitationes ac consilia quis penitus perspexit? Et 1 Cor. 2, Nos autem mentem Christi habemus: id est, eius veram sententiam ac voluntatem, utpote qui ea nobis ipsemet exposuerit. Alii exponunt Spiritum: sicut contra paulo ante, spiritus hominis, pro eius mente ponitur. Philippens. 1. Et pax Dei, quae superat omnem mentem, custodiat corda et cogitationes vestras: id est, quae non satis expendi aut perspici ab humana mente potest, tuebitur, aut in summa tranquillitate et integritate retinebit ac conservabit vestra corda, ne nimium trepidetis, et anxii sitis, et a sanis cogitationibus recedatis. Postremo, vox Mens nova quadam ac peculiari significatione accipi videtur 1 Cor. 14: Si oro lingua, spiritus meus orat, mens autem seu intelligentia est infructuosa. Quid igitur? Orabo spiritu, orabo et mente: psallam spiritu, psallam et mente. Et mox: In Ecclesia malo quinque verba loqui mente, ut et alios aedificem. Verum de ea significatione supra in verbo LOQUOR dixi. Notat vero ea vox in praedicto capite, mentem aut sensum seu sententiam dicentis. quae est in ipso sermone: sicut communiter dicimus, Tenes mentem meam, aut intelligis. Eam sententiam dicit esse infrugiferam: scilicet erga auditorem, si ignota lingua exprimatur. Quod igitur dicit Mente loqui, idem valet ac, intelligibiliter loqui, ita ut mens aut sententia dicentis perspici et percipi queat. Lingua autem loqui est, ignoto sermone loqui: ubi non mens, sententia aut voluntas doctoris percipitur, sed tantum sonus aut strepitus linguae. Hoc vocat etiam Spiritu loqui, orare aut psallere, ubi spiritum vocat, illud donum spiritus, nempe peregrinae linguae facultatem. Alterum vero dicit per prophetiam loquind est per explicationem Scripturae, quae solet prophetia a Paulo nominari. Luc. 1 canit D. virgo: Dispersit superbos mente cordis sui. In Graeco est proprie, cogitatione cordis id est qui sunt superbi, inflante eos ipsorum cogitatione aut persuasione sui cordis. Alii aliter exporunt. Pracingi lumbos mentis iubet Petrus, primae Petri primo: id est, animo paratum ac obfirmatum esse, ad pergendum in curriculo piae vitae, et ad omnia certamina et pericula quae piis accidunt. ubi duplex metaphora est. altera, quod menti lumbos tribuit: altera, quod praecingi vult lumbos. Qui enim iter facturi erant, [?: -ut ] alioqui aliquid gravioris operis graviter [?: peractu-i ] , accingebant sese, tum ne longitudine aut laxitate vestium impedirentur, tum ut vires corporis cingulo confirmarent, et veluti colligerent. Sic et pugnaturi, gladio et cingulo militari accingebantur. Unusquisque proprio sensu abundet, inquit Paulus Romanorum 14. Rectius: Unusquisque sit certus in sua conscientia, de eo quod sentit aut agit, ne quid dubitante [?: -ut ] haesitante conscientia agat. Possis etiam interpretari: Sit certus in sua sententia: aut de sua sententia. Corinthior. 1, Sitis coagmentati eadem mente et senentiat id est, animorum benevolentia et doctrinae unitate aut consensu coniuncti.

MENSA, per metaphoram, aut etiam synecdochem, significat omnia huius vitae commoda: sicut et Panis. Aliqui etiam ad spiritualia bona, praesertim ad verbi Dei pabulum, eius significationem extendunt. Psal. 23 praeparas cotam me mensam eregione hostium [?: meo-id ] est, tu nutris foves, iuvas ac tueris me atque [?: a-- ] omnibus bonis cumulas, invitis ac frustra contra [?: -bus ] meis adversariis. Iob trigesimosexto , [?: Re- ] mensae tuae plena pinguedine: id est, quidquid in [?: ] est propositum, est pingue: seu, Deus te non vulgariter enutriet ac fovebit, sed laute, ac valde benigne tibi praesto erit, opitulabiturque. Psal. 69: Vertatur mensa eorum coram ipsis in laqueum: et quae in pacem eorum sunt, in offendiculum. pro, omnia eorum bona ac commoda verte eis Deus in exitium ipsorum. Nam mensa nos alit, reficitque, et suo quodam modo causa vitae est, at laqueus est praesentissimum instrumentum exitii. Per metaphoram igitur hae duae voces ad omne bonum, et omne exitiale ac noxium transferuntur. Paulus Rom. 11 exponit hoc dictum, de eo quod ipsemet Meschias, Sacrae literae et vera religio versa sunt incredulis Iudaeis in extremum exitium. Prover. 9 dicitur sapientia aedificasse domum, et praeparasse mensam aut convivium, omnesque ad eam invitare: ubi mensa per metaph. aut hypotyposin salutaria praecepta notat. Isaiae 28, dicuntur omnes mensae repletae esse vomitu, et omnia loca stercore. Agit ibi Propheta proprie de erroribus sacerdotum et Prophetarum, qui suis corruptelis totam religionem contaminaverant. Sumit autem metaphoram aut similitudinem a convivio ebriorum helluonum: ut veluti per hypotyposin tanto magis rei indignitatem auditorum oculis subiiciat. id enim ipsum foedissima nausea et abominatione contaminarunt, unde summa voluptas salutarisque victus peti debebant. Mensae variae erant in tabernaculo, de quibus in Exodo prolixius habetur: praesertim vero una celebratur, in qua proponebantur panes propositionis, de qua Exodi 25 habetur. Significat autem ea mensa Christum, qui semet toties convivio, et pani ac potui vitae comparat: et a Propheta omnes sitientes ac esurientes ad eum fruendum invitantur. Parare mensam populo in deserto, Psal. 18, est, alere ac fovere eum in illa tristi solitudine, per quam eum tot annis circumduxit Deus. Porro reges, suos primarios aulicos, quibus maxime benefacere cupiebant, solebant adhibere suae mensae: ut 2 Sam. 9, David adhibet Mephiboschetum, filium Ionathae, suae mensae. Et 1 Reg. 2, iubet Salomonem alere in sua mensa filios Parcilai Galeaditis. Ideo Christus sumpta ab eo more metaphora, inquit ad Apostolos Luc. 22. Ego dispono vobis, sicut disponit mihi pater regnum, ut edatis ac bibatis super mensam meam, in regno meo: id est, sitis participes felicitatis ac omnium bonorum meorum in altera vita. Sic dicuntur multi venturi ab Oriente et Occidente, et accubituri in regno caelorum cum patre Abraham, exclusis filiis regni caelorum: id est, carnalibus Israelitis, et omnino iis qui se vel maxime ad regnum caelorum pertinere arbitrantur. Sic Luc. 14 exclamat quispiam de turba: Beatus qui comedet panem in regno caelorum. Sed de hac re aliquid in voce PANIS. Mensae numulariorum fuerunt in templo et foro, sicut et nunc sunt in magnis urbibus, ubi vel commutatio, vel transcriptio, vel etiam ad foenus erogatio pecuniae fiebat. Sic igitur etiam in templo erant, ut volentes pecudes ad sacrificia emere, haberent in promptu pecuniam, sed maximo foenore acceptam. Eas igitur mensas Christus in templo subvertit, et ad eum morem alludit Luc. 19 inquiens: Quare non dedisti pecuniam meam ad mensam, ut ego veniens cum usuris exegissem illam? Solebant enim mensarii illi a quibusvis accipere pecuniam minorib. foenorib quam quantis illi porro eam extrudere poterant, ut interea id lucelli illis decideret Non tantum igitur dabant in illis mensis pecunias ad maxima foenora, sed etiam accipiebant ad parva, M nistrare mentis. Act. 6. Non est bonum, vos relicto sermone Dei, ministrare mensis. i. occupatione distribuem di victus et eleemosynarum pauperib. impediri in praedicatione verbi Dei. Mensa Domini despecta est, Malach. 1. Aliqui, per mensam altare significari putant: inter quos et Kimhi est. Hinc Papistici seductores tuentur suam depravationem, 1 Corinth. 10, quod ibi mensam pro altari interpretantur. Verum mendacium est nimis palpabile. Clare. n. Paulus ibi de conviviis Sacris agit, et dicit comedentes accumbere:

-- 334 --

643/644 ut necesse sit de vera mensa convivii, in loco Sacro habiti, Pauli verba accipere. Quod Lazarus dicitur cupivisse saturari de micis, quae cadebant de mensa divitis: forte est aliqua allusio ad tyrannicum potentum morem, de quo Iud. 1 inquit Adonibezek: LXX reges mutilati pollicibus manuum et pedum suorum, colligebant micas sub mensa mea.

1. MENSIS significat communiter nobis spacium temporis, quo sol in uno signo zodiaci versatur. Iudaeis fuit spacium ab uno novilunio ad aliud. Aliquando tamen haec vox paulo brevius tempus indicat: nempe non plane expletum, aut integrum mensem. Contra autem Mensis dierum, significat integrum mensem. Gen. 29, Habitavit Iacob cum Laban mensem dierum: i. est, integrum plane mensem omnibus suis dieb. constantem. Num. 11, Usque ad mensem dierum. Deut. 21, Lugebit patrem suum et matrem suam mensem dierum. i. unum totum mensem. 11. Mensis crebro pro ipso novilunio aut prima die mensis ponitur. Num. 29, Praeter holocaustum mensis: i. novilunii, aut primae diei, quae illis semper sacra erat, et singularibus quibusdam caeremoniis aut sacrificiis peragebatur, quae describuntur Numer. 28. Sic opinor de novilunii festo accipi, quod Amos 8 dicebant divites: Quando transibit novilunium et sabbathum, ut vendamus frumentum? Nam illis solennitatib. non licebat aliquid publice emere aut vendere, quia erant divinitus solis sacris actionibus prorsus destinatae. Sic Isaiae 66 praedicitur, in regno Meschiae fore perpetuos menses et Sabbatha: id est, novilunia: nempe omnibus dieb. a piis vere esse colendum Meschiam, ac patrem eius caelestem. In primo in 14 mensis: Num. 9 Ezech. 1 et 20 pro in primo mense, in 14 die eius. Sic antecedens ponitur non primo loco, sed ubi eius relativum poni debebat. Holocaustum mensis in mense: i. holocaustum novilunii unoquoque mense totius anni. 111. Mensis simpliciter pro tempore: Iob. 29, Utinam essem iuxta menses priores, iuxta dies quib, servabat me Deus: i. Utinam in eo statu essem, in quo olim, cum me Deus tuebatur, ac fovebat. Sic tum Latini, tum et Hebraei voce diei pro tempore abutuntur: ut
Multa dies, variusque labor mutabilis aevi,
Rettulit in melius.— Esse alicui menses, aut dies: pro explevisse tantum temporis. Esther 2, In fine cum essent ei 12 menses: i. cum iam explesset ibi integrum annum. Mensis primus, aut novorum est, cuius initium aut novilunium fuit proximum aequinoctio verno. Tunc enim Iudaeis inchoabatur novus annus, et 14 illius celebrabatur Pascha. Dicebatur autem Abib, aut novarum spicarum: quia tunc in illis calidis locis erumpebant spicae, quae sic vocabantur eorum sermone. Correspondet autem is mensis magna ex parte nostro Martio.

MENSURA, per metaph. cuiusvis, etiam spiritualis, aut certe incorporeae rei modum quantitatemque significat. ut cum Christus inquit: Qua mensura mensi fueritis, metientur vobis. pro, ut vos erga alios gesseritis, bonumve aut malum feceritis sic etiam rependetur vobis. Quod vero addit Dominus, Mensuram bonam, pressam, concussam et superfiventem dabunt in sinum vestrum: significat fore amplissimam nostrorum benefactorum remunerationem. Luc. 6. Sic et dona Spiritus dicuntur piis dari ad certam mensuram. Aliud. n. alii, et secundum aliam quantitatem largitus est Deus. Rom. 12, Sapiat ad sobrietatem, prout cuique Deus partitus est mensuram, sicut in uno corpore membra sunt multa, etc. Nec solum dona, sed et successum et opera feliciter peragenda, Deus dicitur suis ministris dimensus esse: 2 Cor. 10. ubi Paulus dicit se tantum de sua mensura gloriari, quod Deus eum voluerit non tantum in Asia, sed et in Graecia et usque ad Illyricum spargere suum Evangelion. Contra autem Baptista negat, patrem dare filio spiritum ad mensuram: Ioan. 3. sed plenitudinem gratiae, ut unigenito, ex cuius plenitudine [?: ] haurire oporteat, Ioan. 1. Ad mensuram igitur dare, significat parce dare. Contrarium est, plenitudinem largiri. Mi usuram implere, per metaph. significat, eam quantitatem peccatorum explere, quam Deus praestituit, cum ad puniendum exurgere velit, ut iam ultra ferre non velit aut possit, quin mox et gravissime puniat. Mat. 23. Dicitur nihilominus Deus etiam alia per mensuras partiri, ut calamitates et poenas, quas Deus veluti demensum singulis partiri dicitur: ut Hierem. 13. Haec est sors tua, et pars mensurae tuae a me, dicit Dominus. Demosth. itidem de calamitatibus, singulis tib. inflictis, dicit τὸ ἐπιβάλλον μέρος . In mensura punire, est moderate castigare. Sic Isa. 27 negat Deus, se sic prorsus perditurum Iudaeos esse, sicut gentiles, eorum hostes, sed tantum in mensura castigaturum esse eos. Mensura et mensura abominatio est Domino, Prover. 10. i. cum quis habet duas mensuras aut pondera, alteram minorem qui vendit, et alteram maiorem qua emit, gravissime offendit Deum. In Hebraeo est: Lapis et lapis, epha et epha, abominatio sunt Domino ambo ipsa. ista reduplicatio diversitatem significat. Res mensurarum vocantur Hebraeis, qui grandes ac eximiae sunt: ut Hierem. 22, Aedificabo mihi domum mensurarum. Et Num. 13, Viri mensurarum sunt pro, admodum proceri. Sic 1 Par. 11, Percussit virum mensurae. Et Isaiae 45, Viri mensurae per te transibunt i. homines praegrandes. Mensura dierum alicuis: pro, tempus vitae alicuius. Psal. 39, Fac me scire mensuram dierum meorum: i. quantitatem temporis vitae meae. Lachrymae in mensuras grandes aut copiosae. Psal. 80, Propinasti eis lachrymas in mensura: i. magna copia lachrymarum satiasti eos seu graviter afflixisti, ut haberent iustam causam prolixe dolendi et flendi. Ratio locutionis est, quia non solet tanta esse copia lachrymarum, ut ulla quantumvis parva mensura expleri queat. Sicut autem hic mensura copiam significat: ita contra Ezech. 4, Bibes aquam in mensura, magnam paucitatem significat: quia aqua, ob copiam, non solet mensurari, ut vinum, aut similia In mensura ob diversas causas alias copiam, alias [?: ] tem aut tenuitatem significat. Vicina aliquibus harum locutionum est Germanica, mit vollem mass.

MENTIRI verbum, ex suo nomine MENDACIUM intelligi posset. Sed tamen adiiciam aliquid etiam de ipso verbo hoc loco: Lector utramque explicationem, ut et supra monui, legendo coniungat. Mentiri, falsa di cere significat, ut notum est. Sed nonnunquam simpliciter decipere, aut etiam iniuste agere significat: ut Genesis 21. Si mentieris mihi et filio meo, et nepoti mea iuxta misericordiam quam feci tecum, facis mecum dicit Abimelech ad Abrahamum. pro, iura quod [?: ] quicquam fraudulenter aut omnino iniuste [?: ] contra me, meos posteros aut subditos. Isaiae 63 [?: ] populus meus sunt filii qui non mentientur: i. non [?: ] cient. Mentiri significat etiam subiici: quia inferiores ut subiecti aut servi, prae metu multa mentiuntur Ps. 18, Filii alieni mentiti sunt mihi: i. coacti ficte servient Psal. 66. Propter magnitudinem fortitudinis tuae [?: ] tientur tibi inimici tui: i. erunt subiecti et supplices [?: ] Psalmo 81, et saepissime aliâs. Aliquando etiam [?: ] subiectionem denotat. Mentiri in veritatem, est [?: fals-- ] promissa. Psalm. 89, Misericordiam autem meam [?: ] auferam ab eo, nec mentiar in veritatem meam: [?: ] nihil faciam contra veritatem meam, aut contra [?: ] simas promissiones meas. Mentiri in pacto aut [?: ] [?: ] facere contra foedus. Psal. 44. Haec omnia [?: ] nobis, nec tamen mentiti sumus in pacto tuo, [?: ] [?: ] fecimus retrorsum. Posteriora verba exponunt, [?: ] sit praecedens mentiri in foedere. Mentiri in Dominum contra Dominum: Isaiae 59, Praevaricati sumus, et [?: ] titi sumus in Dominum et retro cessimus in Deo nostro. Mentiri etiam res inanes dicuntur, cum id nos

-- 335 --

645/646 [?: -ant ] quod praestare debebant, aut etiam praestiturae videbantur. Hoseq 9, Mustum mentietur eis: i. non ita con [?: -iose ] ac feliciter proveniet, ut sperabatur, aut etiam debebat ac solebat Sic et oliva mentiri dicitur: pro, pautos fructus ferre. Sicut mox sequitur, Et arua non proferent fructum. Latini quoque aliquando rebus brutis, [?: -t ] etiam mortuis, mendacium tribuunt: ut cum dicunt, es mentiri aurum: i. simulare speciem et colorem [?: -ri ] . Verum de hoc verbo vide supra in nomine MENDACIUM, ex cuius significationibus et huius [?: -is ] elucescet nonnihil, sicut et ex contrario veritas.

MERCATOR, aliquando ponitur pro deceptore: quia plurimum imposturae in mercatura adhiberi [?: so-- ] Levit. 19, Ne incedas mercator in populo tuo: i. deceptor, impostor: ne circumeas decipiendo et circumveniendo homines. Sic caupo male audit apud Latinos, et cibatrix, aut obsoniorum venditrix. ZONA Hebraeis etiam scortum denotat.

MERCENARIUS: Vide infra paulo post in MERCES.

MERCES, rarius in Sacris literis in propria significatione usurpatur, praesertim ubi proprie de religione agitur. ut Rom. 4, Operanti autem merces imputatur non secundum gratiam, sed secundum debitum. [?: -em ] , Mercenarius dignus est mercede sua. Crebro autem ponitur pro quocunque fructu operis, sive, debeatur, sive non. ut Zach. 8. Ante dies istos merces homini non fuit, neque merces animalis: id est, non habuerunt [?: -a ] commoda, et frustra laborarunt. sicut mox sequitur, Non erat pax eis. Merces igitur pro bono, aut etiam gratuito Dei beneficio ponitur. Saepe et beneficia Dei significat, quae nobis laborantibus largitur, non ex debito, sed ex gratuita benignitate. ut Gen. 15. Ego sum scutum tuum, et merces tua copiosa valde: id est, ego [?: -e ] defendo et beo. Sic Matth. 5 promittit piis in hac vita calamitosa, magnam felicitatem in altera, in quiens: Gaudete et exultate, quoniam merces vestra multa est in caelis. Sic pro levi opere excepti hospitio prophetae, promittit Dominus mercedem prophetae: Matth. [?: -0 ] . ubi recte de liberali ac veluti gratuito praemio accipias. Sic Psal. 127. Ecce haereditas Domini filii sunt, [?: ] merces fructus ventris. Idem Psalmistae significat Merces, quod prius dixerat Haereditas Domini, nempe gratuitam eius beneficentiam. Non raro etiam merces vocatur gratuitum Dei beneficium: ut Isaiae 40, postquam dixit Meschiam redditurum esse civitati Hierusalem, id est, pii, duplicia, pro omnibus peccatis eius: et porro reiicit omne meritum pietatis eorum, dicens esse florem evanidum et marcidum: iubet annunciare ei, venire Meschiam, et habere mercedem suam secum, et opus suum ante se: ubi utranque vocem necesse est accipi de gratuita beneficentia Christi, qua erat suos beatos felicesque effecturus. Eadem locutio, ac in eodem sensu ac materia reperitur etiam cap. 62 eiusdem Prophetae. Sic et Hierem. cap. 31 pollicetur Deus lugenti Hierosolymae, aut populo suo in captivitate, mercedem, id est, gratuitam liberationem, qua erant indignissimi, inquiens: Sic dicit Dominus, Prohibe a fletu vocem [?: ] , et oculos tuos a lachrymis, quia est merces operi tuo, revertenturque de terra hostium. Est quoque opes nonissimo tuo, dicit Dominus: et revertentur [?: fi- ] ad terminum suum. Non hic Propheta promittit mercedem meritis Hierosolymitarum, quae erant [?: pes-sed ] liberationem ex calamitoso exilio et captivitate seu liberationem a tam tristi poena. Haec huius vobis significatio diligenter observanda est, propter [?: Pa- ] , qui omnia ad suorum operum merita trahunt. [?: ] et enim saepe vox Gratiae, non operum aut legis: [?: cu- ] generis aliae quoque plurimae voces ac locutiones sunt, de quibus alibi disserui. Merces, pro re in mercedem data: Gen. 30, Cum veneris ad mercedem meam: i. ad oves ad mercedem datas. Merces pudoris, Psal. 40, Desolentur in mercedem pudoris sui: i, pro eo quod me ignominia afficere conabantur, pudescant illi. Anni mercenarii: pro, tempus exacte determinatum, cui nec conductus aliquid adiici, nec conducens aliquid adimi patitur. Isa. 16, In tribus annis tanquam annis mercenarii evacuabitur gloria Moab: i. post id praefixum et determinatum tempus devastabitur Moab. MERCENARIUS anni in annum: i. annuus. Tanquam mercenarius anni in annum erit cum illo, Levit. 25. i. tanquam mercemarius annuus. Mercenarius crebro in veteri Testamento, simul cum sua usitata significatione, etiam gentilismum complectitur. Hinc Israelitae multum gentibus servis ac mercenariis utebantur, ut pauperiorib. Hinc prohibetur Exod. 12, ne peregrinus et mercenarius comedat de agno Paschali: ubi non quivis mercenarius, sed tantum ex gentib. significatur. Solebant enim gentiles ventitare ad Iudaeos, eisque servire pro mercede: et forte illi eos cupide conducebant, tanquam peritiores agriculturae, naturae aut ingenii, et illorum locorum. Dies mercenarii, pro plenis taedii ac molestiae. sicut mercenarii tempus plenum molestiae ac laboris est: non enim patitur eum conductor ociari, Iob 7. Porro Iob 14, Sicut mercenarii dies eius: significatur tempus molestum ac laboriosum, cuius finem videre cupias, sicut mercenarius suae conductionis. Mercenarius, Ioan. 10 significat Christo, infidelem pastorem: quia mercenarii plerunque non tam id agunt, ut fideliter serviant, quam ut lucrum percipiant: quare in periculo aut aliqua maiori difficultate sese subtrahunt. Sed Christus ibi satis naturam mercenarii et huius vocis declarat: quem locum expende. Accipitur ergo ibi mercenarius in deteriorem partem, pro infideli ministro aut pastore. contra Paulus etiam de bono ac fideli usurpat, cum inquit: Dignus est mercenarius mercede sua. tametsi ille dicat Operarius, 1 Timothei 5.

MEREOR et Meritum vocabula tractare nihil attineret, cum non reperiantur in Sacris literis, in hac praesertim significatione, ut homines quid quam boni apud aut erga Deum mereri dicantur: cumque nostri sit instituti, tantum Sacrarum literarum locutiones obscuriores explicare. In malam alioqui partem, pro merito poenae aliquoties vox haec in Vulgata versione reperitur: ut Hebrae. 10. Quanto putatis deteriora merebitur supplicia qui filium Dei conculcaverit? Iob 6, Peccata mea, quibus iram merui. et alias, Meritum porro in bonam partem acceptum, est aut dicitur plerunque aliquod indebitum officium alteri praestitum, quo eum tibi obliges et devincias, ut praemio aliquo id factum vel ex pacto, vel alioqui ex communi aequitate teneatur. Caeterum ut ad ipsam vocem revertamur, cum nulla in Sacris literis meritorum humanorum mentio fiat, mirari quis possit, unde haec vox patribus, praesertim Latinis, adeo in os ac calamum, omnesque eorum chartas pervaserit. Ego hanc inter alios puto esse occasionem, quam iam breviter exponam. Primûm, mox declinante Latinae linguae puritate, hoc est, circa 200 Domini annum, valde frequens coepit esse scriptoribus, etiam Ethnicis, verbum Mereri, in ea significatione, ut simpliciter consequi aliquid sive ex merito sive gratis declararet. Quod innumeris exemplis in scriptorib. vitarum Caesarum (ut est Iulius Capitolinus, Lampridius, Spartianus, et alii) probari posset. Hanc porro barbaram significationem huic verbo ac aetati inde opinor accidisse, quod cum maxima essent commercia hominum, non facile potuerunt alioqui reperire aliud vocabulum, quo Graecum ἀξιοῦσθαι τινὸς aliquem, exprimerent: quod ent, aliquem aliquid nancisci merito, aut alioqui gratis, non raro denotat. Confirmat hanc coniecturam, quod et vulgata versio Hebraeor. 10, Graeca verba, πόσῳ δοκεῖτε χείρονος ἀξιωθήσεται τιμωρίας , qui filium

-- 336 --

647/648 Dei conclucaverit: verit hoc modo, Quanto magis putatis eum deteriora mereri supplicia, qui filium Dei conculcaverit? Ubi videmus, pro aliquem ἀξιοῦσθαι τιμωρίας , versorem posuisse, mereri supplicia: quae versio proculdubio circa eadem illa tempora declinantis Latini sermonis facta est. Cum vero verbum mereri, in hunc abusum devenit: facile mox et id accessit, ut eius nomen eadem abusione poneretur pro omni eo quo aliquis aliquid boni consequeretur vel iure, vel gratis. Quod vero Sacrae literae damnent meritum nostrorum operum, in alio scripto abunde probavi. Caeterum in Ecclesiasticis precibus, et in sanctorum patrum scriptis receptae pridem sunt haevoces, Mereri et merita: sed hac significatione, ut merita vocentur cuncta pietatis officia, quae Deus dignatur liberali, et non debita mercede compensare. Quanquam hoc verbum in precibus Ecclesiasticis plerunque etiam accipitur pro, dona et beneficia Dei gratuito percipere: ut videre est in Dominica 2 Adventus, in oratione: et Sabbatho post Invocavit, in oratione super populum, feria post Oculi: item Dominicae in Palmis: ubi nemo non ipse videt, in his et similibus precibus Mereri idem pollere, atque, gratiam et dona Dei, quae petuntur, percipere et consequi. Observandum ergo hic est, veteribus ac Patribus Mereri et merito aliquid consequi, saepe simpliciter significare Gratis aut gratuito consequi. Eadem vis est vocis Dignari, et Dignitas.

MERETRIX, et Meretricari, in verbo scortandi exponetur. Hoc tamen nunc observetur, quod meretrix zona aliquando significat hospitam aut xenodocham, quae pro pecunia vendit cibos. Sic exponit locum Iosuae 2 Kimchi et Chaldaeus. Nec obstat quod Paulus et Iacobus habent Rachab πόρνην . Solent enim aliquando Hebraismi etiam in alias linguas transire. Causa vero, quod una vox utrunque significat, nempe cibatricem et scortum, est, quod ipsae res aut artificia crebro coniunguntur. Nam etiam hospitae solent esse scorta: et vicissim scorta simul etiam cibum vendere, hospitioque suos amasios excipere solent. Sic et apud Romanos popinae, ganeae, cauponae, et similia loca fuerunt plena scortis. Porro verisimilius est, defatigatos et esurientes exploratores potius cibum quam scortationem quaesivisse, praesertim in tanto periculo: quos etiam verisimile est fuisse homines graves, prudentes, accordatos.

MERIDIES, pro summo aestu solis poni crebro solet: et contra, aestus aut fervor pro meridie, quia circa meridiem maximus aestus fervere solet. Isa. 16, Pone quasi noctem umbram tuam in medio meridiei: id est, in summo aestu. Aestus vero hic afflictionem et persecutionem notat. Contra Gen. 18 scribitur Abraham excepisse hospites in aestu diei. id est, circa meridiem. Meridies significat Hebraeis etiam plagam meridionalem, seu australem. Porro quia ibi fuerunt multa deserta, ideo non raro meridies desertum significat: et contra desertum, regionem meridionalem. Gen. 13. Profectus est Abraham eundo et proficiscendo ad meridiem: id est, versus australem plagam, et ita versus Aegyptum. Meridies usurpatur etiam pro clarissima luce, siquidem Hebraei צהרים zoharaiim Meridiem vocant. Zochara ira: id est, duplicatam lucem: quia tunc radii per refractionem duplicantur, et maior est lux quam alio tempore. Sic et Latinis meridiana lux, in Proverbiis, pro re clarissima et evidentissima celebratur. Sic Deuteron. 28, et Iob 5, Palpabis in meridie sicut in nocte. id est, in evidentissima rei veritate haerebis incertus. Videtur aliquando significare tempus opportunum. Iob 11, De meridie surgeret. Sicut contra Vespere: pro, nimis sero, et neglecta occasione. Sic et Latinis Serum ambiguum est.

MESCHIAS, vide supra Christus.

MESSIS et metere voces habent suos Hebraismos eosque non paucos, quos percurram. Messis et metere, [?: ] metaphoram significat percipere fructus suorum laborum et factorum: bonorum bonos, et malorum malos. 2 Corinth. 9. Qui parce seminat, parce et metet: pro, qui nimium fuerit tenax in iuvandis egentibus, ille etiam parum praemii a Deo percipiet. Proverb. 22. Qui seminat iniquitatem, metet calamitatem: id est, perperam agentes digna suis factis praemia percipient. Sic et Iob 4 habetur: Arantes iniquitatem, et [?: seminan-- ] perversitatem, metunt illa, et flatu Dei pereunt. Sic Hos. decimo : Seminate vobis secundum iustitiam, et metite aut metetis secundum misericordiam. significat igitur vox Messis per metaphoram, fructum bonum aut malum, iuxta conditionem laboris. Porro itidem per metaphoram hoc vocabulo Psalm. 126, laeti [?: ex- ] tristis crucis significantur: Qui seminaverunt cum lachrimis, metent cum exultatione: eundo ibant et bant, portantes semen suum: et redeuntes redibant ei iubilo, portantes manipulos suos. Christus in alia [?: ] am metaphorica significatione hisce vocibus usus est nam messis ei significat homines cupidos verae religionis, et quasi maturos ad conversionem. Matthaei nono et Lucae decimo : Messis quidem multa est, operari [?: ] tem pauci. Orate ergo Dominum messis, ut mittat operarios in suam messem. Regiones albae sunt ad [?: ] , Ioan. 4. id est, homines sunt iam cupidi purioris [?: ] onis, et idonei qui convertantur. Ibidem citator prouerbium, Alius est qui seminat, alius qui metit. [?: C- ] vis ea videtur fuisse, quod saepe alii percipiant fructus alienorum laborum. Sed Christus ad id accommodat, quod et prophetae prophetizando de Messia et conversione gentilium, et tota lex paedagogizans [?: ] Christum, aliquo modo praeparavit viam regno Christi: non tamen usque ad ea tempora vixerunt, cum ignus Dei coram monstrari potuit. Sic et Petrus dixit eos prophetizando non tam sibi, quam nobis inservivisse. Non solum enim Messiam promittendo, hominum ei corda praepararunt: sed etiam Scripturam crediderunt, eique suis crucibus, certaminibus, miraculis et eventuum praedictione autoritatem comparant ex qua porro Christus et Apostoli suam doctrinam [?: ] truxerunt, et confirmarunt. Matth. decimo tertio . Dominus in expositione parabolae de zizania dicit messem esse consummationem seculi: messores vero esse angelos, qui in extrema die sint separaturi bonos [?: ] lis, et malos in aeternum exitium coniecturi. In [?: ] Christo metere est, ipsum iudicium extremum. Sic [?: ] Apocalypsis decimoquarto , Aruit messis terrae: id est, tempus est iudicandi et puniendi mundum. Dies [?: ] pro tempore mediae aestatis. secundo Samuelis vigesimo primo: Aratorem attingit messor, et [?: vinde- ] [?: ] seminantem. Amos nono , et Levit. 26. id est, [?: Er- ] gens copia frumenti et vuarum, ita ut non possintture absolui, sed occupent suum tempus: et [?: ] lud quod debetur proscissioni agri, et tandem [?: ] Messem alicuius famelicus comedet: id est, miles aut [?: ] stis: idque admodum avide ac prorsus, ut solent [?: ] lici omnia absumere: Iob 8. In Proverb. capite sextus et decimo, celebrantur aliquoties ii qui in messe [?: ] gant, quod sint sicut formicae: id est, qui occasiones [?: ] rum recte agendarum non negligant, sed suo tempore necessaria expediant. Frigus nivis tempore messis [?: ] paratur nuncio fideli, bona nova afferenti: quia [?: ] afferat desideratum bonum, et veluti refocillet ac instauret exhaustum. Sic et nubes roscida in messe, celebratur Isaiae decimo octavo . Cantus, iubilatio et [?: ] cia messis ac vindemiae multum in Sacris literis [?: ] bratur: quia tunc solent homines de copia [?: fruct- ] valde laeti esse, iubilare et canere: et alioqui tempus ipsum laetum amoenumque est.

-- 337 --

649/650 METIOR, pro dispono, ordino. Isaiae quadragesimo, Caelos palmo dimensus est. id est, suo arbitrio designanit, ordinavit et construxit. Secundo Samuelis octavo: Et percussit Moab, et dimensus est funiculo: et mensus est duos funiculos ad mortificandum, et [?: ple-um ] funiculum ad vivificandum: pro suo arbitrio duas partes iugulavit, et solam tertiam vivam conservagit. Apocalypsis undecimo , iubetur angelus metiri templum Dei, altare, et qui adorant in eo: sed atrium metatur metiri. id aliqui exponunt de singulari cura Dei in aedificanda et fovenda ea parte Eccles. nam exterius atrium iubet eiici foras: quia sit dan dum gentibus ad conculcandum.

METUS, vide Timor.

MIGRATIONES, aut vagationes meas tu numerasti: Psal. 56. i, fugas et exilia mea, quae persequente [?: -e ] Saule subire coactus sum, tu Deus nosti, et curas. Isaiae 22, Migrare faciet te Deus migratione forti, vel potius proiiciet te Deus. Praedicit propheta illi impio scribae exilium Babylonicum, et negat fore ut sepeliatur in illo suo splendido monumento, quod sibi in petra sculpebat.

MIHI, varie accipitur. alias in meum commodum, arbitrium aut libitum: vel contra in malum. Sicut et Latinis huiusmodi Dativi verbo adiuncti nonnunquam accipiuntur. Genesis 20: Dic mihi, soror mea tu es, id est, in meum commodum, ne interficiar. Revertar mihi, Num. 22. Id est, in domum meam, aut quo mihi commodum est, ac volupe. Tempus additum tali dativo, significat tantum temporis illi esse elapsum. Gen. 31, [?: ] mihi 20 anni in domo tua: scilicet acti sunt. Sapientia stetit mihi, Ecclesiastici 1. id est, fuit apud me. Esse aliquid alicui, possessionem significat: sicut et Latinis. Cant. [?: ] Vinea mea quae est mihi, est coram me. pro, vinea quam [?: -beo ] , mihi servo, retineoque, nemini vendo aut loco, ipsemet eam curo, eaque fruor. 1 Sam. 20, Faciam tres [?: sa-tas ] ad latus eius, iaciam mittendo mihi ad scopum. [?: -me ] abundat illud Mihi, aut quasi completive ponitur. nisi exponere velis, meo arbitrio, aut ad aliquem copum quem ego mihi elegero.

MILITIA, per metaphoram significat omnem [?: duri-m ] , ordinatum tamen, laborem. ut Isa. 40. Loquimini super cor Ierusalem, et clamate ad eam, quod imple [?: ] sit militia eius, et remissa iniquitas eius. Ubi multi ponunt de cultu ac iugo illo gravi religionis Iudaii, in quo tot ritibus ac observationibus praeter perfe [?: ] cordis obedientiam Deo servire et militare cobantur, ut iam eis laeta libertas, ac veluti manu [?: mis- ] per Evangelium ac Meschiam denunciaretur. [?: Pos- ] tamen forte rectius per Militiam regnum malae con [?: entiae ] veteris Adami et Sathanae ipsius super homines, intelligere, a quib. per Meschiam redimendi nunc rent. Non sane sine causa cum peccatis militia illa [?: ] iungitur. Alii per militiam intelligunt tempus illud, quod praefinitum erat a Deo usque ad adventum Meschiae. [?: ] militiae vocantur etiam illae functiones virorum et mulierum, templo Hierosolymitano servientium. Nūingredientur militare militiam in cultu tabernaculi [?: -tus ] . Et mox: Revertetur â militia cultus, nec [?: mini-bit ] amplius. Sic primo Samuelis secundo , filii Eli [?: -ur ] dormisse cum mulieribus militantibus ad tabernaculum. Delectatur sane Scriptura multum militibus vocabulis, tanquam val de notis, significantibus [?: -oculos ] incurrentibus, quib. per metaphoram solet [?: -em ] militiam aut luctam piorum depingere: ideo [?: ] in Veteri, tum et in novo Testamento omnia [?: ge- ] morum et actionum ad spirituale bellum et [?: de-gradum ] Christianum militem, transfert. Paulus [?: ] [?: ] suum Timotheum vocat bonum militem IESI Christi, et iubet militare bonam militiam, et retinere fidem ac bonam conscientiam. Item veterem hominem ait militare contra novum: sicut et Iacobus dicit, cupiditates militare in nostris membris. Et Petrus dicit primae secundo, cupiditates carnales militare contra animam hominis: i. in eius exitium ac damnationem. Similibus metaphoris etiam Latini utuntur, qui vocant togatam, item literariam militiam. Convenit porro cum hac significatione, quod omnes ordinatas turbas aliquid operae agentes Scriptura vocat exercitus. Iob. cap. septimo , vocat vitam hominis militiam, ob varios labores ac dolores, periculaque quae in hac vita perferre cogimur: sicut ibi in textu talis applicatio et explicatio habetur. Chaldaeus vertit pugnam. Viri militiae, pro, milites. Num. 31 Dixit Eleazar sacerdos ad viros militiae, qui veniebant ad bellum. primo Paralipom. duo decimo : Viri militiae ad bellum, scilicet exercendum aut gerendum. Egredi ad militiam: id est, ad bellum proficisci. Primo Paralip. septimo: Omnes isti 200 egredientes ad militiam in praelium. Militiam caeli colere solebant idololatrae, nempe solem, lunam et stellas, Deut. decimoseptimo : Si reperietur in civitatib. tuis vir aut mulier, qui fecerit malum in oculis Domini, transgrediendo foedus eius, et colendo solem, lunam, et universam militiam caeli. Huius idololatriae fit mentio etiam Actor. septimo , et in prophetis, et in ultimo Reg. valde crebro. Hoc nomine Isa. 24, putant aliqui intelligi stellas, alii viros eximios. verba sunt: In die illa visitabit Dominus super militiam excelsam, et super reges terrae. Porro Danielis octavo significat haec vox ipsam Ecclesiam Dei, aut pios qui militant Deo, translata metaphora a stellis ad Ecclesiam. Magnificata usque est, aut crevit usque ad militiam caeli, et deiecit de exercitu et de stellis in terram, et conculcavit eos. Sic ibi vocat pios, qui colunt Deum caeli, eive militant. Militiae caelestis multitudo canens, Gloria in excelsis Deo vocantur sancti angeli, Lucae secundo , qui sic Deum in nativitate Christi celebraverunt. Paulus primae Corinth. nono dicit, neminem militare propriis stipendiis: igitur et ministros Evangelii dignos esse suis praemiis. Et 2 Corint. decimo dicit, se non secundum carnem militare: nec suae militiae arma esse carnalia, sed spiritualia. ubi non solum negat, se gladiis et hastis cruentam istam militiam militare, sed nec alioqui carnalibus affectibus indulgere, sua quaerere, pravisque consiliis ac machinationibus, aut etiam carnalibus quibusdam dotib. magni ingenii, eloquentiae aut eruditionis, cum adversariis pugnare: sed fide, constantia, precibus ad DEUM, patientia verbi Dei, et Spiritus sancti consiliis, et eloquentia et sapientia, cui nemo quantumvis eximius resistere possit. sicut et Christus suis talem commilitonem aut promachum pollicitus est.

MILLE, per abusionem ab Hebraeis usurpatur pro quovis magno, aut etiam infinito numero: sicut et Myrias apud Graecos et Hebraeos, et apud Latinos sexcentum. Sic cecinerunt puellae Israeliticae, 1 Sam. 18, redeunti regi ac exercitui obviam progressae, epinicion: Percussit Saul mille, et David decem millia. Sic et Paulus inquit 1 Corinthiorum quarto: Etiamsi habeatis decem millia paedagogorum. Et Deus ait, se servasse sibi 7000 virorum, qui non incurvaverint genua Baali: 1 Reg. decimo nono , et Romanorum 11. Sic aliqui intelligunt etiam, quod Deus Exod. 20 dicit in epilogo Decalogi, se facere misericordiam diligentibus se, in mille generationes: id est, in perpetuum. Ezek. 16, Decem millia veluti germen agri dedi te, et multiplicata es. Sic Rebeccae imprecantur fratres, Sis in millia millium: id est, habeas numerosissimam sobolem ac posteritatem. Principes super mille, primo Samuelis octavo : id est, praefecti qui habuerunt sub se mille milites, quos Romani vocaverunt Tribunos. Sic Isa. dicit, Davidi principi

-- 338 --

651/652 millium fer munus: id est, chiliarcho aut tribuno. Soliti enim sunt Hebraei dividere exercitum per decurias, centurias, et mille: quod apud Graecos et Macedonas in usum primus Alexander induxit, teste Curtio lib. quarto. Num. decimo , cum ponerent castra, orabant hisce verbis, Revertere Domine ad decem millia millium Israelis: id est, ad hanc numerosissimam multitudinem tui populi. Millia Israelis, pro ipso Israele ponitur: sicut et Tribus Israelis, Iosuae 22, In millibus Israelis erant singuli principes familiarum: pro, in Israele. Apocalyp. vigesimosexto praedicitur futurum, ut Sathanas vinciatur mille annis, et tandiu regnent pii cum Christo tranquille. Quod varie exponitur a scriptoribus. Intelligunt tamen multi de tempore, quod inter scriptam Apocalypsin et auctum Turcae regnum intercessit, quo aliquanto liberius Christiani agebant, carentes tam cruento et perpetuo hoste, qui nunc recta contra eorum religionem a Sathana excitatus, et veluti directus est. Sane intra 500 annos etiam Antichristi tyrannis invaluit, et nunc Sathan per duos filios gravissime regnum Christi oppugnat. Mille anni sunt coram Domino ut dies unus, et unus ut mille anni. secundae Pet, tertio , et Psal. 90. id est, longum tempus ei ut breve, et breve ut longum est. Hominum consilia tempore mutantur, et ad tempus accommodantur: at ob longitudinem aut brevitatem temporis consilia et decreta Dei non mutantur. Quantumvis longum iam tempus effluxerit a praedictione extremae diei iudiciique: tamen ne putetis quod propterea sit sui consilii oblitus. Sed hominum cogitationes, ac decreta aut consilia paulatim tempore invertuntur, et ira evanescit, animusque immutatur.

MINGENS ad parietem vocatur ab Hebraeis canis: propterea quod sic soleat ad parietem aut arborem, aut aliud quippiam erectum, sublato altero posteriore crure, mingere. Cum ergo volunt minari alicui genti, civitati, familiae aut domui internicionem, solent dicere, Nou relinquam mingentem ad parietem. Primo Samuelis vigesimoquinto , dicit iratus David: Sic faciat Deus hostibus David, et sic addat, si residuum fecero ex omnibus quae sunt Nabalo usque ad mane mingentem ad parietem. id est, adeo omnia perdam, ut ne canibus quidem parcam. Sic et primo Reg. decimoquarto . Excidam de Ieroboam mingentem ad parietem ad parietem: id est, omnia perdam, etiam canes ipsos interficiam, multo magis homines. Eadem locutio repetitur etiam primo Reg. decimosexto , et secundo Regum nono : Est tamen quaedam hyperbolica formula locutionis. Memorabilem historiam ad hanc phrasim pertinentem, narrat Flavius Vopiscus de Aureliano Caesare, qui cum Thyanam pertinaciter resistentem obsedisset, iuravit se canem in eo oppido vivum non relicturum. Verum cum postea civitas spe praedae a militibus expugnata esset, illique cives ad caedem iuxta Caesaris iuramentum exposcerent, et Caesarem tam crudelis sententiae poeniteret, respondit: Nihil se de civium caede, sed tantum de canum dixisse: eos se permittere ut interficiant. Quae clemens duri consilii interpretatio placavit milites, ut postea in ea libenter acquiescerent.

MINISTRARE, est officio aliquo fungi, praesertim in Ecclesia, ubi qui vult esse omnium maximus, ordinatione Christi omnium debet esse minister. Actorum decimotertio Ministrantibus autem illis, id est (ut Chrysostomus interpretatur) praedicantibus. praecesserat enim, quod erant prophetae et doctores, non missifices: quo in Erasmi versione, vocem sacrificantibus adversarii trahunt: qui tamen abunde in Annotationibus declarat, se intelligere de praedicatione verbi. In Graeco est λειτουργούντων , quod publica aliqua functione, magis tamen laboriosa aut sumptuosa, quam honorifica [?: ] periosa fungi significat: aut etiam ad publicos [?: sum- ] conferre pecuniam, ut ex duabus oppositis [?: oratio- ] Aeschinis et Demosthenis liquet, ubi prolixe [?: de-re ] disseritur, praesertim in posteriore. Paulus [?: Rom-rum ] decimo tertio λείτουργον et διάκονον pro eodem [?: habe- ] Nam magistratum politicum modo diaconum, [?: ] liturgum Dei vocat: id est, publicum Dei ministria rebus politicis. Sic Hebraeorum primo, Angeli [?: voc- ] liturgi Dei, et Liturgiaci spiritus: id est, ministri. [?: Qu- ] re utrumque thema, et Liturgi et Diaconi, solet [?: exp-re ] , praesertim in Vulgata versione, per vocem [?: mi-rii ] . Secundae Corinthiorum nono , coniunguntur [?: ] duo vocabula διακονία τῆς λειτουργίας , ministratio [?: col-nis ] , etc. Roman. 15, vocat se Paulus liturgum aut [?: ] strum Christi erga gentes, seque sacrificare [?: Evang-on ] Christi: id est, praedicando Evangelium rem [?: acc-ptissimam ] Deo facere. In eodem capite utitur [?: ] λειτουργέω , pro conferre eleemosynam in [?: sustentatio- ] piorum Hierosolymitanorum. Dicit igitur, tum [?: gentiles ] illis ministrare, dum conferunt eleemosynam [?: ] se, dum eam illis affert. Primae Corinthior. tertio , [?: ] liosque concionatores vocat Paulus ministros, per [?: ] conversi credant. Est igitur usitatum, ut [?: concio- ] res vocentur ministri. Sic et secundae Corinth. 4: [?: ] cat se ministrum spiritus, non literae. [?: MINISTE-UM ] , secundae Corinth. tertio vocat ipsam [?: doct- ] aut religionem, eiusve tractationem. Nominat [?: ] legem ministerium mortis, et Evangelium [?: minist- ] iustitiae, item ministerium reconciliationis, [?: sec- ] Corinth. quinto. Sic Ephes. quarto dicit, varios [?: ] res esse datos ad opus ministerii: id est, ad [?: propaga-nem ] verae religionis. Significat etiam ipsam [?: Ap-licam ] functionem. Romanorum 11, Ministerium [?: ] um honorifico. Et secundae Corinth. sexto: Ne [?: vi- ] retur ministerium nostrum, Col. quarto : Dicite [?: Arch-po ] , Vide ministerium quod accepisti. Sic [?: prophe- ] bis ministrasse dicuntur prophetando: primae Pet. [?: ] mo. Sic et in veteri Testamento, in tabernaculo [?: ] strasse dicuntur, qui ibi aliquid negotii egeruni: [?: ] mo Paral. sexto: Ministraverunt in tabernaculo [?: ] tico: id est, canendo aut psallendo. Et Samuelis [?: ] do, Samuel ministrabat Domino coram Eli. Sic [?: ] octavo dicuntur Levitae ministrare ministerium [?: ] rum Israel in tabernaculo: i. pro eis. [?: MINIST-MINISTRARE ] , crebro accipitur et de ista [?: ] opera inserviendi in rebus corporeis: in quem [?: ] Act. sexto septem ministri delecti fuerunt, ut [?: ] bus eleemosynas et necessaria curarent, quales [?: ] ferme sunt praefecti aerarii. De talibus diaconis [?: ] pit Apostolus ad Timotheum et Titum scribena [?: ] sensu dixerunt Apostoli, Actor. sexto , Non est [?: ] nos ministrare mensis. Cum Christus dicit Ioan duodecimo : Si quis mihi ministraverit, volo ut [?: ] sum, ibi sit et minister meus. habet ea vox [?: com- ] significationem, sed tamen per metaphoram [?: sig-uerum ] cultorem et cultum Dei. Ministerii [?: ] , [?: ] strumenta tabernaculi: primo Paralip . [?: viges- ] vo, pro omnibus vasis ministerii: id est, [?: divers- ] nisteriorum tabernaculi. Christus vocatur [?: ] circumcisionis, Romanorum decimo quinto [?: ] gatus aut servus divinitus missus, ad [?: praest- ] is divinas promissiones et promissa bona, [?: ] demptionem, etc. Sic et Heb. octavo vocatur [?: ] (id est, Christianorum) minister: non [?: caelo- ] [?: ] dam exponit. quod ex praecedentibus [?: mon- ] [?: ] test, cum dicit, eos qui accedunt per ipsum. [?: ] citur, Tanto praestantius sortitus ministerium [?: ] Moses, quanto melioris foederis est mediator, et [?: ] habeat meliores promissiones.

-- 339 --

653/654 MINOR, et Minimus, pro nullo: ut Matthaei quinto : Si quis solverit unum ex mandatis istis minimis, et sic docuerit, minimus vocabitur in regno caelorum: id est, nullus, aut non vocabitur aut numerabitur inter salvam dos. Sed de hoc Hebraismo in Regulis comparativi dixi: quod videlicet interdum aliquibus inferior gradus tribui videtur, quae tamen prorsus tollantur aut negentur. Minor pro indigno aliquando ponitur Gen. 32, Minor sum cunctis misericordiis tuis: pro, inferior, vel indignus tuis beneficiis. Ne minuatur coram te omnis labor, qui invenit nos: id est, ne videatur tibi parvus. Collegerunt multiplicans et minvens, Exod. decimo sexto . id est, alius plus, alius minus. Et mox: Non superabundavit multiplicans. id est, qui multum collegit. Minor pro iuniore, etiam in Sacris, sicut et in prophanis autoribus, ponitur: ut Cato maior, Cato minor. Minimus aut parvus potius erit in mille, et exiguus in gentem robustam: allusio est ad procreationem et augmentum posteriorum. Sed sic vaticinans de regno Christi, dicit etiam minimos doctores esse conversuros multos homines: quia doctores quasi Patres, auditores vero quasi ab eis geniti habentur: ut et Paulus loquitur. A `minore ad maiorem, aut contra, simpliciter significat omnes, non exclusis parvis aut magnis: Ieremiae octavo , 31, 42. Actor. octavo et vigesimosexto. Qui est minor in regno caelorum, maior est Ioanne: Matthaei 11. Christus ibi vocat se minorem aut minimum in regno caelorum, vel opinione hominum, qui leviter de eo sentiebant, statuentes eum nequaquam Ioanni comparandum esse qui Hebraismus est usitatus. Vel, quia venit ministrare, et non ministrari: vel denique propter exinanitionem. quia factus est peccator, et denique ministri aut legati personam sustinuit, non aequalis cum patre: alibi dicens, Pater maior me est. Paulus vocat se Apostolorum minimum, primae Corinthior. decimo quinto , et Ephes. tertio : quia postremo conversus est, et fuit persecutor, ut ipsemet huius sui epitheti rationem exponit. Forte tamen etiam respicit in [?: -d ] , quod solus cum Christo non est versatus: denique potest etiam ad communem aliquorum opinionem alludere videri. Illum oportet crescere, me autem minui: Ioan tertio . id est, famam Baptistae necessario accidit obscurari effulgente gloria Christi, sicut et stellae et luna minui videntur praesentia solis: cum per se non minuantur, sed tantum comparatione aut relatione. Posset tamen videri respicere ad finem sui ministerii, cum vel maxime tunc functio Christi cresceret. Vel denique loquitur de interitura falsa opinione Iudaeorum, qui putaverant eum esse Meschiam: quae ipsius [?: -orte ] et Christi miraculis ac praedicatione redargueatur. Minuisti paulo minus angelis, Psal. octavo: quod epistola ad Hebraeos explicat de Christo, qui in sua in [?: --ruatione ] et passione fuit exinanitus et humiliatus infra angelos et homines, ut qui omnium peccata susti [?: --it ] , et eo redactus fuit ut se vermem, non hominem vocaret, et non haberet ubi caput reclinaret, atque abeo longe infamissimo supplicio, ut omnium scelestissimus, interiret. Non minventur omni bono habet vulgata versio, Psalm. trigesimo tertio . in Hebraeo est, non destituentur.

MIRABILE, Hebraice פלא Pele significat, quidquid est â communi cursu vitae aut naturae valde [?: alie- ] : eoque plerunque de extraordinariis operibus [?: ] dicitur. Nec tamen raro etiam de hominum reb. operibus usurpatur, ut ex sequentibus exemplis [?: li-bit ] . Mirabile interdum ponitur pro impossibili re et opere: ut Genesis decimo octavo , Num quid erit mirabile â Domino verbum, dicit Deus de risu et [?: in- ] delicate Sarae, non credentis se parituram. Erat quidem illud opus Dei mirabile per se, sed non erat mirabile aut impossibile Domino. Mirabilia facere, est talia operari, quae creaturarum vires et captum superent et de quibus merito homines mirentur. Psalmo 72, Benedictus Dominus Deus Israel, qui facit mirabilia solus. Mirabilia Dei narrare, est celebrare Deum de suis operib. Psalmo nono , Narrabo omnia mirabilia tua. Mirabilia Dei intelligere, est, non solum ipsum factum utcunque percipere, sed etiam consilium ac voluntatem Dei in eo, et finem seu scopum tanti operis: ut Psal. 106, Patres nostri non intellexerunt mirabilia tua in Aegypto. Sic Meditari in mirabilibus Dei, Psal. 119 Ibidem: Revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua, Mirabilem se praestitit in adiuvari, donec roboratus est: 2 Paralip. vigesimo sexto . id est, mirabiliter crevit, et mirifice sibi auxilia comparavit. Mirabilior mihi fuit amor tuus super amorem mulierum. secundo Samuelis primo . pro, mirifice te dilexi, atque adeo magis quam dilectam sponsam. Mirabilior est scientia a me, Psalmo centesimo trigesimonono . id est, longe superat captum meum. Mox aliis verbis idem repetit: Sublimata est, non potero eam: scilicet consequi. In mirabilibus ambulare, est, grandia quaedam affectare, et (sicut Paulus inquit) sapere supra id quod oportet. Psalmo centesimotrigesimoprimo, Neque ambulavi in magnis, neque in mirabilibus supra me: id est, supra vires et sortem, aut conditionem et vocationem meam. Mirabilia Dei, etiam admirandae plagae et miracula interdum dicuntur. Exod. tertio : Percutiam Aegyptum omnibus mirabilib. meis, quae faciam in medio eius. Sic et Mich. septimo, Iuxta dies egressionis tuae ex Aegypto ostendam eis mirabilia: pro, talia mirabilia opera edam, sicut tunc, etc. In mirabilibus descendere, Thren. primo: Descendit Hierusalem in mirabilibus, non est qui consoletur eam. id est, mirabili modo afflicta est. MIRIFICO, pro admirabile facio. Psalmo 17. Mirifica pietates aut benignitates tuas servator sperantium in te: id est, iuva ac libera me saepe et potenter, ut omnes merito mirentur. Sic et Psalmo trigesimoprimo: Mirificavit misericordiam suam mihi, tanquam in urbe munita: id est, plane mirifice defendit ac conservavit me, perinde ac si me in munitissima civitate collocasset. Sic mirificare consilium, est admirabili consilio rem agere. Isaiae vigesimooctavo : Hoc egressum est a Domino, qui mirificavit consilium et magnificavit sapientiam. Mirificari DEUM in aliquem, aut cum aliquo, pro admirabiliter agere, sive iuvando, sive etiam puniendo eum. Iob decimo : Revertêris et mirificaberis in me. id est, mirifice me affliges. Isaiae vigesimonono : Praeterea addo, ut mirificem cum populo isto mirabile et miraculum: id est, mirabiliter puniam eum. Mirificare, absolute, pro mirabiliter agere. Iud. sexto : Praeterea mirificavit angelus, Manoa et uxore eius intuentibus. Sic mirificavit nobiscum ad agendum, Ioel secundo. id est. qui nos mirabiliter iuvit. Mirificavit Dominus sanctum suum, Psal. quarto. id est, mirifice cum eo agendo, fecit eum mirabilem: vel potius, segregavit sibi sanctum suum. Accipi solet in bonam et malam partem. Nomen meum mirabile est, dicit Angelus Genesis trigesimosecundo, et Iudicum decimotertio . id est, Cupis scire, quis sim? hoc vero tibi perdifficile est, ut maxime nomen meum tibi ederem. Idem igitur est, quod noticia mei longissime superat captum tuum. Ubi sunt mirabilia eius, Iud. sexto : pro, cur non facit nunc quoque mirabilia, ut olim? Locutio alioqui etiam in aliis linguis nota est, ubi pristinae vires, virtus etc. Deus est mirabilis in sanctis suis, Psalmo sexagesimo octavo . id est mirabiliter cum eis agit, eos regit ac liberat. Mirabilium facere memoriam, Psalmo centesimo undecimo , Memoriam fecit mirabilium suorum: id est, Verbo et solennitatibus festorum consecravit memoriam suorum mirabilium factorum,

-- 340 --

655/656 eductionis ex Aegypto Paschate, datae legis Pentecoste, etc. Mirabile in oculis alicuius: id est, valde mirum, aut etiam absurdum ei videtur. Psalmo centesimovigesimooctavo , Matthaei vigesimoprimo , Marci 12: Lapis quem reiecerunt aedificantes, factus est in caput anguli: hoc est mirabile in oculis nostris.

