QUOMODO EX IIS SCRIPTURARUM LOCIS, QUOS ASSEQUERIS, MULTIPLICEM DOCTRINAM ATQUE FRUCTUM SPIRITUALEM DECERPAS.

Restat nunc de eo tandem dicamus, quod omnis lectionis atque operae in divinis literis positae caput est: nempe ut sciat pius tyro, quomodo exiis locis, quorum veram et simplicem sententiam sic satis fuerit assecutus, spiritualem fructum possit capere, atque vel publice ad universae Ecclesiae, vel privatim ad suae ipsius conscientiae utilitatem, quae observarit, convertere. Siquidem hoc demum est feliciter versari in Sacris literis, et recte eas intelligere: ita accipere et interpretari eas, tanquam si propter praesentem Ecclesiae statum, nec non ob tuam unius utilitatem editae omnes forent, sicutrevera editae sunt. Istud igitur quomodo efficere expedite queas, ex ipsis libris Sacris, maximeque ex Paulo apostolo, harum rerum magistro peritissimo, ideoque digno cuius sectemur consilium, breviter commonstrabimus. Ait vero Apostolus ad Rom. 15, Quaecunque praescripta sunt, in nostram doctrinam praescripta sunt, ut per patientiam et consolationem Scripturarum spem habeamus. Iterum 1. ad Corinth. 10, Haec autem figurae nostri fuerunt. Et post pauca: Scripta vero sunt propter admonitionem nostri, in quos termini aetatum inciderunt. Sed multo clarissime secundae ad Timotheum tertio: At tu persistito, inquit, in his quae didicisti, et quae tibi concredita sunt: sciens a quo didiceris, et quod a puero Sacras literas noveris, quae te possunt eruditum reddere ad salutem, per fidem quae est in Christo Iesu. Omnis scriptura divinitus inspirata, et est utilis ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem, quae est in iustitia, ut integer sit Dei homo ad omne opus bonum apparantes. Sunt autem alii plures loci, multiplicem divinarum literarum utilitatem declarantes, qui opportune his adiungi queant: sed in his paucis continentur, quae praecipua sunt, quaeque rationem quandam colligendi salutarem animis doctrinam aperiunt. Audis igitur clare dici propter nos praescripta esse omnia, ut consolationes exiis petamus: audis quae in veteri Testamento peracta sunt, nostri fuisse figuras atque admonitiones: audis denique Sacras literas prodesse ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem in iustitia. Quae sane movere omnes vehementer debent, ut magni eas faciant, nec oscitanter perlegant. Caeterum haec in summa observare, in illis per Apostolum admonemur: Consolationes inquam, doctrinam, redargutiones, correctiones, institutiones, alias admonitiones dictas: quae omnia ad salutem et conducunt, et sunt perquam necessaria. Atque ad haec capita referuntur. quaecunque usquam alibi sunt de Scripturarum usu prodita. Atqui operaeprecium est videamus, quomodo proprie haec capita distinguantur, et quid appellationes eae sibi velint. Quid παρωμης seu consolatio significet, non est obscurum: et verba tam antecedentia quam sequentia in oratione Apostoli ad Romanos 15. abunde id declarant. Passim vero obviae fiunt in Propheticis et Apostolicis concionibus apertae consolationes. Deinde historiae de piis hominibus, qui in adversis manserunt constantes, atque ex horrendis periculis fuerunt mirabiliter liberati, nos magnopere solantur, dum iubent simili modo fortiter eluctare, atque Dei opem certamque salutem expectare. Admonitio vero, νουθεσια pertinet ad vitae institutionem, atque emendationem: quod exempla quae ab Apostolo adferuntur, totaque orationis series 1. ad Corinthios 10. testantur. Ait enim: Patres qui ex Aegypto migrarunt, fuisse quidem baptizatos, fuisse item refectos cibo ac potu spirituali, perinde atque nos: attamen quando a peccatis sibi non temperarunt, graviter a Deo punitos, atque internecione deletos. Eorum igitur exemplis vult Apostolus omnes Christianos admonitos, ut quamvis baptizati sunt, atque corporis sanguinisque Christi spirituali cibo refecti, non tamen id satis esse ad salutem ducant: sed desiderari insuper, ut vitam pie innocenterque deinceps transigant. quod ni faciant, aeque atque priscos illos perituros. Porro doctrina διδασκαλία , significat dogmata, quae de rebus divinis asseruntur, seu conprobantur. Quare doctrinae annumerantur omnes articuli fidei, omniaque religionis nostrae capita: ut quod Deus unus est et omnipotens, et iustus, et aeternus, etc. quod tres sunt personae distinctae in una divinitate: quod Christus, ut verus Deus, ita verus quoque homo: quod Deus mundum in tempore condiderit. Item, quae traduntur de Ecclesia, de lege, de Evangelio, de fide, de charitate, de spe, de vita beata et aeterna, et quae sunt eius generis,

