Promiseram superius, me expositis iis tractatibus qui proprie ad Grammaticam, sermonemque sacrum pertinent, quosdam semitheologicos libellos adiecturum esse, qui nihilominus ex sermonis ac tractationis sacrae natura magna ex parte petiti essent, indeque dependerent. Hosce igitur nunc ordine adiiciam: nec puto quenquam adeo iniquum censorem

304 fore, qui dicat, me instituti immemorem, amphoram initio inchoasse, et denique opus in formam urcei invertere, dum mei hi tractatus paulatim in Theologiam declinent. nam licet sint in hisce scriptis Theologicae tractationes: tamen potissimum ex natura sermonis sacrarum Literarum dependent, earumque rationem disserendi illustrant ac exponunt. Quare adiungantur sane praecedentibus, ac huic operi, in quo ita totam rationem dictionis ac disserendi modum sacrorum voluminum declarare conamur, ut merito clavis Biblica appellari queat. In quo opere, aliisque meis, semper me illud consolatur, quod non laudem applausumque summa arte industriaque perfecti operis venor aut sector: sed tantum publicam utilitatem, ac gloriam Dei, optimo animo et studio quaero: ut si maxime quis aliquid vel in ordine, vel in limatione, aut aliis partibus desideraverit, nostramque operam parvi fecerit, non ita nimium dolituri simus: modo sint aliqui boni ac pii, qui hinc non parum fructus percipiant, ac pro eo gratias Deo patri Domini nostri IESU Christi, omnium bonorum unico fonti ac largitori, agant.

Plurimum occupatur Scriptura in praedicatione poenitentiae. hoc enim modo miseros mortales Deus ex regno satanae, in suum evocat, vel potius revocat. Sunt vero illae praedicationes aut descriptiones poenitentiae saepe variis tropis involutae, ut et rudes facile ab earum sensu aberrare, et seductores eis ad stabilienda falsa dogmata et hypocrisin perfacile abuti possint et soleant. Quare ut haec mala avertantur, utile fuerit aliquid de eis quoque monere, praesertim cum ea quoque materia ad nostrum hoc institutum recte intelligendi sermonis sacrarum Literarum non parum faciat.

Omnipotens ille creator non tantum externas aut etiam internas actiones, motus et opera hominis vult sibi addicta esse: sed plane totum hominem flagitat, praesertim autem nobilissimam rectricemque eius partem, nempe rationalem animam, quam potissimum ad suam imaginem condidit, quamque Scriptura in corde collocat, et cordis nomine notat. Nec solum ita flagitat, ut velit omnes eius inclinationes, potentias et actiones, ipsamve totam sibi soli militare ac servire: sed et ipsam essentiam hominis vult sibi, ut imaginem suam longe pulcherrimam, omnino conformem esse. Non, inquam, solam hominis obedientiam, quantumvis plenam, exigit: sed etiam ipsam huius sui famuli substantiam vult sanctissimam, sanissimam, sibique simillimam esse: non tantum fructus vult esse optimos, sed etiam ipsam arborem, atque adeo radicem eius, qualem ipse initio condiderat, cum vidit ac dixit esse valde bonam, ut toties inculcat: Sancti estote, sicut et ego sanctus sum.

Hoc vero sibi debitum opus ac rem, fructus et arborem optimam cum sua radice, dum Deus praestari exhiberique sibi exposcit, plerunque tantam externis quibusdam vocabulis aut externam solum obedientiam notantibus vocibus per Synecdochen utitur, veluti per colorem, corticem, folia ac flores, intimam vim, ingenium ac naturam arboris denotare ac indicare volens, ut praecipiunt Methodici, et solent omnes boni Doctores per res notiores ignotiora docere ac exponere. De quo genere Tropi et locutionum supra in Tropis prolixius disservi.

Licet vero ista docendi ratio per notiora ac in sensus incurrentia, vel maxime a doctis laudata, et humano captui accommoda sit: tamen fit nescio quomodo, ut nos tales Dei conciones poenitentiae audientes ac cogitantes, plerunque pro nostra tristi ruditate in illa externa, nobisque nominata et ante oculos depicta specie aut umbra rei haereamus, nec ad ipsam naturam, nucleum aut medullam rei (quo tamen praecipue nos Spiritus sanctus suo sermone deducere cupit) penetrare queamus. Atque ita pro internis externa, pro veritate speciem, ac pro corpore umbram, sicut ille pro Iunone nubem complectamur.

Vicissim quoque, si recta ac expresse ipsas res internas Scriptura exigeret, nempe sanitatem animae rationalis, aut conformitatem hominis cum Deo: rudiores nec ipsa quidem verba intelligerent, minusque illae locutiones in communi vita et operibus, quae in actionibus consistit, usus haberent: multis etiam fanaticis daretur occasio mirabilia vel monstrosa potius confingendi, ut Osiandro de hominis Deificatione et imagine Dei. Nunc vero contra, dum et ruditati nostrae consulit, et usui captuique hominum quasi commodam doctrinam proponere conatur, ipsam praxin et practica verba urgendo ac inculcando: accidit hoc alterum incommodum, de quo modo est dictum. Verba enim utcunque a nobis intelliguntur, sed ad verum nativumque sensum sermonis ac voluntatis divinae descendere ac penetrare minime possumus. Ociose igitur ac inutiliter in solo cortice haeremus, stulte putantes nos ibi illud quod primarium maximeque apprehendendum est, consecutos esse.

Huius ancipitis periculi ac damni illustre exemplum esse potest tota ferme religio Mosaica. Sed sit nobis nunc indicio et documento sola eius facies, cuius verum fulgorem, si oculis illarum Iudaicarum noctuarum obiecisset, excaecasset eas nimio splendore potius, quam illuminasset: nunc contra, cum infirmitati eorum consulens apposuerit velum, abduxit eorum oculos ac mentes a sua vera facie, ad illud rude ac egenum velum, in quo solo illi haerent: de qua re postea proprio Capite agitur. Sic prorsus et in talibus Dei ad genus humanum allocutionibus aut poenitentiae concionibus accidit.

Cum autem varie nos Deus de isto debito praestando, seu de totius naturae integritate compellet, tum vero praesertim per praedicationem poenitentiae: cuius praedicationis admodum variae formae sunt: sed plerunque valde Synecdochicae, eoque imperitis valde ac crebro imponunt: earum aliquot exempla proponemus, ut inde Lector de toto hoc docendi genere similibusque nonnihil moneatur, et tanto diligentius et cautius cogitet. nam de ipsa natura Synecdoches copiose supra in Tropis disservi.

