Dixi in praecedentibus potissimum de singularum vocum tropis, et porro etiam de sententiarum schematibus: nunc etiam alta quadam ratione integrarum sententiarum natura expendenda est, praesertim quatenus in hac lingua ab aliis variat. Sententia igitur aut propositio qualiscunque potissimum duobus quibusdam constare solet, nempe subiecto ac praedicato, seu nomine et verbo: nam in ea solet aliquid alicui tribui, aut de aliquo aliquid dici. ut, Christus pro iniustis passus est, Rom. 5. aut venit peccatores salvos facere. Sed in hac lingua non raro una aut altera tantum vocula quoquomodo aliis adiuncta aut adglutinata sententia continetur, nec solum qualiscunque sententia, sed etiam primaria propositio, quae probanda aut refutanda est. 1 Corinth. 1, Non enim misit me Christus baptizare, sed Evangelizare, non in sapienti sermone. Hae ultimae voces loco integrae propositionis, quae in sequentibus confirmatur, ponuntur. 1 Corinth. 12, Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia membra corporis unius cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus. Hic, Sic et Christus, integram propositionem exprimit. Verum de hoc genere etiam alibi agetur, tametsi hoc non sit etiam aliis linguis inusitatum, ut saepe aliquae quasi praegnantes voces integras orationes referant, ac per eas exprimendae sint.

Aliquando contra sententiae nimium abundant vel singulis vocibus, eisque aut iteratis, aut sono quidem diversis, sed sensu aequivalentibus aut certe vicinis, vel etiam totis formulis aut membris repetitis: ut Psal. sexto, Audivit Dominus vocem fletus mei, audivit Dominus precationem meam, Dominus orationem meam suscepit. De qua re postea, in Pleonasmo, Repetitionibus et Appositione dicetur.

In sententiis efferendis plerunque debet esse aliquis ordo vocum. Nam licet non plane semper necesse est praecedere substantivum, postea sequi adiectivum: aut prorsus pueriliter, primum ponere nominativum, postea verbum, et postremo casum sequentem: tamen est in omnibus linguis quidam modus collonandarum vocum, qui si non observetur, oratio fit tum valde obscura, tum etiam male sonans, aut auribus molesta. At in hac lingua est multiplex Synchysis seu perturbatio non tantum vocum, sed et sententiarum. de qua re hic paulo prolixius annotabo.

Voces, praesertim adiectiva et pronomina aliquando aliis adiuncta sunt, quam quibus adiungi debebant, unde oritur obscuritas. Psal. 80, Propinasti nobis in lachrymis mensuram: pro, lachrymas in mensura, mit voller mass. Psal. 37, Melius est parum iusti, quam opulentia multorum impiorum. Clarius erit si dicas, quam multa opulentia impiorum. Vox Multus, adiicienda opulentiae, tribuitur hominibus habentibus opulentiam. Sic credo et illud Christi exponendum esse: Nonne vos pluris estis, quam passeres multi: pro, multo pluris estis quam passeres multi. Nisi quis pronomen Vos distributive intelligat, pro singuli vestrum. Neque enim multos homines cum multis passeribus confert, sed vel unum cum innumeris, vel vult infinitam esse distantiam aut praestantiam hominum prae brutis. Sic supra de Pronominibus dixi. Tale est illud Virgilii Eclo. 9. Usque ad aquam et veteris iam fracta cacumina fagi: pro, usque ad veterem fagum iam fracta cacumina habentem. Possent tales locutiones aliquo modo ad Hypallagen referri. Dixi de eis supra in capite de Syncategorematibus et Synecdocha.

Nec tamen sola Syncategoremata, Nomina et Pronomina, aut etiam singulae voces, suo loco mota reperiuntur, sed nonnunquam etiam aliae partes, atque adeo etiam plures voces simul iunctae, integraque commata aut cola non suo loco posita reperiuntur: cuius generis aliqua exempla huic Regulae aut admonitioni subiiciam, ut tanto clarius liqueat quod dicitur. Et filius octo dierum circumcidetur in vobis, omnis masculus, Gen. 17, pro, omnis masculus octo dies natus circuncidetur in vobis, aut ex vobis genitus. Palea non datur servis tuis, et lateres dicunt nobis facite, Exod. 5, pro, et dicunt nobis, Facite lateres. Loco ad habitandum te praeparasti, Exod. 15, pro, loco, quem praeparasti ad habitandum te. Manus super thronum Iah, Exod. 17, pro, manus Iah super thronum suum: id est, iuravit Iah Dominus super thronum suum. Qui immolaverit diis, occidetur, praeterquam Domino soli, Exod. 22, pro immolans diis, praeterquam Domino soli, occidatur. Quia est operim entum eius ipsum solum, Exod. 22, pro, quia ipsum solum est operimentum eius. Et latitudo quatuor cubitorum cortinae unius, Exod. 26, pro, latitudo cortinae unius quatuor cubitorum. Suffimentum quod facies, secundum compositionem eius non facietis vobis, Exod. 30, pro, non facietis vobis suffimentum iuxta compositionem illam, quam mihi facies. Ier. 14, Quod fuit verbum ad Ieremiam, pro, verbum quod fuit ad Ieremiam. Quicunque fuerit immundus super anima, aut fuerit, etc. ex vobis, Num. 9, pro, quicunque ex vobis. Manus eius sinistra mittens sese et dextra eius ad malleum laborantium, Iud. 5, pro, manus eius ad clavum et dextra eius ad malleum laborantium miserunt sese, pro, arripuerunt. Ad Chitin surge transeas, Iesa. 23, pro, surge et

206 transeas in Chitin, id est, in Graeciam vel Italiam. Quod fuit verbum Iehova ad Ieremiam, Ier. 46. Et octo gradus, gradus eius, Ezech. 40, pro, et gradus eius octo gradus erant.

Inter duo substantiva ita coniungenda, ut alterum poni debeat in genitivo, quod quasi accidentis aut possessoris locum obtinet, fit saepe commutatio, ut id quod rem possessam aut quasi quandam substantiam notat, ponatur in genitivo. Qua de re plenius in constructione Nominum dictum est. ut, Non deficiet hydria farinae, 1 Reg. 17. pro, farina hydriae, aut quae continetur in hydria. Nam hydria non potest deficere, ut maxime evacuetur. Israel sectatur legem iustitiae, et ad legem iustitiae non pervenit, Rom. 9. pro, iustitiam legis. Nam ad legem quidem perveniebat, quae erat proprie in ore et memoria eius, teste Mose: sed ad eius iustitiam pervenire eamve praestare nequibat.

Praedicata aut Epitheta aliquando non suis subiectis, sed adiunctis aut vicinis tribuuntur: praesertim autem quae subiecto conveniunt, nonnunquam ad accidens transferuntur. Utor autem hic voce Accidentis improprie de omni eo quod quoquomodo alicui subiecto adiungitur, ut supra in constructione Nominum exposui. ut Isaiae 1, Si peccata vestra erunt sicut coccinum, sicut nix albescent: id est, si vos ipsi ob peccata rubebitis, aut maculati eritis, lavabimini et dealbabimini aspersione sanguinis agni Dei. Tribuitur id peccatis seu accidenti, quod convenit subiecto seu substantiae. Homo enim rubet aut maculatur peccatis, et vicissim liberatur aut abluitur a peccatis, ut sit candidus. Non autem ipsa peccata rubent aut albent. Sic saepe propitium esse peccatis alicuius, id est, alicui homini. Deus enim non peccatis, sed peccatori fit propitius. 1 Sam. 2, Arcus fortium fractorum, pro, arcus fortium est fractus. Exod. 25, Pelles arietum rubricatorum, pro, pelles arietum rubricatas aut rubro tinctas. Rom. 1, Revelatur ira Dei de caelo super omnem impietatem et iniustitiam hominum, pro, super ipsos homines iniustos. Non enim peccatis, sed hominibus ira Dei denunciatur. Tribuitur ergo id accidenti, quod est subiecti, ut supra docui. Sic Rom. 13, Magistratus est terrori bono aut malo operi: id est, ipsis bonis aut malis hominibus seu operantibus. Non enim furta, sed fures suspendit magistratus. Sic Ovid.

In nova fert animus mutatas dicere formas Corpora: pro, in novas fert animus mutata dicere formas corpora. Sic Iob. 15, Dies loquentur, et multitudo annorum indicabit sapientiam: id est, homines habentes multos dies ac annos. Evangelium praedicatum est mortuis, 1. Pet. 4. id est, hominibus vivis, quibus postea mors accidit. Tribuitur ergo id accidenti, quod substantiae est. Sic Matth. 8, Confestimque fuit mundata lepra eius: id est, ipse fuit mundatus a lepra. Sicut in praecedenti de hominis mundatione dicitur: sic saepe mundari sanguines aut peccata reperitur. Et Deus dicitur irasci aut propitius fieri alicuius peccatis, cum ipsis hominibus peccantibus fiat iratus propter peccata, et propitius condonatis peccatis.

Sic quoque pronomina affixa interdum adduntur accidenti. Idola argenti sui, quae erant addenda subiecto, nempe homini, cuius sunt idola: dicendum enim fuisset, Abiiciet homo idola sua argentea.

Contra etiam nonnunquam praedicata debita accidenti, tribuuntur subiecto. Geneseos 5, Hic consolabitur nos, aut quietem nobis pariet a terra quam maledixit Deus: id est, a maledictione terrae. Quam speciosi pedes Evangelizantium pacem, Isaiae 52, Roman. 10. De tali homine gloriabor, de me non gloriabor: id est, de tali Dei beneficio ac aliis mihi praestitis, 2. Corinth. 12. homo ponitur pro beneficiis homini praestitis. Sic dicitur, Israel recordatus est Mosis et dierum antiquorum: id est, Dei et eius mirabilium operum ac beneficiorum Mosi et populo veteri praestitorum. Sic saepe legitur, Propter David et propter Abraham, cum intelligantur promissiones illis datae. Monile aureum in naribus porci, est mulier formosa carens intelligentia: id est, pulchritudo in muliere stulta. Tribuitur id mulieri aut subiecto, quod eius accidenti, id est, formositati, tribuendum est.

Sic et in vicinis correlativis aut quoquomodo coniunctis personis aut rebus persaepe ea ad alteram transferuntur, ut alteri tribuuntur, quae proprie alterius sunt, ut alibi quoque annotavi. Marci 9. Hoc genus daemoniorum non potest exire, nisi tantum in ieiunio et precatione: pro, homines non possunt tales daemones eiicere aliter, quam per preces et ieiunium. Anima mea discessit e pace, oblitus sum boni, Thren. 3, pro, divinitus privata est pace ac bono. Sic Christus non potuit facere miracula: id est, homines non fuerunt capaces eorum ob suam incredulitatem. Sic parcere virgae dicitur, qui parcit natibus puerorum. Aperti sunt oculi amborum, Gen. 3. de quo prius.

Convenit aliquo modo haec Regula cum illa de Deo correlativo. Huius generis exempla plura sunt in hoc capite de vocum transpositione. Sic est illud Virgilianum: Non possis summum aera arboris vincere sagitta: id est, summum cacumen arboris.

Aliquando transponuntur praedicatum in subiectum, et contra: ut, Oves meae vocem meam audiunt, pro, audientes meam vocem, sunt oves meae. Tametsi et ille alter sensus sit verissimus et utilissimus. Cum enim omnes velint esse oves Dei, Christus discernit suas veras oves ab hircis ea nota, quod verae oves audiant verbum Dei, falsae contemnant. Qui diligit me, servat sermonem meum, Ioan, 14, pro servans sermonem meum diligit me. 1 Cor. 12, Nemo loquens bono spiritu, dicit Iesum anathema, pro, nemo dicens Iesum anathema, bono spiritu loquitur. Prius ponendum est signum, deinde res significata, quasi dicat, ex hac nota colliges hoc, ex illa aliud. Ibidem et, Nemo potest dicere Dominum Iesum, nisi spiritu Dei, pro, Iesum esse suum Dominum. Seu, Nemo potest Iesum pro suo Domino agnoscere ac confiteri, nisi ex Spiritu sancto. Iesus positum est ibi subiectum, et Dominus praedicatum. Vel, Qui dicit Iesum anathema, malo spiritu loquitur. Sic Psalmo 1, Beatus vir, qui non abiit in via peccatorum: pro, Is, qui non abit in via peccatorum, beatus erit. Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata: pro, Quicunque habet remissionem peccatorum, erit beatus. Sic saepe beatitudo in subiecto ponitur, cum rectius in praedicato poneretur, tametsi interdum ita sint convertibilia subiectum et praedicatum, ut non referat magnopere utrum in subiecto aut praedicato ponas. Psal. 5, Sepulchrum apertum est guttur eorum, pro, guttur eorum est sepulchrum patens, aut os eorum est simile sepulchro pleno cadaveribus, et patenti. Psal. 111, Confessio et magnificentia est opus eius, pro, opus eius est laudabile et magnificum.

207 Sic Ioan. 1, Deus erat verbum, pro, verbum erat Deus. et 4. Spiritus est Deus, pro, Deus est spiritualis essentia. Proverb. 12, Fatuus statim prodit iram suam. Qui autem dissimulat iniuriam suam, callidus est: pro, callidus, vel qui callidus est, dissimulat iniuriam. Vult enim indicare naturam fatui et astuti, seu utrunque definire.

Talia sunt et illa exempla Amos 9, Pertinget arans ad messorem, et calcans botros ad trahentem semen, pro, messor pertingit ad arantem: id est, tanta erit copia frumenti, ut eius collectio sit se extensura usque in autumnum, cum iam ad alterius anni proventus arandum et serendum esset. neque enim copiam laboris seu arationis promittit, quae facile haberi potest, sed copiam messis, quae diu occupabit agricolas. Ezech. 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic propheta erit. Dicendum potius, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic consulentis eum. Non enim pseudoprophetae, sed auditorum aut consulentium eum, peccatum exaggeratur, quod non minus erunt rei, quam ipsemet seductor. Amos 9, Vocate agricolam ad luctum et planctum, ad scientes lamentum: pro, Vocate peritos lamentandi aut praeficas ad luctum. Tametsi hoc videatur esse Hypallage. Sicut et illud Rom. 15, Ab Ierosolymis usque in Illyricum impleni Evangelium: id est, omnia implevi Evangelio.

De huiusmodi transpositionibus vocum dicit Aristoteles in libro de Interpretatione, et utrunque ius Caesareum ac Pontificium, nomina et verba transposita idem significant. Cuius tamen rei est modus aliquis. Nam transpositio vocum non raro valde mutat sensum.

Variae sunt omnino huiusmodi transpositiones, crebro in Hyperbata aut Σύγχυσιν , aliasque figuras excuntes. Quare non raro simplex oratio per inversionem intelligenda est. ut. Sam. 22, Qui quaeret animam meam, quaeret et tuam: pro, qui quaeret animam tuam, quaeret et meam. Illud enim incutit timorem, si ex periculo Davidis crescat periculum sacerdoti profugo, hoc vero sacerdoti consolationem affert, si dicat David, adeo eum sibi fore curae, ut se incolumi, nemo eum sit laesurus, nec se suae vitae in eius periculo propulsando parsurum, Ioan. 7, Nemo facit aliquid occulte, et vult ipse propalam esse. pro, Nemo volens innotescere aut inclarescere, occulte sua miracula aut praeclara facta facit. Quare si et tu vis innotescere Israeli pro Meschia, abi Hierosolymam ad Pascha ad illam frequentiam clarorum et sapientum, ac ibi tua miracula facito, non hic in angulis et locis ignobilibus te nobis imperitis iactato. Prius enim est finis, velle inclarescere, postea media eo tendentia, nempe miracula. Sic Ioan. 10, simili inversione definitur fur et bonus pastor: Amen amen dico vobis, qui non intrat per ostium in stabulum ovium, ille fur est, et latro. Qui autem intrat per ostium, pastor est ovium: pro, fur est is, qui alio aditu irrumpit, etc. Sed verus pastor intrat per ostium. Marci 6, Pharisaei et Iudaei nisi crebro lavent, non comedunt: pro, non comedunt, usi semper prius lavent.

In hisce omnibus transpositionibus partim clarior erit sensus positis vocibus suo loco, partim etiam verior et utilior.

Nec tantum voces ac sermo interdum invertitur, sed et sensuum ac rerum ipsarum ordo nonnunquam per Hysteron proteron, vel Hysterologian pervertitur: ut Psal. 7, Ecce parturit iniquitatem, et concepit dolorem, et peperit mendacium: prius ponit parturitionem quam conceptionem. Sensus aut est, Impios concipere, id est, cogitare, et parturire: id est, conari iniusta et noxia: et denique irritum fieri ipsorum conatum.

Crebro sane ista figura Hysteron proteron in narrationibus praesertim admittitur. Est aut haec figura talis, cum ea, quae vel natura, vel etiam ratione temporis, quo acciderunt, aut denique ob intellectum auditoris prius ponenda essent, posterius ponuntur: aut contra, quae posterius, prius. Prioris seu neglectae intelligentiae aut perspicuitatis exemplum sit illud Genes. 6, ubi prius de arca praecipitur, quam dilunium futurum praedicatur. Est aut quidem naturae ordine prius navis quam navigatio, priusque arca fabricanda fuit quam diluvium veniret: sed intellectus ratione de diluvio prius dici debebat quam de arca, ut Noe constaret, cur Deus arcam fieri praeciperet. Quorsum enim opus est structura arcae in terra arida procul a mari, si talis submersio mundi futura ignoretur? Prius ergo periculum aut malum narrandum est, postea demum remedium ei opponendum. Textus hoc modo habet: Finis universae carnis venit coram me, repleta est terra iniquitate a facie eorum, et ego disperdam eos cum terra. Fac tibi arcam de lignis levigatis, mansiunculas in arca facies, et bitumine linies extrinsecus et intrinsecus, et sic facies eam: Trecentorum cubitorum erit longitudo arcae, quinquaginta cubitorum latitudo, et triginta cubitorum altitudo illius. Fenestram in arca facies, et in cubito consummabis summitatem eius. Ostium aut arcae pones in latere deorsum, coenacula et tristega facies in ea. Ecce ego adducam aquas diluvii super terram, et interficiam omnem carnem, in qua spiritus vitae est subter caelum, et universa quae in terra sunt, consumentur: ponamque foedus meum tecum, et ingredieris arcam tu et filii tui, uxor tua et uxores filiorum tuorum tecum, et ex cunctis animantibus universae carnis bina induces in arcam, ut vivant tecum, masculini sexus et feminini.

Quod si perspicuitati consulendum sit, ordinandus erit ille locus hoc modo: Finis universae carnis venit coram me, repleta est terra iniquitate a facie eorum. Et ego disperdam eos cum terra. Ecce ego adducam aquas diluvii super terram, ut interficiam omnem carnem, in qua spiritus vitae est subter caelum, et universa quae in terra sunt, consumentur. Ponam vero foedus meum tecum. Fac igitur tibi arcam delignis lenigatis, mansiunculas in arca facies, et bitumine linies intrinsecus et extrinsecus, et sic facies tam: Trecentorum cubitorum erit longitudo arcae, quinquaginta cubitorum latitudo, et triginta cubitorum altitudo illius. Fenestram in arca facies, et in cubito consummabis summitatem eius. Ostium aut arcae pones in latere deorsum, caenacula et tristega facies in ea, et ingredieris arcam tu et filii tui, uxor tua et uxores filiorum tuorum tecum, et ex cunctis animantibus universae carnis bina induces in arcam, ut vivant tecum, masculini sexus et feminini.

Innumera plane sunt huius figurae exempla, quae imperitos et negligentius legentes perniciose perturbant, de quibus aliquid etiam in capite de Narratione et Anticipatione dicetur.

Est etiam illa perturbatio sensus crebra, cum rationales aut causales particulae non suis colis aut membris

208 apponuntur: ut Ioan. 12, Ideo non potuerunt credere, quia rursus dixit Esaias, Excaecavit oculos eorum, induravit cor eorum: id est, quia excaecati fuerunt tum originali peccato, tum etiam nova induratione, ac reprobo sensu divinitus ob eorum peccata permisso. Ideo non potuerunt credere, et ideo etiam Isaias praedixit talia de eis, scilicet esse et fore eos caecos ac incredulos. Non prophetia Isaiae in causa est, sed res ipsa aut morb. eorum ab Isaia praedictus. Is morbus etiam est causa prophetiae. Sic et Io. 6, narratio miraculosae traiectionis et agnitionis eius miraculi per Hysteron proteron perturbata est. Textus habet hoc modo: Illi ergo homines cum vidissent, quod Iesus fecerat signum, dicebant: Hic est vere propheta ille qui venturus est in mundum. Iesus ergo cum cognovisset, quod venturi essent ac rapturi ipsum, ut facerent ipsum regem, secessit iterum in montem ipse solus. At ubi iam vespera esset, descendunt discipuli eius ad mare, et conscensa navi venerunt traiecto mari ad oppidum Capernaum: iamque tenebrae erant, nec venerat ad eos Iesus: mare autem vento magno flante, intumescebat. Cum remigassent ergo ferme stadia vigintiquinque aut triginta, vident Iesum ambulantem super mare, et appropinquantem navi, ac timuerunt. Ille autem dicit eis: Ego sum, ne timete. Voluerunt ergo recipere eum in navim, et ilico navis erat in terra, ad quam ibant.

Postero die turba quae stabat trans mare, vidit, quod navicula alia non esset ibi, nisi una illa, in quam ingressi fuerant discipuli eius, et quod non introiisset cum discipulis suis Iesus in naviculam, sed soli discipuli eius abiissent: aliae vero supervenerunt naviculae a Tiberiade iuxta locum, ubi comederunt panem, postea quam gratias egisset Dominus. Cum ergo vidisset turba, quod Iesus non esset ibi, neque discipuli eius, ascenderunt et ipsi naviculas, et venerunt Capernaum, quaerentes Iesum. Et cum invenissent eum trans mare, dixerunt ei: Rabbi quando huc venisti? Respondit eis Iesus, et dixit, etc.

Hic videmus, prius narrari, quod vulgus, reperta unica navicula prope Capernaum, in qua soli Apostoli sine Domino transfretaverant, animadverterit, et miratum sit Christum sine navi ultra stagnum nenisse, quam quod illud vulgus eum sit consecutum, aut ultra stagnum repererit. Ordo autem hic esse videtur, post miraculum saturatorum tot millium, vident omnes Christum ablegare protinus in unica navi discipulos ultra stagnum, et eum solum remanere ibi. Vesperi ergo in loca commoda quietis somnique causa dilabuntur. Mane denuo in eundem locum conveniunt, et Christum quaerunt, eoque non invento suspicantur Christum aliqua alia scapha Apostolos consecutum esse: quare mox studio quaerendi eum suis cymbis traiiciunt stagnum, sequentes Apostolos, ubi eum cum illis reperiunt: cumque cernunt nullam ibi esse aliam navem praeter suas, nisi eam, in qua soli Apostoli sine Domino traiecerunt, mox coniiciunt eum miraculose stagnum pertransisse, ideoque ex Domino una cum aliis, qui undiquaque confluxerant, quaerunt, quomodo eo venerit, cupientes sibi id miraculum exponi. Primum vident Iudaei Apostolos traiecisse sine Christo: deinde quaerunt eum in loco facti miraculi: postea traiiciunt stagnum, quaesitum eum apud Apostolos: quarto reperiunt eum ibi, et videntes unicam naviculam ibi esse, in qua soli Apostoli traiecerant, ratiocinantur eum miraculose transiisse: quinto mirantur id factum, et quaerunt ex Christo, quomodo traiecerit.

Talis rerum inversio est et in hisce exemplis narrationum. 1 Sam. 6. Conciderunt ligna plaustri, vaccasque imposuerunt super ea, holocaustum Domino: Levitae aut deposuerunt arcam Domini. Primum oportuit arcam deponi de curru, postea currum conscindi in ligna, tettio superimponi lignis vaccas in sacrificium Domino. Sic et 2 Par. 32, prius narratur caedes profugi Sennacherib a propriis filiis in templo patrata, postea liberatio Ezechiae, cum Ezechias sit prius ab eo liberatus, nempe cum angelus eius exercitum contrucidavit. Sed voluit scriptor prius pertexere historiam Sennacherib, cum breviter adiicere posset, quid illi acciderit, quam ad Ierosolymitanos et Ezechiam transiret. Tale est illud Isaiae 30, Tulerunt iumenta per viam Australem: cum propheta antea dixisset, se scire, quomodo usque Zoanam et Hanasam penetraverint, iam redit ad itineris descriptionem, id quod Hebraeis familiare est. et Psal. 23, Hic accipiet benedictionem a Domino, et misericordiam a Deo salutari suo: prius enim Dominus miserando iustificat impium, postea benedicendo coronat iustum. Exod. 14, Iunxit ergo currum suum, et omnem populum suum sumpsit secum: id est, assumpto toto exercitu conscendit currum.

Inter turbatas locutiones aut sententias numeretur sane et Hypallage, quae non est rara in sacris Literis. Prov. 7, Vadit post meretricem, sicut bos ad mactationem, et compedes ad castigationem stulti: id est, sicut stulti ad castigationem compedum. Iud. 1, Civitatem miserunt in ignem. pro, ignem in civitatem. Simile exemplum est 2. Reg. 8. et Psalm. 74. 2 Reg. 5, Ecce misi ad te Naaman servum meum, ut colligas eum a lepra sua. pro, lepram a Naaman colligas aut auferas. Iob 7, Non agnoscet eum amplius locus eius. pro ipse locum non agnoscet. Eiusdem 18, Et apprehendet in calcaneo laqueum. pro, laqueo apprehender calcaneum eius. Iob 17, Cor eorum abscondisti ab intellectu. pro, intellectum ab eorum corde: fecisti, ut carerent communi sensu, non intelligerent, quae alii norunt.

Est quoque Hypallage quaedam constructionis. Ioh. 19, Qui vidit testatur: clarius esset, si diceres, Qui testatur, is hanc rem ipse coram vidit, spectavit, etc. Sic Ioan. 8, Qui ex Deo est, verba Dei audit: propterea vos non auditis, quia ex Deo non estis. Non est quaestio an audiant, sed an sint ex patre Deo aut diabolo, ideo in conclusione rectius fuisset dicere: Propterea vos nequaquam ex Deo estis, quia verbum eius non auditis. Sic illud Ioan. 9, Quis peccavit, hic aut parentes eius, ut hic caecus nasceretur? clarius esset, si diceretur, Ob cuius tandem peccatum, suumne an parentum hic caecus est natus? Quaeritur aliud, quam quod proprie ac clare dicitur. De quo in capite Interrogationum.

Syncategorematum transpositiones aut traiectiones, quae vel maximi momenti sunt, supra in capite Syncategorematum aut partium indeclinabilium expositae sunt, tametsi et in hisce nunc quaedam sint subindicatae.

In istis multiplicibus vel verborum vel sententiarum, vel denique rerum perturbationibus diligenter videndum est, quae nam cum quibus coniungenda sint, ne a vero sensu aberremus. Exemplo sit

209 nobis unus versiculus Hebr. 2, qui sic ad verbum sonat: Illum aut modicum prae angelis imminutum cernimus, Iesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum, ut gratia Dei prae omnibus mortem gustaret. Ubi legitimus sententiarum ordo est: Cernimus illum Iesum gloria et honore coronatum, qui modicum prae angelis fuit imminutus ob passionem mortis, ut gratia aut beneficio Dei erga nos pro omnibus mortem gustaret. Ubi videmus mirificam tum perspicuitatem tum certitudinem utilissimae sententiae accedere, recte inter se distributis ac connexis eius membris.

Negatio semel posita, etiam in sequentibus membris repetenda est: de qua re in Syncategorematibus dixi. Levit. 10, Et non moriemini, in totam synagogam irascetur: pro, neque in totam synagogam irascetur Deus. Non iurabis in nomine meo mendaciter, et pollues nomen Dei tui, Levit. 19, pro, nec pollues. Non enim sepulchrum confitebitur tibi, mors laudabit te. pro, neque mors laudabit te.

Negatio geminata non affirmat, aut semet destruit, ut apud Latinos. Ex. 14 , An quod non non essent sepulchra. Id multo magis fit in novo Testamento ob Graecam consuetudinem, quibus duae negativae intendunt negationem: tametsi et Latinis id aliquando usuvenit, ut monet Erasmus in primo de Copia.

Quod negatio, sicut et alia indeclinabilia interdum per traiectionem non suo loco posita sint, dixi in capite de Syncategorematibus. Non videbit me homo et vivet. pro, videns me non vivet. Non videbitis bovem et agnum proximi aberrantes, et abscondes te ab eis, Deut. 22, pro, si videris, non abscondas te, aut simules te non vidisse. Quoniam non cum mortuus fuerit, accipiet quicquam, Psal. 49, pro, cum morietur, nihil accipiet secum. Non honorabiles sunt sapientes, Iob 35. pro, honorabiles non mox sunt sapientes, non propterea caeteris sunt sapientiores, quia sunt honoratiores. Rom. 1, Non ut Deum honoraverunt: id est, ut Deum non honoraverunt. Nemo est qui fecerit virtutem in nomine meo, et porerit cito maledicere. Ioan. 6, Non Moses dedit vobis illum panem caelestem, sed pater. Illud non, referendum est ad panem, quod videlicet manna Mosis non vere fuerit panis caelestis, sed ille quem pater dedit, nempe filius ipse.

Negatio contrariae sententiae aliquando vehementior est, quam simplex alterius affirmatio, sicut et apud Latinos, uti Erasmus in Colloquiis testatur, affirmans, quod sensum amplificet. Psalm. 18, Non sunt infirmata vestigia mea: id est, validissime sunt firmata. Psalm. 78, Non pepercit a morte animae eorum: id est, certo eam ac severiter in exitium dedit. Sic, Non confundetur, Non pudefacit, Nec ego te damno, etc. Vide Hyperbolen et Miosin.

In hunc sensum Theologi solent docere, negativa Dei praecepta vehementiora esse, pluraque complecti affirmativis. Et Dialectici dicunt, negationem potentius tollere, quam affirmationem affirmare.

Negatio, sicut et affirmatio, simul etiam suam antithesin complectitur: neque enim possibile est, contraria simul esse vera: quare negans unum contrarium, locum alteri relinquit. Sic in praeceptis Scriptura prohibens habere deos alienos, praecipit unum solum ac verum Deum coli: prohibens furtum, mendacium aut homicidium praecepit contraria opera ac virtutes.

Negatio vel praeposita vel postposita signo universali, non facit particularem propositionem. Non omnis, omnis non, idem valent quod Nullus. Non iustificabitur ex operibus legis omnis homo, est idem quod nullus. Nisi abbreviati dies illi, non servaretur omnis caro: de qua re et Augustinus ac Caesarius monent.

Affirmatio simplex, sicut et negatio, aliquando diversa, sed tamen vicina excludit negatque. Eo ipso sane, quod aliquis se ac liberos in domo, aut oves in caula concludit, fures, hostes ac lupos excludit. Unius definitio, est aliorum exclusio. In baculo hoc transivi Iordanem: id est, nihil aliud opum aut comitatus habens. In corpore suo venit, in corpore suo exeat: id est, nihil plane aliud secum in sua liberatione exporter, non liberos, non uxorem, aut quicquam aliud. Haec omma gentes quaerunt, subintellige, et non pii homines. Eos qui foris sunt, iudicabit Dominus: igitur non vestrum fuerit in eos inquirere scrupulosius, eosque reformare velle, sed domesticos tantum fidei castigare: 1. Cor. 5.

Sic et negatio unius aliquando diversa affirmat: ut, Non volens iniquitatem tu es. i. volens aequitatem ac iustitiam. Arundinem quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet. i. instaurabit et accendet. Convenit hoc cum eo, quod dixi de praeceptis negativis affirmativa includentibus.

Aliquando et solum silentium, praesertim in Sacris, excludere aut negare res tacitas videtur. Ut cum dicitur, Qui crediderit, salvus erit: idem est ac si diceret, Soli credentes servabuntur. Cum Christus aut propheta dicit: Venite ad me omnes sitientes, aut qui laboratis, et onerati estis: simul illud indicatur, non laborantes, sitientes aut aegrotantes, qui reticentur, non indigere medico. Hoc eo referri posset, quod propositiones suas antitheses una includant.

Verum videndum, ubi hic Hebraismus vere sit, aut non. Falso enim quidam argumentati sunt: Scortatores et adulteros iudicabit. Deus, igitur non magistratus. Sic falso quidam argumentantur ex dicto 1. Thess. 5. Deus non posuit nos in iram, sed in salutem: ergo aliquos alios posuit in iram. Si haec raciocinatio valeret, sequeretur etiam in praecedenti capite: Non enim vocavit nos Deus ad impuritatem, sed ad sanctificationem: quod Deus vocat aliquos ad impuritatem. Verum quod non valeat argumentatio, inde apparet, quia diversae species, non per omnia opponuntur, ut saepe eadem praedicata aut proprietates diversissimis rebus tribuantur, et vicissim diversissima praedicata eidem subiecto: ut, Christus est lapis, petra, vitis, agnus, ovis, pastor, serpens, et leo.

Saepe contra cum Scriptura de aliquo affirmat, vel negat aliquid, non mox de aliis diversis aut contrariis diversum pronunciare censenda est. Potest enim fieri, ut idem praedicatum de diversissimis subiectis recte praedicetur. Ut 1. Cor. 5, Eos qui foris sunt, Deus iudicabit: affirmat de illis qui foris sunt. i. de Ethnicis, quod eos Deus puniet: non negat aut de iis, qui sunt intus. Affirmat item Deum illos puniturum, non negat de magistratu. Sic Matthaei 12, Peccatum in Spiritum sanctum non remittitur, nec in

210 hoc, nec in futuro seculo: non affirmat Christus, quod alia peccata remittentur etiam in futuro seculo, aut quod sit purgatorium, ut Papistae hinc probare volunt. Marcus clarius dicit: In aeternum. Sciendum igitur est, quod cum quid de uno quopiam negatur aut affirmatur, non mox de diversis diversum statuitur. Iudicum 21 iubent interfici omnes mulieres, quae cognoverunt virum, non negant alios aliquos interficiendos esse. Huc referantur multa dicta, quae habent donec, usque aut alias voces metam temporis indicantes. Coruus (sicut habet vulgata translatio) non est reversus, donec siccarentur aquae: negatinterea reversum esse, non affirmat postea rediisse. Matth. 1, Non cognovit eam, donec peperit: negat de eo tempore, non affirmat de posteriore. Huc et alia de Donec referenda sunt. Scortatores et adulteros iudicabit Deus, Hebrae. 13. Duplex paralogismus hinc oriri posset: affirmat enim Paulus, quod Deus castigabit scortatores et adulteros, non negat de aliis sceleratis. Item licet affirmet, quod ipse Deus eos castigabit, non negat tamen, quin ab aliis, utpote a magistratu sint puniendi: sicut quidam Papistici scortationis patroni hinc argumentati sunt. Sic cum Paulus 1. Corinthiorum septimo dicit, bonum esse mulierem non attingere: non dicit ideo malum esse mulierem attingere, ut Papistae hinc ratiocinantur. Utrunque enim bonum est, id est licitum ac commodum, coniugium et caelibatus: utrunque habet sua commoda: aliud tamen alii est convenientius. Quare paulo post dicit, esse bonum. Item, Si quis elocat suam virginem, bene facit, etc. Sic igitur bonum praedicatur de coniugio et casto caelibatu: utrunque bonum est in suo gradu: id est, licitum, et habens sua commoda.

Nazianzenus in concione de filio, annotat, quod in certis quibusdam generibus negationum, ubi quid de una quadam re negatur, non mox diversum quid affirmetur, etiamsi talem quandam speciem praese ferre videantur, non, inquam, in eis quicquam poni, sed tantum omnia negari: veluti si dicas, Christum non esse traditum in mortem propter sua peccata, sed propter nostra: non ideo ponit ullum in Christo fuisse peccatum. Item cum dicit Paulus Tit. 3, nos non esse servatos ex operibus iustis, quae nos fecerimus, sed ex Dei misericordia: non ponit ulla in nobis iusta opera, quibus nostra salus tanquam causa nitatur. Quod exemplum citat ipsemet Nazianzenus eo loco. Sic igitur negat Christus, se venisse ut voluntatem sua faceret: id est, propriam quandam voluntatem a patris voluntate separatam, quam certe nullam habuit. Nam quaecunque in ipso fuit voluntas, sive divina sive humana, distincta quidem fuit in sese a patris voluntate, at non separata, sicut Iudaei imaginabantur: ut qui Christum non intelligerent esse ex Spiritu sancto conceptum, ideoque ab omni peccati labe purum. Sic cum Christus Matthaei 12 inquit: Quisquis locutus fuerit adversus Spiritum sanctum, non remittetur ei neque in hoc seculo, neque in futuro: stulte raciocinantur Papistae pro suo purgatorio, igitur alia peccata in futuro seculo remitti, cum simpliciter neget, et nihil ponat: sitque sensus, nunquam remittetur, ut ante praecessit, et Marcus exposuit, non remittetur in aeternum.

Aliqua in genere affirmantur, et in specie aut individuo negantur, et contra. Ioan. 7, Queretis me, et non invenietis: id est, in vestris ingentibus calamitatibus desiderabitis et a Deo petetis Meschiam, ut vobis succurrat: sed quia non verum individuum Meschiae quaeretis, ideo vestris votis frustrabimini, frustra a Deo Meschiam opitulatorem flagitantes.

Negatio, teste Erasmo super Marc. 9, saepe non plane removet, sed tantum corrigit: seu dic aptius, cum videatur negare ipsam quasi rei essentiam, negat tantum aliquam eius circumstantiam aut respectum. Marci nono, Qui me recipit, non me recipit, sed eum qui misit me: id est, non tam me quam mittentem, seu non primario me, sed eum, cuius sum minister aut legatus, cuiusque causa potissimum agitur. Omnis enim excipiens regium ministrum, cogitat se in eo ipsum regem aut principem honorare velle. Correctio ergo haec aut negatio respicit proprie gradus, sicut alibi dictum est, voces saepe tantum ratione graduum de reb. dici. Ioan. 5, Non possum ego a meipso facere quicquam: scilicet summo gradu ac pro meo solius libitu, idque in hac functione, ubi nunc tantum ministor sum. Ibidem: Ne putetis quod ego sim vos accusaturus, est qui vos accuset Moses. i. Moyses potissimum ac primario vos accusabit, quia plausibili utcunque specie potestis vos excusare, cur mihi soli meoque proprio testimonio de meipso non credatis, sed cur Mosi, quem tanti facitis, de me testificanti non credatis: hoc vero nulla prorsus specie excusare potestis. Praecipue ergo accusabit Moyses, quia illius causa speciosior est, is vos potentius redarguet, contra eum vos minus excusare poteritis, quod fuerit vobis suspectus, et nescieritis, unde fuerit. Ioan. 6, Descendi de caelo, ut facia non voluntatem meam, sed eius qui misit me: id est, non primario meam, utpote qui nunc alienus minister sim. Sic Ioan. 12, Qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me.

Negativae sententiae nonnuquam non simpliciter negant, sed tantum secundum quid; ac nonnunquam secundum eorum hypothesin vel cogitationem, ad quos dirigitur sermo: ut Ioan. 16, Non dico vobis, quod ego oraturus sim patrem pro vobis. Ipse enim pater amatuos, etc. id est, Vos partim ignavia quadam, partim etiam diffidentia non ita crebro ac ardenter oratis ut deberetis, sed cogitatis me abunde pro vobis oraturum. Ego vero vos nihil tale doceo, sed potius iubeo, ut vosmet thronum gratiae accedatis, certo scientes patrem vos benignissime excepturum, faventissimasque aures praebiturum. Illud igitur (Non dico) non simpliciter negat Christus se pro suis orare: sed solum taxat cogitationes discipulorum, qui putabant sufficere, quod ille solus pro eis oret, cum ille nihil tale eis unquam dixerit, aut eos docuerit. Sic negat Christus Ioan. 5 a patre administrari aut iudicari hunc mundum, ita scilicet, ut Iudaei arbitrabantur, qui patrem a filio separabant, cum pater contra non nisi per filium manifestatum in carne, mundum regat. Ergo non simpliciter removetur pater a mundi imperio, sed corrigitur in ea re Iudaeorum error.

Sic dicit Christus, se non venisse ut faceret voluntatem suam, sed voluntatem patris: Io. 2 et 6. Sic dicit hanc doctrinam non esse suam, sed eius a quo erat missus, Io. 7. neutrum simpliciter, sed ex eorum sensu, qul ipsum a patre separabant, quum revera una sit patris et ipsius voluntas ac doctrina. Sic dicit caecum illum aut parentes eius non peccasse, Ioan. 9, hactenus scilicet, ut ab iis peccatis orta esset eius caecitas: cum alioqui et ille et parentes eius peccatores essent, quia homines erant, ut explicatur Rom. 5, et priori Ioan. 1.

211 Antitheses adhibent vehementius aliquid stabilituri aut etiam declaraturi, ut quod prius affirmarunt, id mox negato eius contrario stabiliant, et contra. Philip. 2, Non arbitratus est rapinam, sed exinanivit semetipsum. Quin et tertio aliquando idem inculcant. Ioan. 1, Confessus est, et non negavit, et confessus est. Ioan. 5, Qui credit, habet vitam aeternam, et in condemnationem non venit, sed transivit a morte ad vitam.

Vel dic, quod Hebraei saepe non solum per alteram contrariam aliquid adseverant, sed etiam per alteram in sensu contrariam destructam illud idem, sive confirmandi, sive declarandi gratia repetunt: ut Gen. 42, Emite nobis frumenta, ut vivamus, et non moriamur. Exod. 9, Quae deprehenduntur in agro, nec erunt collecta sub tectum. Isa. 3, Peccatum suum indicarunt, et non celarunt. Ioan. 1, Confessus est, et non negavit, et confessus est. Exo. 12, Omne fermentum non comedetis, in omnibus habitaculis vestris infermentatum comedetis. Galat. 5, In libertate igitur, qua Christus vos redemit, state, et ne rursus iugo servitutis implicemini. Ibidem: Spiritu ambulate, et carnis concupiscentiam ne perficiatis. Iudic. 11 Et tantum illa unica, non erat ei vel filius vel filia. Ierem. 20, Maledicta sit dies, in qua natus sum: et dies, in qua peperit me mater mea, non sit benedicta. Deut. 32, Popule stulte et non sapiens. 1 Cor. 1, Ut idem dicatis omnes, et non sint in vobis schismata, sed sitis consolidati in eadem mente. Ioan. 1, Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso nihil factum est.

Talis Antithesis, sed tamen tantum duplicata, ter quasi cohaerenter in tribus versiculis 15, 16 et 17, cap. 3. Ioan. iteratur: Ut qui credit non pereat, sed habeat vitam aeternam. idem denuo ac tertio ait. Non enim misit Deus filium in mundum, ut condemnet mundum, sed ut servetur mundus per eum.

Affirmare solent interdum aliquid sola contrarii constanti negatione per Liptoten. Roman. 4, Non factus imbecillus. pro, fortissimus factus fide. Non pepercit animalibus. Quae consuetudo loquendi etiam Latinis nota est.

Comparatio interdum negat et contra: ut, Dilexerunt magis tenebras, etc.

Observetur et illa Regula, quod cum duae praepositiones ita apponuntur, ut altera sit negativa, altera affirmativa, non semper simpliciter altera pro negativa accipienda est: sicut nec altera pro affirmatitia simpliciter, sed utraque κατὰ τὶ , et comparative: ut de priori, Noli vocare divites. Sic forte, Iacob dilexi, Esau odio habui: id est, multo magis dilexi Iacob quam Esau, utpote in quem ab hoc primogenituram transtuli. Sed dixi commodius de hoc loco in Synecdoche. Sic, Bonum est homini, ut alligata mola asinaria, abiiciatur in profundum. Dicit simpliciter bonum esse hominem submergi, cum bonum non sit, sed respectu tantum aliquo, habita comparatione ad maius malum, nempe ad scandalum et eius poenam: iuxta illam Aristo telicam regulam, quod minus respectu maioris sit bonum. 1 Tim. 2, Mulier est decepta, non vir: id est, prius ac magis. Simpliciter dicitur, quod secundum quid intelligendum est, nempe de initio temporis.

Adverbia interrogandi, Cur, Quare, etc. saepe non immediate iunguntur illi propositioni de qua interrogant, sed alicui alii, quae illi coniuncta est, eamque praecedit: ita ut aliud quiddam quaerere, quam id quod quaerunt, videri possint. Isa. 50, Quare veni, et non fuit vir: clamavi, et non respondit? Latini dicerent, Cur nemo recepit, cum veni: nemo respondit, cum vocavi? Esa. 58, Quare ieiunavimus, et non vidisti? affliximus animas nostras, et non cognovisti? pro, quare non respexisti, cum ieiunavimus, etc. Sic Marc. 2, Quare discipuli Ioannis et Pharisaeorum ieiunant, tui non ieiunant? pro, quare tui discipuli non ieiunant, cum illorum ieiunent? Quoties peccabit in me frater, et remittam ei? id est, quoties debeo remittere si peccaverit. Non quaerit, quoties frater sit peccaturus, sed quoties ipsi remittere debeat. Esa. 5. Quare expectavi ut produceret botros, et produxit, labruscas?

Interrogatio non semper quaerit, sed saepe obiurgat, expostulat, aut certe queritur de re aliqua. Estque haec sermonis forma Hebraeis usitatissima, quanquam et aliis linguis, praesertim in contentione, non in usitata. Ier. 2, quomodo dices, Non sum maculata? obiurgatio est. Sic cum inquit, Quomodo sedet civitas sola, etc. non quaerit, sed queritur aut lamentatur. Ioan. 8, Quare locutionem meam non percipitis? est obiurgatio, non inquisitio.

Interrogatione figurata contrariam propositionem interrogamus eius, quam asserere volumus, quo eam adversario veluti invito extorqueamus. Et hoc Interrogationum genere Hebraei non solum in contentione, verum etiam in quieto et familiari sermone multum utuntur. Interrogant enim saepe ea quae vel maxime asserere volunt. Psalmo 113. Quis est sicut Dominus Deus noster? Genes. 8, Nunquid difficile erit Domino verbum? Ibidem Nunquid occultabo ego Abrahamo, quod facturus sum? Gen. 19, Nonne parva est? Gen. 37, An non fratres tui pascunt oves in Sichem? Ios. 10, Nonne scriptum est hoc in libro? In hisce duobus exemplis interrogatio valet idem, quod simplex affirmatio aut narratio. Psal. 115, Quare dixerunt Gentes, ubi est Deus eorum? Marci 12, Nonne propterea erratis, quia nescitis Scripturas, neque potentiam Dei? Matth. 7, Nonne in nomine tuo prophetavimus? Ioan. 6, Nonne ego vos duo decim elegi, et unus vestrum est diabolus? 1. Cor. 10, Nonne fractio panis, participatio corporis Domini est? quasi dicat, omnino est.

Consuetudo est Hebraeae linguae, ut habituri sermonem de re aliqua, valde studiose quaerant occasionem dicendi, atque ideo statim a principio interrogant eos, cum quibus sunt locuturi, vel de rebus notissimis, ac certissimis, ut sic occasionem sermonis eliciant, vel etiam ut eos faciant attentiores, et interdum quoque dociliores Ier. 1, Quid vides Ieremia? Luc. 21, Haec videtis? Ioan. 21, Diligis me Petre? Ioan. 4. Nonne vos dicitis, adhuc esse quatuor menses usque ad messem? Ibidem, Da mihi bibere. Amos 8, Quid tu vides Amos? Hinc credo fieri, ut cum illi ab interrogatione et responsione soliti sint sermonem suum inchoare: verbum Respondeo, eis crebro pro inchoatione sermonis ponatur. Aliquando interrogationes talia quaerunt, quae accepta praebent commodiorem occasionem disserendi.