-- 827 --

64 eodem spectant. Crebro autem in Sacris literis inveniuntur dogmata disertis verbis, nonnunquam prolixis disputationibus et concionibus exposita: crebro ex historiis atque sanctorum factis colliguntur. Dogma enim nostrae religionis est, esse Angelos, eosdemque ministerio Dei destinatos: hoc vero aperte asseritur Psalmo centesimoquarto, et ad Hebraeos 1. Qui creat angelos suos spiritus, inquit, et ministros suos ignis flammam. Atqui eadem doctrina iis quoque comprobatur historiis, quae narrant angelos a Deo ad homines vel docendos, vel consolandos, vel ex periculis eripiendos, subinde esse missos. Ἐλεγχος , idem est quod redargutio: veluti cum redarguuntur et convincuntur, qui non recte argumentantur. Unde Aristoteles partem Dialectices, qua monstrat rationem retegendi dolos ac fraudes sophistarum, de Elenchis, id est redargutionibus sophisticis inscripsit. Et ad Titum cap. 1, Apostolus eum vult Episcopum, qui potens sit τοὺς ἀντιλέγοντας ἐλέγχειν , contradicentes convincere. Sententia igitur Apostoli est, e Sacris literis peti debere, quae faciunt ad convincendos falsorum dogmatum magistros, quales sunt haeretici, Philosophi, et similes. Enimvero Scriptura instrumentum omne suppeditat, non modo ad astruendum vera dogmata, verum ad destruendum falsa. Quod deinde ait Apostolus, prodesse Sacras literas πρὸς παιδείαν , id est ad institutionem: idem est atque si diceret, ex Sacris literis colligere nos debere omnia quae ad vitam in vera sanctimonia, coram Deo et hominibus, formandam conducunt. παιδεία namque institutionem talem significat, qualis solet rudibus animis ad formandos mores brevibus praeceptionum formulis proponi. Atque id sibi velle Apostolum, arguit adiecta particula ἐν δικαιοσύνῃ , in iustitia. Si bene advertimus, non differt παιδεία a νουθεσίᾳ prioris ad Corinth. 10. na de vita moribusque formandis utraque voce Apostolus commonefacit. Est autem Scriptura sacra uberrimus fons, ex quo dulces praeceptiones de vita pie iusteque instituenda hauriri semper possunt. Ac latissime quidem patent, quae huius sunt loci. Nam sub Institutionibus comprehenditur omnis doctrina de virtutibus et vitiis: comprehenditur quicquid ad ethicem, politicem, oeconomicen, ad Ecclesiam, ad rempub. ad omnia vitae genera referri potest. Denique correctiones ἐπανορθώσεις non male dixerimus, si Apostoli mentem libetintueri, quae colliguntur ad corrigendum atque instaurandum, quae in vita actionibusque hominum neglecta vel collapsa apparent. In quam sententiam etiam D. Ambrosius hanc Apostoli vocem interpretatur. Huius igitur generis sunt, cum proferuntur ex Scripturis sententiae aptae ad reprehendendos homines propter contemptam disciplinam Ecclesiasticam, propter fastum, ambitionem, avariciam, dissidia: deinde cum ostenditur, quomodo qui lapsi sunt, in viam redire, moresque emendare et possint, et debeant. Ad summam, doctrina et redargutio versantur in explicatione dogmatum: institutio sive admonitio atque correctio, de vita agunt, moribusque. Ad illas duas referuntur capita fidei, ad has vero referuntur officia charitatis: sicut ad consolationes proprie pertinent, quibus spes excitatur. Illae duae complectuntur theoriticen, atque accommodatae sunt erudiendo homini interno: hae duae praxin, erudiuntque hominem externum. Illae duae discernunt veram doctrinam a falsa, quando altera strenue confirmat verum, altera argute confutat falsum: hae duae discernunt actiones pias et honestas, ab impiis et inhonestis. nam pias quidem altera docet, impias vero altera severiter carpit, atque studet emendare. Ergo qui in lectione Sacrorum librorum conabitur colligere hinc quod pertinet ad doctrinam, inde quod ad redargutionem, praeterea alibi quod ad institutionem seu admonitionem, alibi quod ad correctionem conducit: denique qui passim etiam eruet consolationes, et haec omnia accommodata vel publice toti Ecclesiae, vel privatim suae conscientiae: is profecto intelliget, se fructum multo uberrimum reportare: quandoquidem largiter sibi paraverit, quo totus homo, tam internus quam externus, fide, charitate et sperite imbuatur. Nullus vero occurrit in libris Sacris locus tam salebrosus, infoecundus, aut sterilis, quin aliquae saltem fructus spiritualis partes, hoc est, aut doctrina, aut redargutiones, aut institutiones, aut correctiones, aut denique consolationes quaedam sumi ex eo possint. Imo vero quibusdam in locis tanta est optimarum rerum seges, tam dives proventus, ut omnes illae partes simul et nullo prope negotio demetantur.