305 Synecdochica igitur est illa Epulonis descriptio Luc. 16, in qua per lautum et splendidum vestitum, luxus, securitas, et omnis impoenitentia totaque impietas notatur. Sic et postremi seculi, prioris mundi et Sodomitarum impoenitentia ac securitas Luc. 17 indicatur per Edere, bibere, emere, vendere, nubere, uxores ducere, plantare, aedificare. Sic contra per id genus synecdoches, persaepe Scriptura etiam poenitentiam et totam vitam Deo placentem notat. Veluti si non solum per bonos fructus aut malos, bonam malamve arborem cognoscere doceat, sed etiam per corticem et folia: ignotiora nimirum, uti bonum artificem decet, per notiora docendo, ut Levit. 17 et 23 iubet Deus Israelitas in festo Expiationum affligere animas suas seu ieiunare. Significat autem affligere animam, proprie seipsum aliquo modo cruciare, ut abstinentia cibi aut incommodo vestitu, aut iacendo in cinere, aut aliqua alia tali ratione.

Hae vero afflictiones ac ieiunia cum sint tantum effectus et signa moesti animi, sicut et laceratio vestimentorum (quemadmodum id in phrasibus de ieiunio prolixius indicabimus) undecunque demum ille moeror veniat, saepe tamen pro integra poenitentia ponuntur (sicut contraria his afflictionibus poni pro impoenitentia, paulo ante indicavimus) ut in praedictis locis Levit. et Ionae 3, ubi scriptum est, quod Ninivitae induerint se saccis: id est, sordidioribus vestibus. Christus quoque Matthaei 11, et Lucae 10, eodem modo de poenitentia loquitur.

Verae autem agnitionis peccatorum per legis praedicationem, item fiduciae in promissiones de Christo, saepe nulla fit mentio in talibus locis: cum tamen eos praecipue requirat Deus. Sicut Isa. 58. reprehendit Iudaeorum ieiunia, quod tantum affligerent corpus, et incederent inclinato capite, tanquam debiles et moesti: cum Deus ab eis veram potius conversionem et luctum animi requireret, hunc vero externum corporis luctum tantum eatenus probaret, quatenus esset effectus et consequens verae contritionis. Sic eos reprehendit Propheta et 29 cap. quod ore quidem prope accederent ad Deum, corde autem essent procul. Sic Ioelis 2, iubet Propheta Iudaeos cor scindere, et non vestimenta. Solebant Iudaei in omni vehementi ac tristi animi commotione disrumpere vestimenta sua a pectore. Sic igitur etiam Ioelis tempore factitabant veluti ostentantes impatientiam ingentis doloris de suis peccatis. At propheta iubet eos non simulare tantum dolorem externa laceratione: sed intus in corde vere ac ex animo conteri ac dolere de suis malefactis.

Synecdoche igitur quaedam est in talibus poenitentiae descriptionibus, secundum quam effectus pro causa, veluti notum signum pro re signata ponitur. Nam per haec externa doloris signa, vere in corde conversio: et per hanc quasi corporis contritionem vera animi contritio indicatur.

Verum quoniam externa illa poenitentia et moesti animi signa simulare et facile est, et persaepe lucro sum, rem autem ipsam poenitentiae praestare perdifficile: ideo et Iudaei olim, et tempore Christi Pharisaei, et nostro monachi plane inania quaedam externaque et hypocritica signa, sordidum videlicet vestitum, inclinatum caput, et similia pro reipsa, id est, vera animi conversione amplexi sunt, quibus tantum simularunt dolorem et poenitentiam commissorum delictorum. Atque id quidem in papatu adeo invaluit, ut agere poenitentiam vulgo nihil significaret aliud, quam corporeis et externis quibusdam molestiis seipsum afflictare. Sicut et Germanicum Buß / magis externam quandam castigationem, quam veram animi conversionem significare videtur. De vocabulo Poenitentiae et resipiscentiae in prima parte disservi.

Aliquando autem in eiusmodi poenitentiae descriptionibus paulo plures eius effectus adduntur, et praecipue aliqua praecepta charitatis: ut Isa. 58, remissionem debitorum praecipit Deus, et aliorum onerum, quibus pauperes gravabant: item, frangere esurienti panem, excipere hospitio errantes, tegere nudos.

Huic non admodum dissimilis est poenitentiae descriptio, quae est Isa. 1. de quo loco mox plenius, et Daniel. 4. Synecdochica est et illa pii hominis descriptio, quae Psalm. 15 legitur: Qui ambulat integre, quod iustum est operatur, etc. Item illa Matth. 25, Esurivi, et dedistis mihi potum. Ubi per externos fructus, veros atque falsos Christianos distinguit.

Hae et similes sunt Synecdochicae descriptiones poenitentiae et piae vitae aut mentis a posteriori, seu ab effectu sumptae. Ponuntur enim haec notiora ob oculos, ut et prius dixi, quo inde ea quae oculis minus cerni possunt, cognoscantur, veluti si ex foliis aut fructibus arborem cognoscere quispiam alium doceret.

Hanc rationem sermonis monachi cum non agnoscerent, primum poenitentiam (ut iam dictum est) in simulationem quandam moeroris ac hypocriticas actiones transmutarunt, et totam pietatem tantum in externis quibusdam actionibus et gestibus sitam esse existimarunt. Deinde quoniam erat adiuncta promissio de remissione peccatorum, eiusmodi locis de poenitentia concionantibus, nec erat additum, quod ea remissio ex merito Christi, non ex nostro contingeret, et quod sit fide accipienda: nec cogitabant homines insulsi, loca illa cum aliis de gratuita remissione peccatorum per Christum conferenda esse: ideo illam promissionem, non tanquam gratuitam remissionem peccatorum propter Christum, fide accipiendam: sed tanquam praemium seu mercedem illarum suarum nihili actionum intelligebant.