Responsiones, si ad Romanum morem exigi debeant, saepe, quatenus ad verba, minus commode

212 interrogatione redditae videntur, tametsi reb. commode. Ut Tu dixisti. 2, Sam. 9, Tune es Ziba? qui ait, servus tuus, etc. 2. Sam. 14. Ne caeles quaeso me verbum, de quo te percontabor. Loquatur quaeso Dominus meus rex. Marc. 7, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? quia recte dixit Isaias de vobis hypocritis, etc. id est, quia non est peccatum illotis manibus comedere, sicut vos superstitiosuli putatis, qui totam pietatem in rebus externis collocatis, quod dudum Isaias prophetico spiritu in vobis reprehendit.

Saepe verba, et praesertim futuri temporis, per interrogationem elata, non de actione vel passione, per ipsum verbum significata, quaerunt, sed de causa eius. Ezech. 33, Quare moriemini domus Israel? id est, quare vultis dare causam huic tanto malo, etc. 1 Sam. 19, Dimitte me, quare te interficiam? id est, quare vis mihi praebere causam, ut te interficiam? 2 Sam. 2. Quare te percutiam humi? Iere. 40, Quare percutiet te in animam, et dispergetur totus Iuda, qui ad te iam congregatus esset, et peribunt reliquiae Iuda. Gen. 27, Cur utroque filio orbabor die una. i. quare causam huic tanto malo praebebimus? Ps. 79, Quare dicent gentes, Ubi est Deus eorum? id est, quare tu Domine negligendo nos, eis huius tantae rei causam praebebis? Ier. 27, Quare moriemini tu et populus tuus in gladio, fame, et peste? Ibidem, Quare erit urbs devastata? Aliquando etiam in praesenti idem Hebraismus est. Psal. 10, Quare execratur impius Deum, dicit in corde suo, Non quaeres? Psal. 43. Quare tristis incedo adfligente me inimico? Actor. 5, Cur implevit satanas cor tuum, ut mentireris Spiritui sancto? pro, quare vos hoc permisistis, aut satanae occasiones praebuistis?

Interrogatio posita secundo loco. Mich. 6. Adhuc an est in domo impii? etc. pro, an adhuc est in domo impii?

Interrogantis oratio, pro, hortantis et excitantis. Ios. 1. et Ruth. 2, Annon praecepi tibi, conforta te et roborate? etc.

Interrogative pronunciant Hebraei, quod maxime affirmare volunt, non petentes aut expectantes ullum responsum. Deut. 11, Annon sunt trans Iardem, post viam occasus solis in terra Cananaei, etc. quasi dicat, qui certe sunt trans, etc. Ruth. 3, Annon quaeram tibi requiem filia mea? etc. pro, certe quaeram. 1. Sam. 19, Ut quid interficiam te? Proverb. 22 et 26, Vidisti virum velocem in opere suo? coram regibus stabit, non stabit coram obscuris: pro, certe vir festinans, hoc est, diligens et sedulus, qui summa diligentia suo munere fungitur, evocabitur ad regium ministerium. Prover. 29, Vides virum velocen in verbis suis? spes est de stulto magis quam de illo. Eccles. 6, Quod si vixerit, etc. et bonum non viderit: nonne ad locum unum omnes pergunt? Et 7 cap. Nonne sapientia roborat sapientem, magis quam decem potentes principes, qui sunt in urbe? Iob 7, Nonne tempus determinatum est hominis super terram, et sicut dies mercenarii, dies eius? quasi dicat certe tempus, etc. Psal. 56, Pone lachrymas meas in utre tuo: nonne in libro tuo sunt? Et, Eripuisti animam meam a morte, nonne et pedes meos a lapsu?

Aliquando etiam deest particula interrogativa, sicut et alia syncategoremata.

Ex responsione potest de interrogativa eiusve sensu intelligi. Omnis enim respondens solet se accommodare ad quaestionem propositam: atque sane natura est quaestionis et responsionis, ut sese invicem respiciant. Quare inepte respondentes veteri proverbio notantur, De alio interrogatum, de caepis respondere. Talis est et Germanica fabella, saepe a Luthero inculcata, de viatore interrogante de via, et caesore lignorum respondente de reperto nido. Monet de hac Regula Catharinus (ne sancto illi Patri suam laudem invidisse videamur) cum docet Christum ad quaestionem Pharisaeorum respondentem, Matth. 19, plenum divortium cum iure novi coniugii pronunciasse: quia de pleno divortio, quale tunc ei genti fuit usitatum, sit ab illis consultus.

Aliquando tamen videtur responsio, quo ad externam speciem, non plane respondere interrogationi. Tale est illud praecedens, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? Quia recte Isaias de vobis hypocritis pronunciavit, Populus hic labiis me honorat. Verborum species parum concinnam responsionem prae se fert, cum reipsa sit aptissima: nam illis urgentibus suas ceremonias lotionum, indicat Deum in Isaia iam olim eam superstitionem damnasse. Sic Christus Matth. 15 interrogatus, Quare discipuli tui transgrediuntur traditiones maiorum? respondet. Quare vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram? Sic cum Matth. 21, quaerunt Pharisaei, qua autoritate eiiciat mercatores ex templo, quaerit ipse ab eis, unde fuerit baptismus Ioannis? Videtur nova quaestio nihil apte ad priorem quaestionem facere: et tamen si respondissent, quod manifestum erat, baptismum Ioannis esse de caelo, habuissent simul responsum ad suam quaestionem, et insuper seipsos condemnassent. Nempe enim sponte cogitassent, Baptistam satis indicasse quis nam sit Iesus, et unde suam potestatem habeat. Sic interrogatus de censu, interrogat ipse de imagine numismatis, indicans eos iam sub externo rege esse, eoque Meschiam venisse, et totam illam politiam et sacerdotium desiisse: quare non esse amplius litigandum de externa libertate. Usitatum enim est, ut potissimum sui gubernatoris moneta in unaquaque regione sit in usu. Videtur nonnunquam interrogatio in se responsionem includere. Rom. 6. quem igitur fructum tum habebatis, in quibus nunc erubescitis? Videtur quaerere, et tamen indicat eos nihil inde nisi ignominiam reportare.

Adiiciamus sane hic quaedam de schemate Interrogationis. Distinguere igitur solent Rhetores inter simplicem interrogationem, cum tantum studio quaerendi interrogamus: ut, Cuium pecus, an Meliboei? et cum alioqui sub forma interrogationis aliquid aliud agimus, nostrosque affectus declaramus. Multas vero figuratae interrogationis species Quintilianus lib. 9, capite 2 recenset: ut est interrogatio asseverationis, miserationis, instantiae, indignationis, admirationis, dubitationis, et aliae. Assenerationis est longe creberrima in sacris Literis, cuius in praecedentibus multa exempla proposui: ut est, Annon sunt 12 horae diei? Annon frater tuus Aron facundus est? Miserationis, ut sunt Threni Ieremiae, ubi per multas interrogationes deplorat sortem Ierosolymae et Iudaeae. Quomodo sedet sola civitas domina gentium, etc. Instantiae, cum adversarium urgemus, Isa. 5, Quid erat faciendum vineae meae quod non feci? Quare expectavi uvas, et fecit labruscas? Sic Isaiae 58, Quare ieiunavimus, et non vidisti,

213 affliximus animas nostras, et nescis? Indignationis interrogatio est illa Matt. 17, O generatio incredula et perversa, usquequo vobiscum ero? et illa: Ierusalem Ierusalem, quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et noluistis? Indignationis et illa est: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Lamentantis illa Psal. 3, Domine quam multiplicati sunt hostes mei? et illa Christi, Deus mi, Deus mi, quare me deseruistis? et illa: Quare stas a longe, dum affligit me inimicus? Quare tristis incedo? Quare tristis es anima mea? Insultantis illa, Ubi est Deus eorum? Ironiae illa, Quid est veritas? Admirationis multae sunt interrogationes: ut Isa. 1. Quomodo facta est meretrix civitas fidelis? Absurditatis, Ioan. 19, Regem vestrum crucifigam? 1 Cor. 5, Num igitur tollam membra Christi, ut faciam scorti membra? Num igitur Deus est iniustus, qui infert iram? Dubitantis, Rom. 10, Quis ascendet in caelum? Quis descendet in abyssum?

Plurimae vero passim sunt in Sacris interrogationes cum suis subiectionibus, idque valde varii generis: ut Rom. 9, Quid igitur dicemus? Quod gentes, etc. Quare, quia non ex fide.

¶ Est etiam aliud quoddam interrogationum genus, quod videtur modum ac formam rei quaerere, cum simpliciter neget rem totam, de qua in voce Quomodo diximus. Nam ista vocula, Quomodo, Wie, Ioan. 6, et alias saepissime non quaerit de modo agendae, aut etiam actae rei, sed simpliciter negat, aut falsitatis arguit sermonem alicuius. Paulo post initium eius disceptationis, Ioan. 6. scriptum est: Murmurabant ergo Iudaei de eo, quia dixerat, Ego sum panis, qui de caelo descendi: et dicebant: Nonne hic est Iesus filius Ioseph, cuius nos novimus patrem et matrem? Quomodo ergo dicit iste, De caelo descendi? Hic igitur cum Iudaei dicunt: Quomodo hic dicit, De caelo descendi? non quaerunt de modo loquutionis Christi, quam clare audiebant, non etiam quaerunt, quomodo de caelo descenderit: nam id illi prorsus non credebant: sed simpliciter negant id verum esse quod dicit, quodque ille de caelo descenderit aut venerit.

Postea quoque cum contra eandem doctrinam Christi pugnantes dicunt: Quomodo hic potest nobis dare carnem suam ad manducandum? non sunt soliciti, nec quaerunt de modo manducandae carnis Christi, quod fore non credebant, et Christo esse plane impossibile sentiebant: sed tantum apud se et inter se Christum eiusque doctrinam non tantum in corde per incredulitatem, sed etiam blasphemo ore per talia sophismata aut inanes ratiocinatiunculas mendacii arguunt, et suam incredulitatem erroremquam confirmant. Sensus ergo est: Impossibile est hunc nobis dare carnem suam ad manducandum. Quomodo enim tandem hoc fieri potest? Nullo certe modo. Igitur totus eius sermo vanus est. Interrogatio hic, valde usitata figura negat, et non quaerit aut interrogat.

Porro haec natura aut vis voculae, Quomodo, valde crebra est in sacris Literis: ut Matth. 12, Si satanas satanam eiicit, quomodo ergo stabit regnum eius? pro, certe non consistet regnum eius. Ibidem: Genimina viperarum, quomodo potestis bona loqui, cum mali sitis? pro, certe non potestis. Sic Matth. 23, Progenies viperarum, quomodo effugere possetis damnationem gehennae? pro certe non effugietis. Sic Ioan. 12 dicunt Iudaei: Nos audimus, quod oporteat Meschiam manere in aeternum. Quomodo tu dicis: Oportet filium hominis exaltari: id est, profecto parum congrua prophetiis dicis.

Talia exempla sunt innumera in sacris Literis. Quin et in communi sermone reperiri queant. ut, si aliquis mendico grandia pollicenti dicat, Wie wilt du mir hundert gulden geben/so du doch nicht einen hast? Eiusmodi est illud Mar. 4, Quomodo omnes parabolas intelligetis? quasi dicat, profecto in hac vestra stupiditate non intelligetis. Luc. 6, Quomodo potes dicere fratri tuo: Frater sine eiiciam festucam, quae est in oculo tuo: id est, certe non potes iuste dicere.

Huc etiam pertinet illa Rhetorica regula, quod interrogatio figurata non quaerit, sed contrarium sententiae quaesitae vel adversarii statuat et confirmet. Haec observatio de particula, quomodo, non modum manducationis quaerente, sed ex illa, ut illi putabant, manifesta falsitate totam illam concionem doctrinamque Christi vanitatis arguente, diligenter retinenda est. Plerique enim de modo manducationis eam quaerere putantes, a toto scopo huius capitis perniciose aberrant.

Ut autem obiter hoc quoque in isto capite de interrogat. moneam, sciendum est, duas esse diversas quaestiones: quaerere an alicuius doctrina sit vera, et quomodo aliquae eius obscurae sententiae sint intelligendae. Pii de prima non laborant, sed impii dubitant de veritate doctrinae. Verum de secunda pii quaerunt ac scrutantur, quomodo haec aut illa dicta Christi sint intelligenda. Sic Ioan. 6. Capernaitae dicentes, Quomodo potest hic nobis dare carnem suam ad manducandum? adhuc in prima quaestione haerent, ut simpliciter negent doctrinam Christi esse veram, non sunt ad secundam usque progressi. Simpliciter, inquam, ac diserte per istam figuratam interrogationem arguunt doctrinam Christi manifestae falsitatis.

¶ Plurimae vero passim sunt in Sacris interrogationes, cum suis subiectionibus, idque valde varii generis: ut Rom. 9, Quid igitur dicemus? Quod gentes, etc. Quare? quia non ex fide, etc. Num iniustitia est apud Deum? Absit. De hac re disserui in Anthypophora et Dialogismo. Aliquando tantum interrogatio interrogationi opponitur. Sicut Christus Pharisaeis de Ioanne, et Paulus Rom. 3, Num Deus est iniustus? Quomodo iudicabit mundum? Peculiaris vero quaedam gradatoria interrogatio est illa Rom. 10. ubi semper ab effectibus ad causas regreditur, donec tandem ad ultimam causam pervenieus sibimet respondet, totamque illam gradationem concludit.

Faciunt vero plurimum figuratae interrogationes potissimum ad vigorem et acrimoniam sermonis, quia et dicentis commotionem indicant, et auditorem et etiam reum urgent. Aliquid tamen et sua vitatis sua varietate et simul etiam magnitudinis ex illo motu ac impetu assumunt. Verum de hac realibi prolixius dixi.

Usitata fuit etiam Iudaeis illa ratio disceptandi per interrogationes et responsiones, quali Platonem uti videmus, de qua Aristoteles Topicorum 8 praecipit. Quare videmus ea multum esse usum Christum, et eius adversarios. Interrogabat autem actor, aut qui ultro prior opponebat. Respondebat vero

214 reus, aut qui se excusabat. De qua re in verbo Interrogo, disserui. In disputationibus plerunque sunt veluti insidiosi quidam laquei. Sic Iudaei suis interrogatiunculis captabant aliquod periculosum verbum aut dictum ex ore Iesu, quod plausibiliter postea exagitare, et ipsum in odium inducere possent. Ac facile sane hominibus hoc accidere potest, qui non prius praevident fraudulentum consilium adversariorum, ante quam irretiti teneantur. Sed de Christo saepe scriptum est, quod cogitationes insidiantium adversariorum animadverterit.

Dicit Aristoteles imperitos quaevis antecedentia pro causis sequentium arripere solere et cogitate, quia post illa acciderunt, ideo proculdubio propter illa: ut Iudaei Ierem. 44. sui regni eversionem tribuebant abrogationi cultus Reginae caeli, dictitantes: Ex quo desiimus offerre Reginae caeli, defecimus et consumpti sumus. Et olim Ethnici, praesertim Romani, suas calamitates tribuebant Christianismo. Et papistae nunc omnes calamitates ac turbas Evangelio asscribunt, etiam vastationem regni Ungariae factam ante propagatam hanc doctrinam, item seditionem rusticam. Ex talibus occasionibus innumera sophismata et paralogismi in communi vita, praesertim autem in religione, oriuntur, partim eorum culpa, qui ut sacrarum Literarum ignari semetipsos talibus cogitationibus decipiunt: partim qui scientes alios malitiose istis verisimilitudinibus et persuasibilibus sermonibus seducere conantur. Quare studiosi veritatis caveant sibi a talibus fallaciis. Saepe enim aliqua quoquomodo aliis connexa, ab imperitis aut pravis, pro causa illarum rerum censentur: ut, Qui non diligit, manet in morte. Nam dilectio nostra, effectus et indicium est iustificationis aut regenerationis, non causa efficiens. Prius fit bona arbor, quam ferat bonos fructus, qui sunt fructus poenitentiae: quia bona opera sequuntur iustificatum, non praecedunt iustificandum. At adversarii volunt eam esse causam efficientem, cum ille prior nos suos hostes diligat. Ioannes dicit: Nemo vos decipiat, iustus est, qui iusta facit. Unde Papistae clamant, iusta facta esse causam efficientem nostrae iustitiae, seu per opera homines iustificari. Sed ex mox sequenti dicto contrarium apparet: in quit enim: Qui peccat, ex diabolo est. Ubi necesse est concedere, quod illud ex diabolo esse, sit causa peccandi. Vult etiam ibi Apostolus ex externis indiciis interni hominis naturam aut proprietatem indicare, ut ex operibus cognoscamus, quisnam sit filius Dei aut diaboli. Sic etiam dicitur: Remittite, et remittetur vobis. Nostra remissio non est causa remissionis divinae, sed effectus aut fructus eius ac verae poenitentiae esse debet.

Nectamen hic tantum humana caecitas peccat, sed etiam ipsa sermonis non bene intellecta idiomata tale quid sonare videntur. Saepissime enim videntur ponere aut facere non causam ut causam: ut, Pro dilectione mea oderunt me, Psal. 109: id est, debebant quidem me redamare, sed rependunt odium: at sermo ita sonat, quasi amor ille pii, fuerit causa efficiens odii impiorum. Hoc sensu ipsemet Dominus dicit ad Iudaeos contra se furentes: Propter quod bonum opus lapidatis me? Sed illi negant se eum lapidare ob ipsius benefacta, verum ob contraria. Sic etiam Ethnici, praesertim poetae, interdum loquuntur: ut Dat Crystallus aquam Sic. Cantando condere longos soles, pro, peragere.

Coniunguntur igitur crebro aliqua, ut causae et effectus, quae proprie naturaliterque non sunt coniuncta, sed tantum per accidens ita coinciderunt. Ioan. 12, Non crediderunt, ut impleretur sermo. Item: Ideo non potuerunt credere, quia rursus dixit Isaias, Excaecavit oculos eorum. Impletio Scripturae proprie effectus est, non causa eorum incredulitatis. Non enim ideo non crediderunt, quia praedictum est: sed ideo praedictum est, quia non erant credituri. Et tamen ita hic Scriptura imperitis videtur loqui, ac si haec esset causa efficiens incredulitatis, cum vere sit effectus. Angelus Gedeoni, Abi in ista tua fortitudine, et libera Israelem. Deus ad Abrahamum, Quia hoc fecisti, ideo benedicam et multiplicabo sementuum. Atqui iam antea hoc promiserat certo, idque ex mera gratia: non igitur propter hunc secutum effectum. Sic dicit Christus Ioan. 5, Maiora hisce pater mihi ostendet, vel potius dabit facienda, ut vos miremini. Non eo proprie Deus sua mirabilia opera efficit, ut illa impii mirentur, sed illorum admiratio inde sequi poterit. Sic in Syncategorematibus dictum est, quod finales ac causales coniunctiones saepe non veris causis ac finibus ad dantur.

De dicto, Impingua cor eorum, et excaeca oculos: alibi nonnihil dixi.

Aliquando etiam diserte ac expresse tribuuntur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus, accidentariis, atque adeo quoquomodo ad rem pertinentibus: ut, Christiani iudicabunt et condemnabunt mundum, iudicabunt angelos, 1 Cor. 6. Quod revera proprie soli Christo convenit, piis autem aliqua impropria aut accidentaria ratione tribuitur. Tali Hebraismo videtur Deus Gen. primo, iubere terram producere arbores, et aquam pisces, cum proprie ipse is sit, qui ex aquis et terra omnia quae vult producit. Vade in ista tua fortitudine, et libera Israelem, Iud. 6. Deus iussit Semeum maledicere Davidi, 2 Sam. 18. Sic Deus dicitur impulisse Davidem ad numerandum populum, Exo. 14. dicit Deus ad Moysen, Divide mare: qui tantum indicium virga futurae divisionis praestat: sed tamen Deus ei communicat suum opus. Sic et illud Danielis accipiendum est, ubi pii doctores nocantur iustificatores, cum solius Dei ac filii eius sit iustificare. Sic Paulus semet patrem ac praeceptorem vocat Corinthiorum, cum proprie unus sit pater noster in caelis: et Timotheo scribit, Haec docens servabis te et auditores tuos. Sed hoc posset referri ad diversos gradus: ubi in summo gradu servat Deus, instrumentaliter autem minister. In hoc sensu accipiendum est, quod Christus dicit, Apostolos maiora dacturos ipso: id est, se per illos eorumve ministerium, quia Christi efficacia post passionem primum sese exeruit, totum mundum subiugando, et nunc etiam Antichristum expugnando. 1 Tim. 1, Paulus duas causas commemorat, cur sit veniam consecutus persecutionis, quia insciens fecerit, et quo esset aliis exemplum misericordiae Dei: cum vera causa eius reconciliationis, sit proprie solius Christi meritum, et misericordia Dei. Quae natura Hebraismorum ac sermonis sacrarum Literarum diligenter observanda est, ne cum alibi, tum praesertim in iustificationis dogmate a vero aberremus, dum bonis operibus

215 saepe nimios quosdam effectus aut laudes, atque adeo etiam ipsam salutem adscribi putamus, cum id tantum specie quadam aut phrasi sermonis adumbretur.

Sed age, adhuc plura huius idiotismi exempla adscribamus. Christus narrat se in extrema die alios damnaturum, alios iustificaturum, ac quasi causas quasdam sui iudicii ex bonis aut malis eorum operibus commemoraturum. Ubi synecdochice fructibus iustificationis ac verae pietatis tribuuntur ea, quae proprie sunt ipsius filii Dei suo nos sanguine dealbantis, et in filios ac haeredes Dei cooptantis. Sic et Isa. 27, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris sicut calcis, etc. omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam expiationis peccatorum, quae soli morti Christi proprie convenit. Eodem modo et cap. 43 dicit Deus, se daturum Aegyptios in expiationem pro populo suo: item, se traditurum populos pro anima Israelitarum, quasi illorum gentilium exitium sit satisfacturum pro peccatis et poena Israelitarum, cum tantum id velit dicere, se suis Israelitis benigne propter eorum Meschiam parsurum, iram autem et poenas in gentiles incredulos effusurum. Quod est diligenter observandum, et diligentissime, ne specie sermonis deceptitum articulum iustificationis, tum et alios corrumpamus.

Sic et Abrahamus diviti respondendo causam damnationis ipsius et salutis Lazari videtur affirmare, esse alterius temporariam felicitatem, et alterius aerumnas: cum per illas lauticias ac delicias tantum impoenitentia divitis, et contra per crucem (ut ita loquar) filiatio Lazari indicetur. Hac ratione quoque pauperes dicuntur accipere suos benefactores in aeterna tabernacula, cum hoc opus sit solius patris propter meritum filii, qui tamen simul tanta felicitate omnia piorum benefacta remunerat. Sic Psal. dicit: Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hic et saepe alias pronunciatur, ac si esset vera et primaria causa alicuius operis. Hoc quoque modo Christus dicitur positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit donatus.

Et eius Evangelium ac ministri dicuntur esse odor mortis: item, proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus inquit. Sic fides, verbum ac sacramemta dicuntur salvare nos, et credentes etiam montes transferre, cum talia solus Deus faciat, fide tamen apprehensus. Psal. 119, Iudicia tua adiuvabunt me: id est, tu ipse per et secundum verbum tuum. Matth. 10. Luc. 12, Non veni mittere pacem, sed gladium. Veni enim separare. Ubi videtur affirmare se ex professo ad hunc finem venisse, et tamen loquitur de accidentario fine, qui alioqui culpa diaboli consequitur. Aliquando tribuitur aliquis effectus remotiori causae, aut etiam solum occasioni alicui. Sic dixerat Caesar strata acie optimatum: Hoc voluerunt: id est, me infestando huic suo malo occasionem praebuerunt: iuxta Demosth. sententiam: Qui semen praebuit, mali germinis causa est. Sic in Actis: Iudicastis vos indignos vita. De hoc tropo dictum est in Metonymia. Talia vero sunt et sequentium exempla: 1 Cor. 7, Quid scis mulier, si servabis virum? pro, praebebis aliquam occasionem tanto bono, dum eum tum honesta vita, tum et doctrina ad veram religionem pertrahis. Sic 1 Pet. 3 aliqui dicuntur lucrifieri per honestam conversationem uxorum sine verbo. Ubi de prima tantum occasione conversionis agitur. Inde enim sumpta occasione audiunt. Sic lex operatur iram non proprie ac per se, sed tantum per accidens. Huc ergo potest referri causa per accidens: ut, Iudaeorum ruina salvatae sunt gentes, et misericordia in gentiles increduli facti Iudaei, Rom. 11. quae locutio ibi multum iteratur. Significat autem quasi quandam occasionem praebuisse Deo Iudaeos sua incredulitate, ut gentiles sibi in populum adscisceret. Simili abusu reperiuntur causae instrumentales: ut cum fidei, verbo, sacramentis, ministerio ac ministris ea tribuuntur, quae Dei sunt. Nam illi dicuntur ligare et solvere, aperire et claudere, mundare et immundare aut purificare, cum haec Deus ipse per ipsorum ministerium proprie operetur. Item, causa sine qua non: et cum alioqui Deus saepe nimium large nobis suas laudes et opera communicat. Vicinum forte aliquid habet, quod Iob 2 satan iubetur custodire animam seu vitam Iob: id est, non laedere, non interficere. Exod. 4. 7 et 10, Deus dicitur indurare et aggravare cor Pharaonis. At cap. 13 dicitur ipse semet indurasse. Ille nimirum praebuit culpam, seque obstinatum praestitit, Deus autem adiecit poenam permittendo, ut peccata peccatis punirentur, nempe contemptus sui induratione et traditione in reprobum sensum. Thomas non inepte dicit, Deus indurat non immittendo malitiam, sed non apponendo gratiam.

Cum plures ac variae causae in omni re concurrant, alias de alia agitur aut pronunciatur, quod non derogat aliis silentio praeteritis, ut alias fide iustificari, alias sacramentis ac verbo mundari, nempe ut causa instrumentali, alias merito ac passione Christi expiari, ut causa proxima efficiente, alias gratia et misericordia salvari dicimur, ut a causa efficiente remotiore, una causa nequaquam excludente alias ex suis locis. Sic Ecclesia iam fundata est super Christum, iam super Apostolos.

Cum uni causae tribuitur particula sola, non excludit prorsus alias causas, nisi tantum ex suo loco, ubi ea sola regnat. Sic sola fides iustificat, in causa nostra instrumentali: solus Deus est iustus et iustificans, in causa efficienti: solus Christus aut eius sanguis, in causa meritoria, etc. Verum de causis iustificationis in libello de Iustitia prolixius disserui.

Coniunguntur ergo interdum ut causa et effectus ea, quae naturaliter et revera non sunt sibi invicem causae, sed tantum qualiacunque signa sunt: ut capillo Samsonis illud mirabile robur tribuitur, cum id tantum voluerit Deus notam quandam esse suae praesentiae eum corroborantis, Iud. 16 . Sic Elisaeus irascitur regi Ioas, quod non saepius percusserit terram sagitta, quia si quin quies aut sexies percussisset, tum plane delevisset regnum Syriacum, quasi illud fuerit causa tanti boni, cum tantum signum quoddam divinitus datum fuerit.

Cum quid alicuius actionem secutum est, illo nihil tale cogitante aut moliente, aut etiam sciente, tribuitur ei nonnunquam perinde ac si secisset. Ut Moses imponebat velum faciei, ne intenderent filii Israel in finem eius quod abolebatur, 2 Cor. 3. Certum est ipsum id pravi consilii non habuisse, sed solummodo ideo imposuisse, quia fulgorem eius faciei ferre nequiverint. Quod fiet non imposuisset velamen, non tamen ideo

216 Israelitae pervidissent finem legis. Illud velamem adeo nihil eos impedivit, ut monere eos debuisset subesse mysterium, eisque dare occasionem cogitandi et scrutandi Scripturas. Sensus ergo est, per illud velamen tum divinitus significatum esse, eos non intellecturos. Iudaei fecerunt de Christo, quaecunque praeordinavit manus tua, Act. 4. Factum et eventus correspondit, non quod Iudaei eo consilio aut cogitatione fecerint, ut illam Dei voluntatem explerent, sed tantum, ut suam parricidialem malitiam exatiarent. Testificamini vos esse parricidas prophetarum, Matth. 23. Ipsi id facere nolebant, sed tamen hoc ultro ex eorum aedificationibus sepulchrorum sequebatur, nempe populum Iudaicum suos prophetas occidisse. Exod. 11, Non audiet vos Pharao, ut multiplicentur portenta in terra Aegypti. Ipse quidem id hoc fine non faciet, sed tamen id ultro consequetur. Sic cessit Esau Iacobo.

Saepe vel causae vel fines non veri, cum rebus connectuntur, ut veri, per suas coniunctiones. Ioan. 12, Non crediderunt in eum, ut sermo Isaiae impleretur: non quidem id eo fine proprie factum est, sed tamen est consecutum. Ibidem, Ideo non potuerant credere, quia Isaias prophetavit: non sermo Isaiae, sed immota caecitas causa fuit. Sic saepe in sacris Literis dicitur aliquid aliquo fine factum esse, cum eo fine factum proprie non sit, sed tum ille finis consecutus sit: ut Ioan. 11, Christus passus est, ut congreget filios Dei dispersos: ille quidem pro omnibus hominibus passus est, sed non omnes fide eius meritum apprehenderunt: secutus igitur est hic eventus, ut tantum aliqui sint servati, non quidem culpa passionis Domini, quae omnibus satisfecisset, sed incredulitatis hominum. Huc referre possis varia Dei miracula, in quibus interdum adhibet Deus aliqua media: ut pulverem creandis muscis in Exod. aut lutum sanandis oculis, veluti si ea sint illorum operum causa, cum nequaquam sint.

Huc referri posset, quod particulae causales, id est, causas et effectus significantes, non semper suam vim servent, sed nonnunquam pro aliis ponantur.

Particulae rationales, non semper sunt rationales: ἵνα , ut, ponitur interdum pro cum: propterea, lemaam, laken. Ioan. 7, Propter hoc Moses dedit vobis circumcisionem. Sic ut Scriptura impleretur, Ioan. 14. et 15. Accepit duplicia pro omnibus peccatis eius, Isaiae 40. Sic Marc. 5, Nec potuit eum vincere, διατὶ , propterea quod, causale pro rationali aut probativo. Illud enim διὰ non causam, cur vinciri aut vinculis domari non potuit, indicat, sed probat tantum ita sese rem vere habere ab experientia. Quia dilexit multum, Lucae 7. ubi quia, non causam efficientem remissionis, sed tantum rationem aut probationem assertionis notat. Quia bene prophetavit Isaias, Marc. 7. Propter istum sermonem, Marci 7. Ut, propterea, et Quia, Ioan. 12. Verum proponam adhuc clarius hanc regulam.

Coniunctiones causales, quia, quoniam, ut, et id genus aliae, non semper in Scripturis sacris designant essendi causam: hoc est, non semper notant unam rem esse alterius causam, aut efficientem, aut finalem, aut meritoriam, sed plerunque ordinem unius sententiae ex altera vel dependentiam, habitudinem, seu consecutionem aut rerum aut sententiarum. Et primum de coniunctione UT videamus. Cum dicit in Scripturis Christus: Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis: coniunctio UT, causam finalem designat: prohibet enim Christus, ne hoc fine faciamus opera iustitiae, captantes ab hominibus laudem, tanquam mercedem nostrorum operum. Cum aut dicit Scriptura: Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona. Haec aut facta sunt, ut implerentur Scripturae prophetarum. Cum crucifixissent eum, diviserunt sibi vestimenta, mittentes sortem, ut impleretur quod dictum est per prophetam: Diviserunt sibi vestimenta mea. Item: Lex subintravit, ut abundaret delictum. Oportet haereses esse, ut, qui probati sunt, manifesti fiant. Malum coram te feci, ut iustificeris in sermonibus tuis. In huiuscemodi locutionibus coniunctio UT, non causam finalem, sed consecutionem aut eventum, seu sequelam designat: quemadmodum dicimus: ita evenit, ut putavi. Neque enim Deus homo est, ut agat poenitentiam. Venerunt dies eius, ut moreretur. Post haec factum est, ut moreretur. Praedictarum locutionum sensus est: Haec sic facta sunt, ut implerentur Scripturae. Lex ita subintravit, ut abundaret seu augmentum sumeret delictum: hoc est, ex lege subintrante delictum abundavit. Malum coram te feci, ut iustificeris: id est, iustus et verax appareas in sermonibus tuis. Sic quod dicitur Isaiae 7, de puero Iesu: Butyrum et mel comedet, ut sciat reprobare malum, et eligere bonum: significat non quod puer comedet butyrum et mel, eo fine edet, ut sciat reprobare malum: sed quia puer ita comedet butyrum et mel, ut etiam in comedendo sciat reprobare bonum, et eligere malum. Sic Chrysostomus exponit de eventu aut consecutione, non de causa finali illud 1. Cor. 11, Oportet haereses esse inter vos, ut manifesti fiant inter vos, qu probati sunt: sequi enim illud ex haeresibus, non autem proprie in eum finem excitari haereses. Vide Anastasium super illud, Ut implerentur Scripturae prophetarum.

למעך Ut non semper indicat illud propter hoc factum esse, tanquam propter suum finem, sed contra hoc consequens ex illo antecedente, ut si obiurgans dico, age, bibe, ut inebrieris: comede insalubres cibos, ut aegrotes. Io. 12. 38, Ideo non crediderunt, ut impleretur Scriptura. Non effectionem, sed consequutionem. Propter eventum consecutum, Iudas acquisivit agrum, Actor. 7.

Rationales et causales voculae, obtinent aliquando vim concludentium: ut sunt, quia, ideo. Sic aliqui illud 1. Sam. 2, exponunt: Non audierunt vocem patris sui, quia voluit eos Deus perdere: pro, ideo. Psal. 116. Credidi, quia: id est, propterea locutus sum. Simile exemplum habes et Ioan. 15, Vos dixi amicos, quia quaecunque audivi a patre, nota feci vobis: ubi vox Quia, nullo modo causam efficientem rei, sed tantum probationem sententiae ab effectu indicat: posset vero non male etiam conclusive exponi.

In hac materia universalium et particularium Scripturae sententiarum solicite omnino valde observandum est, ne ullas vere universales sententias ullo modo restringi patiamur: cuiusmodi sunt inprimis omnes legales et Evangelicae conciones. Nam Deus per scripturam Legis omnes accusat, coarguit, et concludit sub peccatum, ut omnium misereatur, eisque per Evangelium suam misericordiam offerat. Quidam enim studio male intellectae praedestinationis, solent noxie universales Evangelii promissiones ac vocationes restringere, easque particulares efficere, quasi illae tantum ad aliquos fatalibus tabulis

217 consignatos pertineant. Quo suo errore funditus evertunt Evangelion Christi, et piorum fidem. Nisi enim statuas universalissimam invitationem aut promissionem esse illam Christi: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos. O vos omnes sitientes venite ad aquas gratuitas, et nemo poterit sibi remissionem applicare, subiiciendo minorem: Ego sum unus ex illis sitientibus, laborantibus et oneratis, qui a caelesti patre vocantur. Ergo ego quoque ad istud lautissimum convivium invitor. Ergo ad me quoque pertinent ille oblatus pectoribus thesaurus. Sed perturbatus istorum dogmate prius quaeret et dubitabit, an sit unus ex praedestinatis, ut ad eum quoque pertineat promissio, ut ipse quoque invitetur ad illud lautissimum caelestis patris convivium, unde stante istorum dogmate nunquam se evoluere poterit. Experientia ipsa pios docet, eos necessario se illa universalitate vocationis aut promissionis in omni tentatione ac dubitatione fulcire. Eo igitur fundamento everso, necessario omnes tentationes ruent in barathrum extremae desperationis. An vero putamus frustra Spiritum sanctum plus milies in sacris Literis repetere tum universales accusationes per legem omnium hominum citra discrimen: tum etiam contra universalissimas invitationes et vocationes omnium peccatorum ad illum unicum agnum Dei, qui totius mundi peccata tulit, et pro omnibus hominibus passus est? Sed hoc forte iam magis ad gravissimas Theologiae disceptationes, quam ad istas nostras grammaticas annotationes pertineat. Quare ad alios huius materiae Hebraismos progrediamur.

Locutio universalis in Scriptura sacra crebro accipitur non simpliciter pro singulis reb, termini universaliter indicati: sed pro singulis ex una parte aliqua, seu multitudine eiusdem generis vel moris, vel qualitatis. Huiusmodi locutiones sunt: Quia de caelo venit, quod vidit et audivit, testificatur, et testimonium eius nemo accipit. Deinde sequitur: Quia aut accipit testimonium eius, signavit quod verax est. Apud Hieremiam legimus: Tunc omnes insurrexerunt in prophetam, volentes eum occidere. Deinde sequitur: Omnis autem populus non permisit. Apud prophetam in Psalmo legimus: Non est intelligens quisquam, non est requirens Deum: omnes inutiles facti sunt: non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. Et tandem in eodem Psalmo Deus dicit quandam esse plebem suam, et quandam iustorum generationem. Apud Paulum legimus: Omnia mihi licent, sed non omnia expeditur. Omnes quae sua sunt quaerunt, non quae Iesu Christi. Sicut in Adam omnes moritur, ita et in Christo omnes vivificabuntur. Quomodo nemo accipit testimonium eius, si aliquis accipit? Quomodo non est intelligens quisquam, qui faciat bonum, si est aliqua plebs Dei, et iustorum generatio? Quomodo omnia licuerint Apostolo, cum manifestum sit ex scripturis Sacris, multa esse illicita? Quomodo omnes quae sua sunt quaerunt, cum Apostolus eodem loco dicat: Itaque charissimi, sicut semper obedistis, non in praesentia mei tantum, sed multo magis nunc in absentia mea, cum metu et tremore vestram salutem operemini? Si in Christo omnes vivificabuntur, qua ratione dicit Apostolus ibidem: Omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur: supple, ad vitam immortalem ac Christum, utpote hi, qui Christum noluerunt recipere? In huiusmodi ergo locutionibus interpretandis considerare oportet duo hominum genera, et easdem scripturas secundum una partem intelligere de omnibus seu singulis unius generis: secundum alteram autem partem, de alio hominum genere, sive de hominibus alterius generis seu moris. Sic quod dicit Christus, Testimonium eius nemo accipit: intelligitur neminem, qui adhuc de terra est terrena loquens, nondum factus per Christum caelestis. Nam et de illius generis hominibus praemiserat ibidem De alio autem hominum genere subdit: Qui aut acceperit testimonium eius, s. Christi, qui de caelo venit. Vel potius dic, quod Omnis de maiore hominum parte dicatur. Nam pauci pii in Christum credentes veluti nihil sunt prae reliqua multitudine impiorum. Solent alioqui scriptores indicare esse usitatum, ut de eo quod plerunque accidit, universaliter pronuncietur: ut, Nusquam tuta fides. Omnis potestas impatiens consortis erit. Omnes quae sua sunt quaerunt.

Universaliter ergo et generaliter dicta saepe ad speciem aut partem, cui proprie competunt, sunt restringenda: ut Ioan. 1, Christus illuminavit omnem hominem venientem in hunc mundum, omnem scilicet, qui illuminatur, quemadmodum veteres restrinxerunt. Ibidem: Omnes de plenitudine eius accepimus: omnes s. quicunque aliquid accepimus. Tametsi haec duo exempla etiam de potentia aut iure, et simpliciter in genere accipi possent, quod videlicet Christus omnibus hominibus illuminationem suo merito impetraverit, omnesque illuminare queat, etiamsi non omnes eam illuminationem curent aut amplectantur. Sic Psal. 8 inquit: Omnia subiecisti pedibus eius. Quam universalem Paulus 1 Cor. 15, nonnihil restringit excipiens Deum, qui omnia subiecit ei. Laban dicitur a Deo prohibitus, Gen. 31, ne loquatur quicquam cum Iacob a bono ad malum: cum tantum malum prohibitum ei fuerit, non autem amica appellatio, qua mox utitur. Sic et 24 eiusdem libri, dicit Laban et Bathuel ad servum Abrahami: A Deo est hoc, non possumus ad te malum aut bonum loqui: id est, nihil hic licet mutare. et praesertim malum, seu negativum responsum nobis dare non licet. Nemo loquebatur aliquid propalam de Christo ob metum Iudaeorum, Ioan. 7. i. boni: nam mala licebat de eo loqui cum gratia et privilegio. Blasphemabant latrones: i. alter tantum illorum, Matt. 17. Apostoli murmurarunt de unguento: i. proprie Iudas. Matth. 26, Nec hic nec parentes eius peccaverunt, scilicet tale peccatum, ut hic propterea sit caecitate punitus, de quo vos proprie quaeritis: non enim iam in genere nego eos quicquam omnino usquam peccasse. Pronunciat ergo Christus tantum respiciendo ad eorum mentem, non simpliciter, ac in genere. Omnis caro corrumperat viam suam, scilicet humana, Gen. 6. De omnibus animalibus veniant ad te bina, scilicet de immundis nam de mundis septena, Gen. 7. Praedicate Evangelium omni creaturae, scilicet humanae, Marci 6. Sine me nihil potestis facere, Ioan. 15. Nihil scilicet boni in rebus divinis, idque vere ac spiritualiter. Deus vult omnes homines salvos fieri, 1 Tim. 2. scilicet, quantum in ipso est, et quod attinet ad voluntatem probantem: non autem omnibus dat efficaciter veram doctrinam, et veros doctores.

Vicina huic regula est, quod Epitheton pluribus speciebus conveniens aliquando toti earum generi tribuatur: ut supra diximus, bina dici de omnibus animalibus, cum munda debuerint septena venire.

Similis huic est iuridica regula: Oratio generalis revocatur ad verisimilem authoris mentem, nec patitur omnes ex se trahi sequelas, etiamsi iuramentum interveniat: in digest. de pignoribus l. obligatio generalis.

Huc referatur et illa August. admonitio lib. contra Iulianum 6. cap. 12: Omnes pro multis, et multi pro omnibus

218 frequenter in sacris Literis ponitur. De quibus vocibus ac genere Hebraismi dixi prolixius in Prima parte sub istarum ipsarum vocum titulo. Sed hoc pertinet tantum ad istas duas voces. Sic et apud Tucydidem reperitur πολλοὶ pro πλῆθος . Sic dicitur: Omnis Ierosolyma exibat ad Ioannem: id est, multi. Omnis civitas erat congregata ad ianuam, Marc. 1. id est, maxima pars. Tale quid est, quod Hier. 5. super Esaiam monet, quod Omnis terra in sacris Literis saepe de sola Palaestina sit intelligendum, non de universo orbe terrarum, Luc. 2, Ut describeretur tota terra: id est, Iudaea solum, 2. Paral. 9, Magnificatus est rex Salomon prae omnibus regibus terrae, scilicet terrae Canaan et vicinarum. Gen. 41, Omnis terra venit in Aegyptum.

Universalis persaepe apud Hebraeos latius patere videtur, quam praesentis materiae natura postulat, aut etiam ferre potest. Quare specificatione quadam opus est. qua applicetur ea universalis ad praesens negotium. 1. Sam. 20, Et non est locutus Saul quicquam ea die, scilicet de absentia Davidis. Ibidem: Et puer nescivit quicquam, scilicet de negotio praesenti, quod inter Davidem et Ionatan agebatur 1. Sam. 25, Et non periit ex omnibus quae ei erant, quicquam, scilicet ex pecoribus, quae erant apud Davidem, et culpa Davidis ac servorum ipsius. Ioan. 7, Si hic non esset a Deo, non posset facere quicquam, scilicet tam grandium miraculorum, qualia ista sunt. 2. Sam. 15, Et non sciverunt omne verbum, id est, quicquam eorum, quae Absalon contra patrem moliebatur. 1. Reg. 12, Et lapidaverunt eum omnes Israelitae, scilicet qui illic erant, ubi hoc accidit. Psal. 7, Non est iniquitas in manibus meis, scilicet in hac causa Saulitica. Eva est mater omnium viventium, Gen. 3, scilicet hominum. Ephes. 1, Reconciliare omnia, quae sunt in caelo et in terra, scilicet reconciliationis capacia. Cum exaltatus fuero, omnia traham ad me, scilicet meo regno convenientia. Luc. 11, Ecce omnia munda sunt vobis. Illuminationem hominem venientem in hunc mundum, scilicet qui illuminantur: vel intellige de potentia aut iure, potest illuminare omnes homines venientes in hunc mundum. Omnia omnibus placeo. Haec priora exempla ideo observanda sunt, ut in sequentibus dictis contra Papistas non tantum sententiam, sed et verba habeamus. Matth. 16. Quicquid ligaveritis in teris, erit ligatum in caelis: et quicquid solveritis in terris, erit solutum in caelis. Item Ioan. 20, Quorumcunque remiseritis peccata, remittuntur eis: et quorumcunque retinueritis, retenta sunt: scilicet agendo secundum meam vobis datam commissionem, non pro nostro libitu aut libidine: et secundum meam doctrinam, praedicando Evangelium, seu per synceram Evangelii praedicationem. Matth. 25, In cathedra Moysis sedent scribae et Pharisaei: omnia ergo, quaecunque iusserint servare, servate et facite: scilicet, omnia ea quae cathedrae Mosi genuina sunt, et non accesserunt ex fermento Pharisaeorum. nam illa prorsus vitanda sunt. Ibidem mox sequitur, Pharisaei omnia sua opera faciunt ad hoc, ut spectentur: scilicet ea tantum, quae religionis causa et propalam agunt, aut quae quoquo modo aliquam speciem aut simulationem pietatis oculis hominum obiicere potuerunt. Igitur vox (omnia) etiam ibi necessario restringenda est. Marc. 9, Omnia sunt possibilia credenti, scilicet quae fidei et pietati sunt consentanea. Ioan. 14, Quicquid petieritis in nomine meo, scilicet licitum, et secundum meam voluntatem, ut alibi circumscribit. Ad Philippenses quarto, Omnia possum in eo qui me confortat. 1. Cor. 13, Charitas omnia credit, omnia sufferat, omnia sperat, omnia sustinet, scilicet credenda, ferenda et speranda. Similia exempla sunt passim in sacris Literis obvia.

Universales particulae aliquando particulariter, distributive, vel secundum restrictionem intelligendae sunt. Habent autem Hebraei varias universales aliis linguis ignotas, ut sunt: Non omnis, omnis non, non unum, unum non, ad unum: ut Psal. 106, Omnem escam abominata est anima eorum: id est, Manna. Ubi omnis cibus, pro solo Manna ponitur. Universale generis pro unica specie.

Universalis saepe intelligenda est, non de omnibus rebus individuis, sed de omnibus speciebus. Genes. 24, Omne bonum Abrahae erat in manu servi profecti in Mesopotamiam, ut adducat Rebeccam: id est, de omnibus speciebus praeciosissimarum rerum aliquid non vulgare, non autem omnia individua. Bonum totius Aegypti vestrum est: id est, omnigenis commodis Aegypti fruemini. Genes. 7, Omne animal venit ad Noham: id est, de omnibus speciebus aliqua, omnis species animalium, non autem omne individuum.

Huc recte referri possent duae quasi contrariae regulae iuris: Omnis comprehendit singula. Dictio, Omnis quamvis se extendat ad singula, non tamen ad ea, quae sunt penitus naturae alterius et iuris. Item: Omnis, Nullus, Quilibet, et indefinitae universalibus comparandae nunquam latius extenduntur, quam iuris et aequitatis ratio permittit. ff. de novi operis nunciat. l. in provinciali. Item: Oratio generalis revocatur ad verisimilem authoris mentem, nec patitur omnes ex se trahi sequelas, etiamsi interveniat iuramentum. ff. de pignoribus, l. obligatio generalis.