MIRACULA etiam vocantur signa, prodigia et virtutes, ut finis miraculorum monstretur. Dicuntur igitur Signa, quod aliud repraesentent quam quod cernitur, ut quae nihil aliud sint quam verae doctrinae sigilla: Prodigia, quod novum et insuetum aliquid exhibeant: Virtutes, quod excellentis illius divinae virtutis extraordinarium specimen edunt: aut quod vis ac virtus Dei in illis cernitur, ut recte annotavit vetus interpres: ne quis ista conetur curiosius tanquam diversas species distinguere.

MISCERE se cum aliquo, saepe significat litigare, contendere, confligere. Deuteronomii secundo, Ne misceatis vos cum eis in lite: id est, ne irritetis eos. Ibidem: Neque, misceas te cum illis bello, Sic et Graeci Miscere, tum pro conversari, tum et pro confligere usurpant. Miscere lites, pro excitare. Proverbiorum decimo quinto , Vir iracundus miscet lites: id est, excitat contentiones, movet rixas. Sic Proverbiorum decimo octavo : Labia stulti miscent se rixis. Miscere se cum cedris, est talis locutio, ac si dicas, multum habere negocii cum cedris. id est, habitare in domibus cedrinis. Ieremiae vigesimosecundo : Nun quid regnabis, quod tu misces te cum cedris? id est, quod tibi regaliter struis cedrinas domos? sicut ex talibus lignis regiam in Persepoli extructam fuisse, Curtius scribit. Quomodo miscebis te cum equis: id est, cursu contendes cum equis, cum a peditibus vincaris? Non miscebitur alius laeticiae cordis: Proverbiorum decimoquarto . Cor cognoscit amaritudinem animae suae, nec immiscebit se laeticiae eius alienus. pro, unusquisque proprie sentit sua gaudia, et suos dolores: alii non admodum fiunt eorum participes. Lucae decimotertio , dicitur Pilatus quorundam Galilaeorum sanguinem miscuisse cum eorum sacrificiis: id est, inter sacrificandum eos iugulasse, ut simul cum pecudum oblatarum sanguine, etiam sacrificantium sanguis flueret: sicut ille inquit, — Qui patrem obtruncat ad aras. Miscere vinum, saepe significat propinare: quia propinantes fortibus illis vinis, et pro more illius regionis affundebant aquam. Proverbiorum nono : Miscuit vinum, et proposuit. Et mox, Bibite vinum quod miscui: id est paravi. Potum fletu miscere, est aliquem in maximo luctu versari, ita ut etiam inter bibendum ei fluant lacrymae. Psalmo centesimosecundo: Cinerem quasi panem comedi, et potum meum cum fletu miscebam. Vinum mixtum, corruptum dicitur, et per metaphoram res bonas vitiatas notat, praesertim doctrinam. Isaias capite primo, de perditis moribus et corrupta religione Israelitarum inquit: Vinum tuum aqua mixtum est, et argentum tuum mutatum est in scoriam.

MISERICORDIA, et misereri. Misericordiam videtur componere Augustinus libro de Civitate DEI nono, ex miseria et corde: quod sit passio quaedam cordis nostri ex aliena iniustaque miseria concepta, quae nos impellit ad succurrendum illi. Differt porro a beneficentia ac benignitate, quod illa magis subitum affectum, haec autem magis habituale quid, et tam affectum quam virtutem quandam sonat: qua non tantum miseris, sed et omnibus hominibus recte benefacimus, et benefacere studemus. In Hebraeo sunt quidem duo distincta vocabula חסד Chesed quod magis benignitatem ac bonitatem quandam sonat: et הנם Chanam, quod proprie misericordiam et misereri exprimere videtur: sed tamen saepisime חסד voce misericordiae vertitur. Misericordiam porro a gratia distinguit quidam doctus hoc modo: Gratiae, inquit, nomine intelligo illam gratuitam et aeternam Dei benevolentiam, qui nos in Christo reconciliandos selegit. Eam vero misericordia et gratuita iustificatio consequitur, ut causam effectus consequitur: et hanc [?: ---sus ] pax illa felicissima, quam mundus dare non potest: ut pulchre hosce gradus describit Paulus Romanorum quinto , qui mihi aliquid videtur dicere, tametsi diversissimum quid iustificationem a misericordis esse arbitrer, ut effectum a causa: nec tamen dubitem, saepe aut valde vicinam, aut etiam eandem esse harum duarum vocum significationem. Sed iam etiam de significationibus et locutionibus huius vocabuli, exempla ordine proponentes, agamus.

¶ Misericordia igitur significat primum, uti supra diximus, animi dolorem aut tristem affectionem de alieno malo, quae nos movet, ut ei succurramus. Psalmo quinquagesimoprimo: Miserere mei [?: DE-- ] secundum magnam misericordiam tuam, et secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem meam. ubi videmus, DAVID veluti effectum misericordiae ponere deletionem peccatorum. DEUS enim motus misericordia propter CHRISTUM, delet nostra peccata, seu iustificat nos. In hac significatione accipitur, quod CHRISTUS dicit: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. Matthaei quinto . In hac eadem significatione accipitur etiam, quod DEUS dicitur esse misericors et clemens. Quod ei cum alias saepissime [?: ] buitur, tum praesertim Exodi trigesimoquarto, ubi longior quidam acervus proprietatum DEI commemoratur: de quibus supra in voce DEI fusius dictum est. Secundo, admodum crebro ponitur pro huius misericordiae effectibus: id est, omnigena DEI, aut etiam hominum beneficentia: ut cum Genesis trigesimotertio dicit Iacob ad Esau, Hi sunt pueri quos DEUS [?: ] est largitus. In Hebraeo est חנם , quasi dixisset, ex misericordia dedit. Ita ibi misereri significat, misericoditer donare. Haec significatio huius verbi valde crebra est. Sic opinor accipi et a Paulo Romanorum duodecimo: Qui miseretur in hilaritate. id est, qui ex misericordia donat pauperibus, faciat id hilariter, et [?: ] quasi dolens et invitus. Genesis trigesimosecundo Minor sum omnibus misericordiis tuis: id est, beneficiis indignus. Sic Genesis vigesimo : Hanc misericordiam facies mecum: id est, hoc beneficium mihi praestabis. Secundum hunc Hebraismum etiam Graeca vox Eleemosyna, quae a misericordia venit, significat ipsum beneficium misericorditer datum. Eadem [?: ] tio est, quod ponitur pro misericorditer parcere [?: ] el secundo: Et misertus est DOMINUS populo [?: ] ubi Septuaginta ἐϕέισατο , pepercit. Sic Genesis decimonono: Eo quod misereretur eius DOMINUS est, misericorditer ut innocenti et cultori suo [?: ] ret. Pro desinere, Habacuc primo: Et semper [?: ] cere gentes non miserebitur, pro, non definet [?: ] misericordia. Sic misericordia, pro misericorditer [?: ] accipitur, etiam in illo celebri dicto Oseae [?: se--- ] , et Matthaei nono ac duodecimo . Misericordiam [?: ] et non sacrificium: id est, flagito potius misericordiam, beneficentiam erga miseros, quam ceremoniam istam operum, in qua vos proram et puppim infeliciae collocatis. Secundo Paralipomen. trigesimoquinto: Reliquum verborum Iosiae et misericordiae [?: ] pro, beneficia et benigne facta eius. Sic et [?: Abs-- ] dixit ad Chusai, Ista est misericordia tua cum [?: ] tuo: pro, Siccine ei benefacis in rebus eius [?: adve- ]

-- 341 --

657/658 Misericordia et veritate expiatur iniquitas, Proverbiorum decimosexto : id est, conversis beneficentia sincera leniuntur poenae temporariae, debitae iniquitati. Saepe enim praemia et poenae suis causis efficientibus, bene aut male factis notantur, ut sic iniquitas suam poenam indicet. Misericordia mea Deus, Psal. 144. id est, fons omnium beneficiorum et bonorum quae mihi contingunt: sicut et arx nostra, ibi et alibi vocatur. Duplicata igitur figura hic est. Primum, quod misericordia pro misericorditer facto ponitur: sic causa notat effectum, et vicissim effectus suam causam: nempe beneficium ponitur pro suo authore Deo. Deus est misericordia: id est, largitor beneficiorum. Sic et 2 Paralipomen. 6, Recordare Deus misericordiarum Davidis: id est, promissionum misericorditer factarum Davidi. sicut saepe ibidem repetitur, Custodi ea quae locutus es Davidi patri meo: non misericordiarum aut bonorum operum quae David fecit. Passiva, non activa significatio est: nempe misericordia passa, non facta a Davide. Deus misericordiae aut benignitatis meae: id est, qui mihi benigne facit, Psalmo 29 bis ponitur, et saepe alias. Deus multus misericordia et veritate: id est, valde beneficus et verax. Sic in voce ELEEMOSYNAE diximus, eam misericordiam significare, misericordem et beneficum. In misericordiis reducere, Ieremiae trigesimoprimo: Cum fletu ibant, scilicet in exitium: sed cum misericordiis adducam eos, id est, benigne et multis beneficiis ornando reducam eos. Misericordia et veritas crebro coniunguntur, tum de Deo, [?: -um ] et de hominibus probis loquendo. Significat autem synceram, constantem et veracem benignitatem, ac beneficentiam. Psal. 100. In seculum misericordia eius, et usque in generationem et generationem veritas eius. Et Psalmo 92, Bonum est annunciare misericordiam tuam, et veritatem tuam in noctibus: id est, perpetuo celebrare tuam beneficentiam, et infallibiles promissiones. Psalmo 138, Celebrabo nomen tuum super misericordia tua, et super veritate. Psalmo octuagesimo quinto alia quadam ratione istae duae voces aut res coniunguntur: Misericordia et veritas sibi invicem occurrerunt, ac iustitia et pax sese invicem osculatae sunt: veritas de terra germinavit, et iustitia de caelo prosperit ubi misericordia gratuitum Dei favorem aut commiserationem erga nos peccatores indicat: ei occurre [?: ] debet vera contritio et fides, veluti a nobis veniens: quod cum fit, fides adfert nobis iustitiam, qua iustificati pacem habemus. quasi diceret: Deus caelitus offert misericordiam, eam nos vera fide apprehendere debemus. Suprâ in voce Iustitiae accommodavi hoc dictum ad iustitiam novitatis, et etiam ad externam seu politicam iustitiam ac pacem. Auferre misericordiam ab aliquo: pro, desinere eius misereri, desinere ei benefacere. Psalmo 89, Misericordiam meam non auferam ab [?: -o ] neque mentiar in veritatem meam: id est, promissam misericordiam et beneficentiam constanter ac veraciter ei pergam praestare. 1 Regum octavo: Deus custodiens pactum et misericordiam servis suis, qui ambulant in conspectu tuo in toto corde suo: id est, [?: per- ] eis secundum promissa benefacere. Sic misericordiam [?: ] abere, Psalmo decimoseptimo: Genesis 24. Item, [?: -quere ] misericordiam. Rhut. 2, Non dereliquit misericordiam suam cum viventibus et cum mortuis: id est, [?: ] tantum cum viverent, benefecit eis, sed et mortis perrexit esse beneficus. Item, Excindere misericordiam, 1 Samuelis 20. Dare veritatem et misericordiam: id est, praestare benignitatem promissam Iacobo et Abrahamo Sic mittere misericordiam, Psalmo 57. pro, misereri, praestare beneficia. Ieremiae decimosexto : Non dabo vobis misericordiam. Contra Ieremiae quadragesimo secundo: Dabo vobis misericordiam, et miserebitur rex vestri. Lucae 11, dare interiora misericordiam, significat ex animo fieri aut esse misericordem et beneficum, ut in voce Eleemosyna prolixe exposui. Diligit Deus misericordias, aut benignitates: pro, libenter benefacit. Non loquitur de nostris operib. aut meritis, sed de suis gratuitis beneficiis, Mich. 7, inquit enim: Quis Deus sicut tu, condonans iniquitatem, et dissimulans peccatum reliquiis haereditatis suae. Non retinebit perpetuo iram suam, quoniam diligit misericordias ipse: Reversus miserebitur nostri, calcabit iniquitates nostras, et proiiciet in profundum maris omnes iniquitates nostras. Observandum igitur est, ne hic et alibi Evangelica dicta ad legem, opera ac merita, a gratia trahi ab adversariis patiamur. Sic paulo ante dixi de misericordiis Davidis, Facere misericordiam pro benefacere, 1 Samuelis 15. Tu fecisti misericordiam cum populo, quando ascendit de Aegypto. 2 Par. 1. Tu fecisti cum Davide patre meo misericordiam magnam: id est, valde benefecisti ei. Genesis vigesimoquarto : Si facitis misericordiam et veritatem cum hero meo: id est, si serio et ex animo vultis benefici esse in dominum meum. Genesis 21 Secundum misericordiam quam feci tecum, facies mecum. Sic et Ioseph dicit ad pincernam: Facias quaeso misericordiam mecum, ut mentionem facias mei Pharaoni. Et Iacobus ad Iosephum, Genesis quadragesimoseptimo : Fac quaeso mecum misericordiam et veritatem, ne me sepelias in Aegypto. Iosuae secundo: Faciemus tecum misericordiam et veritatem. Sic Samaritanus saucio misericordiam fecisse dicitur, Lucae 10. Christus accusat Matthaei vigesimotertio Pharisaeos, quod negligant iudicium, misericordiam et fidem: id est, nec doctrinam nec vitam suam iudicent, nec sint benefici, ne fidant Deo. Facere misericordiam Dei cum aliquo: id est, ita praestantem ac eximiam sinceramque beneficentiam, qualem Deus mandat. 1 Samuelis vigesimo , et 2 Samuelis 9. Exodi trigesimotertio : Miserebor, cuius miserebor: et ex intimis visceribus commovebor, super quem commovebor. id est meo arbitrio, et non humano merito miserebor hominum, quorum mihi libuerit. Misericordiae nonnunquam adduntur Viscera, idque varie: vel praeponendo vel postponendo, vel construendo eas voces interse, vel etiam simpliciter eas per coniunctionem copulando. Danielis primo: Dedit Deus Danielem in misericordiam, et viscera aut misericordias coram principe eunuchorum. Sic Oseae secundo: Desponsavi te mihi in iustitia, iudicio, misericordia, et miserationibus aut visceribus. Lucae primo : Per viscera misericordiae, quibus visitavit nos. id est, per intimam et summam misericordiam, quae ex ipsis visceribus aut corde proficiscitur. Verum de nomine Viscerum, vel viscerali (ut ita dicam) misericordia, infra suo loco. Misericordias praecipere: id est, promittere et praestare beneficentiam, Psalmo quadragesimo secundo : In die praecipiet Dominus misericordiam suam, et nocte cantio eius erit mecum. Misericordiaam inclinare super aliquem coram rege, Esdrae nono : id est, facere ut rex eius misereatur. Praeparare misericordiam. Psalmo sexagesimoprimo: Misericordiam et veritatem praepara, quae custodiant regem: id est, tu eum tua veraci, constanti et infallibili misericordia custodito ac conservato. Sic roborari super nos misericordiam et veritatem Dei, Psalmo 117. pro solide attribui. Misericordiam protrahere: id est, large suppeditare. Psalmo trigesimo, Protrahe misericordiam tuam cognoscentibus te. Et Ieremiae trigesimoprimo: Charitate perpetua dilexi te, ideo misericordiam protraxi tibi. Recordari misericordiae. Ieremiae 2, Recordatus sum misericordiae adolescentiae tuae: id est, beneficarum promissionum et beneficiorum, quae tibi in adolescentia feci. Sic Psalmo septuagesimoseptimo Numquid obliviscetur misereri Dominus,

-- 342 --

659/660 et retinebit in ira miserationes suas: id est, annon perget Dominus nos fovere ac iuvare, sed sua iusta alioqui ira patietur impediri misericordiam suam, ne sese in nos effundat. Tecum misericordia et veritas: id est, tu praestitisti misericordiam et veritatem. 2 Samuelis decimoquinto , dicit David ad Ethai: Misericordia Domini est, quod non sumus consumpti: id est, ingens Dei beneficium, non nostrum ullum meritum. Dare alicui a Deo misericordiam coram aliquo, Genesis quadragesimotertio : Det Deus vobis misericordiam coram viro: id est, faciat ut sitis ei miserabiles, utque sit ille erga vos misericors, placabilis, benignus. Sic Dari aliquem in misericordias coram aliquo, Nehem. 1. Sic quoque, Accipere misericordiam coram aliquo, Esther secundo. Item Daniel. 1 Dederat autem Deus Danielem in misericordiam et miserationes coram principe eunuchorum: id est, ut ille praefectus ei admodum benignus esset ac favens. Misericordiae uasa, Romanorum nono , ii homines vocantur, in quibus servandis Deus suam misericordiam declarat. Contra Vasairae, in quibus perdendis suam iustam demonstrat iram. Pater misericordiarum dicitur Deus, quia ipse solus vere miseretur, et solus vere consolatur. 2 Corinthiorum primo. In eodem sensu dicitur Deus dives in misericordia, Ephesiorum secundo. Credo idem Hebraeos dicere, Rabchesed multae misericordiae. Induite viscera miserationum, aut misericordiarum: Colossens. tertio : id est, estote ex imis visceribus misericordes. Secundum suam misericordiam salvos nos fecit, Tit. tertio : id est, non ex merito operum, sed ex mera misericordia. Iudicium sine misericordia ei fore dicit Iacobus, qui non fecerit misericordiam: contra autem qui fecerit, quasi insultaturum iudicio: Iacob. secundo. Misericordiam custodire in mille generationes, Exodi decimoquarto , est, perpetuo pergere tueri pios, piorumque liberos. Misericordes חסדים vocantur pii, quia haec benignitatis et misericordiae virtus maxime conspicua est inter alias, in viris piis. Nam quae erga Deum sunt virtutes, non perinde cernuntur. Psalmo duodecimo : Defecit misericors aut pius, et imminuti sunt fideles. Isaiae quinquagesimoseptimo, viri pietatis aut misericordiae tolluntur. Psalmo quarto: Segregavit sibi Dominus misericordem aut pium. Ut vero vox חסיד Chasid pium, sanctum, aut iustum significat: sic et vox Chesed חסד benignitas aut misericordia, ponitur etiam pro tota pietate aliquoties. ut Isaiae quadragesimo iubetur praecursor Domini praedicare poenitentiam, cuius summa est: Omnis caro foenum, et omnis pietas eius quasi flos campi: Exaruit foenum, et emarcuit flos, quoniam spiritus Domini inflavit in eum. Sic et spiritu ac verbo Dei Baptista omnes istos sanctissimos pharisaeos, scribas et sacerdotes, ut genimina viperarum condemnavit: damnataque eorum iustitia, viam Domino, qui solus est verus agnus Dei, vere peccata mundi tollens, praeparavit, atque adeo eum etiam digito illis monstravit. quod bis fecisse legitur, forte autem etiam saepius fecit. Nullum enim maius obstaculum huic medico est, quam persuasio propriae iustitiae aut sanitatis. Male obscuratus est hic locus a multis, dum non vident hic totam pietatem aut iustitiam hominis significari aut damnari: quam perinde hic florem evanidum vocat, sicut Isaiae sexagesimoquarto Pannum menstruatae. Ob hanc cognationem significationum iustitiae et misericordiae, et quod non tantum Chasid misericors, idem valet quod pius, sanctus et iustus, sed etiam Cha sed iustitiam notat: verterunt eam nonnunquam LXX per vocem iustitiae. ut Genesis vigesimo et trigesimo secundo . Quin et Paulus 2 Corinthiorum nono , loquens de eleemosyna Corinthiorum, inquit: Dominus fructus augeat iustitiae vestrae. id est, beneficentiae. Et Vulgata versio Matthaei sexto inquit, Cum facis iusticiam: cum quidem proprie loquatur de eleemosyna, aut etiam de quavis beneficentia. Quare Isaias aut praecursor Domini praedicto loco totam iustitiam hominis condemnat. Miserationes, οἰκτιρμοὶ , plerunque significantius est quam ipsa misericordia. Graeci versores sic verterunt רחמם , viscera, in veteri Testamento. Sed Paulus nonnunquam separat οἰκτιρμὸν ut Philippens. 2, Collossens. tertio . Verum de hac voce dabitur occasio dicendi in voce Viscera.

¶ Dictum est supra aliquid de discrimine gratiae et misericordiae sed quod non omnino probaretur. Nam licet Paulus Timotheo et Tito scribens, optat in salutatione gratiam, misericordiam ac pacem: et possit [?: ] te ibi aliquod discrimen excogitari, quasi gratia sit generalis ille favor, quo omnes servandos in Christo complectitur: et misericordia sit sequens quidam motus, quo singulorum miseriis motus, eis illam gratiam applicare incipit: tamen saepe videntur eandem significationem habere, idque adeo ut verbum Chanan [?: ] quod a nomine חן Chen gratia derivatur, plerunque per Misereri vertatur: cum idem sonet, si etymologiam spectes, ac gratiari: id est, ex singulari gratuitaque gratia aliquem diligere, quod Apostolus et Lucas per novum verbum χαριτόω, ἀπὸ τῆς χαριτος a gratia deducta, exprimere conatus est: unde vel vicinitas, vel etiam (ut cum Sophistis loquar) identitas significationum gratiae et misericordiae cernitur. Vicina etiam huic [?: ] significatio est vocis Dilectio ac Charitas, cum Deo ergo nos tribuitur. ut cum Christus dicit Ioannis tertio : Ideo dilexit Deus mundum, ut tradiderit unicum filium, ut omnes qui credunt in eum, non pereant, sed habeant vitam aeternam. Sic de eadem dilectione, gratia aut misericordia, Romanorum quinto inquit. Commendat autem Deus dilectionem suam erga nos, quid cum adhuc essemus peccatores, Christus pro nobis mortuus est. Sic et Ephes. primo, pro eodem usurpat dilectionem, benevolum affectum aut beneplacitum voluntatis, et gratiam: ac gratiari aut gratis diligere [?: ] dine ponens, et veluti coniungens istas locutiones, eligere ex dilectione, praedestinare ex [?: beneplacita ] voluntatis ad laudem gratiae suae, gratiari aut gratis defigere in dilecto. Sed de harum vocum vicinitate ac differentia, etiam supra aliquid dictum est, et postea Deo volente aliquid dicetur.

MINCHA Hebraice, proprie munus, significat etiam prophanum. Crebro vero usurpatur de [?: ] quadam oblatione. Fuit quidem usus huius vocabuli in Sacris, etiam ante Mosen: et Abelis et Caini oblationes vocantur Mincha. Sed postea Moyses vocabulum Mincha potissimum oblationes ex puriore farina, [?: ] similam vocant, factas. Varia vero fuerunt [?: sacrif-- ] inter alia etiam fuit unum ordinarium ac perpetua quod et iuge est vocatum. Nam alia pleraque aut [?: ] tione festorum, aut personarum offerentium fiebant. Hoc igitur perpetuum ordinarium aut iuge [?: sacrif- ] describitur potissimum Numeri vigesimooctavo. Constabat autem duobus agnis anniculis, [?: quo- ] nus mane offerebatur, alter vesperi cum adiuncto in Mincha, quod erat similae perfusae oleo decima per Ephi. Hoc sacrificium et munus iuge, ordinarium aut perpetuum praedicit Daniel capite nono , undecimo et duodecimo , aboliturum esse Antiochun et Antichristum, et contra in templo collocaturum abominationem desolationis. Quomodo autem id [?: ] verit Antiochus, et in locum huius sacrificii totius [?: ] cultus Iudaici erexerit gentilem abominationem, [?: ] solantem veram religionem et Ecclesiam, notum [?: ] ex historia Machabaeorum. Quomodo etiam porro Antichristus Romanus aboleverit [?: verum ] [?: ]

-- 343 --

661/662 Dei, et praesertim puram praedicationem doctrinae caelestis, ac unicae oblationis Christi, substituta sua abominatione Missae et falsae doctrinae, quamque veram pietatem ac Ecclesiam foedissime vastaverit, et quam id longo tempore duraverit, multorum scriptis Dei beneficio expositum est. Factae vero sunt ab eruditis variae applicationes huius prophetiae, ad plures eventus: sicut sane verisimile est, Spiritum sanctum in plures cribrationes Sathanae respexisse, ut solent aliquando tales prophetiae in plura tempora respicere. Inter alia vero illud quoque mirabile et notabile est, quod sicut in fine Danielis tribuuntur huic abolitioni iugis sacrificii, et durationi abominationis, 1290, hoc est, sesquiquatuor anni: ita etiam Apoc. 11 praedicitur fore, ut atrium templi conculcetur quadraginta duobus mensibus: et capite 12, ut mulier, id est, religio pura et Ecclesia, cogatur aufugere in solitudinem, et sese ibi occulere 1260 diebus. et denique cap. 13 in dicatur, datum esse Bestiae tempus agendi et blasphemandi mensium quadragintaduorum, quae omnia correspondent et designant tempus sesquiquatuor annorum. Duravit vero, seu in praecipuo vigore fuit, illa horribilis vastatio Ecclesiarum, quae facta est per Interim magnum, ac parva, seu Adiaphoricas corruptelas, itidem circiter sesquiquatuor annos, nempe a medio 1548, usque in finem 1551. Nam mox initio 1562 conversa sunt arma obsidentium Magdeburgam, qui Papistarum nomine potissimum pugnabant, contra ipsos: coepitque conticescere magnum ac parva Interim, et eversae Ecclesiae denuo instaurari, ac purae doctrinae passionisque Christi praedicatio (quae vere est iuge Deoque gratissimum sacrificium) redintegrari.

Quare dubium non est, prophetiam Danielis etiam ad illam longe tristissimam et perniciosissimam Ecclesiae vastationem pertinere, quae tempore Interim eiusque spuriorum accidit. Papistae dicunt, Antichristum esse aboliturum ad tempus eorum Missam, et id contendunt esse iuge sacrificium. Verûm id non est possibile fieri, cum sacrificuli queant singuli in suis angulis, clam suas missas murmurare. Proculdubio autem ad praedicationem verbi Dei pertinet, quod sola ea facit vigere ac celebrari illud vere iuge ordinarium ac perpetuum sacrificium inde ab initio mactati agni Dei, quod semper a condito mundo valuit, et valebit in perpetuum. Est vero praedicatio verbi Dei vel maxime tali casui aut calamitati obnoxia, quia et erroribus contaminari ac corrumpi potest, ut desinat Deo acceptum esse sacrificium: de tyrannorum furore opprimi, quia non nisi propalam, [?: ] in aliqua frequentia hominum recte peragi potest. De hoc mundo, Mincha scilicet praedicationis Christi, praedicit Malachias cap. 1, quod per totum mundum offeretur Domino. Porro quod Dan. cap. 9 dicit, Faciet [?: --ssare ] sacrificium et oblationem mincha, id ex descriptione supra indicata Num. 28 clare intelligitur. Sacrificium enim notat mactationem agni, nempe Christi: oblatio Mincha vero, adiunctum similaginis oblationem: quod forte denotat praedicationem verbi, et totam religionem.

MITIS, aut mansuetus. Eadem vox עני Ani, iam mitum ac mansuetum significat, iam etiam afflictum. [?: Ra- ] istius coniunctionis diversarum significationum est, [?: ] quod res ipsae multum coniungi solent. Plerunque enim afflictiones minuunt superbiam, et reddunt homines leviores. Afflictum igitur significat haec vox Psal. [?: ] . Non est oblitus Dominus clamoris afflictorum. Et Psal. 22: Comedent afflicti, et satura buntur. Sic Psa. 76, Ut servet omnes afflictos terrae. Et Isaiae 11, Et arguet in rectitudine pro afflictis terrae, aut afflictos terrae. Porro mansuetum aut mitem plerique interpretantur, cum [?: ] . 12 Moses dicitur fuisse mansuetissimus prae omnibus hominibus quae significatio proculdubio verior est. Alii intelligunt dici, eum fuisse omnium afflictissimum. Sic accipienda est vox haec Psal. 37, Mites aut mansueti possidebunt terram: quod dictum Christus Matth. 5 recitavit. Sensus autem est, impios putare obtineri terram serviendo et grassando contra ius ac fas: verum Deus (ut est in praedicto Psalmo) tandem illos perdit, et mitibus aut mansuetis quietam rerum possessionem relinquit. Sicut Christiani tandem obtinuerunt regna et provincias extinctis Ethnicis, et oppressis divinitus Iudaeis, quorum utrique aliquandiu horribiliter in Christianos sunt grassati. Mites vero non dicuntur in Sacris literis isti molles et ignavi, praesertim in rebus ad publicam utilitatem et gloriam Dei pertinentibus iudicandis. Quo titulo nunc sese subtiles quidam Epicurei venditant. Videmus enim Mosen, mansuetissimum hominem, patienter quidem ferre iniurias sibi privatim illatas, sed in asserenda gloria Dei et vera religione longe acerrimum et austerissimum esse. Verum non est iam nostri instituti, de rebus ipsis accuratius disserere.

MITTERE aliquem, sicut et Vocare, est, alicui aliquam functionem demandare. Solemus enim aliquem puerum, ministrum, aut filium ex aliorum coetu evocatum, ad aliquam functionem ablegare. Solebat etiam Deus olim prophetas vocare et mittere. Ierem. 14, et 23: Ipsi currunt et prophetant, ego autem non misi eos, nec praecipi eis. Sic de Baptista scribitur Iohan 1: Fuit homo missus a Deo nomine Iohannes, ut testaretur de lumine. Sic et Moses dicit ad Deum, Mitte quem missurus es: id est, mandaid functionis illi vero Meschiae, aut benedicto semini quem alioqui constituisti mittere, quique id multo rectius expediet, ac de quo mihi paulo ante in tuo nomine Iehova indicasti. Et Christus saepe inculcat, se a Deo missum esse: volens indicare, illam suam functionem sibi esse a Deo iniunctam. Adhanc celebrem vocem, aut potius rem, alludit Evangelista, exponens nomen piscinae Siloan, missus: ac volens indicare, nostram innatam caecitatem non nisi sanguine missi Mediatoris elui posse. Forte etiam Isaiae capite octavo, obiurgans Iudaeos, quod contemptis tacite fluentibus aquis Siloe, quod est missus, magna et turbulenta flumina quaerant, indicare voluerit, eos humilem et crucifigendum Meschiam contemnere, et sibi pingere ac fingere Meschiam gloriosum, praepotentem, armatumque. Sic et illud Silo Gen. 49. Meschiam aliqui interpretantur. Mittere manum, aut extendere, in rem alienam, furari notat, ut supra exposui in voce Manus: ubi et alias huius locutionis significationes, sicut et missionem manus, exposui. Quomodo praedicabunt nisi mittantur? Rom. 10. id est, nisi divinitus excitentur? Mittere significat etiam proiicere, et prorsus obiicere: ut mitti in gehennam aut tenebras exteriores, Matth. 5 et 24. Mitti gramen aut paleas in ignem, mitti pecunias in arcam in gazophylacio, Mittere panem filiorum canibus, Mittere sortem super vestem, Mittere insulsum sal foras, Mittere lapidem in adulteram. Mittamus lignum in panem eius, Hieremiae undecimo: de quo loco multi tam multa philosophati sunt, perperam versus est: cum in Hebraeo proprie sit, Perdamus lignum aut arborem cum fructu suo: id est, excidamus stirpitus Hieremiam, cum suis liberis aut posteris. Mittere significat etiam, aliquid alicui significare, more Hebraeis usitato, qui per antecedentia aliqua, res aut actiones consequentes denotant. ut Iohan. 11, Miserunt sorores Lazari ad Christum dicentes, Ecce quem diligebas mortuus est. Et Actorum 10. Sermonem misit Deus filiis Israel: id est, significavit, nunciavit. Prius enim mittitur aliquis, postea is aliquid indicat iis ad quos missus est. Iudic. 11, Non audivit verba Iephtae, quae misit ad eum: id est, indicavit, denunciavit.

-- 344 --

663/664 Mittere crebrô ponitur sine accusativo, ubi necesse est subintelligi nuncium. Gen. 20: Misit et accepit: scilicet nuncios. 2. Sam. 10, Misit et renunciavit Davidi. Iob 1, Mittebant et vocabant sorores suas. Sic et in hac locutione, Misit Deus de summo, aut de caelo, et servavit nos: 2. Sam. 22, Psal. 17 et 57, subintelligitur angelos suos, aut vim et efficaciam opemque suam. MISSAM suam Papistae deducere conanturâ mittendo, eo quod dicant, se filium in sua illa oblatione ad patrem mittere. Verum eruditiores rectius â missione populi eam deducunt, eo quod tum apud Ethnicos Romanos, tum et in Ecclesia, clare sub finem publici ritus dicebatur, ut et adhuc dicitur, Ite missa est: pro dimissio. Graece λαοῖς ἄφεσις , populis dimissio. Sic Cyprianus remissam peccatorum dicit, pro remissione. Apud nullum Graecum veterem nomen Missae reperitur. unde apparet, falso eam a quibusdam derivari a verbo Hebraeo Mas, tributum aut collationem: alioqui etiam Graecis patribus haec vox nota ac usitata fuisset. Ab illa igitur clara pronunciatione populus coepit Missam denominare. Quae quomodo a prima institutione coenae paulatim in praesentem abominationem degeneraveric, satis vel ipsi eorum scriptores docent, indicantes quam partem quisque homuncio adiecerit. Si libêret divinare, posset forte sacra coena, uno ferculo constans, sic videri Missa dicta, sicut quoduis ferculum missum dicitur.

MNA, et Mina, certum numerum aut pondus pecuniae notans, est vox communis Hebraeis, Graecis et Latinis. Venit autem ab Hebraeo Mana, quod numerare et partiri significat. Reperitur quoque haec vox in Hebraeo textu veteris Testamenti, Esdr. 2, et Ezech. 45, et in Graeco Novi saepissime. De quantitate porro Minae discrepant autores. Ezechiel eam praedicto loco sic describit, vel fortê potius ordinat, qualis aut quanta in illo novo templo esse debeat, inquiens: Siclus autem 20 obolos habet. Viginti sicli, et 25 sicli, et 15 sicli (id est, 60) erunt nobis pro mina una. Monsterus vero super Exod. 30 caput, ita de quantitate huius ponderis et vicinorum scribit: Habent proinde Hebraei in ponderibus hos gradus. Siclus, quem ipsi schaekel vocant, continet grana hordeacea 384. Mina vero, quam et litra vocant, id est libram, habet 60 siclos: hoc est, grana hordeacea 23040. At Kikar, quod nostri talentum vertunt, habet 60 libras, grana scilicet 1382400. Ego autem haec pondera exigens ad pondus Gallici coronati, inveni, uni scutato Gallico respondere grana hordeacea 75. atque in hunc modum siclum continere coronatos quinque, et praeterea grana hordeacea 9. Quod pondus per 60 multiplicatum, consurgit ad 307 coronatos, atque 15 grana hordeacea. Tantum valuit libra aurea apud Hebraeos, si non est error in positione fundamenti, et grana ubique sunt paria et aequalis ponderis. Si rursum multiplices libram per sexaginta, habebis pondus talenti, nempe coronatos 18432. quod tamen est intelligendum de talento vulgari. Talentum autem Sanctuarii fuit duplum ad prophanum, habens scilicet secundum priorem supputationem coronatos 36864. et tantum fuit pondus auri, unde fabrefactum fuit candelabrum cum suis ornamentis et instrumentis. Non convenit inter Hebraeos de libra. David Kimhi dicit illam continere 60 siclos: Rabi Sal. vero scribit Exod. cap. 38. illam continere 25 siclos. Et fortasse nascitur haec dissensio a gemina libra, prophana scilicet, et sancta. Quid porro Graecis ac Latinis Mina aut Mna fuerit, annotant recentiores Vocabularii ex variis autoribus. diligenter verba eorum asscribam: Mina, Graece μινᾶ . Atticum est vocabulum, quo tam in appellatione rei numariae quam ponderalis Athenienses utebantur. Constabat autem ex drachmis Atticis centum: eratque maior Romana libra drachmis quatuor. Nam haec nonaginta sex tantum pendebat drachmas. Fannius apud Priscianum:
Accipe praeterea, parvo quam nomine Graii
Mnan vocitant, nostrique Minam dixere priores.
Centum hae sunt drachmae. quod si modo dempseris illis
Quattuor, efficies hanc nostram denique libram. Sed hoc de mina nova intelligi debet, quae et [?: S- ] nis mina a quibusdam appellatur. Constat enim, Minam Atticam antiquitus fuisse drachmarum tantum septuagintaquinque: quae actis postea a Solone ponderibunt. Mina vetus appellata est. de qua intelligi debet, quod subdit Fannius apud Priscianum, Attica quae fiet, quartam si dempseris, hinc Mna. Quo tamen in loco Fannius sentire videtur, Minam Atticam eam esse, quae constat 75 drachmis, quam [?: ] Minam veterem vocavimus: alteram vero, quae [?: ] constat drachmis, Minam graecam vocari. Sed hoc [?: ] esse verum, facile Plinii autoritate convinci potest: [?: ] lib. 1. cap. ult. ubi ex professo Atticorum ponderum interpretationem tractat, subdit in fine capitis: Mna, [?: qu-- ] nostri Minam vocant, pendet drachmas Atticas [?: ] Vide plura eius rei testimonia, tam Graeca quam [?: ] na, apud Georg. Agricolam. Quoties autem apud scriptores Minae mentio occurrit, de Mina nova intelligendum est, quae epitriti portionem habet ad [?: min- ] rem seu veterem Minam: quemadmodum et Tales tum maius, ad Talentum minus. Continet itaque [?: Mina- ] si de pondere intelligas, uncias 12, et semissem. Quod [?: ] de re numaria fit sermo, Mina ad monetae Gallicae aestimationem reducta, valebit circiter libras Turonensis 17, et semissem. tantum enim conficiunt 100 drachmae singulae tribus solidis Turonensibus et semisse aestimatae. Budaeus aestimat Minam aureis coronatis 10: [?: quo- ] in idem recidit, modo sane intelligas singulos coronatos ab eo 35 duntaxat solidis Turonensibus aestimari Mina etiam mensurae genus est, qua agri metiuntur: qui et Modius dicitur, et Actus quadratus. Habet in latitudine pedes centum viginti, et in longitudine totidem. Vide Varronem de re Rust. lib. 1, cap. 10.

MODESTIA, proprie dicitur ea virtus, quam [?: ] qui in Sacris ac Theologia humilitatem perperam vocamus: nempe contrariam virtutem superbiae, inhumanitati, arrogantiae et fastuositati: tametsi eam [?: Cixta- ] definiat, quod sit continens moderatio cupiditatem. Vetus interpres plerunque hoc vocabulo expressit [?: ] εἰκειαν , quod potius humanitatem et aequitatem [?: ] cum Scriptura vocet modestum ταπεινὸν et [?: modes- ] ταπεινοφροσύνην : tametsi ταπεινὸς non semper, nec in [?: S- ] quidem, in virtute ponatur, sed aliquando [?: significa-- ] humilis aut afflictae sortis hominem. Aliqui paulo [?: ] rabilius, per Moderationem eandem vocem reddiderit.

MODICUM, Iohan. 16, pro brevi tempore omnes accipiunt: Modicum non videbitis me, et rursus [?: ] dicum et videbitis me: ut vertit Vulgata. Erasmus, [?: ] sillum: Beza paululum. Iohan. 12 legitur in Graeco, [?: ] huc modicum tempus, adiecta scilicet temporis [?: ] Isaiae 10, Quoniam adhuc modicum, pusillum, et [?: ] tur ira furoris mei: id est, brevi. Isaiae 28, Modicum [?: ] modicum ibi: de quo forte in vocabulo REGULA [?: ] cetur. Hoseae 1, Adhuc modicum, et visitabo sanguinem. Iezrael super domum Iehu. In veteri Testamento [?: ] Kimeat, Sicut parum, alii de temporis brevitate [?: ] alia paucitate intelligunt. ut Psalmo secundo, Osculamini filium, ne forte irascatur, et pereatis de via, [?: ] brevi exarserit ira eius. alii vertunt, si vel pandebant. Sic Psalm. 105, Cum essent homunciones numeri, [?: ] si modicum et peregrini in terra: ubi aliqui [?: exp- ] modico tempore. Ego puto paucitatem illorum [?: ] num significari, ut sit idem cum מתי מספר [?: homo- ] nes numeri. Sic et Isaiae cap. 20, Absconde te quasi [?: ] rum ad momentum. Item 51 et 54. Sic etiam [?: Hagg- ]

-- 345 --

665/666 Sic dicit Dominus: Adhuc unum modicum, et ego com-movebo caelum et terram, mare et aridam: id est, post [?: -e ] tempus. Ali qui exponunt id modicum de ali quo facto intercessuro, quod ante illam commotionem fieri debebat. Modicum contrastari: 1. Pet. 1. id est, pauxillum, vel ad breve tempus. Sic et in 1. Pet. 5, Modicum passos. [?: ] alioqui, teste Erasmo Latinis moderatum significat et ven it a Modo. monet igitur ille, versorem vulgarae editionis ponere Modicum pro pusillo.

MOECHUS, et MOECHARI, Graeca vox, sed a vulgata etiam versione usurpata, proprie adulterium significat. Ponitur autem in recitatione Decalogi, in veteri et novo Testamento, pro omni illicita libidine, [?: ] re venerea.

MOISES, per metonymiam crebro legem seu 5 libros Moisis significat, praesertim in novo Testamento. [?: ] 24, Incipiens a Moise et omnibus prophetis, declaravit eis, quod oporteat Christum pati. Iohan. 5, Est qui vos accuset Moises, in quo vos speratis. si enim Moisi crederetis, etc. Act. 15. Moises habet a temporib. antiquis, qui eum praedicent ubique, omni sabbato [?: le- ] . Act. 21, Docens discessionem a Moise: id est, neglectionem legis, vel potius a postasian. Omnes Israelitae sunt in Moisem baptizati, 1. Corinth. 10. id est, illis maximis miraculis sunt in doctrina ac religione Moisis confirmati, eique quasi addicti et obstricti. Filii Israel non posuerunt intendere in faciem Moisis, 2. Corinth. 3. De hoc [?: -abes ] historiam Exod. 34. et dicetur de hac re, sicut et [?: ] velamine Moisis, infra in voce VELAMINIS. Vulgi etiam aliquid separato Libello de hac re, cum Disputatione de Iustificatione impresso. Moisis cathedra, doctrinam ac religionem Moisis significat. Matth. 23. [?: ] cathedra Moisis sedent Scribae et Pharisaei. id est, docent Moisen. Verum de hac locutione in verbo SEDERE. Apoc. 15 dicitur de piis, quod cantaverint canticum Moisis servi Dei. Quaerunt ergo aliqui, quod nam sit illud canticum Moisis? Conveniunt autem verba prima huius Cantici, cum quibusdam verbis initio cantici Deut. 32, quo opinor Apocalypsin respicere.

MOLA, nota vox, significatio ac res est: utpote omnium si non precosissimus, at certe maxime utilis, vel potius necessarius lapis. Christus Matth. 18 facit mentionem molae asinariae, qua oneratum ac gravatum [?: sa- ] sit hominem in profundo maris submergi, quam micam pusillum ab eo scan dalizari. Hilarius dicit, [?: A-i- ] poni pro grandi, quam scilicet ab asinis aut aliis mentis versari oporteat: et non sit parva, quam [?: tru-ilem ] vocant, quae manibus hominum trudi possit. aliqui, et forte rectius, exponunt de inferiore mola, quae quia ignava manet, superiore celerrime volante, et asinus vocatur: et plerunque maior esse solet, sive [?: -ia ] plus atteritur, sive quia non est necesse eam esse [?: -actabilem ] , ut superiorem: sive denique, quia maiori sumptu commutatur: eoque tam crassa ponitur, ut ratus eam mutari sit necesse. Eadem inferior mola, sua soliditate etiam Iobo praebet similitudinem ad exprimendum robur Leviatan, cap. 41. Cor Leviatan firmum est, sicut mola inferior.

MOLERE, alioqui nonnun quam extremam ac miprimam servitutem significat: quia ibi et labor erat ver [?: ] molas continuus, et victus tenuissimus, et insu [?: ] captivitas aut carcer: sicut et in Terentio minae [?: Da- ] servo proponuntur molendi in pistrino, veluti pro [?: -o ] et durissimo supplicio. Hac igitur phrasi [?: uti- ] cap. 47, inquiens ad Babylonem: Tolle molam, [?: ] farinam: dissolve cincinnos tuos, et denuda [?: p-- ] id est, ex summa ista regni dignitate deiiciêris, [?: -sima ] serva. Iob 31, Molat alteri uxor mea: id est, [?: ] [?: ] serva aliorum. Sic Iud. 16 , Philistini [?: Sam- ] molere coegerunt, volentes eum tristissimae servituti ac labori mancipare. Talem infimam molentium sortem etiam illa Mosis locutio ostendit Exod 11, cum narrat, omnes primogenitos esse interfectos a summo seu regis filio, usque ad ancillae molentis. Eandem molentium servorum conditionem et Christus videtur subindicare, cum Matth. 24 extremum iudicium exponens, dicit: duas ancillas ad molam fore, quarum una ut electa recipiatur ab illo iudice, altera ut reproba negligatur: indicans etiam inter infimae sortis homines, quantumvis communi conditione pares, fore maximum discrimen, et mirabilem delectum. Non audiri alicubi strepitum molae, nec cernilumen lucernae, significat extremam devastationem. nam sine istis duobus vivere homines nequeunt. Sunt vero notabilia, quia in currunt in sensus: Lumen procul cernitur, mola longe auditur. Reperitur haec locutio in hoc usu Hier. 25, et Apoc. 18, sed in posteriore loco multo prolixius. Deut. 24 vetat Deus, ne quis suo debitori simul auferat molam superiorem et inferiorem: quod symbolice, aut potius synecdochice dictum videtur, ne quis proximum quantumvis obaeratum, prorsus omnibus necessariis privet. Conterere alicuius molas, Iob 29, et Psal. 58, significat perdere ipsum, aut certe eius potentiam: sumpta metaphora â dentibus molaribus et maxillis, in quibus vis rerum consistit. Ideo autem illi dentes molae dicuntur, quia sicut primi dentes abrum punt et concidunt, ita molares comminuunt, commoluntque.

MOLLIS, ignavum significat Latinis: Hebraei verbo magis utuntur in hac significatione. ut Iob 23, Deus mollivit cor meum: id est, tregit, imbecillum aut etiam pavidum reddidit Hier. 51, Ne forte mollescat cor cor vestrum. Mollis etiam dicitur tener, qui delicate educatus, nec confirm at aut indurat membra asperiore et dura diaeta et exercitio, nec potest perferre aut perpeti ullam iniuriam aut offensionem externam quin mox gravissime laedatur. Sic vox haec accipitur Isaiae 47, Non vocabunt te ô virgo Babel amplius mollem et delicatam In hoc sensu multo prolixius reperitur haec locutio Deut. 28. 1. Cor. 6, negat molles intraturos in regnum caelorum: intelligens impuros cinaedos, qui sese modis omnibus effeminabant, et molliculi esse studebant, ut tanto magis irritarent aliorum Sodomitarum in se libidinem, ut et impurae mulierculae solent. Mollibus indutos, vocat Christus Matth. 11, et Luc. 7, magnates aut satrapas, vel certe satraparum principum ac regum aulicos, quia vestiebantur serico, bysso et syndone, quae sunt mollia tactui: ut de illo praedivite epulone legitur, cum reliquum tenuius vulgus asperioribus vestimentis uteretur: sicut et ip semet Baptista, de quo ibi agitur. Solent autem homines, praesertim tenuiores, taliter vestitos mirari, et ad eos visendos confluere. Dicit ergo Christus, Iudaeos huius rei gratia non de buisse ad Iohannem male vestitum, ac horride viventem venire. Per metaphoram porro, similitudinem aut allegoriam putant aliqui inter pretes significari adulatores, quales plerunque sunt aulici, qui id omni studio cavent, ne illa austera et aspera feritate cuiusquam teneras aures, praesertim vero suorum dominorum laedant: perinde ac si quis asperiore veste talem aliquem molliculum attingeret, aut perfricaret. Talem negat Christus fuisse Ioannem, ut qui et ipsum Herodem obiurgarit de incestu, et sanctissimos illos Pharisaeos genimina viperarum vocaverit, eisque ob sua peccata extremum exitium imminere praedixerit.

MOLLICIES, μαλακία , languor, imbecillitas, ex qua licet non plane decumbant homines, tamen debiles redduntur. De talibus etiam infirmitatibus legitur Matth 4, quod circumierit Christus praedicans et sanans omnem morbum et μαλακίαν , id est, languorem, Proprie alioqui significat languorem ventriculi, minus

-- 346 --

667/668 commode coquentis alimentum, quem alioqui κίττην vocant. Mollis sermo est adulatorius, aut alioqui blandus, quod et prius indicavi. Hinc Proverb. 2 dicitur adultera et scortum mollire sermones suos: id est, mollissime cum suo amasio lo qui. Et Psalm. 55, Leniora fuerunt butyro ora eius, cum habeat bellum in corde: et molliora fuerunt oleo verba eius, cum sint spicula, aut potius stricti gladii: id est, verbis suum amorem et lenitatem simulant, cum in corde pessima meditentur, et moliantur. Contra Iob 40 dicitur de illa feroci belua Leviatan, Non loquetur tibi mollia: id est, non blandietur tibi prae metu. Aliquando tamen mollis sermo accipitur etiam in meliorem partem, cum vera quidem ac utilia dicuntur, sed tamen verbis lenioribus et citra asperitatem ac contumeliam. Proverbiorum 15, Responsio mollis frangit iram. Et 25, Lingua mollis frangit ossa: id est, sermo lenis et prudenter adhibitus flectit iratos, et diluit gravissima crimina aut causas irarum, ipsosque violentissimos conatus iratorum.

MOMENTUM, est brevissimum tempus, quodetiam Latinis authoribus notum et usitatum est: Graece ἄτομον , quasi dicas, indivisibile tempus, ob summam brevitatem. Sed nonnunquam significat etiam quandam circumstantiam rerum, aut occasionem, cum illo brevissimo tempore coniunctam, et quae ut subito sese offert, ita etiam subito evanescit aut praeterit. Act. 1. Non est vestrum nosse tempora, aut momenta temporum. tametsi id obscuritatis versoris culpa acciderit, cum in Graeco sit simpliciter καιρὸς , id est, tempus, cum aliqua opportunitate coniunctum. Idem lapsus est etiam 1. Thessal. 5 1. Corinth. 15 describitur, quod sit momentum in momento, in ictu oculi, in ultima tuba. canet enim, et mortui resuscitabuntur incorrupti, et nos immutabimur. Nunc de phrasibus huius vocis dicamus. Momentum est in furore eius, Psal. 30. pro, brevissima est eius ira erga poenitentes. Sic et Paulus inquit 2. Corinth. 4, Momentanea levitas afflictionis nostrae auget aeternum pondus gloriae. Ad momentum se ab scondere, Isaiae 26, scilicet donec pertranseat afflictio. Sic et Deus dicitur ad momentum abscondere faciem suam, cum ad breve tempus nos affligi, et impios furere patitur: Isaiae 54. Quae locutio convenit cum illa, Modicum me non videbitis. Pavere ad momenta, Ezech. 26. id est, iugiter, assidue. Iuxta parvum momentum, Esdrae 9, Et nunc iuxta parvum momentum fuit misericordia a Domino: pro, subito ac repente misertus est nostri Dominus. Numer. 16. Et consumam eos quasi momento. Exod. 33. Momento uno ascendam in medio tui, et consumam te, id est, subito, repente.

MONS, per metaphoram et alios tropos habet varia significata in Sacris literis: parit et alioqui varias phrases ac Hebraismos, de quibus compendio agam. Primum per metaphoram significat regna ac imperia: ut Hierem. 51. Ecce ego contra te mons pestifer (aut perdens) dicit Dominus, qui dissipas universam terram: et extendam manum meam super te, et devolvam te de petris, et tradam te in montem confusionis. Sic vocat Babylonem, licet fuerit in plano sita, ob altitudinem dignitatis et potentiae, qua, sicut praealtissimus quidam mons, super reliquas civitates et populos eminuit . Montem autem combustionis vocat, alludens ad montem cuius sylvs exuritur. Sic et impiorum tyrannorum regna, ob perpetuas aliorum direptiones et spoliationes, montes praedae vocat Psalmo 76, dicens de monte Syon aut Ecclesia: Illustris es tu, et magnificentior montibus praedae: id est, regnis iniuste grassantibus, et latrocinantibus in debiliores. Sic Isaiae secundo dicitur adfore diem Domini contra omnes cedros, et omnem montem excelsum: id est, quo velit litigare cum eis, arguere et castigare omnes homines: nisi malis de tumidis ac securis intelligere. Sic et regnum Christi admodum crebro mons dicitur, ut Isaeae secundo, et Micheae quarto, In novissimo dierum erit praeparatus mons domus Domini in vertice montium, elevabiturque supra colles, et confluent ad eum omnes gentes. De eodem quoque monte aut regno De dicitur Isaiae 11 et 65, quod nullae ferae ibi nocebunt, inquiens: Non nocebunt neque laedent in universa monte sanctitatis meae, quia repleta est terra scienti Domini. Mons, aut Collis potius Syon in Hierusalem fuit admodum celebris: quia ibi fuit civitas aut [?: ] David, ibi et tabernaculum, cultus et tractatio verbis Dei. Quare crebro mons vocatur sanctus, aut sanctitatis item mons Domini, ac per metaphoram vera piorum Ecclesia, in qua est verus cultus et ministerium verbi, in qua favor Dei, remissio peccatorum, et denique Deus ipse habitat: qua de causa etiam Domus Domini dicitur. Isaiae quarto, Et creabit Dominus super omnem habitationem montis Syon, et super omnem coetus eius nubem per diem, et flammam ignis per noctem. Psal. 48, Laetabitur mons Syon: id est, incolae eius, seu pii. Psal. 3, Exaudivit me de monte sanctitatis [?: ] id est, ex Syon, ubi erat tabernaculum et propitiatorium, ubi Deus se habitaturum et exauditurum [?: p- ] serat et quo omnes orantes respicere iusserat. Sic Ps. 43 petit se reduci in montem sanctum: id est, in arcem Syon, ex suo exilio, ut ibi Deum recte colat cum aliis piis, ubi erat sedes ministerii ac cultus. Sic dicitur Ps. 121, Levabo oculos in montes, unde veniet auxilium mihi. Sic et Daniel. cap. 9 dicit, se orasse pro monte facto Domini: id est, pro instauratione Hierosolymae templi ac cultus, atque adeo verae Ecclesiae. Regnum Christi sub similitudine montis hisce verbis Psal. 68 describit Mons Dei, mons Basan, mons gibbis aut collibus [?: -mens ] , mons Basan: quare exilitis aut insolescitis [?: ] montes gibbosi? Hic est mons Dei, in quo ei complacuit habitare: utique Dominus habitabit in eo in perpetuum: id est, est pinguis et pascuosus sicut mons [?: ] et ita etiam collibus ornatus: eoque cultui et habitationi hominum aptus, non arduus, non praeceps. Intelligenda autem sunt per metaphoram haec omnis spiritualiter. In Psal. 15 et 24 quaerit David, Quis habitabit in monte Domini? et mox pium hominem a suis [?: ] ctibus describit, ubi necessario per montem Deum intelligit regnum eius, vel hoc militantis Ecclesiae, [?: ] illud triumphantis et regni caelorum. Sic vocatur Ecclesia mons Domini, etiam Isaiae 56, Hos inquam [?: ] cam in montem sanctum meum, et exhilarabo [?: eos- ] domo orationis meae: id est, recipiam eos in meum spiritualem populum, et intimam curam. Montes [?: ] dicuntur superbi ac tum entes de sua operum [?: ] ut cum Isaiae 40 dicitur praecursor Domini praeparaturus viam Domino, clamado omnem carnem esse [?: ] gramen, et omnem eius iustitiam esse sicut florem et nidum: id est, praedicando severissime contritione simul vero praedicitur, quod omnis mons [?: deprim- ] et vallis exaltabitur, ut sic via Meschiae [?: praepar--- ] id est, tum superbi ac securi, qui stant suae iustitiae [?: ] erecti sicut montes, deprimentur et prosternentur [?: ] et suorum peccatorum agnitione: tum contra nimis [?: ] tritione depressi, ac veluti desperabundi, qui [?: qu- ] profundis miseriarum iacent salutari [?: common- ] agni peccata mundi tollentis erigentur. Sic [?: po- ] [?: ] excelsos cedros et montes Isaiae 2 exponere.