Exemplo rem declarabo. Isa. 11 est, Lavamini, mundi estote, auferte malitiam studiorum vestrorum a conspectu oculorum meorum, cessate malefacere, discite benefacere, quaerite iudicium, eripite oppressum, ius dicite pupillo et viduae. Adeste quaeso, ut expostulemus, inquit Dominus: Si peccata vestra fuerint ut coccinum, nive albiora reddentur, etc. Hîc est concio poenitentiae, et promissio remissionis peccatorum: sed quia non additur expresse, quod sit gratuita haec promissio, et quod per meritum Christi contingat, ac sit fide accipienda: nec veniebat in mentem rudibus sophistis hunc locum conferre cum capite quinquagesimotertio eiusdem Prophetae , ubi scriptum est: Iniquitates nostras ipse tulit, et vulnere eius sanati sumus. ac cum aliis similibus sententiis Scripturae de Christi merito, de gratuita remissione peccatorum, de fide accipiente has promissiones: ideo actiones quae proponuntur, ut per eas poenitentia vera describatur, intelligebant esse integram impletionem legis divinae, iustitiam ac meritum: promissionem

306 autem remissionis peccatorum adiunctam iudicabant esse praemium aut debitam remunerationem Dei pro illa iustitia.

Eadem ratione alios similes Scripturae locos de Poenitentia ac Deo placente vita, horribiliter suis interpretationibus corruperunt: si qui tamen eiusmodi locos intellexerunt de vera poenitentia, nihil. ominus illa adiuncta opera putaverunt irae Dei satisfacere pro admissis peccatis, et non tantûm adscripta esse, ut certius veram poenitentiam describerent. Verum de hoc toto genere non pauca infra dicentur in capite de Varia bonorum operum praedicatione.

Ex hac eadem Synecdoches inscitia ortus est et ille pestilens et antiquus error, in quo et Chrysostomus fuit, quod scilicet plures essent modi consequendae remissionis peccatorum: quia alias aliis suis fructibus, vera poenitentia passim in sacris Literis descripta est cum adiuncta promissione remissionis peccatorum. Observanda igitur haec forma sermonis est, ut eiusmodi locos rectius intelligere possimus. Quid enim magis impium aut absurdum, quam cum vere sit unicus agnus Dei tollens peccata mundi: et non sit aliud nomen sub caelo datum, per quod sanctificari queamus, tamen multas remissionis peccatorum vias fingere? quem pestilentissimum errorem etiam nunc Iesuitae in suis Mahometanis Catechismis urgent.

Addamus autem et hanc sequentem Regulam, non omnino inutilem (ut spero) quandoquidem ex eadem sermonis figura oritur, et similes Scripturae locutiones ac conciones declarat.

Laudantur saepe aliqua, aut vituperantur in sacris Literis, non quod sua natura bona malave sint: sed quia malarum aut bonarum rerum sunt effectus aut signa: ut Luc. 17, improbatur bibere, comedere, vendere, emere, nubere, ducere uxores, plantare, aedificare, postremi seculi, Sodomitarum ac prioris mundi: quae tamen omnia a Deo instituta sunt. Et Lucae 16, splendidus vestitus ac victus divitis illius improbatur. Quod fit non ideo, quod illa per sese mala sint, sed quod nimium horum studium sit certissimum securitatis, impoenitentiae, imo et Epicureismi signum. Sic Ier. 36, reprehenditur rex Iohakim, quod non laceraverit vestes suas, cum audiret legi minas Dei in prophetia Ieremiae. hoc enim erat signum impoenitentiae. Contra probatur laceratio vestis â Iosia facta, 2. Reg. 22, et tusio pectoris publicani, et similia: quia erant signa intus vere fracti ac contriti animi. Ea ratione et ieiunia aliique omnes corporis cruciatus Deo probantur, quando nempe sunt effectus contriti animi. quando vero non ex contrito corde naturaliter profluunt, sed ex voluntate artificialiter, displicent Deo, tanquam res hypocriticae: ut apparet Ier. 14, Isa. 58, Zach. 7.

Cavendum itaque, ne, cum haec externa tantum eatenus in Scriptura probentur, quatenus sunt signa pietatis, et non quod in se aliquam praestantiam habeant: nos cum hypocritis, externa signa pro rebus ipsis, veraque pietate amplectamur: ut Isa. 58, Iudaei neglecta vera animi contritione, foris tantum corpus ieiunio cruciabant, et incurvicervico capite pallidi (ut nostri monachi) incedebant. Item ut ex Ioel. 2 apparet, lacerabant vestes, et non cor: cum contra potius faciendum fuisset, ut Propheta inquit: Lacerate corda vestra, et non vestes vestras. Et Isa. 58 dicit Deus, verum ieiunium ac Deo placens esse, non externas afflictiones: sed desistere vexare proximum, ac incipere ei benefacere: id est, veram cordis conversionem ad Deum.

Semper sane hypocritae tantum externas quasdam actiones ceremoniasque, ut gestus, vestes et similia opera piorum hominum ac sanctorum patrum, amplexi sunt: quae tamen fuerunt tantum tenuissima signa ac veluti umbrae quaedam illorum vere pii cordis. Huc referantur etiam reprehensiones sacrificiorum divinitus mandatorum, quae passim in sacris literis leguntur: quorum nimium studium indicat inscitiam et neglectionem verae pietatis, dum pravo intellectu proram ac puppim religiositatis in illis externis rebus collocant.

Ac posses hanc Regulam ampliare, quod non tantum res mediae interdum ideo solum vel laudantur vel vituperantur, quod rerum bonarum aut malarum signa sunt: sed etiam, quod bonae res, a Deo mandatae, interdum vituperentur, et contra res prohibitae laudentur, non per sese, aut propter suam naturam: sed quia sunt indicia, notae aut effectus rerum bonarum aut malarum: sicut antea de ieiunio et sacrificiis dictum est, quae vituperantur ob internam hypocrisin, opinionemque operis operati, et alias illorum pravas sententias. Contra res mala in Iona laudatur, quod Rex prohibuerat, ne quis comedat: quod proculdubio non citra laesionem valetudinis multorum factum est, quia id erat signum contriti et poenitentis animi.

Verum quoniam haec tractatio vicina est materiae de ieiunio, cuius multam mentionem in hoc aliisque capitibus feci, adiiciam illum quoque tractatum protinus huic.

Magna fuit omnibus temporibus superstitio et abusus ieiunii, aliarumque coniunctarum afflictionum. Hoc vero tempore praeter abusus, maximae sunt quoque de hac materia controversiae. Quare iuvante Christo statui, quam clarissime potero, et originem seu causam efficientem ieiuniorum, et tam veram quam falsam causam finalem, ad haec et ipsam ieiuniorum formam, declarare. Quo facto phrases quoque in sacris Literis de Ieiunio loquentes, intelligibiliores nobis fient.