¶ Sed quod candidati nostri tandem assequantur, qua ratione quod tantopere commendamus, perficiatur, nos exemplum unum, ex quo tota res evadet illustrior, subiiciemus. Sit igitur in manibus locus ex concione Christi, quem Matthaeus cap. 10. describit: Ne metuatis vobis ab his qui occidunt corpus, animam aut non possunt occidere: sed metuite magis illum, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam. Nonne duo passerculi minuto asseveneunt? et unus ex illis non cadet in terram, sine patre vestro? Vestri vero etiam pili capitis omnes numerati sunt. Ne igitur metuatis: vos pluris estis, quam multi passerculi. Ex paucis hisceverbis, quomodo multiplicem doctrinam eruas, non difficile est demonstrare.

Duos inprimis habemus hic insignes doctrinae Christianae locos nobis propositos. Alterum, de confessione Evangelii excelso invictoque animo coram hominibus edenda: alterum, de Dei providentia. De quibus haec dogmata valde apposite, nec non salubriter memoriae commendantur. 1 Necessarium esse, ut cognitam veritatem, quoties a nobis exigitur, publice profiteamur, parati rationem nostrae fidei reddere (quemadmodum Petrus loquitur) omni poscenti. 2 Id aut faciendum etiam cum fortunarum omnium atque capitis periculo, si quando contingat, tyrannos propter illam confessionem, tormenta, proscriptiones bonorum, exilia, deportationes, denique mortem interminari. 3 Unum Christum, eiusque veritatem, prae omnibus rebus quae in mundo sunt, colendam, atque prae ea etiam vitam nostram contemni debere. 4 Omnibus autem qui hoc pacto non dilexerint Christum, eiusque veritatem, et forte negare non verentur, paratas aeternas poenas, tam anima quam corpore luendas. Nam Christus quoque eos olim coram patre suo in caelis, sibi agnitos negabit. 5 Ut vero promptiores simus ad confessionem Christi constanter edendam, Deum gerere nostri curam, nec non rebus nostris regendis servandisque valde esse intentum. 6 Discimus insuper, providentiam istam Dei nonsolum universaliter in rerum omnium conservatione esse occupatam: verum etiam minimas quasque res nostras officiose curare: nec spirituales tantum, sed etiam corporales, externasque, adeo ut et capilli capitis nostri numerati sint. 7 Discimus, eandem providentiam, quarumcunque creaturarum vel abiectissimarum