¶ A'montibus variae hypotyposes et similitudines et etiam prosopopoeiae petuntur in Sacris: ut Psal. [?: ] Flumina plaudant manu, simul montes exultent [?: ] iubilent. Sic enim ibi Psaltes omnia invitat ad [?: ] ciam, propter adventum et iudicium Domini. [?: ] Isaiae 55. Siquidem cum laeticia egrediemini, et cum [?: ]

-- 347 --

669/670 deducemini. Montes ipsi et colles prorumpent coram nobis in laudem, et manu plaudent omnes arbores campi. Vicinum huic est, quod Psal. 72 dicitur, in adventu Meschiae montes producturos pacem, et colles iustitiam: ut indicetur amplissima largitas, et veluti abundantia gratuitae iustificationis et reconciliationis, quae hominibus per Christum continget. Contra, aliquando etiam tristis facies montium pingitur, cum Dominus iratus ad iudicium ac poenam venire dicitur. Isaiae 5. Propterea commotus est furor Domini contra populum suum, et extendet manum suam super eum, et contremuerunt montes. Nonnunquam etiam alioqui, ut describatur gloriosa et omnipotens Dei maiestas adveniens, dicuntur montes coram eo dissolui; tremere et accendi ac fumare. Talis admiranda pompa adventantis Dei est Psal. 97. Nubes et caligo per circuitum eius. Et mox, Ignis praecedet eum, etc. Illustraverunt fulgura eius orbem, vidit et contremuit terra: Montes sicut caera dissoluti sunt a facie Domini, a facie Domini totius terrae. Sic etiam montes mox accendi ac fumigare dicuntur. Item Psalm 114, Montes subsilierunt sicut arietes, et colles sicut agni ovium. Tales sunt multae descriptiones terribilis maiestatis Dei. Sunt autem allusiones ad illam tremendam speciem Dei, quae in monte Syna visa est, cum Deus Moysi legem traderet: Exodi 10. Solet et alioqui poesis talem hypotyposin maiestatis divinae hominibus ante oculos depingere. Moyses dicit Psalmo 90, Deum fuisse antequam montes nascerentur, et formaretur terra atque orbis. Et moxidem clarius dicit, A seculo in seculum tu es Deus. id est, tu Deus es aeternus ante mundum creatum, et post eum deletum eris. Montes ergo pars incurrens in oculos, pro tota terra ponitur. Non timebimus, etiamsi terra moveatur, et montes ruant in cor aut medium maris. Quae locutio similis est illi Latinae, Etiamsi caelum ruat: si fractus collabatur orbis, impavidum feriant ruinae. Iosuae 13. Sachar erat in monte vallis: id est, fuit oppidum situm in monte, qui erat in medio vallis, aut potius planiciei. Mons pro locis montanis crebro ponitur, eadem constructione, qua abstractum pro concreto, et eius subiecto. Numer. 13. Iudicum 1, Habitant in monte, id est, locis montosis. Iosuae 13, Omnes habitatores montis, id est, regionis montanae, Iudicum 7, Misit nuncios in omnem montem Ephraim: id est in omnia loca montana. Montes Dei. id est, maximi. Psalmo 36, Iustitia tua sicut montes Dei: id est, immensa. iuxta Regulam alibi positam, quod Hebraei volentes indicare aliquid esse eximium, addunt Dei: sicut Graeci et Latini, Divinum, adiectivum. Cacumina montium. et penetralia terrae, Dei esse dicuntur Psalmo 95. id est, omnia esse ipsius, et in [?: -ius ] potestate, summa et ima. Mons Synai saepe vocatur mons Iehovae, aut Domini quia ibi Dominus toties apparuit, et tam multa miranda fecit. Numer. 10 Profecti sunt a monte Domini. Idem et mons Dei nominatur, Exodi 31 et 18 , et est idem qui et mons Horeb. Incurrere se [?: ] montem sanctitatis Dei, Psalmo 99, est eiusve [?: ] religionem ac ministerium agnoscere, accipere et sequi. Allusio autem est ad mandatum et morem orantum Iudaeorum, qui incurvati versus montem Syon, [?: -t ] ubicunque erat tabernaculum et arca, orabant: sicut et Daniel versus Hierosolymam respiciebat orans. [?: -locare ] fortitudinem super montem alicuius: id est, alicuius fortem ac conditionem florentem confirmare. Psalmis 20. Ego dixi in felicitate mea, Non movebor in [?: se- ] : Domine, in favore tuo attribuisti monti meo [?: ] , abscondisti faciem tuam, et conturbatus sum. id est, confirmasti me quandiu voluisti in meo regno: sed [?: -ox ] ubi subtraxisti manum opemque tuam, subversus [?: ] Idem et de spirituali eius robore aut (ut ita dicam) [?: ] intelligens: Quamdiu Deus benigne favet, stamus corporaliter ac spiritualiter: mox ubi sese abscondit, aut favere desinit, conturbamur et corruimus.

Conteri et incurvari montes secut Hab 3, id est, regna et reges ac proceres vetustissimos. Posses tamen etiam mundi imperia aut regna intelligere. nam Olam utrunque significat. Mons fumans, Exodi 19 et 20, est mons Synai, qui ob illam ignitam praesentiam Dei veluti arsit ac fumavit: qua tanti et tam vicini incendii specie, praeter alia terribilia, populus fuit perterrefactus. Huc alludit Psal. 144, Tange montes, et fumigabunt. id est, solo tactu res summas et firmissimas perdis. Mons [?: ou-m ] , Zach. 6, et in Evangelistis, fuit mons vicinissimus Hierosolymae, oleis consitus, in quo solitus est saepe Christus esse ac orare. Fundamenta eius in montibus sanctis, Dilexit Dominus portas Syon: id est, fundamenta arcis ac civitatis Davidis sunt super Syonem, quasi dicat, sita est in Syone. Posset autem [?: u-deri ] per metaphoram dici, Ecclesiam esse fundatam super fundamenta montium ac petrarum, seu firmissima: seu super fundamentum Apostolorum et prophetarum, sicut Paulus dicit. Super montes stant aquae, Psal. 104. Posses quidem intelligere de nubibus: verum ibi de creatione agitur, ac indicatur species mundi secundae diei. inquit enim: Abysso veluti vestimento operuisti terram, super montes stant aquae, ea loca quae mox fuerunt montes. Mox sequitur opus tertiae diei, cum aliis terrae partibus elevatis, et aliis depressis, facies terrae apparuit: et aquae in infima ac depressissima loca confluentes maria effecerunt. Dicit igitur: Ascendunt montes, et descendunt valles ad locum quem fundasti eis: terminum posuisti eis, quem non praeteribunt nec revertentur ut operiant terram. Hierusalem, montes in circuitu eius, Dominus in circuitu populi sui: Psal. 105. id est, Sicut montes et colles stant passim circa Hierusalem, veluti stipatores et ministri quidam circa regem suum: sic et Dominus castrametatur circa populum suum. Pulchra pictura est. Sic ros Hermon, qui descendit in montes Syon, Psal. 133. Intelligendum ergo: Sic ros Hermon et qui descendit in montes Syon. Sedebo in monte Testamenti, Isaiae 14. Assyrius gloriabatur se expugnaturum Syonem, ac regnaturum ibi. Sic et Satan ac impii iactant se expugnaturos Ecclesiam, et Christum ipsum. Malus in vertice montis, Isaiae 30. similitudine excisae sylvae, ubi vix una aut altera arbor in toto monte relinquitur, sicut in magna navi duo aut tres mali, cum alioqui totus mons veluti decalvatus ac deformatus longe conspiciatur, depingitur tristis devastatio Iudaeorum ad paucitatem relictorum, ubi vix unum aut alterum oppidulum adhuc saluum remanebat. Rivi et fluenta super montes ac colles, Isaiae ubertatem proventuum ac felicem rerum statum indicant. Intellige simul Ecclesiam florentem verbis, et donis ac ministris spiritualibus. Triturare montes, comminuere colles, Isaiae 4. Triturabis et comminues montes, et colles in pulverem rediges: ventilabis eos, et ventus tollet eos. id est, Ecclesia et sancti expugnabunt etiam quosvis praestantes ac praepotentes adversarios. Impingere in montes caliginosos, Hierem. 13. id est, in summas calamitates. Tenebrae enim res tristes et casus adversos significant: tum porro, si quis etiam in parvum lapidem impingit non abit illaesus: at hic impingitur in totum montem. multiplicatur igitur et exaggeratur ingens calamitas: Alii intelligunt de regno Aegypti, in quod Iudaei sperabant: quod sicut olim fuit tenebrosum, educente Moyse populum: sic et nunc frustrata spe opis, relinquetur in summis calamitatibus. Sic etiam dicitur Baculus arundineus. In montibus comedere, est idololatriae vacare: Ezech. 18. nam neglecto templo Domini, passim in montibus sacrificabant: sacrificiis vero addebantur epulae; ut etiam ex 1. Corinth. 10 liquet.

-- 348 --

671/672 Lapis de monte excisus sine manibus dicitur Christus, aut Christi regnum potius: sicut id ipsemet Dan. 2 exponit. Sine manibus autem excindetur: id est, sine humanis viribus, sapientia aut potentia: quia, ut inquit Daniel, Deus ipse illud regnum excitabit et augebit, ac perpetuo conservabit. Porro ille lapis, contritis omnibus regnis, dicitur evasurus in montem magnum, qui repleat universam terram. Christi enim regnum abolitis aliis, tandem omnia solum obtinebit, et florebit in aeternum. Montes, valles et regiones poni pro hominibus eas incolentibus usitatum est in omnibus linguis. Ezech. 36, Montes Israel audite verbum Domini. Repetitur ibi et alibi locutio haec saepius. Mons Samariae, pro ipsa Samaria ponitur, Amos 6. Dicent montibus obruite nos. id est, vehementer timebunt, et mallent se centies mortuos, et in nihilum redactos: Oseae 10, Lucae 23, Apoc. 6. Abscondere se in speluncis et petris montium, itidem terroris et tristissimi status indicium est, Iudic. 6, Isaiae 2, Apoc. 6. Montes transferre, videtur apud Iudaeos fuisse proverbialis locutio, de re hominibus prorsus impossibili. Quare Dei potentia hoc modo declaratur Iob 9. 28, et Psal. 17, quod scilicet montes transferat. Et Christus Matth. 17, et Paulus 1. Corinth. 13, ad ostendendam fidei efficaciam, sumit locutionem et amplificationem â re inusitata et impossibili, quod ea etiam ipsos montes transferre queat. Alioqui curiose haec dicta de fide ad rem applicantes dicunt, montes esse potentes adversarios, etc. sed nihil tali applicatione opus est, cum verissimum sit, esse amplificationem a re impossibili sumptam: qua ostenditur, credenti omnia esse possibilia de quo genere amplificationum in Regulis Universalibus. Accessistis ad montem Syon, non ad montem Syna ardentem: Hebr. 12. id est, ad Evangelion quod ex monte Syon venit, et omnibus salutem offert: non ad legem terribilem et damnantem, quae perinde est horrenda ut fuit species montis Synai, cum publicaretur Lex. Mons sanctus, vocatur mons Tabor, 2. Petr. 1, ob miranda quae ibi acciderunt. Apoc. 17, dicitur meretrix sedere super septem montes: quod etsi recte exponitur de septem regnis, tamen simul etiam rectissime possunt intelligi septem colles, super quos Roma sita est, ut ita etiam ipsa sedes aut locus Antichristi sit in Sacris literis depictus et indicatus.

MORS, notae significationis vox est, at res ipsa paucis est perspecta. Hinc fit, ut in aliis linguis mors sit tantum privatio huius terrenae vitae, seu separatio animae â corpore. At Spiritus sanctus, qui hanc immensam pestem solus pernovit, latius hac voce in Sacris literis utitur. Primum igitur haec vox significat, istam communem privationem huius temporariae vitae, qua etiam bruta intereunt: cuius significationis exempla sunt innumera in Sacris literis. Secundo, significat omnis generis calamitates et afflictiones, praesertim graviores. Sic Pharao graves illas afflictiones vocat mortes, Exod. 10. Et unus ex discipulis exclamat ad Helisaeum, 2. Reg. 4: Mors est in olla, ô vir Dei. id est, res valde noxia ac mortifera, seu venenata. Simili quadem significatione accipit hanc vocem Paulus Rom. 7, cum exclamat: Miser ego, quis me liberabit a corpore mortis huius? id est, a corpore hanc tam tetram pestem circumferente, quam hactenus depinxi, nempe originali corruptione, aut imagine diaboli, perpetuo in me contra Deum, eiusque legem tumultuante? Ubi longissime aberrarunt, qui id de communi morte acceperunt: ut Erasmus vertit, Miser ego, quis me eripiet ex hoc corpore mortis obnoxio? Nec illud quidem recte factum est, quod pronomen τούτου huius, ad corpus transtulerint: cum Paulus eo monstret illam mortem, de qua ibi toto capite agit, nempe corruptionem originalem Simili ratione accipit et Paulus mortem, pro quovis maiori malo et periculo, 1 Corinth. 15. Cur nos periclitamur omni momento, indies morior. Et 2. Corinth. 11, In mortibus frequenter. Sic et primo eiusdem capite inquit, Qui nos liberavit ex tanta morte: aliqui exponunt pro periculo mortis. sed eodem ferme res redit. Tertio, mors significat ipsam spiritualem mortem, quae admodum multiplex est: nempe primum privatio imaginis Dei, optimarumque virium erga Deum, seu mutatio nostri ex imagine Dei in imaginem Satanae. Secundo, quod privati libertate simus facti mancipia Satanae, ad eius libitum libidinemque captivata. Tertio, quod simus in iusti, ac veluti infames et rei coram Deo. Quuarto, quod habemus Deum, qui est fons vitae, iratum. Postremo, mors sunt poenae temporariae (in quibus est etiam ista communis mors) et aeternae. De hac morte dicitur Genes. 2, In quacunque die comederis de arbore scientiae boni ac mali, morte morieris: quod aliqui declarant, mortalis eris: sed hoc dictum praesentem, et ( [?: ] ita dicam) actu ibi existentem mortem indicat. Complectitur ergo omnes praedictas mortes, praesertim rituales. Harum multiplicium mortium vox ista, alias quidem aliam in Sacris literis significat, alias autem plures, alias etiam omnes: sicut in praedicto loco Genes. 2 Indicabo autem aliquot Scripturae loca, ubi mors in specialibus significationibus usurpatur. Privatione alienarum virium, aut imaginis Dei, praesentiamque ac regnem imaginis Satanae in homine, significat Coloss. 2. Vosque mortuos praeputio carnis vestrae. id est, obrutos carnali corruptione, et carentes omnibus spiritualibus [?: ] bus. Nam praeputium cordis significat illam [?: nati-- ] corruptionem: complectitur tamen ibi simul etiam mortem reatus. Sic etiam Rom. 7, Paulus mortem vocat illud triste ac contra Deum furens malum innatae com--ptionis, aut reliquiarum imaginis Satanae, hocque peculiari quadam emphasi, ut prius dixi. Qui locus diligenter observandus est propter synergistas, qui mortem quidem reatus concedunt, sed liberi arbitrii non concedunt. Verum Paulus voce Praeputii diserte illam ipsam mortem notat. Mortem iniustitiae aut reatus, Ephes. 2 aliquoties inculcat, inquiens: Vos cum essetis mortui offensis et peccatis. Et mox, Cum essemus per offensas mortui, vivificavit nos in Christo. Mortem poena, praesertim aeternae, notat Rom. 1. Qui talia faciunt, digni sunt morte. Et Rom. 6, Finis et stipendium peccati mors est. id est, poenae, praesertim aeternae. Ibidem. Servi estis cui obeditis, vel peccati ad mortem, etc. Omnes vero supradictas species indicat illud dictum, Sinite [?: mo- ] sepelire suos mortuos: ubi prius mortuos spiritualiter, posterius autem corporaliter accipiendum est. Sic etiam complectitur omnes mortes Rom. 5, Per unum hominem intravit peccatum, et per peccatum mors et mox: regnavit peccatum inde ab Adam: et, Unius peccato multi mortui sunt. Item, Unius delicto [?: regna- ] mors: et Sicut regnavit peccatum in morte, aut [?: per- ] tem. In hisce locis tota mors, aut omnes mortis species comprehenduntur. Liberationem ab omnibus [?: ] sce mortibus appellat Scriptura interdum [?: pr- ] rectionem, praesertim Apocalypsis: interdum [?: reg- ] nem, ut Iohan. 3. Nisi quis fuerit renatus ex aqua et spiritu. interdum Nasci ex Deo. Iohan 1 interdum Vivificare aut renovatio, aut condi ad bona opera, plerunque [?: ] liberationem ab innata corruptione indicat. De hac spirituali morte dicitur Iohan. 5: Qui credit ei qui [?: ] me, in iudicium non venit, sed transiit a morte ad [?: ] et 1. Iohan. 3, Translati sumus ex morte ad vitam. Et Iohan. 8 ter repetitur: Si non credideritis, in peccatis vestris moriemini. in quo loco tamen praecipue ultima significatio mortis est, nempe damnatio et aeternum [?: ] tium. nam aliae mortes, id est, corruptio, servitus [?: S- ] nae, reatus seu iniustitia, ac ira Dei, iam antea [?: praec- ]

-- 349 --

673/674 [?: ] . Mors, sicut et Peccatum, pingitur in Sacris literis, tanquam praepotens quidam dominus, aut potius tyrannus, grassans horribiliter in genus humanum. ut hac quasi prosopopoeia tantum malum magis in sensus humanos incurrat, ac ab hominibus intelligi possit. Ideo toties repetit Paulus Roma. 5, quod mors pervaserit aut occupaverit omnes homines, quodque regnaverit et regnet super omnes homines. Et cap. 6, quod mors non amplius dominetur Christo. Et mox 7 et 8 , quod [?: si-us ] liberati a lege et imperio mortis. Item 1. Corint. [?: -5 ] , ex Osea: O'mors, ero mors tua: ubi tua ô mors victoria? Stimulus mortis est peccatum, et noviss. hostis mors abolebitur. Actor. 2. Impossibile erat Christum a morte detineri. Iob 28, Perditio et mors dicunt. Sicut autem mors quasi quidam tyrannus proponitur, ita etiam ei veluti quidam locus, ac quasi regnum adscribitur, et plerunque simul etiam vox Sepulchri aut [?: infer-i ] ponitur. Psalm. 6, Quoniam non est in morte qui [?: -emor ] sit tui, in inferno autem quis confitebitur tibi? Eadem locutio est Isaiae 38. De multiplici morte spirituali dixi supra. Eiusdem generis est, quod omnes impii ac increduli dicuntur mortui, ut 1. Ioann. 3. Qui non diligit fratrem, manet in morte. 1. Timoth. 5, Vidua in feliciis agens vivens mortua est: id est, licet corpore et corporali vita vivat, tamen anima et spiritualiter est mortua. Ioan. 5, Mortui audient vocem filii Dei, et qui [?: -dierint ] vivent: id est, impii et nondum conversi, qui severa spiritualiter mortui sunt, convertentur et vivent. Aliqui accipiunt de mortuis etiam corporaliter, sicut [?: -ox ] loquitur de iis qui in monumentis sunt. Lex dicitur administratio mortis, 2. Corinth 3. quia revera id tantum agit, ut hominibus peccatum, iram Dei, damnationem et mortem aeternam denunciet: atque ita veluti criminalis aut capitalis quispiam iudex eos carnifici [?: ] supplicia dedat. Accipitur igitur ibi mors spiritualiter propoena, praesertim aeterna, Contra, Evangelium est ministerium iustitiae et vitae, quam non tantum annunciat, sed et re ipsa affert, et offert quoque [?: omni- ] in Christum credentibus. Morte mori, est reduplicatio, quae tum vehementiam, tum et certitudinem [?: no-- ] , sicut et aliarum vocum reduplicatio: de quo [?: Hebra-o ] in Regulis generalibus. Sic accipitur de tempora in morte illa lex Moysis, vel Dei potius: Qui maledixe [?: ] patri aut matri, morte moriatur. id est, sine ulla excutione aut effugio, aut spe liberationis occidatur. Sic multo magis illud Dei dictum de tota aut spirituali morte accipiendum est: Quacumque die comederis, morte mo [?: -eris ] . Mortem videre, mortem gustare, Ioan. 8, significat pa mortem, aut mori: sicut et Videre vitam, Ioan. 3. Videre [?: -ona ] Hierusalem, est frui eis. Psalm. 89. Quis est homo [?: -i ] vivet et non videbit mortem, eruetque animam suam de potestate inferni. Luc. 2, Simeonem non esse visurum mortem, priusquam vidisset Christum Domini. Sic fer [?: ] Latini dicunt, Somnum videre. Sed de hac phrasi [?: ] verbo Videndi. Hac eadem locutione utitur Christus etiam, de spirituali morte, Ioann. 8, Amen amen dico nobis, si quis sermonem meum servaverit, mortem [?: ] videbit in aeternum. Funes mortis, et laqueos mortis, dicat David Psal. 18, et 2. Sam. 22, summa pericula, et [?: in- ] profectos terrores ac dolores. Psa. 116, clare dolores [?: ] significat haec phrasis. Porro dolores mortis Act. [?: ] Petrus ibi agat de Christi descensu ad inferos, ideo aliquid longe tristius et gravius significare, quam [?: -ta ] Davidis gratiarum actione, praesertim cum descendit Christi ad inferos pro quadam humiliatione et [?: affli- ] eius recenseatur. Posses tamen in Psal. 116, de ve [?: ] [?: -oribus ] ac doloribus inferni intelligere. inquit [?: ] Circumde derunt me dolores mortis, et angustiae [?: ] invenerunt me: tribulationem et moerorem invictam. Diabolum dicit Paulus mortis habere imperium, Hebr. 2, quia diabolus et primus autor et inventor est peccati, atque ita etiam mortis, et quotidie auget peccatum, quod est stimulus mortis: et denique ipse potiss. exercet mortem, poenas huius et alterius vite, permittente Deo, hominibus infligens. Hunc igitur autorem mortis, dicit Apost. per mortem (scilicet Christi) ab ipso inventam abolitum: quasi diceret, suo proprio gladio eum esse iugulatum. Ibid. adiungit, Christum hac ratione veluti extincto hoc tyranno, liberasse servitute eos qui perpetuo metu mortis excruciabantur: intellexit vero malam conscientiam, mortem istam temporariam, et praesertim damnationem aeternam: quae dum miseri infideles metuunt, vere intolerabilem servitutem serviunt: sed cognita efficacia mortis ac passionis Christi, hac intolerabili servitute liberantur. Mori peccato, duplicem ac plane contrariam habet significationem. Notat autem hic peccatum potiss. originalem corruptionem. Alias Mori peccato, in dativo casu, est idem quod renunciare peccato, et veluti ociosum ac infrugiferum esse peccato: et tunc metaphorice accipitur verbum Mori. Cui correspondet, vivere Deo et iustitiae: quod est optimum, sanctissimum, et maxime salutare genus mortis. Alias mortuum esse peccatis, in ablativo, significat idem quod spiritualiter mortuum ac perditum in vel ob peccata. Significat enim ibi peccato aut peccatis, causam efficientem, vel ferme instrumentalem. Peccato enim veluti quodam gladio Satan hominem iugulavit: quae mors vere mala est, et quidem aeterna simul. Prioris seu bonae mortis ac significationis exempla sunt Rom. 6. Quid igitur dicemus? permanebimus ne in peccato, ut gratia abundet? Absit. Qui mortui sumus peccato, quomodo adhuc vivemus in eo? saepius idem in eo capite, idque variis phrasibus repetit. ait enim, nos sepultos esse cum Christo per baptismum. Item, nostrum veterem hominem esse crucifixum cum Christo, ut aboleatur corpus peccati. Et mox, Reputate nos mortuos quidem esse peccato, vivere autem Christo. Item, Peccatum vobis non dominabitur. Item, Liberati a peccato, mancipati estis iustitiae. Et, Cum servi essetis peccati, liberi eratis iustitiae, seu a iustitia, et nunc liberati a peccatis. Hoc mori peccato, Petrus dicit pati in carne: 1. Pet. 4. et opponit ei, Indulgere cupiditatibus hominum. Idem ferme est quod Paulus alibi dicit, Crucifixum esse mundo. Idem est mori carni. Continet vero haec mors, aut mori peccato, seu liberari ab eo plura, de quibus mox in voce Mortificatio dicetur: nempe voluntariam abrenunciationem factam Satanae et peccato, veteris Adami debilitationem per spiritum inhabitantem, et perpetuum conatum ope Dei adiutum resistendi peccato. Porro alterius illius significationis huius locutionis habemus itidem passim non pauca exempla. ut in hoc eodem capite 5 Rom. Christus dicitur semel mortuus peccato: id est, per aut propter peccata totius mundi crucifixus. sicut praecedenti capite dixerat Apostolus, eum traditum propter peccata nostra. Plura exempla, quod homines fuerint mortui aut perditi in peccatis, habentur Ephes. secundo , et Colossens. secundo , quae supra citavi. Legi mori, aut ab ea esse liberum, in voce LEGIS prolixius exposuimus. Sed summarie hoc sentiendum: Legi mori est Primum, ab eius accusatione ac damnatione liberari, quandoquidem habemus qui illi pro nobis satisfecit. Secundo, legi mori est, eam non posse in nobis excitare pravas cupiditates, languefacto veteri Adamo. Tertio, legi mori est, non amplius esse sub eius paedagogia: quando quidem ea usque ad Iohannem regnavit, qui nos ad verum praeceptorem deduxit. Quarto, legi mori est, non quaerere ex ea iustitiam, cognito quod ea impossibilem iustitiam flagitando, nos salvare non possit. Sic Paulus per legem legi mortuus est. Quinto, mortuus est legi,

-- 350 --

675/676 quae iniustis proprie ponitur: quia pii sponte quae recta sunt faciunt. Postremo, legi mori est, omnes istas externas ac caeremoniarias leges non magnifacere, sed in spiritu ac veritate Deum colere. Colossens. tertio . Peccatum non dominatur iis qui legi mortui sunt: quia nec mortem eis secundum legis sententiam infligere potest, cum nulla sit damnatio iis qui sunt in Christo IESU: nec etiam a lege excitari aut irritari, ut tanto plures cupiditates in homine cieat. Absque lege mortuum esse dicitur peccatum, quia nec agnoscitur sine ea, praesertim originale, nec ita servet pravis cupiditatibus. nitimur enim in vetitum: nec etiam perinde irascimur ac fremimus contra Deum, ignorantes eum nobis impossibilia mandare, impossibilemque iustitiam [?: flagitar- ] , et propter non praestitam eam nos ira sua et aeterno exitio onerare. Lutherus habet elegantem similitudinem: Sic originale peccatum veluti sopitum in nobis occultari, sicut ignem in calce viva: sic etiam per legem excitari et exardescere, sicut ille ex calce viva, si aqua perfundatur. tunc enim demum bene dissimulata et latitans malitia sese prodit. Oblivioni traditus sum sicut mortuus a corde, exponunt aliqui, sicut is qui ex utero matris mortuus extractus est: ut cor medium aut uterum matris notet, sicut cor terrae. Umbra mortis, ponitur pro locis horrendis ac periculosis, quae habent quasi praesentem mortem, aut quasi regnum mortis sunt: ut sunt carceres. coniungitur vero plerunque cum tenebris. Per metaphoram porro, transfertur ad spiritualem captivitatem, et extremam Dei ignorantiam, aut impiam religionem. Lucae primo , Ut appareat iis qui sedent in tenebris et in umbra mortis. Sic et Isaiae nono , ac Matth. 4, Populus positus in tenebris vidit lucem magnam, et sedentibus in regione et umbra mortis lux exorta est eis. Plurimus omnino huius phraseos usus est in veteri Testamento. Hebraice unica vox est Zalmavet, sed composita. Videtur autem habere aliquam similitudinem cum Latino, ubique est plurima mortis imago. Contritio aut confusio mortis erat apud Philistaeos praesente arca. 1. Samuel. quinto : id est, lues, vel etiam perturbatio ac terror ex morbo ortus, perinde ac si hostes urbem caepissent, et per eam grassarentur. Domini sunt exitus mortis: id est, solus Dominus potest suos liberare ex media morte: Psalm. 68. celebrat enim Dei liberationes ex summis malis, praesertim spiritualibus. Exitus mortis igitur, significat liberationes a morte. Filius mortis, et Vir mortis, pro morte dignus, aut morti iam adiudicatus. 1. Sam. 20. Sic et 2. Sam. 19, Non fuit familia patris nisi viri mortis domino meo regi. Item 1. Regum secundo. Vir mortis es, verum non interficiam te hodie: id est, dignus mortis supplicio. Muscae mortis foetere et exhalare faciunt unguentum aromatarii, Ecclesiast. 10. id est, praegrandes illae muscae, quae plerunque tantum in foetidis cadaveribus reperiuntur, si incidant in optimum unguentum, corrumpunt id. Peccatum mortis: id est, dignum morte. Deut. 22, Non est illi puellae peccatum mortis. id est, non admisit facinus capitale, propter quod sit morte punienda. Verum Ioan. in sua Epistola cap. 5. facit mentionem cuiusdam peccati ad mortem, pro cuiusmodi peccatoribus vetat fieri precationem, quia sit irremissibile. Hoc est peccatum quod Christus vocat in Spiritum sanctum quodque negat unquam remitti: quod aliqui exponunt de finali impoenitentia, et agnitae veritatis persecutione. Portae mortis vocantur, ut aliqui volunt, intima terrae viscera, aut latebrae. Iob 38. Nunquid detectae tibi sunt portae mortis, et portas umbrae mortis vidisti? id est, num tu penitus perscrutatus es intima terrae? Primogenitum mortis, vocat graviss. et acerbiss. morbum: Iob 13. Mortibus aegritudinum mori, Hierem. 16. id est, peste, lue. alii, ut Chaldaeus, confectorum fame. Qui ad mortem ad mortem, Hieremiae 43. id est, qui destinati sunt in mortem, illi violenta morte peribunt alii, in exilium abigentur. Eruere a morte, Psalm. 33, Ut eruat eos a morte, [?: ] vindicet eos a fame. Idem videtur bis dicere. [?: ] pascet eos, Psal. 49. id est, dominabitur, perdet eos: sicut bruta pascendo absumunt aut devorant herbam. Prohibere a morte animam alicuius: Psal. 78, Libravit semitam irae suae, non prohibuit aut pepercit a morte animam eorum, sed vitam eorum pesti conclusit, aut tradidit. Sepelire in morte Iob 27, Superstites eius in morte sepelientur. id est, confecti morbis adhuc [?: semi--- ] sepelientur. Pactum cum morte, Isaiae 28, Percussimus foedus cum morte, et cum sepulchro fecimus pactum. id est, minaris nobis mortem et infernum, illi vero [?: ] nostri amici, nihil nobis damni inferent. Sic deridebit Prophetam, poenas Dei denunciantem. Ligamenta morte: Psalm. 73, Non sunt ligamenta in morte eorum alii, pericula mortis. Forte sensus est. Diuturnis morbis ante mortem non excarnificantur. Ligamenta [?: ] qui significant quaevis tristia ac molesta onera, Isa. 51. Ego moriar, Deus autem visitando visitabit vos: Gen. 50 id est, omnino post meam mortem vos felici [?: liber- ] ne inviset. Moriar postquam vidi faciem tuam, Gen. 46. id est, nunc libenter moriar. sicut Simeon canit: [?: ] dimittis servum tuum Domine, viso Meschia. Et audietur sonus eius, et non morietur: Exod. 28. id est, [?: ] sibi Aaron vestem cum tintinabulis parabit, ut exaudietur eius ingressus, nec puniatur morte a Domino, quod [?: ] alioqui accideret. Impius ut moriatur: id est, reus ac digniss. capitali supplicio. Nume. 35, Neque accipietis precium pro anima homicidae, qui est impius ut moriatur. Anima nostra pro vobis ad moriendum Ios. 2. id est, oppugnoramus vobis vitam nostram, quod salui eritis. MORTUUS sum, significat quod Latinis Perii: vel certe mortuum in potentia, non actu indicat. Sic dixit Deus ad Abimelech Gen. 20, Mortuus tu, quia mulier quam accepisti est coniugata: id est, iam iam tibi mors imminet. Sic Genes. 30 Da mihi filios: sin minus, mortua sum: id est, perii, actum est de me. Omnes nos mortui, Exod. 12 id est, omnes periimus, iamiam moriemur, nisi istas expellamus Ecce omnes nos mortui sumus, periimus, omnes nos periimus. de proxima potentia intelligendum est: id est, [?: ] iam moriemur, mors nobis imminet. Mortuus, pro [?: ] vere, Gen. 23. Sepeli mortuum tuum. Item, Surrexit â mortuo suo: id est, a cadavere suae uxoris. Luctus mortuorum id est, qui pro mortuis fieri solet Ezech. 14, Luctum mortuorum ne feceris. Mortui Dei: id est, qui propter Deum sunt mortui Isaiae 26, Vivent mortui tui, cum [?: cad- ] meo resurgent: pro, cum illis qui propter gloriam [?: ] interficiuntur, aut interficientur, resurgam. [?: ] tuos, Ecclesiast. 5, Post hoc ad mortuos, subintell, [?: d-dent ] . id est, morientur postquam diu prave vixerint. Mortiferus, Iob 33, Vita hominis propinquat mortiferis. [?: ] morbis: id est, letalibus morbis. MORTIFICARE et VIVIFICARE, in veteri Testamento est interficere aut servare vivum, aut alioqui extreme debilitare, et contra sanare. 1. Sam. 2, Dominus mortificat et vivificat deducit ad inferos et reducit. id est, vita et mors in [?: ] Dei potestate est. et ipse solet ac potest pro suo [?: ] affligere aut liberare, perdere ac servare, quos vult et 2 Reg. 7, Deficiamus ad castra Syrorum, si mortificaverint nos, moriemur: si vivificaverint nos, vivemus. id est, [?: -mus ] eo, quoquo modo res cadere debeat, seu [?: ] parcant, ac vivamus: seu ut moriamur, quandoquidem alioqui de nobis actum est, ut omnino hic nobis [?: -dum ] fame sit. ¶ Ostendi supra ferme initio huius [?: -cis ] , quam late pateat hoc mortis malum, et quod [?: ] quam solam animae et corporis separationem, aut [?: ] [?: ] ius privationem notet, ut Ethnici et Epicuraei hanc [?: ] et rem intelligunt: sed simul etiam iniustitiam, iram Dei

-- 351 --

677/678 et tristissimum eius sensum complectatur. Inde igitur vis et emphasis vocum expendatur, cum Christus pro nobis passus et mortuus dicitur, ut et grati esse ei pro tanto beneficio, tamque tristi malo nostri boni causa tolerato queamus: et intelligamus quare Christus Dominus tantopere mortem exhorruerit, et apud patrem deprecatus sit. Isa. 53, Dedit sepulchrum eius cum impiis, et cum divite in mortib. eius. Locus est maximi momenti, et tamen obscurus: quem solus Lutherus recte intellexit, vertit et exposuit. De eo iam ego breviter aliquid gramatice annotabo, quandoquidem supra in verbo DARE dictum est de eo prolixius. Dare apud Hebraeos saepe idem valet quod Ponere: quod probare non est necesse. Ponere autem aliquem cum aliquo, aut partem alicuius cum aliquibus, est eum conferre cum illis, aequalem illis censere, et omnino aequaliter cum illis tractare. ut Matthaei 24, et Luc 12 legimus de infideli servo, partem eius ponente cum hyprocritis et cum incredulis. Multo autem magis cum hoc loco Isaiae convenit ille Annae matris Samuelis, 1. Sam. 1, Ne des ancillam tuam coram, vel in facie filiae Belial. id est, ne me censeas et perinde tractes aut obiurges, ut filiam Belial. ne quaeso me pro tali habeas, aut cum tali conferas. Sic et hic Esaias dicit, Christi sepulchrum et mortes esse datas cum impiis et divitibus. id est, comparatum esse Christum in ea parte cum impiis, aut cum divitibus: quae duae voces ibi synonymae sunt. Maxima sane similitudo Hebraismi est, Dari in facie filiae Belial, et dari cum impio et divite, et poni cum hypocrita ac infideli. Porro sepulchrum aut funus pro tota morte ac passione synecdochice ponitur. Dives quoque, quia plerunque vel iniustus est, vel iniusti haeres, crebro in malam partem pro impio accipitur, adeo ut Christus dicat Matth. 19, quasi impossibile esse divites servan Et Luc. 9, Vaevobis divitibus. Et mater eius canit, Deum solere esurientes implere bonis, et divites dimittere inanes. Significat igitur hic dives, impium. Simili Hebraismo et Psal. 82 utitur voce Principis, pro tyranno, Et sicut unus ex principibus cadetis: pro, male peribitis, ut solent ad generum Cereris pauci descendere sicca morte tyranni. Mortes vero ponit ob supplicia naria Christi, quibus in sua passione excarnificatus est ab impiis: adeo ut non una, sed pluribus mortibus effectus dici queat. Diximus alio qui supra, mortes interdum dici quasvis maiores calamitates aut plagas. Sensus ergo praedicti loci Isaiae est quod Iesus perinde coram Deo ac hominibus reatum, ac etiam supplicium ignominiosissimum pertulerit, ac si esset unus de numero impiorum usurariorum, aut rapacium tyrannorum: quo quidem ingens magnitudo humiliationis et exinanitionis Christi, ob imputationem nostrae iniustitiae aut peccati, descripta expressaque est. Hic sensus optime sequentibus convenit, ubi vera eius innocentia asseritur. [?: in-uit ] enim, Cum tamen nihil iniquum fecerit, nec fuerit dolus in ore eius. Quare moriemur, phrasis crebro in Sacris literis repetitur: et plerunque significat, Quare [?: da-imus ] causam nostri interitus? quare nobis nostra [?: cul--- ] exitium accerseremus? Hier. 27, Quare meriemini tu et populus? Sed Gen. 47 bis repetunt Aegyptii ad Iosephum, Quare moriemur coram te? perinde prorsus ac si [?: -cerent ] , Cur permittes nos, te intuente, fame [?: extin- ] ? obsecramus, ne feceris. Da nobis frumentum pro [?: -entis ] nostris, aut quacunque omnino ratione aut [?: con-tione ] tibi libet. Num. 23. Moriatur anima mea morte iustorum, et sint ultima mea sicut illius. id est, utinam sit talis [?: ] , et post mortem felicitas mea, qualis erit piorum in [?: ] . Hic per mortem intelligit etiam ea quae mortem [?: ] : sicut et in Apocal. illi dicuntur beati, qui in [?: ] moriuntur: id est, invocantes Deum per filium, [?: ] spiritum suum in manus eius commendantes. Deut. [?: ] , et Isaiae 8 , prohibet Deus consulere mortuos, sicut Saul paulo ante suum exitium fecit: ubi etiam modus consulendi mortuos attingitur. In Papatu vero, praesertim hisce propemodum mille annis, nulla ferme fuit certior veritas aut religio, quam quae a talibus spectris fuit hominibus indicata: tametsi non mortui, aut eorum animae, sed impostorii spiritus sub specie ac nomine mortuorum apparuerint. Talem religionem et dives ille Epulo aut nebulo, volebat patrem Abrahamum docere. Moriatur anima mea cum Philistaeis, inquit Samson, subvertens templum: et indicans se libenter velle mori, ut modo sese ulciscatur de suis et populi Dei hostibus. Amara mors, 1. Sam. 5 dicit Agag rex Amalekitarum, Ubique accedit amara mors: id est, quae est omnibus hominibus terribilis et acerba, praesertim impiis. sicut et Ecclesiastes dicit: ô mors quam tristis est memoria tua animae, homini pacem habenti in divitiis suis. Porro verbum סר Sar, in praedicto loco Samuelis, non recedere significat, ut plerunque: sed accedere. sicut Gene 19, cum angeli dicuntur accessisse ad Lotum. Non deseruit benignitatem suam vivis et mortuis, Ruth 2. id est, Booz perrexit benefacere non tantum viventi marito ac filiis meis, sed etiam mortuis, dum te ac me eorum desertas viduas iuvat, fovetque. Canis mortuus. pro re vilissima et abiectissima ponitur. ideo clamat. 1. Samuelis 24. David ad Saulem, Cur canem mortuum persequeris? se ita vocans. pro, cur vilissimum homuncionem tanto labore ac periculo insectaris? Sic et 2. Sam. 16 dicit Abisai frater Ioab, ad Davidem, et Semei male dicente illi: Quare hic canis mortuus maledicit Domino meo regi? Transibo et auferam caput eius. Mori sicut homines, Psal. 82: Ego dixi, dii estis, et filii excelsi vos omnes: sed utique sicut homo moriemini, et sicut unus ex principibus cadetis, id est, ego quidem vos divino officio et honore orno praeficiens vos caeteris mortalibus eaque propter et vos deberetis vos sancte gerere in vestro munere, et ego vobis longe honestissimum exitum largiri. verum ita vos male geritis, ut merito ignominioso exitio instar facinorosorum aut tyrannorum a me afficiamini. Psal. 88. Fui quasi vir cui non est robur, quasi inter mortuos liber. id est separatus ab hominibus et actionibus vitae humanae, non aliter ac si dudum fuissem mortuus Psalm. 118. Non moriar, sed viva et narrabo opera mirabilia Domini. id est, quantumvis iam quasi in morte ac extremo exitio haeream, tamen hic non peribo destitutus ope divina: sed hinc liberabor, ut celebrem mirabilem Dei liberationem ac beneficentiam. Stulti in defectu cordis morientur, Prover. 10. id est, ob imprudentiam ac vecordiam suam peribunt. Sic et mox 15 dicitur, Qui odit increpationem, morietur, id est, in aliquem tristem casum calamitatemve incidet: ponitur specialius verbum Morietur, pro generaliori Male peribit, aut male habebit. Ne prohibueris â puero disciplinam: etiamsi percusseris eum virga, non morietur. id est, etiamsi eum bene flagellaveris, non tamen propterea vel crus vel manum ei franges, vel interficies eum. Sic vulgo Germanice: Steup ihn flucks, er wirdt drumb nicht sterben. id est, nihil magni mali ei inde accidet. Comedendo et bibendo, quia cras cras moriemur: dicunt in Isaia impii contemptores minarum Dei. Sic enim subsannabant illi Isaiae 22 prophetas, praedicentes illis imminens exitium: quod etiam Paulus repetit 1. Corint. 15. Puer 100 annorum morietur, Isaiae 65: exponitur in voce PVER. Vermis eorum non morietur, Isa. 66. id est, mala conscientia et supplicium illorum, quod per vermen arrodentem significatur, erit perpetuum, et nun quam desinet. Id dietum repetit aliquoties Christus Marci 9. Mortui aseculo, Threnor. 3. In tenebris posuit me, sicut mortuos a seculo. id est, iam olim mortuos. Nolo mortem morientis: id est, non delector exilio pereuntium. Item Nolo mortem peccatoris, Ezech. 18, et 33: ponitur mors pro quavis maiori

-- 352 --

679/680 poena aut calamitate huius et futurae vitae, ut et prius aliquoties monui. Mors incircumcisorum, Exodi 28, Mortibus incircumcisorum morieris: id est, sic te perdam prorsus ac miserabiliter, sicut soleo impios Ethnicos effusa penitus in eos ira mea. Alii active intelligunt: id est, in circumcisi tibi inferent mortes aut supplicia, qui plerunque crudeliores sunt populo Dei, immaniusque grassantur. Moab morietur in sonitu, in clangore et voce tubae: id est, peribit in magno tumultu ac fur ore belli, Amos 2. Deus autem non est Deus mortuorum, sed viventium, Matth 22, Cum Deus dicitur esse alicuius Deus, senius est, quod Deus eum curet, foveat, iuvet, et illi vicissim eum agnoscunt ac celebrant. Non potest autem iuvare eos qui iam prorsus nihil sunt, et nihil esse perpetuo perseverabunt. Quare cum Deus sit Deus, vox correlativa ad cultores et eius ope sublevandos, et dicatur Deus Abraham, Isaac et Iacob: necessario indicatur, eos nec iam plane in nihilum redactos, nec perperuo nihil fore, ut Saducaei et Epicuraei de mortuis sentiunt: sed illos aliquando resurrecturos, et integre totaque persona victuros et florituros, ut et illi Deum celebrare, et Deus vicissim eos iuvare ac fovere possit. In locutione igitur, Non est Deus mortuorum, significat haec vox prorsus in nihilum redactorum, seu plane, bolitorum, ut bruta intereunt, et Epicuraei ac Saducaei de interitu hominum cum corpore et anima sentiunt. Patres vestri comederunt manna, et mortui sunt: Si quis ex hoc caelesti pane comedet, non morietur in aeternum, Ioann. 6. id est, Manna illud mirificum tantum corpus ad hanc vitam satiavit et sustentavit, contra mortem aeternam nihil prorsus iuvare quenquam potuit, ac nec quidem contra temporarias huius vitae poenas, aut iram Dei eos in deserto perdentem: quare innumeri ex illis vestris maioribus qui manna comederant, aeterno exitio perierunt. Sed beneficium corporis ac passionis meae, fide perceptum, liberat tum a morte aeterna, tum etiam a temporariis poenis, ac ira Dei. Qui credit in me. etiamsi mortuus fuerit vivet. id est, etiam si ista terrena morte resolutus fuerit, tamen spirituali vita perpetuo vivet. Si granum in terram cadens mortuum fuerit, multum fructum feret: Ioan. 12 pro, si computruerit, et in herbam mutabitur. Ibidem, signans qua morte esset moriturus: id est, quo genere supplicii. Pro iusto vix quisquam moritur, pro bono aut ipsi utili forsitan aliquis mori sustineat: Rom. 5. id est, vix accidit ut quis suam vitam profundat etiam pro iustilsimis: pro eo tamen qui alicui valde est utilis, forsitan quis mori non recuset: At Christus pro nobis tum iniustis, tum ipsi plane inutilibus, vel hostibus potius, mortem oppetiit: quod ingentis amoris et beneficii indicium est. Qui est mortuus, iustificatus est a peccato: Roman. 6. Idem ait Petrus: Qui passus est in carne, liberatus est a peccato 1. Petr. 4 id est, liber est a pravis actionibus huius vitae, neminem amplius laedit, est (sicut Psalm. 88 inquit) inter mortuos liber: aut sicut Anacreon dicit, mortuus non concupiscit: vel sicut Itali, Homo morto non faguera, Ein tode hund beisset nicht. Peccatum revixit, ego autem sum mortuus. id est, veniente lege agnovi magnitudinem peccati. contritus ac in desperationem de mea iustitia adductus lum. Et repertum est mandatum, quod erat ad vitam, cedere mihi in mortem. Rom 7. id est lex quae proprie docet veram iustitiam ac vitam, nunc nostra culpa nihil aliud potest nisi ut nos condemnet, et ira Dei oneret, sicque nobis cedat in mortem. Ibidem, Num igitur bonum factum est mihi mors? id est, num mihi causa mortisac damnationis extitit? Respondet, non proprie aut per se sed per accidens. Mors hic rem mortiferam notat: sicut et cum discipulus Prophetae exclamat, Mors est in olla id est, res venenata et mortifera. Sic prudentia carnis mors est, Romanorum octavo : id est, mortifera, pestilens, exitialis, Sic illud Pharaonis intelligi potest, Liberer ab hac morte: id est, ab hoc pestifero malo. Si Christus est in nobis, corpus est mortuum propter peccatum, spiritus autem est vita propter iustitiam, Romanorum octavo id est, corpus nostrum debet quidem mori propter reliquias peccati in nobis existentis, sed renovatus [?: sp-- ] tu Dei homo vivet propter iustificationem, qua gratia est iustificatus: sed nihilominus etiam hoc ipsum mortuum ac resolutum corpus, denuo gloriose resuscitabitur et vivificabitur, ut ibidem mox additur: Vita haec pro vitali aut victuro ponitur. Assumptio Iudaeorum [?: ] vita ex mortuis, Romanorum undecimo . id est, perinde ingens quoddam bonum afferet toti mundo, ac [?: ] quis ex media morte ad vitam revocatur: seu erit [?: ] de salutaris. Nemo sibi vivit aut moritur, sed Domino: Romanorum decimoquarto . id est vita et mors nostra in Domini gloriam et vitilitatem cedit, utpote [?: ] ius toti sumus: vel potius, ad solius Domini nostri IESU Christi nutum, voluntatem ac praescriptum [?: di--mus ] vitam et mortem nostram, non ad nostrum [?: -tum ] et arbitrium. Quid faciunt ii qui baptizantur per mortuis, si mortui non resurgunt? 1. Corinthiorun decimo quinto. Varie hic locus exponitur ab interpretibus: sed simplicissima expositio est Epiphanii contra Corinthianos: quod intelligendum sit de iis, qui sunt conversi, aut inter catechizandum in mortis accessu baptizabantur, ut saltem mortuis prodesset [?: baptis- ] quandoquidem finis eorum vitae iam adesset. Argumentatio igitur est: Omnes qui baptizantur, hoc ipso fine baptizantur, ut sint Christo coniuncti ac salvi corpore et anima: sed illorum corpus iamiam [?: resolve--- ] , ut non sperent se amplius in hac vita corpore Christi [?: s-ruituros ] , aut eius membra futuros. Igitur aut frustra est talis baptismus, qui ad corpus quidem [?: att--- ] , et suo fine destituitur: aut certe corpus eorum [?: inst--rari ] oportet per resurrectionem. Si unus fuit mortuus pro omnibus nempe omnes mortui fuerunt: 2. Corinthiorum quinto, id est, vetere Adamo efficacia Christi mortificato, Satanae, peccatis et mundo renunciarunt Ibidem 6 Ut morientes, sed ecce vivimus. id est, subinde quidem periclitamur, veluti iamiam [?: pen---- ] sed tamen Deus nos se vat. Si per legem iustitia [?: ] igitur frustra Christus est mortuus: Galatis ecundo. id est, aut passione ac obedientia Christi iustificamur, ut ego doceo: aut nostris operib. ac obedientia legi [?: postita ] , sicut pseudoapostoli contendunt: Si nostris operibus a lege praescriptis et exactis iustificamur, [?: ] volunt, sequitur Christum sine omni fructu esse [?: possum ] : sed hoc est absurdum. Igitur alterum seu [?: -dens ] est falsum. Excitare qui dormis, et surge a mortuis Ephes. quinto id est, convertere ex ista tua [?: spirituale ] morte peccatorum ad Christum. Mihi enim [?: ] Christus, et mori lucrum est Philip. id est, vita haec [?: -rena ] hoc mihi affert, ut praedicem pluribus [?: gent-- ] Christum, eumque glorificem, et regnum eius [?: propag-- ] Mori autem, et esse cum Christo mihi privatim et [?: -to ] lucrosius et optabilius esset, sicut haec mox in sequentibus latius expolit et explicat. Mortui in Christo surgent. 1. Thessal. 4. id est, pie mortui seu [?: credentes ] Christum Sanguis Christi purificabit [?: consc---- ] nostram a mortuis operibus. Hebr. 9. id est, [?: mo- ] et quae a spiritualiter mortuis proficiscuntur. Fides sine operibus mortua est. Iacob 2. id est, carens operibus non est vera ac viva fides. Sensus enim est, non [?: ] opera fidem vivificent, sed quod viva fides ultro [?: ] opera ideo dicit, operibus externis veluti effectis [?: aut ] fructibus quibusdam monstrari, an sit vera aut falsa [?: -va ] aut mortua fides. Cum ergo Iacobus adimit iustificationem fidei soli, non vivae, sed mortuae fidei [?: ] Praeterea operibus iustificari significat iustum [?: ---ri ] :

-- 353 --

681/682 sicut et Psalm. 51, et Paulus dicit de Deo, Ut iustificeris in sermonibus tuis, et vincas cum iudicaris. Sic et Paulus concedit Iacobo, Abrahamum iustificatum esse operibus, scilicet coram hominibus. Thomas quoque super hanc Epistolam eodem ferme modo exponit, quod videlicet operibus declaretur iustificatio coram hominibus non autem efficiatur coram Deo. Ut peccatis mortui, iustitiae viveretis. 1. Pet. 2. Ut mortificato vetere Adamo per passionem, ipsi eiusque fructibus valedicatis, et porro pie vivatis. In hoc enim etiam mortuis praedicatum est Evangelium, ut iudicentur secundum homines carne, vivant autem secundum Deum spiritu. Posset videri hic sensus esse, quod in hunc ipsum finem praedicatum sit Evangelium omnibus spiritualiter mortuis, ut licet eorum corpus ac vita haec corporalis necessario ac communi hominum more, morte puniatur ac aboleatur: tamen anima renovata hic adhoc in carne aliquam diu Dei favore fruatur, et pie vivat, et postea in sinum Abrahae recumbat, expectans gloriosam corporis reparationem. Verum de hoc dicto prolixius meam sententiam exposui in vocabulo INFERNI. Nomen habes quod vivas, cum sis mortuus, Apocalyp. 3. id est, non vere pius es, quantumvis videaris aut existimeris esse: pleraque enim tua membra aut mortua, aut certe moribunda sunt, et opera plane imperfecta et languentia: sicut mox in sequenti versu habetur. Beati mortui, qui in Domino moriuntur, Apocalyp. 14 id est, qui pie, aut etiam propter Dominum moriuntur. Et ei paravit vasa mortifera, Psalm. 7 Hebraice, Et instrumenta. id est, sagittas letiferas praeparavit in arcu, ac iam direxit: ut ipsemet mox exponit. Exaltans me de portis mortis, Psalmo nono . idem est ac si diceres, liberans me de media morte, aut summo periculo mortis. Ne obdormiam in morte, Psalmo decimotertio . id est, ne peream, ne inteream, ne ab hostibus meis opprimar. Preciosa est in conspectu Domini mors sanctorum eius, Psalmo 116. id est, quantumvis impii putant piorum mortem vel fortuito accidere, vel Deum eos non admodum curare: tamen Deus eos etiam in ipsa morte plurimi facit, cum ipsis est in tribulatione, eosque tandem mortuos ad se in vitam aeternam accipit. Pedes adulterae descendunt ad mortem. id est, ducunt ad exitium: Proverbiorum quinto. Quisapientiam oderunt, diligunt mortem: Proverbiorum 8. id est, sibimet accersunt exitium neglectioneve [?: -ae ] sapientiae. Mors ascendit per fenestras nostras, ingressa est in palatia nostra, ut extirpet parvulos de vicis, etc. Hieremiae nono . Hypotyposis est, aut prosopopoeia, qua indicatur subitum exitium, quod eis accidit, perinde ac si mors subito per fenestras ad eos involasset in eorum palatia, ubi suaviter victitabant: aut etiam scalis ascendisset, sicut milites expugnantes civitatem. Ante facie eius ibit mors, Habac. 3 in Hebraeo est, praecedit eum lues, et pestifer morbus egreditur de pedibus eius. id est, adsunt poenae divinae, quibus horribiliter impios punit. Incutit autem haec prosopopoeia terrorem, in sensus incurrens. Tristis est anima mea usque ad mortem, Matth. vigesimo sexto . id est, letifera quaedam tristicia me invasit. quae me propemodum interficit, adeo vehemens est. Sic Ioan. undecimo dicit Chritus de Lazaro, infirmitas haec non est ad mortem: id est, non est mortifera, scilicet non sua natura, sed per accidens, ipso revocante eum ex morte. Ad mortem aut ad [?: ] significat ducens ad mortem. Prudentia carnis mors est, Roman. 8, id est, mortifera, exitialis. Sic in praecedenti capite dixerat, Quod bonum est, factum est [?: ] mors: id est, mortiferum, letale. Vide supra Mortem Domini annunciate, 1. Cor. 11. id est, praedicate de passione Domini, eiusque fructibus, et de fide eos apprehendente, credite etiam in eum, et gratias Christo patrique pro ea agite. Stimulus mortis peccatum, 1. Corinthiorum decimoquinto . id est, mors tantum ideo et hac ratione efficax, quia peccato iram Dei provocamus: sicut si quis diceret, Furtum furis armat carnificem, non eius crudelitas, iudex, funis aut gladius, culpa coram Deo attrahit exitium peccati. Christus est factus obediens patri usque ad mortem, mortem autem crucis. Non significat illud dictum; quod toto vitae tempore fuerit obediens, usque dum moreretur: sed quod tam studiose obedierit, ut non solum minora in gratiam patris toleraverit ac fecerit, sed ipsam quoque mortem perpeti non recusaverit: idque ignominiosam, et admodum acerbam. Usque ad, non temporis quantitatem, sed obedientiae intensionem notat. Peccatum patratum gignit mortem, Iacob 1. id est, efficit ut Deus nobis irascatur nosque puniat: ac quirit patranti stipendium mortis. Christus stetit ad dexteram Dei, deglutiens mortem, ut vitae aeternae haeredes efficeremur: 1. Pet. 3, ut quidem habet, Vulgata. id est, Christus moriendo mortem destruxit, sublata nempe iniustitia, quae est causa mortis: et contra praestita iustitia, ac obedientia. Non adsunt haec in Graeco praeter primas 4 voces. Significat autem, ut dixi, quod Christus vicerit Satanam, aboleverit peccatum et iram Dei, praestita vera iustitia, atque ita nos aeterno exitio liberaverit, vitaque donaverit. Habeo claves mortis et inferni, dicit Christus Apoc. 1. id est, omnia sunt subiecta pedibus meis, tradita est mihi omnis potestas, etiam ipsum infernum et mortem captivam et incatenatam teneo. Plaga mortis eius curata est, Apocal. 13. pro, plaga eius letifera. id est, Monarchia Rom. nonnihil instaurata est. Mors et infernus dederunt mortuos suos, Apocal. 20. id est, omnes mortui, etiam damnati resurrexerunt, ut iudicentur. Mors hic, quasi ipsum regnum ac potentiam mortis designat. Mors ultra non erit, Apocal. 21. scilicet in altera vita, et in regno Christi non erit ulla calamitas vel corporalis vel spiritualis, temporaria aut aeterna, sed perpetuum gaudium et vita aeterna. Emortuum corpus Abraami, et emortuam vuluam Sarae, Rom. 4. id est, prorsus debilitatum, semimortuum, et plane effoetum. Mors aliquando Somnus vocatur metaph. ob similitudinem: sicut Christus dicit ad Apostolos, Lazarum dormire, et puellam. Usitatam credo fuisse hanc metaph. omnibus Asiaticis. nam et Homerus crebro ea utitur. vocat item Iliad. 14 somnum, fratrem mortis, quia sit similim a mortis imago. Sic et in veteri Testamento saepissime sacau, iacere et dormire, pro mori ponitur. Et Psalm. 13 inquit, Ne unquam obdormiam in morte. MORTIFICARE, supra dixi, aliquando significare interficere, ac prorsus perdere. Sic et in novo Testamento nonnunquam accipitur. ut: Castigamur, sed non mortificamur, θανατούμενοι . id est, non prorsus interficimur. Sic Roman. 8. Tota die mortificamur, reputati sumus ut oves occisionis. Item 1. Pet 3. Mortificatus quidem carne, vivificatus autem spiritu: id est, Interfectus ac privatus hac mortali vita. 2. Corinthiorum quarto Paulus ait, Mortificationem Domini IESU ubique circumferentes. id est, ubique propter Christum graviter affligimur. Secundo, Mortificare et Mortificatio significat ipsius veteris hominis aut Adami debilitationem, quae pluribus partibus constat: ut supra ostendimus, cum declaravimus quid sit mori peccato, Est enim primum quaedam eius mortificatio, quod lex nos antea securos conterit, et ad desperationem de propria iustitia ac salute adducit. De illo terrore ac dolore mortis et inferni videtur dicere Anna: Dominus mortificat et vivificat, deducit ad inferos, et reducit: ex quibus David saepe petit se liberari, et nova consolatione refocillari. Tertio, est quaedam mortificatio, ipsa renunciatio facta Satanae, peccato et mundo. Quarto, praecipua mortificatio est, quod vetus noster Adam

-- 354 --

683/684 merito passionis Christi, et efficacia inhabitantis Spiritus, debilitatur suo regno, quod habuit in hominem, viribusque privatur, expugnatus ut quidam fortis et [?: armatus ] , qui antea solus possedit atrium suum: de qua mortificatione agitur Rom. 6 prolixe. Quinto, est etiam quaedam mortificatio veteris Adami, cum ei resistimus, ne regnet in nostro mortali corpore per impatientiam in cruce, et per alias pravas cupiditates et pessi. actiones, quas subinde ciet ac molitur in homine: de qua in 6, 7, et 8 cap ad Roman. disseritur, cum inter alia etiam dicitur: Si secundum carnem vixeritis, moriemini (scilicet, morte aeterna:) si spiritu actiones carnis mortificaveritis, vivetis. Vivere secundam carnem, aut incedere secundum carnem, aut opera eius facere, seu peccato regnum concedere, est, vivificare veterem Adamum. Contraria opera sunt, eiusdem mortificatio: id est, exuere veterem Adamum seu hominem cum suis cupiditatibus et pristina conversatione, ac deponere mendacium, et induere novum, Ephes. 4. De hac eadem mortificatione etiam illud pulcherrimum Pauli dictum intelli gendum est. Coloss. 2, In Christo circumcisi estis circumcisione non manufacta, dum corpus carnis peccato obnoxiae exuistis per circumcisionem Christi, consepulti ipsi per Baptismum Monachi suas quasdam afflictiones corporis, et porro externas gesticulationes pro vera mortificatione venditarunt, in eo errantes, quia primum ubi innatus morbus inhaereat nesciverunt, eum in sola carnali parte et affectibus cum philosophis ponentes: cum ille vel maxime sit in summa ac nobilissima animae parte, nempe in parte rationali: eoque eum debilitatione ipsius a Deo conditae naturae expugnare sunt conati. inde vigiliae, cilicia, flagellationes, ieiunia, cibi corruptissimi, et similia. Secundo, cum toti ad opus operatum delapsi essent. putaverunt istas externas pietatis laruas, vestes loca, ritus, motus ac gesticulationes plurimum ad mortificationem facere. Verum Deus, qui dixit, Non occides, nequaquam praecepit tristia media, longas vigilias, nuditates ac frigora, et comestionem cinerum, ut de quibusdam monachis legitur: aut, ut Franciscus sese nudum in nivem abiecit (vel ut quidam etiamnum, praesertim Hispani) more Baalitarum semet flagellis et scorpionibus consauciarunt, Nimis facile etiam validissima natura frangi potest. Sic sane potatores ac scortatores corpus suum mortificant et enervant. Vult autem Deus, ut ipsum veterem Adamum cum suis concupiscentiis et pravis conatibus, cui Deus est stulticia, et huius sensus est hostilitas erga Deum oppugnemus et iugulemus, iuxta illud: Qui sunt Christi, carnem crucifixerunt cum affectibus et cupiditatibus, Gal. 5. Sed pro Grammatica huius vocis explicatione haec dixisse sufficiat.