Vox ipsa etsi Latina est, nam et Romani olim Cereri ieiunabant, ut Livius lib. 6 Decad. 4 testatur, ac significat abstinere a cibo, aut certe longe parcius eo uti, quam corporis necessitas postulat: tamen ab Hebraeo fonte non incommode (sicut et aliae multae) deduci potest. Nam apud Hebraeos Iana affligere significat. Vocant vero Hebraei ieiunium afflictionem animae.

Appellant autem Hebraei Ieiunare affligere animam, ut est videre Levit. 23. Nec est veri dissimile, cum sacrificia, ac multae aliae ceremoniae a Iudaeis ad gentiles pervenerint, etiam voces aliquas Religionis simul ad eos pervenisse: tametsi, cum certum sit ex Hebraeo sermone omnes alias in linguarum divisione

307 profluxisse, quid absurdi fuerit Latinae alicuius, seu Graecae vocis etymologiam ex Hebraeo fonte petiisse. Sed de voce non magnopere contendo, sentiat quisque ut vult.

Est autem ieiunium in sacris Literis, non solûm a cibo abstinere, vel eo nimis parce, ac non suavi uti: sed etiam multis aliis commodis corporis abstinere, ut lotione, unctione, vestium mutatione, Musica, et similibus, et contra aliqua incommoda sibi accersere. Seu, ut paulo clarius dicamus et brevius, ieiunare est et praecipuis commodis corporis abstinere, et incommodis insuper afflictare: ut abstinere a cibo, potu, somno, lotione, unctione, mutatione vestium, Musica, et in universum omni hilaritate, ac omnibus recreationibus: praeterea induere se sordidis et malis vestibus, quas illi saccos appellabant, iacere humi, in cinere, pulvere, aut alio qui sordido loco, ut ex Ionae 3 videre licet, in ieiunio Ninivitarum, et 2. Sam. 12, in ieiunio Davidis propter filium aegrotantem.

Non tamen fuit una certa forma illius ieiunii. Erat enim quiddam spontaneum et liberum, ideoque haud dubie alius alio modo inter ieiunandum seipsum cruciavit. Nondum enim fuit ieiunium ad certos dies alligatum, sicut in Papatu, praeter dies expiationum, de quibus Leu. 23. nec ad certos cibos. Usi tamen sunt (ut dictum est) non lautis: nec erat praescriptum tempus comedendi, plerunque tamen ad vesperam usque ieiunabant, ut ex Iud. 20, et 2. Sam. 1 liquet. Nec ieiunandi quidem tempus erat praefinitum. Ieiunabant enim alias una die, ut Israelitae Iudic. 20. alias 7 diebus, ut 1. Sam. ultimo cives Iabes, alias incerto tempore, ut 2. Sam. 12, tam diu ieiunat David, donec infans morbo cruciatur.

Non solum autem Iudaeis is ieiunandi modus fuit, sed et aliis Asiaticis populis, ut apud Homerum in tribus ultimis libris Iliad. Priamus mortem Hectoris tali ieiunio, talibusque cruciatibus luget, abstinet a cibo, sordide se induit, iacet in pulvere. Solatur autem eum Achilles ac hortatur, ut tandem comedat omissis illis cruciatibus, idque exemplo Niobes, quae, amissis omnibus liberis, post longam inediam seu ieiunium coacta sit cibum sumere. Sic et Latini luctum, aut ieiunium Virgilius describit:
It scissa veste Latinus
Coniugis attonitus fatis, urbisque ruina,
Caniciem immundo perfusam pulvere turpans
Multaque se incusat. Nec recte sentiunt, mea sententia, ii, qui dicunt antiquis nihil aliud fuisse ieiunium, quam temperantem ac sobriam vitam. Ieiunaverunt enim quibusdam diebus Moses, Elias, Daniel, Christus, Apostoli, qui hauddubie semper sobrie ac temperanter vixerunt. Quanquam facile est videre ex 2. Sam. 1, Daniel. 10, Ionae 3, ieiunium longe durius quiddam, et tristius fuisse, quam sit vita temperans ac sobria. Sed haec de forma ieiunii sufficiant, quae tamen aliis causis explicatis erit notior.

Iam de causa efficiente ieiunii dicemus. Natura omnibus animalibus insitum est, ut sint cupida, non solum vivendi, sed etiam suaviter vivendi, eaque omnia solicite procurent, quae ad eiusmodi vitam conferunt, ut homines bonum ac suave alimentum, vestes commodas, somnum, lotiones, unctiones, Musicen, aliaque similia, quae vel reficiunt, vel delectant corpus, et contraria fugant.

Verum, cum in magnas tristicias, aut aliquos moerores incidunt, homines vitam sibi ducunt acerbam, et mori cupiunt, ideoque incipiunt negligere ea omnia quae ad vitam, praesertim illam suaviorem faciunt. Saepe cum tristicia maior est, etiam incommoda quaedam sibi ultro accersunt: cuiusmodi sunt percussiones pectoris, lacerationes faciei et comae, qualia in Meridionalibus locis mulieres in funere maritorum aut filiorum solent facere. Aliquando cum ingens est moeror, etiam mortem sibi consciscunt.

Atque hinc est, quod, prout varie in animo affecti sumus, ita nos etiam foris aliter atque aliter gerimus, sicut ille inquit: Ut res sese nobis dant, ita magni parvique sumus. Cum laetis aliquibus affectibus exultamus, cuiusmodi est gaudium, bona spes, amor, superbia, quae habet perpetuum gaudium ex falsa propriae excellentiae opinione fluens (placent enim sibi magnopere superbi) tunc, quia hi affectus vita delectantur, frontem exporrigimus, lavamur, ungimur, splendide induimur, suavissimas dapes quaerimus, convivia instauramus, coronas sumimus, canimus, saltamus, ac in aliis huiusmodi laetis actionibus debacchamur.

Contra, cum tristibus affectibus cruciamur, cuiusmodi sunt dolor, odium, timor, deiectio animi, quae tunc accidit praecipue, cum nobis ipsis in contritione displicemus: tum, quia hi affectus vitam oderunt ac fugiunt, demittimus caput, intermittimus lotiones, unctiones, sordide induimur, cibos aut omnino vitamus, aut certe parcius et viliores sumimus, Musicen, choreas, aliaque omnia exhilarantia negligimus, laedentia vero aliqua, vel non admodum vitamus, vel etiam ultro accersimus, incurvamus nos in terram, aut etiam plane humi prosternimus, ut Horatius inquit, Moerore gravi deducit ad humum.