Sic in aliis quoque sententiis accidit, ubi signum universale affirmativum aut negativum, non est. Ubi interdum valet regula, Simpliciter dicta, secundum quid intelligenda sunt. Item, Ambigua et generalia intelligenda sunt, servata cuius libet proprietate. Quae igitur simpliciter dicuntur, non restringuntur ad secundum quid: nec contra, quae secundum quid dicuntur, ad simpliciter extendantur: nisi alius Scripturae locus, et maxime ipsa rei evidens veritas hunc Hebraismum demonstret.

Docet Aristoteles lib. 2. Rhetor. universaliter pronunciare in re non universali maxime decere in lamentationibus et vehementibus exaggerationibus, aut alioqui in tristibus. Sic Paulus queritur omnes sua quaerere, seque ab omnibus esse desertum. Causa est, quia et animo commoto aut ferventi multa condonantur, et ipsa rerum pravitas aut etiam atrocitas immoderatum sermonem facilius admittit.

Contra etiam valde usitatum est, ut indefinita pro universali ponatur. Exod. 21, Maledicens patri aut matri suae moriendo moriatur. Ibidem: Percutiens patrem aut matrem moriendo moriatur. Si percusserit vir servum suum. item: Interficiens virum, etc. pro, Quicunque maledixerit aut percusserit. Iustus sua fide vivet, idem est ac si diceretur: Omnis iustus tantum sua fide vivet. Qui crediderit et baptizatus fuerit, Marc. 16. pro, Quicunque crediderit aut non crediderit. Sic saepe incircumscripta idem valent, quod circumscripta. Fides tua salvum te fecit, idem valet ac, Tantum fides vel sola fides. Iustificatur homo sine operibus, idem valet ac Sine omnibus operibus.

219 Quinetiam non raro sententia quae videtur esse particularis, generaliter accipienda est, praesertim ubi aliqua notabilia ponuntur. Non relinquam mingentem ad parietem, 1. Sam. [25.] pro, omnes contrucidabo. Psal. 30, Ego iacui, dormivi et evigilavi: Dominus autem suscepit me: quasi dicat, quicquid ago, Dominus semper mihi adest. Iustus miseretur et commodat, Psal. 21. pro, omni beneficentia alios iuvat. Sic praecepta Decalogi sunt Synecdochica.

Denique crebro etiam individua ponuntur pro universalibus: quia Scriptura multum cum individuis agit, totum genus inelligens, ut fit in Apostrophis. Rom. 2, Ecce tu es Iudaeus, etc. Rom. 9, Tu quis es qui responsas? Gal. Itaque non es servus, sed filius. Hoc faciunt et exempla. Hunc tropum ponentem individuum pro universali exposuit, cum dixit: Quae vobis dico, omnibus dico. Similis enim est ratio unius et omnium hominum in religione. De hac re in vehementia styli prolixius disserui.

Frequens est in unoquoque idiomate usus Hyperboles, quod interpretantur eminentiam seu excessum. Et est figura, secundum quam dictio vel oratio excedens fidem, ponitur vel augendi, vel minuendi gratia. Augendi, ut, Nive candidior: id est, multum candidus. Minuendi, ut, Volantis folii te sonitus terrebit. Huiuscemodi locutiones Hyperbolicae sunt in Scripturis frequentes, veluti quod dicitur Deut. 9, Ut possideas civitates ingentes, et in caelum usque muratas. Num. 13, Vidimus civitates pertingentes usque ad caelos, vidimus viros, et eramus sicut locustae coram eis. Iiem in Psal. 107, Ascencuntusque ad caelos, et descendunt usque ad abissos: ubi vehementem fluctuationem intelligi voluit propheta. Sic enim absque mendacio profertur oratio, ut vehementior sit atque ardentior. Facilius est camelum intrare per foramen acus, quam divitem in regnum caelorum: nihil aliud intelligi voluit, quam esse difficile, ut dives obtemperet Evangelicae doctrinae. Ubi Christus prohibet Apostolis, ne quem salutent in via: hortari vult, ut nihil committant, quod ob humanos affectus Evangelicum negotium ullis dispendiis remoretur: ubi iubet praeberi alteram maxillam, vult tantum in illatis iniuriis haberi uberantiam, ut pro illa custodienda etiam pro tempore et loco altera maxilla sit offerenda, et nunquam retaliandam esse iniuriam. Sic, si Cyrillo et Chrisostomo credimus, per Hyperbolen Iohannis ultimo dicitur: Multa quidem alia fecit IESUS, quae si scribantur per singula, ipsum arbitror mundum non posse capere eos qui scribendi sunt, libros. Huius generis locutiones sunt: Multiplicabitur semen tuum sicut arena in littore maris. Et item ea, quae dicuntur Isaiae 13 et 14. et Ioel. 2, et Sophon. 1. de obtenebratione et concussione caeli. Quibus in locis historicus sensus, quem intendit Spiritus sanctus, est de captivitatibus, desolationibus, et devastationibus regnorum et provinciarum. Sic Apocal. 6, et Matth. 24, legimus stellas de caelo cadere in terram: quod accipiendum est, non quod caelestia sydera sint lapsura de caelo, quippe cuius magnitudini unius ex eis non sufficiat terra tota: sed intelligendum est, quod aut videbuntur igneae impressiones tanquam stellae cadentes, aut ipsae stellae non dabunt lumen suum, Deo impediente. Bifariam etiam possumus accipere lunam, solem et stellas, obtenebrari aut cadere: vel ut in illis intelligantur homines in hoc mundo illustres, qui cadere et obscurari dicuntur, dum tribulationibus et angustiis et morte perit gloria eorum in hoc mundo, Antichristo et eius satellitibus supra modum contra Ecclesiam saevientibus. Homines etiam illustres deficient a pristina sua charitate: vel ut in illis intelligantur corpora illa caelestia, quae obscurabuntur non in se, sed quia hominibus non fulgebunt ad ultimam consolationem. Si quis percusserit te in maxillam tuam, praebe ei et alteram. Hyperbolica locutio, in praecepto patientiae propter nomen Christi, quemadmodum iam patuit. Unde Hyperbolae figura, qua explicatur historicus sensus, plerunque adeo est alta, tanquam magnificis tropis et metaphoris expressa, ut cuique planum esse possit, Spiritum sanctum sublimiorem atque grandiorem, quam historialem, intendisse sententiam.

Usitatum est Hebraeis, ut alias quidem aliquid nimium, et quasi hyperbolice dicant, quod cum quadam lenitione ac moderatione accipiendum est: alias vero contra aliquid tenuiter dicant, et minus quam sensus aut res postulat, quod cum quadam intensione accipiendum est. De quibus duabus Regulis ordine dicam: ac primum de priore.

Nimis igitur absolute et ample multa saepe in sacris Literis, praesertim in praeceptis, regulis et adhortationibus dicuntur, quae tamen non absolute ac simpliciter, sed ratione habita alicuius adiuncti, seu cum quadam conditione ac restrictione intelligenda sunt. Iuxta regulam: Simpliciter dictum nonnunquam secundum quid intelligitur. 1. Sam. 2, Samuel non norat Deum, scilicet ea circumstantia revelationis et vocationis. Matth. 8, Nisi facti fueritis sicut parvuli isti, non intrabitis in regnum caelorum. Ierem. 7, Non praecepi de sacrificiis. sed audi, Doctrina mea non est mea. id est principaliter, Iohan. 7, Si ego testimonium de me praebeo, testimonium meum non est verum. Tale et illud est, Nunquid curat Deus boves? 1. Cor. 9, id est, praecipue, potissimum, ut propter eos leges condat. Neque hic peccavit, neque parentes eius, Iohan. 9. Phil. 4, Nihil soliciti sitis: non omnem, sed nimiam diffidentemque solicitudinem improbat. Haec aliquomodo etiam ad generalitatem pertinent.

In praeceptis et adhortationibus est in primis hoc genus Hyperboles usitatum. Ubi cum homines sint nimium proni ac praecipites in aliquod genus vitiorum, aut in aliquod extremum, monitores non contenti mediocritatis praecepto, alterum extremum eis proponunt, ut sic eos ad mediocritatem retrahant. Sic Christus Matth. 6, contra hypocritarum ostentationem eleemosynae et praecum iubet nimium occultare utrunque, adeo, ut pios velit in cubiculo clauso orare, et adeo clam dare eleemosynam, ut etiam sinistra nostra ignoret, quid dextra largita sit: adeo etiam non ostentare ieiunium, ut contra ostentent delicatam vitam lotione faciei et unctione capitis. Ubi manifestae Hyperbolae sunt, eoque ad mediocritatem necessario reduci debent. Sic Luc. 14, Cum facis prandium, noli vocare fratres tuos consanguineos, neque vicinos tuos divites: sed voca pauperes, mutilos, claudos et caecos. Videtur Dominus simpliciter

220 mandare, ne iis benefaciamus, qui nobis referre gratiam possunt, sed tantum iis, qui non possunt: cum illud prius officii genus non interdicat, sed hoc posterius vult longe studiosius exerceri quam exercetur: ac non vult impediri hanc in miseros benignitatem, per nimium illius prioris officii studium, ut alioqui plerunque fit. Ibidem: Si quis non odio habebit patrem suum, matrem, fratres, sorores, et propriam animam, non potest esse meus discipulus. Item: Quicunque non renunciaverit omnibus suis, non potest esse meus discipulus. Iohan. 12, Qui odio habet animam suam in hoc mundo, in vita aeterna custodiet eam. Videtur absolute praecipere, ut nostra, nostros, ac vitam ipsam odio habeamus et negligamu:, quod esset plane impium: cum tamen nihil aliud postulet, nisi ut gloriam Dei, ac aeternam salutem longe omnibus humanis rebus anteferamus, paratique simus propter ipsum omnia deserere et pati. Sic Salomon Proverb. 6, contraria videtur praecipere, cum iubet responderi et non responderi stulto secundum stulticiam eius: quae duo in eo concordantur, adhibita restrictione, quod ordinate sit respondendum, inordinate non, adhibita rerum gravitate, et verborum moderatione, Rom. 9, Iacob dilexi, Esau odio habui: scilicet, in hac externa praerogativa primogeniturae, non in spirituali iustificatione. 1. Cor. 8, Scientia inflat, etc. scilicet carens charitate. Tob. 4, Eleemosyna liberat a peccato, scilicet quo ad poenas aliquas temporarias, non quo ad culpam et poenam aeternam. Sic, Redime peccata tua eleemosynis, Dan. 4. Sic saepe aliqua affirmantur aut negantur tantum ratione summi gradus, quae in inferioribus non sunt vera. Nemo bonus nisi Deus. Boves non sunt curae Deo, etc. Non sum missus ad baptizandum 1. Cor. 1. gloriatur Paulus se non baptizasse, Laudatus villicus iniquitatis.

Posses hunc Hebraismum et sic describere, quod non raro aliqua simpliciter affirmantur aut negantur, quae si sine omni conditione aut circumstantia accipiantur, aut falsa aut absurda, vel denique et impia erunt. Isaiae 13, Medi argentum non curabunt, et aurum non desiderabunt: id est, non propter spem aut promissionem horum parcent Chaldaeis, quo minus eos interficiant. Sic Christus dicit: Si ego testarer de me, testimonium meum non esset verum. Similia his sunt et illa, Matth. 5. et Lucae 6, Si quis te percusserit in dextram maxillam, porrige ei et alteram: et, Si quis tibi aufert pallium, da ei et tunicam: et, Si quis te adegerit ut eas cum eo miliare unum, eas duo. In his enim dictis videtur mandare Christus, ut non solum feramus patienter illatas iniurias, sed etiam ultro plures expetamus, ac quasi occasionem patiendi crucisque quaeramus: unde quidam suas ἐθελοθρησκείας hauserunt, cum tantum iubeat illas iniurias patienter ferre, nec ob ultionis studium (ut crebro fit) caelum terrae miscere, et contentionibus subinde crescentibus Evangelii cursum impedire, aut etiam ob multas iniurias ministerium deserere. Gen. 13, Ne loquaris cum ipso a bono usque ad malum: id est, ne quicquam durius vel agas vello. quaris cum eo. Iohan. 3: Testimonium eius nemo accipit: id est, perpauci, propemodum nemo. Prov. 6: Ne respondeas stulto secundum stulticiam eius, ne et tu fias ei similis. Responde stulto secundum stulticiam eius, ne videatur sibi sapere. Videtur quasi contraria extrema proponere, et sibi invicem opponere, ut nos in respondendo adversariis ad quandam mediocritatem reducat. Haec loquendi ratio in adhortationibus ideo in usum venit, quod cum homines in contrarium nimis proni sint, eos in alterum contrarium veluti curvum lignum, iuxta praeceptum Aristotelis, inflectere monitores conati sunt, ut sic tandem res actionesve eorum ad quandam mediocritatem redirent.

Posses aliqua praecedentium exemplorum et hac sequenti Regula complecti, quod videlicet persaepe negativae orationes in speciem simpliciter aliquid negantes, non simpliciter, sed secundum quid tantum accipiendae sint: id est, ex eorum hypothesi, ad quos dirigitur oratio. Sic negat Christus a patre iudicari aut administrari hunc mundum, ita scilicet, ut Iudaei arbitrabantur, qui patrem a filio separabant, cum contra pater non nisi per filium manifestatum in carne mundum regat. Ergo non simpliciter removetur pater a mundi Imperio, sed corrigitur in ea re Iudaeorum error. Sic dicit se non venisse, ut faceret voluntatem suam, sed voluntatem patris. Sic dicit hanc doctrinam suam non esse, sed eius a quo erat missus. Neutrum simpliciter, sed ex eorum sensu, qui ipsum a patre separabant, quique putabant eum suam voluntatem aut cupiditatem explere, et suam quandam falsam doctrinam spargere conari, cum revera una sit patris et ipsius voluntas ac doctrina. Sic dicit caecum illum aut parentes eius non peccasse, hactenus scilicet, ut ab iis peccatis orta esset eius caecitas, cum alioqui et ille et parentes eius peccatores essent, quia homines erant, ut explicatur Rom. 5. et 1. Ioan. 1.

Iam etiam de contraria Regula dicamus, ubi vocibus aliquibus quasi per Miosin positis significatio intendenda est, si veritas exprimi debet: saepe enim verba Hebraea, necesse est in maiori quadam emphasi accipi, quam alioqui usitate significant, perinde fere ac si particula Valde, vel aliquod aliud intendendi adverbium eis additum sit: posset forte ad Liptoten referri. Matth. 6, Nolite soliciti esse de crastino, id est, valde excruciari solicitudine, Luc. 12, Nolite quaerere quid edatis aut bibatis, haec omnia gentes quaerunt: id est, nolite nimium solicite anxieque ista quaerere, desperantes de Deo vos nutrituro, et neglecta iustitia. Alioqui Paulus propriis manibus quaesivit necessaria, et iussit alios laborare quaerentes honeste victum et vestitum. Marc. 6, In quamcunque domum intraveritis, manete ibi, donec inde exeatis: id est, prorsus inde abeatis, donec simul et ex ipsa civitate exeatis. Matt. 10, Nolite soliciti esse, quomodo aut quid loquamini. Non prohibet diligentiam in officio, sed nimiam solicitudinem, et cum quadam desperatione coniunctam. Ibidem, Ne metuatis ab iis, qui occidunt corpus: id est, ne nimium et plus quam ipsum Deum timeatis, aut ne timore deficiatis. Ier. 10, Nolite timere a signis caeli. Michaeae 7, Amico noli credere, scilicet nimium. Psal. 112, A tristi fama non timebit. Ioan. 12, Qui amat animam sua, perdet eam: id est, qui nimium et non suo ordine ac loco amat. Matth. 13 Qui enim habet, ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id est, ne nos nimium tentari, aut tentationibus vinci et opprimi permittas. Sic et Marc. 14. et Luc. 22,

221 Orate, ne intretis in tentationem, scilicet valde ita ut succumbatis. Matth. 11, Venit Iohannes neque bibens neque comedens: id est, non multum comedens, seu tenuissime victitans. Venit filius hominis bibens et comedens: id est, satis liberaliter vivens, et perinde ut alii honesti homines communiter. Luc. 10, Nolite portare sacculum, et neminem in via salutaveritis: id est, ne patiamini vos aliis negotiis a vestro officio abduci. 2. Iohan. 1, Qui dixerit ei, Ave, communicat operibus eius malis. Ad hanc Regulam pertinent et locutiones, aliquem aliquid esse, aut nihil esse, Gal. 1. 1 Cor. 7. id est, aliquid eximium. 1. Cor. 1, Elegit ea quae non sunt, ut ea quae sunt, confundat: id est, ea quae non valde sunt, et ea quae valde sunt. Nolo vos ignorare, 1. Cor. [10,] pro, cupio hoc vos valde considerare.

Aliqua praedictorum exemplorum etiam hac Regula complecti possemus, quod verba dehortandi aut deprecandi saepe completive accipienda sint. Exod. 13, Ne timeas, pro, ne patiaris te opprimi timore. Ne nos inducas in tentationem, pro, ne patiaris nos opprimi tentationibus: alioqui Deus vult pios tentari, idque eis utile est, tum exercitii ac Orationis causa, ne ociosi, ac sine omni spirituali certamine marcescant, divinaeque opis implorationem negligant: tum etiam, ut per talia certamina Deus glorificetur, et pii ipsi coronentur.

Nec multum diversa sunt ab his illa: Nolite soliciti esse de crastino: Nolite timere, etc. Videtur enim haec posterior Regula aliquanto amplior esse, ac posse utramque priorem in se continere.

Contra quoque aliqua hyperbolica dicta in tenuiori significatione accipienda sunt: ut Iohan. ult. Totus mundus non caperet libros de rebus gestis Christi, pro, ingens librorum moles esset. Terra Canaan fluit lacte et melle. Sic terra, cuius lapides sunt ferrum.

Nec tantum hyperbolica, sed et alia dicta locutionesque non raro restringendae et tenuiori quadam notione quam sonent accipienda sunt. Gen. 4, Tunc coeptum est invocari in nomine Domini, pro, tunc cultus Dei instauratus est, et magis quam antea florere coepit: quando quidem antea ob parricidium Cain valde imminutus et obscuratus fuerat.

Est et aliud quoddam genus nimium aut parum dicendi, quod licet sit moderatius Hyperbole, tamen ei recte subiungi potest. De quo haec observentur.

Vicinum igitur quiddam Hyperbolae est, et tamen diversum, quod in loquendo, praesertim in contradicendo, usitatum est in omnibus linguis ac negotiis, ut aliquid nimium aut certe plus quam res habet dicatur, sive id dicentis affectuum vehementia, sive studium movendi auditoris, cuius tarditati aut etiam negligentiae ac ruditati nihil satis in arduis rebus dici potest, iuxta illam communem Rhetorum regulam: iniquum esse petendum, ut aequum obtineatur.

Hoc etiam in sacris Literis interdum, praesertim in contentione accidit. Gal. 2, Quod si quaerentes iustificari in Christo, invenimur et ipsi peccatores. Num igitur Christus minister peccati est? pro, Si per solum Christum vere ac plene iustificari non possumus, sed oportet etiam Moysen aut bona opera ei opem ferre, eaque prorsus necessaria sunt ad salutem, sicut vestri pseudo apostoli docent: sequetur profecto eum non esse plenum ac perfectum destructorem peccati, nec posse ad plenum quenquam salvare: imo sequetur ferme eum esse potius promotorem et ministrum peccati, quam expiatorem aut abolitorem.

Hoc idem multo magis in Similitudinibus fit, quae studio amplificandi aliquando etiam vehementiores sunt. ut Rom. 9, An non habet figulus potestatem ex eodem luto facere aliud vas in honorem, aliud in ignominiam? Non mox sequitur: Igitur eodem modo Deus statim intio alios in exitium, alios in gloriam condit ac ordinat. Sed sensus est: Etiam si plane ita faceret Deus, tamen non posset iniustitiae accusari, utpote omnium Dominus. Observa hic simul, quod qui potentiam vel iuris vel virium affirmat non mox ipsum factum aut opus asserit, ut alibi dicetur.

Huc etiam illud genus referri potest: Quid si volo eum hic manere. Et omnino cum aliquid violentius dicitur, quod tamen non simpliciter putatur aut asseritur.

Posses dicere esse Auxesim, quia potentioribus aut vehementioribus pro lenioribus abutuntur: ut, Per mortem aboleat diabolum, Hebr. 2. i. imperium ac regnum eius debellarit, et corpus peccati. Rom. 6. pro, debilitet, vincat, expugnet. Sic conterere caput eius. Diabolus iubetur custodire animam Iobi: id est, non attingere aut laedere vitam eius. Sic verbum Repellere reperitur, pro, negligere. Quorum patres sprevissem ponere cum canibus meis, Iob 30: i. quorum patres fuerunt contemptissimi.

Contrarium prorsus huic est, quod Hebraei et aliae gentes non raro lenioribus utuntur pro vehementioribus vocabulis per Liptoten. Mortuus est pro imbecillibus, Rom. 5. i. pro prorsus mortuis aut impiis. Si Deus permiserit, Hebr. 6: pro, Si Deus potenter hoc operatus fuerit. Ne ponant nomen viro meo: i. ut extinguant plane, 2. Sam. 14. Sic Psal. 78, Non pepercit a morte animae eorum. Sic confirmare promissionem, pro, implere, Rom. 15, quod maius est. Exaudire, pro, facto ipso praestare. Scire me fecisti vias vitae, pro, re ipsa in vitam perduxisti. Sic accipi potest, quod interdum signum, forma, imago, similitudo pro re ipsa ponitur. Sic verba noticiae et affectuum pro opere ipso ponuntur.

Verba tenuiora et quasi noticiae pro realissimis: ut Maiora hisce ostendet pater filio: id est, dabit facienda, aut per cum faciet, opereque ipso patrabit. Sic et Iohan. 8, Quod ego vidi apud patrem meum, id loquor: et vos quod vidistis apud patrem vestrum, facitis. Ubi Videre in multo potentiore ac efficatiore significatione accipiendum est, quam communiter sonat. Nam impii non oculis viderunt, vel etiam animo cognoverunt satanae desideria ac malitiam, sed per originalem lapsum aut corruptionem toto pectore hauserunt diabolicum venenum aut imaginem: aut, sicut Iohannes dicit, Semen eius in se habent: seu sicut in hoc ipso capite Christus dicit: Ex patre diabolo sunt. Sic contra Iohan. 6 dicitur: Omnis qui audierit et didicerit a patre, venit ad me: ubi non disciplina, aut externa institutio, ut Synergistae somniant, sed ipsius cordis refictio indicatur. Sic Ierem. 13. de originali peccato propheta loquens dicit: Si potuerit Aethiops mutare pellem aut nigredinem suam, et pardus maculas suas, poteritis et

222 vos benefacere, cum didiceritis male agere. Ubi Discere itidem naturalem ingenerationem malitiae notat. Sic Isa. cap. 1 clamat, Discite benefacere: exigens ipsam cordis immutationem, non tantum aliquam institutionem vel assuefactionem externam, aut etiam humanis viribus possibilem, ut sermo ille imperitorum iudicio sonare videtur.

Liptote quoque aut Synecdoche quaedam est, quod minima particula pro toto ponitur, aut res amplissimae minimis vel tenuissimis significationibus notantur. Dicere, pro ex animo sentire, confiteri, profiteri ac docere. Qui dicit IESUM anathema, malo spiritu loquitur: aut, Nemo loquens bono spiritu, potest dicere IESUM anathema. Nemo potest dicere Dominum IESUM, nisi per Spiritum sanctum: id est, sic de eo ex animo sentire ac profiteri. Sic qui ei Ave dixerit, Nec Ave quidem ei dixeritis: id est, familiarius cum eo versatus fuerit. Qui negat IESUM venisse in carne: id est, illam doctrinam corrumpit, aut Domino IESU officium mediatoris adimit. Nomen eius erit Emanuel, Nomen eius erit IESUS: id est, erit verus servator. Sic Hebr. 11, Si recordati fuissent prioris patriae unde exierant: id est, si voluissent eo reverti. Sic nunc Synergistae conantur per illa tenuiora verba: Qui audit ac discit a patre, ille venit ad me: eludere illud significantissimum dictum: Nemo potest venire ad me, nisi pater traxerit eum: quasi illa tractio nihil aliud sit, quam externum audire ac discere. Verum Christus citans prophetam de interna regeneratione legisque inscriptione disserentem, facile indicat aperte istorum corruptelam redargui.

Ad hoc genus Liptotes referri potest etiam, quod interdum tantum negando alterum contrarium affirmat alterum, idque plerunque vehementissime. Apoc. 12, Non dilexerunt animam usque ad mortem, pro, exposuerunt eam in periculum mortis, veritatis. Rom. 4, Non infirmatus est fide. Non relinquam vos orphanos: id est, adero ut benignissimus pater. Tale quid dicitur: Nolo te celare, pro, volo tibi indicare. Sicut antea ex 1. Cor. 10, citavi exemplum. Tale est illud Isa, 42 et Matth. 12. Arundinem quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet: i. confirmabit, instaurabit, arundinem, et linum accendet. Non volens iniquitatem tu es: i. volens aequitatem. Non vult Deus mortem peccatoris: i. vult vitam.

Tali sermonis figura totus Decalogus constat. Dicit, Non habebis Deos alienos: i. unum verum Deum vere ac sincere colito. Sic omnia praecepta secundae tabulae videntur tantum prohibere iniuriam erga proximum, cum revera, teste Christo, summum amorem omniaque officia erga eum gravissime praecipiant: quando quidem summa totius Decalogi est, Dilige Deum perfectissime, et proximum tuum. Sic videmus beneficio huius tropi verum sensum huius et aliorum infinitorum locorum agnosci.

Varii sunt tum defectus aut Eclipses in Hebraeo sermone, tum etiam Pleonasmi: multo tamen crebriores defectus seu concisae orationes, quam redundantes. De illis prius dicam. Appello autem defectus, quatenus ad istam Graecae, Latinae, et nunc etiam vulgaribus linguis usitatam orationis plenitudinem respicitur: non autem proprie ac per se, sed huius linguae natura considerata: quae in suo brevitatis studio, verborumque Emphasi satis plene sensus effert.

Valde igitur crebro deficiunt voces omnium partium orationis: sed eae tales, quae facile subintelligi queant, ut se quentia exempla ostendunt.

Nomina adiectiva non raro deficiunt, sed quae ex substantivis non difficulter subintelligantur. Psal. 34, Quis vir ille, qui vult vitam, diligit dies? sub. ad (uitam) adiectivum, longaevam, et ad (dies) multos, aut etiam bonos, ut habet vetus interpres.

Nomina substantiva desunt, quae ex adiectivo expresso facile intelliguntur. 2. Sam. 2, Et ipse erat accinctus novo, sub. ense, aut cingulo, unde ensis dependebat.

Saepe deest nominativus. 1. Sam. 19, Dixit: Ecce David et Samuel in Naiot Rama. 1. Sam. 23, Nunciaverunt Davidi dicentes: Ecce Philistaei oppugnant Neilam, pro, aliquis dixit, quidam annunciaverunt. Sic mox sequente: Et dixit ut interficerem te: id est, quidam me hortatus est.

Quod non raro desit casus sequens verbum, supra in Nomine et Verbo plenius ostendi. Est autem id nomen tale plerunque, quod facile ex ipso verbo subintelligi possit.

Quod porro saepissime Syncategoremata desint, in peculiari de iis capite multis exemplis ostendi.

Admodum crebro etiam verbum subintelligitur, praesertim Sum, es, est, quod includitur cum in pronominibus, praesertim demonstrativis et relativis, tum in adverbiis affirmativis, negativis, demonstrativis, et aliis. Sic Moses dicit Exod. 24, Ecce sanguis testamenti, quod mandavit Deus erga vos. Supplet Apost. Hebr. 9, addito verbo Est. Sic in Luca deest id verbum, Paulus supplet: Poculum est novum testamentum. Iud. 5, De Ephraim contra Amalec, pro, qui erat de Ephraim, pugnavit contra Amalec. Psal. 89, Caelos stabilies, veritas tua in illis. Percussi foedus cum electo meo: pro, dixisti enim, Percussi foedus.

Aliquando etiam plures voces simul deficiunt. Ruth 1, Ne filiae meae, scilicet sitis mihi molestae. Sic Gen. 25, Si sic, quid ego? id est, Si sic accidere debebat, quid ego commodi hinc accipiam, aut quid ego stulta petii a Deo prolem? Talia sunt innumera exempla passim in Scriptura.

Nec verba tantum aliquot desunt, sed interdum etiam integrae sententiae, alias una, alias plures. Gen. 3. Et nunc ne forte mittat manum suam, et accipiat de arbore vitae, et vivat in aeternum, et ablegavit eum Deus de paradiso: deest, ideo expellamus eum foras, etc. Sed in hoc exemplo plures sententiae desunt, ut mox ostendam.

Eclipses aut Aposiopeses, etiam longiores multo crebrius quam in aliis linguis in sacris Literis fiunt. Gen. 3, Non moriemini: sed scit Deus, quod in die qua comederitis, aperientur oculi vestri, et eritis sicut Dii scientes bonum et malum: sub. ideo neglectis eius inanibus minis ac terriculamentis, nullo modo tantum vestrum commodum negligatis, sed potius quamprimum comedite, ut evadatis tam sapientes, etc. Sic ibidem: Et nunc ne forte extendat manum ad arborem vitae, et comedat, ac vivat in seculum: sub. extrudamus eum, et ponamus paradiso custodem, qui eum hinc arceat, sicut mox factum narratur.

223 Sed tales Eclipses plerunque haud difficulter vel ex praecedentibus, vel ex sequentibus, vel utrinque, et praesertim ex ipso sensu ac rebus de quibus agitur, eo loci animadverti possunt. Iohan. 14, Si diligeretis me, gauderetis utique quod dixi vobis: Vado ad patrem, quia pater maior me est: sub. ideo et ego multo melius apud eum habebo, quam in hac miseranda humiliatione: et vos inde multo potentius adiuvare potero, quam hac terrena praesentia vobiscum corporaliter agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam, scilicet, iuris ac potestatis, ut in aliis peccatoribus, ut me perinde sicut eos perdere possit, cum et innocens sim, et mulo ipso potentior. Et mox: Surgite eamus hinc: scilicet, sponte cohorti impiorum occursuri, nosque voluntarie studio obediendi patri, in mortem tradituri. Talibus subintelligendis defectibus plenus est Iohannes. Sic et Luc. 3, Genimina viperarum, quis vobis monstravit fugere a ventura ira? quasi dicat, unde agnovistis imminere vobis iram Dei, et unde didicistis rationem evadendi eam? num ex Pharisaeorum aut mea doctrina? certe ex mea: quandoquidem frequentes accurritis ad meum baptismum. Nunc igitur si vere agnovistis salutis viam ex institutione mea, audite porro etiam alia: moneo enim, ut rem serio agatis perseverando, et faciendo etiam fructus dignos tali conversione. Sic Matth. 6, Lucerna corporis est oculus: subint. sic fides ac noticia Dei est lumen animae: quae fides si non est syncera, omnia reliqua sunt obscura et immunda. Ibidem: Nonne anima pluris est quam alimentum, et corpus quam indumentum? sub. quod si Deus dat quod pluris est, dabit et quod minoris est. Matth. 8, Ego homo sum, habeo sub me milites, ac dico huic, Vade, et vadit: et alteri, Veni, ac venit: sub. quanto magis tu Dominus ac creator omnium habes talem potestatem, et omnia tibi obedire coguntur. Rom. 15, Christus non placuit sibimet, sed sicut scriptum est, Opprobria opprobrantium tibi ceciderunt in me: de est, sed studio placendi Deo tulit omnia, ita ut ei vere acciderit, quod scriptum est, etc. Non satis omnia conferruminantur aut complentur, quae in medio desunt.

Huc referri possent collationes Similium, cum uno membro posito alterum omittitur: de qua re in Similitudinibus dictum est. Rom. 5, Sicut per unum hominem intravit mors et peccatum: deest, ita et per unum hominem iustitia ac vita: nisi quod tantum uno aut altero verbo subindicari videtur. Sed hoc facile potest subintelligi.

Iohan. 3, Scimus quod sis a Deo: nemo enim, etc. Ideo veni, ut a te docear, etc. Quis peccavit, hic aut parentes eius? sub. illud tale ac tantum peccatum, propter quod hic caecus natus est. Sic et in responso Christi, Iohan. 4, Cognovit IESUS, quod audierunt Pharisaei, quod plures discipulos faciat et baptizet quam Iohannes. Audiverunt, sub. sequentia, et aegre tulerunt, commoti sunt, coeperunt ei moliri exitium, etc. Cessit ergo illorum furori. Iohan. 5, Visne sanus fieri? Domine non habeo hominem: sub. omnino cupio, et ideo hic sum, ac expecto motum aquae: sed non habeo hominem, qui me subito, etc. Iohan. 14, Quod si non (sub, si ita non se res haberet) dixissem vobis. Sic 15, Sed ut impleatur sermo: sub. sed ideo ista sic accidunt, ut impleatur, etc.

Videmus igitur istas Eclipses plerunque esse vel antecedentia vel consequentia aliquorum, ac alterum collationis membrum: ex quibus illa facile ab intellectu divinari queant. Verum quoniam in laconismo aut summo studio brevitatis sacrarum Literarum, admodum frequens est ista figura: ideo multa exempla varii generis huc conferam, quae bene expensa, etiam sine admonitione lectorem de hoc Hebraismo instituere queant.

In concisa igitur oratione phrases admodum variae reperiuntur. Et tu et servi tui novi quod ante quam timeretis a facie Iehovae, Exod. 9. pro, antequam orarem, timebatis: at postquam oravi, et cessaverunt tonitura, denuo peccatis. Cum dederit vobis Iehova vesperi, etc. Exod. 16. subaudiendum ex praecedenti versu, Videbitis gloriam Dei. Quia eadem re quam superbe egerunt contra eos. Exod. 18. sub. perdidit eos, aut aliquid simile. Pecunia eius est, Exod. 21. pro comparatus est pecunia eius. Iuxta omnia quae praecepi tibi, facient. Veruntamen sabbata mea custodietis, Exod. 31, pro, facient quidem omnia quae praecepi: nolo tamen ea fieri diebus festis: itaque sabbata mea custodite. Vel faciam illa quidem, verumtamen non diebus festis, sed, etc. Holocaustum iuge quod factum est, etc. Num. 28. pro, istud intelligi debet de holocausto, quod, etc. Cepimus omnem regionem Argob regni Og in Basan, Deut. 3, pro, qui regnabat in Basan. Si fecissetis sicut hoc, Iud. 15. 1. tale ali quid initio, sub. placatus fuissem. Ne, filiae meae, Ruth. 1. sub. sitis mihi molestae. Sic vivito et tu salvus, etc. 1. Sam. 2. pro, ita tibi viventi proximo anno facere contingat, nempe ut incolumis tondeas oves. Vivit Iehova, 1 Sam. 26, sub. si percutiam eum. Nam mox sequitur: Sed Iehova percutiet eum. Tradetque Israelem propter peccata Ieroboam, 1. Reg. 14. sub. in maledictionem et desolationem, pro, perdet. Liga, descende, 1. Reg. 8, pro, liga currum, hoc est, iunge equos currui. Viri aut illi augurati sunt, num ab eo? 1. Reg. 20. pro, ab ore eius possent excipere verbum aliquod amicum et blandum. Num deprehendisti me, inimice mi? 1. Reg. 21. sub. in aliquo delicto, pro, nunquid invenisti in me quod carpere possis? Et non detur, quaeso, servo tuo onus paris mulorum de terra, 2 Reg. 5. pro, tametsi non accipias munus a me, tamen obsecro, etc. Et stare fecit vultum suum, et posuit, donec moraretur, 2. Reg. 8. sub. manum super faciem aliquandiu. Dixit Hazael, Quare Dominus meus flet? Respondit, quia novi malum, etc. Dixitque Hazael, Quid est enim servus tuus canis, ut faciat rem magnam hanc? 2. Reg. 8. subaudiendum, Ne dicas hoc servo tuo. postea sequatur: Qualis enim est servus, etc. Nisi sanguinem Naboth viderim heri, sub. non habear posthac verax, dicit Iehova, 2. Reg. 8. Videte bonum et rectum de filiis Domini vestri, 2. Reg. 10. pro, considerate praestantiorem, et qui magis placeat vobis, etc. Omnem pecuniam transeuntium, 2. Reg. 12. sub. in numerum, vel inter numeratos: i, eos, qui numerabantur cum aliis. Misit rex, et congregavit, etc. 2. Reg. 23. sub. nuncios. Sicut fecisti cum Davide patre meo, cui, etc. 2. Paralip. 2. subaudi, sic fac mecum. Et in visionibus Iaaddo videntis contra Ieroboam, 2. Paralip. 9. pro, qui prophetavit contra Ieroboam. Et dixit, Adhuc tres dies, 2. Paralipom. 10. sub. transeant, et revertimini ad me.

224 Quisque in tabernacula sua o Israel, 2. Paralip. 10 pro, quisque abeat. O Israel abi in tentoria tua. Et cognovi, et ecce Deus non miserat eum, Nehem. 6. pro, dedi operam ut cognoscerem, et deprehendi quod Deus, etc. Quaerant regi puellas virgines, Esther 2, subaudi, ii, quibus id muneris impositum fuerit id est, quaerantur puellae. Iecit pur, hoc est, sortem, Esther 3. subaudi, aliquis e famulis Haman. Nisi illusores mecum essent, etc. Iob. 17. sub. istud non dicerem: vel, dispeream si haec dicerem, nisi illusores, etc. Locus sappir lapides eius, Iob. 28. pro, eius regio, cuius lapides sunt locus, ubi inveniuntur sappiri. Usque quo gloriam meam in ignominiam? Psal. 4. sub. vertetis? aut conamini deducere? Mane praeparabo tibi, Psal. 5. sub. orationem. pro, precabor te. Et tu Iehova usquequo? Psal. 6, sub. conteres me, vel differes auxilium tuum? Exaltatio in temporibus in angustia, Psal. 9 et 11. pro, in temporibus, in quibus erit in angustia. Dicit in corde suo, Non requires, Psalm. 10. sub. peccata eorum. Tibi relinquit pauper, Psal. 10. sub. causam suam. Quaeres improbitatem eius, non invenies, Psal. 10. sub. improbum illum. pro, non comparebit, impietatis suae conscius. Impius prae altitudine naris suae non requirit, Psal. 11. sub. Deum. Corruperunt, abominabile fecerunt opus, Psal. 14. sub. viam suam. Omnes declinaverunt, sive recesserunt, Psal. 14. subaudi, a via recta. Bonum meum non ad te, sed ad sanctos, etc. Psalm. 16. Visitasti nocte (sub. animum meum) conflasti me, non invenisti, sub. in me iniquitatem. Psal. 17. Adipe suo clauserunt, Psal. 17, sub. os suum et fauces. Oculos suos ponunt ad expandendum (subaudi, rete) in terram, Psal. 17. Hi in curribus, et hi in equis, Psal. 20. sub. fidunt. Cogitaverunt cogitationem, non poterunt, Psal. 21. pro, quam non poterunt perficere. In funibus tuis praeparabis in faciem eorum, Psal. 21. sub. sagittas. Euge euge vidit oculus noster, sub. quae optavimus videre. Et, Vidisti Iehova, ne taceas, Psal. 35. sub. iniurias, quibus me afficiunt. Emittunt per labium. Psal. 22. sub. subsannatoria verba. Secretum Iehovae timentibus ipsum, Psal. 25. sub. revelatur, vel revelari solet. Nisi credidissem me visurum bonitatem Iehovae, etc. Psal. 27. deest, defecissem, nisi credidissem, etc. Ne taceas a me, Psal. 28. pro, ne ita taceas, ut non respondeas mihi. Quis vir ille, qui vult vitam? (sub. longaevam.) diligit dies? sub. multos, Psal. 34. Idem bis dicit. Et inclinavit ad me, Psal 40. sub. aurem suam. Et nomini tuo in seculum confitebimur, etiam repulisti, Psal. 44. pro, nunc autem non solum audis preces nostras, sed etiam repellis nos a conspectu tuo. Et odio habentes nos diripuerunt sibi, Psal. 44. sub. opes nostras. Omnes gentes circumsederunt me, in nomine Iehovae, quod succidam eos, Psal. 118. Ut quid mihi (sub. offertis) multitudinem victimarum vestrarum, etc. Isa. 1. Quod convocetis convocationem, non possum (sub, ferre) iniquitatem cum coetu, Isa. 1. Addidisti o Iehova, addidisti genti: glorificatus es: sub. ob beneficia, Isa. 26. Et ego quoque: non parcet oculus meus, neque miserebor, Ezech. 9. Ecce ego ad pugillos, etc. Ezech. 13. submissurus sum iram meam. Quomodo gaudebimus? tribum filii mei sprevit omne lignum, Ezech. 21. pro, quomodo gauderemus, cum tribum filii mei caedat et exterminet et spernet omne lignum? Haec, non ista, humilem sublevabo, Ezech. 21. pro, haec dignitas regia quae nunc est, non erit semper eadem: hoc est, regnum transferetur a te et tuis ad alios. Et ut visitet Iaacob iuxta vias eius, Oseae 12. pro, disceptatio est etiam cum Iaacob ut visitet vias eius vel cum Iaacob, ut visitet eum.

Pleonasmus quoque aut redundantia est multiplex, non tamen ociosa, sed suum fructum utilitatemque habens. Alias vero abundant singulae voces, alias plures, alias etiam integrae sententiae, una aut plures. Dico autem abundare, non quod ociosae plane aut inutiles sint: sed quod etiam sine illis nihilominus videretur necessarius sensus constitutus. Abundantes vero illae voces alias rem plenius exponunt, alias emphasin addunt, alias evidentiam faciunt.

Abundanter saepe et verba et nomina quaedam ponuntur, cum tamen ea in aliis adiunctis inclusa sint, neque tamen carent sua emphasi et fructu: ut, Et aperuit os suum, et locutus est. Item: Voce mea clamabo ad Dominum. Item Gen. 13, Et levavit Loth oculos suos, et vidit planiciem circa Iordanem. Item aliquoties in Psalmis, Vocem precationis exaudivit. Exod. 15, Reduxit super eos aquas maris. Psal. 54. Auribus percipe verba oris mei. Item Gen. 23, In auribus alicuius loqui. Sic Ezech. 4, Auribus audire, oculis videre. Saepe tamen talia nomina sunt verbo adiuncto cognata: ut Ioel. 3. Senes vestri somnia somniabunt, et iuvenes visiones videbunt. Solent hoc genus aliqui Archaismum vocare: ut est, Dona dare, Vitam vivere. Sunt et illi Pleonasmi usitati. Baptista adfuit praedicans, surgens abiit: Levans pedes Iacob abiit in terram orientalem, respondit dicens.

Huc referri potest, quod congerie verborum plurimum utuntur Hebraei, qua vel rem eandem, vel etiam totam sententiam paulum variatis verbis, rei inculcandae gratia saepius repetunt. Exod. 14, Et dixit: Si audiendo audieris vocem Dei tui, et quod rectum est in oculis ipsius feceris, et auscultaveris praeceptis eius, et custodieris omnia statuta eius: omnem infirmitatem, quam posui in Aegypto, non ponam in te. Deut. 13, Post Deum vestrum ibitis, ipsum timebitis, praecepta eius observabitis, voci eius obedietis, ipsum coletis, et ei adhaerebitis. Neque tamen haec congeries aut inculcatio inutilis est, quin potius humanae ruditati ac stupori rerumque magnitudini ac necessitati prorsus necessaria.

Ad Pleonasmum etiam referri posset, quod crebro in Prophetis, crebrius vero in Psalmis eadem sententia bis, aliquando etiam ter, iam affirmative, mox negative inculcatur. Saepe enim Hebraei non solum per alteram contrariam aliquid asseverant, sed etiam per alteram in sensu contrariam destructam illud idem, sive confirmandi, sive declarandi gratia repetunt. Gen. 42, Emite nobis frumenta, ut vivamus, et non moriamur, Exod. 9, Quae deprehendentur in agro, nec erunt collecta sub tectum. Isa. 3, Peccatum suum indicarunt, et non celarunt. Iohan. 1, Confessus est, et non negavit, et confessus est. Exod. 12. Omne fermentum non comedetis in omnibus habitaculis vestris, infermentatum comedetis. Gal. 5, In libertate igitur, qua Christus vos redemit, state, et ne rursus iugo servitutis implicemini. Ibidem: Spiritu ambulate, et carnis concupiscentiam ne perficiatis. Iud. 11, Et tantum illa unica, non erat ei filius

225 vel filia. Ierem. 20, Maledicta sit dies, in qua natus sum: et dies, in qua peperit me mater mea, non sit benedicta. Deuteron. 33, Popule stulte, et non sapiens. prior. Corinth. primo: Ut idem dicatis omnes, et non sint in vobis schismata, sed sitis consolidati in eadem mente. Iohann. primo: Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. De quo genere Hebraismi in capite de affirmatione et Negatione dictum est.

Aliquando, praesertim in contentione, saepius etiam eadem sententia paululum variatis verbis iteratur: ut Ioan. 6. septies Christus iterat, se vere esse panem vitae, aut unicum servatorem: quem locum exempli gratia, ut similes observentur, adscribam. 1 Dixit ergo eis Iesus: Amen amen dico vobis, nisi ederitis carnem filii hominis, et biberitis eius sanguinem, non habetis vitam in vobis. 2 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, habet vitam aeternam, et ego suscitabo eum in novissimo die. 3 Caro enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. 4 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in eo. 5 Sicut misit me pater vivens, et ego vivo propter patrem: ita et qui ederit me, vivet ipse quoque propter me. 6 Hic est panis ille, qui de caelo descendit. 7 Non sicut patres vestri comederunt manna et mortui sunt, qui ederit hunc panem, vivet in aeternum.

Tales pleonasticae inculcationes sunt illae in Psalmis, cum non raro terque quaterque iteratur petitio aut propositio: ut Psal. 5, Eloquia mea adverte, intellige meditationem meam, ausculta vocem clamoris mei, mane exaudi vocem meam. Sed haec ratio indigentium est, ut arctati necessitate terque quaterque idem inculcent ac flagitent. Sic saepe in describenda miseria sua orantes multum immorantur.

Huc etiam referri posset, quod saepissime Psalmi idem bis dicunt, et quidem non raro prius figurate, postea proprie. Psal. 7, Parturit iniquitatem, concepit dolorem, et peperit mendacium: foveam paravit, et effodit eam, inciditque in foveam quam fecit. Convertetur labor eius in caput eius, et in verticem ipsius iniquitas eius descendet.

Ad Pleonasmum quoque referre possis, tum caput variarum repetitionum, tum etiam de redundante stylo.

In una re, voce aut significatione saepe plura concurrunt, quorum in dicendo ratio haberi potest ac solet. Videndum igitur est, in quodnam illorum autor potissimum respexerit. Quam vigilantiam et iudicium si lector non adhibet, sed tantum id quod maxime obvium est (ut plerunque fit) arripit, foede decipitur. ut Gal. 1. Num Deum aut homines suadeo πείθω ? In suadendo duo diversa sunt: primum ipsum docere, deinde quasi blandimentis quibusdam allicere homines, quaerere applausum, et conari placere auditori. In hoc igitur dicto non de simplici institutione, agitur, seu argumentorum recitatione, quam nos erga Deum omniscium exercere non possumus: sed de illa captatione auditoris seu aucupatione favoris, et studio placendi. Ideo mox se ipsemet Apostolus sic exponit dicens: An quaero hominibus placere? Sed multi arripiunt id quod est magis obvium, nempe institutionem: ideo incidunt in absurdum sensum, quem necesse habent varie torquere, donec aliquam tolerabilem speciem nanciscatur. Sensus autem est, quod verum docendo cupimus rem gratam Deo facere, eumque nobis quasi conciliare, non doctrinam corrumpendo, hominum gratiam captare. Quomodo enim nos Deum doceremus? Tale est quod Petrus dicit, mortuis praedicatum esse Evangelium: ubi vox, Mortuis, ipsos homines primum ut substantiam, deinde accidens mortis notat. Hic igitur intelligatur de hominibus, qui postea mortui sunt, post factam praedicationem: quibus postea hoc accidens accidit. Sic Deus iudicabit vivos et mortuos: id est, resuscitatos, qui erant quidem mortui, sed per resurrectionem denuo in vitam revocati sunt. Per mortuos igitur respice substantiam, non illud accidens. Deus non est mortuorum Deus: hic mortuus, totius substantiae hominis totalem abolitionem notat. nam si homines plane aboliti essent, Deo non indigerent, nec Deus eorum curam ageret. Act. 5, Praedicate omnia verba vitae huius. Pronomen (Huius) demonstrat eam vitam aut felicitatem, circa quam functio Petri et sermo Angeli tunc versabatur, non illam, quam communiter dicimus hanc vitam aut praesentem vitam. Angelus monstrat eo pronomine vitam et salutem sibi et Petro praesentem: id est, de qua ipsi tunc loquebantur, non praesente omnibus aliis hominibus, quod qui non animadvertunt, haerent dubii.