MOVEO verbi Hebraismi, magna ex parte supra in voce Caput et Commoveo, ac alibi expositi sunt: hic tamen nonnullos recensebo, partim ex superioribus repetens, partim etiam novos adiiciens. Moveri et commoveri in Sacris saepe significat, non tantum in periculum incidere, sed etiam in aliquam gravem calamitatem, ac veluti ruinam: sicut contra stare, in omnibus ferme linguis florere ac bene habere significat. Nec etiam Latina lingua hunc idiotismum ignorat. ut testatur locutio Moveri aliquem loco, aut suo loco vel ordine: et contra, obtinere suum locum, tueri suum locum. Psalmo decimo quinto : Qui facit haec, non movebitur in aeternum. Et Psalmo undecimo : Dixit impius in corde suo, non movebor in generationem et generationem. Sic accipitur hoc verbum Psalm. 13. 30, 36, 62, et saepissime alias. Quare contra Cain et alii exules dicuntur vagi ac mobiles, eoque prorsus infelices. Similis est phrasis, Mover pedem alicuius, Psalmo nonagesimoquarto: Si dixi pes meus motus est, tu Domine confirmasti me. Moveri terram, mare montes, ac caelos ipsos, variis de causis dicitur. alias instante aut praesenti gravi ira Dei, et aliqua tristi afflictione: ut supra in voce Montis exposui Psalmo octuagesimosecundo: Moventur omnia fundamenta terrae. id est, male regente magistratu, orbis terrarum perturbatur. Sic et Isaiae 4, Moti sunt montes. Sic Proverbiorum trigesimo: Propter tria commovetur ac contremiscit terra: et quartum ferre non potest. Sic Ierem. 4. Vidi montes, et ecce movebantur Ioel 2, Ante illum contremuit terra, et moti sunt caeli, sol et luna obtenebrati sunt. Aliquando similis motus terrae aut montium indicat praesentiam et maiestatem Dei, facta allusione ad faciem praesentiae Dei in monte Syna, quasi etiam ipsis montibus sit Dei praesentia intolerabilis. Aliquando significat, Deum aliquid novi ac mirabilis operis instituere, propter quod omnia perturbentur. Ioel 3. Dominus de Sion rugiet, ac de Ierusalem dabit vocem suam, et commovebuntur caelus et terra, eritque Dominus spes ac fortitudo populo suo. Sic et Hag. 2 dicitur: Quia sic dixit Dominus exercituum, adhuc unum modicum est, et ego commovebo caelum et terram, mare et aridam: et commovebo omnes gentes et veniet desiderabile omnium gentium. id est, Meschias. Movere caput alias condolere alicui, alias [?: ] insultare significat: ut supra in Commovere, et Caput. exposui. Aliquando etiam tantum admirationem de [?: -quo ] mirabili casu. Sic enim solemus stupentes de [?: -quo ] mirando negotio, caput motare. Ier. 18, Ut ponat terram tuam in stuporem et sibilum perpetuum, ut omnis qui transit per eam obstupescat, et moveat caput suum [?: ] veri sicut ebrium, Psal. 17, dicitur de nimia concussione hominum, in mari periclitantium. Alioqui etiam [?: inop-- ] consilii, et quasi dementiam quandam notat. Isa. 24, Ebrii sunt, et non a vino: commoti sunt, et non a sicera. [?: ] veri foedus, significat fieri irritum, et non stare fixum ac [?: -tum ] . Isaiae 54 Montes ipsi movebuntur. et colles [?: -bunt ] : misericordia autem mea non recedit a te, nec foedus pacis meae movebitur, dicit miserator tuus Dominus. Moveri aut agitari, incredulitatem, aut certe in [?: ] profectam trepidationem aut in certitudinem sententiae significat: ut superius in voce Fidei prolixius [?: ergo ] sui Dilexerunt movere pedes suos, et eos non coercuerunt: Ier. 14. id est, sic discursarunt ad impios, vel potius ad idola, quaerentes ab illis opem, meque neglexerunt. Vicina igitur et haec locutio est praecedentibus. nam increduli ad omnia trepidantes, undique opem [?: mendican--- ] unicum ac verum opitulatorem negligunt. Virtus [?: - lorum ] movebuntur, Matthaei 21. Mar. 13, et Luc. 21, exponetur in voce Virtus. In Deo sumus, vivimus, ac movemur, inquit Paulus Actor. 17: quod non solum intelligendum est de efficacia Dei, sicut quidam vertunt, Per [?: usum ] vivimus, movemur et sumus: sed et de physica praesentia, qua dicimus Deum ubique praesentem esse [?: ] essentia, et omnia replere. Ideo dixerat prius eum us procul a nobis esse, et posse quasi manibus [?: conting--- ] palpari, sicut aerem nobis circumfusum tangimus sicut et Virgilius inquit:
Spiritus intus alit, toto et se corpore miscet. Et,
Iovis omnia plena:— Aratus, ex quo Paulus citat. Movere manum super aliquem, aut contra aliquem. aliquando percutere, [?: -do ] autem innuere aut vocare eum significat, ut supra in voce Manus, et in Levo prolixius exposui. [?: Den--- ] alicui non moveri praesertim in senio, firmae [?: ] signum est. Sic de Moise scribitur Deuteronom. ultimo, tametsi in Hebraeo magis sit, Defecit maxilla, [?: ] vigor eius.

MULIER in Sacris, sicut in prophanis sexus, [?: ] conditionis nomen est. Conditionem alioqui coniunx, uxor, sponsa et concubina notant. Significat igitur [?: ]

-- 355 --

685/686 Virginem. Sic Eva, antequam tangeretur ab Adamo, Mulier vocatur, et Virgo a Christo: et Rebecca Gen. 24, antequam esset sponsa Isaaci. de qua significatione disserit August. ad Honoratum, et Orig. super Levit. 12. Hieronymus videtur diversum sentire, cum ideo dicit Christum non comprehendi illo dicto, Inter natos mulierum non surrexit maior Ioanne: quia ipse sit de Virgine, non de Muliere natus. sed recte in Annotationibus Erasmi super idem dictum refutatur. Mulier nomen etiam imbecillitatem, aut fragilitatem quandam simul denotat. Non sine causa igitur in descriptione humiliationis filii Dei Gal. 4 dicitur, Misit filium suum factum ex muliere, factum sub lege. Et Deus veluti insultans callidissimo serpenti, ac iam parta de humano genere victoria insolescenti, dicit se ei oppositurum feminam, eiusque semen illi caput contriturum. Sic et Iob 14, hominem non sine emphasi describit, quod nascatur ex muliere et brevi tempore vivat. Contra hunc vero usum vocis Mulier, vir et masculus aliquid strenuum ac validum in omnibus linguis sonat. Hinc fit ut in omnibus linguis imbecilles aut imbelles, ignavique, feminae et effeminati dicantur. Sic saepe Homerus suos Graecos dicit esse Achaidas, non amplius Achaeos: id est, Graecas, non Graecos. Notum est et illud Nevii:
Vos viri animos geritis muliebres,
Illa virgo viri.— In Sacris sunt multa exempla huius locutionis. Isaiae decimonono : In die illa erit Aegyptus sicut mulieres. id est, Viri Aegyptii. Ieremiae quadragesimooctavo : Erit cor fortium Moab, sicut cor mulieris afflictae. Et Nahum tertio, Ecce populus tuus mulieres in medio tui, [?: -ost-bus ] aperientur portae. Ierem. 51 Fortes Babel facti sunt mulieres. Mulier saepe per metaphoram vocantur civitates et gentes. Haec metaphora, aut etiam similitudo plurimum tractatur et inculcatur. Ezek. 16 et 23. In priori loco inter alia inquit: Et facient in te iudicia in oculis mulierum plurimarum. id est, hostes tui, meique iam in te castiganda ministri, affligent et punient te, audientibus et stupentibus, et quasi coram spectantibus plurimis gentibus et civitatibus. Sic Zion veluti mulier ac mater quaedam, Ierusalem autem eius filia nominatur. Sic passim in descriptionibus locorum, praesertim in Iosua, oppidula alicui ampliori civitati adiuncta vocantur filiae eius: sicut et Graeci tales civitates Metropoles. id est, matres civitates nominant. Isaias quoque Cap. 32, mulieres opulentas ad poenitentiam vocans, ipsas civitates putat Ratio metaphorae, cur maiores civitates vocentur metropoles aut matres, est, vel quia similiter praesunt et regunt minores, ut mater filias: vel, quia sic eas ut colonias gignunt. Mulier, per metaphoram etiam Ecclesiam notat Mulier enim mox initio formatur ex carne et ossibus Adami: quo praefiguratum est, [?: ] ut Ecclesia formetur ex carne et ossibus Christi, sui sponsi . In eo etiam quod mulier serpenti, ut inimica, opponitur, Ecclesiam figurat: quae sola cum Satana et semine eius, nempe impio mundo, belligeratur. Sic et Apocalypsis duodecimo mulier amicta sole, Ecclesiam repraesentat: est enim Ecclesia amicta ac ornata Christo, sole iustitiae: et calcat pedib. suis mutabilem et [?: -ariabilem ] , atque adeo stultum et insanum mundum, per lunam [?: -otatum ] . Sic Isaias non uno in loco Ecclesiam per mulierem pingit. Notissimus est ille celebris locus Cap. 54, laetare sterilis quae non paris, prorumpe in laudem et [?: ] quae non parturis: quia plures sunt filii desolatae, [?: ] maritatae. Mulieres militantes ad ostium tabernaculi supra in voce Militia sunt expositae. Exodi trigesimo octavo est, quod Moises fecerit labrum de speculis mulierum militantium ad ostium tabernaculi. [?: Veri- ] est, ibi latius patere hoc vocabulum, et indicare [?: ] subinde confluentes ad tabernaculum adorandi gratia, quae sua specula ad id opus, ac alia tabernaculi contulerant: sicut et aurum, argentum et gemmas ad aedificium tabernaculi promiscue omnes Israelitae fuerant largiti. Sic et Chaldaicus versor Onkelus et Kimhi hunc locum exponunt. Posterior insuper exponit verbum Militare, per nomen collectionis: ut eo magis clarescat, locum intelligi de omnibus mulieribus ad orationem ac sacrificia ventitantibus. Mulier venabitur animam preciosam viri, Proverb. 6. id est, adultera aut scortum, dum suis blanditiis pellicit hominem in turpitudinem, simul ei crebro est causa extremi exitii. Allusio est ad studium ambitionemve amatoriam. q. d. Adultera quidem videtur captare iuvenem ad voluptatem, sed revera venatur eum ad extremum exitium. Mulier servabitur per procreationem liberorum, si permanserit in fide: primae Timothei secundo id est, sexus muliebris servari potest in coniugio, quantumvis in maledictione gravato, si modo perrexerit credere. Constructio est collectiva, Mulier: pro, mulieres permanserint in fide. Amor mulierum, secundo Samuelis primo , pro summo ac ardentissimo ponitur. Dicit autem David ibi, Ionathan supra mulierum amorem sibi fuisse amatum. Hunc ardentissimum affectum cum Deus videret, viro dixit: Propterea deseret matrem et patrem ut adhaereat uxori suae. Et Paulus causam tanti amoris exponens, ostendit eam esse, quod sit propria hominis caro: nemo autem sanus soleat carnem suam odisse. In Christo non est masculus, nec mulier aut femina, sed omnes sunt unum: Gal. tertio. id est, quod ad salutem consequendam per Christum attinet, nullum est discrimen inter sexus aut conditiones, omnes ibi sunt similes et pares. Via aut Semita mulierum: id est fluxus menstruus. Gen. decimooctavo : Desierat autem Sarae via aut semita secundum mulieres. id est, vena aut fluxus mulieribus consuetus. quo indicatur fuisse eam iam prorsus effoetam, quia sine ea materia non alitur foetus. Sic Rachel excusans se erga patrem, Gen. trigesimoprimo inquit: Non possum surgere a facie tua quoniam via mulierum est mihi. id est, Vehemens fluxus me invasit, ut partim imbecillitate, partim et pudore, ne conspiciatur sanguis, non queam surgere ex hoc strato lecto, alioqui foede cerneretur. Sicut porro vox Viri saepe ponitur pro unoquoque homine, ut Genesis nono , Dixit vir ad virum. id est, alius ad alium Matthaei sexto : Si remiseritis aliis offensas ipsorum, etc. Si autem non remiseritis aliis, etc. Sicut Germani solent loqui, Man bei man. Sic etiam Mulier nonnumquam in sacris ponitur, ac exprimit non tantum alias feminas, aut mulieres quasvis, sed etiam quas libet res feminini generis. ut Exo. vigesimosexto : Quinque cortinae coniunctae, mulier cum sorore sua. id est, alia cum alia. Laetare cum muliere adolescentiae tuae, Proverb. quinto. id est, cum muliere quam in iuventute aut adolescentia duxisti: quam Graeci κουριδίην ἀλοχον dicunt. Mulier sedula corona est viri sui, Proverbiorum duodecimo . id est, singulare et salutare ornamentum. Ne tradas mulieribus substantiam tuam: Proverbiorum trigesimo primo. id est, scortis. Mulieres alicui genti dominari, Isa 3. Populi mei gubernatores sunt pueri, et mulieres dominantur ei. Tristissimus status indicatur, quando pueri et mulieres, aut alioqui parum idonei gubernatores imperitant alicui civitati aut genti: ut de Atalia et Iezabellegitur. Apprehendent septem mulieres in die illa virum unum: Isaiae 4. id est, maxima erit paucitas virorum, et numerositas viduarum, ob tristia bella ut non sit absurdum tale quid accidere, ut plures sese uni in uxores obtrudere conentur. Vae ei qui dicit patri. Quid generas? et mulieri, quid parturis? Is. quadragesimoquinto . id est, Vae illi qui contendit cum factore suo, vultque eius facta, iudicium ac providentiam quasi non rectam vituperare. Vir cum muliere capientur.

-- 356 --

687/688 id est, captivi abducentur, Ieremiae sexto. Mulieres comedent fructum suum, Thren. primo: id est, prae ingenti fame mulieres comedent proprios infantes: ut in obsidione Samariae et Ierosolymae factum est. Mulieres populi mei eiecistis de domo deliciarum suarum: Mich. secundo. pro, summa crudelitate et iniustitia imbecilliores opprimitis, adeo ut et relictas viduas mox ex suis aedibus per nefas extrudatis. Benedicta tu inter mulieres. Lucae primo : pro, felix a Deo facta prae omnibus aliis mulieribus. Mulieres religiosae concitaverunt, Actorum decimotertio , exponetur in voce Religiosus. Mulier fidelis servabit virum infidelem primae Corinthiorum septimo. id est, convertet eum, cum ipso pie convivendo, et amanter monendo, sicque erit causa salutis eius. An non habemus potestatem sororem mulierem circumducendi, ut et caeteri Apostoli? prioris Corinthiorum nono : aliqui vertunt sororem, uxorem: id est, fidelem et Christianam uxorem, quod nonnunquam γυνη significat: idque probant, quia certum sit Apostolos plerosque vixisse coniugatos, ut Ecclesiastica historia ex Clemente probat: quia vox Circumducere significat quoddam herile ius in circumductam. et denique, quia non possit intelligi de divitibus matronis, suis impensis Apostolos foventibus: cum hic ostendat Apostolus, tales circumductas fuisse futuras oneri Ecclesiae: divites autem illae suo sumptu alentes Apostolos, sublevassent Ecclesias, ne auditores eos alere cogerentur. Fuisset etiam valde scandalosum, singulos homines alienas mulierculas tam procul per orbem terrarum circumducere. Nam alia ratio fuit Christi, qui magnum habuit comitatum, non solus cum una oberravit: quique non procul abiit in alienas provincias, quemque ex Galilaea mulierculae Ierosolymam sunt comitatae, eum et alioqui valde usitatum esset cultus ac religionis gratia confluere undique tum viros, tum mulieres. Vir non est creatus propter mulierem, sed mulier propter virum: 1. Corinth. 9. ubi volens Paulus indicare, virum esse muliere nobiliorem, dicit hoc. Notum enim est semper, ultimum finem nobiliorem esse mediis eiusque subservientibus. Constat vero ex Genesi, mulierem esse conditam ut sit adiutorium, et subserviat viro: non contra. Isti non sunt cum mulierib. contaminati, virgines enim sunt. Apoc. 14. ubi non agitur de impura caelibum castitate, sed de spirituali scortatione et castitate conscientiae, doctrinae ac religionis, ut ex tota Apocalypsi apparet. Apocalyp. 17 pingitur Antichristus per meretricem quamdam longe celeberrimam, et cum qua potentes orbis terrarum scortentur. Solet enim sacra Scriptura Ecclesiam comparare sponsae, et Christum aut Deum ipsum sponso aut marito: quare etiam falsam religionem vocat scortationem. Rationes plures sunt. Deus probat coniugium: Satan scortationem: Falsa religio est formosum scortum. Fuerunt autem olim famosissima scorta, et etiamnum sunt, praesertim Romae, Venetiis, Parisiis, et in similibus longe frequentissimis ac celeberrimis civitatibus, quo undique opulenti mercatores et satrapae, praesertim autem hoc tempore praelati confluentes cum illis scelestis data ingenti mercede sese contaminant. Constat olim Corinthios aperuisse celeberrimum prostibulum formosissimarum mulierum, tantum quô alliciendo undiquaque homines praepotentes, suam civitatem redderent frequentiorem, ditiorem ac cultiorem: ac inter alias impuras fuisse etiam quandam nomine Lais: quam cum innumeri appeterent, nec ea potiri possent, exortum est proverbium, Non omnibus contingere adire Corinthum. Sicut igitur talis aliqua nominatissima meretrix carnaliter scortando contaminat magnates omnium vicinarum, aut etiam remotarum civitatum ac provinciarum, sic etiam haec spiritualis meretrix multo magis suis idololatricis cultibus et falsa religione orbem terrarum conspurcavit. Voluit ergo Apocalypsis hanc horrendam idolomaniam Antichristi, orbem terrarum polluentis, exponere, et veluti ante oculos proponere, pingendo eum talem aliquam impurissimam, et longe celebratissimam meretricem, quales (ut dixi) tunc plurimae erant. Pulchra profecto pictura est, quaeque recte rem expendenti aptissime istam horrendam abominationem omnium oculis subiiciae. Vas muliebre, ipsa mulier vocatur, 1. Pet. 3. Viri similiter versentur ut scientes decet, vasi muliebri ut [?: infirmitet ] tribuentes honorem. Sed de hac locutione infra a voce Vas aliquid dicetur.

MULTITUDO Latinis plerunque magnam hominum frequentiam, sive in civitate, sive in exercitu aut alia turba notat: eodem ferme modo et apud Hebraeos. Isaiae sexagesimo, Obstupescet et dilatabit se cor tuum, quando conversa fuerit ad te multitudo maris, et robur aut opes gentium venerint ad te: tametsi ibi proprie sit המון Hamon turba aut copia, unde est mammon. Multus nonnunquam idem valet quod magnus Psal. 39, Annunciavi iustitiam tuam in Ecclesia magna nam רב rab, Hebraeis utrunque denotat. Multum [?: ] , pro satis esse, aut sufficere, vel etiam nimium esse. Exod. 9, Orate Deum, et multum abesse tonitrua Dei et grandinem: id est, sit hoc multum, sufficiat quod hactenus factum est, ne quaeso addat amplius. Sic prorsus Ezek. 25, Multum vobis principes Israel, auferte rapinam et oppressionem, et facite iudicium et iustitiam. id est, hoc tempore satis, et plus satis peccastis, et desinite tandem aliquando. Multi, πολλοι Graeca consuetudine in novo Testemento significant totam multitudinem: omnes. Rom. 5. Unius delicto multi mortui sunt: id est, omnes. Et [?: ] Gratia Christi in multos redundavit: id est, omnes [?: ] mortui per Adamum, et omnibus est parta salus per Christum: sicut ipsemet Apostolus ibi mox sese exponit, [?: nempe ] igitur sicut per unam offensam in omnes homines in condemnationem, ita per unam iustificationem in omnes homines in iustificationem vitae. Sic mox ibidem: Sicut igitur per inobedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, sic per obedientiam unius iusti constituentur multi. Quae loca Origenes per Omnes exponit. Sic quoque 1. Cor. 10, Unus panis multi sumus: id est, nos Christiani omnes. Et Rom. 12, Nos multi unum corpus sumus: id est, omnes Christiani Sicut 1. Cor. 12, eandem similitudinem corporis et membrorum tractans dicit, Nos omnes in unum corpus baptizati sumus. Matt. 20, Ut daret animam suam redemptionem pro multis: id est, pro tota hominum multitudine. οἱ πολλοὶ enim, totum vulgus [?: ] multitudinem Graecis sonat, ut hoc ipso loco monet Erasmus. Hieronymus accipit hanc voculam praesertim loco Matth. simpliciter, sic textum exponens: Non [?: ] pro omnibus, sed pro multis. id est, pro iis qui credere voluerint. Verum prior expositio melior est, quia Christus passus est pro toto mundo, etiam si non omnes [?: ] recipiant. Eodem modo accipiendum est et Matth. 26 et Marc. 14, Sanguis Christi effunditur pro multis. Omnino enim certum et utraque manu retinendum est promissiones de Christo esse universales, alioqui [?: o-des ] et consolatio evertitur. Sic et in veteri Testmento aliquando multi accipitur: ut Dan. 12, Multi ex iis qui in pulvere dormiunt, evigilabunt, alii ad vitam, alii ad opprobrium: id est, omnes. Multae contritionis vir et mulier. Ezek. 2, Quae procul sunt a te, ridebunt te ut [?: -didam ] , nomine multae contritionis. id est, valde contritam, multaque mala perpessam. Multus fortitudine Deus, Psal. 147. Multus misericordia et veritate Psal. 34. pro, valde fortis, misericors et verax. Multa est apud Deum redemptio, Psal. 130. pro, Dominus multa frequenter et large liberare solet, praesertim a peccatis. Multa fecisti Domine Deus meus mirabilis in

-- 357 --

689/690 Psal. quadragesimo . pro, multa sunt mirabilia tua quae fecisti, vel multa ac miranda opera patrasti. Multi in annis, Levit. 25. Si adhuc multi in annis: pro, Si multi adhuc anni supersint. In multitudine cogitationum mearum, in intimo meo consolationes tuae oblectarunt animam meam. Psalm. 94. pro, dum multa tacitus mecum revolvo ac cogito. In multitudine dierum: Ecclesiast 11. Mitte panem tuum super facies aquarum, quia in multitudine dierum reperies eum. pro, post multum tempus percipies inde fructus. Credo de marina negotiatione dici: alii de semente in locis irriguis exponunt. Tecum habes in multitudine facientes opus: id est, quamplurimos. 1. Paralip. 22. In multitudine idolorum suorum. Ezek. 14. Ego Dominus respondebo ei, in multitudine idolorum suorum. id est, eo quod fuit maximus idololatra, respondebo tali consulenti, redarguendo et puniendo eum. Alii legunt interrogative, Sum respondebo tali idololatrae? In multitudine magnificentiae: id est, multa magnificentia, vel excellenti fortitudine. Exod. 15, In multitudine magnificentiae tuae destruxisti inimicos. Sic Psalmo quinto, In multitudine misericordiae tuae introibo in domum tuam: id est fretus tua amplissima misericordia, accedam ad thronum gratiae, et ibi remissionem peccatorum, aliaque beneficia supplex orabo ac mendicabo. Pacis multitudo, pro multa pax: Hieremiae 33, Revelabo eis multitudinem pacis et veritatis: id est, impartiar eis multam et constantem pacem, quam mundus dare non potest. Multitudo populi cecidit, 2. Sam. 1. pro, maxima pars exercitus deleta est. Multitudo exercitus caelestis Lucae secundo. pro, maximus exercitus caelestis. Multitudo pro plebe ponitur, ut et antea monui de Graeco οἱ πολλοὶ Is. [?: ] Viri gloriae eius, viri famis, et multitudo eius aruit [?: ] : pro. plebeii eius deficiunt, moriuntur siti, magnates sunt fame. Multitudo vestra prae gentib. quae in circuitione vestro sunt, Ezek 5. id est, Populosiores estis circuitionis gentibus. Alii, Plurib. beneficiis estis affecti. Exercitus in multitudine: id est, longe maximus. secundo Paralip. 24, Tradidit in manus eorum exercitum in multitudine valde. pro, exercitum numerosissimum stravit per eos, vel largitus est illis victoriam de eo. Sic holocaustum in multitudine, secundo Paralip. vigesimonono. pro, plurima holocausta. Oves in multitudine secundo Paralip. decimoquarto : Abegerunt oves in multitudine. id est plurimas. Ibidem, Congregaverunt argentum in multitudine. Fecit gladios in multitudine: secundo Paralip. trigesimo secundo. id est valde multos. Invenerunt in eis in multitudine divitias: secundo Paralip. vigesimo . id est, multas. Nati sunt in multitudine, Exod 1. Neque novit in multitudine valde Iob 35. id est, multum admodum. Item, Ponere in multitudine: pro multiplicare. Deuteronomii 10, Posuit te in multitudine sicut stellas caeli: pro, vehementer te multiplicavit. Sanctificaverunt se sacerdotes in multitudine: 2. Paral. trigesimo. id est, quam plurimum. MULTIPLICO verbum varie construitur et varias significationes nanciscitur, quarum aliquot exempla propositum. Multiplicare abominationes, Ezek. 16. Multiplicare [?: ] . 2. Paral 33. Multiplicasti fornicationes tuas, Ezek. 16 Multiplicare ut aliquid fiat: id est, aliquid [?: multa ] facere Iud. 20 , Tempus constitutum erat multiplicare, [?: ] ascendere facerent combustionem fumi. id est, ut plurimum fumum efficerent dandi signi gratia. Multiplicavit ad faciendum, aut facere. id est, multum facere. 2 Reg. 21. Multiplicavit ad faciendum malum coram Domino. Multiplica lavare me, Psalmo 51. id est, plurimum [?: ] me. Non multiplicabitis loqui sublime: primo Samuelis secundo. Multiplicavit ad avertendum [?: ] [?: ] , Psalmo 78. id est, crebro retraxit iram suam [?: ] multum detraxit de ira sua, ne excitaret totum furorem suum. Multiplicaverunt praevaricari praevaricationem: id est Crebro multumque sunt praevaricati: 2. Paralip. 36. Multiplicabit ad remitten dum, Isaiae 55. id est, multum remittet vel abundabit ad remitten dum. id est, libentissime remittet: sicut praecesserat, Miserabitur ipsius. Multus benedictionum, Proverb. 28, Vir fidelitatum multus benedictionum. at qui festinat ad ditescendum, non erit innocens. id est, qui fideliter agit, multas sibi benedictiones apud Deum cumulat. Multiplicare borith, Ieremiae secundo, Si lavaris te intro, et multiplicaveris tibi borith. id est, frequenter in mundando te uteris herba borith, qua in lavando uti solent. Multiplicavit corruentem, Ieremiae 46. id est, multi ceciderunt. Et multiplicati sunt dies, et mortua est Gen. 38. id est. elapsis multis diebus mortua est. A die qua remansit arca in Kiriatiarim multiplicati sunt dies, et fuerunt 20. id est, elapsi sunt dies 20. Multiplicare emptionem. id est, augere precium. Levit. 24, Secundum multitudinem annorum, multiplicabis emptionem eius. id est, prout multi anni aut pauci usque ad Iubilaeum supererunt, ita sit precium parvum aut magnum. Multiplicare equos, aut equitatum. Deuteronom. 17. Multiplicare verba, Eccles. 10. Multiplicare filios, primo Samuelis secundo 1 Para. 23. Multiplicare haereditatem. Num. 26. Multiplicabuntur interfecti Domini, Is. 66. id est, multi interficientur a Iehova. Multiplicabis medicamina, sanitas non erit tibi: id est, frustra uteris multis medicationibus Ieremiae 46. Multiplicare in multitudine: id est, multum augeri: 1. Paral. 4. Multiplicare a narratione, vel ultra narrationem: Psal. 40, id est, plura sunt quam ut recenseri queant, sunt innumera. Multiplicari interfectos. Ezech. undecimo , Multiplicastis interfectos vestros in civitate hac, et replevistis caesis plateas eius. Samson multiplicavit occisos nostros, Iudic. decimosexto . pro, qui plurimos ex nostris occidit. Ubi observa, quod interfecti alicuius alias active, alias passive accipiatur, sicut et aliae similes locutiones. Multiplicare orationem, Isaiae primo, Etiam cum multiplicabis orationem, non audiam id est, cum multum oraveris. sic multiplicare orare coram Domino. 1. Sam. 1. Item Multiplicare preces ad aliquem, Iob 40. Multiplicare pedes. Levitic. undecimo , Et quid quid incedit super quatuor, usque ad omnem multiplicantem pedes suos. id est, plures pedes habentem. Multiplicare portenta, Exod. 7 et 11. Non audiet ut multiplicem portenta mea. id est, eo renuente obedire mihi, cogar eum plurib. portentis terrere, et affligere. Alii (sed non recte) exponunt per, quamvis multa prodigia edam. Multiplicare primitias: pro, in magna copia offerre. 2. Paral. 31, Multiplicationi imperii et paci non est finis super solium David et regnum eius. id est, Meschias erit verus semper Augustus imperii Davidis patris sui. Multiplicari verbum, aut rem. id est, divulgari: secundo Paral. 31. Cum hoc regis, verbum esset divulgatum. Alias multiplicare verba est, multum loqui, ut paulo ante dixi. Eccles. decimo : Stultus multiplicat verba. Multiplicata est sapientia Salominis, pro sapientia omnium filiorum Orientis. 1. Reg. quarto. id est, fuit sapientior cunctis Orientalibus et Aegyptiis. Multiplicati sunt servi, qui se separant a facie dominorum suorum. 1. Samuelis vigesimoquinto . id est, servi fugitivi plurimi sunt. Multiplicavimus transgredi in hac re. id est, multum in hac re transgressi sumus, Esdrae decimo . Multiplicari viam Deuter. decimo quarto : Si fuerit multiplicata via prae te. id est, supra tuas vires: ut mox se textus declarat. Accipitur ergo verbum Multiplico, de quantitate continua et discreta. Multiplicare urbes, id est, multas accipere. Num. 34. A multo multiplicabis urbes: pro, ab eo qui plures habuerit urbes, plures accipietis. Non, multiplicabit sibi uxores: id est, non multas ducet. Deuteronomii primo. Multiplicati estis sicut vitula, quae pascit germina,

-- 358 --

691/692 Ieremiae 50. id est, crevistis et saginati estis. Sic Psal. 92, Sicut cedrus in Libano multiplicabitur iustus. id est, augebitur, crescet. virebit et florebit. Multiplicari, ut dixi, utroque modo accipitur, de auctione numeri, et etiam quantitatis continuae. Roborantur et multiplicantur qui odio habent me: id est, augentur numero et potentia. Mansuetudo tua multiplicavit me, Psalm. 18 id est. auxit et provexit me. Ad multiplicandum intra decem dies in omni vino ad multiplicandum, Nehemiae quinto. id est, plurimum collegerunt. Sic secundo Paralip. decimosexto , cum curribus et equitibus ad multiplicandum valde: id est, admodum multis. Multiplicans et minvens Exodi 16, Collegerunt multiplicans et minvens. id est, alius plus, alius minus. Multiplicantes ad offerendum. Exodi trigesimosexto: Multiplicantes sunt populus ad offerendum ultra opus: pro, multo plura affert et offert populus, quam ad institutum opus sit necesse. Multiplicasti gentem, sed non auxisti laeticiam, Isaiae nono . id est, parum gavisi sunt Iudaei de incremento populi Dei per conversionem gentium, quin potius exacerbati et irritati fuerunt: sicut cum Paulus dicit Actorum vigesimosecundo , Mittam te ad gentes procul. Crescite et multiplicamini, Genesis primo et nono . id est, augeamini numero. Multiplicatae sunt aquae, Genesis octavo. id est, creverunt tempore diluvii. Ex quo fructu frumenti et musti eorum multiplicati sunt Psalmo quarto. id est, divites et potentes facti sunt. Multiplicata est in eis plaga, Psalmo centesimosexto. id est, multi sunt divinitus interfecti. Gratia vobis et pax multiplicetur, primae Pet. primo, et in Daniele: id est crescat, augeatur. Charitas operit multitudinem peccatorum, primae Pet. quarto: scilicet alienorum. Sic in fine Iacobi: Qui converterit peccatorem ab errore viae suae, servabit animam a morte et operiet multitudinem peccatorum. id est. alienae salutis aliquo modo causa erit, et eius peccata conteget tum tolerando eum, tum ad remissionem peccatorum eum perducendo. Multi sunt filii desertae, quam maritatae: Isaiae quinquagesimoquarto. id est, plures. utuntur Hebraei positivo pro comparativo et superlativo. Vocem Multi in positivo gradu retinuerunt etiam Septuaginta, sed addiderunt adverbium μᾶλλον magis. Eos vero secutus est in citando hoc textu Paulus Galat. quarto . In multiloquio non deerit mendacium aut praevaricatio, ut est in Hebraeo. id est, multa loquendo fac le impingimus. An multiloquium carebit responsione? Iob undecimo . id est, tam prolixae verbositati respondendum non est? Putant Ethnici, quod in multiloquio suo exaudiantur, Matth. sexto . id est, Ethnici, Iudaei, et omnes ignorantes verum ac spiritualem cultum, eoque ad opus operatum delapsi sunt, cum ubique alibi suos cultus in immensum cumulant, tum et precationem multa loquacitate producunt, putantes Deum aestimare bonitatem precationis ex nimia prolixitate, non ex fidei vigore ac magnitudine, quam illi in precibus et tota pietate prorsus ignorant. Huius rei vivam et crassam praxin ac exemplar in adversariis nostris Papistis videmus: quod tum innumerae myriades Missarum, tum etiam eorum globuli aut ova serpentum, quib. precularum suarum numerositatem supputant, liquido testantur.

MULUS et equus coniunguntur interdum in Scriptura: quia istis duobus iumentis utimur multum, idque in hominum frequentia: quae cum et fortia sint, et nonnunquam ferocia, necesse est habere instrumenta, quibus domentur: ut sunt, frenum, ephippia, calcaria. Ideo hinc sumit Psal. 32 similitudinem, eamque transfert ad homines securos et carnales ac impoenitentes, qui ferocientes negligunt suum herum Deum, nolunt ei servire, imo et ipsi quasi recalcitrant. Quare eos Deus variis castigationibus et etiam lege domat, frangit et conterit: sicut illa bruta cogi violenter oportet. inquit enim Psaltes. Ne fieri sicut equus et mulus, qui nihil intelligunt, et quorum maxilla nisi chamo et freno constringatur non appropinquant. id est, sponte et promte obedite Deo.

MUNDUS, proprie significat totam istam machinam caelo terraque constantem, cum omnibus contentis: sed sacris literis, praesertim in novo Testamento, atque adeo in primis in Iohanne, habet plures, et aliquas etiam difficiles significationes quas percurremus. Primum igitur generaliter ac proprie pro tota hac mole et [?: co--tis ] accipitur: Ioann. primo, Mundus per ipsum factus est. Secundo, significat ipsum continens, hoc est praesertim terram: ut Matt. 13. Ager est mundus, bonum vero et malum semen sunt probi ac improbi. Sic Ioann. 1. Omne hominem venientem in hunc mundum. Tertio, significat totum genus humanum. Ioann. 3. Adeo dilexit Deus mundum, ut unigenitum filium traderet, etc. [?: -me ] accipitur, cum dicit Christus, Ex mundo elegi vos. Quarto, significat crebro impios ac incredulos seu carnales homines. Ioan 1. Mundus eum non cognovit. 2 Corinthiorum quinto: Sancti iudicant mundum Ioan. 17. Non pro mundo oro. Ioan. 14 Mundus Spiritum sanctum non potest accipere. Ioan 16. Mundus gaudebit vos autem plorabitis. Mundus me odio habet: Mun-dus quod suum est deligit. Usitatissima omnino significatio vocis istius haec est. Ideo autem impii vocantur Mundus, quod nihil prorsus habent in se spirituale aut [?: -num ] , sed tantum caro et terra sunt: vel potius, quia haec maxima et florentissima pars totius generis humani [?: anima ] enim et vilissima pars ad Deum vere [?: convertatur ] . In hac significatione dicitur satan Princeps mundi, id est impiorum, quin et Deus mundi vocatur. Sic inquit Christus Io. 16. Confidite, ego vici mundum. id est, [?: ] impios cum suo principe aut patre satana, iuxta [?: prophetiam ] de certamine seminis mulieris et serpentis. Quinto, mundus significat aliquando ipsos conversos ad Deum. Panis Dei ille est, qui descendit de caelo, et [?: ] tam mundo: Ioan. 6 id est, omnibus credentibus hominibus. Ioan. 14. Sed ut cognoscat mundus, quod diligio patrem. Sexto, mundus videtur aliquando [?: ] partem et veluti turbam hominum significare. Ioan. 12. videtis quod nihil proficiatis, Ecce mundus abiit post eum ubi ponitur totum pro maiori parte. Septimo, aliquando videtur significare quasi ipsam ambitionem, gloriam, opes, potentiam, voluptates, et cupiditates mundi 1 Iohan 2. Nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt. nam si quis diligit mundum, non est dilectio patris in eo. Est vero hic nihilominus Hebraismus in [?: ] Diligo. accipitur enim cum quadam emphasi pro, prosus [?: ] dictum esse mundo, ac rebus mundanis, idque [?: ne-- ] Deo, ut solet plerunque ab hominibus factitari. [?: ] [?: ] significatione accipitur, quod Paulus dicit, Se mundo crucifixum, et mundum sibi: id est, nec curare aut [?: -re ] cupide glorias, voluptates aut opes mundi, [?: ] sibi adeo expositas ac obiectas esse, aut adeo ab hominibus, praesertim potentibus, obtrudi. Galat. 6. Nec ego mundum curo, nec mundus me: id [?: ] seu hoc mutuum divortium fit ob Christum, ex [?: ] etiam virtute id habeo. Mundi spiritus, humani [?: -tiam ] notat. 1. Corint. 2. Nos vero non spiritum [?: ] accepimus, sed spiritum qui est ex Deo, ut scimus [?: ] Deus nobis sit largitus. Locutionem Mundi [?: ] supra in Elemento exposui sed tamen hic [?: breviter ] [?: ] quid adiiciam. Sunt autem Elementa mundi [?: -rum ] ceremoniae, et aliae quaevis hominum [?: co-nes ] ac institutiones, seu traditiones religiones [?: ] propositae: ut patet ex Epistola ad Galat. et Coloss. [?: ] autem Latina vox Elementi anceps, quemadmodum Graeca στοιχεῖον , quae declarat alias initium et [?: -dium ] rei nascentis, seu primum ac minutissimum [?: ]

-- 359 --

693/694 [?: semen ] : alias ipsas primas literas, primam institutionem, et prima uniuscuiusque disciplinae rudimenta. Ex quarum alterutra significatione posset recte Paulina metaphora deduci tametsi non minus commode inde quoque, quod illa religio aut institutio sive Iudaicorum rituum, sive humanarum traditionum, tantum in rebus externis ac elementaribus versetur (quae est tertia huius vocis significatio) ut circa cibum, potum, vestitum, gesticulationes aliquas, dies ac tempora, ac similia, non circa Deum ac spiritualem cordis cultum. Dubium ergo est, an Paulus voluerit dicere elementa mundi quasi pueriles, alphabetares, et veluti paedago gicas institutiones: an potius externas, carnales, et corporales. Mundi lucem vocat Christus Apostolos, et omnes alios veros doctores. Matthaei 5. Contra autem negat Evangelista, Baptistam fuisse lucem, sed tantum missum ut testaretur de luce: solum vero Christum esse Lucem mundi, aut in mundum missum. Sic et ipsemet Dominus sibi soli hunc titulum aut dignitatem vendicat, Ioan. 3. 8. 9 et 12. Solus ergo Christus fuit luxuera, hocque tripliciter. Primum, quia ipse est autor et dator vitae aeternae: quod ipse plane solus ac per se facit. Deinde, quia in doctrina ipse solus veritatem ex sinu patris deprompsit, solus doctores excitat, et spiritu suo illuminatos in mundum ad aedificationem Ecclesiae mittit. alii vero doctores tantum eatenus sunt lux, quatenus ab eo mittuntur, et ex plenitudine eius sumunt: quare sunt solummodo [?: par-ae ] quaedam lucernulae, si ad ipsum Dominum et authorem lucis comparentur, ut Christus de Baptista pronunciat. Tertio, Christus est lux ipsa verorum bonorum iustitiae acuitae acquisitione et distributione, quia ibi prorsus solus est, et omnia egit ac peregit: sed in docendo solus est lux, tum (ut ita dicam) originaliter, tum et excellenter: Apostoli vero et alii doctores communicative, [?: ] inferiore gradu splendoris. Mundus porro hic significat totum genus humanum, cui Christus et veri doctores praelucent in via ad caelum, iustitiam ac vitam [?: -dente ] . Nunc iudicium est mnndi, nunc princeps mundi eiicietur foras: Ioannis duodecimo. Hic, mundus significat ipsam impiam et incredulam turbam, quae [?: ] suo principe satana militat contra Deum, eiusque voluntatem: et praesertim contra Christum et eius Ecclesiam veramque religionem. Iudicari ergo, vinci et damnari tunc debebat per instantem passionem Christi [?: ] sathan, et mundus: sicuti Deus ita caelitus clamaverit se iam esse glorificaturum suum filium, nempe subiectis sub pedes eius omnibus hostibus eius, dataque omni potestate in caelo et in terra, ut omne genu [?: co- ] eo incurvari cogatur, caelestium, terrestium et [?: in-orum ] . Sic etiam illud Ioannis dictum accipiendum quod fides nostra vincat mundum, nempe confidem in hunc victorem mundi. Regnum meum non est hoc mundo, inquit Christus Ioan. 18. id est, non est mundanum, externum, politicum, super res [?: corpore-- ] sunt civitates, regiones, opes, iudicia politica, bella similia: sed est spirituale, imperans conscientiis, [?: a--ae ] et cordi, agens devera religione, iustitia coram [?: ] valente, et vita aeterna. ¶ Paulus Rom. 4 dicit, Abraham et semini eius factam esse promissionem per [?: ] , non per legem aut opera, quod sit futurus haeres mundi. ubi quaeritur, quid vox Mundi significet, et [?: quomodo ] Abrahamus fuit haeres mundi, qui nec vesti [?: ] quidem soli habuit, praeter speluncam emptam [?: ] suis in sepulchrum. Quidam doctus argute eô [?: ] hunc trahit, quod Abrahamus dicatur haeres [?: ] non active, quia ipse haereditabit mundum: sed [?: ] , quia haere ditabitur a toto mundo: seu [?: mun-- ] id est, omnes gentes, erunt eius filii: de qua [?: corru-- ] [?: ] Paulini etiam supra in voce [?: HAEREDI-- ] [?: ] . Verum quod non sit is sensus, inde apparet. Primum, quia hic voce Haereditatis agitur de vera iustitia, et vera felicitate per hanc iustitiam consequenda. Abrahami vero felicitas nequaquam in eo consistit, quod dicatur pater multarum gentium: quod quid aliud tandem fuit, quam quod omnes gentes perinde perfidem salvabuntur, sicut et ipse Abrahamus: unde quae demum illi ingens felicitas contingit? Secundo, quia multo ante quam eius nomen immutaretur, et vocaretur pater multarum gentium, quod fit demum capite 17, per fidem est iustificatus. Capite 15. Contra autem mox, cum ipsa iustificatione hoc eodem cap. promittitur ei possessio mundi sub nomine terrae Canaan. Tertio, quia non tantum ipsi Abrahamo promittitur ista haereditas aut possessio mundi, sed etiam eius semini. id est, omnibus piis, qui certe non fuerunt patres multarum gentium: idque non tantum in illo uno versu 13 (quae verba. Aut semini eius, etiam iste peruertit) sed etiam in sequentibus. ut 14. Si iis qui exlege sunt haeredes irrita facta est fides, abolita est promissio: et ulterius 16, Ut sit firma promissio omni semini aut posteritati, etc. id est, ut omnes certo consequantur illam haereditatem iustitiae ac felicitatis, seu possessionis totius mundi: non autem ut ipsi fiant haereditas omnium aut ab omnibus possideantur. Accipio igitur Mundum, ut plerique omnes hactenus, de tota rerum natura, aut de omnibus creaturis sub nomine terrae Canaan Abrahamo promissis. Postremo, haeredem esse aut fieri active accipitur, pro possidere et acquirere. At vox Haereditas passiva est, nempe quae ab alio acquiritur et possidetur. Non magna felicitas est haereditari ab aliquo, quo iste promissionem Abraami trahit: sed haereditare aliqua bona eximia. Sed dicat aliquis: Quid nobis hic mundus in vera felicitate? Respondeo: Sicut per primum lapsum ex dominis mundi facti sumus mancipia satanae, et ipsa quoque rerum natura non filiis Dei, sed vanitati servire coepit: sic contra instauratis per Christum omnibus, natura et vanitate liberabitur, et genus humanum plene in possessionem pristinam mundi restituetur. Quo mundo quomodo simus fruituri aut non, nihil hic attinet disputare. Certe huc pertinet, quod toties nobis promittitur, nos totum mundum iudicaturos: 1. Corinthiorum 6. Et quod Apostoli se debunt super duodecim thronis, iudicantes: et quod, qui filium nobis largitus est, largietur omnia. Item quod, sicut Christus haereditabit omnia, ita et nos erimus eius cohaeredes. Item, quod Paulus 1. Corinth 3 repetens affirmat, omnia esse nostra: mundum, vitam, mortem, et denique praesentia, et etiam futura. Possident sane pii hic totum mundum, quoquo modo ab impiis premantur: sciunt enim sibi omnia munda esse, sciunt sibi omnia licita ac concessa, et a Deo ipso esse donata: acquiescunt quoque in iis quae eis Deus dat, sua sorte contenti, et denique omnibus fruuntur cum gratia, favore ac benedictione Dei. At impii praesertim evigilante conscientia, sentiunt sibi totum mundum infestum molestumque esse. Spectaculum facti sumus mundo et angelis, 1. Corinth. quarto. id est, omnes homines mirantur nostram sortem, nostraque certamina, alii bene, alii male de eis iudicantes. Purgamenta mundi, 1. Corinthiorum quarto. id est, qui videmur nostris peccatis mundum contaminare, sicut sordes quaedam in medio domus sparsae: et quib, sublatis, mundus maximis peccatis, ira Dei ac poenis, turbis ac seditionibus liberatus videretur, sicut si ex aedibus sordes expurgarentur. Fornicatores huius mundi, 1. Corinthiorum quinto vocantur ii qui extra Ecclesiam tales sunt, ut Ethnici ac Iudaei. id est fornicatores, non Christiani. Opponitur hic mundus Ecclesiae. Scimus quod idolon nihil est in mundo, 1. Corinthiorum 8. Prorsus idem est ac si dicas, nihil est in rerum natura, sed est tantum stultum et impium somnium

-- 360 --

695/696 superstitiosorum hominum. Non vocat autem Apostolus proprie idolum ipsam imaginem, sed illum fictum deum Martem aut Iovem aut Venerem, cuius imago ostentabatur, et fabulosae historiae recensebantur, ut perillam et in illa ille somniatus deus coleretur. Ideo dicit, unum solum Deum esse. Adversus mundi rectores, Ephes. 6. diabolum sic vocat, qui impios potenter ac pro arbitrio regit, et alioqui in mundo, atque adeo etiam in piorum actionibus multa turbat et agit, impediens bona, et promovens mala. Nohe per arcam damnavit mundum, Hebraeor. undecimo . id est, monuit et accusavit homines de suis peccatis, et exitio praesentis et futurae vitae, per illam ipsam structuram. Cum vero ipsi divinas illas monitiones contempsissent, ab incolumi et victrice arca sunt suae impoenitentis insaniae et incredulitatis convicti, et tandem etiam damnati divinitus. Eadem vis huius vocis est et 2. Petr. 2, Originali mundo non pepercit: id est, primis illis hominibus Totus mundus in maligno positus est: 1. Iohan. 5. id est, omnes homines natura ita sunt perditi, ita Deo inimici, et denique tyrannidi satanae subiecti, ut sint veluti sepulti in diabolo et inferno: valde significanter id dictum est. Agnus est occisus ab origine mundi, Apocalyps. decimotertio . id est, filius Dei statim initio factus est patri supplex pro humano genere lapso, ac in se poenam debitumque eius transtulit: ideoque etiam promissio de efficacia et beneficio eius homini proposita est, et meritum eius omnibus applicatum, ut non minus illi homines per eum servarentur, quam qui post passionem ipsius in eum crediderunt. Sponsor factus est pro genere humano: qui, quia bonae fidei fuit, credidit ei iustitia ac lex Dei id debitum: perindeque eius sponsionem valere voluit, ac si iam persoluisset. Populus mundi. Isaiae quadragesimoquarto : Ex quo posui mihi populum mundi. id est, ex quo homines in hoc mundo creavi. Via mundi. Psalm. 139, Duc me per viam mundi aut seculi, sive sempiternam. pro, fac ut pie moriar: Ios. 23 et 1. Regum 2 nominatur via universae terrae: id est, quam omnes homines ingrediuntur. Viri de mundo. Psalmo 17. A viris de mundo erue me. id est, mundanis, qui tantum terrena curant. Mundus, pro rebus huius vitae. Eccles. 3, Mundum posuit in corde eorum: id est, curam rerum carnalium seu huius caducae vitae.

Loqui in mundum, est idem quod loqui in mundo, concionari, docere in mundo. Ioan. 8. Ego quae audivi a patre, ea loquor in mundum. In mundo esse, est aliud quam de mundo esse. In mundo sunt pii (et erat ipse quoque Christus) id est, in hac vita et terra vivunt: sed de mundo non sunt, id est, ad hunc impurum mundum et pravos homines, perversamque generationem non pertinent, non sunt eis similes. Ioan. decimoquinto et decimoseptimo , Ideo inquit: Ego tradidi eis sermonem tuum, et mundus eos odio habuit, quia non sunt ex mundo, sicut nec ego ex mundo sum. Non rogo ut tollas eos ex mundo, sed ut serves eos a malo. Transire ex mundo ad patrem, Ioann. 13, est, per mortem exhac vita in caelestem patriam migrare. Mundus etiam rerum copiam significat: sicut et Germani dicunt, Ein wunder was für ein weld war da. Sic utitur hac voce Iacobus cap. 2, Lingua est ignis, mundus iniquitatis: id est, ingens chaos iniquita tis. Ab hoc vocis huius usu credo venire, quod Mundus significat ornamentum muliebre: nisi quis a mundicie deduci velit. maximam enim copiam habent suarum illarum nugarum, quibus sese comunt: quas Isaias longa serie tertio cap. recenset.