Naturale igitur est, ut, cum laeticia exultamus, vitam hanc amemus, commodaque eius ac voluptates studiose consectemur: et vicissim in tristicia, vitam odio habeamus, ac non solum commoda et voluptates negligamus, sed et incommoda ac acerba aliqua ultro nobis adsciscamus. Habet tamen et a consuetudine multum haec res. Aliae enim gentes aliter suam laeticiam et tristiciam testantur, et qualitate et quantitate: quod exemplis declararem, nisi et notum esset, et ego in praesentiarum brevitati studerem.

Est igitur ieiunium in sacris Literis quaedam corporis afflictio, ac signum quoddam externum, et effectus animi intus moerentis, seu luctus quidam externus, qui sponte quidem, sed tamen naturali quodam motu, moerente corde suscipitur. Neque multum interest, vel ad efficientem proximam, vel formalem causam ieiunii, unde ille moeror veniat. Iacob enim Gen. 37, hoc modo se affligit propter amissum filium. Iabesithae quoque 1. Sam. ultimo , et David 2. Sam. 1, Ionathae et totius exercitus cladem ieiunio lugent. Ninivitae Ionae 3, et Israelitae Iud. 20, 1. Samu. 7, et Achab 1. Reg. 21, ieiunio testantur dolorem admissorum peccatorum, offensi Dei, et timorem irae Dei, ac poenae imminentis.

Est igitur ieiunii causa efficiens plane naturalis, quanquam aliquo modo et voluntas et consuetudo accedant, ut dictum est. Sed difficile est nobis ostendere in his locis, quomodo ex animi affectibus tam diversissimi motus foris existant, et quomodo ista tanta corporis cruciatio ex magna tristicia,

308 et quadam cordis prostratione oriri possit, propterea, quod hîc ista non perinde in usu esse conspiciantur, ut alibi. Nam istae Septentrionales gentes, et affectibus minus acribus moventur, praesertim tristibus, ut moerore, tristicia, et similibus, et eos ipsos affectus quos conceperunt, minus externis gestibus foris ostentant.

Si tamen diligenter exempla quaesierimus, facile invenientur, etiam in his regionibus, quae ut non plane exprimant ea, quae de ieiunii luctu diximus, ita tamen nobis multum lucis ad intellectum huius rei adferant, ut cogitemus, vel parentes, qui amiserint charissimos liberos, vel amatorem, cui sit adempta spes potiundi valde adamata, vel avarum hominem, qui magnam vim pecuniae amiserit: hos, inquam, si intuiti fuerimus, animadvertemus illis, quamdiu in illo tristi moerore et luctu detinentur, neque cibum, neque potum sapere, quin et lucem hanc Solis, omnibus animalibus gratissimam, odisse et fugere.

Eiusmodi exempla si contemplati fuerimus, et credemus, facilius et rectius intelligemus, quomodo ex magna animi tristicia, et ex quadam cordis fractione, contritione, humiliatione, et velut prostratione, tales ieiunii excruciationes oriri possint et soleant. Atque de causa efficiente ieiunii hactenus dictum sit, iam de causa finali dicamus, ubi simul quoque declarabimus, quatenus et praeceptum Dei sit causa efficiens ieiunii.

De causa finali ieiunii alii aliter sentiunt: nam Papistae, Pharisaei, et omnino omnes hypocritae existimant se illo opere, seu illa ipsa sui cruciatione mereri favorem Dei, remissionem peccatorum, denique praesentia et futura bona, sicut nihil non meretur Papistis regnum caelorum, et quic quid ipsi volunt. Sed refutantur a Deo, Esa. 58, Nunquid hoc ieiunium, etc. Et ad Rom. 14, Regnum Dei non est cibus et potus. Et 1. Cor. 8, Esca nos commendat Deo.

Rursum multi alii, iique eruditi viri existimant, ieiunia et olim adhibita, et adhuc adhibenda esse ad hoc, ut corpus afflictum et debilitatum animae magis pareat, aptiorque ad orandum, ac omnes res divinas homo Christianus esse possit. Horum sententiae omnino reclamare nequaquam ausim, afferre tamen in medium rationes contrarias. Et licet (ut opinor) et conscientia nostra illud postulare videtur prius tamen perpendamus et examinemus eorum sententiam, ecquid veritatis habere videatur: deinde contraria argumenta recitabimus.

Putant igitur illi corpus fame, frigore, et insomnia cruciatum, ad orandum ac res divinas meditandum esse aptius, quam alioqui mediocriter curatum. Quod quî fieri possit, sane non satis video. Nam certum est animam corpori esse coniunctissimam, eiusque instrumentis adiutam, pleraque omnia sua opera efficere. Si igitur corpus male habebit, nec anima suis functionibus recte defungi poterit, quod facile est videre in aegrotis et senibus.

Imo studiosi homines in se id facillime animadvertunt, qui si tres aut quatuor horas de necessario dimenso sui somni subtraxerint, tota die ad studia erunt ineptiss. Deinde molestia illa corporis animi quoque intentionem interturbat, et ad sui curam evocat, sicut verissime Ulysses Odyss. 5 inquit, non esse aliud importunius malum ventre esuriente, qui etiam magna curis occupatos ante omnia sui meminisse necessitate quadam compellat. Sicut et Cato olim dixerat pro concione, ventrem auribus carere.

Sed nihil est necesse hoc tantorum virorum authoritate probari, cum quotidiana experientia doceat, praecipue studiosos, qui magis in animi actionibus versantur, vel levissimas corporis molestias animi intentionem turbare, ut (utamur sane ridiculo exemplo) vel parvus pulex mordendo a meditatione intensa hominem non raro revocat, ac cogitationes perturbat.

Sic igitur sentio et reipsa experimur, corpus necessario cibo, potu, somno, tegmine, aliisque necessariis rectissime curatum, quam maxime tranquillum, compositum ac sedatum fieri, eoque optime animi actionibus famulari posse, et (ut ita dicam) velle. Imo vero et exhilaratum aliquantulum corpus mediocri cibo ac potu, reipsa experimur et erga Deum, et erga homines melius nonnihil affectos nos reddere. Quare et sacrificiis olim convivia ex institutione Dei coniungebantur, et decimas, aliaque Deo dicata volebat Deus ab Israelitis coram suo tabernaculo commessantibus consumi: haud dubie ideo, ut exhilarati beneficia Dei magis perpenderent, et eo alacriores, magisque ex animo Deo gratias agerent. Eadem quoque causa est, cur in sacris rebus semper Musica in usu fuit, nempe ad exhilarandum et excitandum spiritum. Sed iam nostras rationes huic opinioni contrarias recitemus: quarum prima sit, quod hactenus ostendimus ieiunium naturale quiddam esse. Non igitur consulto propter alium aliquem finem suscipitur, sed ultro ex priori aliqua causa, ac naturaliter consequitur, nempe ex fractione seu contritione moesti cordis.