Ne responderis stulto, secundum stulticiam eius, ne forte et tu similis illi fias. Contra, Responde stulto secundum stulticiam eius, ne videatur sibi sapiens. Haec duo praecepta videntur contradictoria esse, cum non sint, et utrumque rectissime dicatur. Oportet ergo scriptorem eisdem verbis alias aliud notare, aut in aliud respicere. Nodus autem omnis haeret, tum in voce, Stultus, tum atiam in, Secundum stulticiam. Nam in priore stultus significat notae stulticiae aut vanitatis aut etiam improbitatis nebulonem, quem non necesse est refutare, quemque gravis vir suo responso indignum iudicare potest. Deinde voculae (Secundum stulticiam) notant verborum potissimum, tametsi et sententiarum acerbitatem, levitatem, contumeliam, aut etiam scurrilitatem, quibus dignus esset stultus ut exagitaretur et flagellaretur. Sed quia illa parum decent gravem, moderatum et sapientem virum, et offenderent alios bonos de intelligentes, ut non minus videretur desipere altero: ideo eo modo respondendum ei non est, quin etiam quandoque alicui prorsus levi ac vano scurrae penitus non respondendum est: praesertim cum eius sermo, etiamsi non refutetur, obesse non queat, et ab omnibus ob extremam hominis vanitatem contemnatur. Contra cum sermo stulti obest, sunt enim et stulti magnae autoritatis, ut falsi doctores, parvi gubernatores, et similes: tum respondendum eis est, ea potissimum rerum ac sententiarum veritate et gravitate, ut et ipsi et alii eorum errorem stulticiamque cernere, et quasi manibus palpare queant, seu ut stulticia ipsorum, sicut Paulus inquit, toti mundo innotescat. Sic igitur Salomon iisdem verbis alias alio respicit, primum quidem per stultum indicat hominem levem, vanumque et quasi notae scurrilitatis, dementiae aut etiam flagitiositatis homuncionem, cuius sermo alioquin ab omnibus cernitur et contemnitur. Deinde eiusmodi hominem, qui apud stultam plebeculam in magna authoritate est,

226 eoque eius stulticia vel sermo damnum dat. Praeterea verba (Secundum stulticiam) prius notant verborum nimiam levitatem, acerbitatem, aut maledicentiam, quae gravem ac serium virum non decent. Posterius vero indicat sententiarum gravitatem, evidentiam, soliditatem et pietatem, qua liquido potenterque ille morosophus, aut stulte sapiens redarguatur, et coram omnibus confundatur. Prius ergo, Secundum stulticiam, significat perinde stulte, sicut ille stultus fuerit locutus: posterius vero, secundum quod convenit respondere stulto.

In Metaphoris, Similitudinibus et Allegoriis, plurimus huius admonitionis usus est, ut videamus in quid respexerit loquens. Sicut et August. super Psal. 8 monet. Idem et de tota sententia censeas, ut in Regulis de absolute dictis ostendi, quod videlicet saepe aliqua simpliciter aut generaliter dicuntur, quae ad aliquas species aut circumstantias omnino restringenda sunt.

In sententia non ita multarum vocum saepe ea difficultas accidit, ut licet illa simpliciter poni, et omnino alicui adiunctae voci coniungenda videatur: tamen revera ac simpliciter non omnia sint cum ea connectenda. ut Matth. 1, priusquam convenirent, inventa aut deprehensa est Maria in utero habens ex Spiritu sancto. Ubi non omnes illae voces aut res ad Iosephi aliorumque inventionem, deprehensionem aut animadversionem referendae sunt. Deprehendit enim ille quidem, ipsam esse gravidam, sed nihil minus est suspicatus, quam id a Spiritu sancto esse: quin potius suspicatus est esse ex adultero quopiam. Quare accurate videndum est, quae voces aut res, et quatenus aliis connectendae sint, aut non sint, et quatenus circumstantiae respondeant.

In hoc genere etiam talis Regula utiliter proponi posset, quod dictum de re multis circumstantiis praedita non sit ad omnes accommodandum. Tale est quod Paulus cupit esse anathema pro fratribus et Moyses deleri de libro viventium. Ubi non est sensus, quod Paulus pluris faciat Iudaeos quam Christum, aut suam cum eo coniunctionem: sed solum, quod adeo doleat reiectionem Israelitarum, ut suo exitio optet eos liberare, magisque tantae gentis salutem quam propriam optet. Huc referri posset et illud dictum de Helia, 1 Reg. 19, Helias in virtute illius cibi ambulavit 40 diebus, et 40 noctibus. Ambulare coniungitur proprie cum diebus, neque enim noctu iter fecit: sed noctibus nihilominus eodem cibo sustentatus est. Videndum ergo quod verbum cum quo et quatenus coniungendum sit.

Huius vero admonitionis de vigilanti iudicio, quae nam res aut voces, quibus et quatenus, in una sententia connectendae sint, ideo in hac lingua maior est usus, quod in brevitate et energia sacri sermonis, et in hac quasi violenta verborum compactione, saepe singula verba sententiam continent, ut valde vigilanter attendendum sit, quatenus tanta rerum copia et varietas inter sese ordinanda connectendaque sit, aut non. Sed de hac Regula aut Hebraismo alibi agetur prolixius.

Cum varii sunt fines ac gradus unius actionis aut rei, primarii ac secundarii, summi, medii, infimi: potest fieri ac crebro fit, ut aliquid pium, verum, utile, sanctumque sit ratione unius finis aut gradus, pro ratione alterius est falsum, impium et perniciosum. Vocabula enim rerum et factorum alias summo gradui tribuuntur, alias medio, alias infimo, alias quasi umbrae aut opinioni illarum, alias potentiae aut eo natui, alias effectui. De qua re alibi. Quare non semper de talibus actionibus aut rebus simpliciter pronuncietur, nulla facta mentione discriminis finium ac graduum. Videndum enim est, qua ratione unumquodque dicatur, quod ad conciliationem Scripturae fieri omnino opus est. Ut D. Paulus probat conatum placendi hominibus, Rom. 15, et 1. Cor. 10. ubi quidem valde intendens hoc praeceptum dicit, Per omnia et omnibus placere conor. Contra aut ad Gal. 1 idem improbat: verum id fit discrimine finium, quos Rom. 15 indicat, inquiens: Ad bonum et ad aedificationem, scilicet, ut ante omnia gloriam et voluntatem Dei respiciat. Contra Gal. 1 intelligit studium placendi hominibus, commodi sui gratia, idque neglecto Deo, et eius voluntate. In tali aequalitate finium ac graduum, nemo duob. dominis servire potest, sed in gradibus et finibus subordinatis aut diversis potest quis Deo, proximo et sibimet servire. Sic pro diversitate graduum recte solus Deus dicitur bonus, sapiens, iustus, lux, via, veritas, iustificator, et homines pii quoque: sed in aequalitate, et, ut more sophistarum loquar, identitate graduum non item. De qua admonitione alibi prolixius egi.

Ex hoc fundamento aut Regula potes plurima Scripturae dicta in speciem pugnantia concordare: ut, Baptista non erat lux, sed missus erat, ut testaretur de luce, Ioan. 1, Et vos estis lux mundi, Matth. 5. Sic Rom. 3, solus Deus dicitur iustus, et iustificans. At Dan. [7,] pii doctores dicuntur iustificatores. Sic unus Deus dicitur tantum noster pater. At Paulus gloriatur 1. Cor. 4, se solum esse eorum patrem. Fundamentum est unicum Ecclesiae, 1. Cor. 3. Contra sumus superaedificati super fundamentum Apostolorum et Prophetarum: id est, super eorum doctrinam, Eph. 2. Sic Deus non curat boves, 1. Cor. 9, scilicet, in summo gradu, sicut homines. At contra curat in inferiori, Psal. 147.

Cognatum praecedenti Regulae est, quod in rebus et factis, actionibus aut passionibus alud est ipsum factum aut res, quae veluti substantia quaedam dici potest: aliud sunt circumstantiae eius, sive sint causae, sive loca, tempora, effectus, usus aut fines, quae tu sane accidentia nominaris. Haec nisi cogitatione diligenter separentur, multa exponere perspicue nequibis, multaque dubia indissoluta relinques. Sic saepe ponitur Essentia pro qualitate, et contra. Donec bibam illud novum: id est, novo modo et ratione, non physice. Me non semper habebitis, de modo tantum praesentiae intelligitur. Res igitur pro modo rei ponitur. Act. 4, Herodes et Pilatus convenerunt contra Christum, ut faciant quae Dei manus et consilium ordinavit. Hic duplex dubium oriri posset: primum, quomodo illi ad exequendam Dei ordinationem convenisse dicantur, cum nec sciverint eam nec cupiverint Deo obedire, aut eius voluntatem facere. Alterum dubium, cum idem factum necis Christi non minus Deus ordinaverit et fecerit, quam persecutores, quomodo fiat, ut ipse sit in eo iustus, illi vero iniustissimi: sicut ille inquit: Duo cum idem faciunt, non est idem.

227 Hic igitur secundum praedictam Regulam observetur, aliud esse substantiam facti, et aliud circumstantias, ac veluti accidentia quaedam, sive causarum aut finium, sive aliorum. In facto igitur ipso seu interfectione Christi, convenerunt aliquo modo Deus et persecutores: utrique enim voluerunt Christum tam tristi supplicio mori: sed in accidentibus aut circumstantiis eius non convenerunt. Nam alio animo, consilio ac fine Deus, alio impii voluerunt eum crucifigi: Deus quidem iusto, sancto ac pio, et ad summam utilitatem generis humani tendente, at impii contra nefario et sanguinario animo idem expetiverunt: Eventus ille ex Deo pendet, malae circumstantiae a Iudaeorum pravo animo veniunt.

Factum ergo ipsum seu eventum, ac veluti substantiam totius illius negotii, Deus ordinavit, promovit, et plane ad opus ipsum deduxit: sed nefarias illas et sanguinarias circumstantias impiorum, qui ex diabolico odio ac invidia Christum interfecerunt, idque tantum sui proprii carnalisque commodi gratia, nequaquam Deus promovit. Secundo observetur illud et in hoc dicto, quod licet ita videatur sonare, quasi persecutores sciverint Dei ordinationem ac consilium, idque exequi studuerint, et ad id convenerint ac conspiraverint: tamen id solum ad ipsum factum pertinet, non ad illam circumstantiam divinae ordinationis: diciturque id ratione Apostoli, qui solus perspexit illos sceleratos homines inscios, aut per ignorantiam, et quasi invitos voluntatem Dei executos esse. Sensus ergo est, quasi dicat Apostolus: Persecutores nefario animo conspirarunt in necem Iesu, eamque etiam tandem scelerate peregerunt. Quam mortem ipsemet etiam Deus dudum ordinaverat, ac tandem ad eventum produxit. Verum Iudaei neque sciverunt hoc consilium, nec in hoc Deo obedire sunt conati.

Ita duplex dubium per hanc distinctionem substantiae et accidentis in hoc loco solvitur. Alterum qui fiat; quod cum tum Deus, tum Iudaei voluerint procuraverintque Christum interfici, tamen Dei factum est sanctissimum, Iudaeorum vero est plane sceleratum: nec huius eorum culpae causa in Deum ullo modo reiici potest. Alterum dubium, quonam modo persecutores dicantur convenisse, ut efficiant Dei ordinationem, cum eam ignoraverint, et nequaquam in illo suo furore obedire Deo sint conati, sed suae tantum malitiae. Utrumque igitur istorum dubiorum respicit ad solam substantiam facti, non ad illa eius accidentia aut circumstantias. In substantia igitur facti aut eventu illa conveniunt, in circumstantia vero minime.

Hic distinctione posses conciliare multa dicta, quomodo saepe una actio aut res a Deo, diabolo aut impiis agatur, ab illo iuste, ab impiis scelerate, et tamen Deus non est illorum malitiae aut etiam pravi conatus causa. Simile illud huc adferas, quod saepe legitur rex aliquis persecutus aliquem suum hostem aut etiam seditiosum, qui latitans aut fugiens in solitudinibus, a latronibus sit interfectus. Ubi eandem rem diverso modo ac animo voluerunt princeps et latrones, ipse quidem iuste, illi vero iniustissime.

Vicinum huic est, quod supra dixi poni accidens pro substantia, et contra. Tale est illud Ioan. 6, Hoc vos offendit, quid si videritis filium hominis eo ascendentem, ubi fuit prius: id est, Ego mea ascensione probabo me esse panem de caelo venientem et salutiferum: etiamsi vos hoc nec visuri, nec credituri sitis. Sic Matt. 23, Nequaquam me videbitis amplius, donec dicatis: Benedictus qui venit in nomine Domini: id est, donec ego fuero glorificatus: asserit tantum suam glorificationem, non eorum visionem. Ponitur aut asseritur aliquid cum suis circumstantiis, quod de sola substantia est intelligendum.

Deus praecipit Iudaeis Ezech. 20, inquiens: Abominationes oculorum vestrorum abiicite. Ubi in unica voce, Abominationes, tria sunt consideranda. Primum quasi quaedam substantia ea fuerunt idola, idololatriae ac errores: deinde duplicia accidentia aut circumstantiae. Aliis enim fuere in summo precio, aliis in summo odio: Iudaeis erant in summo honore ac existimatione, ut qui ea pro suis diis habebant, indeque toti pendebant: ideo dicuntur esse oculorum ipsorum: id est, quae illi semper habebant in oculis, ea animo contemplabantur et admirabantur, ac ad ea subinde respiciebant tanquam ad unica suarum rerum praesidia. At Deo erant abominationes, eoque respectu Dei sic vocantur passim in sacris Literis. Per se igitur ac veluti ratione essentiae erant idola, ratione accidentis erga Iudaeos erant eorum Dii, ex quibus prorsus pendebant, ideoque dicuntur fuisse ipsorum oculorum: ratione Dei erant abominationes. Ita videmus confluere orationem ex vocabulis diversas personas spectantibus, et in unica re ratione alius personae substantia, et aliorum respectu alia atque alia accidentia considerari possunt ac debent, ad hoc, ut ad verum sensum perveniamus.

Cognata hisce est Regula supra in Synecdoche aut Metony. recitata: Laudantur interdum aut vituperantur aliqua in sacris Literis, non quod sua natura bona malave sint, sed quia bonarum aut malarum rerum sint effectus aut signa. De qua ibi satis dictum est.

Sic etiam laudantur aliquando mala, et vituperantur bona, ob aliquem respectum, circumstantiam aut conditionem. Sic laudatur villicus infidelis non per se, sed quia astute ac in tempore sibi prospexit. Laudantur Rechabitae apud Ieremiam ob religiositatem, aut religiosam observationem traditionum paternarum, non quod ipsae traditiones essent adeo praestantes aut Deo acceptae. Laudatur Achabi licet hypocritica poenitentia. Contra improbatur bonum Uze factum volentis succurrere Arcae ruinam minanti: quia praeter mandatum Dei erat factum. Sic damnatur Saulis sacrificium, cum per se sit bonum in periculo sacrificare, et pecudes ex Amalec ad sacrificium allatae.

1 Saepe ita de una re diversis vocibus aut etiam sententiis loquuntur, ut imperitus putet esse duas. 1 Cor. 5. Festum igitur celebremus, non in fermento veteri, nec in fermento malitiae et nequitiae, sed in azymis sinceritatis et veritatis. Hic posset quis putare, duo diversa fermenta esse, vetus et malitiae ac nequitiae, cum sit unicum. Sic Rom. 3, Deus iustificat circumcisionem ex fide, et praeputium per fidem. Videntur duo diversa dici, cum unicum sit, Ex fide, et Per fidem iustificari. Verba igitur tantum diversa sunt; res vero unica. Sic 1. Cor. 5, Non commisceri, non comedere. Hoc saepe fit in mutata constructione, et repetito

228 vocabulo, veluti epexegeseos gratia. Huc pertinent variae reduplicationes sermonis.

Vicinum huic est, quod interdum unicum sensum in duo membra aut orationes scindunt. Psal. 88, Deus salutis in die clamo, in nocte coram te. pro, die ac nocte coram te clamo. Huc referatur Hendias, de qua in constructione Nominis dictum est, cum adiectivum ac substantivum in duo diversa distrahuntur, tanquam si sint duae plane diversae res. 2. Reg. 6, Velis quaeso et veni: pro, Veni quaeso.

2 Contra saepe de duabus rebus tanquam de una agunt, ut putare queat imperitus unicam esse. Tales sunt multi Psalmi et aliae prophetiae loquentes simul de Davide aut Salomone et Christo, de Ierosolyma, populo Iudaico, et de caelesti Ierusalem, de terra promissionis, et vita aeterna, de semine carnali et spirituali, de sacrificiis Leviticis et Christo. Sic Ioan. 5, simul agitur de morte et resurrectione spirituali et corporali. Sic in parabola saucii et Samaritani, tum quis sit proximus indicatur, tum unica ratio salutis per Messiam monstratur: atque ita miro artificio Lex et Evangelium miscentur. Sic Matth. 24, simul praedicuntur poenae Iudaeorum in devastatione Ierosolymae, et in ultimo iudicio. Isaiae 7, et saepe alias, tum praesens liberatio Ierosolymae, tum et verae Ecclesiae spiritualis atque adeo illa in ultima die futura praedicuntur.

3 Huc referti posset Regula de verbis motum significantibus, aut significationem duplicantibus, ob adiunctam aliquam vocem, praesertim praepositionem. Saepe enim verba motum non significantia, nanciscuntur eum ex praepositione adiuncta, et quasi duas significationes nanciscuntur, ita ut ad eorum plenam explicationem etiam aliud verbum intelligi aut addi sit necesse. Expergiscere ad me ob praeceptum quod praecepisti, Psalm. 7. Isa. 38, Tollant massam ficorum, et contundant eam super ulcus. id est, contusam ponant super ulcus. Num. 19. Accipient ad te vitulam rufam. pro, accipiendo adducent. Et 25, Coepit populus scortari ad filias Moab: pro scortationis causa eas accedere, aut sese, eis adiungere. Psalm. 104, Ad habitacula sua recumbent. pro, eo ibunt, ut recumbant. Psalm. 137, Infantes dissipabunt ad petram. pro, illidendo dissipabunt. Isa. 11, Gentes requirent ad eum. pro, requirendo venient ad eum. Psalm. 89, Prophanasti in terram coronam eius: id est, prophanasti in terram deiiciendo eam. Psal. 143, Contudit in terram vitam meam. pro, contusam prostravit in terram. Psal. 10, Vivificasti me a descendentibus in lacum. pro, vivum inde extraxisti. Psal. 73, Perdes omnem meretricantem abs te. pro. qui meretricando recedit ac deficit a te. Lamentata est terra post Dominum, 1. Samuelis septimo. pro, cum lamentatione et flens secuta est eum, aut conversa est ad eum. Ezech. vigesimooctavo: Et prophanabo de monte Dei: id est, deiiciendo inde. Isaiae trigesimooctavo, Desiderasti animam meam ex fovea putrida. pro, cum desiderio liberasti animam meam inde. 1 Regum primo: Et adiuverunt post Adoniam: id est, adiuverunt et secuti sunt Adoniam. Ieiunare ad lites, Isaiae quinquagesimooctavo. Sic Christus dicens, Hic est sanguis meus novi Testamenti: duas sententias complectitur. Quarum altera indicat quid det in potum: altera, quid illa cibatione ac potus praebitione agat, nempe quod Novum foedus sanciat.

2 Hisce adde sententias nimium distractas voces aut res connectentes. Quia et illae duos sensus in unam sententiam contrahunt. Nam non raro in sacris Literis voces rerum longius distantium connectuntur, efficiuntque et durum et obscurum sermonem. Quare ut sententia quasi expleatur, magisque perspicua reddatur, mediis aliquibus vocibus aut sensibus supplenda ac veluti sarcienda est. ut Prov, 10. Labia norunt scientiam: pro, secundum agnitam perceptamve scientiam loquuntur. Gen. 31, Comedit argentum aut precium nostrum: id est, cibum nostro precio aut argento pro nobis accepto comparatum. 2 Cor. 7, Estis in corde nostro ad commoriendum: id est, adeo diligimini a me ex animo, ut sim paratus etiam mori vobiscum. 1 Thess. 1, Fides vestra erga Deum ubique exiit: id est, fidei rumor, laus, praedicatio. Comedere de arbore, Gen. 1. 2. Isa. 1, Terram vestram alieni coram vobis comedunt. pro, fructibus terrae vestrae fruuntur. Gen. 3, In sudore vultus tui comedes panem: pro, sudore paratum aut acquisitum panem comedes. Sic dicitur, Oculi omnium in te sperant, pro, omnes sperant in te, eoque nimio desiderio ad te vertunt oculos. Auribus percipe lachrymas meas. Videre lachrymas. 2 Sam. 10, Num comedendo comedimus a rege: id est, num comedimus cibum quem dedit rex? 1. Cor. 14, Qui hominibus prophetat, loquitur aedificationem: id est, loquitur ea quae faciunt ad edificationem. Excidere mustrum ex ore, Debilitatum esse oleum, Ioel. 1. Populus vidit vocem Dei, Exod. 20.

Studio brevitatis aliquando duo aut etiam tria membra, aut sententiae in unum contrahuntur, ut in constructione Verbi prolixius ostendi: seu singulae voces unius membri, quasi integram sententiam continent. Psal. 5. Tanquam scuto, bona voluntate aut favore tuo coronabis eum: id est, tu favebis ei, ideo veluti scuto proteges aut munies eum: unde sequitur, ut ille tunc incolumis maneat, tum etiam glorificetur, veluti elegantissima corona ornatus. Hic favor, scutum et corona, tanquam re diversissimae duriter cohaerent, et singulae istae voces singulas sententias continent. Sic Psal. 10, Oculi eius contra pauperem absconditi sunt: id est, ipse latitat loco idoneo struens insidias, inde acute observat occulis ocasionem laedendi, praecipue autem miseris parat exitium, qui sese tueri nequeunt. Sic et Virgilius inquit: Exulibus ne datur virgo Lavinia coniunx: id est, ut sit coniunx eorum. 5 Huiusmodi est, quod in capite de Similitudinibus dixi, interdum misceri simile cum assimilato: quae diversis membris exponenda esset, ubi etiam duo tanquam unum quid tractantur. Huc referri posset, cum in una sententia eius antithesis intelligitur.

Huius generis etiam illud est, quod nonnunquam unica voce aut duabus integer sensus exprimitur, vel prius subindicatur tantum.

Non raro sensus uno nomine aut duabus vocibus subindicatur, aut etiam alii orationi adglutinatur, qui integra sententia exponendus est. Sic venitis ad decipiendum me absque iniquitate in manibus meis, 1. Par. 12, pro, cum nihil pravi iniustive consilii aut conatus moliar, Sic Psal. 59, Insidiantur animae meae absque praevaricatione mea, absque peccato meo: pro, cum nihil peccaverim. Sic Psal. 95, Insidiantur animae

229 meae, non scelus meum, et non peccatum meum: pro, nullo meo scelere impulsi, vel potius, cum nullum scelus patraverim. Isa. 44, Operabitur brachio fortitudinis, et non vires: id est, tamdiu strenue laborabit, donec eum vires deficiant. Ierem. 33. Desertus est locus a non homine: id est, ut nulli amplius adsint homines.

Valde usitatum est in sacris Literis, quod vocabula sic usurpantur, ut primo quidem nobis illa ipsa significent, quorum nomina sunt, verum una cum illis ipsis statim aliquid aliud insinuent, quod priori adhaeret, consequens est, aut in eo continetur: et ut plurimum hoc posterius praecipuum est in negotio, cuius maxima ratio habenda est. Ut cum Evangelista dicit, Hic calix est novum testamentum: non tantum calix, verum etiam vinum atque adeo sanguis intelligendus est. Ita et cum Scriptura dicit, Fidem nobis imputari ad iustitiam: non oportet fidem solam intelligi, verum etiam Christum verum Deum et hominem, quem fides in verbo apprehendit, et in sese includit, ita ut Christus per fidem in nobis habitet, etc. Et hic quoque Christus est verum ac praecipuum caput negotii, sine quo fides per se ad iustificationem nihil faceret. Hunc usum vocabulorum, quo aliquid aliud magis necessarium et praestantius, una cum eo, quod native significant, subintelligendum offerunt: eruditi in artibus dicendi Synecdochen vocant.

Hanc eandem Regulam etiam ad Allegoriam et typum referre possis, idque multo rectius, et adiungere ei illa illustria exempla, quod sub promissione numerosi seminis aut posteritatis Abrahami, simul intelligantur omnes credentes: sub promissione terrae illius fertilissimae promittitur vita aeterna: sub descriptione aut indicatione agni paschalis et aliorum expiatoriorum sacrificiorum, intelliguntur primum quidem illi ipsi ritus, sed praecipue tamen ipse per illa figuratus agnus Dei totius mundi peccata tollens. Cum Christus iussit Apostolos primum non sumere secum baculum aut peram, postea contra accipere: omnino voluit aliquid maius per illas notas indicare, nempe doctores debere esse expeditos ad cursum ministerii: et postea indicavit varias difficultates eis obviaturas: sed tamen interim voluit etiam illud ipsum factum ab eis fieri.

Sic tota lex aliud sonat et valet externa cortice, aliud interno nucleo. Quin etiam moralis lex aliud externo velamine, quo facies Mosi tecta fuit, portendit, aliud vera ac detecta Mosis facie. Externo illo velamine videtur vere afferre et offerre iustitiam ac vitam obedientibus, omnesque ad eam apprehendendam excitare: at contra interna facie et quasi vero cordis sui sensu omnes ad desperatiovem de iustitia ac vita impellit, omnesque a se ad quaerendam aliunde iustitiam et salutem abigit. De qua re etiam in velamine Mosis prolixe egi. Verum dixi alibi prolixius, quod saepe unus simplexque textus quasi duplicatum quendam sensum habeat.

Anticipatio aut Prolepsis est valde usitata in Sacris: quae est, cum vel nomina postea demum locis imposita in prioribus historiis usurpantur, vel postea gesta prioribus aliqua occasione admiscentur: ut Ioan. 7, narrationi de missis et reversis satellitibus ea admiscentur, quae postea ultima demum festi die gesta sunt: in ultimo autem die magno clamavit Iesus dicens, etc. Contra aliquando etiam posterioribus gestis aliqua antecedentia, seu dudum gesta admiscentur. Quod vero attinet ad nominum anticipationem, exemplo sit illud Gen. 1, In principio creavit Deus caelum et terram: ubi per anticipationem illa rudis et informis massa eis nominibus notatur: quia fuit veluti materia quaedam caeli et terrae. Seu fuit, ut ita dicamus, in potentia caelum et terra. Sic Ioann. 11, Erat autem Maria quae unxit Dominum: quod per anticipationem dicitur, quia sequenti capite fit ea unctio. Verum de hac figura plura forte mox in capite de Narrationibus dicentur.

Non raro fit, ut scribentes aut loquentes de rebus priscis aut etiam peregrinis alienisve, aliqua dicant secundum sua tempora, res aut loca, perinde facientes, ac si veteres historias pingendo, novas species praesentemque vestitum et arma pictor illis personis tribuat. Sic Petrus dicit, Evangelium esse praedicatum mortuis: id est, qui eius tempore iam erant mortui, non tunc, cum primum Evangelium eis est per prophetas praedicatum. Sic dicit idem Petrus, Christum praedicasse spiritibus in carcere olim incredulis: id est, qui eius tempore erant in carcere. Cave ergo, ne putes omnia dici respectu illius temporis ac loci, de quo proprie narratio aut sermo instituitur, ne actu ipso mortuis putes Evangelium praedicari. Sic Moses saepe narrat vetera sui temporis nominibus, aut veteribus rebus sui temporis nomina per Prolepsin tribuit: quale forte et Iehova est veteribus ignotum, ut Exodus testatur. Sic Zoar oppidulum per anticipationem nominatur. Sic Moses et alii scriptores aliquando loquuntur de plagis caeli, Oriente, Meridie aut Occidente, habito sui respectu, non illius, de quo loquuntur. Ut initio Genes. 13, Abrahamum cum Lotho esse profectum ex Aegypto ad Meridiem, scilicet Mosi scribenti ad Meridiem, sed sibi aut Aegypto ad Septentrionem. Alioqui fuissent in Aethiopiam profecti, quae est Aegypto Meridiana. Plurima sunt huius generis, quae diligenter observanda sunt.

Praesentes et etiam futurae res, ut poenae et promissiones, saepe describuntur idea aut specie praeteritarum, ut per illud vetus individuum aliquid simile in genere tantum intelligendum sit: seu in exprimendis novis rebus pictorum aut etiam poetarum instar, vetera illa exempla imitentur. Sic multae passim descriptiones poenarum divinarum alludunt ad formam diluvii et submersionis Sodomorum ac Pharaonis, ut sic praesentes poenas describant, aut minentur prorsus, sicut aut quales illae olim acciderunt, cum praesentes plurimum ab illis differant. Fit autem hoc ob plures causas. Primum, ut poenas illas tanto magis ante oculos ponat, quia res factae magis nobis ante oculos versantur, tanquam certissimae, quam futurae, quae sunt minus certae. Praeterea tacite continent argumentum, quod quandoquidem Deus antea sic puniverit, etiam nunc dubitare non debeamus, quin sit puniturus. Efficacius denique maioremque terrorem tales minae incutiunt. Eadem ratio etiam promissionum ac rerum bonarum est. Sed iam propius ad exempla accedamus. Psalm. 11, Pluet Dominus super impios laqueos,

230 ignem et sulphur, atque spiritus procellarum, haec est pars calicis eorum. Tales poenae solis Sodomitis olim acciderunt, et nullis postea. Ponitur igitur illorum specialis forma poenarum pro generali castigationum forma omnium impiorum. Ad intelligendum igitur talem sermonem sciendum est, eo respicere Psalmistam. Sic passim Psalmi describentes Deum iratum, aut alioqui in sua maiestate existentem, illam terribilem speciem ipsius in monte Synai visam exprimunt. Haec contraria scribendi et loquendi consuetudo perinde est, ac si pictor vel veteres historias factaque pingendo, sui temporis species, vestes et arma illis induat: vel contra novas aut futuras pingendo, veteribus vestimentorum formis et armis personas ornet.

Huc referri posset ἀνακεϕαλαίωσις , recapitulatio, cum nova aliqua narraturi priora aut vetera repetunt: de qua forte aliquid in capite de Narrationibus dicetur.

In narrationibus apud Hebraeos plurimum praecedentes figurae Anticipatio, Prolepsis et Recapitulatio adhibentur. Sic Gen. 21, Agar dicitur errasse circa Beerseba puteum iuramenti: quod tamen nomen ei puteo postea impositum est. Sic Numer. 13, narratur exploratores venisse usque in vallem Escol aut Botri: quod tamen nomen postea demum ab eventu sumpti inde Botri proculdubio a Moyse ipso inter scribendum impositum est.

Multa huius generis exposui in capite de Varia perturbatione aut transpositione vocum et sententiarum, atque adeo rerum: simul et de Hysteron proteron, de Hysterologia, Synchysi, Hypallage dixi. Vide ibi exempla ex Gen. 6. cuius generis innumera sunt in sacris Literis.

Observandum quoque est in Narrationibus, quod alius sit ordo temporis et actionis, alius autem dignitatis. Alias ergo hunc, alias illum scriptores sequuntur, ut scilicet iam priora tempore, iam dignitate praeponant.

Narrare solent Hebraei ita res gestas, ut cum indicandus sit alicuius sermo, non tantum prolixus, sed et brevis, ipsummet inducant directe loquentem, non eius orationem oblique recitent: ut plerunque Latini, exceptis aliquibus historicis, qui prolixiores, orationes directe recitant, ut Livius. Fecit autem hoc multum ad evidentiam aut energiam: proponit enim rem ante oculos, tanquam si coram res nunc primum agatur.

Saepe cum oblique lingua Hebraea alicuius sermonem incipit referre, subinde aliqua directe, tanquam si ille ipse iam coram ea loquatur, recitat. Facit autem id ideo, ut illa iam veluti coram geri videantur, Genes. 20, Nonne ipse dixit mihi, Soror mea ipsa est: et ipsa quoque dixit, Frater meus ipse est: id est, dixit, quod sit soror ipsius, et quod sit frater ipsius. Ierem. 2, Qui dicitis ligno, Deus meus es tu. 1. Reg. 1, Tu dixisti Domine mi rex, quod Salomon filius tuus regnabit post me. Qui nos persequitur, Evangelizat, Gal. 1. Hoc magis gaudium et admirationem piorum exprimit, dum illa eorum passim iactata vox formaliter recitatur.

Crebro non exactissime observatur series rerum aut temporum in Narrationibus.

Hysterologia multum utuntur Hebraei: saepe enim et narrando, et alias, non satis suo ordine gesta recensent, priora posterius, et posteriora prius commemorantes. Sic Ios. 2, prius narratur, exploratores fune demissos per fenestram: postea colloquium eorum et meretricis pertexitur: quod verisimile est prius in aedibus habitum fuisse: alioqui res facile prodi potuisset, si ex fenestra clamasset. 1 Samuel, 23. Acciditque cum fugeret Abiathar ad Davidem in Ceila, ut et Ephod descenderet in manu eius. Commemorat fugam Ablathar cum Ephod: quia postea narraturus, Davidem consuluisse Deum per Ephod. Hanc porro ipsam historiam de fuga Abiathar videtur non satis suo loco posuisse. Ponit enim eam ante profectionem David in Ceila, cum tamen hic textus dicat, sacerdotem in Ceila ad Davidem profugisse: nisi forte propter cohaerentiam huius historiae cum caede sacerdotum simul illa exposuerit. 1 Samuel. 23. Et factum est, cum tonderet oves suas in Carmelo. Haec sententia esset coniungenda cum illis aliquanto post sequentibus: Et audivit David, etc. 1 Sam. 6, prius narratur currum, in quo vehebatur arca, concisum, eoque hostias oblatas: postea dicitur, Levitas deposuisse arcam ex curru. Isa. 38, Quod signum est, quod ascensurus sim in domum Domini? Hoc dictum in fine capitis ponitur, cum videatur ponendum ante septimum versiculum: sic enim ponitur 2 Regum 2, vers. 8. Atque hanc sententiam quidam non satis dextre interpretati sunt ob hanc ipsam causam, quod parum suo loco recitatur. Sic et secundo Paralip. trigesimosecundo, quaedam non satis ordine narrantur. Sic primo Samuel. 28, repetitur mors Samuelis, et abolitio Pythonum, ob praesentem historiam exitii Saulis, et praesertim ob consultionem Pythonissae.

In Narrationibus saepe nimis minutim singula narrant, cum satis esset aliqua tantum nominare: ex illis enim reliqua facile intelligi possent. Ea figura, quanquam Pleonasmo non admodum dissimilis est, tamen ad Leptologiam commodius refertur: quod nimirum singula etiam minutissima ociosius persequatur. Gen. 20, Et misit Abimelech rex Gerar, et accepit Saram. Item: Accepit Abimelech oves, boves, servos, ancillas, et dedit Abrahae. Genes. vigesimoprimo, Et ivit et implevit utrem, et dedit potum filio. Ibidem: Surge, tolle puerum, et manu tua eum apprehende. Deuteronom. 2 saepius, Vertere faciem et proficisci. Sic in novo Testamento, Accedere et loqui seu dicere. secundo Sam. 12, Et surrexit de terra et lavit et unxit se, et mutavit vestimenta, et intravit in domum Domini, et adoravit, et venit in domum suam, et petiit, et apposuerunt ei panem, et comedit. Sic, Levare faciem et videre, primo Samuel. 7.

Et econtra saepe mediae aliquae propositiones intermittuntur, coniungunturque longius inter se dissitae: ex quibus tamen non difficulter mediae illae quae necessariae sunt, ad sensuum cohaerentiam inveniri possunt. De qua re in Eclipsi prolixe dictum est: multaque exempla proposita sunt.

231

Prophetiae de Christo ac omnino de rebus futuris, ut et rei ipsius natura postulat, et consuetudo Graeci Latinique sermonis obtinuit, deberent proponi per futurum indicativi, idque oratione propalam, et non dissimulanter id agente: ut fit Genes. 49, Non discedet sceptrum de Iuda, nec legislator, etc. Deut. 18, Prophetam de medio tui deque fratribus tuis, sicuti me, excitabit tibi Dominus, etc. Et Isa. 2, Et erit in postremis diebus mons domus Domini, etc. Sic Matth. 24, 25. Act. 21. 2 Thessal. 2. 2 Timoth. 3, 4.

Verum apud prophetas multum in praeterito proponuntur. Isa. 51, Quoniam consolatus est Dominus Sion, etc. Eiusdem 60, Surge, exciteris, quoniam venit lux tua, et gloria Domini super te orta est. Causam dicunt esse, quia prophetis tam certa ea fuere, ac si iam facta fuissent, eoque praeterito illas expresserunt. Phalereus dicit praeteritum esse vehementius praesenti aut futuro. Sic Terent. Periisti, pro, peribis.

Praeterea prophetant prophetae in alia atque alia forma orationis, saepe non prae se ferentes, tanquam aliquid sint de futuro praedicturi, ac quasi aliquid aliud agentes. Ut Psal. 2, tanquam si obiurget quosdam impios, qui olim verae religioni restiterunt, praedicit in posterum fore tales; qui Christo repugnent, et ab eo puniantur.

Saepe in forma consolationis aut adhortationis. ut Isa. 52, Exciteris, exciteris, et induere fortitudine tua Sion. Et 54, Iubila sterilis, quae non peperisti. Eiusdem 55, O vos sitientes venite omnes ad aquas.

Aliquando in forma poenae. Ponam inimicitias inter te et mulierem, inter semem tuum et semen eius; et ipsum conteret caput tuum.

Aliquando in forma precationis. Psal. 22, Deus meus, Deus meus; quare me dereliquisti? Psal. 79; 68, 69. Item, Gratiarum actionis: ut Psal. 95, 97, 98.

Observandum quoque in prophetiis res diversissimas simul aut de diversissimis temporibus praedici. Isa. 7. Matth. 24. exempla mox sequentur.

Saepe dum de alia re praesenti loqui videtur, τυπικῶς veluti per typum de futuris aliquid significat: ut Exod. 12, Nec os confringetur in eo: dum videtur eos docere modum edendi agni paschalis, praedicit formam passionis Christi. Sic Exod. 25, Vide ut facias omnia secundum exemplar, quod ostensum est tibi. Dum videtur Deus instruere Mosen, qua ratione debeat fabricare tabernaculum, praedicit eum cultum esse umbram caelestis tabernaculi et futurorum bonorum. Sic Oseae 11, Ex Aegypto vocavi filium meum. In typo Israelis praedicit, Christum filium Dei ex Aegypto revocandum. Isa. 7, Ecce virgo concipiet et pariet: dum videtur promittere aliquod miraculum, quo praesentis liberationis promissionem confirmet, aliud longe maius agit: praedicit enim Christum nasciturum ex virgine. Sic proponitur serpens aeneus, Num. 21. Sic sub specie promissionis terrae Canaan, promittitur regnum caelorum: sub promissione posteritatis, praesertim nascituri Isaaci, praedicit benedicti seminis aut Meschiae adventum. Promiscue igitur interdum de utroque Christi adventu prophetae praedicunt, et quae promiscue praedicuntur, successive, suoque tempore ac loco implentur.

Aliquando aliqua praedici videntur, per quae tamen alia proprie denotantur. Apprehendent septem mulieres virum unum: id est, erunt bella, et magna paucitas virorum. Coquent septem mulieres panem in uno furno: id est, erit magna penuria. Vae praegnantibus et lactantibus: id est, erit tristis et periculosa calamitas, quam tales non bene evadere poterunt.

Aliquando in prophetiis non habetur ratio temporis eventuum. In Isaia praedicitur destructio Babylonis, antequam captivitas Babyl. praedicatur: quod forte tunc multos contra Ieremiae praedictiones ac minas armavit, qui putaverunt cito secuturam Babylonis eversionem.

Adhortationes, praecepta ac consolationes saepe prophetizant. Adhortatio ad luctum, praedicit calamitates: adhortatio ad laeticiam, res laetas. Mich. 1, Decalva teipsam, et tonde comam super filios deliciarum tuarum. quasi dicat, habebis iustam causam lugendi. Isa. 47. Descende, et sede in pulvere virgo filia Babel, sede in terra, etc. Sic Isaias saepissime hortatur ad laetitiam, praedicens adventum regni Meschiae. Sic cap. 54, Exulta sterilis, quae non paris, prorumpe, et iubila. Sic 60 cap. Surge et illuminare, etc. Sic exponunt aliqui illud dictum Christi Luc. 22, Nunc qui habet sacculum, tollat et peram, et qui non habet, vendat tunicam suam, et emat gladium: ut sit prophetia multiplicium difficultatum. Adhortatio ad paranda remedia praeindicat futuras necessitates: sic, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme.

Aliquando per formam admirationis ac percontationis tanquam in re praesente. Isaiae 63, Quis est iste, qui venit de Edom rubens vestibus?

Huc referatur quod interdum ad confirmandas promissiones aut affirmationes praesentium aut mox secuturarum rerum Deus dat futura signa, quae postid tempus, imo et aliquando post mortem eorum accidunt, quibus dantur: ut Achaziae de partu virginis: mors duorum filiorum Eli, de aliis poenis: resurrectio Christi, de veritate eius doctrinae. Causa est, quia non ipsis singulis hominibus, sed toti posteritati illa signa dantur. Propter nos enim, teste Paulo et Petro, non propter illos tantum ea scripta sunt.

Adventus Meschiae primus alias valde humilis, simul et laetus, ac hominibus blandus et salutaris describitur. Zach. 9, Dicite filiae Sion: Ecce venit Rex tuus iustus et servator, equitans super pullum. Isa. 61. et Luc. 4, Spiritus Domini super me, quia inunxit me, ut Evangelizem afflictis; etc. In qua ipsa tam iucunda et amoena descriptione personae adventus et officii Christi, inseritur admodum austera vox: Ad praedicandum diem ultionis Dei nostri. Talibus amoenis et salutaribus descriptionibus adventus Meschiae plena est Scriptura.

Alias contra idem adventus pingitur gloriosus, potens ac terribilis. Malach. 3. Veniet repente ad templum suum Dominus, quem vos quaeritis, et angelus foederis, quem vos desideratis. Ecce venit, dicit Dominus exercituum. Et quis potest sustinere diem adventus eius? et quis stare poterit, cum ille apparuerit? Est enim veluti ignis exco quens, et veluti lixivium lavantium. Sic Ioel 2, Sed et super servos et ancillas meas in diebus illis effundam de spiritu meo. Et dabo prodigia in caelo et in terra, sanguinem et ignem et columnas

232 nubis. Sol vertetur in tenebras, et luna in sanguinem, antequam veniat dies Domini magnus et terribilis. Et erit, omnis qui invocaverit nomen Domini, servabitur. Quoniam in monte Sion erit salutatio, et in reliquiis, quas Dominus vocabit, sicut Dominus dixit. Quem locum Petrus Act. 2, de primo adventu Christi exponit. Sic etiam Isa. 2, post praedictionem laeti et amabilis adventus, quod stabit mons Sion, et omnes ad eum confluent, ac dicent: Venite ascendamus, etc. mox simul etiam terribili specie eundem describit, inquiens: Quoniam dies Domini exercituum erit super omne excelsum et superbum, ac super omne elevatum, etc. Talis quasi militaris aut etiam hostilis descriptio primi adventus Meschiae est et Isa. 59, Induet iustitiam sicut loricam, et galeam salutis capiti suo adhibuit, induens vestimentum ultionis, et amiciens se pallio zeli, quasi propter retributiones, et quasi propter vindictam reddendam hostibus suis, etc. Sequitur ibi longa eiusmodi terribilis speciei descriptio, quam tandem concludit in quiens: Et veniet redemtor ad Sion, et ad eos, qui resipuerint, in Iacob.

Ut vero recte haec quasi contrarietas Scripturae et diversa unius adventus Domini descriptio intelligatur, observanda est diversitas personarum. Aliis enim erit hic adventus terribilis, ut praesertim principi huius mundi, qui iudicatus eiicietur foras, ipsi mundo, quem vincet Meschias: peccato, morti et inferno, quibus erit pestis et mors: omnibus idolis, quae abolebit: erroribus ac seductoribus, et simul falsis pastoribus, quos refutabit, et flagello verbi et ministerii sui ex suo templo et grege eiiciet: omnibus securis vel Epicureis et iustitiariis, quos malleo legis suae veluti durissimas quasdam petras confringet: veteri Adamo, quem lege ac spiritu suo conteret et mortificabit: et denique omnibus adversariis, quos non tantum verbo expugnabit, sed etiam paulatim reipsa ac tristi exitio, teste Psal. 2 et 11, veluti testacea vasa ferreo sceptro contundet.

Contra autem expectantibus regnum eius, esurientibus et sitientibus, oneratis et laborantibus, humiliatis denique et contritis veniet mansuetus et servator, ut eos consoletur, liberet, satiet et reficiat. Non enim venit iudicare, non clamare, non confringere arundinem contritam, aut lignum fumigans extinguere. Hac igitur diversitate personarum aut rerum, quibus Meschias etiam in primo adventu veniet, observata ac diligenter distincta, facile istae tam diversae descriptiones unius adventus Domini intelligi et concordari poterunt.

Consideretur quque duplex rerum natura, corporalis et spiritualis. In corporalibus rebus aut specie externa non fuit ei decor aut forma ulla, eoque non est refutatus, ut habetur Esa. 53. At in spiritualibus contra satanam, peccatum, iram Dei et legem accusantem fuit praepotens, efficax et terribilis, ubi feliciter ac victoriose omnia peregit. Quare saepe illae terribiles minae non proprie ipsis peccatoribus, sed tantum peccato exitium minantur: quin potius peccatoribus suaves et salutares sunt.

Posset aliquis dicere ad talium descriptionum conciliationem, videri aliquo modo in iisdem locis aut prophetiis duos diversos eius adventus, priorem illum mansuetum et humilem, cum posteriori illo glorioso ac terribili coniungi, eoque talia dicta aut prophetias partim ad priorem, partim ad posteriorem adventum referri debere. Quod quidem alicubi est verum, et aliquas ex illis sententiis feliciter explicat: sed tamen prior solutio in pluribus descriptionibus necessario adhibenda est.

Haec porro quae dicuntur de primo adventu Christi in carnem, intelligenda sunt etiam de perpetuo adventu in verbo, in quo venit, alia ratione, ut det pacem, et relinquat eam piis: alia, ut bellum inferat impiis, et ignem ac gladium immittat in terram. Qualem enim se exhibuit in suo adventu incarnationis, talem se etiam praebet in suo adventu verbi. Multa ergo dicta tum veteris, tum novi Testamenti, praesertim Evangelistarum, quae videntur proprie dici de illo incarnationis adventu, exponi possunt ac etiam debent de isto perpetuo adventu per verbum, et praesertim per instaurationes celebriore religionis, aut per propagationes eius ad alias gentes, quin etiam ad singulos homines. ut est illud, Lex et prophetae usque ad Ioannem: non tantum de illo tempore praesentiae Christi loquens, sed etiam de singulorum hominum conversione. Donec enim non vere eis est monstratus agnus Dei, sub lege sunt, lex eos accusat, et ut paedagogus serviliter tractat: quaerunt etiam futurum aliquem servatorem, nondum habent praesentem: sed veniente in cor per fidem Meschia, desinit lex nos accusare: nec etiam futurum servatorem quaerimus, sed praesentem et exhibitum amplectimur. Tota eius vitae afflicta, despecta et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9.

Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et illud praebet, quod alias quidem Scriptura respicit in eius et circumstantiarum rerumque humilem et abiectam externam speciem, alias in eius internam gloriosamque efficaciam. Et quidem non tam in efficaciam complete homini iam facto ipso in hac vita exhibitam, quam ius ingentium thesaurorum ac bonorum, apud Deum nobis sua passione partum, quos spe possidemus ac expectamus.

Hanc contradictionis speciem augent Metaphorae, aliaeque figurae et splendida nomina ab externa specie et gloria regum huius mundi desumpta, adhibitaque ad pingendam illam internam gloriam, vim ac energiam Christi: quam non tantum non videmus externis ocuiis, sed nec pii quidem, etiam in spiritu satis experiuntur. Alia ergo in talibus locis ipsa Scriptura, alia sensus externi, imo et ipsa priorum experientia ac spiritualis gustus testari videntur: unde difficultas et veluti obscuritas talium descriptionum accumulatur, dum res tam grandibus ac fulgentibus verbis parum respondere videntur.

Hoc dubium Iudaeis occasionem dedit fingendi duos diversos Meschias: quorum errorem ac dubium alius quidam edita carta per duos diversos adventus dissolvere conatur. Verum id non sufficere, supra ostendi: quia unus ac idem adventus diversimode describitur, et pro diversitate personarum aut rerum, quibus

233 amicus aut inimicus advenit, diversissimus et quasi sibimet contrarius fit, ut ex superioribus liquet. Sed age etiam illius cogitationes, praesertim cum et alio qui utiles esse queant, scituque dignae sint, adscribam.

Duo Messiae adventus a Prophetis praedicti sunt: alter cum humilitate ad redimendum, alter vero cum gloria et potestate ad iudicandum.

Duplicem hunc Messiae adventum allegorice, ut multa alia, tradiderunt antiquiores Thalmudistae: per Messiam filium Ioseph vel Ephraim, et per Messiam filium Davidis intellexerunt, ut habetur in Midrasc coheleth, et in libro Tanchuma.

Adventus primus habetur a Zacharia propheta cap. 9. Exulta valde filia Sionis, Ecce Rex tuus venit, etc. Hic fabulantur Iudaei de Messia filio Ioseph, quem dicunt in certamine Gog et Magog interficiendum esse, quem primum Messiam affirmant. Alterum filium Davidis appellant, qui suscitabit primum Messiam, et Israelem redimet, illique regnum restituet, secundum figmentum suum. Hanc suam imaginationem corroborant in libro Sucha, in capite Abelil Anisa ex autoritatibus male intellectis. Psal. 2, Deus dixit ad me, Filius meus es tu, ego hodie genui te. Et 21, Vitam petiit a te, et de disti ei longitudinem dierum. Cum ergo, aiunt, viderit Messias filius Davidis, Messiam filium Ioseph interfectum, dicet coram Deo: Domine mundi, nihil aliud a te peto, quam vitam Messiae filii Ioseph.

Adventus secundus legitur apud Danielem cap. 7, Videbam, inquit, in visione noctis, Et ecce in nubibus caeli vere filium hominis venientem, etc. Hunc locum Iudaei non intelligentes, dixerunt Messiam subiugatis totius mundi regnis, regnaturum in virga ferrea, iuxta illud Psal. 2, Reges eos in virga ferrea. In quo errore et discipuli salvatoris aliquando fuerunt, Act. 1, dicentes, Domine num in tempore hoc restitues regnum Israeli? Et Matth. 20, de filiis Zebedaei. Non itaque mirum est, Anabaptistas a fermento Iudaeorum, et spiritu satanico seductos esse. Refellitur haec opinio per glossam Rabbi Scelemonis super illud Zachar. 9, Exulta valde filia Sionis, etc. Et per Rab. Mosceh Hadarscam super illud Gen. 49, Ligans ad vitem pullum suum. Item in Bereschith Rabba. In quibus locis spiritualiter exponitur illud Psal. 2, Reges in virga ferrea. Manifestum igitur est, Messiae regnum spiritualiter intelligendum esse, non autem temporaliter. Nam divinae Scripturae Messiae regnum perpetuum praedicant. Ergo non est temporale.

Ex superioribus Scripturae locis male intellectis, recentiores Rabinorum sumpserunt occasionem dicendi, duos venturos esse Messias, quos frustra expectant. Hanc expectationem probare conantur per autoritatem Bereschith Rabba, super illud Genes. 49, Issachar asinus fortis, etc.

Confutatur haec autoritas ab illis male intellecta, per expositiones antiquorum Rabinorum in Bereschich Rabba, super illud Gen. 28, Et egressus est Iacob de Beersceba. Vide locum quo probatur, Rabinos antiquiores per Messiam filium Ioseph, et per Messiam filium Davidis, unum tantum Messiam, non duos Messias, duos tamen adventus intellexisse. Eundem enim tradunt prisci Thalmudistae, esse Messiam filium Ioseph, et Messiam filium Davidis. Idem habetur in expositione Psal. 112. super illud: Tu autem excelsus in aeternum, Deus, etc.

De Gog et Magog, quicquid in Ezechiele propheta legitur, non secundum literam, sed secundum spiritum intelligi oportet: quod ostenditur in libro Senedrin in cap. Chelec. Idem Rab. Salomoh super ultimum caput Ezech. de superna Ierusalem exponit, ut Apoc. 20.

In Midrasc Coheleth super illud: Nihil sub caelo novum, legitur Rab. Berachiam dixisse: Redemptor ultimo revelabitur, et revertetur, qui occultatus fuit. In expositione vero Psal. 112, dum converteret Deus captivitatem Sionis, inter caetera legimus: Quando vero revertetur Meschias, et seipsum ostendet Israelitis, tunc replebitur risu os eorum, ac gaudebunt et verificabunt primum adventum, ratione huius secundae ostensionis, et dicent: Magnificavit Dominus facere pro nobis. Hucusque traditio.

De paupertate Messiae ita scribit Rab. Mosceh Hadarscan in expositione Genes. super illud 49, Ligans ad vitam pullum suum: Cum venerit Messias in Ierusalem, ipse strabit asinum suum, et equitabit, et super eum veniet in Ierusalem, ut seipsum ducat in paupertate, sicut scriptum est Zachar. 9, Pauper equitans super asinum: Se quitur: Et ad palmam fili mi asinam suam: Quando veniet Messias ad congregandum Israelem. Sicut scriptum est Zach. 10, Sibilabo eis, et congregabo eos, quia redemi eos, tunc equitabit super filium asinae suae, sicut dicit Zachar. 9, Et super pullum filium asinarum. Hactenus traditio.

Constat ergo duos esse Messiae adventus, non tamen duos, sed unum tantum Messiam Prophetas praedixisse venturum, cuius primum adventum maxima cum humilitate equitantis super asinam iuxta vaticinium Zach. 9, patres nostri receperunt. Secundum vero adventum cum gloria et potestate ad iudicandum firmissime expectamus iuxta oraculum Daniel. 7 cap.

Quod regnum Messiae sit spirituale, probatur authoritate Rab. Salomonis super illud Zach. 9, Equitans super asinam: et paulo post, Et loquetur pacem gentibus, et dominabitur a mari usque ad mare. Non potest hoc exponi (ait Rab. Scelomoh) nisi de rege Messia: quia hic dicitur, Et dominium eius a mari, etc. Et non invenimus talem dominatorem sub templo secundo fuisse: igitur spiritualiter accipiendem est. Idem in Bereschith Rabba super illud Gen. 49, Non recedet sceptrum de Iudah, donec veniet filius eius, etc. Hic est, in quit, rex Messias filius David (ideo ego verto Schilo filius eius, authoritate R. D. Kimhi) qui venturus est ad confringendum regna in virga ferrea, ut habetur Psal. 2. Et legislator: Hic est rex Messias, qui conteret pedibus suis gentes: ut legitur Isa. 26, Conculcabit eas pes pedum pauperis. Iste est enim pauper Messias, de quo dictum est Zachar. 9, Pauper equitans super asinan. Concluditur itaque regnum Christi esse spirituale, non temporale: praeterea idem esse Messiam filium Ioseph, et Messiam filium Davidis: hoc est, unum esse verum Messiam ex traditionibus priscorum Thalmudistarum.

234

Testatur Plato in Cratylo, et Aristoteles in Metaphysicis, et Cicero in finibus, fuisse Philosophos, qui dicerent nihil rerum per sese suave natura esse, sed prout homini videantur, tale etiam existere. Hominem enim esse mensuram omnium rerum: inter quos illi potissimum nominant ac redarguunt Protagoram. Fuit autem sane teter furor potius quam error: sed tamen in communi sermone multae sunt tales locutiones in omnibus linguis ac gentibus. Certe sermo Hebraeus saepe admodum secundum cognitionem, iudicium aut opinionem praesentium hominum de rebus magis loquitur, quam secundum ipsius rei existentiam, sive rei veritas conveniat cum illa hominum cognitione, sive non. Loquor autem non de articulis aut dogmatibus religionis, sed de communibus phrasibus: ut Reg. 1, Ego vero et Salomon filius tuus erimus peccatores: id est, habebimur scelerati et digni morte, ac interficiemur. Isa. 44, Narra tu ut sis iustus: id est, habearis iustus. Psal. 51, Ut sis mundus et iustus, cum iudicaris: id est, ut agnoscaris iustus. Ioan 9, Si caeci essetis, peccatum non haberetis: nunc autem dicitis, videmus, ideo peccatum vestrum vobis manet: id est, iam non estis caeci vestro iudicio, caeterum si vestram caecitatem agnosceretis, tolleretur peccatum vestrum. Item Rom. 7, Ego sine lege vivebam: id est, non vere agnoscebam vim legis. Ibidem, Ut peccatum esset vehementer peccatum: id est, vere agnosceretur peccati foeditas et magnitudo. Rom. 3, Veritas per meum mendacium exuberavit: id est, exuberans esse cognita est, vel quam sit excellens. Item: Sit vero Deus verax, omnis autem homo mendax: id est, sic se rem habere agnoscatur. Sic Ananias seductor vocatur apud Ieremiam propheta: et Iesus vocatur filius Ioseph, ille autem eius pater. Sic dicit Hieronymus, Herodem doluisse de iuramento facto filiae: quia id convivae putarunt. Augustinus de mirabilibus Scripturae in quit: Saepe imaginariis rebus verarum nomina in Scriptura tribuuntur. Sic Act. 1. 10. duo angeli vocantur viri in vestitu albo, quia talis erat eorum species. Et Abrahamus tres viros excepit convivio. Iacobus luctatus est cum viro.

Multae omnino tales locutiones sunt in Paulo. Sic Rom. 4, Lex iram operatur: id est, manifestat iram Dei. Nam Lex non operatur iram, quae etiam ante praedicationem legis est, sed tantum eam ostendit: et ita cum eam in lucem protrahat, et hominibus ostendat, videtur eam effecisse. Operatur alioqui vere iram hominum contra Deum, indignationem et fremitum. Sic ubi non est lex, non est transgressio. Luc. 15, Amen dico vobis, quod ita gaudium erit in caelo super uno peccatore resipiscente magis, quam de nonaginta novem iustis, qui non indigent poenitentia. Item: Non veni vocare iustos, sed peccatores ad poenitentiam: id est, qui putant se iustos esse, etc.

Talia sunt multa apud poetas, tum apud prophanos, tum et apud sacros, Sic Debora canit, Stellas pugnasse cum Sisera: scilicet, quia talis quaedam species visa est, dum Deus grandinem immisit super eius exercitum. Sic Aeneid. 1, Mirantur Iulum, id est, cupidinem, quem putabant esse Iulum. et, Magnis exterrita monstris: id est, quae putabat Andromacha esse monstra et spectra. Sic, Serpentes illis micant trisulcis linguis, et capellae pendent de rupe: quia non stare ibi posse, sed tantum alligatae aut suspensae esse videntur. Talia forte sunt et illa Scripturae dicta. Gen. 3, Comedes pulverem terrae: et Isaiae 49, Reges lingent pulverem pedum Ecclesiae: id est, ita proni adorabunt, ut videantur lingere. Sic, Serpens humi repens forte dicitur terram comedere. Ponitur res pro specie, quae apparet.

Huc referre posses illas semipoeticas picturas caeli et terrae, in secundis laetas, in adversis tristes: quales saepissime in sacris Literis proponuntur. Sicut et in tragoediis Ethnicorum, quas aliqui etiam inter hyperbolas numerant. Sicut enim esurienti omnis cibus belle sapit, saturo autem et nauseanti omnis cibus, quantumvis per se lautus, insipidus est, et febricitantibus vinum videtur esse amarum: sic laeto omnia videntur laeta et secunda, tristi vero moestoque sunt omnia molesta, omniaque sibi inimica et infesta esse putat. Huc illud Horatii: Format nos natura intus ad omnem motum. Sic Germani dicunt: Felici omnia arridere, das ihn alles anlache: id est, quod omnia videantur eum blande excipere eive blandiri. Quin et in communi sermone valde tristes dicunt, videri sibi omnia adversa esse, et infesta. Sic desperabunda conscientia putat caelum et terram adversus se pugnare: contra tranquilla conscientia, non tantum internam, sed etiam externam pacem sentit, omniaque, etiam ipsam crucem, placide excipit. Sic Ioel. 2 capite, videmus in descriptione vastationis Ierosolymorum, ac Iudaeae per Chaldaeos factae initio et in fine adscribi horrendam speciem caeli, cum nihil tale factum legatur.

Cum talibus Scripturae descriptionibus convenit Seneca, qui sic inquit in Oedipo:
—Fecimus caelum nocens
Non aura gelido lenis adflatu fovet
Anhela flammis corda: non Zephyri leves
Spirant: sed ignes auget aestiferi Canis
Titan, Leonis terga Nemeaei premens.
Deseruit amnes humor, atque herbas color,
Aretque Dirce, tenuis Ismenos fluit,
Et tingit ipsa nuda vix unda vada.
Obscura caelo labitur Phoebi soror,
Tristisque mundus nubilo pallet novo.
Nullum serenis noctibus sidus micat,
Sed gravis et ater incubat terris vapor:
Obtexit arces caelitum ac summas domos
Inferna facies:

Nec iam loquor de phrasibus, quae vulgi errore, primum in consuetudinem linguae, deinde etiam in sacras Literas pervenerunt: ut cum Deo tribuitur corpus, membra corporis, aliaeque hominis circumstantiae: ut sedere, stare, surgere, etc. quae Deo non conveniunt. Item, cum fines caelorum nominantur et columnae terrae. Sed de eo genere, cuius exempla superius ostendi.

Causa huius consuetudinis sermonis forte haec est, quod ea demum esse videntur, quae ex tenebris in hominum noticiam ac quasi vitae huius lucem protracta sunt, quorumque aliquis in hac vita usus est. Quae vero adhuc in tenebris latent, et penitus ignorantur, quasi non videntur esse. Sicut thesaurus absconditus: et, Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter. Sicut etiam aliqui antiqui esse senserunt, ut ex 4 Metaphysicorum animadverti potest. Ad hanc opinionem Hebraea nomina Schachar et Boker, id est,

235 aurora et mane, quae nomina ab inquisitione et discretione rerum veniunt: et Aereb, id est, vespere, quod nomen a commiscendis seu confundendis rerum discriminibus deducitur, alludere videntur. Ac omnino pleraque practica magis secundum iudicium vulgi ac maioris hominum partis aguntur et tractantur, quam secundum exactam rei veritatem.

Talis est illa Thomae regula super Iacobum, quod res tunc fieri dicuntur, cum agnoscuntur: secundum quam ille exponit Iacobi dictum: Ex operibus iustificari hominem: id est, agnosci iustum esse, non autem revera fieri. Habet eandem regulam etiam M. Sententiar. lib. 3. dist. 18. Unde apparet vetustiorem esse:

Posset huius generis latior quaedam regula in hunc modum fieri. Utuntur Hebraei crebro tali quodam tropo, ut (sicut Linacer in fine secundi loquitur) factum pro dicto ponant, seu vocibus realibus pro verbalibus abutantur. Nam verba quae alias esse aut fieri quippiam significant, saepe non essentiam aut actum, sed illius essentiae actusve alias indicationem, vel (ut sic dicam) notificationem, alias opinionem, alias cognitionem denotant. Iudico autem Metaphoram esse. Nam cum, teste Aristotele, cogitatio et sermo sint rerum ὁμοιώματα , vocabula per similitudinem a rebus ad eorum cognitionem et de eis sermonem transferuntur.

Exempla indicationis. Ier. 1, Praefeci te hodie super gentes et regna, ut evellas, extirpes, diruas, plantes, aedifices: id est, ut annuncies evellenda, extirpanda, perdenda, diruenda, plantanda et aedificanda esse. Sic Levit. 13, Immundabit et mundabit sacerdos: id est, pronunciabit immundum et mundum. Esa. 6, Impingua cor populi huius. Rom. 4, Lex iram operatur; id est, indicat, revelat, annunciat. Act. 10, Μή κοινοῦ ne prophanes: exponit ipse Petrus paulo post, ne dixeris esse prophanum. Rom. 7, Peccatum per legem me decepit et interfecit, pro, ostendit esse deceptum et interfectum. Rom. 11, Scriptura conclusit omnes sub peccato: id est, docuit aut convicit esse peccatores. Sic Virgilius in Bucolicis inquit:

Pasiphaen nivei solatur amore iuvenci: pro, canit (ut sic dicam) consolatam. Et Phaethontiadas musco circundat amarae Corticis, et proceras erigit alnos: id est, canit ita factum esse.

Exempla opinionis. 1 Reg. 3, Ego et filius tuus Salomon erimus peccatores: id est, habebimur pro reis. Psal. 143, Non erit iustus coram te omnis vivens: id est, nemo iudicabitur coram te iustus. Luc. 15, Plus quam de nonagintanovem iustis. Item: Non veni vocare iustos: id est, qui sibi videntur esse iusti. Proverb. 3, Ne sis sapiens in oculis tuis: id est, ne tibi videaris sapiens. 1. Cor. 1, Per stulticiam Evangelii salvos facere credentes. Ibidem, Quod stultum est Dei, et quod imbecillum est Dei. Eodem pertinere videntur illa Io. 6, Si ego de me testificabor, testimonium meum non est verum. et Io. 8, In lege vestra scriptum est, quod testimonium duorum virorum sit verum: id est, iudicio et opinione hominum, mei solius testimonium, idque de meipso non haberetur pro vero: sed duorum testium testimonium debet et solet haberi pro vero, etiam secundum vestrae propriae legis decreta.

Exempla cognitionis. Psal. 51, ut sis iustus cum loqueris, mundus cum iudicas: id est, ut agnoscatur Dei accusantis et iudicantis munda innocentia et iustitia, Isa. 44, Narra tu ut sis iustus: id est, ut tua iustitia agnoscatur. Ioan. 9, Si caeci essetis, peccatum non haberetis: id est, Si caecitatem vestram et errores agnosceretis, remitterentur vobis peccata. Rom. 7, Ego sine lege vivebam: id est, non vere agnoscebam vim legis, sive vera legis noticia. Item: Ut peccatum esset vehementer peccatum. Rom. 3, Veritas Dei per meum mendacium exuberavit, ut fiat totus mundus reus Deo: id est, agnoscatur esse reus. Item: Sit Deus verax. Rom. 5, Lex subintravit ut abundet peccatum: id est, ut magnitudo ac foeditas peccati agnoscatur. Sic delinquere, Ose. 5, et Levit. 5, ponitur pro agnitione et confessione delicti. Stultus fiat, ut reddatur sapiens: id est, suam stulticiam agnoscat, 1 Cor. 3. 2 Cor. 7, Gloriatio nostra de Tito veritas facta est: id est, agnita est esse verax. Et 1 Thessal. 1, Fides vestra exiit in omnem locum: id est, agnita est ubique. Sic Iliad. 3, Solvat poenam, quae maneat apud posteros: id est, sciatur, memoria teneatur.

Est et contrarius huic Hebraismus satis usitatus, ut verba verbalia pro realibus ponantur, seu dictum pro facto. Ut cum dicimus Deum alicui benedicere aut maledicere, pro, benefacere et malefacere. Item; verbum Gaar, increpare, pro punire, Psal. 9. Item, Deus vocat ea quae non sunt, Rom. 4. id est, cum vult, statim ea effecta exhibet, adeo est omnipotens. Item Isa. 7, Vocabitur nomen eius Emanuel: id est, revera est Deus protector noster. Item: Nomem saepe invenitur pro re positum. Psal. 8, Protegat te nome Dei Iacob. Act. 4, Non est aliud nomen sub caelo datum, etc. Philipp. 2, Dedit ei nomen quod est super omne nomen, 1 Cor. 5, Qualis scortatio nec inter Ethnicos nominatur: id est, in usu non est, non existit.

Sic saepe Clamare, pro aliquid tumultuosius agere ponitur. Gen. 19, Quoniam crevit clamor eorum coram Domino. Et Silere pro requiescere. Psal. 28, Ne taceas a me, ne si forte silveris: id est, quiescas, ne omittas, quo minus opem feras. 1 Ioan. 3, Videte qualem charitatem nobis dedit Deus, ut filii Dei vocemur: id est, simus. Sic Iliad. 4, Eo quod tua coniunx κέκλημαι vocor, pro, sum. Sanguis Abel clamat, pro, reipsa ac indignitate tanti facinoris accusat. Abel per fidem loquitur, Hebr. 11. pro, Deum reipsa celebrat, et nos docet. Christus praedicavit animabus incredulis in carcere: pro. reipsa ac praesentia sua eos redarguit de eo, quod sui exhibitionem credere noluerant olim. Hebr. 11, Per arcam damnavit Noah mundum: id est, ostendit esse damnandum.

Similitudo rem et contra notat. Signum filii hominis. Similis factus est vanitati, Psal. 144. Sic tanquam similitudo filiorum hominis tetigit me, Daniel. 10. cum vere esset imago quaedam aut species hominis.

Similitudo aliquando pro re, aut tanquam pars propriis verbis dictae sententiae ponitur. Fuit mihi lachryma panis die aut nocte, Psal. 42 et 80. id est, Perinde voluerunt se per faciem meam, ac in os influxerunt, ut eas devorarem sicut cibum ac potum. ut Luc. 9, Nemo qui mittit manum suam ad aratrum, et retro respicit, idoneus est ad regnum caelorum: id est, Nemo qui amplectitur quidem Christum, sed tamen simul ad terrena aut etiam peccata respicit, quibus omnibus prorsus valedixisse et abrenunciasse statim initio debebat, satis est idoneus ad regnum caelorum: quia nemo potest duobus dominis servire: et cura illarum terrenarum rerum aut impedietur, ut non recte tractet regnum caelorum, aut etiam prorsus ab eo abstrahetur. Sicut si quis vult recte arare, eum oportet non tantum manum stivae admovere,

236 sed etiam intentum ac totum in eo esse, ut boves et aratrum recte progrediantur, ne sulcus aberret.

Saepissime omnino Scriptura huiusmodi parabolicis aut allegoricis locutionibus utitur, sine omni declaratione: ut, Gladius pertransibit animam tuam: ubi simile pro re simili ponitur. Qui parce seminat, parce metet. Si caecus caecum ducat, uterque in foveam cadet. Quomodo dices proximo tuo, Sine, ut eximam ex oculo festucam, cum ipse trabem in tuo oculo habeas?

Tales sunt et illae locutiones. Isa. 1, Erit fortitudo idoli in stuppam, et fabricator eius in scintillam, et conflagrabunt ambo illa simul, nec erit qui extinguat: id est, taliter peribunt. Sic Isa. 34, Convertentur flumina eius in picem, et pulvis eius in sulphur, eritque terra eius in picem ardentem: noctu et interdiu non extinguetur: pro, ita peribunt. Isaiae. 1, Quomodo facta est meretrix civitas fidelis: id est, meretrici similis. Res ponitur pro suo simili.

Ponitur et in eo res pro sua similitudine, quod cum aliquem ex aliquo natum esse dicunt, subindicant ei similem esse, quia liberi parentum et effectus suae causae naturam refert. Sic Poetae dicunt aliquem natum esse ex petris, et suxisse eum ubera tygrium: ut Dido Aeneae obiicit. Sic Ezechiel inquit: Pater tuus est Amorraeus, et mater Chetea. Sic et Moyses Deut. 32, De vinea Sodomae est vitis eorum, et de arvis Gomorrae uva eorum. Sic Baptista et Christus dicunt: Genimina viperarum: id est, similem malitiam, idque inde ex prima conceptione habentes, sicut viperarum foetus. Sic Christus dicit: Vos ex patre diabolo estis: ubi tum simul malitiam aut imaginem diaboli eis obiicit: quia liberi sunt imago parentum: tum etiam eos illam pessimam indolem suam in primo lapsu ex uberibus diaboli suxisse.

Sic contra simile pro ipsa re ponitur. Psal. 28, Assimilabor descendentibus in lacum, hoc est, descendam, moriar. Sic Psal. 49, Homo vanitati assimilatus est, pro, vanus factus est.

Saepe non tantum prophanus sermo, sed et sacer, non tam rei ipsius veritatem, quam auditorum de rebus cogitationes seu res, ut sunt in auditorum animis conceptae, respicit: sermo enim hominum causa est, et ad eorum cogitationes sese attemperare debet. Ut cum Baptista negat se esse Heliam aut prophetam: non simpliciter de rei veritate per sese cogitatae pronuntiat, nam Christus eum utrunque esse affirmat: sed de tali persona, Helia aut propheta loquitur, qualem sacerdotes animo conceperant. Id est, negat se esse ipsummet Eliam, aut individuum illud, quod putabant Iudaei reversurum: non autem (sicut dixi) negat se esse metaphoricum Heliam: id est, qui spiritu ac virtute Heliae venerit. Sic negat, se esse talem prophetam, qualem tunc ipsi animo conceperant: id est, qui Messiam, post longum tempus venturum praediceret, ut alii antea sunt soliti: et de tali propheta etiam Dominus dicit, Lex et Prophetae usque ad Ioannem, excludens Baptistam ex ordine prophetarum, illosque usque ad Baptistam durasse affirmans. Sic dicit Christus, se in proverbiis locutum esse Apostolis, Ioan. 16, non indicans doctrinae obscuritatem, sed Apostolorum ruditatem, quibus eius dicta saepe mera aenigmata erant. Quae sententia dicti inde apparet, quia postea eos ad haec ipsa remisit, sed illuminata mente eorum, non autem magis perspicuo sermone est usus.

Fingere hic posses etiam talem Regulam, quod alias Scriptura pronunciat de rebus, ut in sese suaque natura sunt, alias ut nobis aliisve sunt, aut etiam videtur: de qua re alibi in hisce universalibus Regulis. Sic Deus per sese est ferme palpabilis, et abscondita Dei sunt scibilia aut rationabilia: sed nostra culpa nobis est ignotus Deus. Rom. 1. Act. 14. et 17. Sic et Aristoteles saepe dicit alia esse per sese aut natura nota seu perspicua, alia per nos: addens similitudinem de noctuis in meridie caecutientibus. Sic alius cibus est sanus per se, alius nobis. Sic doctrina Christi caecutientibus Apostolis fuit parabolica et obscura, sed post illuminationem desiit esse parabolica aut aenigmatica.

Similis huic est illa quoque Regula inter universales recitata, quod vid elicet persaepe negativae orationes simpliciter dictae, non tamen simpliciter prorsus, sed secundum quid intelligendae sint. Gal. 1, Paulus primum dicit secundum Galatarum opinionem, transferri eos in aliud Evangelium. putabant enim illi se a pseudoapostolis in multo melius perfectiusve Evangelion transferri, quam erat Paulinum, quod nimium extenuare videbatur bona opera: postea dicit secundum suam opinionem et rei veritatem, illud non esse aliud Evangelium, sed tantum meram imposturam, et veri Evangelii inversionem.

Sic posses explicare et illa, quae quasi per quandam concessionem dicuntur, quod videlicet non tam proprie ipsam rei veritatem, quam cogitationes auditorum respiciant, ac de eis pronuncient. Ioan. 5. Si ego testificor de meipso, testimonium meum verum non est. Item 8, Si ego glorifico meipsum, gloria mea nihil est. Id est, Sit ita sane, ut vos cogitatis, et in hoc mundo receptum est, ut nulli de seipso gloriosa praedicanti credatur: sed quid interim de illo tanto teste et glorificatore glorificante me dicetis? Quare eodem illo 8 capite inquit, Etiamsi ego ipse de me testificor, tamen testimonium meum verum est. Quae duo quasi pugnantia loca necesse est ita concordare, quod hoc posterius de veritate sui testimonii secundum rei ipsius naturam accipiatur: illud vero prius de eiusdem falsitate, secundum concessionem cogitationis Iudaeorum et communis sententiae. Sic dicit Christus. Et me nostis, et unde sim nostis: cum contrarium mox affirmet. Sed loquitur de noticia communi, crassa et externa, et secundum ipsorum opinionem: quasi dicat, Vos quidem putatis, quod me optime noveritis, et nostis sane suo quodam modo.

Sic forte et illud accipi exponique posset, cum Christus fatetur, se venisse mittere ignem et gladium in terram, venisse disiungere filium a patre, et filiam a matre sua: cum tale dissidium occasione Evangelii satan, non Christus excitet, qui vult nos pacem habere cum omnibus. Item illud, Quid est facilius dicere, Remittuntur tibi peccata tua: aut, Surge et ambula? Iugulat igitur eos suo gladio: argumentatur non secundum rei exactam veritatem, sed secundum proprias cogitationes aut sententiam de rebus: quia cogitabant illi impossibile esse sanare illum paralyticum. Sic nonnunquam quasi ironice vocat Iudaeos

237 iustos et sanos, Luc. 5. et videntes aut oculatos, Iohan. 9. Sic Baptista dicit, oportere dehinc Christum crescere, se vero imminui, scilicet apud homines, et in opinione hominum, nimis magnifice de se hactenus sentientium, qui putabant eum esse Messiam: non apud Deum, aut in re ipsa: seu sicut luna et alia sydera obscurantur a sole superveniente, cum noctu eximia esse videantur.

Alia affirmantur aut negantur pro rei natura, alia pro communi hominum iudicio. Sic Iohan. 5, negat Christus, suum testimonium esse idoneum: vel potius adversariis concedit non esse idoneum, scilicet habita ratione communis hominum iudicii aut consuetudinis. Contra Iohan. 8, habita ratione veritatis affirmat: tametsi et ibi ad communem consuetudinem duorum testium rem perducit. Secunda enim et prima persona de filio hominis testabantur. Sic et Iohan. 8, et concedit et negat Christus, Iudaeos esse filios Abrahae. Quorum prius intelligendum est de pro creatione ista externa, posterius vero de naturae internae ac spiritualis qualitate aut similitudine, seu de illa spirituali imaginis satanae procreatione.

Aliqua affirmantur et negantur aliquo diverso respectu generis, speciei, aut circumstantiarum. Iohan. 16, Non dico vobis, quod ego orabo pro vobis, hactenus scilicet, quasi solus sim omnia impetraturus, quasi non sit necesse etiam vos orare, et quasi vobis aditus ad patrem non pateat. Christus inquit: Quaeretis me, et non invenietis: id est, Messiam in genere cupietis vobis opitulari: sed non ad me individuum fide confugietis, aut me pro Messia habere voletis.

Subdividi autem hic Hebraismus posset. Alias enim pravam opinionem auditorum sermo respicit: ut, Si caeci essetis: Si ego de me testimonium praebeo, testimonium meum verum non est, scilicet ut vos sentitis. Alias communem et quotidianam aut receptam quandam consuetudinem cogitandi: ut, Oportet me imminui, illum vero crescere, scilicet in hominum opinione, ut modo dixi. Alioqui pro rei ipsius natura loquendo Baptista non decrevit ex Christi incrementis, sed omne suum incrementum ex illius solius plenitudine hausit.

Falsa aut simulata aliquando verorum nomina obtinent, ut Augustinus annotat cap. 11. de mirabilibus Scripturae. Doluit rex Herodes, sed propter iuramentum, etc. Nam clare praecessit, quod voluit Baptistam interficere, sed metuit vulgus. Omnia igitur illa fuerunt hypocritica et subornata, ut dixi Matth. 14. Quaerere Deum, et velle scire vias eius. Isa. 58, Totas dies quaerunt me, et scire volunt viam meam: id est, ita prae se ferunt. Sic seductores vocantur aedificantes, in Psalmo: Dii, vocantur ficta idola. Non omnis qui dixerit mihi, Domine Domine, sed qui fecerit voluntatem patris. 1. Cor. 12, Nemo potest dicere Dominum IESUM, nisi per Spiritum sanctum. Talia sunt quae per concessionem dicuntur. Iam saturati estis, iam regnastis, utinam regnassetis, 1. Cor. 4. Prius rei simulatae, postea verae tribuitur regnum. Sic cum caeli laeta aut tristis facies conspicitur aut depingitur: de quo alibi dictum est.

¶ Ad hunc vel praecedentem Hebraismum referre possis, quod aliquando aliqua vituperantur aut laudantur non pro sua natura, sed vel ob abusum, vel ob hominum talem opinionem de re quapiam. Cuiusmodi Hebraismum Lutherus piae memoriae in re gravissima ostendit super Gal. 4. cuius haec verba sunt: Valde autem contumeliose de lege loquitur Paulus, cum eam vocat elementa (ut et supra initio cap. 4. ) deinde non simpliciter elementa, sed infirma et egena elementa. Annon est blasphemia, quod tam scelestas appellationes tribuat legi Dei? Lex in vero suo usu debet servire et stare pro promissionibus et gratia. Si cum his pugnat, non estamplius lex Dei sancta, etc. sed doctrina perniciosa et diabolica, urgens tantum ad desperationem. Ideo est repudianda et excommunicanda.

Quare cum Paulus appellat legem, infirma et egena elementa, loquitur de lege secundum superbos et praesumptuosos hypocritas, qui per eam volunt iustificari, non de lege spiritualiter intellecta, quae iram operatur. Nam lex, ut saepe iam diximus, in vero suo usu, accusat et condemnat veterem hominem. Hic non solum est elementum robustum et dives, sed omnipotens et opulentissimum, imo et invincibilis omnipotentia et opulentia, ad quam conscientia collata est infirmissima et pauperrima. Est enim tam tenera res, ut propter levissimum peccatum ita pavefiat et pallescat, ut desperet, nisi rursus erigatur. Quare lex in proprio suo usu, plus virium et opum habet, quam caelum et terra comprehendere potest, ita ut etiam unus apex, seu unum iota legis totum genus humanum occidere possit: id quod testatur historia promulgatae legis, Exod. 19, 20. Is verus et Theologicus legis usus est, de quo Paulus hic non agit.

Agit ergo de hypocritis, qui exciderunt gratia, vel qui nondum pervenerunt ad eam. Hi abutentes lege, quaerunt per eam iustificari, exercent et fatigant sese operibus eius dies ac noctes, ut Paulus de Iudaeis testatur Rom. 10. Testimonium (inquit) illis perhibeo, quod zelum Dei quidem habent, quod dies noctesque laborant, sed non secundum scientiam. Ignorant enim iustitiam Dei, etc. Tales confidunt sese per legem sic posse corroborari et locupletari, ut suam potentiam et divitias iustitiae quam habent ex lege, possint opponere irae et iudicio Dei, per eamque possint Deum placare, et salvari. In hac relatione, recte dixeris, legem esse infirma et egena elementa: hoc est, quae nec possint iuvare, nec habeant consilium, aut opem.

Sic Paulus quadam comparatione aut respectu vocat sua opera reiectamenta ac damna, nempe cum per ea quoquo modo iustificari ac salvari volumus: sique nos impediant, quo minus ad solius Christi gratuitam iustitiam confugiamus.

Hac ratione saepe Deus reiicit sacrificia Iudaeorum, quae tamen severiter mandaverat: dicit se nihil de eis praecepisse, imo ea sibi esse abominationem, una cum sabbatis, noviluniis et aliis festis: Isa. 1. Sic etiam ex ipso sacrosancto templo faciunt homines speluncam latronum. Sic accipiendum est, quod Deus dicit, se tradidisse Israelitis legem non bonam, et iudicia, in quibus non queant vivere. Quae loquutio ferme convenit cum Paulina.

Sic populum Israeliticum et templum interdum dicit Deus non esse suum. Huc referre aliquo modo possis, quod Christus dicit hominem esse ex patre diabolo, cum revera a Deo sit conditus, et propagetur. Verum hic simul est illa horrenda metamorphosis imaginis Dei in imaginem contrariam, ut

238 sit realis quaedam rei immutatio facta, non solus abusus.

Hunc Hebraismum possis etiam ad illam regulam transferre, quod interdum sic de accidentibus aut circumstantiis loquantur, tanquam si de re ipsa pronunciarent: aut etiam, quod interdum de iis quae per accidens fiunt, sic pronuncietur, tanquam si per se essent talia. Sic Christus confitetur, se esse causam dissidiorum in hoc mundo: et Scriptura dicit eum esse petram scandali: et Paulus ait, se ac Evangelium esse multis exitio, ac odorem mortis: cum alibi dicatur causa et autor summae pacis ac quietis et tranquillitatis publicae.

Tale quid videtur etiam esse, quod Christus Matth. 5 detersurus pravas glossas legis a Rabinis excogitatas, ipsa verba legis citat, vel uti reprehendens ea. Reprehendit autem ea non per se, sed quatenus perperam ab illis exponebantur.

Ad hunc Hebraismum referri potest, quod cum Deus promiserit se habitaturum esse in arca, in suo tabernaculo et templo: Salomon tamen 1. Reg. 8, et Esa. 66, ac Stephanus Act. 7 et 17, dicunt Deum non habitare in manufactis templis, nempe sic ut opinantur homines, ut vel tota ipsius substantia comprehendatur eo aedificio, vel etiam ut ea domo ac cultu per se delectetur Dominus, veluti ex opere operato: sed habitat tamen ibi, et capitur eo aedificio ac cultu, quatenus vera fides eum per illos cultus tanquam typos quosdam in Christo apprehendit et complectitur: quatenus, inquam, pius homo intelligit se per illa veluti paedagogica quaedam rudimenta ad Christum legis finem deduci. Sic circumcisio per sese, ac recte intellecta, ut a Deo instituta est, vere a Paulo, Rom. 4, signaculum iustitiae in benedicto semine donatae, ac gratiae dicitur: et rursum ab eodem per accidens ratione pravae pseudapostolorum opinionis et abusus, Gal. 3. 4 et 5, est signum apostasiae, irae et execrationis. Dicitur etiam nihil esse, si illud opus solum ac operatum per sese expendatur. Sic bona opera alias ac per se sunt gratissima Deo sacrificia, glorificant patrem caelestem, habentque promissiones huius et futurae vitae: alias contra sunt reiectamenta, atque adeo damna, Phil. 3.

Haec varietas pronunciatorum in Scriptura etiam inde oritur, quia res nobilissimae religionis, malitia satanae et hominum veluti affuso modico fermento aut etiam veneno admodum facile vitiantur, et veluti alterantur, ut postea prorsus aliter de eis pronunciare sit necesse quam antea.

Hic vero Hebraismus tale quid habet, sicut quod saepe homines quaedam per se bona ob aliquod accidens aut etiam abusum vituperant: ut cum aurum, opes, vinum, ferrum, aut similia vituperantur, quae per sese bona sunt: vel contra ea laudantur ob accidens, aliquemque utilem usum, quae per sese mala sunt: ut mors, morbi, paupertas, tyranni, variae poenae, labor, et similia, quae saepe hominum praesertim malorum malitiam cohibent.

Consimiliter etiam in hoc Hebraismo homines a vero aberrant, sicut si quis dicta per accidens simpliciter accipiat: ut si quis vituperationes vini, cibi, auri, opum, gubernatorum, et similes simpliciter accipiat: aut contra laudationes rerum natura malarum, quod interdum per accidens prosunt: ut quod mali mores bonas leges pepererint, quod morbi et difficultates huius vitae industriam hominum excitent, quod virtus rebus adversis inclarescat, quod crux piis prosit, quod haereses pios probent, et quod omnia piis in bonum cooperantur. Huc igitur pertinet dialectica fallacia, A dicto secundum quid ad simpliciter, aut per accidens ad simpliciter.

Sic laudes cultus Levitici et etiam bonorum operum ac ministerii hypocritae ad suum abusum rapiunt: ut laudes et efficaciam verbi Dei Papistae de suis magicis eius abusibus intelligunt: et contra sanatici, cum audiunt istos externos cultus ob hominum abusum vituperari, de rebus ipsis per se eas vituperationes accipiunt, et omnem externum cultum reiiciunt: ut qui hoc tempore omnem musicam, omnes picturas, omnesque ceremonias tum funebres, tum etiam templorum reiecerunt. Sic solent stulti, dum aliqua vitia fugiunt, in contraria currere et ruere.

Videndum igitur diligenter acattente in sacris Literis est, quid qua ratione dicatur, ne vel laudes rerum sua natura bonarum in eorum abusus ac pravas de eis opiniones trahamus: vel contra ne earundem vituperationes proprie ratione abusus et pravae hominum de illis opinionis propositas, simpliciter ad ipsas res transferamus: sic etiam ne malarum rerum laudationes ob aliquos bonos usus propositas de ipsis rebus per se intelligamus. Ut cum laudatur villicus iniquitatis, Rechabitae, spoliatio Aegyptiorum, et caedes Cananaeorum, furor Chaldaeorum et Assyriorum in puniendis Iudaeis, communio rerum initio Actorum, quae in illa tanta copia revera studiosorum Theologiae fuit non solum utilis, sed etiam necessaria. Toti enim erant in id studium intenti, mox per orbem terrarum ad propagationem Evangelii dispergendi, idque non tantum viri, sed et mulieres.

Assertiva saepe conditionaliter proponuntur. Si abiero ad patrem, mittam spiritum. Causa ambiguitatis est Si, quod etiam Cum notat. Vide plura exempla in explicatione particulae SI. Ioan. 6, Hoc vos offendit, quid si videritis filium hominis eo ascendentem, ubi fuit prius: pro, certo ac indubitanter videbitis. Sic Virgil. Aeneid. 5, Si nona dies venerit, proponam certamina et praemia, pro, cum. Sic Paul. Act. 26, dicit se docuisse tantum ea, quae prophetae praedixerunt, Si Christus esset passurus, si resurrecturus, etc. id est, quod vere esset passurus et resurrecturus. Terent. Nisi si id est, quod suspicor. Ponitur igitur in talibus locutionibus, Si pro Quod, ut etiam 1. Timoth. 5, Testimonium habens, si liberos educavit, si hospitalis fuit, si sanctorum pedes lavit, si afflictis subvenit: id est, habens testimonium, quod haec omnia fecerit. Sic cum Si, pro Quandoquidem accipitur. Act. 4, Si nos hodie interrogamur de beneficio hominis infirmi: pro, quandoquidem. Rom. 11, Si tu oleaster insertus es in veram oleam, pro, quandoquidem. Hic igitur assertiva conditionaliter dicuntur.

Et contra conditionales assertive efferuntur. cuiusmodi multa exempla in Syncategorematibus annotata sunt, cum ostendi S I conditionalem particulam saepe omitti. Hoc fac, et vives, pro, Si feceris vives.

239 Talis est illa collati gentilium cum Iudaeis Rom. 2. Cum gentes ea quae legis sunt, fecerint: id est, Si facerent. De quo loco in prima parte in voce Lex. Non videbit me homo et vivet, pro, si viderit, non vivet. Quisquis te angariaverit, quisquis te percusserit in alteram malam, etc. pro, si quis te percusserit aut angariaverit. Sic omnes Dei minae conditionaliter intelliguntur, Ionae 1, Adhuc 40 dies et Ninive subvertetur, scilicet, si non poenituerit. Sic, Destruite templum hoc, et in triduo restituam illud: id est, si destruxeritis. Cum omnia feceritis, dicite, Servi inutiles sumus: pro, si feceritis, quod tamen est impossibile.

Duo sunt inter alia non parva impedimenta in cognitione sacrarum Literarum, ingens videlicet copia, seu conferta quaedam densitas rerum aut sensuum, et earundem non semper rudibus perspicuissimus ordo. Quarum utriusque ratione cognita, vicissim non parum lucis perspicuitatisque eis accedet. Operaeprecium igitur fuerit, aliquid de utroque dicere, nempe tum de ingenti copia rerum aut sensuum, tum de ordine aut collocatione earundem. Primum vero de priore, mox de altero dicam.

De Thucydide scribit Quintil. quod sit densus rebus, et brevis sermone: et Cic. quod sit magis copiosus rebus quam verbis, quodque sit ita creber rerum frequentia, ut verborum prope numerum sententiarum numero consequatur. Id longe verius de sacris Literis dici posset, ubi aliquando sensa aut res etiam superare verborum numerum videntur, pluraque aliquando unico dicto aut voce indicantur.

At enimvero ista tanta rerum copia, necessario auditorem, praesertim rudiorem simul, ut ita dicam, in aures intellectumque eius effusa, obruit et confundit, ut omnia subito apprehendere et expendere non possit. Quare hoc genus sermonis aut tractationis rerum perspicere, notumque imperitioribus, quoad fieri omnino potest, efficere, utile fuerit. Neque tamen hic tantum communis ista ruditas obstaculo est, sed etiam contraria aliorum scriptorum et linguarum consuetudo, quae plerunque paucas res magna verborum copia dilatant. Quare ob summam huius linguae peregrinitatem ac diversitatem ab aliis etiam literati minus eam feliciter intelligere possunt. Consideremus igitur duo in hac priori parte, primum, unde sit ista tanta rerum copia in hoc libro: deinde, quo modo ea condensari et quasi confarciri in unum veluti cumulum soleat.

Primum igitur inquiramus causas, cur sacrae Literae sint adeo refertae sententiis ac rebus: seu unde tandem illa tanta copia oriatur, ac veluti in unum cumulum aut congeriem confluat, cum tamen id in aliis scriptoribus ac materiis non perinde accidere soleat.

Primum aliae materiae minus habent rerum aut circumstantiarum, quam aliae. Mathematicae res, cum sint in ἀϕαιρέσει , ut vocant, omnibusque circumstantiis careant, facile simplicissimo sermone exponi possunt: ut, Totum est maius sua parte, punctum est id, linea, superficies, corpus est illud, etc. Omnes trianguli tres anguli sunt duobus rectis aequales: Externus angulus trianguli est duobus oppositis aequalis. Non sunt ibi ulla accidentaria aut externa, nihil ibi datur locis, temporibus aut personis aliisve circumstantiis: non subinde occurrunt aliqua nova vocabula aut res suis explicationibus indigentes.

Porro hisce proxime accedunt aliae disputationes philosophicae, sive de moribus, sive de physicis, sive de logicis, quae licet magis iam sint compositae cum aliis rebus ac circumstantiis, habentque suas materias, subiecta et causas, eoque maiorem sententiarum copiam recipiant, tamen cum tantum in genere ac thesi tractentur, adhuc multis circumstantiis personarum, locorum ac temporum carent.

Ultimae sunt in externis aut temporariis, quae de singulis individuis agunt: ut sunt orationes forenses, epistolae, iudicia et consilia de singularibus casibus, vel iuridicis litium, vel medicis morborum. Ubi quidem multae sunt circumstantiae variarum rerum: sed non etiam sua copia obruunt auditorem aut lectorem: quia cum de quotidianae istius vitae rebus agant, ut sint etiam experientia usuque ac perpetua institutione notae, ad haec menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac rebus distinguit.