MUNDUS adiectivum, sicut et Immundus, valde varie accipitur. Quasdam praecipuas eius significationes recensebo, unde et contraria vox intelligetur. Mundum cor dicitur duplici ratione. nempe primum imputative, mundatum: ut non habeat conscientiam accusantem. sicut David petens se lavari a Domino, inquit: Super nivem dealbabor. Item 1. Ioan. primo: Sanguis Christi nos mundat ab omnibus peccatis. Secundo, mundum cor est, in quo radix illa malitiae nonnihil mortificata ac debilitata est, ut non possit amplius regnare in hoc mortali corpore Id vero fit, cum per Spiritum sanctum renovamur. Denique et tertiam significationem habet, ad novam obedientiam pertinentem, ei pii omni studio removent de suo corde omnia mala, [?: ] iusta et sanguinaria consilia. Hinc est dictum Christi Matthaei quinto : Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt. Et Psalmo vigesimo quarto : Innocens manibus et mundus corde, qui non in vanum aut vanitatem levavit animam suam: id est, non concupivit idololatriam, aut alias iniustas actiones. Videtur omnino per haec sequentia exponere mundiciem cordis, quae in eo differre videtur a puritate manuum, quod haec est magis externarum actionum, illa internarum cogitationum ac votorum. Sic 1. Corinthiorum septimo : Mundemus nos ab omnibus inquinamentis. De priori utraque mundicie imputationis et renovationis loquitur Dauid Psalmo quinquagesimo primo: Cor mundum crea in me Deus. Item, Ab occultis meis munda me. Isaiae quinquagesimosecundo : Mundamini, qui fertis vasa Domini. Aliquid de hac re et locutione in voce [?: ] , et Cor rectum, simplex ac syncerum: et supra etiam in [?: voce ] Integer aliquid dictum est. Proverbiorum vigesimo dicitur: Quis potest dicere, Mundavi cor meum, purificatus sum a peccato meo? id est, omnibus [?: inhae--- ] reliquiae veteris Adami, cum suis pravis aestibus, cogitationibus et cupiditatibus, quantumvis eis [?: resist-- ] . Hiob cap. 14, describens miseriam hominis, hanc quoque inter alias recenset, quod nascatur immundus, inquiens: Quis potest facere mundum de immundo semine? Munda dicebantur quaedam animalia, quae licebat comedere. Contra, alia erant immunda, quae non licebat: de quibus praecipitur Levit. 11, et Deuteron. decimoquarto: fuit nihilominus hoc mundorum et immundorum animalium discrimen etiam ante diluvium, ut apparet Gen. 7. Mundus etiam, aut Immundus, dicitur in lege Mosaica, qui aliqua externa re immunda, ut eo tactu morticinii aut simili erat contaminatus, aut [?: ] contaminatus: ubi etiam variae occasiones talis immundationis aut contaminationis, et contra etiam rationes mundandi immundos per quaedam sacra ac ritus, saepius prolixeque exponuntur. Fuit nihilominus etiam [?: ] Moysen aliqua ratio mundandi et purificandi immundos: sicut Iacob inquit ad suam familiam Genesis trigesimo quinto: Tollite de medio vestri omnes deos alienos, et mundamini, ac mutate vestimenta vestra. [?: ] igitur externa, quae dicebantur immunda, putabantur etiam ipsos homines suo contactu immundos, et [?: ] coram Deo impuros, et aliqua ex parte iniustos [?: -re ] aut contaminare. ac minatur De us graviter [?: ] mundiciei multiplicationem negligentibus. Sed Christus tollit illam caeremoniariam legem, negans [?: ] quam quod extra hominem est, et vel in os eius [?: ] vel alioqui eum contingit, contaminare, aut immundum reddere: sed ea quae ex corde exeant, ut sunt omnia peccata in Decalogo prohibita. Sic et Paulus Romanorum decimo constanter affirmat, nihil esse immundum, nisi ei qui id immundum esse existimat. [?: Auxerantur ] [?: ] immensum Pharisaei istas mundationum, sanctificationum et purificationum observationes, ita ut multa plura statuerent esse immunda, et (ut ita dicam) immundantia, aut contaminantia hominem, quam quae Deus praescripserat: plures etiam et superstitiosas traditunculas de ratione mundandi, tum aliis, tum [?: ] suo ordini, veluti Monastica quadam regula praescripserant, ut habetur Matthaei vigesimotertio , et Mar. [?: ]

-- 361 --

697/698 qua superstitione eo usque creverat opinio hominum de immundis, ut omnia communia, aut in comuni usu existentia haberentur pro immundis, nisi ab illis sacrificis suo quodam modo rursus sanctificarentur et consecrarentur, ferme ut in Papatu. Hinc est, quod vox [?: Cō- ] , et Graeca κοινὸς , pro prophano in Sacris, et praesertim in novo Testamento, usurpetur: ut supra in ea dictione ostensum est. Habebantur etiam loca quaedam immunda: unde Deus praecipit ea quae ad Sacra pertinent, fieri in loco mundo, si quae in ipso tabernaculo recte fieri non poterant: Levit. 4, 6, et alibi passim. Porro quia aliqui morbi, praesertim lepra putabatur immundum reddere hominem: ideo ponitur nonnunquam mundatio pro sanatione. Sic 2. Reg. 5, mundari dicitur Naeman Syrus, et decem leprosi a Christo sanati: quin et quoties de leprosorum sanatione in Evangelistis agitur, mundatio nominatur. Mundatio igitur non tantum expiationem ab illa externa contaminatione per ritus ac sacra significat, sed et sanationem, atque adeo etiam solam pronunciationem aut iustificationem sacerdotis de alicuius mundicie. Levit. 13: Mundabit eum sacerdos, quia scabies est. Item, quia calvicium est: id est, iubebit eum pro mundo, et non contaminato lepra, haberi. Sicut contra ibidem iubet sacerdotem immundare eum, quem agnovisset esse leprosum: id est, testari esse immundum, et iubere ut pro immundo habeatur. Dicitur aliquando et templum mundari, de quo in vocabulo Sanctificationis agetur. Mundari aliquando post aliquem, est eius posteritatem abolere: quod etiam magis verbum בער bier, quod in talibus locis reperitur, sonat: ut 1 Regum 14: Et mundabo post domum Ieroboam, sicut mundari solet fimus, usque ad absumptionem eius: id est, tollam totam postetitatem eius familiae ex Israel, non aliter ac si quis sordes ex sua domo prorsus et exacte expurgaret. Mundare, sicut et alia verba, alias conatum, alias effectum signant ut Ezech. 24: Mundavi te, et non es mundata ab immundicie tua, nec mundaberis donec posuero furorem meum in te. Tale est et illud Hierem. 51: Curavimus Babylonem, et non est curata prius significat conatum, posterius effectum. Sed de hoc Hebraismo habetur propria Regula in Praeceptionibus universalibus. Mundare quas habeat significationes, cum de spirituali mundatione accipitur, supra dixi: sed illa nimirum prima et praecipua est, cum remissionem peccatorum significat, de qua innumera dicta passim in Scriptura reperiuntur 1. Iohan. 1 bis repetitur, Sanguis Christi mundat nos ab omnibus peccatis. Et mox, Deus mundabit nos ab omni iniustitia. Ezech. 36: Spargam super vos aquas mundas, et mundabimini ab omnibus inquinamentis vestris, et ab omnibus idolis vestris mundabo vos: quae mundatio, et verba etiam de [?: --qua ] pura, Hebr. 10 reperitur. Significabat vero illa mundatio Levitica, per illos ritus ac sacra facta, hanc unicam et veram veri agni Dei mundificationem, ut epistola ad Hebr. 9 inquit: Si enim sanguis hircorum ac taurorum, et aqua cineris vitulae aspersa, sanctificat ad carnis puritatem: multo magis sanguis Christi purificabit aut mundabit conscientias nostras ab operibus mortuis, etc. Sic et mox eodem, ac initio sequentis capitis, confert mundationem typicam cum mundatione sacrificii Christi. Sic Christus pharisaeis Matthaei 23 et Lucae 11 obiicit, quod sedulo mundent calices, patinas, sellas, ac similia, quasi in eis magna vis religionis consistat: cum potius cor et conscientiam mundare et expiare deberent vero expiatorio sacrificio. [?: ] Ephes. 5 dicitur Christus sibi mundasse Ecclesiam, per lavacrum regenerationis et spiritus. Et Tit. 2, quod mundaverit sibi populum acceptabilem.

¶ Cum Iohan. 13 dicitur, Qui lotus est, non opus habet nisi ut pedes lavet, sed est mundus totus: et vos mundi estis, sed non omnes: intelligitur de mundatione imputationis et renovationis sicut mox 15. Vos mundi estis per sermonem meum. In hac significatione idem sunt Mundari, purificari, iustificari, remitti peccata alicui, expiari: nonnunquam etiam sanctificari (quod tamen non raro pro renovatione accipitur) tolli alicuius peccata, ablui, aut lavari, vel dealbari a peccatis, imputari alicui iustitiam Christi, tegi et non imputari peccata, deleri alicuius peccata etc. Mundus esse aliquis dicitur ab aliqua re, id est, non reus, non particeps illius sceleris: ut 2. Sam. 3. Mundus ego sum, et regnum meum, a sanguine Abner, a, cum, vel coram Iehova. Item Iehos. 2, Mundi erimus ab hoc iuramento: id est, non erimus periuri, non tenebimur hoc iuramento, erimusque liberi ab eo. Iob dicit, caelos ac stellas ipsas non esse mundos in conspectu aut iudicio Dei, multo minus homines: cap. 15 et 25. Habacuc cap. 1 dicit, oculos Dei mundos esse, et non posse cernere malum aut laborem: id est, iniuriam. pro, Deum non posse ferre iniustos homines, et facta. Sic ferme Latine dicitur, Non possum talia spectare. Oblatio munda offertur ubique Deo, Malach. 1: id est, praedicatio vera passionis Christi, et alii cultus in spiritu et veritate praestiti: sicut et Christus prophetavit Ioan. 4. Ezech. 2, et alias, accusat graviter Deus sacerdotes, quod non distinguant inter sanctum et prophanum, mundum et immundum: id est, commisceant fermentum corruptelarum cum vera doctrina. Omnia sunt munda mundis, sed impuris et infidelibus nihil est mundum, sed polluta est eorum mens et conscientia: Tit. 1. de cuius loci ultimis verbis supra in voce Mentis dixi: nunc de prioribus. Praecipit Paulus, negligendas esse nugas et praeceptiunculas incredulorum Iudaeorum, garrientium de rerum externarum mundicie ac immundicie, et similibus: quia vera mundicies consistit in purificatione cordis et conscientiae, per imputationem et infusionem iustitiae. Talibus omnia externa esse libera et licita, ut qui verbo, fide et precatione omnia sanctificent: imo quibus etiam ipse Diabolus et infernus ac mors in bonum, Deo ita mirabiliter omnia ordinante, cooperetur. Sed impiis et incredulis esse immundum cor ac conscientiam quae sunt primaria, eoque etiam omnia externa eis verti in exitium. Eadem prorsus res ac doctrina tractatur Luc. 11, cum inquit Dominus: Veruntamen date quae intus sunt, eleemosynam, et omnia erunt munda vobis. Nam plane nullum dubium est, vel mediocriter textum expendenti, non agi ibi de precio expiationis verorum peccatorum: sed de mundatione rerum externarum, quo pharisaei eis licite ac pure ut mundis uti possent, nec ab illis fierent immundi ac polluti. Pharisaei enim putabant, id effici posse accurata lotione poculorum et patinarum. Sed Christus eis aliam multo meliorem rationem commonstrat. Sensus ergo est; quasi diceret Dominus: Vos putatis res externas esse immundas, et illas vos contaminare posse, eoque illas purificaturi tam diligenter lavatis: verum scitote, in pectore latere veram immundiciem, non in istis externis. Intima cordis vestri plena sunt rapina et scelere, seu pessimis affectibus et cupiditatibus contra Deum et proximum. Audite ergo meum consilium. Si mundi et puri esse vultis coram Deo, convertite intima cordis vestri in contrarium, ut sicut antea fuerunt mera rapina et scelus, ita nunc fiant eleemosyna et benignitas: sic vobis omnia ista externa ultro erunt munda, sine istis operosis ritibus lotionum et sanctificationum externarum. Quod autem haec sit vera huius loci sententia, apparet ex praecedentibus ac sequentibus, in quibus utrobique externa sanctitas vituperatur et interna flagitatur. Nam haec in convivio dicta, videntur esse appendix quaedam eorum quae proxime ante invitationem ibidem praecesserant:

-- 362 --

699/700 ubi requisivit Christus, ut lumen eorum internum sit mundum ac lucidum, sic fore etiam corpus et alia externa munda. Correspondent quoque haec de interna eleemosyna aut benignitate, illis proxime praecedentibus de interna cordis eorum rapina et malitia. vult enim, rapax cor fieri beneficum et benignum piumve cor, ut tollatur id quod reprehenderat, et ponatur eius contrarium, quod praecipue Deus ab homine flagitat. Nec est quod quis dicat aut cogitet, videri duram interpretationem, dare interna cordis eleemosynam: sicut etiam dura non est, quod eorum cor ait esse plenum rapina. Expendatur quoque, quod Graeca vox Eleemosyna omnino valde crebro ponatur pro Hebraea חסד benignitas, beneficentia: quae non tantum ipsum externum donum aut beneficium, sed et internam misericordiam ac benignitatem, atque adeo totam pietatem crebro significat. Sicut et Chasid idem est quod pius et sanctus: ut recte possis vertere, Date interna vestra, seu cor, Benignitatem aut pietatem. Verbum quoque Dare, sicut et eius cognatum Ponere, valde crebro Hebraeis idem quod Facere notat: sicut supra in verbo Dare ostendi, et postea in verbo Ponere ostendam. Quare Dare interna aut Cor eleemosynam seu benignitatem, est prorsus idem quod facere suum cor benignum ac beneficum ex rapaci, avaro et iniusto. Omnino haec praeceptio, Date igitur, respicit ad praecedentem reprehensionem rapacitatis: et Dare benignitatem, alludit ad illud Plenum rapina. Eôdem facit, quod etiam mox in sequentibus, vilipensa eorum externa decimatione mentae, rutae ac olerum, flagitat iudicium et charitatem Dei: id est, veram ac internam puritatem seu pietatem. Et porro, quod eos comparat monumentis dealbatis foris, intus autem plenis sordium. Hunc sensum etiam res ipsa poscit, sicut prius ex Tito dixi: quod mundis sint omnia munda, sanctificata et pura, eoque inde oporteat externarum rerum puritatem aut mundiciem requirere. Nam ut maxime dedissent eleemosynas, ut certe dabant, non tamen propterea vel ipsi erant mundi, vel omnia eis futura erant munda: sed purificato corde et conscientia, seu iustificata persona, etiam ipsa externa mundantur et sanctificantur homini. Praeterea non constant aliae interpretationes, quae sentiunt, dici, id quod est in poculis et patinis, rapinam esse, et de eo dandam esse eleemosynam. non enim vult Deus sacrificium de rapina. Nec est quod quis hunc locum ex Matth. 23 exponere velit, et intelligere de iis in eleemosynam dandis, quae erant in poculis. Nam illa quidem concio fuit ab hac diversissima, et facta est coram multitudine: haec vero in convivio. praeterea haec in multis verbis ac sententiis ab illa differt. Praeterea negari non potest, τὰ ἐνόντα , quae intus sunt, respicere ad illud praecedens, τὰ δὲ ἐσωθειν ὑμῶν , quod intra vos est, seu pars vestri interna: id est cor ac conscientia. Item quod dixerat, Dominus qui fecit externa, fecit et interna: scilicet hominis. Lavamini et mundamini: id est, vera conversione aut poenitentia quaerite veram mundationem aut iustificationem: quae qualis sit, et quomodo contingat, alibi exponitur plenius. Satan invenit domum, ex qua exierat, scopis mundatam et ornatam, etc. id est, ad se hospitaliter excipiendum exornatam, sibique ad inhabitandum praeparatam. Sic enim solent hospitibus domus praeparari, ut primum quidem purgentur, postea vero insuper ornentur, et necessariis omnibus instruantur. Nihil igitur necesse est in expositione huius loci scrupulosius quaerere, quid significet domum purgari aut ornari.

MUNITIO, id est, locus munitus: Psal. 89, Posuisti munitiones eius contritionem. pro, evertisti eas, contrivisti eas. Deus valde crebro, idque variis vocibus dicitur Munitio, Arx, Petra, rupes, et fortalicium suorum esse: quod perinde aut etiam millies tutiores simus ab hostibus cum ipse nos protegit, quam si in loco longe munitissimo essemus. Psalmo 91. Dicam Domino, seu de Domino: spes mea, munitio mea, Deus meus, confidam in eo. id est, sic sentiam, credam, et sic dicam, quod Deus sit liberator et protector meus. Comparantur Nahum munitiones firmissimae, cum praematuris ficubus: quod sicut hae levi concussione deiiciuntur, ita illae Deo [?: ] ordinante facillime capiantur. Inquit enim propheta: Omnes munitiones tuae erunt similes ficulneis, quae maturos habent fructus: quae cum moveantur, cadent super os comedentis. Munitio significat non tantum [?: ] vitates aut arces munitas, sed etiam aggeres contra eos extructos. Hier. 52, Chaldaei aedificaverunt contra Ierusalem munitiones. Ezech. 4, Ponesque contra eam obsidionem, et extrues adversus eam munitionem. Muni tio per metaphoram significat, quidquid praevalidum et ferme invincibile est, etiam in corporeis. Sic Paulus 2. Cor. 10, dicit sua arma militiamque esse idonei ad subvertendas omnes munitiones opponentes sese Deo inquiens: Arma militiae nostrae non carnalia sunt, sed Dei potestate valida, ad subversionem munitionum dum ratiocinationes evertimus, omnemque sublimitatem quae extollitur adversus cognitionem Dei, et captivam ducimus omnem cogitationem ad obediendum Christo. Ecce hic ipsemet Apostolus exponit, quid vocet munitionem: Similis ferme metaphora est etiam Isa. [?: ] . Ecce dies Domini contra omnem murum munitum Ier. 33 Invoca me, et respondebo tibi, et ostendam tibi magna et munita quae non nosti: id est, quae sunt longe supra tuam et omnium hominum sapientiam, quam vos vestro intellectu vestroque marte quasi capere ac expugnare nequaquam possetis.

MUNUS, non uno modo in Sacris accipitur. [?: Dum ] enim gens aut civitas dicitur alicui regi portare munus, significat tributariam esse 2. Sam. 8, Fuerunt Moabitae portantes Davidi munus: id est, tributarii. Psal. 68, Tibi offerent reges munera. Et Psal. 72, Reges Tharsis et Insularum munera offerent, reges Sheba et Seba dona adducenti. subiicientur Messiae, eique spiritualia [?: tribu-- ] pendent. Saepe munus significat corruptelas, quibus gubernatores et doctores, aliique potentes ad aliquod [?: ] permoventur. Deut. 10, Deus non accipit personam, nec munus: i. non discedit a iustitia et rectitudine ob alicuius potentiam, non etiam patitur se corrumpi munerib. ut homines. Deut. 16 praecipit Deus, inquiens: Non inclinabis iudicium, nec agnosces personam, nec suscipies munus, quoniam munus excaecat oculos sapientum, et pervertit [?: ] iustorum. Sic Deut. 27, maledictus pronunciaturis qui accipit munera ad interficiendum innocentem. Psal. quoque [?: ] inter proprietates pii ponitur, quod non accipiat [?: ] super innocentem: contra autem de impio scribitur Psal. 46. Dextra eorum plena est munere. Prov. 15 est insignificus: Qui odit munera, vivet. Isa. 33, Qui excutit manus suas, ne suscipiant munera. In muneribus iudicare, [?: ] est, ob data munera iviuste iudicare. Non accipiam [?: -ra ] tua, Malach. 1. id est, nolo esse tibi placatus, aut [?: -cus ] . Sic et Daniel contemnit munera impii Belsazae. Si offers munus tuum ad altare, et illic recordaris quod frater tuus habet aliquid contra te, abi et [?: reconcili--- ] eo: id est, Deus non vult accipere munera ab iis [?: -runt ] fratrem, aut alio qui iniuste cum ego agunt: [?: ] primam haberi rationem moralium, secundam ceremoniarum. Donum quodcunque ex me, iuvaberis, Matth. 15 id est, si quid ego contulero in corbonam, id tibi mi pater [?: ] plus proderit, quam si tibi ipsi donarem: quandoquidem eo [?: Deo ] tibi et mihi concilio. Donum igitur hic significat (interprete Marco evangelista) munus in templum aut [?: ] bonam oblatum. Sic igitur eludebant illi praeceptum de honorando et iuvando patre. Iuva patrem, dicebat verbum

-- 363 --

701/702 Dei. Glossa Pharisae orum mandatum explicabat, Iuva patrem, scilicet offerendo in templo: sic enim ei Deum ipsum reddes propitium, quod ei longe magis proderit, quam si tantum ei alimentum in culinam allatum fuisset a te filio. Munera mittent sibi invicem, Apoc. 11. id est, valde laetabuntur, et sibi invicem congratulabuntur de oppressis veris ac piis doctoribus: quod hunc passim fieri videmus. Cum munere vultum alicuui deprecari, est, eum agnoscere superiorem, et quasi supplicem illi fieri. Psal. 45, Filiae Tyri cum munere vultum tuum deprecabuntur. Munus aliquando etiam idem est quod sacrificium, ut supra in voce MINHA monui. Quare Gen. 4, et Hebr. 11, dicitur Deus respexisse ad munus Abelis, sed Caini munus neglexisse. munificentiarum pluvia, pro larga, ac liberaliter a Deo donata: Psal. 68, Pluviam munificentiarum super haereditatem tuam elevabas Deus.

MURMURARE, significat proprie submissa voce [?: alioqui ] . Quia vero sic submissa voce queri solemus, praesertim cum non satis iustam causam habemus, aut eius offensam de quo querimur metuimus: fit, ut murmurare admodum crebro pro queri de aliquo, et accusare aliquem tanquam iniuste secum agentem, significet. In hac significatione valde crebro in veteri Testamento, praesertim in quatuor posterioribus libris Pentateuchi, accipitur de Israelita, cum iniustis querelis contra Deum et Moysen utitur. Sic et in novo Testamento accipitur de Iudaeorum accusationibus contra Christum, Luc. 5. 15, et 19. Item operariorum contra patremfamilias, Matth. 20. et denique Graecorum contra Iudaeos, Act. 6. Accipitur tamen aliquando etiam in meliorem partem. ut sermo Iudaeorum loquentium de Christo, ac dicentium: Christus cum venerit, num maiora [?: ] iracula faciet? vocatur murmur, Iohan. 7. Item ibidem, Sermo promiscuus Iudaeorum, ac partim bonus, partim malus, de Iesu, vocatur murmur. Sic et Paulus ad Philip. 2. et 1. Pet. 4, praecipiunt hospitalitatem, aliaque pietatis officia, sine murmurationibus et dissensionibus

MURUS crebro in Sacris literis significat ipsa moenia civitatis. Per metaphoram alias significat quidvis arduum et difficile: ut Psal. 18, In Domino transiliam murum id est expugnabo munitas urbes, et omnino quamvis potentiam et difficultatem exuperabo, veluti si uno saltu moenia hostilia transilirem. Hier. 15, Et dato te huic populo murum aeneum, pugnabuntque contra te, et non praevalebunt tibi: quia tecum sum, ut servem te. Murus etiam quidvis defendens homines significat, eodem tropo: ut Isaiae 26 Urbs fortis est [?: no-s ] , salutem ponet murum et antemurale: id est, tum magna moenia, tum et parva quae ante magnum murum [?: ] , erunt salutaria civibus: valide arcebunt hostes, ne possint civitatem capere. Per metaphoram autem spiritualia Dei praesidia notat, quibus tuetur suam Ecclesiam, quae per hanc civitatem et cives depingitur. Proverb. 18. Substantia divitis est urbs fortitudinis eius, et veluti murus munitus in imaginatione eius: id est, suo iudicio. Murum, Isaiae 49. putant aliqui significare principes et magnates, qui se veluti murum opponunt pro [?: -mo ] ac populo Domini: sicut hoc nomine Prophetae et doctores Ezech. 13 accusantur, quod non opponunt sese irae Dei veluti murum pro populo. Et [?: econtra ] servi Nabal dicunt ad Abigail, eius uxorem, 1. Sam. 28 de Davide et eius servis: Viri illi valide fuerunt [?: no-i ] , fuerunt murus super nos interdiu ac noctu, [?: ] diebus quibus fuimus cum eis pascentes oves: id est, non solum non laeserunt nos, sed etiam defenderunt contra latrones et alios, si qui nos laedere [?: volue- ] . Peccata aut scelera circumdare murum alicuius civitatis, est, illa potenter in ea vigere. Psal. 55, Vidi violentiam et contentionem in civitate die ac nocte, circumdant eam intra vel super muros eius. Ascendere in murum, et currere per eum: significat promptitudinem, alacritatem, audaciamque et felicitatem hostium, qui facile capient civitatem: Ioel 2. Aedificari muros alicuius civitatis, est, eam muniri, defendi, ac omnino in optimum aliquem statum perduci: Psal. 51 Sic in Isaia aliquoties, Muros alicuius civitatis coram Deo esse, est, ipsum perpetuo eius curam habere: Isaiae 49. Ab externa porro reaedificatione transfertur metaphora ad spiritualem aedificationem Ecclesiae Dei: ut Psal. 51 Orat David pro Ecclesia, inquiens: Bene fac Domine Syon, tu aedificabis muros Hierusalem: intelligens praesertim eam reaedificationem, quae per Messiae adventum fieri debebat. In hac significatione de spirituali reaedificatione Ecclesiae vaticinatur Isaias cap. 60, futurum ut filii alienigenarum reaedificent muros Hierosolymae: id est, excitentur pii doctores ex Ethnicis, qui veram religionem et Ecclesiam propagent. Murus per synecdochen, pro ipsa civitate Amos 1, Mittam ignem in murum civitatis: id est, exuram ipsam civitatem. Levi et Simeon accusantur Gen. 49, quod suffoderint Sor: id est, (ut plerique interpretantur) murum: per murum autem volunt intelligi oppidum Sichem, quod illi fraude ob raptam Dinam everterant. Alii interpretantur bovem, et intelligunt Iosephum ab illis duobus potissimum venditum. Murus [?: ra--osus ] , et similes aliquot voces aut phrases, exponentur infra in PARIETE.

MUSTUM, seu vinum recens expressum, negat Christus poni in utres veteres: aut contra, vetus vinum in utres novos. Ratio autem est ibidem a Domino subindicata, quia mustum cum sit valde flatuosum, disrumpit vas, si sit imbecillum, praesertim si non pateat exhalationis exitus, sicut in utre non patet. Ad haec, ob eandem causam non facile afficitur novitate vasis. At contra vetus vinum, non perinde requirit vas robustum, utpote quod iam deferbuit, et facile afficitur novitate vasis, eoque requirit vas quod iam ex priori vino bono quodam sapore ac odore tinctum imbutumque est. Indicat autem Christus per illam parabolicam sententiam, proportionem esse debere inter disciplinam et discipulos, molliusque novitios curandos esse quam veteranos. Quasi musto sanguine suo inebriabuntur, Isaiae 49: aliqui exponunt, tanta fame et rerum penuria laborabunt, ut possint prae fame vel proprias carnes mandere, et proprium sanguinem bibere. Alii: Efficiam ut sint sibimet exitio. Possis quoque exponere: Maximis afflictionibus et conscientiae terroribus eos in eam desperationem adducam, ut semetipsos corrodant et absumant: sicut Iudaei et alii persecutores tandem semet interfecerunt, aut certe se extinctos esse, vel montium in se ruentium oppressionem cupiverunt. Act. 2 obiicitur Apostolis, ex dono spiritus variis linguis Deum celebrantibus quod sint dulci vino, γλεύκους , id est, musto pleni. Alii simpliciter dealiquibus preciosioribus ac dulcibus vinis exponunt, quia tunc nondum fuerit musti tempus, et mustum minus inebriet vino. Verum in illis calidis locis fieri potest, ut tam cito maturescant vuae, praesertim in aliquibus apricis locis.

MUTARI, non raro significat perire, tolli, interire: quia interitus secundum Physicos nihil est aliud, quam quaedam mutatio formae, dum materia ex alio in aliud transit: quemadmodum unius interitus est alterius ortus. Isaiae 2: Idola penitus mutabuntur: pro, peribunt. Sic Cant. 3: Hyems transiit, imber mutatus est et abiit: id est, evanuit. Psal. 102 et Heb. 1: Caelos mutabis, et mutabuntur. Dan. 4 aliquoties dicitur, Septem tempora super te mutabuntur: idest, septem menses transibunt, te in ista brutorum sorte permanente. Mutare iudicia Dei in impietatem prae gentibus, Ezech. 5. pro, corrumpere veram Dei doctrinam et religionem. Et Rom. 1: Mutaverunt

-- 364 --

703/704 gloriam immortalis Dei, in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum. Mutare robur aut vires, est, novas vires ac recentes concipere pro prioribus defatigatis ac languidis: sicut si pro lacera veste integram novamque assumas. Isa. 40 et 41. Alludit phrasis ista ad perpetuam instaurationem virium hominis, et etiam brutorum, quae fit per alimentum et quietem. Mutari aliquem, id est, mutato vestitu aliam speciem prae se ferre: 1. Reg. 14: Muta te, nete agnoscam, quod sit uxor Ieroboam: id est, muta ornatum et vestitum tuum regalem in privatum, aut etiam pauperculae mulieris, nete Propheta agnoscat. Sic 1. Reg. 20, Stetit in occursum regi iuxta viam, et mutavit se, demisso velamine super oculos. Sic et mox cap. 22: Mutabo meipsum, et ingrediar praelium, tu vero indue te vestbus tuis. Idem et 2. Paral. 35. Mutatoria vestimenta: id est, nova et splendidiora. 2. Reg. 5: Decem insuper mutatoria vestimenta: id est, novas, preciosiores, elegantiores vestes, quibus uti solemus diebus festis, aut in aliquibus pompis nuptialibus, aut aliis. Transire feci a te iniquitatem tuam, et indui te mutatoriis. Sic Gen. 45, Iudic. 14. mutationes nestium dicit. Mutationes esse alicui, id est, poenitentiam. Psalm 55: Exaudiet Deus, et affliget eos qui sedent ab initio, eo quod non sint mutationes illis, et non timent Deum: id est, eo quod nulla spes est, quod mutabunt mores in meliores. Sic 1. Sam 10. dicit Samuel ad Saulem, Mutaberis in virum alium: id est, fies pius magis, ac magis heroico animo ac prudentia praeditus. Sic et Deus dicitur non mutari, id est, non desistere a proposito contra impoenitentes: quod Samuel et Paulus dicunt, Deum esse sine poenitentia, Rom. 11 Cupio esse apud vos, et mutare vocem, Gal. 4. id est, magis amanter vobiscum loqui quam nunc in hac Epistola facio.

MUTUARE, ditioris opus est erga tenuiorem: quare hac formula describitur ditior Deut. 28, Peregrinus mutuabit tibi, et tu non illi: id est, erit longe ditior te. Per mutuationem etiam describitur pius et impius de hoc enim dicitur Psalm. 37 Mutuatur peccator, et non reddit: iustus autem miseretur, et dat. De pro vero legitur Psal. 112, Bonus vir miseretur et mutuat. Per mutuationem autem intellige in impio, quod omnibus modis defraudet et circumveniat, et rapiat res proximi. De pio vero, quod omnibus modis ac officiis prompte iuvet proximum Praecipitabit aut excutiet manum suam dominus mutui, qui dedit mutuum proximo suo, non exiget. Deut. 15. exponit ipsemet Moyses, quid vocet Dominum mutui. nihil ergo in hac locutione difficultatis est. Illud tantum adhuc valde dignum est observatu, quandoquidem in hoc capite agitur de remissione debitorum, quae septimo quoque anno apud Iudaeos fiebat, quod Scriptura utatur verbo et nomine שמט , quod proprie veluti onus quoddam proiicere aut excutere significat. Illustre exemplum huius significationis est 2. Sam. 6, cum dicuntur boves voluisse excutere arcam: Quare prorsus videtur Solon suo vocabulo et re σεισαχθείας , excussionis oneris (quo nominavit debitorum et foenorum abolitionem; apud Athenienses institutam) secutus verbum et etiam consuetudinem aut praeceptum hoc Dei, de abolendis debitis. Vocabula certe plane conveniunt. Ignari huius originis illius legis, dicunt Solonem non ausum esse dicere, se abolitionem debitorum instituere: sed mollius verbum Excussionis onerum quaesivisse: verum haec mea sententia ideo quoque verisimilior est, quia Solon in Cypro, Syria et Aegypto versatus est, eorumque hominum mores, leges et politias diligenter exploravit, et in multis in sua legislatione secutus est. Affirmant sane scriptores, eum multa ex Aegyptiis legibus in Athenienses transtulisse. Diodorus certe Siculus lib. 2. Veteris historiae, clare testatur, eum hanc ipsam legem ab Aegyptiis mutuatum esse.

MUTUS, non tantum prorsus lingua vocisque usu privatum significat: sed etiam alioqui parum idoneum qui suam causam tueatur. Proverb 31, Aperi os tuum muto: id est, defende imperitos et infacundos, ut [?: ] duae, pueri, et alii miseri ac imperiti Psal. 38 paulo [?: ] accipitur, nempe pro eo qui pro magnitudine calamitatum, aut quod alioqui non auditur, obmutescit [?: ] sicut surdus qui non audit, et sicut mutus qui non [?: -quitur ] aut aperit os suum: id est, quasi superatus magnitudine calamitatum, quibus resistere ne quini, [?: -ti ] si non audirem, nihil respondi, tibi commendans [?: ] dictam, et a te opem expectans. Sic de Christo ipso [?: -bit ] Evangelista et Propheta. Ipsemet etiam Dominus interrogatus de causa silentii in passione, dicit eam esse, quia [?: ] loquatur, cum nec ad interrogata eius respondeatur [?: ] si ipse recte respondeat, seque excuset, dimittatur: ut [?: -ne ] frustra tum se excuset, tum illos redarguere conetur. Interrogare, ponitur pro confutare alium: Respondere [?: -ro ] , pro seipsum excusare sufficienter, ut nihil ei amplius obiici queat. Sic et de Ezech. dicit Deus cap. 3, Ego faciam adhaerere linguam tuam palato, ut sis mutus, et ut sis eis vir redarguens. Contra autem, cum Deus per [?: ] ritum suum aperit labia nostra, tum lingua nostra celebrat laudes Dei, Psal. 51. De hoc, simul et de [?: mi-sa ] mutorum sanatione, dixit Isa. cap. 35. Aperietur in tempore Meschiae) lingua mutorum. Muta fiant labia dolosa, Psal. 31. id est, confunde impios, ne perpetuo [?: o-trent ] veritati, et mendaciter accusent pios. Idolis [?: aut ] simulachris saepe hoc epitheton additur, ut idola [?: ] vocentur. Mercenarii doctores, qui vel ob imperitiam vel quia metuunt pericula, tacent veritatem, non redarguunt errores et peccata, alias vocantur Canes [?: ] , [?: ] valentes latrare: sicut Isaiae 56 plenius, suisque (ut [?: ] coloribus depinguntur.

MYRICA, est genus arbusti, et nullam eximiam speciem habentis: aliqui putant esse, quod vocant tamariscum: quod sane verisimile est Nam sicut hoc arbustum cum [?: delect- ] locis humidis, infeliciter provenit in locis aridis: sic [?: ] homo cum perpetua ope Dei indigeat, pessime [?: ] , praesertim in spiritualibus, si Deo careat. Ier. cap 17 [?: ] parat huic virgulto, hominem non sperantem in Deum, [?: ] in humana praesidia. Contra ei opponitur pius, [?: sperat ] in Deum, et comparatur arbori in loco irriguo crescere. Ratio comparationis ac naturae huius arbusti satis [?: ] indicatur. inquit enim: Erit enim quasi myrica in deserto, et non videbit bonum, sed manebit in siccitatibus [?: in ] deserto, et terra salsuginis quae non habitatur. Cum descriptioni si addas contrariam pii hominis et arboris [?: -guae ] , quae mox sequitur, facile et arbusti huius naturam et impii hominis sortem cognosces. Eadem vero comparatio est etiam Psal. 1. Huius arbusti voce etiam [?: p-ctique ] homines depinguntur Psal. 102, Et respexit [?: ad- ] tionem eorum qui sunt veluti myricae, et non [?: sprev- ] [?: -tionem ] eorum: id est, qui sunt a mundo afflicti, et [?: ] ope destituti: quique tristem speciem, veluti ovis [?: -sionis ] , foris habent Ier. 48 Fugite et eripite animam vestram, et sitis veluti myrica in deserto: id est, [?: en- ] solitarii ac miseri: quod tamen melius vobis erit, quam ut [?: -mi ] cum aliis Moabitis pereatis. Vocem Hadesim Zach. 1, aliqui vertunt myrtum: dicunt autem, myrtum ibi significare sanctos Dei, inter quos angelus, id est Christus, stare et habitare dicatur. In Iudith et Esther sit [?: ] olei myrtini, quo se ungebant divites: quod erat [?: -mi ] precii. ut inde forte ratio, cur sanctos hoc arbutum significet, animadverti queat.

MYRRHA, genus preciosissimi aromatis est. Crebro fit eius in Sacris literis mentio praesertim in Canticis. Oblata autem est cum thure et auro, etiam myrrha Magis, Christo. Auro dicunt eos significasse, illum esse

-- 365 --

705/706 regem: thure, esse Deum: et myrrha, esse hominem: quoniam ea, humana cadavera, ne putrescant, condiantur, [?: ] illis Orientalibus et etiam Aegyptiis moris fuit. sic [?: ] Christi corpus esse condîtum myriha et aloe a losepho Arimathiensi et Nicodemo, Iohan. 19 cap. legitur. Augustinus dicit, significari huius aromatis amaritudine, afflictiones et crucem carnis.

MYSTERIUM, Graeca vox, aut certe illis usitata, tametsi nec Latinis quidem plane ignota, utpote quae etiam a Cicerone sit usurpata. Posset non tantum a Graeco verbo Μύη deduci, sed etiam ab Hebraeo Satar: unde habent illi nomina, Myster, Mystor, et Master, pro re [?: se-eta ] : unde et Saturnus, id est, occultatus. Significat autem rem per se arcanam, et tamen religiosam, quae ab humana ratione, sine divina patefactione, et Spiritus sancti lumine percipi nequeat. Sic Dan. 2 somnium regis vocatur. Sic tota patefactio Christi, Matth. 13, Mar. [?: ] , et Luc. 8, ac saepe alias. Hoc nomine vocat Paulus voluntatem Dei de finali conversione Iudaeorum, Rom. 11. Sic etiam coniunctio Ecclesiae cum Christo, Eph. 5 dicitur. Antichristi quoque occulta origo et incrementa ac voce a Paulo notantur, 2. Thess. 2. et meretricis Babylonicae mysterium dicitur, Apoc. 17. Vulgata versio nonnunquam retinuit vocem Mysteria, nonnunquam per Sacramentum vertit: ut Ephes. 1 et 5, item Apoc. 5: de quo vocis Sacramenti abusu, in ipsa voce SACRAMENTI agetur. Loqui sapientiam Dei in mysterio, 1. Cor. 2, id est, mysticam, et sicut ipsemet Paulus mox exponit, absconditam a seculo.

N

NAM coniunctio vel propterea nobis diligenter observanda est, quod Graeca vocula ὅτι , et Latina Quia, qua crebro versores Graecam exprimunt, ambigua est, ac valde polysema. Adiungit enim (ut omittam nunc alias significationes) alias causam efficientem rei aut effectus de quo agitur, [?: ] causalis merito dicitur: alias autem solummodo rationem qua aliqua asserta sententia confirmatur, et ita rationalis dici posset. At haec vocula NAM plerunque [?: -tum ] rationem aut probationem sententiae, non autem causam rei efficientem notat. Quare citra ambiguitatem sensum exprimit, cum ὅτι et Quia, uti dictum est, ambigua sint in utramque partem. Illustre huius ambiguitatis exemplum est Luc. 7, Dico tibi, remissa sunt ei peccata multa, quia dilexit multum. ubi Papistae putant ac contendunt, ea coniunctione ostendi, causam efficientem remissionis peccatorum esse dilectionem: perinde [?: ] si dictum esset, propterea quod dilexit multum. Sic [?: ] veteres in hoc dicto impegerunt. Verum quod ibi ὅτι , [?: ] , notet tantum rationem, probationem, aut demonstrationem praecedentis assertionis, dicente Christo, [?: affirmo ] tibi, remissa ei sunt peccata multa, quod probo ex multa ipsius dilectione, etc. multis rationibus [?: ali-i ] demonstravi. Sic ὅτι accipitur Iohan. 8 Ille homicida [?: ] ab initio, et in veritate non stetit, quia non est veritas in eo. ubi a praesenti natura Satanae probatur, eum [?: ] veritate non perstitisse: nequaquam autem causa efficiens, cur non perstiterit, indicatur. Priscianus et alii grammatici, tales coniunctiones vocant causales. [?: Li---- ] autem, redditivas rationis. Sed recte distinguerent causales a rationalibus praedicto modo, ne [?: ] [?: ] ambiguitatem tum in sermone, tum et in animis [?: ----um ] relinquerent. longe enim aliud est, causam efficientem rei commonstrare: et aliud rationem aut [?: ----onem ] assertae sententiae adnectere. Germanica [?: ] habet etiam speciales particulas, quibus istas [?: ] significationes citra omnem ambiguitatem exprimit. Siquidem vocula Denn, tantum rationem aut probationem assertae aut negatae sententiae addit. Darumb vero, causam efficientem propositi effectus exponit, monstratque. Quod nihil attinet prolixius nunc aut declarare, aut probare. Verum de illo celebri dicto Christi Lucae 7, iam olim Anno 1549 in tertia parte Libelli de Fide dixi: et 1548, in propria charta Magdeburgae edita explicui. Postea vero etiam alii hanc expositionem, ut manifeste verissimam, secuti sunt. Multi nihilominus malunt ad violentas Glossas huius dicti confugere. Sive autem ego, sive alius aliquis prior ita cum locum exposuit, omnino singulare Dei donum ad illustrationem veritatis datum fuit. vide locum in Libello de Fide, et in alio de Iustitia: reperies ibi plures rationes ac exempla, et omnia prolixius dicta ac confirmata. Sit autem hoc exemplum nobis admonitionis loco, ut sciamus, saepe in minimis voculis maximarum rerum momenta sita esse, eoque tanto diligentius Sacras literas in timore ac invocatione Dei secundum Christi praeceptum scrutemur ac rimemur, nec somnolenter (ut in Papatu) transcurramus.

NARES, et NASUS. Hae voces pariunt complures obscuras significationes in Sacris literis: sicut et apud Latinos, ac etiam Graecos multae quasi semiproverbiales loquutiones hinc petuntur. Cuiusmodi est quod Nasuti pro ingeniosis aut astutis ponuntur, quasi qui facile olfaciant. Oboesae item, aut emunctae naris. naso quoque aliquem suspendere, nasum exasperare aut caperare seu corrugare, et similes. Prima autem haec difficultas est in Sacro sermone huius vocis, quod Hebraei eadem voce tum iram tum nasum significant: forte quia ira maxime in rubedine et exasperatione nasi, ut Plautus inquit, cernitur: item ex crebro ac vehementi et veluti ignito halitu, qui ex vehementer irati hominis naribus efflatur: tametsi verbum אנף anapf, unde venit אף apf, simpliciter irasci significet. Dubium ergo est in multis locis an vertendum sit nasus, an ira, cum de sensu minime dubium sit. Primum igitur [?: Nas- ] pro ira ponitur. Unde est illud epitheton, quod crebro Deo et etiam mansuetis hominibus tribuitur ארך אפים Aerech apaiim, quod multi vertunt longanimis: et contra קצר אפים Kezer apaiim, pro iracundo, qui vel facile commovetur, vel nimis praecipitanter suam iram exequitur. Contrarius est autem huic is, qui ab Hebraeis longus irarum aut [?: -arium ] vocatur: nempe ut vel non facile commoveatur, vel non approperet ad irae suae exequutionem. Fumare nasum aut iram alicuius contra alium, est irasci ei. Similis locutio est, inflammari alicuius iram contra alium. Ratio locutionis videtur ea esse, quod (ut dixi) ignitus quidam spiritus ex accensa cholera suscitatus, iratis ex naribus efflatur. Psa. 74 Quare Domine fumat nasus tuus contra oves pascuae tuae? Sic putant aliqui iram Meschiae describi Isa, 2. Cessate vel cavete vobis ab homine, in cuius naribus est flatus aut halitus: id est, qui est iam commotus, et spirat naribus ignem, ut Poeta inquit. Alii putant ibi quemvis homuncionem, atque adeo hominum imbecillitatem indicari, eo quod per nares carpant vitatem auram, sine qua vivere nequeant. Impius [?: ] aut prae altitudine naris non requirit, subaudi Deum: aliqui exponunt, in altitudine faciei, eo quod superbi extollunt faciem, magis caelum quam terram spectantes. Sed commodius iram verteris. Cum enim irascuntur et commoventur contra miseros, saeviunt ac grassantur in eos, nihil curantes quid Deus iubeat aut prohibeat. Forte haec locutio vicina est illi, magnum spirare, et magni spiritus: aut simpliciter, Dant faciuntve alicui opes spiritus. Nam irati et superbi insolentius et vehementius halitum et flatum cum ex ore. tum praesertim ex naribus spirant. Quod supra citavi Psal. 74, de fumatione nasi, id multo plenius ac clarius ponitur in descriptione commoti Dei ob miserorum, eumque invocantium oppresionem, Psal. 18. et 2. Sam. 22, Ascendit fumus in naribus

-- 366 --

707/708 eius, et ignis ex ore eius consumet, carbones ab eo accensi sunt. Adhuc vero plenius et significantius de Leviatan irato, Iob 41. quem locum ipse vide. In naribus alicuius esse spiritum ullae, est descriptio animalium viventium. Gen. 7. Omne in cuius naribus erat spiritus vitae, ex omnibus quae erant in arida, mortua sunt. Sic Poetae, Supera vesci aura, aut vitales auras carpere dicunt. Exire alicui cibum ex naribus, Num 11, est, nauseare super eo, vel potius pervomitum effundere. Nam vehementer vomentes, necessario aliquid etiam per nares eiiciunt, ob mea tus ex ore ad nares tendentes. Sic Moyses dicit Israelitis, Deum illis tanta copia daturum carnes, ut eis per nares exeant: id est, ut nimium ingerentes, eas per os et nares evomant. Ponere circulum in naribus eius, est, eum pro arbitrio regere, ac ducere quo velis: 2. Reg. 19, et Isa. 37, Ponam circulum meum in naribus tuis, et chamum meum in ore tuo, et reducam te per viam qua venisti. Allusio est ad bubalos, quibus solet poni circulus in naribus, ut possint regi ac duci quo opus est. Prov. 11 dicitur, Monile aut circulus aureus in naribus suis, est mulier formosa carens intellectu: quod ornatus quidem ille pulcher est, sed perpetuo foedatur, eoque minime ei conveniat. Tribuitur id subiecto, quod est accidentis. debebat enim dicere, Sic est pulchritudo in muliere stulta.

NARRARE, ספר Sipper, verbum aliquanto latius in Sacris literis, quam in Latina aut aliis linguis, nempe pro omni sermone aut institutione accipitur: ut Psal. 21, Narrabo nomen tuum fratribus meis. id est, praedicabo te, iramque doctrinam: instituam eos de te, tuaque religione. Sic potes etiam exponere crebro in Sacris repetitam loquutionem, Narrare mirabilia Dei. quod non de sola narratione gestorum accipiendum est, sed etiam explicatione et applicatione eorum, adhortationeque ad fidendum ac timendum Deum. Psal. 22, Semen quod serviet ei, aut posteri eorum qui illi serviunt, narrabitur Domino: id est, annumerabitur Domino in perpetuum, semper erunt etiam posteri piorum cultores Dei. Minister ad narrandum, Levit 1. Par. 16, Posuit Levitas ministros ad narrandum, et ad celebrandum, et laudandum Iehova: id est, qui praedicent verbum Dei, et celebrent ac laudent eum erga populum. Isa. 52, Quod non est eis narratum viderunt, et quod non audierunt contemplati sunt: id est, quod nunquam prius audierant sibi narrari aut exponi, novam et prius inauditam doctrinam gentes audient, et accipient. Ezech. 23, Nasum tuum et aures tuas auferent, et postremum tuum in gladio cadet. Allusio est ad deformationem, qua meretrices deformari solent, et praesertim adulterae, ne a quoquam amplius diligantur. Loquitur enim Deus hic ita cum Hierusalem, tanquam cum adultera: tametsi illi Orientales etiam viros sic soliti sunt mutilare primum, postea ex carnificare variis cruciatibus, et tandem interficere. ut de Zophyrone in Iustino legitur, et de caterva Graecorum captivorum in Asia ab Alexandro reperta. Sensum autem esse volunt, quod auferetur a Hierusalem regnum et sacerdotium: novissimum autem sunt liberi, aut procreati ex Hierusalem, id est, promiscuum vulgus: id occidendum esse, Propheta praedicit.

NASCOR verbum non ita multos Hebraismos, aut omnino significata habet, quae ex communi Latinove sermone iudicari ac intelligi nequeant. Ponitur aliquando generaliter pro Provenire. ut Deut. 8, In ea terra malogranata et oliveta nascuntur: id est, crescunt. et cap. 14, De omnibus quae ibi nascuntur: id est, proveniunt. Crescere aliquando significat: ut Ionae 4, Irasceris de cucurbita quae una nocte nata est: id est, non solum orta est, sed et crevit. Utrumque igitur hoc verbum complectitur ibi. Ponitur item adhuc generalius profieri, Psal. 90, Priusquam montes nascerentur, et terra formaretur, a seculo in secula tu es: id est, priusquam montes fierent aut crearentur. Nasci aut parturiri alicui filios super genua. Sic dicit Rachel ad Iacobum Genes. 16, Intra ad ancillam meam, ut pariat super genua mea: id est, mihi filium gignat. Forte quia ritu aliquo mulierculae solitae sunt in talibus partibus sua genua parient subiicere: vel certe, quia puerulos mox natos in sua genua receperunt ac curarunt, ut solent eos mulierculae sedentes ponere, circumspicere ac curare, super utriusque suum femur ac genua iacentes: a tali cura hanc phrasem potissimum exortam esse opinor. Sic et de Ioseph dicitur Gen. 50, Vidit etiam Ioseph ex Ephraim tertios filios, et etiam filii Machir filii Manasse nati sunt super genua Ioseph. id est, ipsi nati sunt, ipseque eos saepe blande in ulnas et sinum suum suscepit, sicut solent avi de nepotum ortu laetari, tametsi hi fuerint iam pronepotes Iosephi, ut tanto maiori gaudio eos viderit, blandiusque contrectaverit. Psal 87, Ecce Philistaea Tyrus cum Aethiopia, ille natus est ibi. Et mox: De Syon dicetur, Vir et vir natus est in ea Item, Dominus recensebit, cum conscripserit populos, iste natus est ibi. Id est, multi venientes ab Oriente et Occidente, fient per fidem spirituales filii et haeredes Abrahami. ac cum eo recumbente regno caelorum. Quin et Dominus ipse recensens Catalogum gentium et hominum de multis barbaris extremi orbis, dicet, Ecce iste est quoque filius Abrahae. Quo respicit Christus dicens: Multi venient ab Oriente et Occidente, et recumbent cum Abraam in regno caelorum Quod in ea nati est, ex Spiritu S. est, Matth. 1 ubi natum aut genitum [?: ] pro concepto ponitur: nondum enim Maria pepererat. In nasci alias tantum solam conceptionem, veluti initium [?: quod--- ] nativitatis indicat: alias contra, etiam incrementum, ac veluti perfectionem. Per metaphoram crebro ad spiritualem ac religiosam nativitatem transfertur, praesertim in Iohannis Evangelio et Epistola: ut, Ex sanguinibus, ex voluntate viri, ac denique ex Deo nasci. Quid ex Deo, et quid ex carne nasci sit, alterius loci ac materiae est plenius explicare. Posses tamen in talibus locis etiam generaliore illa significatione hoc verbum profieri accipere ut ex voluntate carnis ac viri nasci, sit omnis propittio, aut (ut ita dicam) causatio, sive ab humana doctrina, sive quomodocunque. Sic cap. 3 Dominus aliquoties [?: ---tit ] , Oportere omnes ex supernis nasci: id est, ut ipsemet exponit, ex aqua et Spiritu, seu Spiritu sancto, efficaciter in corde hominis operante per Verbum et Sacramenta. Sic et Dominus ac Baptista eodem Cap. aliquoties repetit: Qui ex carne, qui ex terra, qui ex spiritu ex caelis est, venit, aut nascitur. Porro de voce [?: ] , denuo, aut desuper, aut superne, dictum est supra in [?: ] SUPER. Eadem plane est vis locutionis, ex Deo esse aut ex diabolo, qua multum utitur Dominus, praesertim Iohan. et alibi. item Iohan. in sua Epistola, potissimum: [?: 34- ] cap. Sic idem etiam est, Esse filium Dei, aut Deum habere [?: ] Et contra, Esse ex patre diabolo, ex diabolo, et [?: ] diaboli, aut et filios Belial esse. Sunt autem impii [?: ] ex patre diabolo, quia semen et imago diaboli in [?: ] insita, aut venenum vel fermentum Satanae, quod totum [?: ---nem ] prorsus perfermentavit, et immutavit ex [?: ] Dei in imaginem Satanae, sicut si optimum argentum aut aurum mutatum esset in scoriam, aut in carbonem proverbium habet: qua similitudine etiam utitur [?: ] aut sicut si dulcis massa mutata esset in fermentum [?: ] comparatione divus Paulus utitur. Observandum [?: ] est in talibus loquutionibus Christum non tantum [?: ---ere ] in primam originem, sed etiam in praesentem eorum [?: ] Solent enim liberi referre parentes, ac veluti imago quaedam exprimere ingenium ac naturam indolemque parentes tum in corpore, tum in anima aut moribus, sicut et plerunque effectus suae causae. Vult ergo Christus, et [?: ] dicere, talibus hominibus diabolicum virus ossibus, [?: ] medullis penitus insidere ac inhaerere: quin et ipsos [?: ]

-- 367 --

709/710 quanti quanti sint, veluti repraesentare ac referre ipsissimum diabolum suum patrem: Contra autem, pios esse spiritu Dei in novos homines regeneratos, et eo etiam alioqui imbutos ac gubernatos. Sic Christus Iohan. 8. Post quam concessisset Iudaeis, eos esse semen Abrahae, mox negat esse filios eius, inquiens: Si filii Abrahae essetis, opera Abrahae faceretis: i. si vere patris vestri Abrahami iam renati indolem, ingenium, naturamque in vobis haberetis, sicut solent genuini filii patrizare. at vos degeneres filii estis: non. n. spiritualem, sed carnalem ac non renatum Abrahamum, imo et diabolum ipsum refertis: quod ex operibus vestris, quae propria diaboli sunt, nempe ex homicidio, mendacio et odio verbi Dei, liquido deprehendi potest. Sic et Paulus Rom. 9 distinguit semen Abrahae a filiis Abrahae: tametsi nonnihil magis respiciat ad originem. Vult enim omnes per fidem accipere promissionem, filialitatem, et haereditatem Abrahae, sicque filios eius fieri. Natus domus, vernam significat. Gen. 17, Abrahamus iubetur circumcidere, et etiam circumcidisse dicitur omnes servos, sive natos domus, i. vernas, sive etiam emptos argento. In natis alienorum contenti fuerunt, aut acquieverunt: Isaiae 2: natos videtur vocare cogitationes, inventiones, consilia et foeturas. Omnino videtur Propheta ibi obiicere Israelitis, quod deserta lege Dei, magiae, auguriis, et aliis exterorum maleficis artibus vacarint, ac secundum eas vitam, mores ac religionem suam instituerint: sicut et Ionathan vertit, quod in legibus peregrinorum ambulaverint: et sicut tempore Christi suam Theologiam maxima ex parte ad Philosophiam attemperaverant. Natos ergo expone, vel de inventionibus ac malis artibus gentilium, vel etiam de ipsis magistris earum. Inter natos mulierum non surrexit maior Ioanne Baptista: i. inter filios aut natos ex mulieribus.

NASUS: suprâ in NARIBUS.

NATARE facio lectum meum omni nocte: Psal. 6, hyperbole est, de multitudine lachrymarum. Natare facere aquas super faciem alicuius, est eum submergere. Deuteron. 11. quasi dicat: Operuit eos aquis, ut non [?: -li ] super aquas, sed aquae super eos nataverint.

NATATORIA, a veteri interprete versa est vox κολυμβήθρα Ioan. 5 et 9, qui nimium spectavit vocis etymologiam a natando deductam. Magis perspicuum fuisset, si simpliciter vertisset piscinam, aut stagnum, quod [?: ibi ] ea vox significat. Caeterum de eo loco vide vocem PECUS, et PECUARIUS.

NATURA vox nullam habet admodum specialem significationem in Sacris literis, quae ex aliarum linguarum cognitione iudicari intelligique non possit. Percurram tamen quaedam loca. nam nihilominus variat aliquo modo eius significatio, ut omnino admonitione quadam rudior Lector indigeat. Physis ϕύσις Graeca mox a crescendo, aut oriendo venit: sicut et Latinum Natura, a nascendo. in de fit, ut communiter loquendo naturam alicuius rei, eius genuinam indolem, innatamque proprietatem vocemus. Rom. 2. Si gentes natura quae legis sunt faciunt: i. naturali vi ac viribus. De quo loco Pauli prolixe dixi in resolutione Disputationis Ienensis de Libero arbitrio, edita una cum Disputatione Vinariensi. Sic Rom. 1. Feminae eorum mutaverunt naturalem usum in eum qui est praeter aut contra naturam: i. praeter et contra innatam aut ingenitam earum proprietatem ad quam et cum qua divinitus conditae sunt. Naturale saepe dicitur id quod ita natum est: et opponitur artificia [?: -asciticiae ] , vel quoquo modo etiam corruptae rei. [?: ] praeputium secundum naturam, Rom. 2, [?: Iudicabit ] quod est ex natura praeputium. i. natus gentilis. Sic naturam rami, Rom. 11, i. proprii ac genuini, appellantur. Contra, alii insiticii vocantur praeternaturales, Gal. 2, Non natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores: id est, qui nati sumus Iudaei, non sumus proselyti, etc. Natura dicitur a Philosophis esse optima vitae magistra: id est, naturalis conditio, vis ac proprietas nostra. Sic Paulus dicit 1 Cor. 11, An non ipsa natura vos docet, comam decere quidem mulierem, dedecorare autem virum? id est, ipsa forma, conditio ac nativa vis utriusque sexus, diversam speciem ornatumque postulat. Natura videtur aliquando ipsam rei existentiam aut essentiam significare. Gal. quarto. Servivistis iis qui non erant natura dii: id est, reipsa non erant dii, sed tantum opinione stultorum ac seductorum hominum. Vicina huic significatio est, cum natura animalium et hominum pro ipsis animalibus et hominibus ponitur. Iac. 3, Omnis natura animalium domatur a natura hominis: id est, omnia animalia domari possunt, solentque ab hominibus. D. Petrus cap. 1. 2 Epistolae, dicit nos fieri divinae naturae participes, quod tum de substantia ipsa recte exponi potest, quia donatur nobis spiritus sanctus tum de instauratione imaginis Dei in nobis, ac communicatione vitae aeternae. In Epistola Iudae dicuntur impii aliqua scire naturâ, sicut et bruta, et in illis corrumpi: .i. in rebus huic vitae utilibus ac suavibus foedissime peccare, iis abutendo. At isti quae non noverunt, conviciis incessunt: quae vero naturaliter (ut bruta) noverunt, in iis corrumpuntur. Homines natura esse filios irae, pronunciat Apost. Ephes. 2. i. natos in reatu ac indignatione Dei, et praeterea ita corruptos, ut naturaliter, nempe pro hac corrupta natura Deum ignoremus, imo et pro stulticia habeamus, eumque oderimus. Atque ita idem hoc Pauli dictum valet, quod Davidis: In peccatis sum conceptus et natus. Item illud Moisis, Cor hominis pravum est inde ab infantia. Vult ergo dicere Paulus homines non more tantum aut prava disciplina, assuefactioneque esse malos, ut sapientes et Philosophi autumant: sed ita esse conceptos ac genitos, ut peccato, ira Dei ac poenis eius simus penitus onerati, vel potius obruti, submersi ac sepulti.

NAVIS nihil obscuritatis in Sacris literis ferme habet: alioqui tamen per metaphoram res eximias ac praepotentes, Deoque adversas indicat. Psal. 48, In spiritu vehementi conteres naves Tharsis. i. praepotentes tyrannos, aut alios adversarios veritatis. Sic et Isa. 2, minatur Deus navibus Tharsis. Descendere ad mare in navibus, Psal. 107. Descendentes ad mare navibus, et qui faciunt opus in aquis multis. i. qui in mari negociantur. Navicula Christi a S. Patribus declaratur, quod sit typus Ecclesiae perpetuo periclitantis, sed nunquam prorsus pereuntis, iuxta versum: Fluctuat, ast nunquam mergitur illa navis. Quod Papa de sua piratica myoparona Aulae Romanae exponit. Ululate navis Tharsis, Isa. 23. id est, vos nautae et mercatores, ob devastationem Tyri, ad quam merces vehere solebatis. Continens pro contento ponitur. Minatur Deus Isaiae 30, se bello et variis calamitatibus ita absumpturum, et ad paucitatem redacturum Iudaeos, ut reliqui sint futuri sicut malus navis in vertice montis. i. perpauci. Non densi stabunt, ut sylvae in montibus, aut ut castra caeli innumerabilia, quemadmodum Abrahamo promittitur: sed admodum pauci et numerabiles, sicut caesa sylva una aut altera arbor in monte relicta speciem habet mali, navi infixi.