Secunda est, quod in valde multis exemplis (quorum quaedam superius recitata sunt) videre est ieiunia adhibita esse ob moesticiam animi, propter praeteritam, praesentem, aut certe imminentem calamitatem, veluti luctum quendam, et non ob praeparationem ad futuram orationem.

Tertia, non est verisimile Christum concessurum fuisse, ut Apostoli, ipso cum eis versante, ieiunia negligerent, si essent tam utilia exercitia ad pietatem et orationem, ut isti sentire videntur.

Quarta, ne Deus quidem ieiunia Iudaeorum reiiceret, Esa. 58, si vere essent exercitia ad orationem aliasque virtutes praeparantia.

Quinta, Christus ipse ieiunat, cuius corpus haud dubie tali freno, et tali castigatione non indiguit, non enim lasciviebat caro eius contra spiritum. Non igitur parabat se ille ieiunio ad orationem. Quare autem ieiunaverit, postea exponemus.

Sexta, Christus Matth. 9, et Daniel suae prophetiae 10 , et Zach. 7, definiunt ieiunium, quod sit luctus. Si igitur his optimis doctoribus credere voluerimus, statuemus ieiunium esse luctum quendam corporis,

309 certo significantem intus lugere animum et cor: seu esse effectum, vel consequens, vel signum quoddam illius interioris luctus. Qui interior luctus, naturaliter etiam foris in ipso corpore tristia quaedam sui indicia, et lugubres gestus, ut superius dictum est, exhibet.

Haec sunt argumenta satis, ut opinor, valida, quibus ego prohibeor, quo minus in eam sententiam, quam paulo ante citavi, plane pedibus concedere queam, sed potius credam, ieiunium esse lugubres quasdam corporis cruciationes, sponte quidem, sed tamen naturali quodam animi moerore impellente, susceptas.

Quid igitur (dicet aliquis) sunt ne ieiunia plane inutilia? Quare ea tam saepe cum precibus coniunguntur in sacris Literis, si non sunt exercitia praeparantia ad orationem? Item, quare tam saepe pii homines in veteri et novo Testamento ieiunarunt? Et denique, quare ipse Deus ieiunia praecepit?

Respondeo, primum cum huiusmodi ieiuniorum afflictiones primo naturae motu in magno animi moerore suscipiantur, deinde etiam consuetudine, praesertim in Orientalibus partibus confirmatae fuerint: accidit, ut quandoque pii homines intus in animo lugerent, sive propter peccatorum agnitionem, et iram Dei, sive propter imminentem aliquam cladem, aut etiam nuper praeteritam, vel propter quodcunque demum grande malum, simul foris luxerint, seu ieiunarint, partim natura, partim etiam consuetudine ita postulante, ac hisce modis se afflixerint, de quibus dictum est, quique sub voce ieiunii omnes comprehenduntur.

Deinde, quia unicum erat remedium illis tantis malis (quaecunque demum illa erant, propter quae lugebant, et moerorem suum externis signis testabantur) Dei invocatio, ideo semper huiusmodi afflictionibus ardentes orationes adiungebant, quibus flagitabant sibi peccata remitti, et poenas imminentes seu praesentes averti, eas vero, quae iam inflictae erant, sanari.

Ubi, ut et hoc simul moneamus, clare conspiciebantur duae partes poenitentiae, nempe contritio et fides. Intus erat cor et animus cognitione suorum peccatorum, timore irae Dei ac eius minarum fractus, contritus, ac verbo Dei pene interfectus, sicut 1 Sam. 25 de Nabal scribitur, Et mortuum est cor eius. Ea quasi mors animi et cordis simul se et in corpore extrinsecus per illos cruciatus, seu per illam vitae fugam exerebat. Haec erat prior pars poenitentiae, quasi quaedam abiectio, prostratio et humiliatio sui coram Deo, seu totius hominis quasi per legem interfecti coram Deo proiectio. Sequebatur statim altera pars, nempe fides misericordiam Dei ardenter implorans, vivificarique se a Deo, ac quasi ex inferis reduci flagitans, quae erat ardens invocatio. Hinc est locutio illa, in cinere et cilicio, item ieiunio poenitentiam agere. Quae loquutiones etiam propter supra positas descriptiones diligenter observandae sunt.

Atque haec est ratio, cur ieiunium cum invocatione tam saepe in sacris Literis coniungatur. Ieiunium enim, id est, illa quasi corporis contritio in talibus locis per Synecdochen cordis, animi atque adeo totius hominis fractionem et contritionem valde significanter denotat. Nec enim nisi plane contritum et fractum cor tam tristem luctum foris efficeret. Atque ita idem valet quod prior pars poenitentiae: precatio autem est fides misericordiam et auxilium Dei expetens ac implorans, quae est posterior pars poenitentiae.

Quare cum ieiunium cum precibus in sacris Literis coniungitur, vera poenitentia plerunque denotatur. Sic Daniel cogitans ingentia peccata suae gentis, atque adeo sua, quod ipse puer olim fuerat particeps illorum, et horribilem iram Dei contra Israelitas, aliaque praegrandia mala, quae eorum peccata secuta erant, ingenti dolore afficitur, quo dolore ac timore Dei intus cor eius ac animus frangitur, conteritur, ac velut interficitur. Cor porro intus mortuum, foris quoque in corpore tales actiones et gestus exprimit, quibus quasi vitam fugientis ac morientis speciem quandam exhibet. Porro in illa tam tristi quasi morte rursum se promissionibus Dei incipit erigere. Ita sequitur in eo altera pars poenitentiae, nempe fides Dei misericordiam ac opem ardenter flagitans. Atque eadem est ferme ratio et explicatio aliorum locorum, quibus in sacris Literis poenitentia per ieiunium et orationem describitur.

Quatenus ergo ieiunium est quasi effectus quidam, ac pene pars verae contritionis (quae, si accedat fides, Deo probatur.) Est enim quasi quaedam corporis contritio, et quatenus per Synecdochen totam contritionem significat, ut in declaratione Synecdoches superius declaratum est, eatenus a Deo in populo Iudaico requirebatur, Deoque placebat. Quod inde probari potest, quod, cum ieiunia non erant naturalia, sed artificialia: id est, cum non procedebant ex interno dolore animi de peccatis admissis, et timore irae ac minarum Dei, seu non ex vera cordis contritione: reiiciebantur a Deo, tanquam res hypocritica, quam plane Deus contemneret, ut Esa. 58, et Zacha. 7, et in aliis locis legitur.