Huc accedit amplitudo aut quasi laxitas quaedam sermonis in aliis scriptoribus: ut cum omnia separatim proponantur, ac quasi extendantur, explicenturque, facile oculis mentis nostrae perspici queunt. Alia enim sententia aut verbis primaria illa quaestio eiusque subiectum ac praedicatum, aliae eius circumstantiae plerunque proponuntur, ut singula separatim recte inspici expendique possint, non confundentibus sese invicem rebus, nec copia confertaque densitate humanum ingenium obruentibus.

At sacra doctrina abundat prorsus rebus ac circumstantiis dubiisque non tantum propriis, innatis, seu naturalibus, sed et accidentariis, accersitis ac externis: ut sunt quae veniunt a mille artifice adversario, a vetere Adamo et mundo. Sunt etiam illae tum nativae tum externae sacrarum rerum articulorumve ac capitum circumstantiae ita et ignotae ac plane peregrinae et etiam obscurae difficilesque nostro intellectui, ut eas nobis singillatim exponi valde opus sit, ac propemodum necessitas postulare videatur, ut quot voces proferuntur, tot mox singularum definitiones interdum adhibeantur, dum singulae nostrae caecutientis intelligentiae culpa suam declarationem flagitant.

Huc accedit etiam, praeter extremam necessitatem auditoris, aliquando exultans spiritus sacrorum doctorum, qui ex ingenti thesauro optimarum ac preciosissimarum rerum cupidissime effundunt in copia illas salutiferas divitias, non aliter ac ingenti incendio intra angustas aliquas cavernas incluso maxima vi ingens densissimeque compacta copia flammae fumique quacunque datur, erumpit.

Unde nam sit ista ingens rerum copia in sacris, nunc ostendi: at condensatio et conferta compactio

240 earum suas quoque causas habet: de quarum aliquibus forte postea aliquid ad detur: sed non est minima illa quasi propria quaedam styli sacri consuetudo, ut dum summae brevitati studet, etiam cum copiose rem quampiam eloqui vult, ita etiam arcte intra illas laconismi sui (de quo postea prolixius agetur) metas cogat constringatque, ut eas quasi in unum cumulum congerere, et non ordine disponere ac proponere minus oculato videri queat.

Est vero ea mentis humanae natura, ut praesertim in prima perceptione, perinde singula separatim intueri et accipere velit, sicut de visu Optici scribunt oculos tantum unum quid uno momento intueri, quin nec alii quidem sensus duo diversa recte simul ac semel percipiunt. Quare cum intelligentiae ita conferta rebus oratio proponitur, dum ei tam varia uno quasi momento ac impetu obtruduntur ac ingeruntur, turbatur ac obruitur eis, ut non recte percipere ac cognoscere omnia possit, pluraque ei quasi praeterfluant, quam influant, iuxta illud: Pectoraque nostra duas non recipientia curas.

Non solum vero vult tum oculus tum mens diversas res separatim sibi proponi: sed etiam cupit sibi eas mediocri quodam spacio ac distantia a se invicem disponi, ut et singula separatim considerate et quasi interposita quadam mora ab alio ad aliud contemplandum progredi possit, quod magis praestant alii scriptores, laxiore sermone loquentes. Sicut enim, si merces quaepiam etiam bono aptoque ordine sint in loco nimis angusto digestae ac distributae, non satis bene considerari, pleneque examinari possunt, sicut in nimium angustis tabernis plurimis mercimoniis repletis accidit. Quod si in loco ampliore, apto ordine, liberisque spaciis laxaque serie disponantur, facile perspiciuntur ac examinantur.

Maxima ergo difficultas ac quasi quaedam obscuritas illius sacri copiae cornu inde proficiscitur, quod tam ingentes tamque variae opes intra summas angustias tum librorum tum et sermonis coarctantur, ut cum etiam singulae illae quasi gemmae, smaragdi, adamantes, carbunculi, preciosissimique uniones a se invicem divisi sunt, nec tantum divisi, sed etiam ordine optimo collocati: tamen ob illas tantas angustias, vel potius ob nostram ruditatem, stupiditatemque ac caecutientiam in tantis rebus eas percipere non possimus.

Faciendum ergo idem est, quod in cognoscendis parvis artificiosissimisque picturis aut sculpturis fit, ubi plurima singularique arte expressa congestaque sunt: quarum alia ita valde eminent, ut mox conspiciantur: alia contra sunt remotiora obscuriusque expressa, ut non nisi ab attentissime considerante animadvertantur, ut quae subinde alia atque alia deprehendantur: ita et Scriptura attentam, diuturnam ac intelligentem scrutationem lectoremque requirat. Atque huc proprie pertinet quod Dominus dicit, Scrutamini Scripturas: non omnia mox in primo aspectu aut facie cernuntur. Quare de eo libro verissime dicetur, quod lectio eius decies repetita placebit.

In tali igitur sententiarum rerumque ac verborum copia, praesertim intra breves metas conclusa (ut solet Paulus totaque Scriptura, nihilominus etiam in copia ac plenitudine brevitati studere) oritur quasi quaedam perturbatio ac confusio: certe lector minus exercitatus et attentus non potest cito seipsum explicare, suasque cogitationes expedire, ita ut quandam summam ideamque noticiarum inde sumptarum conficiat, nisi saepius eadem repetat, ac cogitatione eis immoretur.

Scaliger percommode in quit, Parenthesis omnis modi προσβολὴ , aut (ut Hermogenes) πρόσληψις accessio aut adiectio, περιβολή amictus aut complexio, quae rem nudam vestit circumstantiis: ut cum additur aut genus, aut species, aut circumscriptio, aut totum, aut pars, aut persona, aut locus, aut tempus, aut modus, aut instrumentum, aut causa quaecunque: interdum quidem obscurant rem, haud ita quidem, ut ne intelligatur, sed ne tam facile. Animus enim ad plura attentus distrahitur. Interdum vero explanant: circumstantiae enim vel maxime rem perspicuam efficiunt. Haec ille.

Caeterum cur alias circumstantiae istae obscurent, alias illustrent orationem: illam credo esse causam, quod in brevi quidem oratione nimium in unum congestae aut compactae circumstantiae onerant et obscurant sermonem, sed si essent commode digestae, illustrarent eum. Praeterea rem ipsam circumstantiae quidem semper illustrant, modo expendantur, sed sermonem obscurant, si sint in eo nimium arcta durioreque syntaxi aut compositione confarcinatae et compactae: quod admodum crebro in sacris Literis, praesertim in Psalmis, Prophetis et Epistolis fit. Nam historiae sunt liberiore filo sermonis conscriptae.

Verum age quo clarius fiat id quod dicimus, proferamus illustre exemplum unius sententiae tam multis intersertis aut iniectis oneratae, idque primum ex prophanis, deinde ex sacris, quas etiam inter sese invicem conferemus: plurimum. n. ad illustrationem sermonis facit diversorum authorum similia exempla conferre.

Maxima est, quod ad hanc proprietatem attinet, similitudo inter principium primae Eclogae Virgilii, et Epist. ad Rom. Utriusque enim prima sententia est nimium interiectis verbis aut rebus onerata, cum alio qui summa utriusque sit simplex ac brevissima. Virgilii haec est: Tu componis poema: Pauli vero haec, Paulus Romanis. Sed interseruntur multa quasi accidentaria, verum ad rem mirifice facientia, ut est in Virgiliano exemplo, primum nomen proprium in vocativo, O Tytire: postea interseritur gestus aut situs illius per participium Recubans: tertio locus, Sub fago: quarto additur loco qualitas, Sub patula fago: ut indicetur fuisse idoneam transpirationi aurae, ut et refrigeratio ab umbra et respiratione duplicetur praeter fragrantiae delectationem: quinto vox poematis figuratur nomine Musae: sexto additur quasi instrumentum, quo componit aut meditatur illud poema, nempe Avena: septimo additur utrique qualitas. Musae aut poemati, quod sit sylvestris, seu de rebus pastoralibus, et avenae seu stylo, quod sit tenuis, sitque humile quoddam dicendi genus: octavo etiam quaedam ordinis verborumque non ingrata perversio. Patulae sub tegmine fagi: cum naturalis ordo esset, Sub tegmine patulae fagi: nec nihil est quod addit vocem Tegminis, cum potuisset simpliciter dicere, Sub fago patula. Hic videmus multa esse congesta aut confarta in unicam sententiam, ex qua possent plures effici, si quis eas simplicissimo ac tenuissimo sermone diducere vellet: ut, Tu iaces sub fago, quae est patla ad respirationem: et componis aut cantillas rusticum poema, cuius sermo pertenuis simplexve est. Quae locutio videretur quidem illa, et esset sane perspicua, sed nec gratiam eam haberet, quam altera: quin potius prorsus langueret ita

241 resoluta, nec ita aperte exprimeret illud securum, laetumque, et quasi luxurians ocium rustici iacentis et cantillantis amatorium rusticumque carmen. Interseruntur igitur ibi quasi per accidens descriptio ociose voluptarieque iacentis ac cantillantis rustici, fagi, et praeterea materiae ac styli poematis, quae omnia praeter principalem sententiam sunt, eique quasi quaedam vestes circumpositae adhaerent.

Sic Paulus cum posset simpliciter scribere usitato more: Paulus Romanis, scilicet scribit, gravi consilio interponit statim initio, et veluti aliud agens nervosam descriptionem tum suae personae, tum functionis ac doctrinae, tum etiam subiecti doctrinae seu personae, de qua sua doctrina concionatur, tum denique etiam ipsorum Romanorum quibus scribit.

Antequam ergo veniat ad exordium, iam ita se quasi aliud agendo insinuavit, ut et benevolentiam, et attentionem, et docilitatem in auditoribus excitaverit.

Tractat vero Paulus non tantum bono, sed etiam prorsus necessario consilio in hac artificiosa inscriptione et subscriptione ea omnia, quae maxime erant initio necessaria, nempe descriptionem tum sui, tum et doctrinae, tum denique servatoris, quem eis proponere velit. Ut enim audiatur, idque cum attentione et quadam reverentia, aut religiositate, oportet eum indicare, se esse quasi quendam singularem legatum viventis Dei ad totum genus humanum: ut etiam ipsam doctrinam et servatorem tanto religiosius maiorique zelo accipiant et amplectantur, oportet indicare se eis ipsum viventis Dei filium Meschiam praedicare.

Describit igitur se primum a causa formali, quia sit servus et Apostolus Meschiae: deinde a causa efficiente, quia sit divinitus vocatus, separatusque, et per Christum acceperit gratiam et Apostolatum: deinde a causa finali seu officio, nempe quod sit destinatus ad praedicationem Evangelii, iam olim in Prophetis promissi, ne illi novam suspectamque doctrinam esse putent. Porro, quia necesse fuit subiectum materiamve Evangelii indicare, quod sit doctrina de Christo: ideo describit Christum a causa formali, quod sit verus Deus et verus homo: a causa efficiente, quod ratione alterius naturae sit filius Dei, et ratione alterius, filius Davidis. Describit eum etiam a causa finali, quod det spiritum sanctificantem, sitque noster Dominus aut redemptor, ad hoc missus, ut omnes ad eum convertantur, seu in nomen eius credant. Eodem pertinet, quod dum eius resurrectionem probat, ostendit eum non sine ingenti fructu nostroque bono esse passum. Postremo describit et ipsos Romanos a causa efficienti, quod sint divinitus vocati: et a causa formali, quod sint sancti a Deo dilecti. Unde finalis ultro sequitur, quod ad aeternam vitam gloriamque et Dei celebrationem sint ordinati.

Haec vero omnia (ut dixi) non tantum prudenti, sed etiam necessario consilio dicit: dum enim se ostendit legatum Dei, seque eis proponere ipsum Dei filium, et eos iam ad hanc professionem religionemque divinitus vocatos: veluti vivis quibusdam catenis eos sibi alligat et subiicit, ut summa religiositate eius epistolam legant et amplectantur. Verum de hoc circulo Paulino, aliisque ei similibus, mox in ordine Sententiarum disseram.

Hic videmus, quomodo aliud sit, illa primaria simplicissimaque sententia, et aliud, illa tam multa tamque gravia ac varia obiter inserta per ἐμβολὴν iniectionem, ut eam vocat Aristoteles, aut προσβολὴν vel πρόσληψιν adiectionem, ut alii. Haec vero adiecta insertaque, mirifice quidem rem illustrant ipsam: at sermonem, praesertim apud minus intelligentem parumque attentum lectorem, non parum obscurant.

Potuisset quidem hoc initium Paulinae epistolae, haecque quasi unica oratio in valde multas resolvi: sed nec habuisset eam gratiam, nec amplius esset tecta insinuatio, et in prolixitatem nimiam sermo excrevisset, fuissentque revera duo exordia inepte ac cum fastidio facienda, aut alterum prorsus omittendum.

Ex hoc exemplo potes animadvertere, quomodo interdum scriptores, praesertim autem sacra Scriptura, in unam brevem orationem aliquando valde multa, quasi accidentaria inserant, aut infarciant. Quae diligenter observanda sunt: de quo genere forte aliquid etiam in capite De brevitate dicetur.

Ut igitur tanto melius intelligatur quod hactenus disserui, totam hanc rem aliquanto brevius repetam, veluti resumpto initio. In sermone igitur aliud sunt ipsae primariae sententiae inter sese cohaerentes, et hamorum instar filum orationis connectentes: aliud sunt, quae obiter ornatus, benevolentiae, occupationum, aut aliarum causarum vel circumstantiarum gratia adiectae. Singulae etiam sententiae nonnunquam habent duo quaedam diversa, quorum alterum est quasi substantia aut corpus orationis, et per nominativum ac verbum effertur: ut, Deus creavit caelum et terram: alterum vero quasi quaedam circumstantia, accidens, aut etiam vestis sententiae, qua vel subiectum vel praedicatum, nomen aut verbum, quasi ornatur, vestitur et circumscribitur: ut, Verus ac vivens Deus, unus ac trinus, creavit caelum ac terram: aut, Deus creavit immensa sapientia, bonitate ac omnipotentia caelum ac terram: Deus condidit solo verbo, ex nihilo caelum et terram. vel, Deus sponte ac volens creavit hoc pulcherrimum et amplissimum, totque optimis creaturis refertissimum caelum et terram, nostri, non sui alicuius commodi gratia.

Dialectici disserunt etiam de suis modalibus propositionibus: sed hae sunt quasi grammaticae quaedam modificationes, quae non addunt verbo vel negationem vel affirmationem.

Tales quasi vestes, ornamenta, circumstantias aut accidentia praecipuorum sensuum omnes linguae solent adiicere sententiis, vel per adiectiva, vel per participia, adverbia, praepositiones, aut alias rones.

Etsi autem verissime dicit Cicero, aures plenas sententias, plenumque sermonem requirere, eoque vel tenui, vel brevi offendi: tamen etiam contra illud Horatianum non minus verum est:
Est brevitate opus, ut currat sententia, neu se
Impediat verbis, lassas onerantibus aures. Neque vero tantum aures onerantur, sed etiam intellectus ipse perturbatur illa tanta multitudine rerum ac verborum, ut nec percipere, nec meminisse, nec ratiocinando complecti omnia quae audit, possit.

Est igitur quidem, ut dixi, omnibus linguis iste mos plures sensus ac res in unum cumulandi: sed Hebraea lingua in hac re duplici discrimine ab aliis differt. Nam et multo plures tales quasi vestes uni sententiae apponit, et valde varia constructione: cum contra Latina lingua pauciores, et plerunque una

242 quadam forma phraseos simul connectat, ut mollius fluant, et sibi invicem similes, sororesve esse agnoscantur, seu facile intelligantur.

Si liberet veluti quandam Hypotyposin huiusmodi sententiarum habere, diceres Latinas sententias incedere veluti ornatas suis vestibus puellas, Hebraeas vero, veluti oneratas, et quidem ita oneratas, ut in omni parte corporis aliquid oneris haereret, in capite, tergo, manibus, sinu, ex cingulo, etc. Causa huius densitatis rerum partim supra ostensa est, partim postea patebit luculentius.

Exemplo sit locus Ephes. 6, ubi principali orationi variis nominibus et participiis longam appendicem decem conditiones continentem alligat: Servi obedite iis, qui domini sunt iuxta carnem, cum timore et tremore, 2 cum simplicitate cordis vestri, 3 tanquam Christo, 4 non ad oculum servientes, 5 velut hominibus placere studentes, 6 sed tanquam servi Christi, 7 facientes quae vult Deus ex animo, 8 cum benevolentia, 9 servientes Domino, et non hominibus, 10 illud scientes, quod unusquisque quod fecerit boni, hoc reportabit a Deo.

Parit autem ista rerum copia obscuritatem ignaris et non attentis, ut discernere nequeant, quae nam sint illa primaria aut substantialia, et quae accidentalia. Adhibendum igitur est remedium anatomiae aut expoliationis, de quo mox suo loco dicam, et plene in tractatu De ratione cognoscendi sacras Literas dixi. Longa enim, ut ostendi, syrmata aut quasi caudas vestium saepe haec lingua trahit, aliae praesertim literatae multo expeditius incedunt.

Saepe igitur in una sententia sunt plures sensus, vel ob brevitatem, vel ob verborum praegnantiam, vel ob constructionis coactionem aut compactam violentiam, et appendices assutas, aut Parentheses insertas.

Causae huiusmodi dicendi sunt ingens rerum necessariarum copia, studium brevitatis, sermonis commoditas aut mollicies, εὐπλαστότης et energia. Aliae linguae coguntur tantam rerum copiam resolvere in multas orationes: quare efficiunt orationem minus nervosam, et tamen prolixiorem.

Sicut vero hac ratione ob nimiam rerum dicendarum copiam, et simul brevitatis studium, singulae sententiae aut orationes onerantur, gravantur, et obscurantur: ita etiam totus contextus sermonis quasi turget, et veluti gravidus est, confertis sententiis. Unde non unum genus obscuritatis ac difficultatis rudioribus et minus attentis oboritur. Quare nunc de altera propositi instituti parte, nempe de sententiarum in sacris Literis ordine ac connexione, agemus.

De ordine sententiarum, quod ad materias ipsas attinet, methodi est disserere, de quo aliquid diximus, in tractatu De ratione cognoscendi sacras Literas: nunc de eo ordine ac sententiis dicemus, quae magis ad elocutionem sunt referendae.

Sicut actiones, ita et cogitationes ac sermo hominum sana mente praeditorum, a certo initio incipit, et ad aliquam certam metam, aut finem scopumve proprio compendiarioque tramite contendit. Habet etiam certas ac primarias quasdam sententias, vel vere, vel verisimiliter saltem instar hamorum, aut catenae cohaerentes, per quas a suo principio ad finem rite gradatimque progreditur, non aliter ac linea aut profectio a certo initio in certam metam trahitur. Ac in Geometricis quidem, ubi sola ipsius subiectae materiae ab omnibus aliis rebus ac circumstantiis abstractae noticia consideratur et traditur, hic ordo nativarum et sibi invicem connexarum sententiarum optimo iure facileque observari solet ac potest, exclusis omnibus aliis accidentariis aut extrariis sensibus.

Sequuntur hanc nativam rerum sensuumque connexionem aliquatenus etiam aliae Philosophorum scholasticae disputationes vel tractationes rerum. Historici quoque non admodum impediuntur, quin tolerabiliter hanc eandem nativam seriem rerum sensuumque legitime naturaliterve inter sese copulatorum consequantur, praesertim vero, ubi nudae narrationes rerum gestarum, ut fit in Commentariis Caesaris, recensentur. At in orationibus, concionibus et epistolis, crebro illis principalibus aut substantialibus sententiis aliae quasi accidentariae, ob varias causas, occasionesque, ut vel declarationis vel subiti alicuius motus aut affectus gratia, vel ornatus, vel amplificationum, vel denique occurrentium obiectionum causa adiiciuntur.

In eas ergo aliquando scriptor etiam longius extra illam naturalem genuinorum sensuum connexionem ac linean digreditur. Cumulantur saepe et verba diverso consilio, quibus nonnunquam valde illae principales sententiae earumque connexio turbatur et obscuratur, quod certe in Paulo admodum crebro accidit.

Quare lectorem, qui diligenter sensum scriptoris cognoscere ac expendere velit, valde operaeprecium est, perinde omnia illa quasi accidentaria, aut superflua amovere, et principales scriptoris sententias quam simplicissimo ac tenuissimo sermone recensere, ac anatomi solent cutem et carnem ab ossibus et nervis ea colligentibus removere, et clare nudam cohaerentiam ossium, nervorum, aliarumque partium hominum oculis subiicere. Sic enim demum et in oratione Paulina et quavis alia, tum illud quasi fundamentum aedificii recte contemplari, quale ac quam firmum sit, et quorsum tendat, quidve sibi velit, possunt: tum etiam cernere, qua ratione aut consilio unumquodque illorum accersitorum suae veluti basi, ossibus aut nervis accommodatum sit, et quam commode sint illa primaria hisce accersitis convestita.

Quam utilissimam admonitionem prolixius exposui in regulis De ratione cognoscendi sacras Literas. Etsi aut tales quasi digressiones et accidentaria vestimenta verborum sensuumque sunt etiam aliis linguis usitata: tn nescio quom peculiariores et obscuriores sunt Hebraeis, ut merito Hebraismi dici queant.

Nec loquor nunc de iis, quae proprie digressiones aut evagationes sunt, plane extra rem propositam susceptae: sed de connexione istius admirabilis varietatis sententiarum, quae in istas communes scriptiones praesertim in sacris Literis incidunt, quarum certe aliae sunt minus nativae aut veluti essentiales propositae materiae, quam aliae, quibus tamen aliquando veluti semineglectis illis principalibus, vacari necesse est.

243 Cum enim variae sint res ac sententiae in sermone, quae inter se connecti, ac sese invicem consequi deberent, ut sunt propositio, indicatio, illius correctio, declaratio, rationes, antithesis, obiectio, causae, effectus, institutum, conatus, fructus, eventus, refutationes, illationes, vota, gratiarum actiones, et similes innumerae: alias aliae inter sese coniungi, et et praecedentibus adglutinari solent.

Nec raro illae veluti litigant inter se, quaenam ut proxima pedissequa, priori adiungi debeat. Quin etiam saepe fit, ut ipsemet scriptor, qui veluti iudex de earum ordine sedet, dubitet, quamnam praecedentibus proxime adhaerere ac consequi permittere velit. Aliam enim interdum videt rei ipsius naturam poscere, aliam sermonis ordinem, aliam denique animum auditoris, qui cito explicari cuperet (aut alioqui id fieri utile esset) ex aliquo dubio aut cogitatione. Quare si non apponatur praecedentibus ea, quae vel pro rei natura, vel sermonis concinnitate commodissime adiungi posset deberentue: exoritur quasi quaedam perturbatio et etiam obscuritas, aliquando quoque ambiguitas sermonis. Exempla quaedam huius rei proponam. Rom. 1, inquit Paulus: Nolo vos ignorare fratres, quod saepe proposui venire ad vos, sed prohibitus sum huc usque, ut fructum aliquem haberem inter vos quoque, sicut et inter reliquas gentes. Propositum aut conatus Pauli et finis eius conatus, (nempe, Volui ad vos venire, ut aliquem fructum apud vos haberem) commodissime inter se naturaliterque cohaesissent. Quare illud interpositum (Sed prohibitus sum) turbat tum sermonem, tum et cogitationem auditoris. Alius scriptor postposuisset dicendo: Saepius proposui venire ad vos, ut aliquem bonum fructum haberem inter vos, sed impeditus sum hisce ac illis difficultatibus aut causis: hoc fuisset longe magis perspicuum.

Cur igitur Paulus praeponit aut potius interserit hoc quasi externum inter illa duo coniunctissima? quea vult cito auditoris animum expedire cogitantem et tacite illi obiicientem. Si conatus es venire, cur non venisti? Quia etiam vult sententiae scopum aut finem sui propositi indicanti, nempe ut aliquid boni inter vos effice rem, plura ac maxime necessaria porro adiungere, videlicet, quam sit sui muneris omnibus prodesse Evagelio, et quam res praestans ac efficax sit Evangelion. Qua ratione commodissime ad suum principale institutum progressus est. Illud vero de causis impedientibus profectionem, non ita valde necesse est prolixius exponere: quare id obiter interserit, aut quasi interiicit. Quod si illud de impedimentis postposuisset, privasset se hac tam concinna transitione ad principalem propositionem.

Talia vero interserta, commodissime per Parenthesin excluduntur. Sic enim tum ordo rerum ac sententiarum necessario cohaerentium, tum et sermonis vis illustratur, sensusque fit perspicuus. Sed crebro fit, ut sint non tam orbiter interiectae Parentheses, quam longiores veluti digressiones in aliquas minus principales sententias, ut sequentia exempla ostendent. Quorum primum sit illa celebris epigraphe Rom. 1, Paulus Apostolus Romanis scribit, digreditur primum ad descriptionem Apostolatus sui: secundo ad descriptionem Evangelii: tertio ad descriptionem humanitatis et divinitatis Christi: quarto incipit redire ad descriptionem sui Apostolatus: ac tandem ad institutum prorsus reversus, indicat quis cui scribat. Sic Isaias cap. 49, digreditur primum ad descriptionem suae functionis: deinde paulo post iterum ad descriptionem Dei et sui contempti populi, cum alioqui proprie ac directe Meschiam velit alloqui. Sic Ier. 33, ad descriptionem extremae vastitatis Hierusalem et totius Iudaeae. Sic initio Ephes. 2, ad descriptionem spiritualis mortis Ethnicorum: et porro initio 3, ad descriptionem sui Apostolatus inter gentiles: in qua digressione perseverat ferme usque ad finem eius capitis. Talis digressio circularis est etiam Col. 1. De qua re mox plenius dicam, ubi ex professo de hoc genere circularis scriptionis agetur.

Naturalis vero ordo est teste Aristot. in scriptis asserentibus aut negantibus aliquid, ut primum aliquid certi proponamus, quod affirmamus aut negamus. Deinde illud idem certis testimoniis aut probat omnibus constabiliamus. Id sane idem fit etiam in sacris Literis, ut in Psalmis, Prophetis, et epistolis, et in concionibus Christi. Quare hic solet plerumque primum propositio esse, deinde eius confirmatio. Quas duas partes naturales esse, non immerito ille testatur.

Nec vero tantum in toto aliquo scripto aut oratione vel concione una aliqua propositio est cum suis rationibus sed etiam in singulis eius partibus nisi enim sit simplex narratio, plerunque in omnibus partibus aliquid affirmatur aut negatur, quid mox suis probationibus constabiliendum est, quo nostrae assertioni aut negationi fides habeatur. Plerumque enim conamur sermone auditori persuadere aliqued ita sese habere, aut non habere.

Accedit autem aliquando exordium, tum ante illam (ut ita dicam) capitalem propositionem, tum etiam in singulis partibus, quo benevolentia, docilitas et attentio auditorum captatur. Quae pars crebro adhibetur in epistolis Apostolicis, idque plerunque coniuncta cum ipsa subscriptione, inscriptione et salutatione, quae tamen posset magis quaedam insinuatio dici. Aliquando etiam novum exordium post talem insinuationem adhibetur, ut est videre in epist. Pauli Rom. Cor. et Gal.

Psalmi, praesertim ad Deum directi, plerunque sine omni exordio habent statim ab initio propositionem vel petentem aliquid, vel Deum celebrantem, vel etiam homines monentem aut docentem. Ea propositio aliquando repetitur aut explicatur vel illustratur: postea sequuntur rationes, quibus suam propositionem stabilit ac confirmat. In prophetarum concionibus non captatur ferme alio exordio attentio, benevolentia aut docilitas, quam quod testantur prophetae se esse a Deo missos, seque auditoribus illis verbum aut mandatum afferre.

In propositionibus, praesertim particularioribus, est in Apostolicis scriptis interdum ea difficultas, quod non mox plene liquidoque appareant.

Cum vero in legendis gravioribus autoribus summa cura adhibenda sit, ut videamus, in qua parte sermonis versemur, quis sit principalis scopus eius loci, in quo iam existimus, quomodo explicetur, ubi sit eius initium, ubi finis: perdifficile profecto est hoc interdum in Scriptura praestare. Ita enim sensim et veluti furtim ex alia materia in aliam serpit, ut difficilimum sit animadvertere, quando aliquam materiam inchoet aut finiat: de qua re etiam paulo post aliquid dicetur.

Id autem accidit, quia non semper sic membra orationis secat, sicut res ipsae vel sententiae disiunctae sunt: sed saepe in eodem membro fini praecedentium, brevissime sequentium initium vel praepositionem

244 annectit. ut 1. Cor. 1, Non enim misit me Christus baptizare, sed Evangelizare (propositio sequentium breviter praecedentibus alligata) non in sapienti sermone, ne evacuetur crux Christi. 1. Cor. 3, Sed ne iam quidem potestis, adhuc enim carnales estis. Hae proximae voces sequentium propositio sunt, in quibus declarat et probat, quod sint carnales. 1. Cor. 12, Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia aut membra corporis unius multa cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus, etc. In hoc exemplo, Sic et Christus, est propositio sequentium breviter praecedentibus adiuncta: quam propositionem sequentia declarant et illustrant. Huc referri possunt exempla duo, alterum ex Gal. 2, ubi non facile est divinare, quousque se extendat sermo Pauli ad Petrum habitus. Alterum ex Isa. 3, ubi itidem obscurum est, ubi sermo seditiosorum desinat. Sic Gen. 2, dubitare possis, an Deus aut Adamus dicat illa verba: Propterea deseret vir patrem ac matrem suam, et adhaerebit uxori suae. Sed Christus Matth. 19, id dictum tribuit creatori.

Videntur igitur interdum propositiones quasi studio occultari: ut Rom. 1, molliter aut quasi latenter, aliudve agendo transit ab exordio ad propositionem. ut Rom. 1, Non enim me pudet Evangelii. Est enim potentia Dei ad salutem omni credenti. Iustitia enim Dei revelatur per illud, Ex fide in fidem. Hoc ultimum membrum, quasi ex praecedentibus dependens, principalis propositio est totius epistolae. Sic Gal. 2, ex narratione sui certaminis cum Petro, transit ad propositionem principalem: Nos natura Iudaei scientes non iustificari hominem ex operibus legis, in Christum credidimus, etc.

Si Prophetae et Apostoli ac Evangelistae in concionibus diligenter accurateque separarent confirmationem a confutatione, ut solent Graeci Latinique oratores, facilius se lector ex eis expedire posset. Verum id sacri scriptores non faciunt, ob plures causas: primum propterea, quod confutatio magna ex parte in confirmatoriis argumentis continetur, aut certe inde haberi potest: secundo, quia cum sophistica sit infinita, impossibile est omnes calumnias adversariorum veritatis complecti: tertio, quia sacra volumina, non ad unius aetatis usum et contra unum aliquem seductorem scripta sunt, ut eius nugas redarguere deburint: quarto, quia brevitati studuerunt. Aliquas tamen generaliores, magisve perpetuas, aut communes obiectiones redarguunt, per occupationes obiectionum vel tacite, vel propalam factas.

Prophetae minus probationibus in sua confirmatione, quam Christus aut Apostoli utuntur: nam nec priora scripta perin de citant, nec alioqui ita multum argumentis pugnant, sed potissimum urgent Dei testimonium, ex cuius ore ac mandato ea quae afferant hauserint.

Dixi supra ex Aristotele maxime naturalem esse ordinem sententiarum, ut primum ponatur propositio aliqua affirmans aut negans aliquid, deinde eius ratio: nunc porro illis alia quoque etiam ad naturalem ordinem pertinentia addantur. Proposita igitur una aliqua probatione propositionis, mox aut nova ratio adscribitur, aut illa priore vel explicatur, vel confirmatur, vel amplificatur, vel defenditur, quod plerunque per quandam occupationem obiectionis vel expresse vel tacite fit. Unde porro fit progressio ad conclusionem. Horum vero aliquid potest interdum esse propositio nova, cui suae rationes subiungantur.

Naturali ergo ordine solent ista cohaerere. Propositio, cui additur interdum sua explicatio, vel per divisionem, circumscriptionem, aut similem formam, qualis est illa Rom. 3, ubi prolixe explicatur iustitia Dei, quae gratis offeratur.

Sequitur eam ratio, cui mox deberet naturae ordine etiam secunda ac tertia probatio adiungi: sed accidere potest, ut illa prima ratio vel explicanda sit, vel confirmanda, vel illustranda, ac etiam amplificanda, vel denique contra adversarium tuenda.

Fieri etiam potest, ut sit aliqua adversa obiectio aut cogitatio repellenda ac refutanda, quae non tam contra hanc ipsam rationem pugnat, quam alioqui quoquo modo nobis adversatur. Horum si quid interponatur, recte illi tandem conclusio additur propositionem veluti repetens. Quibus sensibus expolita ac veluti plane absoluta prima argumentatione, inchoatur nova ratio, cui simile quid attexi potest, cuiusmodi de prima dictum est.

Absolutis vero tandem omnibus, sequitur principalis conclusio, veluti peracta tota ea sermonis parte, aut etiam tota instituta oratione. Haec de naturali ordine nunc monuisse sufficiat. Exempla proponere nimis prolixum foret, et sunt cuivis obvia.

Ad observandam connexionem sententiarum Scripturae, utile est animadvertere discrimen huius voluminis ab aliis Ethnicorum aut philosophicis aut oratoriis scriptionibus. Nam illae omnes multo simplicioris subiecti aut materiae sunt. Si enim philosophicae disputationes sunt, tum proprie tantum docent, tractantque presse et apposite, placidoque ac humili sermone de rebus, nulla ferme prorsus habita ratione personarum aut circumstantiarum, nullisque admixtis affectibus. Si sunt orationes aut epistolae, plerunque proprie movere conantur, et unam tantum quampiam simplicem sententiam, quam propositionem vocant, veluti scopum quendam proponunt, eoque omnia sua argumenta dirigunt, ac veluti ad propositam notam collimant, adhibitisque suis circumstantiis et variis affectibus ac moribus omnia turbantes et concutientes, illuc auditorem propellere conantur.

Quare scriptores prophanarum rerum facile in tanta simplicitate subiecti, tum ordinem certum observare, tum et perspicui esse possunt. At contra sacrum volumen plures materias quasi simul eodemque tempore tractare cogitur. Nam et docet, quod ferme est ei primarium, idque multa simul, quia res gravissimae et difficilimae ita in religione coniunctae sunt, ut aliae sine aliis intelligi nequeant, sicut Cicero de Philosophia in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo adversarios multiplices, modo res ipsas, modo varias circumstantias respicere ac tractare coguntur: necessario varias sententias miscent, et crebro ex alio in aliud transire aut subito transilire coguntur. Haec igitur materiarum subiectarum in sacris libris multiiuga varietas diligenter observata ac expensa plurimum proderit ad observationem ordinis sententiarum.

245 D. Paulus quoque et alii sacri scriptores solent transire ab ignobilioribus materiis ad nobiliores, a personalibus ad realia, ab hypothesibus ad theses, ab externis ad interna: et contra. ut 2 Cor. 1, a suorum consiliorum constantia ad doctrinae et Dei ipsius veritatem. Eph. 5, a coniugii celebratione ad mysterium coniunctionis Christi et Ecclesiae.

Crebrae igitur sunt apud eos et interdum subitae ac quasi impraevisae mutationes austerae obiurgationis in amicam compellationem, laudationis in accusationem, perterrefactionis in consolationem, et contra, prout auditorum utilitas postulare videtur: ne, dum vel perpetuo in austeritate perseverat, aut nimium conterat, aut etiam a se absterreat abigatque, vel rursus eos perpetuo blandiendo in suis peccatis confirmet. ut Gal. 3, incipit austere eos obiurgare, O stulti et insensati Galatae: aliquanto post eos fratres appellat: paulo post filiolos, eorumque studium alacritatemque in recipiendo Evangelio praedicat.

Transeunt aliquando a sua persona ad functionem, inde ad doctrinam, a qua ad Christum: ut Paulus initio Rom. 1. Eph. 3. et 2 Cor. 4, ubi mirabiliter sui commendationem cum Christi laude temperat, adeo, ut ipsemet illam mixturam indicet, inquiens: Non enim nos ipsos praedicamus, sed Christum Iesum Dominum: nos autem servos vestros propter Iesum. Sic sequenti initio incipit a celebratione futurae gloriae, in quam ex hac imbecillitate immutabimur: circa medium se commendat: postremo desinit in expositionem legationis Dei de reconciliatione generis humani.

Non raro progrediuntur a doctrina ad invocationem, gratiarum actionem, ac celebrationem Dei: ut Eph. 1, ubi incipit a celebratione Dei, mox progreditur ad eorum institutionem, et denique sub finem capitis denuo redit ad celebrationem Dei ac precationem.

Interdum transeunt ab adhortatione ad precationem opis Dei, ut qui sciant, tum se frustra hortari, tum auditores sine profectu conari, nisi praesens Dei auxilium ubique adsit: ut Ephes. 3. versu 13. hortatur eos, ne relanguescant in studio pietatis: mox id ipsum illis a Deo precatur, inquiens: Huius rei gratia genua flecto, etc.

Precationes ac Dei celebrationes saepe obiter inseruntur, accidentibus subitis motibus spiritus, aut etiam tentationibus, turbationibus, aut aliis mutationibus spiritualibus. Sic Christus ipse iam subito exultat spiritu, et Deo gratias agit, Matth. 10. Lucae 10. Iam incipit contristari, seque ex illa hora eripi supplex petit, Ioan. 12.

Tales subitae mutationes sententiarum ex subitaneis affectibus animi, sunt creberrimae in Psalmis, et etiam in Prophetis ac Apostolis, quas qui non novit ac considerat, saepe necessario a mente scriptoris aberrat, aut alioqui attonitus, tam subitam mutationem sermonis miratur.

Saepe posito genere aut toto, subiungunt species aut partes: et contra, propositis partibus aut speciebus, concludunt toto aut genere, ut in Merismo dictum est, et in hisce exemplis patet. Exemplum prioris est, quod Ro. 1, primum dicit idololatras traditos esse in suas cupiditates: postea illas foedas cupiditates recenset. Exemplum posterioris sit, quod cum Apostolus separatim varia peccata et peccatores, Rom 1 et 2, accusasset, tandem post principium tertii capitis omnes in genere simul accusat.

Aliquando vero a genere aut toto incipit, et in id etiam desinit, interposita enumeratione partium aut specierum: ut 1 Cor. 3, in fine incipit ac desinit sententia verbis, Omnia sunt vestra. Interponit autem enumerationem, sive Paulus, sive Apollo, sive mundus, sive vita, sive mors, sive praesentia, sive futura, etc. Sic Col. 3, incipit a genere: Mortificate membra vestra terrestria: et desinit etiam in genus, exuere et induere novum hominem: interponit autem variorum peccatorum enumerationem.

Membra aliquando vel antecedentia, vel consequentia, vel etiam media desunt, ut non raro longius distantes sententiae sint coniunctae. De qua re in capite de Eclipsi et conciso stylo dictum est.

Quod crebro varias Parentheses interserant, alibi dictum est: id vero in summo brevitatis studio fieri necesse est, ne laxemus, et fusius omnia explicemus.

Appositiones quoque interdum appendunt, ut alibi exposui, quarum maxima est varietas.

Veteris Testamenti dicta, novum non semper aptissime conferruminat reliquo textui, sed quasi violentius affigit. Loquor autem non de sensus dissonantia, sed tantum de verborum quadam quasi confragositate: ut Rom. 15, Christus non placuit sibiipsi, sed sicut scriptum est, Opprobria opprobrantium tibi inciderunt in me. Dicendum forte fuisset. Christus non studuit sibi placere aut indulgere, verum omnia ea fecit ac passus est, quae voluntas ac gloria Dei ab eo requisivit, non habita ratione afflictionum, aut ullius ignominiae inde sibi provenientis. Accidit ergo ei id, quod iam olim Scriptura praedixerat, fore, ut impetus furorque impiorum Deo resistentium incideret in hunc eius legatum aut ministrum: ea hisce verbis pronunciat: Opprobria opprobrantium, etc. Sic et alias saepe dicta veteris Testamenti durius applicantur, quantum quidem ad sermonem attinet, ut in Eclipsi ostendi: tametsi idem interdum accidat etiam in aliarum sententiarum connexione.

Quod eam dem sententiam constabilire soleam, simul affirmative et negative, in cap. de Affirmatione dictum est.

Quod Antithesibus multum ea quae semel dixerunt, illustrent ac explicent, in capite de Ioannis stylo plenius ostendam. Interim observentur illa illustria exempla Matth. 6, qualem eleemosynam probet aut non probet Deus. Sic, qualem orationem, et denique quale ieiunium. Ubi per Antithesin tum vera tum falsa forma depingitur. Eadem forma ibidem indicatur, quales thesauros quaerere aut non quaerere debeamus. Sic, Qui confitebitur, Qui non confitebitur. Nolite tim ere occidentes corpus, sed timete, etc. Si remiseritis, Si non remiseritis.

Cum aliqua res, aut sententia primo loco, idque etiam cum voce primum ponitur, non semper adduntur sequentes. Ponitur igitur sententia aut res, tanquam primaria. Rom. 1, Primum gratias ago Deo meo, etc. ubi non sequitur, secundo. Sic Rom. 3, Primum quidem, quod concredita sunt eis oracula Dei: id est, Primarium et praecipuum est illud. Lucas Actorum primo incipit dicere de primo libro. quem composuerit de actis et dictis Christi, nec tamen facit mentionem secundi, sed simpliciter continuat

246 narrationem Apostolicorum actorum cum Christi gestis. Dicit igitur primum quidem librum, nec tamen addit Antapodoton: secundum autem vel alterum, hunc vero, etc.

Cum praecedit altera pars collationis, non semper sequens seu applicativa correspondet. Aliquando contra prior deest, praesertim cum facile ex praecedentibus subintelligi potest, De quo in Similitudinibus, et capite de Laconismo plenius dicetur.

Multae intermediae sententiae facile subintelligendae ac supplendae desunt. De qua re in capite de Eclipsi plenius actum est.

Multae Parentheses interiiciuntur tum verae, tum illis vicinae.

Saepe omisso instituto fit digressio ad aliud, quo explicato, reditur ad illud prius, intermissumque: ut Ephes. 3 fit digressio ad explicationem functionis Paulinae, sed sub finem eius reditur ad institutum. Sic toto 9 capite 1 Cor. videtur digredi ad suum exemplum, qui moderate sit sua libertate usus.

Cupide a personalibus et ignobilioribus ad realia, nobiliora et magis utilia ac generalia transit. Sic 2 Cor. 1 de suorum consiliorum ac profectionum ratione agendo, subito transit ad celebrandam veritatem ac certitudinem promissionum divinarum.

In institutoriis digressiones, admonitiones, praecepta et moralia, crebro fiunt, ut initio capitis fecundi Hebraeor. Sic mox totum tertium et 4 caput, et finis quinti, ac initium sexti eiusdem, sunt admonitiones de constantia et pia vita, cum quidem ex professo instituerit tractare sacerdotium Christi.

Explicationes variae rebus aut dictis obscurioribus adhibentur, idque vel per Parenthesin, vel addendo in fine sententiam integram, vel per Appositionem aut Epexegesin. Appositiones igitur sunt crebrae apud eos. Quod dixi de expositionibus insertis per Parenthesin, potest declarari multis exemplis: ut Rom. 1. Invisibilia Dei ex creationis operibus considerata perspiciuntur (nempe aeterna eius potentia ac divinitas) ad hoc, ut sint inexcusabiles. Dolendum vero est illas epexegeticas Parentheses interdum non plane suo loco, ut nos optaremus, poni. si enim dictum fuisset, Invisibilia Dei (nempe eius aeterna potentia ac divinitas,) dum ex creationis operibus considerantur, perspiciuntur, ad hoc, ut sint inexcusabiles: multo esset magis perspicuus sermo, sicut Germanica ibi eam Parenthesin ponit.

Copia rerum in uno aliquo necessario aut utiliter dicendorum, auditoris necessitas, aut alioqui aliquis pius affectus, aut etiam motus spiritus, vel zelus quoque, et denique adversariorum importunitas ita nonnunquam vel detinet in uno aliquo, vel ad vicina etiam abripit dicentem, ut non mox adiungat, quae necessario ei statim adiungenda essent, sed serius ponat, vel etiam ea prorsus omittat, neglecta occasione bene adiungendi reliquis. Sic Rom. 5 tamdiu immoratur in priore parte aut membro collationis, Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors: ut non possit commode alterum adiungere. Quare id tantum duabus vocibus subindicat, Qui est typus futuri: ac mox festinat ad correctionem collationis. Verum illud relictum collationis membum facile potest ab attento auditore colligi ex illis pauculis vocibus, et ex praecedentibus ac sequentibus.

Post breves sententias sequi Exegeses et Epexegeses, hoc est, explicationes, easque aliquando iteratas, postea in hoc capite, et in stylo Ioannis prolixius ostendetur ac exponetur.

Quomodo in similitudinibus ac collationibus alias antecedens, alias consequens vel plane desit, vel mutilum tantum supplendumque sit, in capite de Similitudinibus dictum est prolixius.

Prolepsis et Anacephalaeosis, quarum priore quidem aliquid ante suum tempus aut locum dicitur, posteriore vero iam semel dictum serius ac non suo loco repetitur, alibi in hac parte exponuntur.

In eo capite cui est titulus, quod una sententia aut etiam res, ut plures, et contra tractentur, plura sunt, quae ad sententiarum ordinem recte referri queant: sicut et in capite De brevitate adhuc plura.

Cohaerentia membra ac sententiae, quae ob similitudinem quandam connexionemque sensuum deberent secundum Latinam consuetudinem simili quadam forma temporum, modorum, et aliarum etiam proprietatum efferri, aliquando mire a sese mutuo variant, ut supra in constructione Verbi exposui, ut propemodum earum connexionem agnoscere nequeas.

Sententia sequens, non semper simpliciter dependet ex antecedente, sed ab aliqua subintellecta: ut Philip. 2, Implete meum gaudium, ut idem sentiatis. Idem sentire, non effectus, sed causa gaudii est: pendet autem posterius colon ex subintellecta sententia, Oro ac obsecro vos, ut idem sentiatis.

Etsi autem sermo omnino ex diversis constet, et plerunque illae partes, aut etiam multi sensus a sese in vicem ita diversi sint, ut non ex sese mutuo pendeant, utque non raro sit quasi novum initium sermonis faciendum: artis tamen non vulgaris habetur, si molli quadam et ferme latente transitione ex alia iam absoluta materia aut tractatione in aliam transeas.

Hoc vero artificio dicendique virtute valde excellit Paulus, qui ita molliter et quasi latenter ab alio ad aliud transit, ut auditori, antequam animadvertat, sensa irrepant insinuenturve. Sic ostendimus eum statim in salutatione miro artificio ex alio in aliud labi. Sic maxima pars Epistolae ad Rom. inter se cohaeret. Primum in exordio dicit se cupere Romanos docere. Adfert rationem a praestantia Evangelii et eius iustitiae, quam ut ostendat omnibus esse necessariam, omnes coarguit peccati, primum Ethnicos, postea Iudaeos. Ostensa vero necessitate huius iustitiae, circumscribit ac explicat eam primum breviter, ac praesertim illud demonstrat evincitque, quod ea non veniat ex operibus, aut merito cuiusquam, sed ex sola gratia nobis contingat. Denique ut tanto magis haec iustitia agnoscatur, veluti per Analysin quandam totam hanc materiam resolvit, exponendo quid sit peccatum aut iniustitia, et unde veniat, quid efficiat, quove modo regnet: tum etiam quid lex, gratia ac iustitia sint aut agant: ac denique qui fiat, ut Iudaei eam non consequantur, gentiles vero ea potiantur. Quae rerum sententiarumque perpetua connexio mirabili artificio per integra 11 capita cohaeret.