NAZARAEUS, a separando dictus, quod qui hoc genere voti ac victus se aliquandiu obligabant, separabant se a vino, sicera et carnibus, aliisque deliciis. de quo genere voti habes multa Num. 6. Porro quod Matthaeus dicit praedictum esse a Prophetis, quod CHRISTUS vocabitur Nazaraeus: id aliqui malunt verti Nazarenus, ut discernatur cognomen gentile, ab oppido quod incoluit, deductum a nomine huius (ut ita dicam) sectae aut hominum voto obstrictorum. Quod si omnino

-- 368 --

711/712 nomen correspondere debet, tum videtur esse allusio ad historiam Samsonis Iudic. 13. de quo praedicit ibi angelus, quod Nazaraeus Domini erit a nativitate usque ad mortem. Solent vero ista duo verba Esse et Vocari, nonnunquam in Sacris literis confundi. Prophetas plures alioqui exponunt, de pluribus autoribus libri Iudicum. Constat etiam, Samsonem in aliquibus typum Christi gessisse: ut aliqua de illo dicta, recte de hoc intelligantur. alii respiciunt ad vocem Hebraeam נצר Nezer surculus, quo nomine Christus Isaiae 11, et aliquoties alias vocatur. alii denique ad ipsam tantum significationem vocabuli, quod Iesus sit praedictus a Prophetis futurus sanctus, a mundo separatus, et soli Deo addictus: quod Paulus et Hieremias de se scribunt.

NE prohibentis, proprio quodam modo interdum in Sacris accipitur. Genesis 19. Ne quaeso domini mei: scilicet, pernoctetis in platea, obsecro ne ita feceritis. Ne filiae meae, Ruth. 1. subintellige, Sic feceritis, me sectando. 1 Regum 22, Ne dixeritis, rex sic: id est, absit ut sic pergat rex sentire de Propheta Dei. Talia sunt et illa Virgilii:
Non nostrum, inter vos tantas componere lites. et Aeneid. 2,
Non sic, etc.

NEBULA, differt quidem a nube, quod haec in sublimi, in media nempe regione aeris esse solet: illa vero in hoc proximo nobis aere existat, et terrae incumbat. Sed tamen non incommode, simul cum Nube, in voce NUBIS, postea explicabitur.

NECESSARIUM definiunt id esse, quod aliter se habere non potest: vel potius, quod vi aliqua urgente fieri necesse est, aut etiam omnino opus est. Dividitur autem multipliciter. ut primum, aliud esse necessarium consequentis seu absolutum, aliud consequentiae. Consequentis seu absolutum necessarium est, quod sua natura tale est: consequentiae, quod per se quidem est non necessarium, sed tamen ratione cohaerentiae connexionisve cuiusdam cum alio, quod cum praecesserit, hoc necessario consequatur. Consequentis necessarium est duplex: vel quia sic ab aeterno fuit: ut Deus est unus essentia, trinus personis, bonus, iustus, sapiens et omnipotens, etc. Vel quia sic simpliciter ac sine exceptione, aut libertatis concessione ordinavit: ut, mundum esse talem, ex talibus partibus constare: sic caelum moveri, tales esse creaturas. Quo pertinet etiam coniunctio generum, specierum propriorum, et similium: ut, ignis urit, aqua humectat, gelu est frigidum, omnia animantia procreant, omnes creaturae aliquas vires ac munia seu opera functionesve habent, omnia gravia tendunt deorsum, omnia levia sursum, etc. Homo et angeli debent esse perpetui. Haec omnia debent dici necessaria consequentis. Sic enim a Deo sunt initio condita, sine omni exceptione naturali, aut libera electione. Quod adiicio, propter liberam electionem Satanae et hominis, qui sponte a Deo, a veritate, iustitia et vita, suaque prima natura recesserunt. Neque enim fuerunt initio sic prorsus immutabiliter conditi. Huc igitur pertinet necessarium aeternum physicum, et quod vocant definitionis. Quae necessitas nihilominus Deo suam superioritatem non adimit, qui sistit aut retrahit solem, et impedit ignem ne urat: sed ut ab eo venit, ita quoque ex eiusdem arbitrio nutuque dependet: sed ratione communis cursus nobisque creaturis necessitas quaedam est ac dicitur. Consequentiae porro necessarium id dicitur, quod sua quidem natura erat contingens, sed ratione alicuius antecedentis, cui necessario cohaeret: si illud praegressum est, hoc necessario sequitur. Sic necessariae sunt poenae et praemia, ob praecedentem culpam et meritum. Utrumque quidem hominum est contingens: sed tamen ita illa duo sunt inter sese necessario vinculo colligata, ut praecederet culpa, necesse sit sequi poenam. Hinc necessitas morborum et mortis, variorumque quasi fulcrorum [?: ] mediorum huius caducae vitae. Hoc modo etiam sententiae sunt necessario verae aut falsae: debent enim accommodare se ad res, et ex illis pendent. Nec tamen haec necessitas Deo, eiusque Evangelio, suam superioritatem aut ius dispensandi adimit. Hac necessitate sunt etiam ipsa peccata et scandala necessaria, [?: sal---- ] quoad genus, non etiam quoad singula facta. Quando quidem tanta est potentia Satanae, et malitia eius, tanta etiam corruptio hominis ei servientis, ut necesse sit venire peccata ac scandala. Est iam, teste Christo, veluti Physica quaedam necessitas, ut haec mala arbor malos fructus ferat, et ex malo cordis thesauro tantum pessimae opes proferantur. Haec quasi praeter meum institutum, de variis necessitatis generibus praefari [?: volo ] ut tanto melius sequentes phrases ac obscuriores significationes explicari et intelligi possint. Observandum porro est, quod verbum Oportet idem ferme significat. Cum igitur Christus dicit Matthaei decimooctavo, Necesse esse venire scandala: et Lucae decimoseptimo, Non esse contingens ἀνένδεκτον , seu impossibile esse non venire scandala, non intelligendum est, quod aut aeternum quoddam Parcarum fatum tale sit [?: -que ] afferat necessitatem: aut etiam, quod Deus vel [?: prima ] ordinatione, vel quotidiana coactione vel [?: sat- ] lege cogat homines ad peccandum: sed quod Satanae potentia ac malitia, et hominis ei subiecti corruptio, omnino tales fructus, quasi naturali quadam vi ac [?: ] serie proferant. Est igitur Necessitas consequentia, pendet ex istis duabus pessimis causis: nempe diaboli potentia, et hominis non tantum imbecillitate, sed etiam perversitate. Quoniam vero diximus, in rebus sua [?: -ra ] contingentibus esse necessitatem consequentiae [?: ] id quoque vocari necessarium, quod vi aliqua cogente fieri opus est: hinc fit, ut varii sint gradus necessitatis, sicut et contrarii eius seu impossibilitatis aut impossibilis, ut supra ostendimus: et alias aliquid magis aut minus necessarium sit, ac nihilo minus dicitur necessarium: ut saepe vocantur valde utilia vitae et quibus aegre caremus, necessaria. sic et intimi amici [?: ] familiares dicuntur Necessarii. Aliquando etiam ius potius, quam effectum aut eventum vox haec respicit [?: ] quod sit iure, lege aut more necessarium, non [?: ] eventu aut effectu necessarium. Supra diximus de necessitate scandali, quod nequaquam de iure, sed [?: tantum ] de effectu aut eventu est accipiendum. At cum [?: dicat ] Luc. 22, Venit autem dies azymorum, in quo necesse erat, vel potius oportebat (ut est in Graeco) [?: ] pascha: non de facto, eventu, aut exitu, sed de iure accipiendum est. Sic etiam de iure intelligendum est, [?: ] dicitur, obedientia, bona opera aut Decalogus est necessarius. Quinetiam cum haec dicuntar necessariam salutem, de iure accipiendum est, salva tamen dispensatione, et (ut ita dicam) superioritate Evangelii (quod est superius ius) per remissionem peccatorum, [?: ] necessitatem dispensante aut tollente. Quod [?: ] dispensat semper de praeterito, non de futuro: debito non soluto, non autem de debito in posteritate solvendo. In quo peccarunt, qui hoc tempore hoc dogma pseudoapostolorum, aut etiam [?: Nazarenorum ] [?: maximo ] cum scandalo instaurarunt. De iure intelligendum est et illud 1 Corinth. 7, Qui vero stat firmus suo corde (non habens necessitatem. sed potestatem suae voluntatis) et hoc decrevit in suo corde, servare suam virginem, bene facit: id est, talem nulla necessitas mandati divini urget ad servandam suam [?: ] virginem, sed est in hoc liber. Opponitur hoc loco [?: ---tas ] necessitati iuris. Sic de necessitate iuris aut [?: ]

-- 369 --

713/714 [?: -dinis ] dicitur Lucae 23, Necesse habebat eis dimittere singulis festis unum quempiam captivum. Aliquando haec Necessitatis vox magis conatum cogendi quam eventum notat. Nam verbum ἀναγκάζω quod verterunt per Cogo, crebro tantum conatum significat. ut Luc. 14, Coge eos intrare, ut repleatur domus mea: ferme idem valet quod, Urge eos vehementer. Sic Paulus de se dicit Actorum 26, Cogebam eos blasphemare: id est, urgebam crudeliter. Galat. 2, Quid cogis gentiles iudaizare? id est, conaris eos adigere ad iudaizandum. Sic Galatis 6. Isti cogunt vos circumcidi. Mox sequenti versu dicit: Volunt vos circumcidi. Haec igitur exempla de conatu necessario accipienda sunt. At cum Galatis secundo Paulus dicit, Titum, cum esset Graecus, non fuisse coactum circumcidi: non est accipiendum de conatu, qui ibi valde violentus aderat, sed de exitu aut eventu. Testatur enim Paulus, se in ea re etiam Apostolorum iudicio victoriam obtinuisse. Ideo inquit, de falsis fratribus eum ad circumcisionem cogentibus, nec ad horam quidem cedere voluisse. De eventu et illud Actorum ultimo accipiendum est, coactus sum appellare ad Caesarem. quasi dicat, non tantum urserunt [?: ] ad id sua iniustissima accusatione, sed etiam tandem perpulerunt eo me invitum plane. Sic secundae Corinthiorum duodecimo: Vos me coegistis gloriari. Quomodo autem verba nonnunquam tantum ius, [?: cona-m ] , permissionem, aut etiam eventum significent, propria Regula in Universalibus Regulis explicatur. Aliquando vox haec simpliciter significat omnes maiores difficultates, sive ex egestate, sive ex periculis, aut undecunque demum emergentes. Sic Paulus dicit 2. Corinthiorum 12, Oblector in infirmitatibus, contumeliis, necessitatibus, persecutionibus, angustiis, etc. Videtur hic Paulo, necessitates esse defectus rerum necessariarum. Eodem ferme modo accipit et 2 Corinthiorum 6. Sic necessitas cum tribulatione, 1 Thes. 3, coniungitur. Sic et Lucae 21 praedicitur, futuram [?: magnam ] necessitatem: id est, rerum omnium difficultatem in terra. Sic Paulus suadet caelibatum, propter [?: instantem ] necessitatem: id est difficultates ac persequutiones varias, piis praesertim in primitiva Ecclesia imminentes: 1 Corint 7. Nonnunquam etiam rem valde [?: --lem ] aut commodam significat, qua non sine gravi [?: somno ] careamus, 2 Corinthiorum 9, Necessarium esse putavi vos consolari. Contra, 1 Iohan. 2 dicitur, Non necesse esse habetis ut quis vos doceat: id est, non prorsus impossibile est vos sine nostra institutione salvari, cum [?: ] et ipsimet vos invicem docere possitis. Ita quasi [?: extremum ] quendam gradum rerum necessariarum sinificat: sicut cum Cato praecipiebat contra emacitatem. Non id esse emendum quod opus sit, sed quod [?: plane ] sit necessarium. Et veteres, Uxorem esse necessarium malum: id est, quae licet multa incommoda secum [?: ] , tamen ea carere non possimus. Utilitatem haec [?: mox ] etiam significat, cum Paulus Philipp. 1 dicit, Manere in carne magis est necessarium propter vos: id est, [?: ] ingenti multarum Ecclesiarum damno. De loco primae Corinthiorum 12: Imo multo magis quae videntur infirmiora, sunt necessaria: disputat Erasmus, non [?: ] illa membra dici magis necessaria: eoque vertendum esse, Multo potius: ut μᾶλλον declaret correctionem, non comparationem. Verum Paulus simpliciter [?: ] illa membra vegetative servientia esse magis necessaria, quia sine illis constare homo prorsus nequeat: [?: ] oculis et auribus, olfactu, gustu aut sermone [?: ] consistat. Illa enim ignobilia membra pertinent (ut Philosophi loquuntur) ad esse: haec vero [?: no--- ] ad bene esse. Sic et in metaphorico corpore [?: i--- ] membra sunt magis necessaria (constituunt [?: e--- ] ipsum corpus, aut totum coetum) quam pauci aliqui valde excellentes donis, qui ut nobilissima membra sint, ita sunt minima corporis pars. Accipiatur ergo illud Multo magis, πολλῷ μᾶλλον , comparative, non corrective. ¶ Utile fuerit et Aristotelis sententiam de voce Necessarii audiri, quae ab ab hisce prius annotatis non ita valde aliena est. Sic igitur ille libro primo de Partibus animalium scribit: Necessitas vero non aeque in rebus naturae omnibus inest, ea videlicet, ad quam omnes fere authores rationes referre tentant, prius quam doceant quot modis accipi Necessarium debeat. In est idipsum rebus quidem aeternis simplici absolutaque ratione: sed caducis etiam gignendisque omnibus ex suppositione tribuitur: quomodo in artificiosis, ut aedibus, et quibusvis aliis generis eiusdem. Materiam enim talem adesse necesse est, si domus, aut quivis alius finis futurus sit: atque etiam fieri, moverique illud primum oportet, deinde hoc, ac deinceps ad hunc modum itur ad finem, cuius gratia res quaeque et efficitur, et est. Eodemque modo in rebus quoque natura gignendis agitur. Et paulo post: Necessitas vero alias ita significat, ut si res, cuius gratia futura sit haec, haberi necesse sit: alias ita, ut sic se habeant, aptaque sua natura ita sint. Porro 5 Metaph. cap. 5. sic de significatis necessarii scribit: Necessarium dicitur, sine quo non contingit vivere, tanquam concausa: ut respirare, et alimentum animali necessarium est: impossibile enim est, absque his aenimal esse. Et sine quib. bonum non contingit aut esse, aut fieri, sive aliquid mali repellere, aut eo privari: ut bibere potionem medicatam necessarium est, ut non aegrotet: et in Aeginam navigare ut pecuniam recipiat. II. Item, violentum, et vis hoc autem est, quod praeter propositum et electionem obstat, et prohibet. Violentum enim, necessarium dicitur: quare etiam triste. ut Evenus quoque ait. Omnis nanque necessaria res, tristis est. Et vis necessitas quaedam est, quemadmodum Sophocles dicit, Etiam vis me cogit haec facere: et recte, necessitas videtur inevitabile quiddam esse. contrarium. n. voluntario, et secundum cogitationem motui est. III. Item, quod non contingit aliter se habere necesse dicimus ita se habere: et secundum hoc necessarium, caetera quoque omnia dicuntur quodammodo necessaria. nam et ipsum necessarium aut agere aut pati tunc dicitur, cum non contingat propter illud quod vim infert, secundum propositum fieri, tanquam illa existente necessitate, propter quam non contingit aliter: et in eis quae concausae vivendi et boni sunt, similiter. Cum enim non contingat, hic quidem ipsum bonum, hîc vero ipsum vivere et esse sine quibusdam, haec necessaria: et haec causa, necessitas quaedam est. Item demonstratio necessariorum est: quoniam non contingit aliter se habere, si similiter demonstratum est. Huius vero causae ipsa prima, si impossibile est aliter se habere, ex quibus fit syllogismus. Quorundam itaque alia est causa, ut necessaria sint: quorundam vero nihil, sed propter haec, alia necessario sunt. Quare et proprie necessarium est, quod simplex est: hoc enim non potest multipliciter se habere. quapropter nec aliter et aliter: etenim multipliciter se haberet. Si igitur aliqua perpetua et immobilia sunt, nihil in eis violentum aut praeter naturam est. Haec non tantum propter praecedentes loquutiones adscripsi: sed etiam ut ista communis loquutio omnium linguarum intelligatur, cum aliquid dicitur esse necessarium ad aliud: quam communem loquutionem etiam impia propositio Maioris continet, Opera sunt necessaria ad salutem, Quae sententia in omnibus linguis, et omnium sanorum iudicio omnino significat, Opera sunt concausa salutis, seu quiddam praecedens ac operans eam ut et in praedictis locis Aristot. istam locutionem exponit. Verum nihil attinet longius ire quaesitum istius erroris sensum: ille ipse artifex, qui primus hoc venenum in caeleste manna Evangelii anno

-- 370 --

715/716 trigesimoquinto refundere conatus est, semper exposuit suam istam impiam sententiam de causa sine qua non, quae sane est quiddam antecedens, et concausa eius cuius est causa. Quare prorsus detestanda est istorum hominum impudentia, qui violenter excusandi nefarii erroris causa exponunt, quod sit intelligendum, Bona opera debere prorsus sequi partam iustificationem ac salutem: cum nemo mortalium dicat, effectum esse necessarium ad causam, sed contra, causam ad effectum. Nemo dicit saturitatem esse necessariam ad panem: sed contra, panem esse necessarium ad saturationem. ¶ Haec iam devoce Necessarii dixisse sufficiat: nam reliqua significata et exempla facile ex Latino sermone et iam dictis intelligentur.

NEGLIGERE, ponitur aliquando pro odisse. Hebraeorum octavo: Ego neglexi eos, dicit Dominus: id est, odi eos, quando quidem non perstiterunt in foedere. In Hebr. Hieremiae trigesimo primo est, Ego dominatus sum eis: id est, duriter eos tractavi. Sic negligere sapientiam, Proverbiorum primo, pro despicere, aut etiam odisse: et Hebraeorum duodecimo, Negligere disciplinam. Contra quoque verbum Odi ponitur pro negligo, ut in Synecdoche dixi, et postea in verbo ODI ostendam. ut, Qui parcit virgae, odit filium: id est: negligit eum, cum alioqui plerunque tales tenerrime ament filiolos.

NEGO, aut ABNEGO verbum habet propriam quandam significationem in Sacris literis: sicut et res ipsa eius significationis in aliis rebus, linguis, gentibus, religionibus ac moribus non est in usu. ea porro talis est. Gerit Deus bellum cum Satana ac mundo, idque magna ex parte etiam propagatione suae religionis, veritatis, ac noticiae sui: et contra damnatione impiae doctrinae ac religionis mundi, seu omnigenorum mendaciorum Satanae, praesertim autem religionem attingentium. Sicut igitur Deus misit filium suum, ut disseminet veritatem suam: et ille porro suos Prophetas, Apostolos, aliosque ministros inde ab initio mundi usque in finem, ut sic ex ore aut per os ipsorum regnum Dei propagetur, Deusque glorificetur, et contra Satan ac mundus redarguantur et condemnentur: ita vicissim ac contra, Satan et mundus non solum habent suos Apostolos mendaciorum infernalium propagatores, et veritatis Dei corruptores ac oppugnatores: sed etiam omni vi, industria ac arte id agunt, ut illi Dei ac filii ipsius ministri non tantum desinant testimonium veritati dare, sed etiam eam una cum suo autore obnegent, abiurent, ac ut impiam condemnent. Hic igitur fit, ut tant opere Deus a suis requirat ac flagitet confessionem, aut (si mavis dicere) liberam ingenuamque professionem veritatis, et contra abnegationem aut negationem severissime damnet. Sicut ergo ostendi, rem hanc esse propriam Ecclesiae: ita phrasis quoque ac significatio haec huius verbi est illi propria. Non tamen praetermittendum est, verbum Hebraeum כחס Kiches, quod Latine Negare versum est, aliquanto significantius Latino videri. includit enim quandam separationem, et veluti apostasian a Deo. Prover. 30. Divitias et paupertatem non dederis mihi, ne forte satier, et negem ac dicam, Quis est Dominus? i. confisus mea opulentia, non curem te: sed deficiens contemnam, tanquam vita salusque mea ex te minime pendeat, aut tua ope non indigeat. Hierem. 5. Negaverunt Deum, et dixerunt: Ipse non est, nec venient super nos poenae aut gladius. ubi Negare videtur significare, simpliciter statuere secum, aut etiam ore effari, nullam esse Dei providentiam. In novo porro Testamento, ubi res ipsa fuit usitatior, ob perpetuam piorum pugnam contra idololatriam gentilium, et vicissim illorum persequutionem, etiam vocis ac Hebraismi huius maior est usus quam in veteri. Exempla sunt passim obvia. Sed ab hoc communi usitatoque Hebraismo trahitur hoc verbum nonnunquam et paulo longius, ad quosdam nonnihil obscuriores sensus: ut cum Christus dicit Matth. 10, Qui me negaverit coram hominibus, negabo et ego eum vicissim coram patre caelesti. i. non agnoscam pro meo, non intercedem aut orabo pro eo, sed ut Ethnicum in suis peccatis ac morte deseram. Non agitur ibi res de verbali quadam negatione, ut hic in terris Christiani aliquando negat sed de reali. Verum retinetur nihil ominus id verbum allusionis, poenae ei sceleri debitae aptius significanda gratia. Luc. 12 dicitur, Negabitur coram angelis Dei non habebitur, curabitur aut fovebitur ut pius. Negastis Christum coram Pilato: Actor, 13. i. noluistis eum agnoscere pro vestro Meschia, quin potius ut plane sceleratum accusastis. Stephanus dicit Israelitas negasse Mosen: i. noluisse habere eum pro iudice ac rectore: Acto. 7. Est etiam quaedam realis abnegatio, quae non in verborum negatione Dei, eiusque religionis consistit, sed in vitae impietate. Sic vidua suos negligens, dicitur ad Timotheum 5 fidem abnegasse, et esse infideli deterior: i. reipsa ac impietate defecit a fide et Christo, quantumvis verbis de eo iactet. 2 Timoth. 2. Si illum negaverimus, et ille negabit nos: si increduli sumus, ille manet fidelis, negare seipsum non potest. i. ille serva isdem, non est fallax ut nos, illi non potest obiici culpa dissoluti foederis: quantumvis nos impie vivendo id [?: pissime ] dissolvamus, seu negemus. Quare etiam quoties resipiscimus, patet nobis ad eum reditus. Ille semper paratus est servare ea quae ex sua parte promisit. Qui negat Iesum esse Christum, is negat patrem et filium: Ioan. secundo. id est, qui hunc hominem vocat Iesum, negat esse illum verum Meschiam, quem Deus tot seculis ante promisit, ille reiicit tot vetera et recentia testimonia Dei de Meschia, quae hunc hominem proprie ac veluti digito monstrant, eoque non credit Deo nec recte eum colit. Sic ibidem dicitur Antichristus haec negare: quia etiamsi paucis ac singulis quibus verbis confitetur, tamen re ipsa totaque doctrina ac religione sua, contemnendo meritum officiumque Christi idque in se, suas indulgentias, dispensationes, sacrifices sanctos ac mediatores, et merita ordinum monasticorum transferendo, negat et filium et patrem. Negat igitur utrumque reipsa potenter, cum verbotenus, et (ut indicam) specietenus eum confiteri ac celebrare videnantur

NEGOCIUM vertunt aliqui vocem Hebraei [?: ] dabar, quod proprie sonat verbum. extenditur [?: ] late, sicut Res apud Latinos, aut Ein ding apud Germanos. Adiungitur vero non raro aliis vocibus perniciose, aut quasi expletive. Exodi 8, clamavit Moses ut Dominum super negocio aut re ranarum: id est, ob [?: ] quas petiit amoveri ab Aegyptiis. Exodi vigesimosecundo: Super omni negocio aut re transgressionis videlicet de bove, asino, ove, etc. idem est ac si diceret omni transgressione. Sic in negocio Phegor, Numeri trigesimoprimo: id est, propter Peor, aut cultum [?: ---li ] illius. Eodem modo ponitur et 2 Samuelis decimo octavo: Audivit populus cum praecepta daret [?: per ] negocio Absolonis: id est, de Absolone in vita conservando. Ecclesiast. tertio: Dixi ego in corde meo super negocio filiorum hominum, quod purificaverit [?: ] est, de sorte aut conditione hominum. Sed [?: ] Dabar, sive Verbum, sive Rem aut Negocium vertas, [?: ] infra in nomine VERBUM dicetur.

NEGOCIARI verbum nihil ferme obscuritatis habet in Sacris. Deut. 21, Nec vendendo vendet [?: ] argento, nec negociaberis de ea: forte [?: Com-- ] significat, tametsi illud sit aliud thema. Dicitur et sapientiae negociatio, i. lucratio aut acquisitio eius. [?: P- ] Melior est negociatio eius negociatione argenti, et [?: ] optimo proventus eius. Ezech. 27, Dic negociationi

-- 371 --

717/718 populorum ad insulas multas: id est, dic Tyro, quae multis mercatoribus suppeditat merces devehendas ad varias insulas. Christus comparat Matth. 24 praedicationem suorum ministrorum, negociationi: quod perinde tales eius famuli accepta sorte, id est, vera doctrina et [?: ] ablegantur in diversas terras, ad acquirenda amplissima lucra: sicut mercatores solent suos servos ad negociationes exercendas in diversa loca mittere.

NEPOTES, filii sunt et dicuntur in Scriptura, ut 2 Regum 10 cap. Sic quoque eodem libro, capite 24. Et Matthaeus evangelista, ubi omisso Ioachimo filio Iosiae, inquit: Iosias autem genuit Iechoniam, etc. nepotem pro filio ponens. Non tamen falsum dicit Matthaeus, dum pro duobus Iochimis unum ponit, qui et Iechonias dicitur.

NEQUAM, apud veteres significabantur nullius precii. Ita Plautus piscem non recentem appellat nequam, quod nullius esset precii aut valoris. Sic et homines nequam dicti, ut Gen. 35. Fuit quoque Her primogenitus Iudae, nequam in conspectu Domini: id est, displicuit Domino, malitia eius nota fuit Domino: hoc est, fuit insigniter malus, fuit nequissimus. Sed invaluit usus, ut denotet hominem lascivum ac libidinosum et nequam. vide Annotat. Erasmi. Nequam, pro malus: 1 Reg. 16 cap. Spiritus nequam: id est, malus. Psalmo 63, Firmaverunt sibi sermonem nequam: iuxta Hebraeum, verbum malum, vel rem noxiam. Graece est [?: ] . Matthaei 6, Si oculus tuus erit nequam: id est, malignus, insidiosus. Nequam etiam pro facinoroso. Lucae 23 capite, Ducebantur et duo nequam cum eo. Graece, εἰς δύο κακοῦργη; , id est, duo malefici, sive facinorosi. Nequitia, pro malitia. Nequitia hominum, Ephes. 4, Graece πλάνης, id est, fallacia, ut D. Hieronymus legit: quod verbum ductum est a lusu tesserarum, in quo imponit uter alteri, quibus potest modis.

NEQUITIA, Latinis ferme proprie lasciviam ac libidinositatem notat. Vetus seu vulgata versio videtur ea noce uti pro versuto ac malitioso perversoque, [?: -eo ] valde crebro hoc epitheton cacodaemoni tribuit; tribuit et huic seculo, quod sit nequam, Galat. 1. et generationi, Lucae 11, Graecam vocem πονηρὸς hoc Latino [?: --iectino ] exprimens. Aliqui tamen volunt, quod nequitia caetera vitia omnia complectatur, frugalitatique proponatur. Ps. 73, Cogitaverunt et loquuti sunt nequitiam.

NESCIO, in verbo NOVI exponetur.

NIDUS, quasdam proprietates aut Hebraismos in hac lingua habet. Primum per metaphoram significat quodvis domicilium hominum. Deinde quia, sicut [?: prae--endes ] et rapaces aves, ut aquilae, accipitres, maiores [?: --ui ] , et similes, solent in praealtis rupibus nidificare, [?: ] ibi cum suis pullis tutae sint, Iob 39: sic etiam potentes homines, tum arces in locis munitissimis struunt, quod ante bombardarum inventum commodissi [?: ] fiebat, in praealtis rupibus: et alioqui res suas ac servos liberosque praesidiis muniunt, et in tuto loco collocare conantur. Ideo Scriptura dicit, eos collocare in locis altissimis et in petris nidos suos. Num. vigesimoquarto. Robusta est habitatio tua: etiamsi in petram collocaveris nidum tuum, eris in devastationem. Sic [?: Ab--- ] dicit capite quarto ad Edomitas, quod, etiamsi in [?: ---dera ] nidum suum collocaverint, tamen Dominus [?: ----rus ] sit eos inde. Sic et Habacuc inquit: Vae [?: in- ] lucro in malum domus suae, et ponit in sublimi [?: ] suum, ut liberetur de manu mali. Tertio, quia [?: ] post excubationem pullorum a plerisque [?: aviarius ] deseritur, ideo dicit Isaias capite 16, quod [?: ] Moab erunt desertae. Magis tamen videtur [?: com---- ] in eo esse, quod sic incertis sedibus profugi [?: vagantur ] Moabitae, quaerentes victum: sicut pulli [?: avi--- ] postquam semel ex nido provolarunt, nec amplius a matre aluntur. Nidus pro pullis, continens pro contento, per synecdochem. Deuteronomii trigesimosecundo: Aquila quae excitat ad volandum nidum suum: id est, provocat pullos suos, ut discant volare. Deuteronomii vigesimo secundo vetat Deus, reperto nido, praeter pullos aut ova etiam matrem tollere: forte volens indicare, moderate ac cum gratiarum actione creaturis Dei utendum esse, nec omnia simul ac semel esse perdenda et absumenda. Solet vero gratum acceptumque esse hominibus, reperire nidum, tum quia ipsae aviculae per se iucundae sunt: tum quia praeter omnem spem et laborem quasi quoddam lucellum homini ultro obiicitur. Hinc est quod Isaiae 10 dixit rex Assyrius: Et invenit veluti nidum manus mea substantiam populorum: i. opes ac potentiam magno labore aliorum regum, gentium ac populorum congestas, ego facili opera sum consecutus, nemine mihi admodum repugnare audente. In nido suo mori, Iob 29. i. diu vivere, et suo tempore in sua domo summaque tranquillitate mori. Inquit enim Iob de sua spe quam olim habuit: In nido moriar, et tanquam arenam multiplicabo dies. i. postquam diutissime vixero, domi ac in lecto meo tranquille moriar.

Nidos etiam vocat Scriptura, illa cubicula brutis in arca fabricata. Ezechielis trigesimoprimo describitur regnum Assyriae per pulcherrimam arborem: cui inter alia tribuitur, quod omnes aves in eius ramis nidificaverint. Indicatur vero quod varii magnates ac praepotentes, et omnino diversi ordines, civitates ac gentes in eo regno, et sub eius patrocinio creverint, auctique sint et floruerint. Similis descriptio per arborem est etiam regni Nabuchodonosor, Danielis quarto. Christus dicit aves caeli habere nidos, et vulpes foveas, se vero non habere ubi caput reclinet: ut ostendat, se deteriore esse conditione quam ipsa bruta, quae plus certi ac proprii commodi habeant, magisque stabiles ac certas sedes obtineant, eisque fruantur: cum ille nec habuerit quicquam proprii, nec usquam omnino tutus fuerit.

NIHIL, et NIHILUM, habet etiam suas quasdam obscuritates. Dicitur igitur Nihil alias de essentia ipsa, idque vel negative, cum aliquid prorsus nihil est: aut privative. ut, Nihil esse sine verbo factum, Ioan. primo dicitur. id est, prorsus nihil, nec usquam tale quod existit. aliqui privative intelligunt, de Peccato. Sic dicitur, idolum, id est, falsum Deum, nihil esse in mundo: 1 Corinth. octavo. Quare addit declarans, nec esse omnino ullum alium Deum, praeter verum.

Nihil esse, alias negative exponunt, cum aliquid plane non est, nunquam fuit, aut etiam prorsus periit. Alias privative. Dicunt autem privativum nihil esse, cum aliqua res caret eo quod habere deberet: ut cum oculo aut alio membro caret animal. sic accipi posset, cum absententiam preciositatis aut debiti valoris indicamus, de quo moxagam. Sic rerum laesiones dicunt esse nihil. Sic et peccatum vocant nihil privativum. Aliquando Nihil dicitur de effectu: ut, circumcisio nihil est, et praeputium nihil est: 1 Cor. 7, pro, nihil efficit aut valet ad Christianismum, aut veram pietatem. Nihil interdum dicitur de absentia magni valoris aut preciositatis ab ea re, cui inesse debebat. 1 Cor. 13. Si habeam omnem fidem, ita ut etiam montes transferam, charitatem autem non habeam, nihil sum. i. nullius precii aut valoris in conspectu Dei, et in Ecclesiae aedificatione. Convenit cum hac locutione, quod Aliquid esse significat interdum eximium esse. Tale et illud est: Aude aliquid brevibus Gyaris, et carcere dignum; Si vis esse aliquis. Sic ait Paulus: Gratia Dei sum, quicquid sum. De loco Galat. 6, Qui sibi videtur aliquid esse, mox dicam. Verum de locutione, Aliquid esse, aut non esse, supra suo loco in ALIQUID dictum est. Aliquando Nihil ponitur pro re admodum parva, ut quae ferme idem sit quod nihil. ut, Habenti dabitur: non habenti autem;

-- 372 --

719/720 seu nihil habenti. ubi Non habere, pro parum habere ponitur. Non enim auferretur, aut auferri posset ab eo, si prorsus non haberet. Lucas habet, Quod videtur habere: unde posset iudicari, Hebraismum esse potius in vocabulo et modo Habendi. Qui enim non exercent recte dona divinitus data, magis videntur ea habere, quam vere habent aut possident: sicut is qui suam minam humi defoderat. quare merito aufertur ab eo id quod male habet. Quale enim tandem possidere est quopiam bonum, si prorsus eo non utare? Verum de hoc genere Hebraismi, cum magna pars pro toto, aut parva pro nihilo habetur, in Regulis universalibus dictum est. Sic 1 Cor. 1, Eligit ea quae non sunt. id est, quae per sese, suave nativa praestantia aut vigore nullius momenti sunt. In hac eadem vocis huius significatione dicitur 2 Par. 9, Omnia vasa Salomonis fuisse aurea, et argentum pro nihilo esse reputatum: id est prae copia auri fuisse parvi factum argentum. Sic Psal. 39 habetur: Ecce palmi spacium posuisti dies meos, et aevum meum quasi nihil coram te. id est, res perpusilla. Proverb. 10. Argentum electum lingua iusti, cor autem stulti tanquam nihil. In Hebraeo est, Tanquam parum: sed Vulgo vertunt, Tanquam nihil. Sic dicit Isaias cap. 40. Omnes gentes esse coram Deo, aut comparatione Dei, quasi nihil, et nihil reputari ei. id est, pro re levissima: sicut praecesserat, quod reputentur pro gutta situlae, et pro pulvisculo trutinae. Iob cap. 26 dicitur de Deo, Ipse extendit Aquilonem super inani, et terram suspendit super nihilo: id est, mirabiliter eam libravit in medio aeris, nullis ei subiectis columnis aut basibus. Ex quo loco terrae globositas et habitabilitas circumquaque probari potest, quod non insideat alicui quasi firmissimarum petrarum basi. Hic Nihil meram negationem significat. Redigi, poni aut deduci in nihilum, saepius in Psalmis repetitur. significat autem, extreme debilitari et attenuari, aut etiam prorsus absumi ac perdi. Idola impiorum crebro Scriptura vocat vanitatem et mendacium, nonnunquam etiam Nihil: ut Amos 6, Qui laetantur in re nihili. et Isai. 41, ad idola in quit: Vos estis minus nihilo, et opus vestrum minus nihilo. Sic Isaiae 59, Confiditis in nihilo, et loquimini mendacium. Dianae templum pro nihilo habebitur: Actorum 19. id est, contemnetur. Convenit hoc cum eo quod dixi, aliquando significare rem non magni precii esse, vel contemnendam: hoc est quoddam privativum nihil, ubi non ipsa res plane nihil est sed tantum est privata sua dignitate aut praestantia, vel preciositate. Nihil esse, ponitur interdum pro nulla culpa. Matth. 5, qui iuraverit per templum aut altare, nihil est: id est, non peccat, aut etiam non obligatur, nihil eximium vel in bonam vel in malam partem facit. Nihil tibi et illi, Matth. 27. Nihil tibi et iusto illi: id est, ne laeseris illum innocentem illo modo. ubi et hoc notetur, quod videtur ei interdicere omne commercium, cum tantum laesionem prohibeat. Tale est illud ad Labanum dictam. Ne loquaris a bono ad malum cum Iacobo. Sine me nihil potestis facere, Io. 15: scilicet veri bonique operis, et spiritualiter. Et mox cap. 18, In occulto loquutus sum nihil: scilicet singulare, quod non et publice sim loquutus. Indigent tales loquutiones aliqua specificatione, sicut in Reg. de Generalioribus locutionibus dixi. Si quis sibi videtur aliquid, cum nihil sit, semetipsum decipit: Gal. 6. pro, si quis semet magni facit, somnians se quempiam praestantem esse, cum sit vilissimus homuncio. Pro nihilo vidi tentoria Chusan, Habac. 3. id est, castra et potentia Syrorum, quibus imperitavit rex Chusan, in nihilum redacta sunt, in fumum abierunt, interierunt. Vult autem dicere: Deus eripuit suum populum ex violentia Chusan et Syrorum, castigatis et perditis illis.

NILUS. Nilum verterunt vocem Hebraeam Gihon, Gen. 2. cum alias ea nusquam in hac significatione reperiatur, et Nilum plerunque rivum Sacrae [?: ] nominent. Verum sicut nihil certi ac explicati dici potest de loco Paradisi: ita nec ostendi, quomodo [?: ] ista quatuor flumina, adeo a se invicem remota, et quasi contrarium cursum habentia (cum alia tria a Septentrione ad Meridiem currant, Nilus contra a Meridiem septentrionem tendat) fluere potuerint. Hoc tamen memorabile est, quod etiam Ethnici historici [?: scribo ] istorum quatuor fluminum, Gangis, Tigris, Euphratis et Nili, de quibus Hebraea nomina exponuntur, [?: --tes ] ignorari. Credo autem in loco Gen. non intellegi vel Nilum Aegyptiacum, vel Gangem Indicum. in regio Hevila, ubi Physon, (quem Gangem interpretur) esse dicitur, infra 25 cap. collocatur in via inter Aegyptum et Assyriam. Legitur enim, Habitaverunt autem posteri Ismael ab Evila usque ad Shur, quae est in prospectu Aegypti, proficiscenti in Assur. Sic et [?: ] Aethiopia, quae ultra Chion collocatur, duplex est [?: ] et Madianitae Aethiopes dicuntur. Moses etiam Aethiopissam uxorem habuisse dicitur, cum Madianitica [?: fuerit ] . Homerus item duplices Aethiopas facit: alios dicit esse omnium mortalium Occidentalissimos, alios Orientalissimos. Huc facit, quod capite decimo [?: ] dicitur pater Hevilah et Nimrod: cum certum sit [?: ] in Chaldaea et Assyria regnasse, et a Chus et [?: ] verisimile aliquas vicinas regiones nominatas: [?: ] procul filium a patre disgregatum, ut alter quidem extrema India, alter vero in Aethiopia sedes fixerit [?: ] quoque eodem Capite alterius viri Ephyla mentio, [?: ] fuerit frater Ophyri, a quo denominata est regio, [?: ] ius aurum in Sacris literis celebratur, et ponitur in Arabia. Quare verisimilius est, Physon et Gihon intelligendum esse de aliquibus duobus fluminibus, [?: vi-- ] Tigri et Euphrati, quam de illis tam remotis, et ex contrariis mundi partibus prodeuntibus. Certe illa [?: ] est contemnenda coniectura, quod Septuaginta, [?: quae ] Nili plurimam noticiam habuerunt, Hebraeas [?: ] Gihon et Phison retinuerint, nec Gangem nec Nilum vertentes: cum alioqui proculdubio vel regi ac Aegyptiis gratificari cupientes, libentissime Nilum [?: --issent ] , eorumque dilectissimum fluvium ex Paradiso deduxissent: si id cum aliqua specie veritatis se facere posse sperassent.

NISI, vel Si non, אם לא Im lo conditionalis et captiva coniunctio, saepe videtur Hebraeis simpliciter affirmare citra omnem conditionem aut exceptionem perinde ac si esset adverbium affirmandi Profecto [?: ] certe causa huius Hebrismi est, quia Hebraei sic inquunt suum iuramentum: Si non fecero, aut, si fecere [?: ] aut illud, tum mihi hoc aut illud accidat. Solent [?: ] vel mali ominis, vel etiam vitandae culpae gratia [?: -tere ] illam obligatoriam aut male imprecantem, [?: se-um ] in testem vocantem partem: quare tantum iniuramenti ponunt. Hinc est quod Nisi, aut Sinea vehementissime affirment. Sic Vulgata et Erasmus [?: -terunt ] Heb. 6, Nisi benedicens benedicam tibi: [?: ] certo benedicam: cum tamen ibi non necesse sit intra Graecum textum, hunc Hebraismum in [?: ver- ] intrudere. 2 Reg. 9, Nisi viderim heri sanguine Naboth et filiorum eius, et rependam tibi in agro hoc [?: ] Subintellige, non habear pro Deo verace, etc. id est, profecto vidi culpam, et ideo poenam rependam [?: ] Vino ego, nisi qui sunt in solitudine, gladio [?: ] id est, certe cadent. Ubi sunt duae formulae [?: ] [?: -tera ] in Vivo ego, altera in Nisi. Sic mox 36, Nisi in igne zeli mei sum locutus: pro, certe in igne zeli. Sic [?: ] Levavi manum, nisi gentes quae circumquaque [?: ] sunt, portaverint ignominiam suam. Aliquaando [?: ] necessitate loca vertunt Interpretes per Nisi: ut [?: ]

-- 373 --

721/722 Nisi quod populus est fortis. ubi in Hebraeo est, [?: defe- ] : subintel. dubium: aut, in summa: vel, ut breviter dicamus. Sic 1 Reg. 20, Nisi hoc tempore cras mittam servos: in Hebraeo est correctivum, Quin potius. Sic de loco Heb. 6. Nisi benedicendo benedicam, superius dixi. Aliquando non tam conditionaliter quâm explicationem ponitur. Ioan. 5. Non potest facere filius quicquam semetipso, nisi quod viderit patrem facientem. quaecunq-e enim ille facit, haec et filius similiter facit. Per illud Nisi non excipitur aliquid ex praecedenti sententia, sed declaratur solum quomodo filius nihil faciat ex semetipso, sed tantum illa faciat ad quae eum pater ablegavit, eique iniunxit, et ad quae eum pater impellit, regit ducit. Intelligitur autem id vel ratione humanitatis, vel officio mediationis. Exponitur igitur per illud Nisi illud praecedens [?: A- ] semetipso. Aliquando si non aut Nisi affirmative accipitur, praesertim praecedente ἐκτὸς . 1 Cor. 14, Maior est qui prophetat, quam qui loquitur linguis: excepto, si non interpretetur. id est, excepto casu, si interpretetur. tunc. non est maior qui prophetat, quam qui loquitur linguis. sed hoc etiam Graecis scriptorib. est usitatum. Ob supra indicatam eclipticam iurandi formulam, ponitur interdum, si, pro nequaquam: ut Marc. 8. Amen dico vobis, si dabitur huic nationi signum: pro, Indubitanter affirmo, quod non dabitur signum huic in credulae nationi. Si, non saepe ecliptice ponitur: sed de hoc infra copiosius in voce SI dicetur.

NIX, ob albedinem suam ac puritatem, innocentiam et purificationem aut iustificationem hominis [?: deno- ] . ut Psal. 51, Asperges me Domine hyssopo, et super nivem dealbabor: i. ero purissimus et mundissimus â peccatis. Eadem similitudo est etiam Is. 1, Si fuerint peccata vestra veluti coccinum, tanquam nix albescent. Ob albedinem etiam lepra voce Nivis declaratur, 2 Reg. 5. Egressus est sicut nix leprosus. Alba facta est veluti nix in Salomon, Psal. 68. Quod aliqui intelligunt de laeticia, quae per lucem et albedinem significatur. Alii de instructione [?: -ctorum ] , qui per Reges ibi significantur. Verbum sane [?: ] pharas, quod ibi est, dilatare potius quam disturbare significat. Sed dixi de hoc loco in voce Albedinis. ex [?: maestate ] , alias in bonam partem accipitur, tanquam refrigerans: Prover. 26, Sicut frigus nivis tempore aestatis, legatus fidelis mittentib. eum. i. re bene peracta perinde est mittentibus salutaris et gratus, ac si messorib. quis in arctissimo aestu afferret nivem, quae eos inflammatos refrigeraret. Alias contra in malam partem accipitur, tanquam quiddam non conveniens tempori. Proverb. 26, [?: ] nix aestate, ita stulto gloria: s. minime convenit. tempore nivis declaratur feritas bestiarum, quia tunc [?: ] possunt terram attingere, nec aliquid cibi reperire vel [?: ] terra effodiendo, vel etiam quia pecudes intra claustra continentur contecto pabulo, et ob externum frigus [?: tam- ] magis esuriunt incalescente ventriculo. Ideo 2 Sam. 23, 1 Par. 11, narratur de quibusdam fortib. David quod tempore nivis interfecerint leones, s. cum maxime sunt [?: fe-es ] , etiam fame efferante eos. Nix diu solet manere in [?: ] montib. et petris montium, ut sunt in eis varii [?: an-ct- ] et gelidae cavitates: ideo eius comparatione [?: do- ] Hier. cap. 18, mirabilius esse quod Iudaei deserant verum Deum, quam si praemature nix petras Libani desereret. NOBILIS, videtur in Sacris literis potius virtutis propriae praestantiam, quam veterum imagines respicentes. 10, Beata tu terra, cum rex tuus est filius nobilibilis virtute ac industria. Ideo mox veluti [?: de- ] se, addit: Et cum principes tui comedunt [?: opportunitates ] tempore. i. pro reparandis viribus, non pro luxu [?: u- ] ante dixerat, Vae tibi terra, si rex tuus est puer, principes tui mane comedunt. Quare hic nobilitas [?: ] [?: ] , sed virtutem respicit. Vera. n. nobilitas est [?: u- ] [?: virtus ] . Sic Act. 17 dicuntur Iudaei Beroenses nobiliores fuisse Thessalonicensibus, utpote qui veritatem prompte acceperint, et diligenter scrutati sint scripturas, an conciones Pauli et historia Iesu cum Prophetiis convenirent. ubi itidem nobilitas virtutem, non genus significat. Sic Rom. 16 Andronicus et Iunia dicuntur fuisse nobiles inter Apostolos. tametsi ibi rectius verteris insignes, cum sit in Graeco ἐπίσημοι . Porro in illo 1 Cor. 1, Non multi nobiles, non multi sapientes sunt vocati: videtur proprie magnates istos indicare, qui ob generis nobilitatem insolescunt, religionem ac pietatem parum curantes.

NOBIS sicut et alii Dativi, aut etiam Ablativi (de quibus etiam in Regulis universalibus dictum est) habet idiotismos quosdam. Exod. 24. Manete nobis hic, donec revertamur ad vos: pro, expectate nos hic. Deuter. 29, Pactum cum eo qui est hic hodie, stans nobiscum, et cum eo qui non est nobiscum. i. cum natis et nascituris aut etiam ab exteris populis accessuris. Iob 15. Quid nosti quod nos nesciamus, et quid intelligis quod non est nobiscum? i. quod nos non perinde bene intelligamus. Sic et Isa 59 videtur de noticia quadam, sed reali accipi: Iniquitates nostrae nobiscum sunt, et scelera nostra cognovimus: s. praesentibus tristibusque poenis convicti. Sic David ait, Peccatum meum coram me est semper.

NOMEN, est vox multum usitata: varias autem et obscuras proprietates aut Hebraismos habet, qui deducuntur ab hac voce, quatenus est nomen proprium alicuius personae, non quatenus rerum appellativum. Nomen igitur primum ac maxime proprie significat ipsum proprium singularum rerum nomen, quod et Nonius de Latino sermone notat: ut, Nomen tuum vocetur super nos, Isa. 4. i. adiecto tuo proprio nomine cognominemur, dicamurque uxores David aut Salomonis: de qua loquutione aliquanto post. Secundo, quia nomen est quasi novimen aut notamen rei, ut Grammatici docent: ideo non raro nomen pro ipsa ampliori noticia, cognitioneque rei ponitur. Hinc est quod nomen Dei ponitur pro eius vera doctrina et agnitione ac religione sicut in oratione Dominica petimus, ut sanctificetur nomen Dei: i. ut sancte ac vere agnoscatur eius doctrina ac religio, eaque accipiatur ac pie tractetur: de qua petitione, ac principio Dominicae orationis, in voce Regni dicetur. Mich. 4, Omnes gentes ambulabunt in nomine Dei sui, at nos ambulabimus in nomine Dei Iacob: i. in doctrina, religione. Sic Christus aliquoties repetit, se nomen patris mundo patefecisse, item fratribus. Sic, Narrabo nomen tuum fratrib. meis, Psal. 22. Tertio ponitur pro fama ac celebritate alicuius: sicut etiam Latini dicunt viros magni nominis: et Ovid. in Metamorph.— Magnum et memorabile nomen. Sanctum et terribile nomen eius, Psal. 111. i. fama. 1 Par. 15, Num. 16, Viri fortes viri nominum. i. celebres. Suscitabo eis plantam in nomen: Ezek. 34. i. quae pariat eis celebre nomen. Iob 30. Filii stulti, et filii sine nomine: i. obscuri, carentes celebritate alicuius virtutis. Qui venerunt de terra longinqua propter nomen tuum: i. propter celebritatem miraculorum tuorum venerunt, ut in tuo templo offerant et orent: inquit Sal. 1 Reg. 8. sic dicitur aliquis sibi facere nomen: Num. 9, Fecisti tibi nomen secundum diem hanc. Fecique tibi nomen iuxta nomen magnorum qui sunt in terra: 2 Reg. 7, et 1 Paral. 17. pro, feci te celebrem, sicut alios celeberrimos duces ac reges. Item, Ponere sibi nomen: 2 Sam. 7, Timebunt gentes nomen tuum. i. ipso nomine ac celebratione tui audita, timore percellentur. Nomen aliquando cum gloria coniungitur: ut Ps. 79, Propter gloriam nominis tui: i. propter gloriosum nomen aut famam tuam celebrem, seu ut celebretur fama tua. sic et Psal. 72. Quarto, nomen ponitur crebro pro ipsa re: ut nomen Latinum, Romanum, Volscum, pro ipsis Latinis aut Romanis, saepe est apud Livium. Sic nomina, ipsos

-- 374 --

723/724 debitores vocant. sicut proverbium est, Saepe bona nomina fieri mala non monendo: id est, ad solvendum segniores. Tale et illud est: Vive tibi, et nomina magna fuge: id est, magnos et praepotentes. Sic in Apoc. Habes nomina aliquot: pro, aliquot homines ponitur, ut mox dicetur. Hac significatione valde crebro nomen Dei aut Christi, pro ipso Deo aut Christo ponitur: Protegat te nomen Dei Iacob. id est, ipse Deus Iacob, qui solus est verus Deus. Psallere nomini Domini, benedicere ei, confiteri ipsi, laudare nomen Domini (quae creberrima sunt, praesertim in Psalmis) omnia possis intelligere de ipsomet Deo. Sic illud Psal. 114. Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam: 1. tibi met hanc laudem tribue. Mal. 1. Despicitis nomen meum. Cur autem tam crebro ponatur nomen pro ipso Deo, dicunt Theologi hanc esse rationem: quia nos non simpliciter aut absolute agnoscimus vel colimus Deum, sed tantum eatenus, quatenus se in verbo ac sacramentis suis patefecit, ad eaque tum se, tum et cultores suos alligavit. Sic ergo addita voce nominis ad Deum aut Iesum, indicari, nobis esse negocium cum Deo sic patefacto, illum nos celebrare, et ab eo omnem opem petere ac expectare: sic denique coniungi veram noticiam cum vero Deo. Sic dicitur, Quicunque invocaverit nomen Domini, salvus erit, Ioel. 2, Rom. 10. Protegat tenomen Dei Iacob. Psal. 20, Expectare nomen Dei, Psal. 52. i. ipsum Deum. Mich. 5, Messias pascit suos in fortitudine Domini, et in magnificentia nominis Domini Dei sui. Ponitur nomen Dei etiam pro attributis Dei, aut quasi proprietatib. eius: Psal. 9, Et sperabunt in te scientes nomen tuum: i. qui norunt aut credunt tuam misericordiam. omnipotentiam. veracitatem, etc. Sic cum Moses Exod. 3 petit, sibi nomen Dei patefieri, non solum unam aliquam vocem cupit cognoscere, sed omnino pleniorem quandam noticiam eius attributorum, aut proprietatum. Nec tantum in Deo ponitur nomen pro re, sed etiam in hominibus, ut supra dixi: atque adeo in genere pro quacunque re. Act. 4, Nec est aliud nomen sub caelo, per quod oporteat homines servari: i. nulla omnino res, medium, aut via. Vicinum huic est quod interdum nomen ponitur pro persona: ut Act. 1. Erat autem simul turba quasi centum viginti nominum: i. hominum aut personarum. ubi Erasmus eam huius locutionis causam esse dicit, quia cum homines recensentur nomina eorum recitari solent. Sic et Apoc. 3. Habes pauca nomina in Sardibus, quae non polluerunt vestimenta sua: i. homines pios. Quo loco Arethas Caesariensis testatur, hunc modum loquendi esse alienum a Graeca lingua. Quinto, nomen ponitur pro posteritate: quia posteri nomen maiorum, saltem cognominis, ferunt. 1 Sam. 14. Iura mihi, quod non disperdes nomen meum de domo patris mei: in quit Ionatham, â Davide exigens, ne inter alios Saulitas; etiam suos liberos interficiat. Sic dicitur aliquis suscitare nomen fratris, Deut. 22. Sic 2 Sam. 14 dicit mulier, orans pro filio fatricida, Deposcunt eum ad poenam, ut non ponant viro meo nomen: i. ut extinguant posteritatem viri mei, quae nomen eius gestare debebat. Nomen videtur aliquando idem valere quod causa: ut Mar. 9. Quisquis unum ex talib. puerulis accipit meo nomine, me accipit: i. quicunque mei gratia aliquem minimum homuncionem acceperit tanquam meum cultorem aut etiam ministrum, etc. Sic ferme et Latini voce nominis utuntur: ut cum iubent alicui suo nomine salutem aut aliquid aliud dici, vel quippiam fieri aut dari. tametsi non desit et hic discrimen. Cum vero dicit Christus, se venire in nomine Patris: non tantum eius gratia se venire indicat, sed etiam ab eo iussum, et eius doctrinam afferendo: ut complectatur causam efficientem, formalem et finalem adventus: i. mandatum, quod est causa efficiens: doctrinam, aut totam (ut loquuntur) credentiam aut commissionem, seu mandata, tradita de modo agendi, docendi, patiendi et omnia ordinandi, quae sunt quasi causa formalis adventus: et denique finalem, nempe ut glorificetur pater caelestis, non ipse. Quod si, inquit, alius venerit suo nomine, eum accipietis. i. si quis venerit arbitrio, non iussus a Deo currerit, suam doctrinam [?: -rendo ] , omniaque pro sua libidine agendo ac [?: disp- ] do, denique suam gloriam opes aut voluptates [?: qu- ] Falso prophetare in nomine Dei dicuntur seductores, [?: ] 14. i. falso iactant se a Deo missos, et illa quae [?: prop- ] loqui iussos, seque Dei gloriam quaerere. Haec [?: sint- ] genere dicta de significationibus vocis Nomen, [?: ] proprietate Hebraeorum circa nomina propria: [?: ] de Phrasibus huius vocis. Phrases nominis de Deo dictae. In nomine Dei, aut in Deo, idem est aliquando, et [?: ] cat opem Dei. Psal. 44. In te hostes nostros [?: co- ] mus, in nomine tuo conculcabimus inimicos [?: ] . i. tua ope auxilioque, ac te ipso freti. Sic David in 1 Samuel. 17 ad Goliath, illum venire in lancea et [?: gla- ] se in nomine Domini. Idem valet cum inquit Psal. 63. ne dicam tibi in vita mea, in nomine tuo levabo [?: ] meas: i. ad te, vel tuum nomen appellando. In [?: no- ] Domini concidam eos, Psal. 118. i. ope Dei. [?: Celeb- ] mus te Deus, etenim propinquum erat nomen [?: ] . i. praesens numen aut auxilium. Pro fama ac gloria [?: ] atque adeo promissionib. eius, quib. se suamque [?: ] misericordiam ac omnipotentiam celebrat. Psal. 54. [?: D- ] in nomine tuo salvum me fac, et in fortitudine [?: ] ob verbum quo temetipsum nobis celebras ac [?: ] et ut glorificeris. Psal. 31, Propter nomen tuum [?: d- ] et educ me. Fac mecum propter nomen tuum. Psa [?: ] Forte hic recte per nomen Dei ipsum Messiam [?: i- ] gas, per quem et propter quem David se petit [?: sa- ] Sic Psal. 48, secundum nomen tuum Deus sit laus [?: ] . i. qualem tu temet in verbo tuo praedicas, et ab [?: ] praedicaris: talem te praestas, et nos experientia [?: ] depraehendimus, In hac significatione dicitur [?: ] Dei admirabile in universa terra. Nomen [?: Meschi- ] citur permansurum, vel potius propagandum [?: ] sole, Psal. 72. pro perpetuo et ubique, quandiu [?: -ol ] [?: ] et quam late radiis suis orbem terrarum illustrat. [?: ] nomine IEHOVA, dixi in proprio Tractatu, qui [?: ] Universalibus Regulis. Idem esse putant [?: docti- ] IA, sed abbreviatum ob humiliationem aut [?: exin- ] nem filii, quem putant proprie hac vocula [?: indic- ] [?: ] 68, In ia nomen eius: i. sic vocatur, in eoque [?: nom- ] lendus est. Nomen Dei exponunt aliquando eruditi, [?: ] Dei filium: quia sicut aliae res per sua nomina [?: p- ] et agnoscuntur: ita pater per Christum mundo [?: re- ] et recte agnoscitur. Aliquid huic vicinum est [?: q- ] 23 dicitur, nomen Dei esse in medio Angeli: [?: qu- ] ctum postea exponam. [?: Nome- ] Dei alicubi esse, [?: ] dicitur: i. cultus Dei. 1 Reg. 8 Ad aedificandam [?: do- ] esset nomen meum ibi. et 2 Par. 2 Elegi domum [?: ] sit nomen meum in seculum: i. cultus ac vera [?: rel- ] qua ego crebro nominor a doctoribus, aliisque [?: ] et sacrificantibus. Dan. 12, Locum quem elegerit [?: D- ] ponat nomen suum ibi, ut habitet ipse: i. arcam et [?: ] cultum. Sic mox, Ut habitare faciat nomen suum [?: ] Sacerdotes quoque dicuntur ponerenomen [?: Domi-i ] [?: ] lum, cum appellato ac invocato Iehova, [?: be-edi- ] pulo. Num. 6. Sic habitare fecit Deus nomen [?: ] , Ier. 7 [?: ] locum meum in Silo, ubi initio feci habitare [?: ] um: i. ubi posueram cultum et religionem meam. [?: ] ibi significat agnitionem, religionem ac totum [?: cul- ] [?: ] cari nomen Dei super aliquem locum: Ut cognoscant [?: ] [?: ] invocatum esse super locum hunc. 1 Reg. 8. i. [?: ] [?: ] plum esse tibi vero ac omnipotenti Deo [?: dedic- ] de tuo nomine appellari, teque ibi invocari et coli. Idem sensu dicitur nomen Dei super arcam [?: invoca- ] [?: ] 13. Sic Dan. 9. Ier. 7. 25. et 34, dicitur nomen [?: D- ] [?: ]