Postulat autem Deus a Iudaeis Esa. 58 charitatem pro ieiunio, itidem per Synecdochen totam conversionem significans et postulans, sed certiori nota. Nam vera charitas haud facile alibi, praeterquam in vere conversis poenitentibusque invenitur.

Sed age conferamus hanc poenitentiae descriptionem cum descriptione impoenitentiae, quo melius intelligamus, etiam ex contrario, per ieiunia veram cordis contritionem describi, et simul animadvertamus, quatenus ieiunia Deo probentur.

Nec enim aliter placet ieiunium recte ieiunantium Deo, quam displicet divitis illius, Luc. 16, luxus quotidianus in victu et vestitu, et Hierosolymitarum, Esa. 22, convivia (qui deridentes conciones Prophetarum eos ad poenitentiam et ieiunia invitantium, ac iram Dei minitantium, dicebant: Comedamus et bibamus, cras moriemur) aut impiorum ante diluvium, ac Sodomitarum ante exitium eorum, et totius orbis ante extremum adventum Christi comessatio, emptiones, venditiones, aedificationes, plantationes, nuptiae, etc. ut est 17 Lucae. Nisi quod simul intemperantia ibi fortasse accedit.

Quem admodum enim ille splendidus vestitus, et illa continua convivatio, aliarumque rerum ad hanc vitam pertinentium nimis studiosa consectatio, significat intus esse animum impoenitentem, id est laetum, nondum fractum, nec contritum minis legis Dei, non displicentem sibi propter admissa peccata, denique nullam aliam vitam quaerentem vel credentem praeter hanc praesentem: ita ieiunia pie ieiunantium significant intus esse animum poenitentem, tristem, prostratum, fractum et contritum minis divinae legis, sibique supra modum displicentem propter admissa peccata, et toties offensum Deum. denique

310 fugientem, tanquam peregrinum, hanc vitam, futuram patriam quaerentem, et cupientem liberari a corpore mortis huius, ac esse cum Christo.

Solebant autem olim pii homines saepius ieiunare, quod subinde instaurabant poenitentiam, diligentius vitam suam excutiebant, seque ad veram pietatem extimulabant.

Nec erant tantum privata ieiunia, sed et publica, sicut in die expiationum a Deo erant mandata, Levit. 13, quo publice instauraretur poenitentia, et totius populi ad Deum conversio. Nam per illa ieiunia, seu per animarum, ut Scriptura loquitur, afflictionem, Synecdochi κῶς tota poenitentia significabatur, sicut in phrasibus de poenitentia superius dictum est.

Quo quidem tempore et verbum Dei diligentius praedicabatur, et frequentiores ad templum conveniebant, ut Ierem. 26, cognosci potest, qui iubet librum suum publice in ieiunio legi. Instaurabant tunc etiam externam disciplinam, inquirebant in blasphemos et propalam flagitiosos, sicut ex 1. Reg. 21 intelligi potest, cum in Nabath inquirunt in ieiunio, eumque lapidibus obruunt, tanquam blasphemum. Saepe etiam edicto magistratuum aut sacerdotum indicebatur eiusmodi ieiunium, praesertim cum vel Prophetae eis iratum Deum significabant, vel calamitas aliqua imminere videbatur.

Obiiciat nobis forte aliquis, si ieiunium non parat ad orationem, nec est per se bonum opus, sed signum tantum quoddam et effectus moesti, humiliati ac contriti cordis: cur igitur Christus ieiunat? qui tamen non habet peccata, propter quae doleat, et Apostoli, Acto. 13, de quibus non legitur, quod tunc recenter magnum aliquod facinus admisissent, propter quod dolentes se ieiunio cruciassent. Huic respondebimus, Christum non ieiunasse, (sicut ante dictum est) ut se ad orationem praepararet, cum caro eius spiritui non repugnaverit, nec tali castigatione eguerit. Sed plane propter eandem causam Christus ieiunavit, quam superius diximus ieiuniorum causam fuisse, nempe ingentem animi dolorem seu contritionem cordis. Sciebat enim in se iam totius orbis peccata translata esse, debere se fieri, et iam esse maledictum legis, ac denique Deum sibi iratum habere, perinde, ac si ipsemet omnia orbis terrarum scelera perpetrasset.

Videns igitur magnitudinem peccatorum, pro quibus sibi poenae luendae erant, ac ingentem vim irae Dei, cui satisfacere ipsum oportebat: incipit agere poenitentiam, id est, abiicit se coram Deo intus in animo supplex, ac humiliat se adeo, ut tandem etiam extremum turpissimumque supplicium subire non dedignetur. Animus autem intus sic fractus, contritus et humiliatus, et coram Deo abiectus naturali quadam interiorum cum externis coniunctione ac sympathia, tam tristes gestus et luctuosos foris in corpore exhibet, quibus haud dubie adiungit ardentissimam misericordiae divinae implorationem.

Fecit autem hoc Christus potissimum a principio sui ministerii, quod sibi tunc praecipue illud tam grande onus satisfaciendi pro peccatis humani generis imponebatur, et quod iam tunc oportebat eum incipere agere poenitentiam, ac iram Dei portare. Quod autem exiit in desertum, id ideo fecit (sicut scriptum est) ut tentaretur. Solitudo enim tentationibus et orationi est aptissima.

Nec multum diversa est ratio Apostolorum, et omnino omnium aliorum recte ieiunia precibus adiungentium. Omnes enim in universum recte orantes oportet accedere ad Deum, primum corde humilitato, id est fracto, contrito, ac suppliciter se coram Deo proiiciente ac prosternente, tum propter ingentia sua peccata, tum propter illam tantam maiestatem, ad quam indignissimi accedunt. Deinde propter Christi unicum meritum, misericordiam Dei implorare, quicquid illi demum praeterea petunt. Semper enim omnem aliam petitionem praecedere debet, aut certe comitari petitio remissionis peccatorum, ac divini favoris.

Quo quidem modo si animus affectus fuerit, facile foris in corpore ieiunium et lugubres quasdam actiones exprimet. Sicut publicanus vere poenitens, stabat a longe tristis, et non audebat oculos in caelum tollere, percutiebat pectus suum, quia sentiebat se esse miserrimum peccatorem, et non irrumpebat laetus audacter ad Deum, ac sua ibi merita decantabat, sicut Pharisaeus securus et impoenitens. Est autem obiter et illud observandum, quod illa ipsa publicani pectoris verberatio, et illud, non audere oculos in caelum attollere, sit etiam species quaedam huius ieiunii.