-- 828 --

65 tutelam ad se recipere, veluti passerum atque id genus animalculorum, qua de re Psal. 145. et 147. Tantum de varia et multiplici ex paucis Christi verbis doctrina. Ad eundem igitur modum debes et tu passim in scriptura sacra, sive concio occurrerit didactica, sive historica narratio, certa dogmata religioni nostrae propria exculpere.

Verum operae precium est adhuc explorare, num idem locus contineat aliquid valens προς ἔλεγχον , ad redargutionem: id est, ad convincendum errores Philosophorum, vel haereticorum, vel quorum cunque aliorum, qui contra veritatem sentiendo, aut falsum asserendo lapsi sunt. Nam falsa dogmata necessum est in Ecclesiis damnari, ac prudenter refelli, quo ab incautioribus vitentur, explodanturque. Itaque ex iisdem Christi verbis redargutiones huiusmodi colligentur. 1 Redarguuntur, qui existimant satis se facere, si fidem, rectamque de religione sententiam animo solo amplectantur, atque ita conscientiam suam uni Deo probent: interea apud homines liberum esse, quidvis concedere, aut adfirmare, proutloci, temporis et personarum fert conditio, maxime ubi inevitabile imminere videtur vitae discrimen. In qua falsa opinione, semper multi fuerunt in Ecclesia, praesertim quo tempore persecutiones propter iustitiam sunt palam excitatae. Atqui Apostolus diserte ait: Corde credi ad iustitiam, ore autem fieri confessionem ad salutem: Rom. 10. Aput veteres Scriptores invenies non pauca de iis qui metu poenarum fidem abnegarunt, ac postea iterum recipi ab Ecclesia postulabant. 2 Redarguuntur item Philosophi, in primis Epicurei, negare ausi divinam providentiam, fingentesque Dei maiestatem sublimiorem, quam cui res humanas curare vacet, aut conveniat. 3 Redarguuntur etiam Stoici, qui contendebant gubernari cuncta fato. 4 Redarguuntur, qui casum et fortunam sic constituerunt, quasi tumultuarie, citraque illius providentiae sapientem ordinationem res in mundo evenirent. 5 Redarguuntur illi quoque Theologi, qui Dei providentiam tantum universalem faciunt, in genere videlicet administrantem universa, verum ad minutiora et particularia haudquaquam descendentem. 6 Redarguuntur omnes haeretici, quales in primis Pelagiani, plus iusto humanis tribuentes viribus, perinde ac si in hominum manu esset fidem pro arbitrio amplecti, in eadem constanter perseverare, eandem intrepide confiteri, metu periculorum aut mortis nusquam angi: cum haec omnia constet solius Dei esse dona: testante Apostolo, Actorum 17. Eph 2. Philip. 2. 7 Reprehenduntur omnes qui plus nituntur ac fidunt rebus externis, et caducis opibus, amicitiis, potentiorum auxiliis, quam divinae potentiae ac bonitati: a qua tamen vel pili capitis nostri numerati sunt, et ne in tertam cadant servantur. 8 Increpatur illorum temeritas, qui bonas creaturas conantur perdere, quas Deus interim tutandas ad se recepit. Poterit quivis hac via in caeteris locis redargutiones colligere, quantum natura rei, qua de sermo est, patitur. Scite Theophylactus ad illa verba ad Galat. 4. Misit Deus filium suum, factum ex muliere: redargutionem pariter et doctrinam adiicit hoc pacto: Factum, non per mulierem, dixit, ne occasionem inveniant, qui per virginem asserunt, tanquam per canale aliquod, Dominum processe in mundum id falso omnino existimantes: sed ex muliere, hoc est, ex ipsius mulieris substantia corpus accipientem, virginalis uteri fructum prodiisse. Perfacile est hac ratione adnotatas doctrinas, redargutiones, quaeque eius sunt generis, in sanctorum patrum Scriptis observare.