-- 375 --

725/726 [?: -um ] super Hierusalem: i. eam urbem specialiter Dei esse di [?: -i ] , eique addictam, quia ibi fuerit verus Dei cultus. Super [?: ] aliquem invocatum esse nomen Dei, significat illum esse eius specialem ministrum. Ier. 17, Fuitque mihi verbum tuum in gaudium, quia invocatum est nomen meum super me: i. dictus sum tuus propheta. Sic denique [?: ] super populum aliquem dicitur nomen Dei esse invocatum: 2 Par. 7, Humiliaverintque sese populus meus super quos est invocatum nomen meum. Amos 9, Hi super quos est invocatum nomen meum: i. qui populos et cultores Iehovae vocati sunt. Invocare nomen Dei, [?: ] Iehovae, idem est quod invocare ipsum Deum aut [?: -im ] . Psal. 8 Et nomen tuum invocabimus: i. te implorabimus, tuosque nos profitebimur. tametsi ibi sit ad verbum, In nomine tuo invocabimus. Sic Gen. 4, Tunc [?: -eptum ] est invocari in nomine Domini. Porro quia invocatio est praecipuum opus cultus divini, sicut et ti cor: ideo invocatio nominis Dei pro toto cultu aut [?: -tate ] erga Deum crebro ponitur. Sic Psa. 116 dicitur salicem salutis accipiam, et nomen Domini invocabo: i. praedicabo, celebrabo, colam, ipsumque implorabo. [?: poni-ur ] pars pro toto. Iurare in nomine Domini, est colere eum: [?: ] iurantes, sunt cultores. unusquisque. n. iurat per eum Deum, quem colit. Isai. 48. ponitur et hic pars pro toto, aut species pro genere. Ier. 44 de solo iuramento ac [?: -pitur ] . minatur. n. Deus, se extincturum omnes Iudaeos in Aegypto, ut nemo ibi iuret per Deum. Deum facere me [?: -uisse ] sui nominis in aliquo loco, est idem quod, institui ab eo ibi cultum et praedicationem verbi sui. Exod. 20. In omni loco, in quo faciam meminisse nominis mei, veniam ad te. Locus plenus consolationis, quod ubicunque est vera doctrina, ibi sit etiam ipse Deus. Sicut Christus inquit: Si quis custodierit sermonem meum, veniemus ad eum, etc. Sic memorari nomen Dei, est eius recordari vera fide: quin et praedicare Deum ac veram eius regionem. Psal. 20, At nos nomen Iehovae Dei nostri memorabimus. Sic dicitur Isa 18, locus nominis Dei: i. cultis divini. ubi item arca, in qua se habitaturum Deus promiserat, intelligitur. Ministrare nomini Iehovae, Deuter. [?: ] , est servire celebrationi Domini, atque adeo vero culti ipsius. Narrare nomen Domini, est eum celebrare. Psal. 102. Ut narrent in Zion nomen Domini, et laudem eius in Ierusalem. Nomen hic veram noticiam et celebrationem Dei notat. Polluere nomen Dei, est veram religionem contaminare. aliquando autem est praebere occasionem, ut nomen [?: -ni ] veraque religio propter nos male audiat. Levit. 20, Quia de semine suo dedit Molocho, ut contaminaret sanctuarium meum, et pollueret nomen sanctitatis meae: [?: ] [?: -iaret ] meam religionem, admiscendo tam horrendos abusus, et veluti quaedam diabolica fermenta aut [?: vene- ] , vel etiam stercora. Nomen Domini venit de longin quo, [?: ] . 30. i. vos Assyrii putabatis eum procul esse: ecce ergo exillo ipso longinquo loco subito advenit, et quidem valde iratus ac terribilis. Videtur alludere ad communem opinionem aut cogitationem removentium [?: -eum ] a cura rerum humanarum, sicut Homer. suum [?: -vem ] ablegat convivatum ad Aethiopas. Nisi quis [?: ve-- ] dicere, ideo ex longinquo dici, ut eum magis reddat [?: -midabilem ] : quia et bona sunt gratiora quae ex [?: lon-quo ] veniunt, et mala terribiliora. Mich. 6 vertunt [?: ] , Vir sapiens aut salutis videbit nomen tuum: probebit praeoculis gloriam verbumque tuum. Sed vertentur potius erat, Vox Domini ad civitatem clamabit, et sacrum prospiciet aut procurabit nomen eius. Cum. [?: n- ] nos Deus, simul etiam liberat nos. Vocare in nomine [?: ] i. praedicare de Deo, eiusque voluntate ac doctri [?: ] Exod. 33. Faciam transire omne meum bonum ante [?: ] , et clamabo aut praedicabo in nomine Domini, et miserebor cuius miserebor, et propitiabor cui ero propitius. Hoc igitur ipsum est in summa, quod Deus vult praedicare adiunctis omnibus suis bonis coram Mose, quod ea sit daturus ex misericordia, non ex merito accipientium: sicut hanc summam prolixius in se quenti capite Deus, exhibita quam petebat Moses revelatione, concionatur. Exod. cap. 23 promittit Mosi Deus, se missurum quendam suum angelum, qui educat ex deserto, et inducat in terram promissam, populum: qui eos custodiat, qui etiam eorum scelera vindicet, et quem illi vicissim obsernare ac timere debent: quae proprie Deo conveniunt. Denique addit etiam pro eximio quodam praeconio nomen suum fore in medio illius. Quod alii aliquanto tenuius exponunt quod videlicet sit futurus legatus, et quasi vicarius Dei: ac quicquid ille egerit, sit facturus nomine mandatoque Dei. Alii plusculum emphaseos addentes exponunt, quod Maiestas ac gloria Dei residebit in eo. Verum mihi adhuc aliquid magis eximium ea locutione indicari videtur, quod nunc exponam. Quandoquidem citra omnem controversiam angelus ille fuit Christus ipse, tria haec (ut opinor) per nomen suum residens in medio eius, Deus denotare voluit. Primum, quod ipsa res aut essentia sui erit in eo: seu quod erit vere Deus, patri consubstantialis: quando quidem nomen saepe pro ipsa re ponitur. Secundo, quia nomen continet similitudinem, imaginem, noticiam, et quasi quandam picturam rei (sicut et Philosophi de cogitationib. ac sermone pronunciant, quod sint ὁμοιώματα , similitudines rei.) Ideoque hac phrasi indicat pater, illum angelum ita fore verum De vim, ut sit etiam substantialis imago ac character ipsius. Denique illa locutione indicat Deus, quod licet tota trinitas sibi nomen Iehova, ERIT, paulo ante initio Exodi assumpserit, significaveritque Deum ipsum fore illud iam olim promissum benedictumque ac benedicens semen seu Meschiam (ut haec in nomine Iehova exposui) tamen haec proprie persona divinitatis, seu hic angelus, vel potius archangelus et Gabriel omniumque angelorum princeps, sit futurus ille verus Iehova, aut redemptor ac Meschias, qui veram spiritualemque liberationem peragat, quam nunc praesenti eductione ex miserrima Aegypti servitute, et traductione per varias difficultates deserti, ac denique in terram promissionis inductione delineet ac praefiguret. Complectitur ergo praedicta loquutio, Nomen meum, seu nomen Dei erit in medio angeli, ista omnia: nempe, erit verus ac essentialis Deus, erit imago patris, erit illa ipsa persona quae reipsa praestet nomen Iehova ERIT: i. quae fiat Meschias, et vere educat genus humanum ex servitute satanae in regnum Dei: repraesentabit quoque gloriam ac maiestatem Dei: et denique tanquam intimus quidam legatus Dei, quicquid egerit mandato et loco Dei, optima fide aget: gloriamque patris, non suam quaeret. Sic ipsemet Iesus nomen Dei in medio sui residens, hic in terris versando, testantib. id Evangelistis, exposuit. Afferre Deo gloriam nominis sui, Psal. 96, pro, gloriam nomini eius debitam aut convenientem: est celebrare eum ita magnifice, ut talem ac tantum Deum celebrare par est. Exprimere nomen Dei: pro, expresso nomine blasphemare Deum, Levit. 24. Phrases Nominis de hominibus dictae. ¶ Nomen alicuius gentis delere, apud Livium est aliquoties positum, pro delere ipsam gentem. At in Sacris literis videtur significare deletionem gloriae et celebris famae: ut Psal. 9, Increpasti gentes, perdidisti impium, delevisti nomen eorum in aeternum. Mox veluti explicans quod de nomine dixerat, inquit: Periit eorum memoria cum ipsis. Nomen alicuius exire, aut abire, est, famam bonitatemque eius divulgari. 2 Par. 26. Exiitque nomen Oziae regis usque in longinquum iter. Ibidem: Abiit nomen eius usque in introitum Aegypti. Sic Eze. 16 Egressum est nomen inter gentes propter pulchritudinem: i. valde celebris et gloriosa facta es passim. Haec sunt nomina filiorum Ismael, per nomina sua: i. per generationes suas, Gen. 25. i. secundum

-- 376 --

727/728 nomenclaturas suas, seu secundum series nominum seu propagationum. Sic, Per nomina tribuum patrum suorum accipient haereditatem: Num. 26. i. singulae trib. ac familiae de nomine maiorum suorum denominatae, seorsim ab aliis in uno aliquo loco accipient suas possessiones. Per nomina numerabitis vasa custodiae. Num. 4 pro nominatim: i. alia vasa alia serie, separatim aurea, argentea, aerea: separatim item aliorum ministeriorum, prout habent varia generalia nomina, sic ea numerabitis. In omnib. gentib. ita iudicatur, eum qui quempiam novit, nominatim, et quasi historice, penitusque, magis curare, quam si tantum de facie, aut alioqui quasi in genere nosset, ut unum suae gentis ac civitatis: sicut et Romani candidati, habentes ad latus nomenclatores, nominatim suos cives compellabant: et apud Homerum suadetur Agamemnoni, ut prehenset Graecos, eosque nominatim, additis etiam patrum nominibus, oret, ut pergant strenue pugnare. Nam quorum nomina ignoramus, videmur quasi contemnere. Hinc fit, ut Deus dicat ad Mosen Ex. 33, se eum ex nomine nosse: i. speciali quadam cura ac benevolentia complecti: non quasi generali, ut unumquemvis de plebe Israelitica, quasi neglectim aspexisse et obiter novisse, ut solent potentes alios pauperes plebeiosve. Sic Exod. 31 dicit Deus, se vocasse ex nomine Beseleel, i. illum specialiter ad fabricationem instrumentorum tabernaculi excitasse. Sic et Livius dicit, nominatim evocare aliquos veteranos et centuriones. Hoc modo etiam Meschias de se inquit Isa. 49, Ex viscerib. matris meae recordatus est nominis mei, vel potius nominavit et commemoravit nomen meum. Sicut et Evangelista narrat, Iesum esse nominatum antequam nasceretur, aut etiam conciperetur. Sic et de toto populo inquit Isaiae 43, Vocavi nomen tuum, Meus es tu: i. tuos maiores, et te populum Israelem mihi peculiariter ac nominatim adiunxi, etiamsi alio qui omnes gentes ad mei agnitionem vocem. Sic illud in Evangelista dicit Dominus, Dicite discipulis meis et Petro. Illa peculiaris appellatio non fuit frustra in illo lapsu Petri addita. Sic denique dicit Deus, se etiam Cyrum nominatim vocasse ad evertendam Babylonem, et liberandum populum, longe ante quam nasceretur: Is. 45. Vicinum huic est, quod Psal. 147 dicitur Deus numerare stellas, ac imponere eis nomina: i. omnia nosse, curare, et fovere. Contra autem dicitur redarguendi gratia Prov. 30, Quod est nomen eius, aut filii eius, si nosti. Sic non solum a philosophis, sed etiam a doctis maxima quaedam sapientia tribuitur ei, qui primum reb. nomina imposuit. Invocari nomen alicuius hominis super alium, est, hunc cognominari de illius nomine. Nam Hebraei non habebant alia cognomina, sicut nec Graeci, quae ut ad proprium nomen filii patris nomen adiicerent: ut Saul filius Cis, David filius Iesse, Iesus filius David. Sic Iacob adoptans filios Ioseph, iubet suum nomen super eos vocari: i. vocari eos, Effraim filius Iacob, Manasse filius Iacob. Sic quoque septem mulieres Is. 4 petunt ut nomen alicuius viri super eas vocetur: i. dicantur eius uxores: ut, Abigail uxor David, Barsabea uxor David, etc. Malae autem translationis, Invocare pro vocare aut appellare, est causa, quod cum Hebraei careant compositis, saepe verbum קרא Cara clamavit, aut vocavit, significat etiam invocavit. inde illi Iovocare pro nominare verterunt. Impia ergo corruptela Papistarum est, quod inde invocationem mortuorum probare nitantur. ¶ Nomen interdum ponitur non tantum pro illa celebri fama: sed etiam de communi fama, opinione, aut sermone alicuius de aliquo. Prov. 10, Memoria iustorum erit in benedictione, sed nomen impiorum putrescet: .i. foetebit (ut alioqui Scriptura loquitur) seu vituperabitur. Unde dicitur Nomen bonum et malum. Prov. 22, Melius est nomen bonum, quam divitiae multae. Sic dicitur aliquis super aliquem proferre malum nomen. Deut. 22, Et protulerit nomen malum super mulierem: pro, infamaverit eam. quod ibi aliquoties repetitur. Aliquando simpliciter Nomen pro malo nomine, sinistroque rumore aut infimia ponitur. Sic Ezek. 23 dicitur sub typo mulieris, scortum Iudam fuisse nomen mulieribus: pro excitasse, [?: ] sua turpitudine inussisse notam mulieribus, infamasse eas. Nomen igitur ibi pro malo nomine aut infamia ponitur, contra est bonum nomen. Deus minatur Is. 14, se deleturum nomen Babylonis: i. oppressa ea per servitatem, et eversa, adempturum ei illam gloriam, qua ante floruerat. Eadem significatione huius vocis, etiam aliis impiis saepe minae proponuntur. Venire per nomen: i. nominatim vocari. 1 Par. 4, Isti fuerunt, qui venerunt per nomina, principes in familiis suis: pro, qui nominatim de signati sunt principes. Vocare nomine aliquid, est [?: inder- ] nomen: ut Gen. 26, Et vocavit puteos nominibus, [?: ] pater suus vocaverat. i. repurgatis puteis, quos adversarii obstruxerant, eadem nomina imposuit Isaac, qua dudum Abraham imposuerat. Sic Num. 32. Vocaverunt nominibus nomina urbium, quas aedificaverant. Sic Ps. 49 dicitur de impiorum studio famae, ampliationisque nominis sui, quod sua nomina vocaverint super terras: i. de suo nomine appellarint regiones quas occuparunt, ut Moab, Edom, etc. Sic Alexander magnus multas urbes in diversis partib. orbis Alexandrias vocavit. [?: Vo- ] [?: ] men in Betlehem: i. praepara tibi nomen, Ruth. 4. Ibidem, Vocabitur nomen eius in Israel: i. celebrabitur. [?: ] nomen alicuius super civitatem aliquam: i. spargi rumorem illam esse ab eo captam. 2 Sam. 12, Ne forte capiam civitatem, et vocetur nomen meum super eam: pro, dicarego loab eam caepisse. Nominati per nomen: pro, praedicti. 2 Par. 28, Et surrexerunt viri, qui nominati sunt per nomina et coeperunt: i. praedicti, aut supra nominati, potius quam celebres. Nomen et Memoriale coniungi solent aliquando, qua nomen rei aut hominis nobis eum in memoriam revocat. Is. 26, In via iudiciorum tuorum Domine speravimus in te: ad nomen tuum, ad memoriam tuam fuit desiderivae animae meae. ubi nomen et memoria totam doctrinam [?: -gionemque ] significat, cuius singulari amore pii flagrant. Sic et paulo post accipitur: Domine sunt nobis dominas Domini praeterte, sed nos tantum in te recordabimur nominis tui: i. neglectis et abiectis omnib. maiorum nostrarum idololatriis, tantum tuum verum cultum frequentabimus teque in eo colemus. Nomen ponitur interdum pro beatitudine ac felicitate singulari Is. 56. Consolatur eunochos tristes, quod non habeant liberos, qui eorum nomen ferant, dicens: Se eis, si modo pii fuerint, daturum [?: ] nomen, quam sit liberorum: i. non solum eis bonam [?: ] post eos in hoc mundo conciliaturum, sed et aeterna [?: ] citate beaturum ac ditaturum esse. Sic de singulari quadam beatitudine et illud intelligendum est, quod [?: ] as cap. 62 dicit, fore ut Hierusalem aut populus Dei post adventum Messiae alio nomine vocetur: id est, [?: ] tantum vocabuntur pro Iudaeis Christiani, sed erat pro filiis Abrahae carnalib. dicentur et erunt filii Dei Atque huc omnino Iohan. in sua Epist. cap. 3 [?: resp- ] ac allusisse videtur, inquiens: Videte, qualem [?: charita ] tem pater nobis dedit, ut filii Dei nominemur. [?: S- ] phrasis est etiam Isaiae 65, Relinquetis nomen vestrum in execrationem servis meis, interficietque te Dominus Deus, ac servos suos vocabit nomine alio: id est, Nihil erit execrabilius Iudaeo et filiis carnalis Abrahae populus autem novus Dei nominabuntur Christiani, et [?: -lii ] Dei erunt. Ponere aliquem in nomen, aut laudem: [?: Zo- ] Ponam vos in nomen et in laudem in omnibus populis terrae: pro, efficiam vos nominari, aut celebrari, [?: aut ] laudari. Aliquando dicit Deus, se posuisse Iudaeos [?: ] bi in nomen et laudem et gloriam: Ierem. decimtertio, Sic ego mihi applicavi omnem domum Iuda ut [?: eff-- ] mihi in populum, in nomen, in laudem, in gloriam [?: ]

-- 377 --

729/730 per eos celebrarer, laudarer et glorificarer. In nomine Christi prophetare, et in nomine Christi daemonia eiicere, Matt. 7 est, eius doctrinam docere, et invocato Christo, factaque per nomen eius adiuratione, seu denunciato mandato Christi daemoni, eum ex homine expellere corporaliter, vel spiritualiter per veram doctrinam. Sic Marc. 9. facere virtutem in nomine Christi. Luc. 10, Daemonia subiiciuntur nobis in nomine tuo. i. te invocato, indicatoque tuo merito, ac etiam mandato contra illos. Recipere prophetam in nomine prophetae, iustum in nomine iusti, et pusillum Christi in nomine discipuli, Mat. 10. pro, tanquam prophetam aut iustum, seu ut prophetam, sub nomine prophetae iusti aut discipuli: i. qui ideo ei benefecerit, quia talis est, recipiet mercedem prophetae aut iusti: i. quae debetur iusto, sua tñ proportione: sicut receptator furum aut latronum cum latronibus punitur, recipit eorum mercedem. Ubi duo aut tres fuerint congregati in nomine meo, ibi ego ero in medio eorum: i. meo iussu, mea causa, seu promovendi regni, religionis et gloriae gratia, ac denique meum auxilium opeque implorantes. Sic supra exposui, quod Christus affirmat se venisse in nomine patris. Atque hoc est vere ac reipsa nomine Christi aut patris aliquid fieri: sicut et cum quis baptizatur in nomine Patris, Filii, ac Spiritus S. est harum trium personarum iussu, ad eorum gloriam, eas invocando, et secundum illarum ordinationem, nempe sanciendo cum eis hoc foedus, et earum beneficia aut promissa fide apprehendendo. Verum est etiam contra aliud verbale ac simulatum, fieri aliquid in nomine patris, aut nomine Christi ut supra diximus deprophetantib. nomine Dei: et Christus inquit Matth. 24, Multi venient in nomine meo: i. falso praetexentes nomen meum, sive aperte dicant semet esse ipsum Christam: sive aliquem honorem aut functionem mihi soli debitum sibi ad scribentes, ut qui homines suis [?: meri-is ] et precib, servare volent: sive denique aliquid falsi sub meo meaeque doctrinae nomine docentes. Habes ergo in phrasi solutionem pugnantium dictorum, ut si quis dicat: Benedictus omnis qui venit in nomine Domini, Matth. [?: ] . Sed pseudoprophetae veniunt in nomine Domini: Igitur excipiendi, benedicendi, laudandique sunt. resp. Maior: Quicunque venit in nomine Domini, sit benedictus, loquitur de iis, qui vere ac reipsa veniunt in nomine Domini. Sed Minor, Pseudoprophetae veniunt in nomine Domini: intelligenda est de iis qui verbotenus et [?: simula- ] veniunt in nomine Domini. ita est duplex Venire in nomine Domini, reale, ac verum et verbale, fictum seu falsum. Nomen alicuius ut malum eiicere, Luc. 6 videtur allusio quaedam esse [?: -d ] morem expungendi ex catalogo alicuius honesti [?: so--alitii ] aliquem indignum eo coetu et inhonestum, ut ex numero civium, ex numero Christianorum, aut etiam ex libro viventium: sicut Moses cupit pro populo expungi ex libro viventium, et Paulus fieri anathema pro fratribus. Contra Luc. 10, Nomina aliquorum esse scripta in caelis, aut in libro viventium, est, esse in singulari cura, protectione ac favore Dei, seu esse in numerum filiorum Dei ascitum pro et propter Christum. De qua phrasi vide supra in LIBER. Cre [?: ] nomen Christi. est credere in doctrinam eius, et ipsum [?: ] Christum: sicut supra indicavi, saepe nomen pro re [?: ] persona accipi, Io. 1. 2 et 3. Petere porro aliquid a patre in nomine Christi, Io. 14 15 et 16, est, petere per et propter [?: Chri-era ] fide. Sic etiam accipitur, Vitam habere in nomine Christi, [?: ] . Christus dicit Ioan. 17 pios servari in nomine Dei: [?: -tute ] ac efficacia patris, quod alibi vocat manum patris, [?: ] , ex qua nemo eos rapiet. Ponitur ergo hic nomen Dei pro attributis Dei, i. pro misericordia, fide ac [?: veri- ] sapientia ac omnipotentia, qua suos tuetur: ut supra hanc nominis significationem declaravi. Sic intelligatur [?: ] illud Act. 4, Signa et pro digia fieri per nomen Christi: [?: -per ] vim, efficaciam et potentiam eius. Sic ibidem interrogabant Apostolos Pontifices: Qua virtute aut quo nomine hunc claudum sanastis? et illi responderunt, Per nomen Iesu. idem ibi est virtus, quod nomen. Act. 3 habetur, Per fidem in nomen Christi sanavit hunc claudum nomen eius. i. virtus ac omnipotentia Christi sanavit eum per fidem. quam in ipsum Christum eiusque doctrinam habuit. Ita ibi fides in nomen, est pro prie in doctrinam: sed nomen sanans, est omnipotentia et efficacia Christi. Portare nomen Christi coram gentibus, et regibus: Act. 9. i. doctrinam ac noticiam religionemque Christi per orbem terrarum circumferre ac disseminare. Sic et Rom. 1 ait Paulus, se accepisse Apostolatum in obedientiam fidei inter omnes gentes, pro nomine Christi: i. ut doctrinam ac gloriam Christi ubique gentium pro paget: seu, ut omnes gentiles quoad fieri queat, faciat obedire Christo Nomen pro eximia dignitate, aut personis summa dignitate praeditis interdum ponitur. Sic dicitur Christus a patre ad dexteram eius collocatus super omnem principatum, potestatem ac potentiam, et omnino super omne nomen huius aut futuri seculi. Sic et Phil. 2 dicitur, ei datum esse nomen super omne nomen: i. summam potentiam aut dignitatem. Quod mox ibidem explicatur, ut nempe Christo incuruentur omnes caelestes, terrestres et in feri. quod et ipsemet alibi exponit dicens: Data est mihi ois potestas in caelo et in terra. Sic et Hebr. 1. dicitur, excellentius nomen angelis esse sortitus. Quod itidem ibi exponitur quia vocetur, sitque filius Dei, et omnia eum adorare cogantur, cum alii sint ministratorii spiritus. Iac. ca. 2 dicit, divites blasphemare illud bonum nomen, unde pii sunt denominati: nempe Christum, Evangelion, et totum Christianismum. Apoc. 2 pollicetur Christus, victori satanae et mundi calculum album, et in eo nomen quod nemo praeter accipientem novit: i. iustificationem et spiritum S. quem se habere solus pius novit, sentiens eius in se motus et clamorem, Abba pater. Cap. 13 eiusdem dicitur super capita bestiae fuisse nomen blasphemiae: i. eam bestiam fuisse blasphematricem Dei, ut in sequentib. exponitur. Inculcatur porro in eodem libro multum nomen bestiae, et character bestiae, item numerus nominis bestiae: ubi nimirum de nomine Antichristi, eiusque numero ac charactere et imagine agitur: quam qui non habuerint, eos dicit non habituros facultatem negociandi. Id nomen ac numerum nominis affirmat Ioan. esse 666. Quem numerum nominis Antichristi, aut etiam eius armigeri (ut Irenaeus loquitur) exponit hic ipse Pater et scriptor vetustissim. per nomen Latinus: quia literae huius vocis in Graeco praedictum num. 666, nomen bestiae, eiusque armigeri exprimentem contineant: et quia Latini fuerint, qui tunc sint dominati. Iam sive de ipso Antichristo accipias, quod nomen sit Latinus: sive de eius armigero aut hyperaspista, qui nam sint notum est: uterque sane de nomine Latini aut Romani gloriatur. Sed haec in scriptis Adiaphoricis saepe clarius explicata sunt.

NON, negativum adverb. ponitur non raro pro nec coniunctione: ut paulo post exemplis monstrabitur. Nonnunque est prohibitiva, sicut et Latinis Non facies, pro ne feceris: ut in Decalogo, Non habebis deos alienos. pro, Ne habueris, ne occidas, fureris, etc. Interdum non tam negat quam corrigit. Mar. 9, Qui me recipit, non me recipit: pro, non tam me recipit. Ioan. 7. Doctrina mea non est mea: pro, non tam mea quam patris. Io. 6. Non quaero meam voluntem: pro, non tam meam quam eius qui misit me. Deut. 3, Non cum patrib. nostris iniit foedus: i. non solum. Gen. 32, Non vocabitur nomen tuum Iacob: pro, non solum. Efficit etiam alioque varias phrases, ut in particulis aut (ut vocant) signis universalibus, Non omnis, Omnis non. Non unus, et similes locutiones idem valet quod nullus. Nisi decurtarentur dies isti, non salvaretur omnis caro: i. nulla caro, nemo. Non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. Non est qui faciat bonum, non usque ad unum. Unum ex illis ossib. non frangetis: i. nullum. Latinis alia harum locutionum vis est: sunt. n. pleraeque particulares.

-- 378 --

731/732 Non sic, Io ken: pro, non quemadmodum oportebat. Ier. 23, Et fortitudo eorum non sic: ubi legit Vulgata, Et fortitudo eorum dissimilis. Septuaginta habent, Fortitudo eorum non ad eum modum. Negativa et adfirmativa adverbia saepe includunt in se verbum Est, aut alia. Gen. 42, Exploratores estis vos, venistis ut cognosceretis nuditatem terrae. Non Domine mi, et servi tui venerunt ad emendum frumentum: pro, nequaquam sumus exploratores, nec veni mus ad cognoscendam nuditatem terrae. Sic Gen, 23, Non Domine mi: s. em es agrum et speluncam, sed gratis accipies. Psa. 11. Non Deus omnes cogitationes eius. Non ipse, Gen. 5. Non ipsi. Dan. 9. s. nusquam amplius in hac vita fuit. Non interdum non negat, sed interrogat: sicut et Latinis. Non ego te vidi Damonis pessime [?: capru- ] ? Isa. 43, Non intelligunt, qui ligneum simuIachrum extollunt? Matt. 17, Magister vester non solvit didrachma? Matth. 7, Non'ne in nomine tuo prophetavimus? Non semel positum, in plurib. sequentib. membris repetendum est, sicut et aliae negativae particulae: de qua re in Generalib. praeceptis Syncategorematum. Non et quod crebro non suo loco ponuntur. Deut. 22, Non videbis bovem fratris tui, et abscondes te: pro, si videris, ne abscondas te. Iob 32 Non honorabiles sunt sapientes: pro, honorati non mox aut propterea sunt sapientes. Non sunt, Rom. 4, Vocat ea quae non sunt. Item 1 Cor. 1: Aliqui exponunt, quae exigua et vilia sunt. Sed rectius intellexeris, Deum suo verbo vocare et efficere res ex non existentibus, ut sint, seu (ut Physici loquuntur) a non esse ad esse eas movere. Non ferre. pro, non est fas ferre: 1 Par. 15, Non ferre nisi Levitis. Non hoc et illuo, pro nec hoc nec illud Is. 34 Ignis eius noctu et interdiu non extinguetur: pro nec noctu, nec interdiu. Non ego, non ille: pro, nec ego, nec ille. Nehem. Et non ego et fratres mei, non nos exuentes: pro neque ego neque fratres, ponitur igitur hic quoque non pro nec, ut paulo ante dixi. Non homo: pro, nullus. Ier. 33, Desertus est hic locus a non homine: pro, quia nemo hic est vel ut nemo sit. In non die suo: pro, ante diem, ante tempus suum. Iob 15. In non die suo succidetur. Ier. 22, Vae aedificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio: pro, iniuste ac inique. Ps. 44, Vendidisti populum tuum in non opibus: i. gratis, sine precio. Levit. 15, In non tempore menstrui sui: id est, extra iam tempus, quo ei solent fluere. Ps. 59. Insidiantur animae meae non scelus meum: id est, sine mea culpa aut scelere. Sic Isa. 44. Operabitur brachio suo, et non vires: id est, donec eum vires destituant.

NON'NE, pro certe: quia interrogationes saepe affirmant Iud. 6, Non'ne misi te? pro, utique, certe. Solent omnes linguae nonnunquam interrogare affirmative aut negative, non responsi accipiendi gratia, sed ut contrariam propositionem affirment. 1 Sam. 10 An'non quod unxit te Deus in ducem super haereditatem suam? Sic 2 Sam. 13. An'non quia praecepi ego vobis? Subintell. annon est verum, an'non audistis quod praeceperim vobis, ut interficeretis Ammonem? Usitatior sane est haec formula loquendi Hebraeis in communi ac levi sermone, quam aliis: tametsi apud Latinos et Graecos etiam inter figuras oratorias recenseatur. 2 Sam. 23: Non'ne gloriosissimus erat trium? Non'ne haec scripta sunt in libro verborum dierum Iuda? 1 Reg. 14, et saepe alias repetitur. Sic 1 Reg. 16, Non'ne leve fuit ei ambulare in peccatis Ieroboam? Nonne occidisti, et etiam occupasti vineam Naboth? dicit Helias ad Achabum: quo loco interrogatio propriam quandam vim habet. q. d semper vis iustus videri, an potes negare te hic deprehensum esse in manifesto et plane tyrannico facinore? Psal. quoque 56 habetur, Pone lachrymas meas in utre tuo non'ne in libro tuo? s. annotentur. Sic paulo post, Eripuisti animam meam a morte, nonne et pedes meos a lapsu? Exo. 4, Est obscurius adhuc exemplum huius locutionis: Nônne frater tuus Aaron, scio quod loquendo loquetur. Ubi est duplicata affirmatio. Forte sic recensetur perturbatius, [?: ] irati sermo: pro, nonne scio quod Aaron frater tuus loquetur promptissime. Solet sane Quod coniunctio [?: aliqu- ] do non suo loco poni, ut in Syncategorematib. dictum est.

NOVACULA, in pro pria significatione accepta [?: p- ] quasdam pauculas locutiones, non nihil obscuras: ut, [?: ] dere novaculam super alicuius caput. Iud. 13. et transire per [?: ] cuius caput novaculam, Num. 6: ubi Deus vetat radi caput Samsonis et aliorum Nazaraeorum: in quo fuit singularis quaedam religio ac votum a Deo institutum, de quo forte [?: ] dicetur in verbo Radere. Contrâ vero iubet prophetam Ex. cap. 5 facere transire novacula per caput et barbam ut: ab rasorum pilorum varia absumptione indicet Iudaeorum [?: ] os casus poenasque mox sequuturas. Porro Ps. 52 comparat David linguam Doegi sanguinarii delatoris, [?: no- ] lae acutae et do losae: quod sicut novacula acuta vel [?: p- ] lulum aberrans gravissime laedit, atque adeo etiam iugulum attingens interficit: ita ille suis calumniis interfecerit sacradotes, ac etiam Davidem cum aliis sibi adiunctis perdere [?: ] netur. Sic alibi linguam stricto gladio Scriptura [?: comp-- ] Is. ca. 7 minatur Deus, se rasurum novacula conductra nempe rege Assyriae, caput, barbam et pilos pedum. Quo [?: ] dicat, se opera illius regis Israelitas puniturum, ita [?: ] homines et animalia, ac aedificia et plantae [?: vast- ] Ideo autem addit conducticia, ut sciant illam novaculam [?: ] mercedem flagitaturam: i. Assyrios praedae [?: avid- ] tanto exactius omnia spoliaturos et abrepturos esse.

NOVALE, est novus ager, nunc primum [?: ex inc- ] praeparatus ac excultus, extirpatis sentib. aliisve [?: fr- ] cibus, et expurgatis lapidib. Per metaphoram ergo significat poenitentiam, aut cordis quandam praeparationem [?: ] excipiendum bonum semen verbi, gratiae, aut Evangelii. [?: S- ] Christus hinc parabolam sumit, cum disserit de semine [?: ] bi in varium solum cadente. Utitur hac metaphora [?: ] as cap. 10 inquiens: Novate vobis novalia, tempus. [?: ] ad inquirendum Deum, donec veniat et pluat super. vos iustitiam. Sic etiam Baptista iubet per agnitionem peccatoras praeparari viam Domino: et Apostoli iubente Domino clamit. Paenitentiam agite, Ap pro pinquat. n. regnum caelorum. Eadem metaphora, in eodemque usu, utitur et Ier. cap. 4 inquiens: [?: S- ] dicit Dominus ad viros Iehuda et Ierusalem. Novate [?: ] novale, et nolite seminare in spinas: circumcidamini [?: D- ] ac auferte praeputia cordis vestri viri Iehuda, et [?: ] tores Hierusalem. ubi ipsemet Propheta exponit, [?: ] Novare novalc, et non seminare supro spinas nempe circumcidere ipsum cor. Quod nisi pro Spiritum S. circumcidatur. [?: ] lapideo ac veteri novum detur, perinde frustra in [?: ill-- ] verbum Dei spargetur, ac bonum semen tritici frustra [?: in-- ] grum spinis, sentib. ac urticis contectum seminatur. [?: Verb- ] go contritionem praedicat Propheta, et veram [?: convers- ] flagitat, quae inde a mutatione pessimi cordis [?: pr- ] naturae dependet. Proverb. 21, Altitudo [?: oculo- ] latitudo cordis novale impiorum peccatum. [?: ] Novale aliqui exponunt arationem: id est, cogitationem, quod omnia ista sint merum peccatum ac [?: ] Domino: nempe superbia, quae per altitudinem [?: ] lorum et latitudinem cordis indicatur, et simul [?: ] eorum cogitatio, vel etiam quaecunque motio [?: ]

NOVI. Scio, Nescio, plura verba sunt in Graeca, et etiam Hebraeo, inter quae γινώσκω valde late patet, sicut et Sentio apud Graecos et Latinos. In hisce vere verbis primum illa generalis regula repetenda est. [?: Q- ] in Sacris literis verba et nomina noticiae, sine [?: fiet ] interiorum sensuum ac potentiarum, sive etiam [?: ] rum, non tantum puram, solam, aut speculativam [?: ] ticiam denotant, sed etiam aliquos proximos [?: ] noticiam naturaliter mox consequentes: seu significant noticiam practicam, vivam et efficacem, de [?: ] plene dictum est in libello de Fide, et in Synecdoche.

-- 379 --

733/734 Quare verba Novi, Scio, Nescio et Ignoro, significant etiam sequentes motus bonos aut malos: alias approbo, curo, foveo, iuvo, alias contra. Sic accipiendum est quod Paulus ait 2. Tim. 2 firmum fundamentum esse, Novit Dominus suos: id est, Haec est basis fidei nostrae, omnis nostra securitas ac firmitas, quod virtute aut manu Dei custodimur ad salutem, eaque fovemur ac iuvamur: ex aqua nemo nos rapiet. Non significat simplex novisse: alioqui Deus omnia novit. Sic Psal. 1, Novit Dominus [?: -iam ] iustorum, iter autem impiorum peribit: id est, Dominus probat viam et actiones piorum, eosque curat, iuvat, secundat, et laeto optatoque exitu ditat. Sicut et Psalmo 37 ait, Novit Dominus dies sincerorum: iter autem conatusve impiorum, utpote neglectus et damnatus ab eo, carebit successu, erit potius ipsis exitio quam emolumento. Hos. 3, Novi te in deserto, in terra sitibunda: pro, fovi et alui te. Sic Psa. 31. Agnovit in tribulatione animam meam: pro, curavit, fovit, servavit. Psal. 144, Quid est homo quod agnoscis eum, et filius hominis quod memor sis eius? Sic Paulus 1. Thessal. 5, iubet doctores agnosci: id est, foveri, iuvari. Cum igitur Christus dicit Iohan. 17, Haec est vita aeterna, ut te agnoscant, et quem misisti Iesum: item cum Isa. cap. 53 ait de Meschia, Noticia sua iustificabit multos: non est intelligendum de quadam speculativa tantum noticia, qualem habent hypocritae: non etiam de tali, qualem habent daemones: sed de noticia vere agnoscente hunc fontem salutis, cumque ardenter desiderante aut expetente, haurienteque, ac denique in eo certa fiducia acquiescente: haec enim est vera fides. Tunc cognoscam, sicut et cognitus sum: 1. Cor. 1, id est plene cognoscam. Cognosci autem, non tantum perfectionem noticiae, sed curam, amorem ac protectionem notat, ut initio dixi. 2. Tim. 2, Sigillum Dei est, novit Dominus suos. 1. Cor. 8. Qui diligit Deum, hic cognitus est ab eo. Vicini sensus sunt, quod Christus dicit Iohan. 10, se nosse oves suas, et agnosci ab eis. Gal. 4, At nunc cognoscentes Deum, vel potius cogniti ab eo. Contrariae locutiones habent contrariam significationem: ut cum Christus dicit hypocritis, Non novi vos. id est, nunquam vere vos pro meis habui, probavi, amavi, curavi. Sic et Petri abiuratio accipienda est, cum dicit ad ancillam, se Christum non nosse: non quod simpliciter eum de facie aut nomine non norit (omnes enim eum toties publice visum auditumque noverant) sed quod nunquam ei fuerit coniunctus, eum amaverit aut curaverit. Sic et Latinis noticia pro amicitia ponitur, ex noticia enim amicitia oritur: sicut Graeci dicunt, ex visu amor, ἐκ τὸν ὁραν γίνεται τὸ ἐραν . Elongasti notos meos a me, Psal. 8. id est, amici me deseruerunt. Sic et illud dicitur: Qui ignorat, ignorabitur. id est, qui non vult agnoscere ac implorare misericordiam Dei, ille vicissim a Deo contemnetur, et in adversis destituetur. Psal. 79, Effunde iram tuam super gentes, quae non noverunt nomen tuum: id est, nec norunt nec curant te, tuamque religionem, etiamsi aliquando aliquid necessario de ea audiunt. Contra autem Psal. 9 dicitur, Confident in te, qui norunt nomen tuum. Sic dicitur Exod. 1, Excitatus novus rex, qui non norat Ioseph: id est, qui non expertus fuit beneficia Dei, quae per Ioseph Aegyptiis contulerat. Non nosse bonum et malum: Deut. 1, Qui non [?: no-at ] hodie bonum et malum: id est, neutrum, pedum [?: -um ] discrimina. Quod si quis sibi videtur aliquid scire nondum quicquam novit, sicut oportet nosse: 1. Cor. [?: ] id est: si quis turget opinione scientiae et sapiens est in oculis suis, is nimirum caret vera Dei noticia ac [?: ti-e ] , caret etiam dilectione proximi, sine quibus non potest esse vera ac practica noticia Christiani hominis. Porro etiam in malam partem verba noticiae aliquando accipiuntur, de quadam hostili ac laedente noticia. nam etiam hostiles motus noticiam sequuntur. Psa. 51. Quoniam peccatum meum ego cognosco, et iniquitas mea coram me est semper. Sic Gedeon Iud. 8 dicitur fecisse scire viros Suchot spinas ac tribulos. id est, flagellavit aut laceravit corpora eorum illis tam asperis dumis ac sentibus, ut experientia ipsa in corpore suo experirentur quid sint spinae. De tali aliqua tristi experimentalique noticia etiam illud cacodaemonis dictum ad exorcistas Act. 19 accipi debet, cum inquit: Christum novi, et Paulum scio, vos autem qui estis? Quasi dicat, Quid vos me territatis Christi a Paulo praedicati nomine? Ego sane cum illis multa habeo, tristiaque certamina, eorumque acerbas plagas quotidie experior, eoque illos metuo, Sed. vos mea misera nihilique mancipia non pili facio, nec quicquam in vobis scio quod mihi terrorem incutere possit. Novisse, pro possidere, est vicinum initio indicatae significationi. Psalm. 50, Novi omne volatile montium. Sic mox sequitur, Bestiae campestres mecum sunt: id est, in mea potestate. Et proxime praecessit, Meae sunt omnes bestiae sylvae, et animalia mille montium. Simile quid etiam illud est Gen. 39, Non noverat herus cum Iosepho, nisi panem quem comedebat: id est, nihil aliorum curabat, aut admodum attingebat: omnia erant in cura ac potestate Iosephi, non heri: tantum ille fruebatur, quibus opus erat corpori, illa sola possidebat. Possis etiam interpretari illud, herum non novisse cum Iosepho, non supputasse, non exegisse ab eo rationem administrationis rerum, ita ut non semel consideraret, quomodo hoc aut illud sese haberet, peractumve esset, omnia permittens libero Iosephi arbitrio. Quod notum est Dei, vertit vulgata Rom. 1. in Graeco est, τὸ γνωστὸν , Cognoscibile, aut Scibile, quod sciri potest, scilicet ex ordine effectuum et causarum per analysin, ut mox sequitur ibidem. Nosti, populus quod in malo sit: Exod. 32. id est, tu probe nosti, quomodo hic populus et totus mundus sit in maligno positus, sitque prorsus malus. Notus, pro celebri. Prov. 31, De mulieris industriae viro dicitur, quod sit notus in porta: id est, celebris in foro, in congressu aliorum virorum. Sic forte illud Psal. 74. Notus erat veluti afferens superne. Nosse, pro reipsa sentire ac experiri interdum accipi supra dictum est. Sic dicit Paulus Philip. 3, Ut cognoscam ipsum, et vim resurrectionis ipsius. Sic Marc. 5 dicitur Haemorrhoissa cognovisse in corpore suo, se sanatam esse: et de Christo ibidem dicitur, quod senserit ex se virtutem exisse. Talem quandam experimentalem cognitionem notat et illa phrasis, Nosse virum, nosse mulierem, Adam cognovit Evam, etc. Sic de experimentali cognitione exponendum est etiam, quod 1. Corinth. 4 inquit, Veniam et cognoscam non sermonem, sed virtutem istorum qui inflati sunt: id est, experiar quid possim spiritus virtute praestare. 2. Corinth. 2, In hoc ipsum scripsi ut cognoscerem probationem vestri: id est, experirer. Nosse interdum accipitur pro posse Isaiae 56, Canes fortes anima, seu impudentes non noverunt saturari, et ipsi pastores non noverunt intelligere: id est, nequeunt prae avaricia expleri, neque possunt res divinas intelligere, utpote imperiti. Matth. 7, Si vos, cum mali sitis, nostis bona dona dare filiis: id est, non obstante innata malitia, potestis nihilominus benefacere vestris: quanto magis pater vester, cum sit bonus, benefaciet? etc. Nosse igitur hic, posse, aut certe solere significat. Sic Germanice kennen notat utrumque, et nosse et posse. Novisse dicitur Mosen Deus de nomine, Exodi trigesimotertio. et de facie ad faciem, Deuteronomii trigesimoquarto. Utraque phrasis videtur ab humana consuetudine amicitiae sumpta esse, et significare summum Dei favorem erga Mosen. De priori dictum est modo in voce Nominis, et exponit eam ipsemet textus ibidem, addens: Invenisti gratiam coram me. Posterior, Nosse a facie ad faciem, familiarissimam conversationem

-- 380 --

735/736 significat: sicut si quem aulicum rex perpetuo ad suam familiaritatem convictumque admittat, eumque semper in oculis habeat, ut ille in Comoedia gloriatur. Quam non noverat linguam audivit, Psalmo 81. id est, peregrinus fuit apud exteros. Aliud per suum vicinum indicatur. Nosse, pro expendere. Quis novit vim irae tuae, et sicut timor tuus ira tua? Psalm. 90. id est, quis pro merito expendit austeritatem irae tuae? et quis te timet, sicut tu irasceris, seu pro magnitudine irae tuae. Caph similitudinis non est ibi adiecta suae voci, ut solent saepe transponi syncategoremata. Exitium utriusque ipsorum quis novit? Proverb. 24, id est nemo satis animo concipit, quam tetra poena afficiantur rebelles tum Dei, tum regis: seu nemo putasset fore, ut tam cito acerbeque punirentur apostatae deficientes a Deo, et rebellantes regi: vel, citius opinione hominum castigantur. Simile quid habet illud. 1. Corinth. 7, Qui scis mulier, an servabis virum? Quasi dicat, Tu iam de eo desperas, et vis temere te ab eo separare: sed forte citius tua opinione, aut praeter omnem spem, tuorum morum ac sermonis commoditate convertetur. Certe nullam habes certam noticiam, et quasi demonstrationem, quod omnino non convertetur. Quare ergo desperas? Sic et Germanice dicitur de rebus quasi desperatis, sperandis, aut (ut ille inquit) praeter spem sperandis, aut etiam timendis, wer [?: ] , wer [?: ] burge darfur sein? Priusquam te formarem in utero; novi te: Hierem 1. id est, iam tum non solum curam tui habui, sed etiam te mihi ad hoc opus destinavi, proinde ne desperes de fructu aut eventu tui laboris functionisque: concede mihi curam tuae idoneitatis, quantumvis tu agnoscas te puerum, ac insufficientem esse. Nosse aliquando est admirari, magnifacere, censere pro eximio quodam Sic Paulus secundae Corinthiorum quinto dicit, se neminem nosse secundum carnem: id est, se nullius innatas et veluti naturales dores admirari, sed tantum eas quae a Deo sunt per Spiritum. sanctum donatae, et quatenus Deus in ipsis consideratur ac celebratur. Eodem modo dicit etiam, Quod etiamsi olim Apostoli quasi quandam naturalem praestantiam Christi secum versantis admirati sint, magis hominem in eo quam Deum considerantes, et terrenum regnum felicitatemque a tam praestante heroe expectantes: tamen nunc non illas quasi naturales dotes terrenaque bona admirentur, sed potius quatenus Deus in eo conspicitur, relucet, nobisque conciliatur In hac significatione pro admiratione possis recte exponere etiam id dictum cacodaemonis. Actorum decimonono, quod supra exposuimus: Christum novi, et Paulum scio, vos autem qui' nam estis? Convenit aliquatenus cum eo quod dixi, Notum pro celebri et admirabili poni. Nosse ponitur interdum pro approbare, fovere. iuvare: ut et supra abunde dictum est. Tale quiddam est quod Paulus secundae Corinthiorum quinto dicit, Peccatum non novissem: ubi non de ipsa speculativa noticia dicitur, quandoquidem Christus solus peccati foeditatem et magnitudinem novit: sed de approbatione, patratione, promotione, etc. Sic posset illud Petri accipi. quod negavit se nosse Christum: id est, nunquam probasse, amasse, aut sectatum esse eius doctrinam aut personam. Sic et Paulus dicit Romanorum septimo, Quod enim perpetro, non agnosco: id est, non probo. ut mox sequitur: Quod odi, hoc facio: et quod nolo, facio. Sic forte accipiendum est illud Iohannis octavo, Quare locutionem meam non cognoscitis? Hinc aliqui vocem Sigaon Psalmo septimo vertunt, Inficiatio aut negatio David: quia toto eo Psalmo negat David, se insidiari vitae aut regno Saulis. Sic et Germanice pro, nego me hoc crimen patrasse, dici solet, Ich weiss nicht darvon: Item, Er wil nichts darvon wissen.

NOVUS, habet etiam suos quosdam Hebraismes Latinis auribus minus notos. Valde crebro in Psalmis, Isaia, et aliis locis fit mentio Novi cantici, aut Psalmi. Non autem hic nova cantio celebratur, quia (iuxta proverbium) novitas grata est, aut quia (iuxta Homerum) homines libentius novas cantilenas audiunt: sed ob alias causas, ac potissimum duas Primum ratione Dei, qui cum nos subinde novis beneficiis [?: c-mulet ] , novaque quasi miracula mirabilium [?: oper- ] edat, vel in punien dis impiis, vel in liberandis piis, vult ea celebrari ab hominibus nova gratiarum actione. Solebant autem olim pii hymnis ac cantionibus beneficia Dei celebrare. Saepe igitur David hortatur pios ad canendum canticum novum Domino: id est, ad celebranda nova Dei beneficia ac opera. Deinde [?: n- ] cantionis mentio fit in Scriptura, ut sub hac forma [?: -tionis ] indicetur ac praenuncietur, Deum iam aliquid novum ac mirabile opus editurum. Sub tali specie [?: ] monis praedicitur Isaiae 42, adventus Messiae, et vacatio gentium. Tali modo etiam collectio novae Eccles; celebratur Isaiae 26, In die illa cantabitur canticum illud in terra Iuda, Urbs fortis est nobis, etc. Novum significat interdum in Sacris literis idem prorsus ac [?: ] seu diversum a priori. Solent se interpretes multum [?: ] quere, quid sit quod Christus praecipiens de charitate, vocet id mandatum novum, cum sit vetustissimus. Sensus autem eius dicti Iohannis decimotertio, τολὴν κανὴν δίδωμι ὑμῖν est. Mandatum novum, id est aliud, do vobis. Prius etenim in hoc eodem capite et [?: co- ] cione aliud mandatum dederat, de fugienda ambitione, sectanda humilitate, et mutua concordia. Significat igitur Novum hic, idem quod aliud. Potest id [?: ] libus exemplis probari. ut Exodi 1, Surrexit rex novus super Aegyptum, qui non noverat Ioseph. ub. Septuaginta verterunt ἕτερος . Item Isaiae 62, Appellaberis nomine novo quod os Dei nominabit: pro qua locutione capite 65 in simili materia dicit, Et servos suos [?: ] cabit nomine alio. Sic et Marci ultimo legitur, Laguis loquentur novis: i. aliis, aut diversis a sua [?: -terna ] . Neque enim Apostoli et alii pii novas linguas excogitaverunt: sed aliis linguis, praeter eas qoas [?: -tea ] norant, locuti sunt. Sic Christus in ultima cena inquiens, se non amplius bibiturum de genimine [?: -tis ] , donec illud bibat novum in regno patris sui, aut regno caelorum, sicut Matthaeus et Marcus [?: refer- ] non hoc vult dicere, se postea novum vinum aut [?: ] stum bibiturum: sed per vocem Novum significat aliud,, aut diversum, quasi dicat, se non amplius usurum consueto cibo ad sustentandam hanc vegetativam [?: vit ] in regno patris autem, se una cum eis longe alio multumque ab eo diverso cibo ac potu aut deli. iis [?: pe- ] turum: de quibus dicit in Luca post cenam, se [?: ] nere Apostolis ut in regno eius super mensam [?: ips-- ] edant ac bibant secum. Novum ergo significat [?: al- ] aut multum diversum ab illo, ipsi aliisque hominibus in hac vita consueto 1. Iohan. 2 videtur paulo aliter accipi mandatum vetus ac novum. Torquent sane se interpretes, varias eius loci expositiones afferentes. Sed videtur ipsemer Apostolus explicare horum epithetorum rationem. Nam cum dixit vetus, mox addit causam, bis repetens: ideo esse veterem doctrinam, quia habuerint eam inde a principio, ex quo in [?: Ch-mo ] instituti sint. Sic eandem etiam mox vocat doctrinam aut mandatum novum, exponens causam appellationis, quia veteres tenebrae ignorantiae, impietatis ac pravae vitae interierint, et contra vera novaque haec doctrinae ac pietatis affulgeat. Ita doctrina charitatis erga Deum ac proximum tum vetus est, quia ipsis [?: ] ab initio institutionis, et omnibus piis inde ab [?: ] mundi proposita est: tum nova, respectu evanescenti

-- 381 --

737/738 veterum tenebrarum, et iam novae lucis mundo orientis, et etiam illis ipsis qui antea hanc lucem maligne tenuiterque habuerant, longe clarius affulgentis. Utrumque autem epitheton commendat auditoribus hanc doctrinam: vetustas, quia inde et veritas eius aestimatur: et auditor animadvertere potest, se nullo novo onere aut iugo onerari, iureque a se exigi, cui sese iam olim subiecit et obstrinxit. Rursus novitas etiam facit gratam hanc doctrinam, quia non sit veterum errorum ac tenebrarum documentum, non etiam obscurorum typorum aut umbrarum: sed clarae lucis regni Christi, ac illustratae doctrinae, quae nunc recenter mundo clarius quam unquam antea affulsit, quaeque etiam pro exemplo in hac re ipsum Christum nobis sequendum proponit. Novus homo, aut nova creatura, opponitur veteri, de qua forte dicetur in vocabulo Vetus. Est autem Novus homo, omnis pius, quatenus est conditus ac regeneratus per verbum et sacramenta, operante id Deo potenter per Spiritum sanctum, ac vetus lapideumque cor excindente, et novum substituente. Atque hanc tantum novam creaturam testatur Paulus valere in Christo, Gal. 6. Sed de hac voce forte etiam in vocabulis Renovandi, renascendi et regenerandi agetur. Spiritus novus promittitur piis Ezech. 36, id est renovatus, qui antea habuerunt veterem tantum spiritum et carnalem. De nomine Novo dictum est in voce Nominis plenius. Novorum [?: -s ] nominatur Exod. 23 et 34 Hebraice אביב Abib, significat autem novarum spicarum, quae tunc ibi in frumentis incipiebant maturescere. Vetus ob novum eiiciens, Levit. 26 pro, veteres fruges, aut vina et fructus de prioribus annis superabundantes, tandem eiicietis veluti minus gratas, quando consequimini magnam copiam novarum quo locus esse possit novis fructib. recondendis Inquit enim, Et comedetis vetus inveteratum, ac illud propter novum eiicietis. Sic in multis locis instante ubere vindemia boni vini, cupiunt quoquo modo vetus extrudere, ut satis vasorum ad novum habeant. Res nova pro mirabili et miraculosa ponitur interdum: sicut et apud Latinos, Novum aliquando aliquid magnum, mirabile, inopinatum indicat. Sed Num. [?: -6 ] , ubi rem novam habet Vulgata versio, in Hebraeo est, Si Dominus creationem creaverit, etc. Verum Hiere-iae it habetur, Creabit Dominus novum, seu rem novam, Femina circumdabit virum: mirabilem Meschiae conceptionem significans. Eadem phrasis et Isaiae 43 habetur, ac indicat rem admirandam et inauditam. Isa. cap. 65 et 66, pollicetur Deus caelos novos et terram novam: intelligens nimirum novum regnum Messiae, posito continente pro contento. Vinum novum in utres novos, et uetus in veteres infundendum esse, Christus respondet discipulis Iohannis, quaerentibus cur Apostoli non ieiunarent? indicans, proportionem etiam in instituendis Christianis servandam esse, sicut in vino et vasis. Mustum enim cum sit valde flatuosum, et non facile novitate vasis afficiatur. sed potius novum vas indicere ac imbuere suo fervore ac flatuositate possit, ponitur in utres novos tanquam validiores, et qui exten sionem admittunt: quod si in veteres poneretur, sua [?: fla-ate ] rumperet eos, quia sint tum imbecilliores, tum [?: ] non amplius admittant extensionem, ut exhalationi locus esse possit. Vetus vero vinum facile [?: affici- ] recenti vire dine vasis, nondum imbuti odore ac sa [?: ] vini, carentisque illa interna vinaria incrustatione. [?: ] requirit iam imbutum et incrustatum vas: cumque [?: -buerit ] , careatque flatuositate, facile etiam [?: imbecil--- ] vase continetur. Sic igitur indicare vult Christus, [?: ] aliis discipulis aliam disciplinam aut institutionem non venire, adhibendanque esse. Proponit ergo Christus parabolico illo dicto regulam universalem, nempe, [?: ] omnibus rebus et actionibus proportionem convenientem observandam esse. Novum Testamentum, est novum foedus a Deo per Christum in Baptismo et sacra Coena initum: de qua re in voce Testamenti agetur, ubi etiam de sanguine novi Testamenti dicetur. Nova conspersio, aut massa, 1. Cor. 5. Expurgate igitur vetus fermentum, ut sitis nova massa, sicut estis azymi: etenim Christus Pascha nostrum immolatus est. Allusio est ad morem comedendi agni Paschalis, cum pane azymo, et expurgandi fermenti, quod in veteri Testamento diligentissime fieri debebat. Nova igitur massa seu panis azymus sumus, et fieri debemus, imputatione, et inchoatione novi hominis: fieri vero debemus incremento ac perfectione. Eo tamen loci exponunt aliqui, quod sicut plerique illorum sunt sancti, pii ac puri: ita et totum coetum mundare debeant, remoto prorsus per excommunicationem de suo coetu, uno illo impuro ac incesto. Nova ergo azyma seu massa, novum piumque hominem denotat. Vetera praeterierunt, nova facta sunt omnia: 2. Cor. 5. id est, sicut pleraque omnia nimium vetusta, tanquam evanida negliguntur, nova autem contra in precio sunt: ita etiam in instauratione mundi ac generis humani per Christum, pollicitus est se novos caelos et novam terram creaturum: se etiam novum foedus ac formam religionis, abolita vetere, daturum. Haec iam omnia impleta sunt. Quare nos totum veterem hominem, cum omni sua iustitia, virtutibus ac dotibus parvi facimus: et tantum ea quae nunc Meschias per suum Spiritum et Verbum nova fecit, novum cultum, novos homines, et novam iustitiam, donaque per eum data magnifacimus, ut tantum de ipso, non autem de nobis aut aliorum carne ac sanguine gloriemur, cum omnis gloriatio iam hominibus exclusa ademptaque sit. Dicendo novum (scilicet foedus) antiquavit prius. Hebr. 8. id est, cum Deus Hier. 31. promiserit novum foedus: indicavit, se esse abrogaturum vetus. sed de hoc in voce Testamenti agetur. Heb. 10 hortatur nos Apostolus, ut intremus in sanctuarium: id est, ad thronum gratiae, aut patrem in caelis, per sanguinem, Christi merito ac mediatione: idque per eam viam, quam ipsemet Mediator nunc novam aut recentem nobis praeparavit, aut dedicavit. Viam vero novam vocat ideo, quod Christus nobis omnibus noviter sua passione praeparavit aditum ad patrem, cum antea in veteri Testamento esset valde difficilis aditus ad praesentiam Dei, seu ad arcam in Sancta sanctorum, nunc vero omnibus pateat. Ambulare in novitate vitae, est, Spiritu Dei regi, conditum esse ad bona opera, et praestare novam obedientiam: ante omnia autem exsolius Christi merito pendêre, ac per eum iustificari. Dixi supra, quid sit novus homo, et explicabuntur hae res ac loquutiones postea in verbis RENASCI ac RENOVARI.