Solet igitur hic Apostolus singulari quadam dexteritate ent ibi connexionem rerum aut sensuum reperire, ubi alioqui sua natura non habent alioquam cohaerentiam. Sed de hac re agitur plenius in lapsu styli et oratione pendente.

247 Quia vero de sententia Aristotelis diximus, naturalem quendam, ordinem esse, ut mox post propositionem rationes aut probationes cum suis quasi pedisse quis sequantur: contra etiam diximus, vetus Testamentum minus sua probare quam novum: ideo operaeprecium fuerit mentionem facere illius vulgati dicti, quod aiunt, Aristotelem lecto Moyse dixisse, eum multa dicere, pauca aut probare. Verum enim sane est, Moysen et totum vetus Testamentum potissimum testimonio et autoritate Dei omnia sua probare, subinde repetendo, Dominus dixit haec, Os Domini locutum est. De quo fundamento aut demonstratione assertionum Mosaycarum et propheticarum, in tractatu De ratione legendi sacras literas uberius disserui.

Verum enimvero aliquando etiam Christus et Paulus, qui alioqui plerunque sua dicta nervose constabiliunt, tantum simplices assertiones veluti plures quasdam propositiones inter sese connectere videntur: ferme ut solet fieri in scholarum disputationibus. Rom. 1, in exordio videntur hae simplices assertiones sese invicem consequi: Ago gratias Deo de vestra fide: Sancte affirmo me crebro vestri mentionem facere, orantem, ut possim ad vos venire: Cupio vos videre, ut vobis aliquod spirituale donum impertiar: id est, ut nos mutuo consolemur. Saepe proposui venire ad vos, ut aliquem fructum ex vobis perciperem, sed impeditus sum. Omnibus debitor sum. Paratus igitur sum et vos docere. Post hasce tot veluti puras assertiones, sequitur ratio a praestantia et eximia utilitate Evangelii: Non enim me pudet Evangelii: Iustitia enim Dei patefit in eo, etc.

Sic mox ponitur propositio, revelari caelitus iram Dei super omnes peccatores, quae in sequentibus non comfirmatur: sed potius tantum explicatur per integra duo capita, dum indicatur, quam varii et foedi peccatores ac peccata sint, tum inter Ethnicos, tum et inter Iudaeos. Sic et Christus Ioan. 6, sub finem aliquoties eadem asserit, se scilicet esse vere caelestem ac salutiferum panem, seu verum filium Dei, et verum salvatorem, non interpositis aliquibus nervosioribus demonstrationibus.

Est etiam alia quaedam connexio sententiarum, quam vocare possis lapsum styli, ubi plerunque ex ultima voce prioris sententiae nova generatur. De qua in sequenti capite dicam, quod etiam ad ordinem sententiarum merito refertur.

Frequenter igitur sanctus Paulus (tametsi et alii sacri Scriptores) ex alio in aliud ita paulatim labitur, ut tamen nihil admodum alienum a proposito tractet, sed omnia ad praesentem scopum plerunque faciat: quanquam aliquando nonnihil etiam extra rem praesentem hoc modo evagetur. Fit autem is lapsus plerunque occasione ultimae vocis, quae forte explicatione indiget. Eph. 3. Et erudire omnes, quae sit communio mysterii, quod fuit absconditum a condito orbe in Deo, qui creavit omnia per Christum. Hic propositio essentialis, quod Paulus debeat docere Christi mysterium, habet ultimam vocem mysterii, cui voci explicationis gratia nova et quasi accidentaria propositio additur, quod hoc mysterium fuerit absconditum a seculis. Ea porro rursus habet in fine vocem Deo, cui dictioni nova oratio, expositionis causa adiicitur, quod is Deus per Christum omnia condidit.

Tantopere interdum autem labuntur ex alio in aliud, ut saepe ita labendo in eandem propositionem rei propriam, ex qua delapsi erant, revertantur, et fiat quasi circulus quidam sensuum: ut Eph. 3, Si quidem audivistis dispensationem gratiae Dei datam mihi erga vos, quod secundum revelationem notum fecit mihi mysterium, etc. Post multa addit, Per Evangelium, cuius factus sum minister. Hic principalis propositio erat, iussum se esse docere gentes Evangelium: ex ea per varias propositiones labitur, donec tandem eodem revertatur, Cuius ego factus sum minister.

Eadem ratione primo capite eiusdem epistolae a priori minore Evangelii summa ad maiorem delabitur. Item Rom. 1, Cum summa totius inscriptionis sit, Paulus Apostolus Romanis salutem: primum a nomine suo labitur ad vocationis suae descriptionem: deinde ad definitionem Evangelii: tertio ad definitionem Christi: quarto delabitur ad suam vocationem: atque ita integrum circulum absolvit labendo ex alio in aliud, donec iterum in eundem locum, ex quo delapsus erat, relabatur. Fiunt autem isti lapsus vel occasione alicuius sententiae priori necessario addendae, vel etiam ratione alicuius vocis existentis in priori sententia ac in digentis explicatione: ut in fine definitionis officii et vocationis Pauli est vox Evangelium: definit igitur Evangelium quid sit: deinde in fine huius definitionis est vox Filii Dei: ideo porro describit filium Dei, et eius utramque naturam: postremo copulat filium Dei cum sua vocatione et officio, affirmans se ab hoc Dei filio factum apostolum: atque ita salutationem porro absolvit.

Talis plane circulus, qualem sequenti pagina vides, est in inscriptione Epist. ad Titum. Nam post nomen proprium Pauli, mox adduntur nomina functionis, Servus Dei et Apostolus Christi: inde fit progressio ad genus doctrinae, quibus ea tradatur, quidque ea doceat: porro ostendit quid inde speretur, ulterius quis eam spem fecerit, et quando primum: tum etiam quomodo ea doctrina nunc sit uberius patefacta: et denique quomodo ipse sit ad praedicationem huius doctrinae vocatus: sicque tandem inscriptionem perficit. Ubi observa, quod cum alius simpliciter dixisset, Paulus Tito, ipse hic per multas, ad rem tamen valde facientes, ambages tamdiu oberrat, donec confecto integro expatiationis circulo, tandem ad institutam inscriptionem revertitur, eamque absolvit.

Demetrius Phalereus dicit Periodum ideo sic vocari, quia sit sensuum quidam ambitus similis viis rotundis, quae ambitum conficiunt. Tales vere sunt istae Pauli circuitiones, ut forte a talibus figuris sermonis nomen hoc sit quasi abusive traductum ad eas formas, ubi quoquo modo in plurium verborum coagmentatione ultima primis respondent, eave quasi respiciunt, quas nunc Periodos nominant.

Hermogenes etiam scribit de circulari forma sermonis, ubi eadem vox est initio et in fine, ut sic cauda videtur reflecti ad suum caput, dum primum vocabulum repetit. Hoc genus orationis etiam Demosthenes in exordio suae ipsius celeberrimae orationis pro corona exprimit: ut sicut a voto aut precatione Dei incipit, petens ut illi sibi tantam suorum civium benevolentiam concilient, quanta ipso erga eos praeditus est; ita etiam in eandem precationem sub finem exordii desinit.

248

Verum talem verborum compositionem haud difficile est efficere, ut initialis vox aut etiam sententia in fine repetatur: at ut per cohaerentes sensus progrediendo ad primum redeas, nec tamen aut sensum violes, aut ineptus putidusve sis: hoc vero factu perdifficile est, et Paulo (ut opinor) proprium.

Consimilis longaque circuitio est etiam Coloss. 1. cuius verba asscribam. [2.] Gratias agimus Deo et patri Domini nostri Iesu Christi semper de vobis orantes, [4] audientes fidem vestram in Christo Iesu et dilectionem in omnes sanctos, [5] propter spem repositam vobis in caelis, [5] quam audivistis per sermonem veritatis Evangelii praesentis in nos: 5 sicut et in toto mundo fructificat, quemadmodum et in vobis, [6] ab ea die qua cognovistis gratiam Dei in veritate: 7 sicut didicistis ab Epaphra dilecto conservo nostro, [7] qui est fidus minister Christi pro vobis, [8] qui etiam nobis indicavit dilectionem vestram in spiritu: [9] ideo etiam a qua die audivimus, non cessamus gratias agentes pro vobis et orantes. Hic videmus primum esse gratiarum actionem: deinde ab ea fieri digressionem ad causam gratiarum actionis, nempe quia audierit praedicari fidem eorum: inde progreditur ad causam fidei illorum, nempe spem futurae gloriae: quarto exponit, unde illam spem hauserint, nempe ex Evangelio: quinto, quid ubique efficiat Evangelion et etiam apud ipsos: 6, a quo tempore sit efficax Evangelium, nempe ex quo cognoverint gratiam Dei: 7. per quem concionatorem cognoverint: 8, qualis sit ille doctor, nempe fidus: 9, quid ille concionator praeterea fecit, nempe indicavit Paulo fidem Coloss. 10 redit ad gratiarum actionem, concludens se ideo gratias agere Deo de illis. Sic per octo externas sententias oberrando tandem redit ad initium facto pleno circulo, sed ita, ut semper sequens praecedenti apte cohaereat, ac ex ea veluti nasci videatur.

Similis periodus reperiri potest etiam 1. Thes. 1, ubi a gratiarum actione de Thessalonicensium pietate transit ad causas eius pietatis, nempe ad electionem, et verbi auditionem ac efficaciam, inde ad suam et illorum crucem ac patientiam. Ubi prius tn eorum patientiam clarius exponit: postea suam non tantum patientiam, verum etiam synceritatem ac summum erga eos studium, et in erudiendis ipsis diligentiam: postremo denuo redit ad gratiarum actionem, quod ipsius labor in erudiendis ipsis non fuerit adeo efficax et salutaris ipsis: unde iterum progreditur ad celebrationem ipsorum piae patientiae in ferenda cruce ad imitationem aliorum piorum.

Talis circulus est et 1 Cor. 3. Nam a tertio Enthymemate confirmationis, Num in Pauli nomine estis baptizati? digreditur ad gratiarum actionem, quod non multos baptizaverit: et porro ad enumerationem, quos baptizaverit: inde paulatim se convertens ad propositum festinat, affirmansse non esse missum ad baptizandum, sed Evangelizandum. Hinc demum integre redit ad propositum, incipitque quartum confirmationis argumentum, cum inquit: Non in sapientia sermonis, ne evacuetur crux Christi.

Μερισμῷ , i. distributione, plurimum utuntur Hebraei, etiam extra contentionem. Qua figura quod prius in genere dictum est, postea per singulas species aut partes, vel declarandi vel amplificandi causa, aut etiam propter solam consuetudinem linguae partitum recensent. Psalmo 115, Idola eorum aurum et argentum, et opera manuum hominis, os, oculi, nares, manus eis sunt, et non, etc. Deut. 7, Ne iungas affinitatem cum eis, filiam tuam ne des filio eius, et filiam eius ne accipias filio tuo. De hoc etiam paulo ante dixi.

Huc referre possis etiam expolitionem aut expositionem. Vetus vero et sane naturalis quaedam sermonis figura videtur esse, ut primum aliquid breviter proponatur, postea idem prolixius ac clarius exponatur, unde id commodi habet auditor, ut primum summam rei breviter percipiat, postea rem totam plenius exponi intelligat: quod omnes natura cupere, et ad docendum peraccommodum esse, declarant etiam Comoediae, quae initio in prologo argumenta summasve suas proponunt. Hinc est illa Homerica phrasis: ἐφατο ἔκτε ὀνόμαζε , dixit et exposuit: quia veteres sint soliti primum rem breviter dicere, postea plenius exponere. Talia exempla etiam apud Latinos scriptores reperiuntur.

Scaliger pulcherrimum exemplum ex prima Virg. Ecl. proponit, ubi brevem summam primum simplex expositio, deinde etiam prolixa et florida sequitur. Primum enim brevissime proponit:
O Meliboee Deus nobis haec ocia fecit.
Deinde compendio exponit ille sua ocia,
Ille meas errare boves ut cernis, et ipsum,
Ludere quae vellem calamo permisit agresti. Denique eadem illa beata ocia prolixo floridoque stylo depingit:
Fortunate senex, ergo tua rura manebunt:
Et tibi magna satis: quamvis lapis omnia nudus,
Limososque palus obducat pascua iunco
Non insueta graveis tentabunt pabula foetas,
Nec mala vicini pecoris contagia laedent.
Fortunate senex, hic inter flumina nota,
Et fontes sacros frigus captabis opacum.
Hinc tibi quae semper vicino ab limite sepes,
Hyblaeis apibus florem depasta salicti,
Saepe levi somnum suadebit inire susurro.
Hinc alta sub rupe canet frondator ad auras.
Nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes,
Nec gemere aeria cessabit turtur ab ulmo. Tale est illud Virg. Aeneid. 7,
Ille velut pelagi rupes immota resistit:
Brevis propositio est. Sequitur explicatio:
Ut pelagi rupes magno veniente fragore,
Quae sese multis circumlatrantibus undis,
Mole tenet, scopuli nequicquam et spumea circum
Saxa fremunt, laterique illisa refunditur alga. Tales expositiones Homer. crebrae sunt. Aliquando talis propositio et explicatio est bimembris: ut Georg. 2.
Altera frumentis, quoniam favet, altera Baccho: Propositio est: sequitur explicatio:
Densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo.
Idem in Aeneid.
Audiit, et voti Phoebus succedere partem
Mente dedit, partem volucres dispersit in auras.
Sterneret ut subita turbatam morte Camillam
Annuit oranti: reducem ut patria alta videret,
Non dedit, inque notos vocem vertere procellae.

249 Initio Adelphorum quoque Terentii est aptum huius locutionis exemplum: Si usquam abes, satius est ea tibi evenire, quae uxor irata cogitat, quam quae propitii parentes. Nam uxor de absente marito sic cogitat, etc. Ego vero de absente filio haec timeo, etc. Sic Iliados sexto: Qualis est filiorum generatio aut genus, talis et hominum: folia enim alia in autumno decutiuntur vento, alia vere primo crescunt. Sic et homines alii quidem intereunt, alii vero succrescunt.

Tale exemplum et apud Demosthenem Olynth. 1. οὐ μὴν ἀλλ ἐπιεικῶς ὦ ἀνδρες ἀθηναῖοι, τοῦτ ὅπερ δυσμαχώτατόν ἐστι τῶν φιλίππου πραγμάτων, τὸ βέλτιστον ὑμῖν. τὸ γὰρ εἶναι πάντων ἐκεῖνον ἕνα ὄντα κύριον, τὸ ῥητῶν, καὶ ἀποῤῥήτων, τὸ ἀμα στρατηρον τὸ δεσπότην, καὶ ταμίαν καὶ πανταχοῦ αὐτὸν παρεῖναι τῷ στρατεύματι, πρὸς μὲν τὸ τὰ τοῦ πολεμου ταχὺ κατὰ καιρὸν πράττεσθαι, πολλῷ προέχει. πρὸς δὲ τὰς καταλλαγμὰς ἃς ἂν ἐκεῖνος ποιήσηται ἄσμενος πρὸς ὀλυνθίους, ἐναντίως ἔχει. δῆλον γάρ ἐστι τοῖς ὀλυνθίοις ὁτι νῦν οὐ περι δόξης, οὐδ ὑπὲρ μέρους χώρας πολεμοῦσιν, ἀλλ ἀναστάσεως, καὶ ἀνδραποδισμοῦ τῆς πατρίδος . Id est, Verum illud peropportune cadit, Athenienses, ut quod summo Philippi rebus praesidio est, idem vobis vel utilissimum sit. Nam quod is unus omnia et arcana et aperta moderatur, ac simul et dux est et dominus, et quaestor, et ipse ubique adest exercitui, ad res bellicas celeriter et tempestive conficiendas, multum quidem valet: sed pacificationi quam cum Olynthiis facere cupit, adversatur. Neque enim obscurum est Olynthiis, hoc agi bello, non existimationem suam, non agri partem, sed excidium patriae, et servitutem.

Tali igitur expolitione aut expositione plurimum utuntur Hebraei, in qua uti dictum est, primum aliquid paucis verbis dicitur, postea illud idem copiosius dilatatur et explicatur. Differt autem haec figura a μερισμῷ in eo, quod hic non species alicuius generis aut partes totius enumerentur: sed res ipsa latius extenditur, et clarius evoluitur. Exempla. Rom. 1, Quamobrem tradidit eos Deus in cupiditates ignominiosas. Expolitio propositionis: Nam et feminae illorum mutaverunt naturalem usum in eum, qui est praeter naturam: similiterque et masculi relicto, etc. recenset ignominiosas cupiditates.

Ibidem propositio: Et quemadmodum non probaverunt, ut Deum agnoscerent: ita tradidit eos Deus in reprobam mentem, ut facerent, quae non conveniebat. Expolitio: Repletos omni iniustitia, etc. Ro. 2. Propositio: Qui redditurus est unicuique iuxta facta sua. Expolitio propositionis: His quidem, qui perseverantes in benefaciendo gloriam et honorem, etc. his vero qui sunt contentiosi, et qui veritati quidem non obtemperant, sed obtemperant iniustitiae, ventura est indignatio et ira, etc. Galat. 6. Propositio: Quicquid enim seminaverit, hoc et metet. Expolitio: Nam qui seminat in carnem suam, de carne sua metet corruptionem: sed qui seminat in spiritum, de spiritu metet vitam aeternam. 1 Cor. 8. Propositio: Atqui esca nos non commendat Deo. Expolitio: Neque enim si comedamus, abundamus, neque si non comedamus, deficimus.

1. Cor. 3. Propositio: Nonne infatuavit Deus sapientiam huius mundi? Expolitio propositionis: Quoniam enim per sapientiam Dei, non cognovit Deum mundus: visum est Deo per stultitiam praedicationis salvos facere credentes.

1 Cor. 3. Propositio: Unusquisque propriam mercedem accipiet, secundum proprium laborem. Explicatio: Nam Dei sumus collaboratores, etc. usque ad, Sic tamen tanquam per ignem.

1 Cor. 6. Propositio: Omnes scitis, quod iniusti regnum Dei non possidebunt. Expolitio: Nolite errare, nec scortatores, etc. usque ad, Regnum Dei non possidebunt. 1 Cor. 7. Propositio: Unumquemque ut vocavit Deus, ambulet. Explicatio: Servus vocatus es? ne, etc. usque ad, Non circumcidatur.

Est vero haec ipsa forma sermonis, ut paulo ante dixi, alias eiusmodi, ut statim ab initio res in uno genere vel toto proponatur, cuiusmodi sunt praecedentia exempla: alias vero tam illa propositio, quam eius explicatio sit bimembris, seu duo quaedam potissimum attingat, ut supra ostendi prolixe, et clarias etiam ostendam sequentibus exemplis, in quibus, quo melius cerni possint membra propositionis et expolitionis sibi mutuo correspondentia, similibus ea notulis signabimus.

Proverb. 1. Propositio: α Fili mi, si lactaverint te peccatores, β ne consentias. Explicatio propositionis: α Si dixerint, i nobiscum, insidias struemus sanguini, absconditi latitabimus contra insontem absque causa, devorabimus eos vivos instar inferorum et integros, ut qui descendunt in foveam, omnis generis preciosas opes reperiemus, et implebimus domus nostras praeda. Sortire tu nobiscum, unum erit omnibus nobis marsupium. β Tu autem fili mi, ne abeas cum eis in viam, quin potius arceto pedem tuum ab illorum semita: pedes enim ipsorum ad malum currunt, et festinant ad fundendum sanguinem. Aiunt, quod sicut avibus quae avolare possunt, frustra retia tendantur: ita ipsi quoque latrocinandi gnari sine suo periculo alios invadant. Verum illi suomet sanguini insidiantur, et propriae animae laqueum abscondunt. Ea est ratio omnium iniustum lucrum praedamque quaerentium. Nam sui domini vitam avaritia rapit. Haec ideo prolixius addidi, quia nulla mihi versio in proximis lineis satis facit, tametsi ego aliquid paraphraseos adiecerim.

Talia sunt duo exempla Gen. 2. Primum enim breviter proponit bimembrem propositionem: Plantavit quoque Dominus hortum in Eden ab Oriente, et posuit illuc hominem, quem finxerat. Mox vero exponit, tum quomodo hortum plantaverit. Fecit enim germinare Dominus, etc. tum qua ratione et conditione hominem in hortum collocaverit. Qua expositione finita, mox denuo breviter proponit, et consequenter propositionem bimembrem exponit: inquit enim: Non est bonum esse hominem solum, Faciam ei adiutorium, quod sit coram eo. Mox exponit primum, quomodo Adamus fuerit solus, quia nullum animal aut omnino creatura inter eas quae iam extabant, potuerit ei idonee sociari. Deinde exponit alterum propositionis membrum, quomodo Deus illi fecerit adiutorium aptum, sopiendo eum, et extrahendo costam. Adscribemus vero ipsum totum textum, ut tanto clarius exempla haec cum sua regula intelligi possint.

Propositio: α Plantavit quoque Dominus Deus hortum in Eden ab Oriente, et posuit illuc hominem quem finxerat. Expositio: Fecit etiam germinare Dominus Deus de humo omnem arborem, quae concupiscibilis erat visui, et commoda in cibum: et arbor vitae erat in medio horti, atque arbor scientiae boni

250 et mali. Et fluvius egrediebatur de Eden ad irrigandum hortum et inde dividebatur, et erat in quatuor capita. Nomen unius Pison: ipse est, qui circuit totam terram Havilah, ubi est aurum. Et aurum terrae illius est bonum: est quoque ibi bdellium et lapis onychinus. Nomen vero fluvii secundi Gihon: ipse est, qui circuit totam terram Aethiopiae, porro nomen fluvii tertii Hidekel, et hic vadit ad Orientalem plagam Assyriae: et quartus fluvius est Euphrates. β Tulit itaque Dominus Deus ipsum Adam, et posuit eum in hortum Eden, ut coleret et custodiret ipsum. Praecepitque Dominus Deus ipsi Adam, dicens, De omni ligno horti comedendo comedes, de arbore vero scientiae boni et mali nequaquam comedes ex illa: alio quin quacunque die comedetis ex ea, moriendo morieris. Nova propositio: Et rursum dixit Dominus Deus: α Non est bonum, ut sit Adam solus: β faciam illi adiutorium, quod sit coram eo. Expositio: Itaque formavit Dominus Deus de humo omnem bestami agri, et omne volatile caeli, adduxitque ad ipsum hominem, ut videret, quomodo appellaret illud. Omne enim quod ipse homo vocabat in anima vivente, illud nomen eius erat. Igitur vocavit ipse homo nomina cuique iumento et volatili caeli, omnique bestiae agri: et pro homine non invenit adiutorium, quod esset coram eo. β Et fecit illabi Dominus Deus soporem in Adam, et obdormivit, tulitque unum ex costis illius, et clausit carnem pro ea, et aedificavit Dominus Deus costam, quam acceperat de homine, in mulierem, et adduxit eam ad hominem illum, et ait homo ille: Hac vice os de ossibus meis, et caro de carne mea: tunc vocabitur virago, eo quod de viro sumpta sit ipsa, etc.

Deut. 26. α Profiteor hodie coram Domino Deo tuo, quod ingressus sum in terram, pro qua iuravit patribus nostris, ut daret eam nobis. β Suscipiensque sacerdos cartallum de manu tua, ponet ante altare Domini Dei tui, et loqueris in conspectu Domini Dei tui. α Syrus persequebatur patrem meum, qui descendit in Aegyptum, et ibi peregrinatus est in paucissimo numero, crevitque in gentem magnam ac robustam, et infinitae multitudinis. Afflixeruntque nos Aegyptii, et persecuti sunt imponentes onera gravissima, et clamavimus ad Dominum Deum patrum nostrorum, qui exaudivit nos, et respexit humilitatem nostram, et laborem atque angustiam, et eduxit nos de Aegypto in manu forti et brachio extento, in ingenti pavore, in signis atque portentis, et introduxit ad locum istum, et tradidit nobis terram lacte et melle manantem. β Et id circo nunc offero prmitias frugum terrae, quam Dominus Deus dedit mihi, dimittes eas in conspectu Domini Dei tui, et adorato Domino Deo tuo, epulaberis in omnibus bonis, quae Dominus Deus tuus dederit tibi et domui tuae, et Levites et advena qui tecum est.

Rom. 1. Propositio: α Palam fit enim ira Dei de caelo adversus omnem impietatem et iniustitiam hominum, qui α veritatem β in iniustitia detinent. Explicatio propositionis, ubi primum exponitur, quid sit ibi veritas, deinde quomodo ab impiis in iniustitia detineatur: α Propterea, quod id quod de Deo cognosci potest, manifestum est in illis: Deus enim illis patefecit. Siquidem quae sunt invisibilia eius ex creatione mundi, dum per opera intelliguntur, pervidentur, ipsaque eius aeterna potentia ac divinitas, in hoc, ut sint inexcusabiles. β Propterea, quod cum Deum cognoverint, non ut Deum glorificaverunt, neque grati fuerunt, sed frustrati sunt per suas cogitationes, et obtenebratum est, insciens cor eorum.

Rom. 4. Propositio: α Quia praeter spem, β in spem credidit, se fore patrem multarum gentium, iuxta id quod dictum est: Sic erit semen tuum. Explicatio propositionis: α Ac non infirmatus fide, haud confideravit suum ipsius corpus iam emortuum, cum centum fere natus esset annos, nec emortuam vuluam Sarae. β Verum ad promissionem Dei non haesitabat ob incredulitatem, sed robustus factus est fide.

Rom. 8. Propositio: α Nulla igitur nunc est condemnatio his, qui insiti sunt Christo Iesu, β qui non secundum carnem versantur, sed iuxta spiritum, Explicatio: α Nam lex spiritus vitae per Christum Iesum liberum me reddidit a iure peccati et mortis. Etenim quod lex praestare non poterat ea parte qua imbecillis erat per carnem, ut iustificatio legis impleretur in nobis, β qui non secundum carnem versamur, sed secundum spiritum. Nam qui carnales sunt, quae carnis sunt curant: at qui spirituales, quae spiritus sunt. Nam affectus carnis mors, etc.

Galat. 2. Propositio: α Cum autem venisset Petrus Antiochiam, β palam illi restiti, eo quod reprehendendus esset. Explicatio propositionis: α Nam antequam venissent quidam a Iacobo, una cum gentilibus sumebat cibum: cum autem venissent, subduxit ac separavit se ab illis metuens eos, qui erant ex circumcisione. Ac simulabant una cum illo caeteri quoque Iudaei, adeo, ut Barnabas simul abduceretur in illorum simulationem. β Verum cum vidissem, quod non recto pede incederent ad veritatem Evangelii, dixi Petro coram omnibus, Si tu cum sis Iudaeus, gentiliter vivis, ac non Iudaice, cur gentes cogis Iudaizare?

1 Cor. 1. Propositio: α Visum est Deo per stulticiam praedicationis β salvos facere credentes. Expolitio propositionis: α Quando quidem et Iudaei signum postulant, et Graeci sapientiam quaerunt: nos autem praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem offendiculum, Graecis vero stulticiam: β sed iisdem vocatis Iudaeis pariter et Graecis Christum Dei potentiam ac Dei sapientiam.

1 Cor. 8, De esu igitur eorum quae simulachris immolantur, scimus, α quod nullum est simulachrum in mundo, et β quod nullus Deus sit alius, nisi unus. Explicatio: α Nam etiamsi sunt, qui dicantur Dii. sive in caelo sive in terra, quemadmodum sunt dii multi et domini multi: β nobis tamen unus est Deus, qui est pater ille, ex quo omnia, et nos in illum, et unus dominus Iesus Christus, per quem omnia, et nos per illum, etc.

1 Cor. 12. Propositio: α Quemadmodum enim corpus unum, etc. β sic et Christus. Explicatio: α Etenim corpus non est unum membrum, etc. β Vos autem estis corpus Christi, et.

Psal. 51. Propositio: α Tibi peccator solum sum, et maleficus coram te, β ut cognoscatur tua iustitia in eo, quod omnes accusas, et innocentia tua in eo, quod omnes iudicas et condemnas. Explicatio: α Ecce enim adhuc in utero iniquus formatus sum, et peccatorem concepit me mater mea. β Ecce enim tu vis homines tenere, et confiteri illam abstrusam veritatem et reconditam mundo sapientiam, quod scilicet ipsi vere sint miserrimi peccatores, tuque solus sis iustus et iustificatus, sicut tu cum multis aliis

251 modis, tum vero praecipue per tuum ministerium clara voce clamas, et omnes iudicas.

Psal. 2. Propositio: α Quare gentes turmatim cum strepitu confluunt, β et meditantur garriuntque frustranea? Explicatio: α Nam consistunt quidem reges terrae, et principes simul conspirant contra Dominum et Christum eius: β garriunt vero stulta indignatione talia: Disrumpamus vincula eorum, et proiiciamus a nobis iugum ipsorum. Talis expolitionis sunt plane innumera exempla in veteri ac novo Testamento, quae ex proposita regula et exemplis facile ab attento lectore observari possunt.

Aliquando etiam tertio sic iterantur aut exponuntur sententiae, ut supra ex Virgilio ostendi, et in capite De sermone Ioannis ostendam. ut Gen. 7. 1 α Fecit ergo Noe omnia quae mandaverat ei Dominus, β eratque sexcentorum annorum, quando diluvium aquae inundavit super terram. 2 Et ingressus est Noe et filii eius, uxor eius et uxores filiorum eius, cum eo in arcam, propter aquas diluvii. De animantibus quoque mundis et immundis, et de volucribus, et ex omni quod movetur super terram, duo et duo ingressi sunt ad Noe in arcam masculus et femina,. sicut praeceperat Dominus Noe. β Cumque transissent septem dies, aquae diluvii inundaverunt super terram, anno sexcentesimo vitae Noe, mense secundo, septimodecimo die mensis, rupti sunt omnes fontes abyssi magnae, et cataractae caeli aperti sunt, et facta est pluvia super terram quadraginta diebus et quadraginta noctibus. 3 α In articulo diei illius ingressus est Noe et Sem et Cham et Iaphet filii eius et uxor illius et uxores filiorum eius cum eis in arcam, ipsi et omne animal secundum genus suum, universaque iumenta in genere suo, et omne quod movetur super terram in genere suo, cunctumque volatile secundum genus suum. Universae aves omnesque volucres ingressae sunt ad Noe in arcam, bina et bina ex omni carne, in qua erat spiritus vitae. Et quae ingressa sunt masculus et femina ex omni carne introierunt, sicut praeceperatei Deus, et inclusit eum Dominus deforis. β Factumque est diluvium quadraginta diebus super terram, et multiplicatae sunt aquae, et elevaverunt arcam in sublime a terra. Vehementer enim inundaverunt, et omnia repleverunt in superficie terrae. Porro arca ferebatur superaquas, et aquae praevalverunt nimis super terram, opertique sunt omnes montes excelsi sub universo caelo. Quindecim cubitis altior fuit aqua super montes quos operuerat.

Sic Esa. 40, tertio repetitur eadem sententia per talem explicationem: ea autem est summa verae poenitentiae, nempe contritio et fides. Primum enim iubet parare Domino viam: id est, per agnitionem peccatorum conteri, quia Dominus veniat. Deinde exponit figurate, quomodo sit via paranda, nempe ut complanentur viae, ut colles et tumores exaequentur, et depressa ac cava repleantur. Mox etiam alteram partem propositionis declarat, inquiens: Et revelabitur gloria Domini. Tertia etiam vice repetit, inquiens: Clama, omnis caro est foenum: ubi iterum urget contritionem, ac mox fidem seu adventum Meschiae subiicit. Quod tamen facit cum singulari emphasi, evidentia et hypotyposi, dum iubet clamare ac Evangelizare, addito etiam loco deserti ac excelsi, et delineata per Prosopopoeiam Evangelizatrice Sion. Verum adscribam ipsum textum adiunctis solitis notis, ut tanto magis haec figura sermonis agnoscatur: Vox clamantis in deserto: α Repurgate viam β Domino: α Rectam facite in solitudine semitam β Deo nostro. α Omnis vallis elevabitur, et omnis mons atque collis humiliabuntur: et quod curvum est, erit rectum, et quae aggeribus tument, in planiciem redigentur. β Et revelabitur gloria Domini, videbitque omnis caro pariter, quod os Domini loquutum sit. α Vox dicebat, Clama: et dixit (Propheta) Quid clamabo? Omnis caro foenum, et omnis pietas eius quasi flos campi. Exaruit foenum, et emarcuit flos: quoniam spiritus Domini flavit in ipsum: et utique foenum est populus. Aruit foenum, et emarcuit flos: verbum autem Dei nostri consurget in aeternum. β Super montem excelsum ascende tu Zion evangelizatrix, eleva viriliter vocem tuam Ierusalem annunciatrix: exalta, et ne timeas: dic civitatibus Iehuda, Ecce Deus vester, Ecce Dominus Deus veniet potenter, et brachium eius ex seipso potens erit: ecce merces eius cum ipso, et opus eius ante ipsum. Ipse quasi pastor gregem suum pascet, et brachio suo congregabit agnos, portabitque in sinu suo, et foetas suaviter ducet. Sic Rom. 5, primum dicitur charitatem Dei esse diffusam in corda nostra per spiritum sanctum, de ea videlicet testificantem. Mox exponit eam charitatem Dei: quia Christus sit mortuus pro nobis imbecillibus, aut mortuis potius. Tertio sequitur adhuc amplior quaedam declaratio illius charitatis addita antithesi, quod nemo alioqui pro iniustis et malis mori velit.

Saepe contra, post enumerationem aliquorum, aut etiam uberiorem expositionem, subiiciunt generalia aliqua, aut compendio comprehensa, quibus et iam enumerata, et si qua forte adhuc eius generis restant ἐπιλογικῶς , epilogice complectuntur. 1 Cor. 4, Quoniam spectaculum facti sumus mundo, et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, etc. Veluti excrementa mundi facti sumus omnium reiectamentum ad hunc usque diem. 1 Cor. 3, Omnia namque vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive vita, etc. Omnia namque vestra sunt, vos autem Christi, Christus vero Dei. 1 Cor. 1, Videtis enim vocationem vestram fratres, quod non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi claro genere nati, verum quae stulta erant secundum mundum elegit Deus, etc. Et ea quae non erunt, ut ea quae sunt, obliteraret, ut ne gloriaretur ulla caro coram ipso. 1 Cor. 7, Caeterum illud dico fratres, tempus contractum est. Superest ut qui habent uxores, non habeant, et qui utuntur mundo, tanquam non utantur. Rom. 1, Et quemadmodum non probaverunt, ut Deum agnoscerent: ita tradidit eos Deus in reprobam mentem, ut facerent quae non conveniebat, repleti omni iniustitia, scortatione, versutia, etc. non solum ea faciunt, verum etiam assentiuntur iis qui faciunt. Rom. 12, post longam praeceptorum enumerationem addit, procurantes bona in conspectu omnium.

Correspondent saepe sententiae plures sibi invicem certa serie, et etiam ubi sequentes non sunt explicationes praecedentium. Rom. 5, primum est quasi propositio, pendens tamem ex praecedentibus: Spes non confundit. Sequuntur duae rationes, aut etiam fulcra spei: primum spiritus Sanctus testificans de dilectione Dei erga nos, aut etiam ex singulari dilectione ei datus: secundum fulcrum est experientia

252 immensae dilectionis Dei, quia Christus adhuc infirmos existentes sua morte redemerit. Hanc posteriorem rationem per Antithesin duplicatam amplificat, eius antitheseos duo capita simul ponit: deinde singula separatim perficit. Duo illa quae dico, capita antitheseos sunt, quod nemo in hac vita pro iusto homine velit mori: sed tamen pro homine aut re sibi bona ac veluti forte aliquis non recuset mori: postea illa capita amplificatoriae antitheseοs perficit prius primum, secundo posterius. Asscribam autem textum una cum suis notis correspondentibus, ut facilius cerni possit, quaenam inter se cohaereant.

Porro spes non pudefacit, quod dilectio Dei effusa sit in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Christus enim cum adhuc essemus infirmi, iuxta temporis rationem, pro impiis mortuus est. α Nam vix pro iusto quisquam morietur, β siquidem pro bono forsitan aliquis etiam mori sustinet. α Commendat autem suam charitatem erga nos Deus, quod cum adhuc essemus peccatores, Christus pro nobis mortuus fuit. Multo igitur magis iustificati nunc sanguine eius servabimur per eum ab ira. β Nam si cum inimici essemus, reconciliati fuimus Deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati servabimur per vitam ipsius.

Nobis fuisset clarior oratio, si Paulus singula capita antithesis cum suis consequentibus coniunxisset, nempe hoc modo: prior antithesis. Vix pro iusto quisquam moriatur: at Deus commendat aut illustrem facit charitatem suam erga nos, quod filius eius pro nobis adhuc peccatoribus aut iniustis existentibus mortuus sit. Multo igitur magis nunc iustificati eius sanguine servabimur ab ira. Posterior antithesis: Pro homine aut re sibi bona forte aliquis sustineat mori: at filius Dei pro nobis hostibus Dei est mortuus, ut per eum reconciliaremur patri. Quare multo magis nunc iam reconciliati servabimur per eius vitam.

Ita videmus hic primum esse quasi propositionem, quod spes non confundat: deinde duas quasi eius rationes aut fundamenta, quarum posteriorem instituens duplicata antithesi amplificare, illius duplicatae antithesis sententia coniungit, ita ut primum quasi sola antecedentia ponantur, deinde eis correspondeant consequentiae suae eodem ordine. Paulo post eodem capite septies sibi invicem eaedem sententiae aut sensa repetita correspondent, quae hic suis correspondentibus notis instar parallelarum linearum adscribam.

Decies opponit hic peccatum ac iustitiam seu malum ac bonum, quas collationes breviter exponam.

Primum incepit versiculo 12 Apostolus conferre orriginem mali ac boni: Quod sicut per lapsum Adami iniustitia et mors in mundum intravit: ita contra iustitia ac vita per Christum. Sed posterius collationis membrum non plene expressit, tantum dixit primum illum Adamum authorem mali esse inhoc typum illius venturi, qui erat futurus fons boni. Deinde ne quis perperam eam collationem intelligat, quasi sit per omnia aequalitas, mox incipit eam corrigere: igitur 15 versu est propositio corrigens: At non ut peccatum, ita et donum. sequitur mox huius correctionis explicatio, indicans peccatum aut iniustitiam in eo differre a dono seu donata iustitia, quod haec sit multo exuberantior, id est, efficacior, ut superet peccatum.

Tertie ponit 16 versu novam correctionem, quod alio modo venerit iustitia quam iniustitia. Addit autem mox explicationem, quia iniustitia sit orta ex uno delicto, et progressa ad omnium damnationem: at contra donum vel donata iustitia ex abolitione illius unius et aliorum innumerorum peccatorum sit progressa ad iustificationem et salutem hominum. Quod ideo dicit, ne quis putet iustitiam Christi donatam nos tantum ab originali peccato liberare, ut multi Papistae et inter alios Catharinus docet, ut ex meo libro De dissidiis papisticis patet.

Quarto in versu 17 est tertia correctio, quae confert ea duo, quae ex praedictis duobus proveniunt, nempe mortem ac vitam, ac dicit vitam multo potentius regnare in piis quam mortem: quia illa hanc destruat et prorsus aboleat. Hic enim hostis, teste Paulo, ultimo loco abolebitur.

Quinto in versu 18 repetit ac perficit collationem, quod sicut ex uno lapsu iniustitia exorta progressa sit ad omnium damnationem: ita contra etiam iustitia ex unius iuste factis aut merito sit progressa ad

253 hominum iustificationem vitalem aut salutiferam. Sexto sequenti versu declarat, quid vocet unius delictum, ex quo omne malum sit exortum, et vicissim unius δικαίωμα , iuste factum aut meritum, nempe inobedientiam Adami, et obedientiam Christi. Septimo versu 21 ostendit usum legis, ac dicit peccatum vehementer per eam crevisse: sed gratiam adhuc abundantiorem et potentiorem esse eo factum. Postremo in ultimo huius capitis versu est veluti finalis causa ac conclusio omnium collationum iniustitiae ac iustitiae, tametsi potissimum respiciat ad proximum versiculum de usu legis. Ait igitur hunc esse finem ac scopum, ut sicut antea peccatum aut iniustitia regnavit, aut potius tyrannizavit perdendo homines aeterna morte: ita nunc vicissim gratia aut favor propitii patris regnet servando, per iustificationem perducendo homines in vitam aeternam.

Sic in collationibus etiam alias Paulo sententiae alternatim positae sibi invicem correspondent, ita ut, sicut in Euclidis propositionibus, non tantum primum cum secundo, et tertium cum quarto coniungatur ac conferatur, sed etiam permutato ordine primum cum tertio, secundum cum quarto, ita ut distributae et a sese invicem distractae sententiae nihilominus sibi invicem consonent, sensuque ac mente modis omnibus inter se connectendae sint, si quidem sententia eius genuina plena haberi debet.

Sic 2 Cor. 3, conferens legem cum Evangelio, primum legi tria quasi mala tribuit: deinde porro tres proprietates Evangelii eidem facit correspondere. Legi tribuit quod sit mortifera, quod sit in literis ac lapide, et quod sit temporaria: contra Evangelio tres laudes aut bona, quod sit salutare, quod sit in spiritu aut in corde, et quod sit perpetuum. Verum adscribam ipsum textum correspondentibus sententiis ac notis Graecarum literarum: in secundo membro secunda proprietas primae praeponitur.

Quod si α mortis, ministerium β literis informatum in saxis fuit gloriosum, adeo, ut non possent intueri filii Israel in faciem Mosis, propter gloriam vultus eius, γ quae abolenda erat: β Qui non potius ministerium spiritus erit gloriosum? α Nam si ministerium condemnationis fuit gloriosum, multo magis ministerium iustitiae abundat in gloria. Etenim quod glorificatum fuit, ne glorificatum quidem fuit hac in parte: id est, quod ad superantem gloriam attinet. γ Nam si quod abolendum erat, fuit gloriosum, multo magis est gloriosum id quod manet.

Saepe Paulus veluti exaudiens varias impiorum obiectiones et calumnias, dum indiquaque vult se communire, plura in unum locum congerit. Atque ita obscurat nonnihil textum, dum non relinquit singulas causae partes suis locis integre separatim tractandas, ut in principio 3 ad Roman. Quod necessario fit in summo brevitatis studio, ubi omnia simul dicere cuperemus, nec volumus sermonem fusius dilatare. Ibi igitur Paulus cupit pergere in praedicatione poenitentiae, seu accusatione omnium hominum, et tamen necesse est eum quibusdam obiectionibus respondere, ut de praestantia vel praerogativa Iudaeorum, de reiectione eorum, de iustitia Dei, et obmurmurationibus et calumniis impiorum contra iustitiam simul et gratiam eius: nam contra iustitiam Dei sophisticabantur, Si per nostra peccata eius gloria et iustitia illustratur, cur igitur nos punit? contra gratiam vero dictitabant, Si adeo benignus est et misericors, ut gratis peccatores servet, faciamus ergo malum, ut veniat bonum. Hasce tot obiectiones perstringit, ac tandem mira dexteritate ad suum intermissum opus praedicandae contritionis regreditur, concludens omnes esse perditissimos peccatores, sive sint Iudaei, sive gentes.

Anantapodota etiam aliquo modo ad ordinem Sententiarum referre possis. Est enim quaedam necessaria harmonia aut consonantia non tantum in rebus, sed etiam in sermone, ut sequentia praecedentibus respondere ac consonare debeant. Quod si non fiat, tum molesta, tum et obscura fit oratio. Vocant vero Grammatici hanc figuram tum Anacoluthon, tum et Anantapodoton, id est, non sequens, aut, non redditum. Quae duo alii quidem confundunt, tanquam ista vocabula tandem figuram significent, alii non nihil distinguunt: nos sane ea distinguemus.

Posset vero Tropus hic varie subdividi: nam alias constructionis tantum vitium est, alias, in similitudinibus aut collationibus posterius membrum non adest, alias aliquae aliae sententiae praecedentibus debitae et iure reddendae apteque concinnandae deficiunt.

Differunt porro Anantapodota ab Anacoluthis, quod illa prorsus non reddunt membrum, sententiam aut etiam vocem praecedentibus debitam: Anacolutha vero reddunt quidem, sed non satis apte concinneque. Anantapodoti exempla sunt illa, Luc. 13, Et siquidem fructum fecerit: sin minus, in futurum excindes eam. Deest enim colon post Si fructum fecerit, finito eam crescere. Hoc ipsum exemplum titat Budaeus in Annot. pro exemplo Anantapodoti, et prolatis similibus exemplis ex Aristophane et Cicerone docet esse Atticae linguae proprietatem. Sic referunt inter Anantapodota, quod Rom. 5, altorum membrum collationis deest: Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors, sic etiam contra iustitia, etc.

In constructione ponunt Grammatici inter alia exempla Anacoluthi, seu male sequentis aut respondentis etiam hoc Terentii: Nos omnes quibus est obiectus alicunde labor, priusquam id rescitum est, lucro est. Nos omnes, Lucro est, non consonat. Dicendum esset, Nobis omnibus lucro est, vel nos omnes id in lucro habemus, aut censere debemus. Talia sunt prorsus innumera in Sacris: ut Matth. 7, Quis vestrum est homo, quem si petierit filius panem, num serpentem dabit ei? pro, qui, si filius petierit panem, det ei serpentem? Matth. 7, Omnia quae vultis vobis fieri, sic facite eis? Ibidem, Omnis qui audit sermones istos, assimilabo eum viro prudenti: pro, similis erit. Ab iis vero, qui videbantur aliquid, nihil mihi contulerunt. 1 Cor. 14, Gratias ago Deo meo omnibus vobis magis linguis loquens: pro, quod pluribus linguis loquar quam vos omnes.

Est illustre Anacoluthon in illo disticho Catonis: Qui simulat verbis, nec corde est fidus amicus:

Tu quoque fac simile: sic ars deluditur arte. Simile prorsus est Marc. 6, Quicunque non receperint vos nec audierint: egressi inde excutite pulverem, etc. Qui simulat, deludatur a te vicissim simulatione benevolentiae. Est igitur Anacoluthon, cum vel verba, vel etiam sensus apte principio orationis non respondet. Aliquando enim sensus redditur prorsus diversa oratione aut verbis; ut non nisi ab attento lectore animadverti

254 queat redditum esse membrum, quod praecedentia requirebant. Rom. 8, Quod enim erat impossibile legi, in quo erat infirma per carnem, Deus misso filio suo in similitudine carnis peccati, et de peccato damnavit peccatum in carne, ut iustitia legis compleatur in nobis, etc. Dicendum erat: Quod erat impossibile legi ob defectum humanarum virium in obediendo, ut videlicet aboleret peccatum, et suum ius obtineret, aut flagitatam iustitiam consequeretur: hoc Deus misso filio suo incarnato praestitit, abolendo peccatum, et persolvendo iustitiam legi debitam, seu legem implendo. Deest igitur in membro reddito: Hoc praestitit Deus hac ratione, nempe mittendo filium suum, vel potius adest quidem redditum membrum, sed aliis verbis expressum, quam quae tum perspicuitas, tum et praecedens oratio desiderasset. Nam illud quod erat legi impossibile, omnino requirebat correspondentia verba, Hoc Deus effecit aut praestitit, etc.