Tertio loco videamus, ecquid afferantuerba Christi πρὸς παιδείαν , id est, ad vitae morumque institutionem, cuius sane prima cura omni tempore esse debet. Has vero hic tibi institutiones habe. 1 Cum audis; unum Deum timendum prae omnibus hominibus: discis sane, omni tempore pro virili enitendum, ut verum Dei timorem ob oculos tibi versari declares: discis, quomodo animum perpetuis meditationibus de se veritate divini iudicii, de poenarum magnitudine, quae timorem Dei abiicientibus, et Christum negantibus sunt paratae, informes atque exerceas, quo promptior fias ad vitam corrigendam. 2 Ex eadem ratione concipere animo debes, rerum terrenarum contemptum, ac statuere, omnes quamlibet eximias esse eiusmodi, quas alacriter velis relinquere, ut Christo in caelis iungi, et pro bonis momentaneis adipisci aeterna queas: 1 Consideratio divinae providentiae efficit, ut in omnibus actionibus praesentiam Dei inspectoris mens cogitet, eiusdem auxilium saepenumero imploret, deinde iuvari ac regi actiones ab eodem persuasissimum habeat: denique nullum periculum tam formidabile instare, a quo ille non possit et velit clementer eripere, quando opportunum iudicabit. Hoc genus institutiones non tantum cognitionem rerum divinarum augent, sed viti ipsam instruunt: necnon ad puritatem, innocentiamque sine qua Deo placere nemo potest, inducunt.

Quarto loco veniunt observandae ἐπανορθώσεις seu correctiones, quas hac ratione concinnabis. Haerebimus autem in eodem exemplo ex Matth. 10. 1 Corrigunt ea verba Christi illorum negligentiam, qui non contendunt precibus a Deo impetrare synceram dilectionem, qua inflammati non detrectent vel vitam propter nomen eius profundere. Quin etiam excitant, atque urgent nos ad orandum, quo [?: --ntae ] dilectioni iungatur verus timor, qualis generosos et morigeros filiolos decet. 2 Taxatur horum quoque segnities, qui non postulantin periculis, maximeque propter Evangelii confessionem ingruentibus, sibi donari insuperabilem fortitudinem, atque ad finem perseverantiam. 3 Verbis autem illis deprovidentia, graviter feriuntur, qui mentem non exercent, confirmantque contemplatione divinae potentiae, iustitiae, bonitatis: quae in conditione, gubernatione, et conservatione universorum rerum ita sunt ubique oculis expositae, nullus ut possit ignorare, nisi qui iusta Dei ira prorsus excaecatus fuerit. 4 Quinetiam arguuntur admonenturque omnes, qui Deo non agunt quotidie gratas, qui nos, hoc est animos nostros, corpora, actiones, denique quicquid ratione ulla nostrum dici potest, dignatur sua sapientia gubernare, ac bonitate tueri. 5 Perstringuntur oblique, qui non assuescunt bonis creaturis Dei recte et reverenter uti, quando earum omnium curam esse Domino, huiusque munifica liberalitate eas nobis distribui, in confesso est. His et similibus sermonibus notatur, arguitur, corrigitur nostra supinitas: et nos quodammodo instigamur, ut ad frugiferas actiones simus instructiores deinceps, et alacriores. Apud Prophetas et Apostolos densae occurrunt correctiones, quas pro auditorum ingeniis et negotiorum qualitate, modo per blandas obsecrationes, modo per asperas obiurgationes, modo per moderatas exhortationes effingunt.