NOVISSIMUM, pro ultimo extremoque ponitur. In Hebraeo est אחרית Acherit, quod postremum aut extremitatem notat. Deducitur autem a verbo Achar, quod differre ac tardare significat. Sicut autem variarum rerum, temporum, locorum, et hominum postremitates sunt: ita et vox ista varie accipitur. quod ex sequentibus patebit. Quare autem vox Novissimum ultima significet, paulo post exponetur. Novissima dies simpliciter posita, est ultima, aut iudicii dies. Iohan. 6, Resuscitabo illos in novissima die. Sic et Iohan. 11 ac 12 reperitur. Novissima alioqui dies festi, Iohan. 7, ex additione vocis Festi, quid notet intelligitur. Novissimi dies, aut in novissimo dierum, respectu praecedentis temporis dicitur. Olim ante Christum in veteri Testamento dictum significavit tempus adventus Christi, Isaiae secundo, In novissimo dierum erit mons domus Domini, etc. Post Christum autem, in novo Testamento usurpatum, significat tempus vicinum fini mundi. Deut. 4 inquit Moyses, Cum tribulatus fueris, et te invenerint

-- 382 --

739/740 omnia quae praedicta sunt, in novissimo aut postremitate dierum, revertêris ad Dominum Deum tuum: id est, tandem post multas afflictiones et poenas. Genes. 49, Congregamini ad me, et nunciabo vobis quod eventurum est vobis in novissimis diebus. id est, multo post me tempore. Dan. 9, Indicabo tibi quid eventurum sit populo tuo novissimis diebus: id est, popularibus tuis postremis temporibus. Novissima hora, etiam pro postremis temporibus ponitur 1. Iohan. 2. Filioli, novissima hora est: id est postrema simul et tristissima tempora. Primus et novissimus ego sum, inquit Deus Isaiae 41 et 48. id est, non habeo principium, nec finem, sum aeternus. alia omnia habent a me principium, et intereunt: ego autem nec principium, nec finem habeo. Sic in Apocalypsi dicitur, Ego sum α et ω . Sic et Apoc. 1, 2, et 22 dicitur, Ego sum primus et novissimus. Novissimum alicuius, est sors, status, fortuna et conditio eius, quae tandem ei postremo loco obtingit. Iob 8, Principium tuum erit parvum, novissimum autem tuum crescet. id est, si iustus fueris, Deus tandem beabit te, dabit amplam et opulentam sortem, ac felicem rerum tuarum statum. Num. 24 Novissimum eius usque ad perditionem: id est, ipsi quoque tandem peribunt. Luc. 11, Fiunt novissima aut postrema hominis peiora primis: id est, tandem multo peior fit ipse, et deterior est eius conditio quam prius, cum ab uno tantum cacodaemone possidebatur. Novissimum alicuius, vocatur etiam postrema pars vitae, aut temporis vitae ipsius. Deut. 8, Ut benefaceret tibi in novissimo tuo: id est, tandem tibi multa beneficia conferret. Deut. 32, Videbo quid in novissimo eorum: id est, quid tandem illis accidet. Psal. 37. Novissimum impiorum succidetur: id est, tandem peribunt. Possis et de eorum posteritate interitura accipere: nam id quoque novissimum denotat. Novissimum. aliquando significat eventum, exitum, aut finem rei vel hominis. Proverb. 5, Novissimum extraneae amarum, sicut absynthium: id est, tandem veniunt tristissimae poenae ex adulterio et scortatione. 2. Sam. 26, An non nosti quod sit amaritudo in novissimo? pro, bene scis, quod ubi ultima desperatio accidit alteri parti, atrocius pugnet quam antea, cum fugae ac evasionis spes appareret. Proinde ne compuleris nos ad extremam desperationem, ac necessitatem nos defendendi, ubi una salus est nullam sperare salutem. Vulgo dici solet, Cum desperatis pugnare esse periculosissimum. Novissimum ponitur pro filiis, aut posteritate. Hierem. 31, Est spes novissimo tuo, vel fini: id est, reliquiis, aut posteritati, aut filiis. id est, bene illis sperandum est. Novissima tuba: id est, quae postremo canet. 1. Corinth. 15. In ictu oculi, in novissima tuba: id est, cum in fine temporum ac mundi Deus per angelum tuba canentem dabit signum resurrectionis ac iudicii. Aliquando vox haec significat infimam plebem, quae sit velut extremum aut ultimum populi vel civitatis. Traducta est haec significatio a tempore. nam quae ultimo accidunt, ea nobis sunt maxime nova. Hinc novissimum pro ultimo usurpatur. Ezech. 23. Novissimum tuum gladio cadet: id est, infima plebs, cum optimates captivi abducentur. Sic Ezech. 33, Et tulerit populus virum unum de novissimis suis. Sic et Latini novissimos, pro infimae sortis dicunt. Cicero pro Roscio: Itaque perbrevi tempore qui ne in novissimis quidem erat histrionibus ad primos pervenit comoedos. Sic Lucae 14, Novissimus locus, pro infimo ignobilissimoque. Et 1. Corinth. 4, Puto quod Deus nos Apostolos novissimos designarit: id est, infima ignobilissimaque et miserrima sorte collocavit, cum nemo non praenobis infletur, sibique sapientior nobis videatur. Novissimum ira: Dan. 8, Docebo te quid sit futurum in novissimo irae: id est. in fine, seu cum desiner Deus irasci. Marc novissimum, Deuteron. 11 et 34. id est, mediterraneum, quod est respectu stagnorum domesticarum remotissimum, et plane terminat Iudaeam. Novissimum, pro praemio, quia operis praemium est finis. Psalmo 37, Novissimum recti pax: id est, tandem Deus ei id praemii dat. Statim autem sequitur, Novissimum impiis excindetur: quod supra exposui. Credo ab hac Hebraea voce venire, quod τέλος finis etiam pro praemio aut poena usurpetur. ut 2. Corinth. 11, Quorum finis est secundum opera ipsorum. Sic et Roman. 6, [?: ] Philipp. 3, Quorum finis est mors et exitium. [?: ] novissimum, est extremum exitium: Proverb. 15. [?: Sc- ] vitae sursum intelligenti, ut declinet ab inferno novissimo. Novissimus quadrans, est ultimus nummus, ad explendam summam debiti requisitus: id est, donec omnia exactissime persolveris. Matthaei quinto. Amen dico tibi, non exibis inde, donec persolveris ultimum quadrantem.

NOX, varie in Sacris literis usurpatur. Possunt autem eius significationes colligi ex contrariis vocabant DIEI ac LUCIS. Dicetur etiam aliquid huc pertnens in voce TENEBRARUM ac VESPERI. Triplex autem potissimum eius significatio, ratione metaphorae esse solet. Notat enim inscitiam rerum divinarum, seu absentiam lucis caelestis. Indicat quoque res et tempora adversa: et denique etiam omnia iniusta ac impia. Inscitiam aut absentiam verae doctrinae denotat, quia sicut noctu oculis, absente luce, in [?: ] externa vita cernere non possumus, eoque aut [?: pr- ] sus ociari, aut certe parum feliciter operari [?: cog- ] sic in spirituali vita nisi lucerna verbi Dei ac Spiritus S. nobis praeluceat, caecutimus, et facile ubique [?: imp- ] gimus, contra Deum, nostram salutem et proximum agentes. Huius significationis haec exempla esse possent. Roman. 13, Nox praecessit, dies [?: appropinqua- ] id est, inscitia et obscuritas religionis nunc [?: affulg- ] luce Evangelii evanescit. Haec nox negatur futura in illa nova ac caelesti Hierusalem, Apocalypsis 21 et 22 Sic Christus Iohannis undecimo ait: Si quis ambles. verit interdiu, non offendit, quia lucem huius mundi videt: si quis autem ambulaverit noctu, offendit, quae lux non est in eo. Secundo indicat haec vox res adversas. Tenebrae enim nocturnae moerorem et pavorem in humanis cordibus excitant: contra autem [?: ] ac lux exhilarat, et securum reddit hominem [?: Mich. ] , Quare nox erit propter visionem, et tenebrae [?: prop- ] divinationem, occiderque sol super Prophetas [?: ] et obtenebrabitur dies: confundentur videntes, et [?: ] bescent divini, etc. Ego vero plenus sum virtute [?: ] tus Domini, etc. Declarat ipsemet Propheta, quid sit fieri pseudoprophetis noctem: nempe quod licet [?: ] reant aliquandiu falsa divinantes, tamen tandem deprehensa eorum vanitate, venientibusque poenis divinis, incidant in ignominiam et calamitatem. [?: Co- ] vero inquit, Ego pergam verum docere, eductus [?: ] hac ignominia, qua nunc premor. Deus dat canticum nocte, Iob 35: id est, in adversis liberat, ut ei gratias [?: ] agamus, ac canamus, beneficia eius celebrantes Se de impiis dicitur Iob quinto, Interdiu apprehendent tenebras: et quasi in nocte sic palpabunt in meridie: id est, Deus eos tali ac tanta calamitate subito obruet, ac nesciant quo sese vertant. Sicut praecessir, Capit [?: ] tes in consiliis suis: Iob 17, Noctem vertunt in [?: ] id est, inepti consolatores mihi in rebus hisce desperatis simis bona pollicentur. Tertio, Nox et tenebra regnum impietatis et inferni indicant. Qui dormiunt, nocte dormiunt: et qui ebrii sunt, noctu ebrii sunt: nos vero cum simus diei, sobrii simus: inquit Paulus 1. Thessalon. quinto.

Nox et amor vinumque (inquit ille) nihil moderabile [?: ] Et, ut Apostol. inquit, moris est potius noctu talia agere

-- 383 --

741/742 per metaphoram ergo Nox regnum impietatis in dicat, ubi nemo timet Deum, aut veretur verbi aliorumve fratrum reprehensionem, ideoque patrant scelera liberrime. Vicinum huic est quod Christus Iohan. 9 inquit: [?: ] oportet operari opera eius qui misit me, donec [?: di- ] est venit nox, cum nemo operari potest. ubi non tam ignorantiam veritatis, quam potestatem tenebrarum indicat: ut ipsemet alibi loquitur. Quare addit: Quandium sum in mundo, lux sum mundi: indicans nimirum, venturum aliquando illud, Modicum non videbitis: cum regnante Antichristo, aut grassantibus aliis seductoribus, sit futura ingens fames ac penuria audiendi verbi Dei, ut in Amos minatur, et Samuel in suo primo libro scribit. Foedus cum nocte ac die, Hierem. 33. Si po teritis dissolvere pactum meum cum die, et pactum meum cum nocte, ita ut non sit amplius dies aut nox in tempore suo, etiam foedus meum cum Davide et Levitis dissolvetur. id est, tam certo regnabit posteritas Davidis (id est, Meschias) et Levitae (pii Christiani) ministrabunt mihi, quam certo adhuc dies et noctes erunt. Nox nocti indicat scientiam, Psalmo 19. id est, die ac nocte propagatur verbum ac veritas Evangelii. ponitur tempus, pro iis quae in tempore fiunt. Accidens in nocte, est pollutio nocturna. Deuter. 23, Qui non fuerit mundus ab accidente in nocte. Timor noctis, aut nocturnus: Psalmo 9, et Cantic. 3. Non time bis a timore noctis. Plerunque noctu et maiora pericula imminent, et homines sunt naturâ meticulosiores, putantque omnia pericula quae accidunt maiora esse quam revera sunt. contra, fere sunt noctu audaciores. Sed pollicetur Psal [?: -es ] pio a Deo protecto, quod non pavebit a timore nocturno. Noctu canticum Dei mecum, Psalmo 42. Interdiu promittebat Deus beneficentiam, et noctu canticum eius mecum: id est, mox post promissa praestabat beneficium, ut me oporteret ei gratias agere. Canticum hic gratiarum actionem significat. Noctu homines sese dedunt quieti, et contra bestiae et scelerati noctu magis saeviunt, magis item perterrefieri homines solent. Ad hanc igitur hominum noctis et latronum rationem ac morem Scriptura respicit, cum toties inculcat, diem Domini, aut ipsum Dominum venturum noctu, sicut [?: ] , cum homines in summa securitate stertunt, et [?: ] venturum minime putant, quando omnia erunt tristiora et terribiliora: Matth. 24, Marc. 13, 1. Thessal. 5. 2. Petr. 3. Apocal. 3. Hac eadem ratione Scriptura etiam in veteri Testamento minatur aliquibus intempestivum, subitum ac insperatum exitium: sicut et diviti dicitur Luc. 12, Stulte, hac nocte repetent animam tuam ad te. Iob 24, Nocte opprimet eum tempestas. Iob 34, Media nocte perturbabuntur. Sic in Isaia dicuntur noctu vastatae esse Ar, Moab et Kir. Surgere de noctu, vertit Vulgata verbum שכם Schacham. significat autem valde mane surgere, et indicat quandam vigilantiam ac diligentiam in agendo. Sic Genes. 20: Surgit Abimelech summo mane, et indicat servis suis nocturnam visionem, et minas Dei. Sic Abrahamus iussus offerre filium, summo mane surgit: Genes. 22. Sic Ierem. [?: ] alii prophetae dicuntur summo mane surrexisse, et [?: -nuisse ] populum: quibus verbis Deus indicat suam indigentiam et assiduitatem in revocandis hominibus, [?: ] paenitentiam ac salutem, a peccatis et exitio. Ier. 6. surgite, et ascendamus noctu, ut demoliamur palatia [?: ] . Nox observationum vocatur Exod. 12, ea nox, qua [?: ] sunt primogenita Aegyptiorum, et [?: conserva-litarum ] , quaque Israelitae ex Aegypto educti sunt: [?: ] Deus voluit eam esse memorabilem Israelitis, sin [?: -ue ] caeremonia Paschatis et aliarum [?: caeremoni-- ] eam in omnem posteritatem observari et custodiri, ut perpetuo tanti beneficii recordarentur: vel etiam multo magis, ut interea audirent, discerent ac meditarentur, qualis ac quantae liberationis illa omnia picturae typique essent, sicque vera fide verum pascha in salutem aeternam comederent. Vigilia nocturna, pro brevissimo tempore ponitur Psalm. 90, et comparantur cum ea mille anni coram Domino. Quid Vigilia sit, dictum est in voce CUSTODIA, et dicetur etiam in voce VIGILIA. Noctem esse sicut lucem aut diem Domino, est, eum omnia perspicere, nihil esse [?: -am ] absconditum quod ille non perspiciat: Psalmo 139. sed Hiob. 34 , eadem loquutione, ac in eodem sensu utendo, aliquanto obscurius loquitur. Noctu non extinguitur lucerna mulieris industriae ac laboriosae, Proverb. 31. id est, est assidua ac perpetua in opere, non stertit totas noctes, quin potius vigilat ac laborat, eoque indiget lucerna perpetuo ardente. Alias significat haec phrasis, quod aliqui in rebus adversis non succumbunt, sed consistunt. Umbra quasi nox id est, densissima umbra. Per metaphoram autem significat firmissimum praesidium. Umbra enim imitatur noctem, et nox a Mathematicis umbra terrae vere dicitur. Quanto porro densior est umbra, tanto magis tuetur ab aestu solis, talis est nox. Isaiae decimo quinto hortatur Deus Moabitas, ut tutissimum receptaculum ac refugium afflictis ac profugis Iudaeis praestent, inquiens: Moab pone quasi noctem umbram tuam in medio meridiei: absconde expulsos, et vagos ne prodas. Peregrinabuntur apud te eiecti mei Moab, tu sis illis latibulum a facie vastatoris. Noctu et interdiu, pro assidue, Psalm. primo, Meditabitur in lege Domini die ac nocte. Isaiae trigesimoquarto, Ignis eius noctu et interdiu non extinguetur: id est, nunquam. Filius hominis erit in corde terrae tres dies et tres noctes, Matth. 12: incomplete intelligendum est: sicut saepe integrarum rerum aut actionum vocabula pro incompletis ponuntur. Dicitur autem id propter collationem Ionae, qui tandiu fuit in ventre ceti.

NUBES, et NEBULA, idem sunt substantia: nempe vapor terrae humidus. loco tamen et effectu differunt: quia haec terrae incumbit, et non gignit pluviam: illa vero in mediam regionem aeris vi solis sublevata, solet pluviam, nivem, aut grandinem gignere. Nebulae vox non habet ullas admodum obscuras loquutiones: sed Nubes complures. Dicam tamen de Nebula primum. Illam densitatem aeris, quae circa Deum loquentem cum Israelitis apparuit, Vulgata versio iam nubem, iam nebulam vocat, ob similitudinem istorum meteororum. sed in Hebraeo est unica vox ענן Anan, sicut et Graeca νεϕέλη aliquando utrunque significat. Circumfudit vero sibi Deus illam quasi speciem nebulae aut nubis lucidae, ut habetur Matthaei decimoseptimo, quia alioqui Deus humanis oculis invisibilis est. caeterum in Mose ea causa ponitur, ne visa aliqua Dei specie, inde idolon fabricarent. Ab illis porro apparitionibus in exitu ex Aegypto, et quae postea in templo apparuerunt, sumuntur multae passim locutiones, aut ad illam speciem alludunt: ut mox dicetur clarius, propositis exemplis. 1. Regum 18, Factum est autem, cum egrederentur sacerdotes de sancto, ut nebula impleret domum Domini, nec potuerunt sacerdotes stare et ministrare propter nebulam: nam implevit gloria Domini, domum Domini. Tunc ait Salomon, Dominus dixit se habitaturum in caligine. Alii pro nebula vertunt nubem. Quod autem primum dixerat Anan, nubem aut nebulam: hoc mox dicit gloriam Domini, et densam caliginem. Ob tales apparitiones dicitur Deus iam habitare in nubibus, iam vehi aut equitare in nubibus tametsi ea loquutio et inde venire posset quod beneficium pluviae ex nubibus veniat, quodque ibi tonitrua audiantur, quae possint videri signa praesentiae Dei.

-- 384 --

743/744 Nebulam sicut cinerem spargit, Psal. 147: in Hebraeo est, pruinam. Delevi sicut nubem praevaricationes tuas, et sicut nebulam peccata tua. Isaiae 44 elegans aptaque similitudo est. Nam et deformat nubes ac nebula caelum, aerem ac terram, et impedit oculos hominum, et nihil videtur ea firmius. Sed uno momento Deus utramque dissolvit aut fugat, et ita prorsus abolet, ut nec tenue quidem vestigium eius usquam appareat. Sic et peccata nostra Deus condonando adeo prorsus in profundum maris abiicit, ac si nunquam admissa fuissent. Elevare dicitur Deus nebulas (ut Vulgata habet: aut nubes, ut aliae) ab extremitate terrae, Hier. 10. Quod dicitur ob illas nubes, quas aut quibus Deus ex mari aquam sursum trahit, ut in historia Heliae habetur: et Physici scribunt, et denique experientia nautae norunt: Vapor nebulae de incenso ascendebat, Ezech 10. Sic enim solet, cum res idoneae ad suffitum igni imponuntur, ascendere fumus. Dominus, in turbine et tempestate via eius: nubes veluti pulvis pedum eius: Nahum 1. Describitur ibi Deus terribiliter, et hoc inter alia additur, ex illis tot visionibus ut supra dictum est, quo aliquid quasi oculis subiiciatur spectandum, eoque magis Deus praesens esse et terribilis appareat. Dies [?: nebul- ] et nubis, aut (ut Vulgata habet) nebulae et turbinis, Zoph. 1, dicitur dies tristis, qua Deus erat puniturus Iudaeos. inquit enim: Prope est dies Domini magna, prope inquam et accelerans valde. Vox diei Domini amara, ubi fortis vociferabitur: Dies in dignationis dies illa, dies tribulationis et angustiae, dies desolationis et devastationis, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulae et nubis. Sic et Ezech. 30 et 32. minatur Deus Aegyptiis diem nubis. Eadem forma sermonis est et Ioel 2. Incommodae sunt, et tristiciam in hominibus excitant dies nubilae et nebulosae: ideo additur hoc amplificationis et hypotypo seos gratia, quo magis iam terrificae minae Dei humana corda ad resipiscentiam permoveant. Est alioqui hoc valde usitatum Scripturae, ut in descriptione tristium poenarum, totius rerum naturae facies tristis, minax ac horribilis depingatur: contra in descriptione rerum secundarum ac beneficentiae divinae omnia laeta esse, et veluti arridere nobis, ac nobiscum congaudere et exultare dicantur: de quo Hebraismo supra dixi. Ratio autem huius locutionis est, quia infelicibus omnia tristia apparent: contra laetis omnia speciosa, ac veluti applaudentia. Sicut et Germani dicunt, Er meinet das ihn dir ganze welt anlachet. Nebulae a turbinibus agitatae, 2. Petr. 2. vel potius nubes, ut sola Germanica habet: cum nebulae non perinde a ventis agitentur, et in Graeco sit νεφέλαι , non ὁμίχλαι , quod usitatius nubem quam nebulam significat. Petrus igitur ibi nubes agitatas vocat falsos doctores, ob inconstantiam forte, quod temere in doctrina, eiusque confessione fluctuent, sicut nubes a ventis agitatae. Posses dicere, ideo etiam eos vocari hoc nomine, quia sicut nubes circumagitatae, non perinde certam ac plenam pluviam effundunt: ita nec illi solide agrum aut vineam Domini verbo rigant, speciem alioqui eximiam prae se ferentes, et magnum quid de se pollicentes, sicut tales nubes. Ob eandem forte causam, eos etiam fontes arentes ibidem appellat Iudas in Epistola sua paulo clarius loquitur, inquiens: Isti sunt nubes aqua carentes, a ventis agitatae aut circumactae Prover. 25 comparatur nubes aqua carens cum hominibus, liberalitatem ac beneficentiam verbis pollicentibus, et re nihil praestantibus: in quo sunt istis bullis aut ampullis Pseudoapostolorum similes. Arcus in nubibus aliquoties repetitur Gen. 9. id est, iris quae in nubibus apparere solet, et curuitate sua arcum imitatur. Dicit autem Deus, se positurum arcum suum in nubibus: non quod tunc primum creaverit illud meteoron: sed quod tunc primum coepit esse Sacramentum aut testimonium divinae voluntatis ac promissionis, de non perdendo amplius per diluvium mortalium genere. Praecedebat Dominus Israelitas interdiu in columna nubis, et noctu in columna ignis: Exod. 13 et saepissime alias: inculcaturque, quod non sint profecti, nisi movente se illa columna. ideo vero interdiu fuit columna nubis, et noctu columna ignis, ut cerni posset: quia nec flamma interdiu ob lucem solis, nec nubes noctu, praesertim depressi valde, procul cerni potest. Quid porro significa vera exponit aliqua ex parte Paulus 1. Corint. 10. Simile beneficium pollicetur Isaias cap. 4, piis in novo Testamento, sed per metaphoram ad spiritualia bona voces transferens. Intelligit autem tum noticiam veritatis, tum et protectionem aut umbraculum ab aestu, ut mox ibi exponitur. Exod. 14 dicitur columna nubis antecedent Israelitas, retro eos abiisse, et constitisse inter Aegyptos et Israelitas, ne sese invicem accederent. Vocatur etiam ibidem tenebrae, et simul dicitur noctem illuminasse, ut propria quaedam aut singularis species eius columnae ea nocte fuerit. Conciliat vero verba loci eius Chaldaeus interpres, et rabi Abraham Sephradi, quod a latere Israelitarum fuerit lucida et fulgens, et a [?: ] Aegyptiorum tenebrosa et obscura, ut non potuerint videre aut aggredi Israelitas. Quod porro descenderat Deus in nube densa, et simul ignita super montem [?: ] na, et alioqui saepe in nube apparuerit, ut cum [?: Mo- ] et Israelitis ageret, loquereturque, habetur Exod. 19, et saepe alias. Ligat aquas in nubibus, nec rumpuntur [?: ] eis, Iob 26 inter mirabilia opera recensetur, quod [?: ] ta pondera aquarum in tam fragili vase contineantur. Alibi nubes vocantur lagenae aquarum. Nubes roris Isaiae 18, Sicut calor serenus post pluviam, et sicut nubes rorida in calore messis: ponitur pro re grata et [?: co- ] da. Nubes stillare iustitiam aut iustum: Isa. 45, Rorate caeli desuper, et nubes stillent iustitiam: id est, meo beneficio doctrina simul et iustitia per Messiam [?: venie-- ] adeo copiose, ut terra hac caelesti pluvia rigata, et velati operta proferat salutem et iustitiam: id est, homines recte edocti et renovati, consequantur iustitiam et salutem et praestent novam obedientiam, haec simul crescent. Sicut nubes volant, Isaiae 60. Qui sunt isti, [?: qui- ] nubes volant, et sicut columbae ad fenestras suas: Comparat Apostolos nubibus tum ob rigationem salutaria doctrinae, quae alioqui crebro pluviae comparari [?: so- ] tum quia cito ac omnia vera doctrina complent: idque facit veluti collatione ad se aliosque prophetas, [?: qui- ] tantum angulo astricti alligatique erant, et veluti varium locum rigabant. Ecce quasi nubes ascendet, et quasi tempestas currus eius, Hierem. 4. Eadem forma orationis est etiam Ezech. 38 de Gog et Magog, quod sicut nubes terram operiet suis copiis. Comparatur autem in priore loco adventus et exercitus Chaldaeorum vento, nubi et tempestati, ob subitaneam ac [?: insperata- ] leritatem: deinde et ob copiam, terrorem, et [?: per- ] Sicut enim nubes et procellae subito irruunt, [?: omn- ] cupant, terribiles apparent, omnia vastant: sic et ille exercitus. Eodem modo et per metaphoram nubes [?: ] piam significat: Hebr. 12. Cum igitur tanta nubes [?: ] nos circumstet: id est, copia sicut nubes, aut potius [?: -bula ] , nobis undique circumfunditur, omnia replent [?: ] tegens. Opposuisti tibi nubem, ne transeant [?: ] Thren. 3, est hypotyposis aut pictura quaedam [?: ] obiecta, qua pertinax ira Dei depingitur, quae cum semel exardescit, non mox saevire desinit, nec se precibus statim placari permittit: sicut prohibetur [?: Hierem- ] orare pro populo. Dies nubis et caliginis: Ezech. 34. Congregabo oves meas de omnibus locis, quo dispersae sunt in die nubis et caliginis. Solent tali tempore dispergi oves, nisi habeant diligentes pastores. Sed hic metaphora ovium et temporis dispersionis et collectionis

-- 385 --

745/746 transfertur ad recollectionem Iudaeorum, in vastatione Iudaeae et Hierosolymae dispersorum et abductorum: multo autem magis ad collectionem filiorum Dei ex omnibus gentibus per verbum, Iohan. 11. et denique de omni recollectione ovium Domini errantium, quae omnibus seculis in potestate tenebrarum, et grassantib. erroribus in varias opiniones, sectas, et eorum corruptelas disperguntur. Nubes matutina, pro re non durabili ponitur Hos. 6, Pietas aut iustitia vestra sicut nubes matutina, et veluti ros mane veniens et abiens: id est, res instabilis, evanida. Sic Isaiae 40 comparatur omnis pietas aut iustitia hominum, evanido flori. Eadem similitudine idem Propheta minatur idololatris cap. 13, inquieus: Idcirco erunt ceu nubes matutina, et ceu ros mane veniens et abiens: et sicut palea, quam tollit ventus de horreo: et sicut fumus de fenestra: id est, subito ac repente peribunt. Dixi supra, illam speciem densitatis aeris, quae videtur circa Deum, cum apparet, per metaphoram vocari nubem, ob similitudinem quandam. Idem usus eius vocabuli est etiam in novo Testamento crebro. ut cum dicitur, Filium hominis venturum in nobibus. Item cum dicitur, Nubes suscepisse et abscondisse Christum ab oculis Apostolorum. Act. 1. Et cum dicimur nos rapiendi in extremam diem, in nubibus obviam Christo: 1. Thess. 4. In nub c baptizari, 1. Corinth. 10. Paulus quaerens aliquas picturas aut typos veteris Testamenti ac populi, quibus sint nostra Sacramenta, nempe Baptismus ac Sacra coena adumbrata, confert cum Baptismo transitum per mare rubrum, et quod sub nube incesserunt: et cum Sacra coena, quod Manna comederunt, et de petra biberunt. Baptizari ergo cum nube eatenus convenit, quia nubes sunt humida, ut ex quibus generatur pluvia. Super nube vehi, celeritatem indicat, quia illas citissime videmus ab Oriente in Occidentem, a meridie in septentrionem, et contra transvolare. Isaiae 19. Ecce Iehova vehitur super nu+m velocem, et ingredietur Aegyptum. pro, citissime [?: -derit ] puniturus Aegyptios, sicut si nubes plena grandinis advolaret. Ascendere facit nubes ab extremo terrae, Psal. 135. supra exposui, significare extractionem vaporum ex mari aut locis humidis, quae nobis ab [?: extremi- ] aut horizonte ascendere videntur. Hoc ergo [?: indi- ] potentia Dei indicatur et celebratur. Posui nubem vestimentum maris, et caliginem faciem eius: Iob 38. id est, contexi mare nubibus. Ponit nubes currum suum Psa. 104. Huius locutionis supra indicata est ratio. Aliquid esse aut pertingere usque ad caelum, aut nubes, hyperbole est, et ponitur pro immensum esse: et in omnibus linguis usurpatur. Psal. 56, Usque ad caelos misericordia tua, et usque ad nubes veritas tua: id est, immensa ac ineffabilis est veritas promissionum tuarum. Eadem locutio est etiam Psal. 36. Nubes abiens, transiens, [?: defi- ] Iob 7. Ut deficit nubes, et abit: sic qui descendit [?: ] infernum, non ascendit. Persequuti sunt sicut nubes quae transit, salutem meam: Iob 30. pro, velocissime insecuti sunt me. Nubificare nubem super terram, Gen. 9. id est, excitare nubem.

NUDUS, et NUDITAS, varie accipitur in Sacris [?: -is ] . Dicam autem primum de iis significationibus et loquutionibus quae magis propriae sunt, et ad externam nuditatem pertinent: postea de metaphoricis ac [?: -alibus ] (ut ita loquar) nuditatibus. Nudus [?: igi-catachristicos ] significat male vestitum Deuter. 28, servies hosti tuo, quem Dominus immiserit in te in [?: ] , in siti, in nuditate, et inopia omnium rerum [?: ne-rum ] . Non significat simpliciter eum nihil [?: esu-iturum ] , aut tegminis habiturum: sed tenuiter indigne haec accepturum. Sic Paulus saepe queritur [?: ] nuditate. ut 1. Corinth. 4: Hucusque et esurimus [?: ] [?: -s ] , et nudi sumus, et colaphis caedimur, et incertis sedibus erramus. 2. Corinth. 11. In fame et siti, in ieiuniis, saepe in frigore et nuditate. Sic et Rom. 8 negat vel famem, vel nuditatem separaturam se esse a Christo. In hoc sensu nonnulli accipiunt et illud, quod Saul dicitur nudus prophetasse, 1. Sam. 19. id est, privatus superiore ac regia veste. Item, quod Iohannes apostolus dicitur aufugisse nudus. item, quod Petrus Iohan. 21 dicitur nudus piscatus, eoque prosiliturus ad Dominum succinxerit se amiculo superiore, ut solemus cum honestis aliquibus aut dignioribus viris colloquuturi. Sic Iacobus secundo inquit: Si autem frater et soror nudi sunt. Item Christus: Nudus fui, et non vestivistis me. Eadem ratione dicitur Iob 22, Nudos spoliastis vestibus. Nudum aliquem abigere, fiebat poenae et ignominiae gratia. Sic minatur Deus Iudaeis sub forma mulieris, Ezech. 16 et 23, ac Hos. 2, Ne forte dispoliem et denudem eam, etc. Dixerat vero prius prolixe Deus, Ezech. 16, se eam reperisse nudam et ignominiosam: sed misertum eius, vestivisse ac ornasse ipsam. Nudare caput, et lacerare vestes, luctus indicium erat. Id ne faciat Aaron ac filii, ob duos filios divinitus exustos, prohibet Deus Levit. 10. Contrarius etiam mos legitur 2. Sam. 15, quod David et populus fugientes habuerint tecta capita. Sic et pedibus nudis incedere solebant lugentes. 2. Samuel. 15 legitur de Davide fugiente Absolonem, quod incesserit flens, discalceatus, et tecto capite. Nudo capite et scissis vestimentis iubentur incedere leprosi, Levit. 13, ut nimirum agnosci queant. Nudum fugere, extremae miseriae indicium est. Amos 2, Et qui inter fortes virili est corde, nudus fugiet in illa die. Sumpta est locutio a praelio, ubi victae partis milites, proiectis armis et vestibus fugiunt, quantum omnino possunt. Nuditas saepe ipsa pudenda dicuntur, quae tunc demum pudenda sunt, cum nuda sunt. Sic saepe in prohibitione incesti repetitur, ne quis huius aut illius nuditatem detegat: Levit. 18. Sic Exod. 20 habetur de sacerdotibus. Ne ascendas per gradus ad altare, ne reveletur nuditas tua. pro, ne detegantur. Sic Nohae nuditas apparuit, cum ebrius dormisset. Porro quia summum dedecus est muliebris sexus, detegere velanda: ideo minatur Deus crebro, uti dictum est, se nudaturum esse filias Hierusalem: Isaiae 3. aut etiam totum populum, loquendo de eo sub forma mulieris. Nahum 3. de Ninive Deus inquit: Revelabo fimbrias tuas a facie tua, et ostendam gentibus nuditatem tuam, et regnis ignominiam tuam. Eadem locutio est etiam Hierem. 13, de Iudaea. Nuditas terrae dicuntur loca non tecta munitionibus aut firmata praesidiis, qua facillime hostis pervadere possit. Sic obiicit Ioseph fratribus suis, Genes. 42 quod venerint exploraturi nuditatem terrae. Propheta iubetur nudus et discalceatus incedere tribus annis: ut hac specie contestetur, sic nudos et dis calceatos, id est male vestitos, abducendos esse in captivitatem Aegyptios et Aethiopas. Nudus [?: exiu- ] de utero matris meae, nudus etiam revertar eo, inquit Iob cap. 1. Sic et Paulus inquit 1. Timoth. 6, Nihil intulimus in mundum, nimirum nec esserre quicquam possumus. Clypeus nudabit parietem, Isaiae 22. id est, clypei pendentes in pariete de clavis, tegunt eum: sed tollentur ad bellum contra Iudaeos, atque ita nudabunt parietem. Nudare, pro evertere, Psal. 137, Nudate usque ad fundamentia. id est, remotis lapidibus denudate fundamentum: quod est, funditus evertite. Simile dictum avi mei Bartholomaei de Luciis memini, qui crebro repetebat de dolentibus dentes, nullum esse efficacius remedium, quam si radices eorum nudentur soli: id est, si radicitus evellantur, Sic Isaias iuxta vulgatam, Nudabitur alueus rivi. Nudum per metaphoram dicitur, id quod est manifestum: quia quae nu data sunt, omnique involucro privata, facile qualia sint perspiciantur.

-- 386 --

747/748 Sic Iob cap. 26, dicitur infernus ipse coram Deo nudus: et Heb. 4, Omnia sunt nuda et aperta oculis eius, cum quo nobis est sermo. Nudatione nudatus est arcus tuus: Habac. 3. i. manifesta fuit tua vis bellica. forte quod preciosiores arcus in vaginam reconduntur, unde depromendi sunt.

¶ Hactenus de nuditatis externae et quasi corporalis phrasibus. Nunc de spiritualis nuditatis locutionibus agemus: de qua multa utiliter dici possent. Sed quoniam non propositum est nobis, de rebus ipsis accuratius disserere: ideo simpliciter distinguemus varias nuditates easque breviter explicabimus, ut dicta de eis in Scripturis tanto rectius intelligi queant. Est ergo multiplex nuditas. alia creationis et honesta ac sancta, quae est tantum carentia externi et accersiti tegminis, in qua tam nihil initio turpe fuit, quam nihil nunc in virilis faciei vel manus, aut etiam pecudum nudatione est. Alia nuditas est lapsus, cui turpitudo, ignominia et confusio inest. Haec porro ipsa quoque duplex est, interna et externa. Interna est, totius imaginis Dei, praesertim in summis gradibus, et aliorum pulcherrimorum donorum privatio. Huc adde, et conscientiae cordisque ipsius nuditatem, quae privata iustitia ac innocentia, favore, gratia, et veluti aspectu Dei, privata etia fiducia in Deum bona conscientia, et magnanima animositate contra bruta omnesque creaturas, ad haec sibi male conscia, trepidat, omnia putat contra se clamare. iuxta illud. Conscius ipse sibi, de se putat omnia dici. Sicut et facinorosi, omnes suas turpitudines latitare cupiunt, et lucem conspectumque hominum fugiunt. Timor et pudefactio (quibus correptos ex nuditate primos parentes legimus) sunt effectus culpae: quare nuditas illa etiam culpam in se complectitur. Externa nuditas est, tum illa inhaerens deformitas, in quam corpus nostrum commutatum est: tum etiam varii foedissimi ardores et impiae cupiditates ex intuitu, aut etiam sola consideratione, maxime pudendarum partium, orientes. Ob hanc igitur illis inhaerentem multiplicem deformitatem ac gravissimas culpas, pudet nos, si illae vel ab aliis, vel etiam a nobis ipsis nudae conspiciantur. Quare et primi parentes eas ficulneis foliis tegere sunt conati, et omnes sanae mentis homines eas sedulo occultant, Deusque ipse illa occultari vult ac praecipit. Declaretur hoc contrario exemplo brutorum, in quorum nuditate, quoniam peccato originali carent, nihil turpe esse censetur. Sic et parvorum infantium nuditas deformis non esse existimatur: quoniam in eis Originalis malitia nondum se adeo crasse exerit. Consideretur autem illius primae ac nativae nuditatis decus in hoc exemplo, quod optimis ac sanctissimis viris, aut etiam regibus, vel heroibus, quos alioqui vult Deus caeteris mortalibus superiores esse, aut etiam praeclaris heroicisque factis praelucere, quasi quaedam dignitas, maiestas, ac ferme veluti fulgor aut radii quidam circumfusi esse videntur, ut alii cernentes eos quasi obstupescant, et attoniti eos paveant. De Augusto scribitur, quod radios oculorum ipsius alii ferre, aut recta eum in faciem intueri nequiverint. De Mario, et Olympiade, et Perdicca, quod percussores, eorum faciei dignitate perculsi, eos attingere ausi non sint. Hoc decus videtur etiam in communi vita aliis magis quam aliis circumfusum esse. Unde est, quod pictores talem quendam quasi splendorem circa caput sanctis et aliis praestantibus pingunt. Facinorosi porro non tantum carent hac gloria et dignitate, sed etiam contrariam ac tetram quandam deformitatem et pravitatem in vultu circumferunt: ut, sicut vulgo dici solet, Diabolus per eorum oculos prospicere videatur. Id vero etiam magis mirandum est, quod in iisdem hominibus cernas istam faciei mutationem, ut ii quoque, quorum [?: ] prius fuit veneranda, et plane veluti angeli cuiusdam ut de Stephano legitur, postea per tetra facinora [?: in ] dignitate exuatur et nudetur, ut non solum nihil [?: in- ] sit reverendi: sed etiam insit foeda deformitas, [?: to- ] et vel immanitas, vel etiam furor. Huius suae [?: nudit- ] facinorosi ita sunt sibi conscii, ut qui prius erecta et [?: ] ta facie incedebant, aliosque in os intueri, et vicissim [?: -am ] faciem contemplandam praebere libere [?: ani- ] audebant: postea ubi sese multis foedis sceleribus contaminarunt, eos vehementer pudeat vel intueri [?: ] vel vicissim ab aliis aspici, praesertim honestis et [?: pr- ] bus viris. Exempla illustria utriusque haberi [?: poss- ] vultu principum quoque virorum aliquot nostri temporis. Talem quandam dignitatem, maiestatem, et veluti fulgorem videntur voluisse pictores Sanctis [?: ] diorum circa caput circumfusione appingere, ut [?: ] do dixi. Ex hac distinctione et declaratione multiplicis nuditatis intelligi non difficulter possunt dicta Scripturae, ut quod primum Gen. 2 non puduerit [?: pr- ] parentes suae nuditatis, quae illis fuit gloriosa: [?: p- ] de ea vehementer erubuerint, cum fuit turpis, et multiplici culpa ac peccato contaminata. Ad hanc nuditatis naturam etiam divus Paulus alludit, cum Eph. 4. et Col. 3, ac alias iubet. nos illum deformem veterem hominem deponere. et contra induere novum illum, qui renovatur ad imaginem illius qui condidit ipsum: [?: ] cum iubet nos induere arma lucis, cumque dicit corpora nostra gloriam, immortalitatem et incorruptibilitatem indutura esse. De hac nuditate, induitione, et superperinduitione, agit etiam 2. Cor. 5. Habet autem nonnihil obscuritatis, quod ibi Paulus dicit, nos habemus spem, quod in resurrectione nova veste immortalitatis et gloriae induemur: et mox addit exceptionem [?: ] conditionem, Si modo induti, et non nudi [?: reperi- ] Quidam enim Babylonicae Thaidis collusores, interpretati sunt hoc dictum de necessitate bonorum operum ad salutem. Sed Paulus contra interpretatur necessarium huius vitae indumentum, de sola Christi acceptione, inquiens: Quotquot baptizati estis, Christi induistis. Verum de metaphora induitionis, vide supra in verbo INDUO aliqua. Sic et ipsemet pater caelestis ipso facto et praxi Gen. 3, interpretatus est [?: ] tione uti aut nuditatis amotione, esse ornari merito aut iustitia Christi imputata, cum ovilla pelle primos parentes vestivit: promittens simul benedictum [?: sc- ] et indicans venturum agnum Dei qui peccata [?: ] tollat, suamque vicissim nobis iustitiam imputet, ei [?: ] quasi pelle sua tegendo ac convestiendo, sanguineque [?: ] nos abluendo, et super nivem dealbando. Ex hac [?: s- ] induitione, quam in hac vita omnino fieri necesse est, dependet illa vitae aeternae superinduitio. Neque tamen [?: ] gamus, simul omnes salvandos in hac quoque vita [?: ] spiritum renovari. Huc aliquo modo pertinet, [?: ] Christus angelo aut Ecclesiae Laodicensi, securo [?: ] menti de suis donis ac operibus, et glorianti quod [?: ] dives, ac nullius indigeat, obiicit, quod sit revera pauper ac nudus: iubetque eum a se petere aurum, et [?: ] candidam, qua tegat dedecus nuditatis suae: quae nimis est praedicta pellis agni Dei, nostra peccata tegens: et sanguis mundans ac dealbans nos super nivem. Sed decipiunt multos metaphorae nuditatis, vestis, et [?: induit- ] fumuntur a rebus maiorem similitudinem cum inhaerentibus qualitatibus, quam cum imputativa iustitia habentib. [?: Verb-- ] Scriptura tribuit verbum Induere etiam reb. extra hominibus existentibus, et non adhaerentibus ei: ut Indui [?: conf- ] Iob 8 Psal. 35, 109. et 132. Confessionem induit Deus, Psalmo 104. Induere maledictionem, Ps. 109. Induit maledictionem veluti amictum. Sacerdotes indui salute, Psal. 131 [?: ] quibus exemplis liquido apparet, hanc metaphoram

-- 387 --

749/750 usurpari de qualicunque adiunctione rerum, etiam non [?: -ctissime ] corpori inhaerentium, nedum solum de [?: qua-am ] inhaerentium mutatione, aut virtutum infusione, aut de bonis operibus: ut isti somniant, qui cum pseudoapostolis operum necessitatem ad salutem no [?: ] obtrudunt. Verum, uti dictum est, ipsemet Paulus clare suam sententiam et phrasin declarat, cum istam necessariam induitionem ait esse, induere ipsum Christum servatorem: hoc est, percipere eius meritum, beneficia, ac bona opera in nos: non nostra, quae nos Deo [?: -stemus ] , ut ad salutem pertinentia, celebrare, aut in [?: ] fiduciam in extremo iudicio habere: ut Maior (huius erroris instaurator) in Postillis suis contendit.

NUMERUS, aliquando paucitatem significat: quia pauca facile numerari queunt. Aliquando contra, multitudinem. Genes. 34, Ego autem viri numeri, inquit Iacobus: id est, perpauci sumus, ut quantumvis debili hosti [?: -stere ] nequeamus. Iob 16, Quia anni numeri veniunt, ac semitam quam non novi ambulabam. id est, in paulis annis. Deuteron. 4: Relinquemini homines numeri. Psal. 105, Cum essent homines numeri: id est, perpauci. Isaiae 10: Et residuae arbores sylvae eius numeri erunt: id est, perpaucae. Aliquando etiam aliquam pluralitatem indicat, ubi nempe non sunt tantum unum aut duo aut tria, ut ea numerare non attineat, sed statim uno [?: ] quot' nam sint appareat. Sic et Latini tum per vocem Innumerabile, magnam multitudinem significant: [?: ] et per vocem Numerosum. Psal. 147, Numerat numerum stellarum: Septuaginta πλῆθος , id est, multitudinem. Numeri nono: Et fiebat, quando nubes manebat super tabernaculum per dierum numerum, iuxta os Domini in castris residebant: id est, quando complures [?: -es ] manebat nubes, etc. In numero aliquid facere. 1. Paralip. 9: In numero inferebant vasa, et in numero educebant ea pro, certo numero dabant. Libro secundo Samuelis, capite secundo: Surrexerunt et transierunt in numero: id est, certo numero. Usque non numorum, Psalmo quadragesimo: Circum dederunt me mala usque [?: -n ] numerus: pro, innumera, donec tandem prae multitudine numerari nequiverunt, adeo creverunt.

[?: ] numerum rei alicuius: Numeri tertio, Numerati [?: -um ] secundum numerum omnis masculi, a filio mentis. Non nosse numeros alicuius rei: id est, esse innumerabiles. Psalmo septuagesimoprimo: Os meum narrabit iustitiam tuam, tota die salutem tuam, quoniam non [?: ] numeros: pro, quamvis salus tua sit mihi incomprehensibilis, et excedat captum mentis meae: vel, tametsi non noverim quam saepe me servaveris ac liberis. Numerare dies: pro, scire eorum numerum. Psalmo 90. Sic fac scire nos, ut numeremus dies nostros: [?: ] , sic fac ut intelligamus, quam brevi tempore [?: si-s ] victuri. Ita enim demum red demur modestiores, prudentiores, et te magis timebimus. Sic et Deus dicitur aliquid numerare: pro, observare, seu (ut Latini [?: -que ] loquuntur) in numerato habere. ut, Psal. 56, [?: -grationes ] meas numerasti. Pone lachrymas meas utrem tuum. An' non in libro tuo? subintelliges, ac omnia annotata sunt. Itaque idem est Psalmistae [?: ] aliquid, ponere in utrem, aut conservare, et in [?: li- ] annotare aliquid: pro diligentissime observare, ac [?: ] expendere, iisque affici et moveri. Probe igitur [?: ] et curat exilia et luctus nostros. Ponitur etiam salute, numeratum esse aliquid: pro, diligenter [?: cura- ] ditam ac conservatum. nam quae curamus, numerato habere solemus. Sic dicit Christus, [?: ca- ] quoque nostros esse numeratos: id est, minima [?: ] nostra in singulari Dei cura ac providentia [?: e- ] , ab eoque conservari. Numerare gladio: Isaiae 65, Numerabo vos gladio, et vos omnes in caedem [?: cor-i- ] tam etsi ibi proprie sit, Partiar vos gladio, seu ut partem ac mensuram attribuam ipsi gladio, Ich will euch dem schwaert zutheil geben, Vos eritis portio aut sors gladio debita. Numerati: Argentum num eratorum synagogae, Exodi 38: id est, eorum qui ex congregatione in numerum venerant, aut numerati fuerant. Numerati eorum de tribu Ruben, Num. 1. pro, qui de tribu Ruben numerati sunt. Transire ad numeratos, Exod. 30 et 38. pro, omnis qui numerabitur, aut numerari debet. Transibit in hac terra grex ad manum numerantis: Hieremiae trigesimotertio. id est, adhuc hic erunt pecora et homines, adhuc haec terra coletur, inquit enim ibi Deus: Adhuc transibunt in hoc loco oves sub manibus numerantis. Moris enim est pastoribus, cum volunt numerare gregem, ut sedeant in ostio caulae, et oves exeuntes sigillatim manibus contingant, clara voce dicendo, una, duae, tres, etc. quo et alii adstantes numerum audiant, et observent. Numerare, pro reperire, esse completum numerum durationis regni: Danielis 5. Sic exponitur illa Dei scriptura in pariete facta, et Belsezero monstrata. Apocal. 13 et 15 fit mentio numeri nominis bestiae, et numeri bestiae: de qua re supra aliquid in voce NOMINIS dictum est. Non improbo autem Irenaei interpretationem, qui numerum illum 666, per literas Graecas (quibus primum Apocalypsis scripta est) supputatum repererit esse Λατεῖνος , Latinus. Utuntur enim Graeci suis literis pro numeris, sicut et Hebraei ac Illyrici. Potest nihilominus et illa esse vera loci expositio, quod numerus ibi durationem significat. Sicut ergo omnes circumstantiae videntur congruere, quod illa imago bestiae a dracone sanatae, eiusque nomen sit ipsum INTERIM: ita et hoc congruere videtur, quod ei numerum tribuit 666, idque numerum hominis, id est dierum non Dei, coram quo sunt mille anni ut dies unus. Nam ipsum Interim duravit circiter biennium, nempe a medio anni 1548, usque ad medium 1550. Tum enim represso Interim, novae formulae corruptelarum excogitabantur, quae videntur in Apocalypsi per characterem, et notas in fronte et manu acceptas indicari.

NUNC, Ecce nunc hoc: pro iamiam, in hoc momento. 2. Reg. 5. Ecce nunc hoc venerunt ad me duo pueri de filiis prophetarum ex monte Ephraim etc. id est, iamprimum, hoc ipso momento. Amos 6, Propterea nunc migrabunt in capite demigrantium. et Hoseae 7, Nunc circum dabunt eos opera sua. Etiam nunc. 1. Regum 14. Et quid etiam nunc? pro, sed quanta est praesens afflictio, si conferatur cum futura. Nunc, pro, hoc modo. 1. Regum 21 Tunc nunc faceres regnum super Israelem: pro, hoc modo agendo ac regnando sane bellum regem praestares. Tempus ponitur pro actione in tempore, sic saepe secundum diem hanc. praesentem rerum statum denotat. Nunc, pro tandem. 1. Sam. 27. Nunc absumar die una per manum Saulis. id est, in istis tot persecutionibus et insidiis tam potentis adversarii, tandem alicubi opprimar. Sic Grammatici interpretantur per [?: -dem ] illud Virg. Nunc scio quid sit amor, duris in cotibus illum. Quasi dicat: Postquam multa audivi, cogitavi et expertus sum de eo, tandem mea propria experientia cognovi, quid nam sit. Est enim, etc. Et nunc, valde crebro illativum est, et ponitur pro Igitur, itaque, vel ergo. Gen. 27 inquit Isaac ad Esau: Ecce consenui, nec scio quando moriar: et NUNC accipe arma tua, et abi venatum, ac para mihi coctionem. ut tibi benedicam. Et mox dicit Rebecca ad Iacobum: Audivi patrem tuum dicentem talia ad Esau, etc. Et NUNC audi fili vocem meam, etc. Id est, Quando quidem ita sese res habet, igitur hoc aut illud faciendum est. sic Psal. 2. Nunc sapite reges, et erudimini iudices terrae. Quare nunc in talibus loquutionibus, non tam tempus quam ipsas circumstantias,

-- 388 --

751/752 aut praesentem rerum statum, seu antecedens quod propositum est, respicit. Aliquando notat idem quod cito: Hoseae 5, Nunc devorabit eos messis cum partibus suis. Videtur etiam exprimere adverbium temporis. Iudic. 13: Nunc veniet verbum tuum, qualis erit ratio infantis: id est, cum venerit quod praedicis, seu cum infans iuxta tuam prophetiam nascetur.

NUNCIUS: Hierem. 51. Nuncius in occursum nuncii curret, ad annunciam dum quod capta sit civitas, etc. Id est, dum rex mittet alium post alium ad explorandum, quomodo sese res habeat, iam complures illis posterius missis occurrent, afferentes tristia nova. Vir nuncii. pro, vir nuncians. 2. Sam. 18, Non vir nuncii eris hodie. Mox clarius inquit, Non nunciabis hodie. Nuncium esse in ore alicuius: 2. Sam. 18, Nuncium bonum est in ore eius: pro, venit annunciaturus aliquid boni. Bonum nuncium, Hebraice בשורה beschora: 2. Sam. 18, Vir bonus est iste, et cum bono nuncio venit: id est, laeta proculdubio affert. Aliquando subintelligenda est haec vox: 1. Reg 14, Cum ego missus sim durum: id est, ut nunciem aut indicem nuncium durum ac triste. Nunciando nunciare, certitudinem ac vehementiam in significatione habet. Sicut Hierem. 36, Nunciando nunciabimus regi omnia verba ista: pro, indubie indicabimus, aut prorsus aut penitus indicabimus. Utrumque sane ibi significat, et certitudinem facti, et (ut ita dicam) totalitatem, quod et indubitanter et integre omnia indicare debeant. Annunciare in auribus al cuius, Hierem 36, Et nunciaverunt in auribus regis omnia verba haec, pro, coram, et quidem ipsometrege suis auribus, non per alios audiente, indicaverunt omnia.

NUTARE, vel MOVERE potius: Psal. 26, Iehovae fisus sum, non nutabo: pro, spe mea non excidam, vel alioqui consistam firmiter in meo statu ac conditione. Moveri, ut supra indicatum est, significat succumbere, corruere, cadere ac perire, per metaphoram: quia intereuntia de suo statu conditioneque moventur. Nutare manum alicuis pro, attenuari ac debilitari eum, praesertim in re familiari. Levit 25, Cum attenuatus fuerit frater tuus, et nutaverit manus eius apudte, sustentabis aut confirmabis eum, sicut et peregrinum ac inquilinum, ut vivat tecum. Non dabit in aeternum Dominus nutationem iusto Psal. 55. id est, non perpetuo permittet eum exiliis vexari, aut alioqui sortem fortunasque eius debilitatas vacillare, ac ipsum vel incertis sedib, vagari, vel infirma et perpetuo periclitante conditione esse.