Valde ergo varia Anantapodota reperiuntur in sacris Literis, quae tamen ab attento et intelligente lectore non difficulter subintelligi queunt. ut 1 Timoth. 1, Apostolus mox post salvationem dicit: Sicut te iussi manere Ephesi, et quibusdam praecipere non diversa aut aliena docere. Unde mox digreditur ad abusum et verum usum legis, et denique summam Evangelii docendi, nusquam autem adiicit: Ita et nunc praecipio, ut illic maneas, et istud meum praeceptum de reprimendis seductoribus exequaris: quod tamen reddendum membrum poterat statim initio posuisse, sed facile per se subintelligi potuit. Aliqui tamen putant esse ibi longum Hyperbaton, aut potius περιβολην , qua Apostolus suo discipulo in memoriam reducit totum illud suum mandatum initio ei propositum, ita ut tandem sub finem capitis reddat alterum sui sermonis membrum illis: Hoc mandatum depono apud te fili, etc. Ubi redditio facta quidem est, sed non convenientibus verbis. Nam illud initium, Sicut rogavi, requirit correspondens, Ita et nunc rogo, 2 Thess. 2, incipit docere, quando videatur venturus Christus ad iudicium dicens: Nemo vos seducat, quia nisi venerit defectio prius. Unde digreditur ad descriptionem illius horrendae defectionis et eius autoris, qualisque ac quantus seductor sit futurus Antichristus. Cuius rei copia ita cum prorsus occupat ac abducit, ut ei quasi non vacet de membro redditionis cogitare. Reddendum precedentibus erat, Non veniet Christus: quod ipse non facit. Verum id erat facile subintelligere etiam ex praecedentibus Sic et Rom. 1, putant aliqui esse Anantapodoton in illis verbis, Et sicut non probaverunt, ut Deum agnoscerent, tradidit eos Deus in mentem reprobam. Censent enim deesse voculam applicativam Ita. Verum hoc ad Eclipsin et defectus referri posset. Aliqua Anantapodota possent etiam ad Aposiopesin referri.

Anantapodoton seu membum reddendum aut correspondens aliquando vel solo participio, vel alia particula tenuiter magis ad sensum quam ad constructionem redditur. Rom. 3, δικαιούμενοι δέ , iustificati autem, pro δικαιοῦνται iustificantur. Sic Rom. 5, Sicut per unum hominem peccatum et mors in mundum introivit, etc. qui est typus venturi. Hoc posterius membrum est collationi brevissime attextum. Sed partim ex praecedentibus, partim ex sequenti correctione. Verum non sicut peccatum, sic etiam donum, etc. facile ab attento ac intelligente lectore subintelligi potest.

Huc possis referre Anantapodota, cum incipit scriptor aliqua ordine enumerare, et posito uno aut altero reliqua non pertexit: ut Rom. 1, Primum quidem gratias ago Deo meo. Sic Rom. 3, Multum secundum omnem modum. Primum quidem enim, quod concrediti sunt eis sermones Dei, etc. Aliqui tamen putant ibi Primum, non requirere sequentia membra, sed tantum significare initium orationis, aut id quod primarium aut praecipuum dicimus.

Verum observetur sane, quod supra monui, aliquos pro eodem habere Anacoluthon et Anantapodoton, ut utrunque sit, cum vel desunt ea, quae aut praecedere aut sequi deberent, vel verba vel sententiae, aut etiam non concinne sibi invicem, ut Grammaticae regulae postulant, correspondent.

Aliquando studio quodam rhythmico non vere correspondentia membra adduntur. Quaeruntur enim saepe quaedam, quae diversis respondeant, magis linguae consuetudine quam rei exprimendae necessitate. Eaedem enim res vel admodum coniunctae repetuntur. Rom. 10, Corde creditur ad iustitiam, ore fit confessio ad salutem. Videndum est autem in eiusmodilocis, ne res quoque diversas esse existimemus, cum eadem diversis iterare audimus: ut hic non est multum diversa salus a iustificatione. Ioel. 2, Ante eum ignis consumit, et post eum flamma adurit. Ioel. 2. Somnia somniabunt senes, et iuvenes visiones videbunt. Ioel. [3,] Dominus de Sion rugiet, et de Ierusalem dabit vocem suam. Esa. 2, De Sion egredietur lex, et verbum Domini de Ierusalem. De his repetitionibus superius dictum est prolixius.

Repetitiones aliquo modo etiam ad ordinem Sententiarum referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς , Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate.

Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam existimemus: altera vero, ne cum aliae atque aliae res in diversis colis agentur, nos eandem agi putemus: seu (ut idem aliter dicam) ne vel ibi repetitionem esse putemus, ubi non est, vel ibi non esse, ubi est.

Variae autem omnino repetitiones sunt apud Hebraeos, quae cuipiam in his studiis parum versato, ociosae tautologiae videri possint, cum tamen non sint, sed certa ratione, nonnunquam etiam eleganter in hoc sermone adhibeantur. Quas quo commodius agnoscere possimus, divisionibus quibusdam a se mutuo separabimus, exemplisque declarabinus.

Primum igitur aliae sunt, quae iisdem vocibus orationem iterant, vel certe non multum variatis, aliae omnino diversis.

Deinde iterationes quae eisdem vocibus repetunt, alias in eodem commate unam aut duas voces repetunt, quae postea a nobis repetitiones significationis seu Etymologicae vocabuntur: ut Lev. 6, Struet ligna sacerdos mane mane, Lev. [14,] In die sabbati, in die sabbati, etc. Idque vel in eadem forma vocis, seu in

255 eodem casu, ut in praecedenti exemplo, vel in diverso: ut, Sanctum sanctorum, sabbatum sabbatorum, comedendo comedet.

Alias integram orationem, vel in eodem colo, vel certe in propinquis. Atque hae Syntacticae repetitiones postea nominabuntur. Levit. 6, Ignis vero in altari accensus manebit, nec unquam extinguetur, sed singulis diebus, mane mane accendet in eo ligna, et ordinabit super ipsum holocaustum, adolebitque super ipsum adipes sacrificiorum pacificorum: ignis semper succensus erit in altari, nec unquam extinguetur.

Cum autem integrae orationes repetuntur, alias ambaeillae orationes repetitae, absolutae sunt, alias altera tantum, et plerunque posterior: ut in praecedenti exemplo bis perfecta oratione praecipit, Ignis semper accensus erit, nec unquam extinguetur. Hic autem tantum posterior, ut Gal. 2, Ab iis vero qui videbantur esse aliquid, etc. Mihi enim ii qui videbantur, nihil contulerunt.

Fiunt autem repetitiones propter multas causas, sed tamen nos tres quasdam generales ponemus: Alias enim repetunt significationis gratia, quas Etymologicas, docendi gratia, nominabimus.

Alias quidem filo ac textura ipsa orationis coacti, ut postea hoc magis declarabitur, quas Syntactitas repetitiones appellabimus.

Alias ornatus causa, quas fortassis Rhetoricas recte appellabimus: de quorum singulis ordine dicemus, ac primum de repetitione Etymologica.

Significant igitur hae repetitiones (ut ex autoritate patriarchae Iosephi iteratum somnium Pharaonis explicantis pronunciare possumus) certitudinem rei ac vim seu vehementiam quandam celeritatemve, aut frequentiam, et ut tertium addamus, distributionem: nonnunquam et diversitatem quandam, et denique declarationem offerunt. Atque huc ferme pertinent repetitiones, quae una duabusve vocib: repetitis constant.

Certitudinem in his exemplis significant: Gen. 15, Sciendo scias, quod peregrinum erit semen tuum in terra non sua: id est, certissime ac indubitato scias. Gen. 18, Veniendo veniam: id est, indubitato veniam. Sic Amen amen repetitur in novo Testamento.

Aliquando idem significant, quod solum, ut per viam, per viam. Sermo vester sit νὰι, ναὶ, οὐ, οὐ , tantum simplicibus affirmativis et negativis.

Aliquando rei magnitudinem declarant, ut toties repetita promissio seminis et terrae sanctae, item Meschiae.

Vehementiam et copiam quandam notant, iuxta illud tritum: Bis dictum magis dicitur, ut in his sequentibus. Deut. 2, Per viam per viam ibo: i. tantum per viam. Iud. 15, Dicendo dixi, quod odiendo odisses eam. Gen. 16, Multiplicando multiplicabo semen tuum: i. vehementissime augebo. Ex. 4, Nonne frater tuus loquendo loquetur: id est, plane expeditae linguae et facundus est. Gen. 14, Vallis Sidin putei putei, i. omnia erant referta puteis in ea valle, seu abundabat puteis. Num. 3, Dati dati ipsi ei a filiis Israel: id est, penitus dati seu traditi. Gen. 39, Et factum est cum loqueretur ad Ioseph iom iom: id est, quotidie. Levit. 13, Contaminatus contaminatus censebitur: id est, contaminatissimus. Ierem. 24, Ficus bonas bonas: id est, supra modem bonas seu optimas. Ostendi enim supra in Comparativo, quod eum repetitione aliqua exprimant. Sic in exemplo superius posito ex cap. 6, Levit. vehementiae cuiusdam gratia, bis repetitur praeceptum de inextinguibili igne. Psal. 115, Benedicet, benedicet. Sic etiam repetunt adverbium valde valde: id est, supra modum. Latini pene eodem modo augendi causa nomen eiusdem significationis verbo addunt. Livius, Occidit occidione: Grammatici Archaismum vocant.

Repetitiones istae certitudinem vehementiamque significantes, aliquando etiam pluribus ac diversis rebus fiunt: ut Psal. 28, Expecta Dominum, confortetur et confirmetur cor tuum, et expecta Dominum. Psal. 94, Et in malitia eorum perdet eos, perdet eos Dominus Deus noster. Psal. 5, Sermones meos audi Domine; intellige clamorem meum, intende ad vocem clamoris mei, Domine mane mane audi vocem meam.

Sic cum eiusdem verbi infinitivus ei praeponitur: ut, Faciendo faciet.

Diversitatem quoque interdum repetitum nomen indicat: ut, Loqui in corde et corde. Prov. 20, Lapis et lapis, Epha et Epha, abominatio sunt coram Domino: id est, diversa pondera et mensurae, minor qua vendas, et maior qua emas.

Porro distributionem in his exemplis denotat. Gen. 32, Et dedit in manus servorum suorum greges greges: id est, seorsim singulos greges. Num. 1, Vir vir de tribu: id est, singuli viri ex singulis tribubus. Exo. 26, Duae bases sub tabula una: id est, semper binae bases sub tabulis singulis. Num. 3, Quasi itinere diei hinc, et quasi itinere diei illinc: id est, ex omnibus partibus unius diei itinere. Marc. 6, Et coepit eos mittere duos duos: id est, binos. Sic in corde et corde loqui: id est, modo hoc, modo illo corde. Ibidem; Secundum contubernium contubernium, aut areolas areolas: id est, per diversas mensas aut consessus, seu areolatim aut mensatim.

Huc addi et illud genus iterationis recte potest, cum subiectum propositionis iterant. Gen. 31, Filiae; filiae meae sunt: filii, filii mei sunt, et greges greges mei. Ubi prius posita vox videtur quasi ostendere aut definire subiectum, ac si diceret, Greges isti hic praesentes, mei greges sunt, et non intrare in orationis constructionem. Sed secundo demum repetita vox orationem inchoet, et sit subiectum: ut Linacer de Vocativo disserit, quod Vocativus in orationem non intrat, sed tantum attentionem facit: ut Num. 32; Et ecce locus, locus pecorum. Posset forte haec repetitio etiam ad copulam referri. Sic numeri Cardinales pro Distributivis ponuntur: Genes. 7, Accipies septem septem: id est, septena. Eodem: Venerunt duo et duo: id est, bina.

Fiunt nonnunquam repetitiones attentionis ac docilitatis causa, seu tanto vehementius instruendi aut permovendi auditoris gratia. Quare Rhetores eas ad vehementem aut efficacem formam sermonis referunt. Gen. 7, aliquoties inculcatur ingens horrendae exundationis copia, et mox etiam omnium animalium extinctio. Factumque est diluvium quadraginta diebus super terram, et multiplicatae sunt aquae, et elevaverunt arcam in sublime a terra: vehementer enim inundaverunt, et omnia repleverunt in superficie terrae. Porro arca ferebatur super aquas, et aquae praevalverunt nimis super terram, opertique sunt omnes montes

256 excelsi sub universo caelo. Quindecim cubitis altior fuit aqua super montes quos operuerunt: consumptaque est omnis caro quae movebatur super terram, volucrum, animantium, bestiarum, omniumque reptilium, quae reptant super terram: universi homines, et cuncta, in quibus spira culum vitae est in terra, mortua sunt: et delevit Deus omnes substantias, quae erant super terram ab homine usque ad pecus, tam reptile quam volucres caeli, et deleta sunt de terra. Remansit autem solus Noe, et qui cum eo erant in arca, obtinueruntque aquae terram 150 diebus.

En ter inculcavit tum magnitudinem horribilium aquarum, tum et omnium viventium interitum.

Hac de causa fiunt iterationes etiam in aliis linguis. Hactenus de Etymologicis, iam de Syntacticis repetitionibus dicemus. Usitatissimum est Hebraeis, ut, cum alia forma orationis sententiam quampiam efferre inceperint, subito omissa illa nondum perfecta oratione, alia forma sermonis eandem sententiam efferant: ut Gen. 6, Et fecit Noah, iuxta omnia quae praecepit Dominus ipsi, sic fecit. Paul. Gal. 2, Ab iis vero qui videbantur esse aliquid, quales aliquando fuerint, nihil mea interest: personam hominis Deus non accipit. Iam deberet verbum aliquod ponere, utsententiam perficeret, ita forte: Ab iis vero, qui videbantur esse aliquid, nihil didici aut accepi. Quod ipse non facit, quia longius distaret verbum a principio sententiae. Sed iterum eandem sententiam alia forma effert: Mihi enim ii qui videbantur, nihil contulerunt.

Nec tamen intermissa illa oratio penitus ociosa est. Nam habet nominativum in se, quem illa sequens persaepe aut non habet, aut per pronomen relativum refert, ut in hoc primum dato exemplo videre est, quod Noah nominativus ex priore oratione imperfecta repeti debeat. Aliquando etiam alia praeter nominativum in priori illa mutila oratione sunt, quae ad sequentis intellectum faciunt: ut Exod. 31, Nam omnis faciens opus in sabbato, et excindetur anima illa de populo ipsius. In huius exempli priore parte est, faciens opus in sabbato.

Fit autem hoc saepe nulla de causa, sed tantum propter morem linguae huic receptum, ut in aliquot superioribus exemplis audivimus.

Aliquando vero propter iustam causam, quando scilicet nominativus, seu illud quicquid demum est, a quo sententia inchoat, ita quasi onustus est, adiectis vocibus, ut iam non possit satis commode ac perspicue cum iis quae adhuc dicenda restant, contexi: ut Gal. 2, Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, scientes, quod non iustificatur homo ex operibus legis, sed tantum per fidem in Christum. Iam deberet verbum aliquod nominativo Nos addere: sed quia nimis multa inter nominativum et verbum addendum infarcta sunt, ideo cogitur nominativum iterum repetere, et quasi novam orationem texere. Et nos in Christum Iesum credidimus. Hoc genus repetitionis ad Epanalepsin pertinet, estque in omnibus linguis usitata. Eph. 1, In quem et vos, audito sermone veritatis et Evangelio salutis vestrae, in quem credidistis.

Nec tamen illa priora ociosa sunt: continent enim amplificationem, Iudaei et non gentiles. Item causam credendi, Scientes quod non iustificatur, etc. Sic et in aliis exemplis plurimis.

Saepe quoque non solum perficiendae sententiae gratia repetunt, sed ut etiam priora obscurius dicta nonnihil declarent: ut Genes. 15, Et dixit Abraham, Domine quid dabis mihi? et ego incedo sterilis, et filius ministrationis meae domus, ipse Damascenus Eleazar. Deest verbum, Haereditabit: quod priusquam addat, novam orationis formam texit, in qua et addit verbum quod prius deerat, et totam sententiam dilucidius exponit. Et dixit Abraham: En mihi non dedisti semen, et ecce filius domus meae ipse haereditat me. Aliquando non iisdem, sed diversis verbis synonymis, tamen illud initium repetunt: 2 Corinth. 10, Ego Paulus adhortor: deinde interpositis quibusdam de mansuetudine Christi et sua humilitate, repetit, precor, etc.

Saepe igitur tantum nominativo posito statim aliam formam orationis inchoant, et nominativum per pronomen aliquod relativum, alias in alio casu referunt, vel etiam tantum subintelligunt. Gen. 17, Sarai uxor tua, non vocabis Sarai nomen eius, sed Sara nomen eius. Exod. 16, Et filii Israel comederunt manna annis 40, donec venerunt ad terram liberationis eorum. Manna comederunt, donec venerunt ad terminos terrae Canaan,

Aliquando vero posito nominativo et verbo. Exod. 12, Et fecerunt omnes filii Israel sicut praecepit Dominus Mosi et Aharoni, sic fecerunt.

Aliquando etiam posito casu verbum sequente orationem iterant, ut in superius dato exemplo ex secundo ad Galat. Ab iis vero qui videbantur, etc.

Alias vero aliis sententiae partibus positis fit repetitio. Neque enim tantam varietatem regulis complecti facile possumus. Fit etiam repetitio propter additionem diversorum genitivorum. Isa. 4, In spiritu iudicii et spiritu ardoris. Sic forte spiritus sapientiae, spiritus fortitudinis, et similia semel positae voci addi poterant, ne diversitas non tantum Epithetorum, sed etiam ipsius subiecti aut spiritus esse putaretur. Apoc. 17, Ebria de sanguine sanctorum, ebria de sanguine martyrum. Repetitur vox Ebria.

Persaepe propter parvum ad ditamentum, quod ad sententiam perficiendam addendum erat, iterum omnia iam dicta repetunt: ut Levit. 20, Vir qui adulterium admiserit cum uxore, Vir qui adulterium admiserit cum uxore socii sui: in quo exemplo tantum propter illud, Socii sui, addendum, omnia priora repetit. Cuiusmodi etiam est exemplum praecedens de Manna, in quo propter additamentum vocis Canaan fit iteratio.

Tales sunt variae iterationes, aliquando plus, aliquando minus addentes: ut Psal. 57, Mittet de caelo, et liberabit me ab opprobrio exhaurientis me: mittet Deus misericordiam suam et veritatem suam. et Psal. 144, Prope est Dominus omnibus invocantibus eum, omnibus invocantibus eum in veritate.

Saepe cum iam recte absosuta est oratio prior, tamen plane idem nonnihil clarius, aliquando etiam copiosius repetunt. Exo. 12, Mensis iste vobis caput mensium, primus sit vobis mensium anni. Exo. 18, Quoniam solet venire ad me populus, ut consulat Deum (repetit idem et clarius et copiosius.) Cum fuerit eis aliqua causa, veniunt ad me, et ego iudicabo inter virum et socium eius. Iud. 7, Et dixit ad eos: Me aspicite,

257 et sic facietis, et ecce venio ad finem castrorum, et erit, quemadmodum faciam, sic facite.

Omnino autem de omnibus istis reduplicationibus, quas syntaxeos appellavimus, id dici potest, quod plerunque est aliquid in utraque oratione iterata, quod in altera non est, adeo, ut si integram sententiam velis colligere, illae duae tibi iungendae, et ex illis duabus orationibus cogitatione una efficienda. Levit. 27, Et erit aestimatio tua maris ab aetate 20 annorum usque ad aetatem annorum 60, et erit aestimatio 50 sicli argentei. Hae duae iteratae orationes unam sententiam tantum efficiunt. Nam in priori est persona, cuius precium aestimatur, quae in secunda non est. In secunda autem est quantitas precii, quae in prima desideratur. Talis igitur una oratio ex duabus facienda est. Et erit aestimatio maris ab annis 20 usque ad sexaginta sicli 50.

Huic syntactico repetitionum generi addatur et haec species, quod Hebraei, quae una integra oratione absolvere possent, ea in duas vel tres partiuntur: ita tamen, ut semper aliqua ex prima oratione in sequentibus repetantur: ut Num. 1, Istae sunt summae quas recensuit Moses et Aharon et principes Israel 12 viri, singuli exsingulis tribubus, et fueruntomnes summae filiorum Israel iuxta domos patrum ipsorum, ab annis 20 et supra, omnes qui erant apti ad militiam Israel, et fuerunt omnes summae 603550. Quae tria quasi diversa cola, sic complecti forte unico poterant: Census Israelitarum maturae aetatis a Mose, Aharone et principibus Israeliticis, actus fuit 603550. Sed tamen aliquid plus est in illis repetitionibus, quam in hac summa.

Causa, quare ita diducant unam orationem in plures, est ea quoque fortassis praeter alias, quod destituantur ea commoditate temporum, modorum et coniunctionum, quam Latina Graecaque lingua habent. Atque adeo tam longas sententias in unam periodum, aut colon, perinde apte ac perspicue, ut illae, concludere non possunt.

Hebraei cum struunt periodum, quoniam in priore parte, plura cola, eaque saepe longius a proposito digredientia, ponunt, nec tamen ea ita inter se concinna connexione iungunt, ut animadvertatur adhuc oratio esse pendula, sed singula cola separata esse videantur. Ideo cum alteram partem periodi adiungere volunt, quo melius earum cohaerentia animadverti possit, breviter veluti summam quandam illius prioris partis, acceptis etiam inde saepe verbis, repetere solent, a tque ita alteram partem annectere priori. Gen. 28, Et vidit Esau, quod Isaac benedixit Iacobum, et misit eum in Padan Syriae ad accipiendam inde uxorem, et praecepit ei inter benedicendum in hanc sententiam: Ne accipias uxorem de filiabus Canaan, et obedivit Iacob patri suo et matri suae, et ivit in Padan Syriae. Hactenus prior pars periodi, quam breviter repetit, ut sequentem concinnius adiungat. Et vidit Esau, quod malae essent filiae Canaan in oculis Isaac patris sui, et abiit Esau ad Ismaelem, et accepit Machlad filiam Ismaelis filii filii Abraham, sororem Nebaod ad reliquas uxores suas sibi in coniugem: id est, Cum vidisset Esau displicere patri suo Ethnicas mulieres, duxit unam ex sua cognatione, etc.

Verum de hoc syntactico repetitionum genere dicemus aliquid in regulis de cohaerentia sententiarum Pauli. Hactenus de repetitionibus Syntacticis dictum sit, iam consequenter de Rhetoricis dicendum erit.

Tertium Iterationum genus, quod superius Rhetoricum vocavimus, est itidem multiplex. Fit enim alias ornatus gratia. Explet enim aurem integro sono repetito, quam alio qui nativa illa Hebraeis brevitas explere non potuisset. Adhaec in eo sermone habent tales repetitiones saepe gratas quasdam allusiones, et etiam homioptota et homioteleuta, quae omnia ad efficiendam orationem numerosam faciunt: ut Psalm. 2, Dirumpamus vincula eorum, et proiiciamus a nobis iugum ipsorum. Sed in Hebraeo repetitum in duobus hemistichiis similiter desinens facit orationem gratiorem. Sequuntur similia exempla eodem Psalmo statim: Sedens in caelis ridebit, Dominus subsannabit eos. Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos. Isaiae 59, a principio aliquot, et alibi in Scriptura multae tales repetitiones leguntur.

Alias vero expoliendae, magisque inculcandae sententiae gratia, in quo genere alias eadem sermonis forma, sed tamen mutatis verbis, sensus repetitur: ut Psal. 37, Et adiuvabit eos Dominus, et liberabit eos, liberabit eos ab impiis, et servabit eos: quoniam sperarunt in eum. Psal. 6, quoniam audivit Dominus vocem fletus mei, audivit Dominus precationem meam, Dominus orationem meam suscepit. Sic Rom. 2, bis inculcatur de bonorum et malorum castigatione, versu 7, 8, 9 et 10.

Alias quod prius figurate dixerunt, postea proprie repetunt, aut contra. Psalmo 7, Ecce parturit vanitatem, et concipit laborem, et pariet mendacium: puteum effodit, et excavavit eum, et incidet in foveam quam fecit. Revertatur labor in caput eius, et in verticem eius violentia eius descendat. Haec posteriora exponunt, quid sit effodere puteum, et incidere in eum.

Frequenter in Scripturis eadem sententia aliis verbis repetitur, quod aut emphaseos, aut explicationis, aut confirmationis ergo fit. Psalmo secundo, Dirumpamus vincula, et proiiciamus a nobis funes eorum. Psalm. 8, Quid est homo, ut memoriam eius habeas? et filius hominis, ut visites eum? Psal, 33, Consilium Domini in aeternum stabit, et cogitationes cordis eius in generationem et generationem. Ubi D. Augustinus admonet non esse inanem ταυτολογίαν , sed facere eiusmodi repetitionem ad vehementem et certam confirmationem. Tales iterationes sunt in Evangelistis innumerae. Matth. 10, Non est discipulus supra magistrum, neque servus supra dominum, etc. Nihil est opertum, quod non revelabitur: et nihil occultum, quod non cognoscetur. Quod dico vobis in tenebris, etc. Quod in aurem auditis, etc. Iob 38, multis verbis et veluti quadam amplificatione, describitur mare certis conclusum limitibus, quos transire ei non licet. Hucusque venies (inquit Deus) et non adiicies ut transeas: et hic ponet impetus tuus elationem fluctuum tuorum.

Aliquando vero necessitas postulat, quaedam allis verbis repeti: veluti quando prius aliquid propositum est obscurius, quod lucidiore eget explicatione. Quomodo saepe apud Prophetas tecte, et

258 periphrasi aliqua notantur provinciae ac populi peregrini, quibus Deus quippiam minatur aut promittit: quinam autem ii sint, solent Prophetae aliquanto post aliis verbis clarius interdum; et nomina propria adferentes explicare. Isa. 18, Sermo fit ad terram considentem sub umbra alarum, sitam trans flumina Aethyopiae et trans mare, utentem vasis iunceis in superficie aquarum. His autem verbis describi Aegyptum, ex sequentibus, praesertim initio capitis deciminoni, ubi Misraim sive Aegyptus diserte nominatur, perspicuum fit. Sic Apostolus mox initio cap. 2 incipit accusare Iudaeos, quod in progressu demum elucescit, ubi etiam nominantur.

Ad Rhetoricas repetitiones pertinet, quod aliquando plura commata, aut etiam cola, vel versus, aut incipiunt ab eadem voce, aut in quam prior desinit, ab ea sequens incipit: de quibus in tropis dictum est. Psal. 67, Confiteantur tibi populi Deus, confiteantur tibi populi omnes. Benedicite Deum, Deum nostrum: Benedicite Deum, et timeant eum omnes fines terrae. Psal. 145, Prope est Dominus omnibus invocantibus eum, invocantibus eum in veritate. Tales repetitiones etiam apud prophanos poetas et usitatae et gratae habentur.

Haec nunc dixi distributim de triplicibus repetitionibus Etymologicis, Syntacticis et Rhetoricis. Verum quoniam mira est repetitionum varietas ac multitudo, addam adhuc plures regulas et exempla, quae ipsa quoque aliquo modo ad superiores species accommodari poterunt.

Variis epexegesibus aut explicationibus obscurius aut brevius dictorum, tum declarationis, tum etiam quasi inculcationis eviusdam gratia utuntur, idque vel per appositionem in eodem membro, adiecta una aut altera voce, aut etiam in diversis membris. In diverso membro, Ezech. 23, Ignominia perpetua, quae nunquam oblivioni tradetur: id est, foedus perpetuum, quod nunquam oblivioni tradetur.

In eodem membro, ut Ioan. 1, Quotquot autem acceperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, credentibus in nomen eius. Ubi per Credentibus, exponit, quidnam sit Christum accipere, nempe credere in eum. Sic ibidem, per (Plenum gratia et veritate) exponit illa antecedentia (Gloriam ut unigeniti a Patre.) Tale et illud videri posset, quod ibidem Ioannem Baptistam affirmat venisse in testimonium: et mox explicat, Venit in testimonium, ut testetur de luce. 2 Cor. 4, Quod si velatum est Evangelium nostrum, in pereuntibus velatum est: in quibus Deus excaecavit mentes incredulorum. Per vocem (Incredulorum) exponit praecedentia, quinam sint pereuntes, aut in quibus diabolus excaecaverit mentes: pereuntes, excaecati mente, et increduli idem sunt. 2 Cor. 13, Hoc autem etiam optamus, vestram integritatem. Gal. 1, Deo visum est revelare filium suum per me, ut praedicem eum inter gentes. Idem bis dicit diversis membris. Ibidem, Tantum audiebant, quod qui olim nos persequebatur, nunc Evangelizet fidem, quam olim vastabat. Idem est, vastare fidem, et persequi pios. Rom. 5, Cum adhuc imbecilli essemus, pro impiis mortuus est. Idem ibi Paulo est, imbecillum et impium esse. Rom. 2, Persistentibus in bono opere gloriam et honorem et immortalitatem, quaerentibus vitam aeternam. Idem est, persistere in bono opere, et quaerere vitam aeternam. Sic mox, Contentiosis et inobedientibus veritati, obedientibus autem iniustitiae, etc. operantibus malum. Rom. 6, An nescitis, quod cui vos sistitis servos ad obediendum, eius servi estis, cui obeditis. Repetit denuo illud Cui obeditis. 1 Cor. 6, Corpora vestra sunt templa spiritus, qui est in vobis. Idem est, esse templum spiritus, et habere spiritum Dei in se.

Aliquando etiam idem vocabulum in eodem membro repetunt. 1 Cor. 7, Existimo igitur hoc bonum esse propter instantem necessitatem, quod bonum sit homini ita esse. et mox 10, Si ego cum gratiarum actione participo, cur blasphemor, de quo ego gratias ago? bis inculcatur id quod praecipue expendi volebat obiiciens. Col. 1, Nam per eum omnia condita sunt quae in caelis et quae in terris, visibilia et invisibilia, etc. omnia per eum et in eum condita sunt. 2 Corinth. duodecimo: Et ne excellentia revelationum ultra modum efferrer, datus est mihi carnis palus, angelus satanae ut me colaphizet, ne ultra modum efferrer: ita in uno membro orationis bis repetitur, Ne supra modum efferrer, initio et in fine. 2 Corinth. 3, Num egemus (ut nonnulli) commendatitiis epistolis apud vos, aut a vobis commendatitiis. 2 Timoth. 3, Persecutiones et afflictiones, quae mihi acciderunt Antiochiae, Listris et Iconii, quas persecutiones passus sum. Sic Ephes. 2. 13. initio versus dicit, In Christo Iesu: mox in fine Per sanguinem Iesu. Et mox u. 15, Solvens inimicitias, repetit in fine sequentis versus.

Fit autem talis repetitio vel energiae, vel vehementioris cuiusdam significationis gratia, ut in priori exemplo: vel etiam perspicuitatis, ut in posteriori, ubi iteratur Commendatitiis, ne dubium sit, quid sibi velit illud A vobis. Sic perspicuitatis gratia fiunt illae explicatiunculae, quae in praecedenti regula sunt diversis verbis factae. Qui vult diligere dies bonos. Vult, voluntas Dei, 1 Pet. 3. De talibus repetitionibus aut appendicibus dicetur in capite de stylo Ioan.

Aliquando eadem res duplicatur, vel certe valdevicinae, sive duobus nominibus, sive verbo et nomine: ut Act. 8, Video te esse in felle amaritudinis: id est, amarissimo. 2 Pet. 2, Quibus caligo tenebrarum in aeternum servata est: id est, densissimae tenebrae. Et Proverb. 20, Lucerna eius extinguetur in obscuritate tenebrarum. pro, in densissimis tenebris. Sic, Terra pulveris, coenum luti. 2 Cor. 2, Ideo scripsi, ut cognoscerem probationem vestri: id est, cognoscerem et probarem vos. Sprevissem ponere cum canibus, Iob. 30. Idem est spernere et ponere cum canibus. Sic forte illud Rom. 1, Mutaverunt gloriam Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis: id est, in similitudinem aut imaginem. Tale forte est et illud, Faciamus hominem in imagine nostra secundum similitudinem nostram: sed melius, ad imaginem similimam nobis. Iugum oneris eius tu confregisti, Isa. 9. Iugum et onus idem sunt. Posses tamen vertere iugum onerosum. Si terrestris haec domus tabernaculi dissoluta fuerit, 2 Corin. 5. Idem est domus et tabernaculum.

Appositione (quae etiam aliquo modo ad repetitionem referri potest) multum utitur Scriptura, praesertim veteris Testamenti, declarationis gratia, idque triplici constructionis forma. Primum simpliciter apponendo nomen aut verbum notius vel certe specialius, causa declarandi aut restringendi priora.

259 Gen. 9, Veruntamen carnem cum anima sua, sanguine suo non comedetis. Deut. 32, Et propitius erit terrae suae, populo suo. Voce (Populi) declarat, quid intelligat per terram. Psal. 4, Sacrificate sacrificia iustitiae, et sperate in Dominum. Sic Deuter. 3, Et habitabit Israel, fons Iacob confidenter. Ibidem, Legem praecepit nobis haereditatem Israel, fons Iacob. Secundo solent addere Eth articulum accusativi casus. Gen. 4, Nacta sum virum ipsum Iehova. Denique solent addere appositioni aliquando praepositionem In. Gen. 19, Urserunt in viro, in Loth. 2 Sam. 1, Montana in Gilboa. pro, in montibus in Gilboa, 2 Sam. 18, Cavete ne quis in puero, in Absalone scilicet, vulnus infligat. 2 Sam. 24, In excelso, in Gibeon. Neh. 8, Et legerunt in libro, in lege Dei.

Huc referantur et Anadiploses emphaseos, inculcandi, aut etiam specificandi gratia factae. Psal. 92, Quoniam ecce inimici tui Iehova, Ecce inimici tui tollentur. Illam vocem (Inimici) emphaseos gratia, et veluti aculei infigendi gratia iterat. Sic et Psalm. 93, Magnificentiam induit induit Dominus. Psal. 94. Quamdiu improbi Domine? quamdiu improbi exultabunt? simili ferme ratione Grammatici et Rhetores dicunt Homerum Iliad. 2, ter nomen Nerei repetiisse, cum postea esset eum perpetuo taciturus. Nonnunquam addendi adiectivi, epitheti, adverbii, aut circumscriptionis alicuius gratia, repetitur nomen substantivum. Verbum torrens kison, torrens vetustatis. Invocantibus invocantibus in veritate.

Congerie verborum plurimum utuntur, qua vel rem eandem, vel etiam totam sententiam paulum variatis verbis, rei inculcandae gratia, saepius repetunt, ut et haec figura ad repetitiones referri queat: ut Exod. 14, Et dixit, Si audiendo audieris vocem Dei tui, et quod rectum est in oculis ipsius feceris, et auscultaveris praeceptis eius, et custodieris omnia statuta eius: omnem infirmitatem quam posui in Aegypto, non ponam in te. Deut. 13, Post Deum vestrum ibitis, ipsum timebitis, praecepta eius observabitis, voci eius obedietis, ipsum coletis, et ei adhaerebitis. Neque tamen haec Congeries aut inculcatio inutilis, aut non necessaria est humanae ruditati et tarditati.

Est etiam quoddam Epanalepticum genus repetitionum in sacris Literis usitatum post interpositas digressiones, quod ad perspicuitatem plurimum facit. De cuius quibusdam speciebus ac exemplis quaedam adiiciam.

Perusitatum est Hebraeis, cum volunt aliquid explicatius efferre, idque primo breviter proposuerant, illisque repetitis attexant ea, quae adhuc dicenda restabant: ut Psal. 145, Prope est Dominus omnibus invocantibus eum, omnibus invocantibus in veritate. Num. 1, Istae sunt summae quas recensuit Moyses et Aharon ac principes Israel, duodecim viri, singuli ex singulis tribubus, et fuerunt omnes summae filiorum Israel, iuxta domos patrum ipsorum ab annis 20, et supra, omnes qui erant apti ad militiam, et fuerunt omnes summae 603 550. Et Rom. 3, repetitur iustitia Dei, ut praecedentibus quaedam, quae adhuc dicenda restabant, adiungerentur. Item paulo post, repetit Apostolus eadem de causa exhibitionem iustitiae. Sed de hoc loco alias ex professo contra Osiandrum dixi. Psal. 124, Nisi Dominus adfuisset nobis, dicat nunc Israel: Nisi Dominus adfuisset nobis, cum exurgeret contra nos homo, tunc vivos nos devorassent. 2 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, non novi, sive extra corpus, non novi, Deus novit, raptum istum talem in tertium caelum. et, scio istum talem hominem, sive in corpore, sive extra corpus, non novi, Deus novit, quod raptus sit in paradisum, et audiverit verba, quae non licet homini loqui.

Est et hoc observandum in sacris Literis, quod saepe, cum etiam integre aliquid dictum est, tamen si cohaerentia illorum praecedentium cum sequentibus animadverti non potest, sive quia sunt ob verborum et sensuum copiam turbatiora, sive quia est aliqua digressiuncula interposita, quo possit praecedentium sequentiumque cohaerentia animadverti: saepe brevissime repetuntur illa prius dicta, mutuatis etiam inde verbis aliquibus, ut auditor facilius possit cernere illa priora repeti: ut Genes. 28, Vidit autem Esau quod benedixit Isaac Iacob, et misit eum in Mesopotamiam Syriae, ut inde duceret uxorem, et quod post benedictionem praecepit ei dicens, Non accipies uxorem de filiabus Canaan, et obedivit Iacob patri et matri suae, et ivit in Syriam. Repetit post multa verba, ut addat sequentia: Et vidit Esau, quod malae essent filiae Canaan in oculis Isaac patris sui, et abiit Esau ad Ismaelem, et accepit Mahelath filiam Ismaelis. Item Rom. 1, Propterea tradiditeos Deus in cupiditates cordium, etc. Repetit paulo post haec eadem, quo possit animadverti cohaerentia, quae alioqui turbatur per interposita: Qui immutaverunt, etc. Repetit autem sic: Quare tradidit eos Deus in passiones ignominiosas. Nam et mulieres eorum, immutaverunt, etc. Verum haec sane ad Epanalepsin reiiciantur.

Cum orationem aliquam inchoant, saepe admodum vel multis verbis illud principium onerant, ut aliqua necessaria de eo subiecto dicant, illudve pro dignitate describant, vel etiam statim in aliquam coniunctam materiam delabuntur: inde accidit, ut commode illius principalis iam inchoatae propositionis reliquam partem principio annectere non possint. Coguntur igitur iterum novam orationis formam texere, quo illam nondum absolutam orationem vel totam repetant, vel certe perficiant, ita ut initium et ea quae in alia forma sermonis adduntur, simul coniuncta unam principalem orationem absolvant, etiamsi quod ad verba attinet, non satis recte illa duo frusta cohaerere possint. Rectissime autem ad Epanalepsin is quoque Hebraismus refertur, ut Ephes. secundo: Et vos existentes mortuos peccato: primo ponit tantum accusativum principalis propositionis, deinde tribus vers. attexit alia, quibus pro necessitate veluti explicare vult hunc accusativum: quorum tamen copia impedit, ne illa principalis aut iam in choata oratio commode perfici possit. Non enim posset facile agnoscere auditor, illas partes, iam procul a se mutuo per haec interposita distractas, unam orationem efficere. Quare post hanc illius principalis accusativi explicationem initio quarti vers. procul ab illo orationis principalis initio texit novam formam orationis, ut sententiam absolvat, his verbis: Deus autem nos mortuos peccato convivificavit.

Sic tertio capite dicturus se orare pro Ephesiorum et aliorum gentilium in vera pietate profectu,

260 primum haec verba ponit: Huius rei gratia, Ego Paulus vinctus Iesu Christi pro vobis gentibus: deinde nondum addito verbo, quod affirmet se facere aut pati, statim digreditur ad occupationem obiectionis, cur ipse potissimum pro Ethnicis sit solicitus. Qua digressione finita, tandem revertitur ad propositam orationem, et eam pene totam refingit: Huius rei gratia flecto genua mea ad patrem, etc. Non tamen apponit hic eas dictiones, quas in principio posuerat, nempe, Ego Paulus vinctus: et, Pro vobis Ethnicis. Itaque quanquam in sequenti repetitione plerunque integram orationem repetat: illud tamen relictum in principio fragmentum, non est omnino ociosum: sed plurimum ad huius principalis secundo demum absolutae orationis intellectum facit. Atque hanc digressionem observare debemus, quia omnes versores ideo male hunc locum verterunt, quod non animadverterunt, quae verba connectenda sint, et ubi sit digressio. Galat. 2, Ab iis vero qui videbantur esse aliquid (digreditur) quales aliquando fuerint, nihil mea interest: personam hominis Deus non accipit. Refingit totam orationem: Mihi enim illi qui videbantur, nihil addiderunt. Sequitur et aliud exemplum ibidem statim: Sed contra videntes, quod mihi commissum sit Evangelium praeputii, sicuti Petro circumcisionis (digreditur) Qui enim fuit efficax in Petro ad Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes (repetit) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, Iacobus, Cephas et Ioannes, qui videbantur columnae esse, dextras dederunt mihi et Barnabae societatis, ut nos inter gentes, ipsi vero in circumcisionem, etc. Tertium quoque exemplum est eodem capite in his verbis: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores: (digreditur) quoniam scimus non iustificari hominem ex operibus legis, nisi per fidem Iesu Christi (repetit:) Et nos in Christum Iesum credidimus, ut iustificaremur ex fide Christi, et non ex operibus legis. In hoc exemplo repetit illud: Et nos, quandoquidem erat longius digressus ad illa: Quoniam scimus, etc. Ratio autem, cur denuo refingant totam orationem, est, quod nequit oratio intelligi, nisi auditor principium, simul et finem animo complecti possit. Quare cum propter digressionem principium iam sit remotius, quam ut eius possit auditor recordari, et cogitatione cum illis quae adhuc addenda restant, coniungere: necesse est totam orationem refingere.

Ob hanc eandem causam saepe in eadem oratione aliquae voces repetuntur: ut 1 Cor. 5, Iam constitui, sicuti praesens, eum, qui sic hoc perpetravit, in nomine Domini congregatis vobis una cum spiritu meo, cum potentia Domini nostri Iesu Christi tradere istum talem satanae. Hic repetitur accusativus Istum, propter multa interposita, ut melius cohaerentia cerni possit totius sententiae. 1 Cor. 7, Qui vero stat firmus in corde (interponit) non habens necessitatem, potestatem vero habet de propria voluntate (propter haec interposita repetit verbum) et hoc statuit in corde suo servare virginem. Eph. 1, In quem et vos audito sermone veritatis, Evangelio salutis nostrae, in quem credidistis.

Multum utuntur sacrae Literae parenthesibus aut digressionibus, ita ut in contextu orationis, etiam cum unica categorica esse debuisset inter duas extremitates, seu praedicatum et subiectum, integra aliqua sententia aut etiam plures interserantur: cuius rei exempla nunc pauca, postea plura proponam. 2 Paral. 32, Misit Sennaherib rex Assyriorum servos suos Hierosolymam (ipse enim cum toto exercitu oppugnabat Lachis) ad Hezekiam regem Iuda. 1 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, sive extra corpus, nescio, raptum huiusmodi hominem usque in tertium caelum. Gal. 2, Ab illis autem, qui videbantur esse aliquid, quales aliquando fuerint, nihil contulerunt. Sed contra Ier. 33, Sic dicit Dominus, adhuc audietur in loco isto (de quo vos dicitis, quod sit devastatus, ut non sit in eo homo nec iumentum: et in civitatibus Iuda, et in plateis Ierusalem desolatio, ut non sit homo, et non sit habitator, non sit iumentum.) vox gaudii et laeticiae, vox sponsi et sponsae, etc. Talis Parenthesis est Isa. 42, Sic dicit Dominus creator caeli et exteriorum eorum, etc.

In talibus autem Parenthesibus, Hebraei suo proprio more nonnun quam initium orationis aut primum extremum ob longitudinem interpositorum per Epanalepsin resumunt, vel eisdem vel vicinis verbis, sicut praecedentia exempla. 1. Cor. 12, et Gal. 2, indicant, et supra in Repetitionibus ostendi, ac postea etiam monebo: nunc tantum duo exempla adiiciam. Rom. 1, Propter quod tradidit illos Deus in desideria cordis eorum, in immundiciam, ut contumeliis afficiant corpora in semetipsis (qui commutaverunt veritatem in mendacium, et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in secula, Amen.) Propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae, etc. quas pergit prolixe enumerare. Gal. 2, Cum vidissent, quod creditum est mihi Evangelium praeputii, sicut Petro circumcisionis (qui enim efficax fuit in Petro in Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes.) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, dederunt dextras. Hic repetit gratiam datam, cum supra dixisset, Creditum Evangelium. 1 Cor. 8, Caeterum de iis quae idolis immolantur, scimus. (Nam omnes scientiam habemus, scientia inflat, charitas vero aedificat. Quod si aliquis putat, se aliquid scire, nondum quicquam novit, ut oportet scire. Sed si quis diligit Deum, is cognitus est ab eo.) De esu igitur eorum quae idolis immolantur, scimus, etc. Hic et Parenthesis est, et initii repetitio.

Vicinum quid Parenthesi est, et tamen non proprie Parenthesis Latina, quod interdum aliquod sequens membrum longius ab antecedente avulsum est, interpositis aliis, ut non facile appareat cohaerentia. Act. 5, Per manus Apostolorum fiebant multa signa adeo, ut in plateas efferrent aegrotos. interponuntur multa ubi fuerint, quomodo sese gesserint, quidque alii de eis senserint.

Tale est etiam, quod nonnunquam authores sacri, quod dicere coeperunt, interrumpunt, et per digressionem alia admiscent: mox vero iterum prosequuntur, quod orsi fuerant. 1 Timoth. 5, Manus cito ne cui imponas, ne communices peccatis alienis: temetipsum purum serva. Deinde interponitur, quod plane alterius negotii est: Ne posthac bibas aquam, sed vino paululo utere propter stomachum tuum, et crebras tuas infirmitates. Hinc redit ad institutum, dicens: Quorundam hominum peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium, quosdam vero et subsequuntur. Quae addita sunt ab Apostolo, ut certius discernere Timotheus posset, quibus hominibus manum imponere, et quibus non imponere expediret:

261 eos qui manifestis irretiti erant vitiis, nolebat Apostolus ad ministerium admitti, nisi vellet Timotheus illorum communicare peccatis. Quorum vero peccata erant occulta, hos, adhibita tamen diligenti exploratione, admittere fas erat: quandoquidem de occultis iudicium Ecclesia ferre non potest.

Quando quidem multa hactenus de Repetitionibus dixi, et illae valde in sacris Literis usitatae sunt, ne quis ex inscitia propterea levius de eis sentiat: asscribam quaedam ex eruditorum scriptorum sententia de eis. Primum igitur Iulius Scaliger acutissimi iudicii scriptor dicit eas secundo ac etiam tertio fieri etiam ab optimis scriptoribus, idque vel iisdem, vel etiam diversis verbis. Atque hoc posterius genus tuetur contra Senecam nimis (ut ille inquit) irridentem eas. Dicit vero esse illarum maximam efficaciam, ita ut plane expugnent aures auditorum.

Phalereus porro aliquoties pluribusque locis repetens inculcat, iterationes maxime quidem ad vehementem aut efficaciam sermonis facere, sed tamen interdum etiam grandem sermonem reddere, non raro ante oculos rem proponere, et denique etiam ornatum aut venustatem gratiamque singularem sermoni afferre. Quae quidem profecto amplissima praeconia huius figurae sermonis sunt.

Eadem etiam Hermogenes ponit de vi repetitionum: sed ipse eas generali nomine Epanalepseos vocat.

Sunt porro apud Rhetores variae repetitionum species, quae etiam inter Schemata numerantur. Anaphora, cum ab eodem initio plura membra inchoantur. Anastrophe, cum idem est finis plurium colorum. Complexio, cum in pluribus membris, idem principium, idemque finis in alio est, qui in alio. Inclusio aut Circulus, cum oratio in eandem vocem desinit, a qua inchoavit. Anadiplosis, cum ultima vox prioris membri, est principium sequentis. Geminatio vel Epizeuxis, cum eadem vox vel continuo, vel interpositis perpaucis repetitur. Regressio aut Epanodos, cum pluribus propositis, nec tamen absolutis, reditur ad singula, ut explicentur aut perficiantur. De horum aliquibus figuris in capite de Tropis dictum est.