-- 829 --

66 Quinto et postremo investigabis etiam atque etiam, num in loco qui examinatur, posita aliqua sit consolationis materia. Non est autem magnae difficultatis, consolationes digerere. Scriptura namque gignit plurimas, easdemque firmas et certas, quibus inniti tutum est. Itaque in verbis Christi de providentia latet incomparabilis consolatio. Quae enim obsecro, amplior posset consolatio homini, etiam in mediis malorum fluctibus prope demerso, proponi, quam Deum patrem nostrum caelestem res humanas indesinenter curare, atque ita quidem curare, ut ne pilus quidem queat citra illius bonam voluntatem perire? Quis hic non erigatur animo, acroboretur, non dicam adversus tyrannos huius mundi, sed adversus ipsum diabolum, omnesque inferorum coniuratas cohortes?

Danda vero in his omnibus diligens opera, ut nostris temporibus, atque praesenti nostrarum Ecclesia rum statui, quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet, quomodo ex locis quos enarrandos suscipiunt, adnotare semper soleant, modo quod ad doctrinam vel redargutionem, modo quod ad institutionem vel correctionem, modo quod ad consolationem pertinet: cum neminem lateat, propter has potissimum commoditates spirituales, tanquam fines destinatos, Scripturam universam divina ordinatione in lucem esse editam. Eum qui harum rerum nihil observat, credibile non est serio quicquam legere, tantum ab est ut intelligat. Imanis est sacrarum rerum meditatio, quae non ad aliquam saltem istarum partium de fructibus spiritualibus dirigitur. Atque est revera mirabili Dei providentia constitutum, ut incomparabilis divitiarum spiritualium varietas et copia in sacrorum librorum poenario recondita existeret. Habent enim cuiuscunque conditionis homines occasionem aliquid ad suam commoditatem inde transferendi: neque possunt ulli excusationem praetexere, si nihil vel ad augendam cognitionem, vel ad vitae emendationem hauserint. Inveniunt, qui paulo feliciori captu sunt praediti, et prae caeteris illuminati, omnia caelestis philosophiae dogmata: qui erraverint, aut lapsi quoquo modo in doctrina fuerint, audiunt acres redargutiones: qui simplices sunt et modesti, ad altiora non valentes progredi, at soliciti tamen de vita pie inculpateque traducenda, obvias habent sanctissimas institutiones in iustitia: qui autem veritatis noticiam assecuti, segnes interim et frigidi manent, defigere animum possunt in salubres correctiones: postremo, qui afflicti sunt, et sive ob spirituales internasque, sive ob corporales et externas molestias perturbati, reperiunt supra quam dici potest suaves consolationes: denique quocunque sis affectus modo, invenies quod stomacho tuo congruat, et non fastidioso satisfacere possit. Doctrina promovet ad rerum scitu dignarum et necessariarum cognitionem: redargutiones reprehendunt, reducuntque in viam falsis opinionibus deceptum: institutiones, quomodo vita innocenter peragi debeat, praescribunt: correctiones, provocant peccantes et lapsos ad resipiscentiam: consolationes, animi moerorem tollunt, atque ad certam spem obtinendae misericordiae et liberationis e periculis excitant. Quid ad vitae Spiritualis perfectionem possis amplius desiderare? Certe aut vehementer fallor, aut hi fructus provocabunt omnes ad divinarum Scripturarum indefessam lectionem: et quicunque ulla tenentur salutis suae cupiditate, in frugiferis huiusmodi meditationibus dies noctesque se exercebunt. Orandus interea sine intermissione pater caelestis, ut quibus Sacrarum literarum semel dederit intellectum, iis dem largiatur actiones egregiae cognitioni per omnia respondentes: quo caeteri eos consummatos Theologos, hoc est, non tantum doctos, verum etiam bonos ac pios agnoscant, revereantur ac praedicent, praeterea quantum fieri licet imitentur.