Proinde quando in Scripturis legimus simul ieiunium et orationem iunctim posita, ut Matth. 17, Hoc genus daemoniorum non eiicietur, nisi per orationem et ieiunium: et 1. Cor. 7, etc. sciamus ibi significari seriam et ardentem precationem, nempe in qua primum praecedat humiliatio cordis, ac fractio quaedam contritioque mentis nostrae, orta cum ex agnitione ingentium peccatorum, quae perpetravimus, timore Dei et minarum eius, tum ex cognitione illius tantae maiestatis, quam indigni accedimus. Deinde vehemens cum fide propter meritum Christi petitio remissionis peccatorum. Postremo et seria, ac cum firma fide propter meritum Christi postulatio eius rei quam praeterea petere volumus. exempli causa, si petatur, ut iste obsessus liberetur ab immundo spiritu, aut aliud quippiam. Sensus ergo est, Hoc genus daemoniorum non eiicitur, etc. id est, non potest eiici, nisi per ardentem precationem, ex resipiscente et serio poenitente corde progredientem: sicut et iam pii daemonia eiiciunt, nec opinor alium modum iam nobis restare communiter. Nam Papisticae in cantationes non temere suscipiendae sunt.

Haec tria, inquam, in talibus locis semper intelligenda sunt per ieiunium et orationem, sive sequatur ad illam primam partem, nempe seriam cordis fractionem, contritionem, et supplicem coram Deo prostrationem, externa corporis cruciatio, sive non, quae tamen necessario in magna contritione aliqua sequetur. Certe si nihil aliud, existet tamen neglectio quaedam, ac quoddam quasi taedium ac fastidium corporis et vitae huius.

Apud Iudaeos olim eo vehementiores cruciationes plerunque sequebantur, quod iam consuetudine quoque in illa gente tales luctus in magnis animi doloribus confirmati erant, sicut prius dictum est.

Hactenus exposuimus, quid sit ieiunium, cur saepe in sacris Literis orationi coniungatur: item, quare multi pii ieiunaverint, et quatenus ieiunium a Deo probetur. Ex his iam facile est videre, quatenus nos quoque ad ieiunium obligemur, seu quatenus Deus a nobis ieiunium requirat.

Primum enim sciendum est, cum ieiunium sit luctus quidam externus, seu effectus et signum quoddam

311 externum intus lugentis, fracti, contriti vereque poenitentis cordis, et Deus exigat, ut laceremus corda nostra, non vestes nostras: quod, inquam, haud dubie, si recte animi luctum, seu contritionem praestiterimus de peccatis admissis, Deus non magnopere exiget a nobis hunc externum corporis luctum, quem ne quidem a Iudaeis valde exigebat, ut intelligi potest ex Esaiae capit. 58, et Michaeae cap. 6.

Deinde et illud scire debemus, esse quasdam peculiares consuetudines, et titus apud quasdam gentes, quas Deus non perinde exigit ab aliis gentibus, ut ab illis ipsis, apud quos ille mos inolevit. Ut apud Iudaeos mos fuit, hospitibus advenientibus lavare pedes. Quae tamen consuetudo etiam certam causam habebat. est enim illa regio ob rariores pluvias pulverulenta, et praeterea ibi nudis tibiis incedebant. Id officium Scriptura maximopere probat, quare et Christus discipulis suis pedes lavare voluit, et ipsos sibi mutuo idem facere iussit. Et Paulus 1. Tim. 5, illud tanquam certum indicium probae viduae ponit, si sanctorum pedes lavit. A nobis non perinde id requiritur. Sic Paulus inquit: Nos talem consuetudinem non habemus.

Iam Iudaeis fuit consuetudo, in omni gravi commotione animi, lacerare vestem a pectore. Quare laudat Deus Iosiam regem, ultimi Regum 22, quod cum audivisset legi minas Dei, quibus in Deuter. minatur Deus Iudaeis suam legem deserentibus, disciderit vestem a pectore. Econtra vituperat eius filium Iehoiakim et ipsius aulicos, Ieremiae 36, quod cum audivissent legi in libris Ieremiae minas Dei, non laceraverint vestes a pectore. A' nobis talem ceremoniam non requirit Deus, propterea, quod in his gentibus in usu non est. Item Paulus 1 Cor. 2, omnino vult sexum muliebrem in templo caput velare. In Germania virgines non omnino velant caput in ecclesia, nec tamen propterea peccant, quia hîc alia consuetudo est. Fuit item mos Iudaeis, ut clara voce lamentarentur uxores, liberi, matres, sorores, etc. in funere suorum mortuorum. Tale charitatis pietatisque opus Deus in gente illa probavit, a nobis vero id non exigit, quia hîc talis mos non est.

Talis fere est et ieiuniorum ceremonia: quia enim illi genti mos fuit in omni magno moerore tales afflictiones adhibere, ideo probabat eas Deus, cum etiam in ea tristicia, quae est secundum Deum, adhibebantur. Nobis cum non perinde sit mos in ullo animi moerore tantas corporis cruciationes adhibere, ideo Deus eas non perinde in nostra poenitentia, nec tantas exigit.

Postremo et ex ipso situ ac natura regionum harum duae rationes nequaquam contemnendae peti possunt, quare nos non perinde ad ieiunia obligemur, ac olim Iudaei. Quarum altera est, quod hîc ventriculi propter circumstans frigus, et etiam ex ipsa gentis natura sunt calidiores, et propterea plus alimenti consumunt, et minus inediam ferre possunt. Altera est, quod, cum frigus longe plus affligat ieiunos, quam saturos, si quis se hîc inedia multum macerare vellet, haud dubie in istis tantis frigoribus, aut omnino extingueretur, aut certe in aliquem gravissimum morbum incideret.

Hae sunt causae, quare Deus a nobis non perinde exigat ieiunia, sicut a Iudaeis. Sed cor tamen vere fractum, contritum et prostratum ex agnitione suorum peccatorum, et irae Dei, ultro tales aliquos tristes et lugubres gestus foras expromet. Qui qualescunque erunt, si modo naturaliter ex illo fracto et contrito corde provenerint, et non artificialiter ex hypocrisi, haud dubie grati erunt Deo: sicut 2 Reg. 22 probatur Deo laceratio vestis a Iosia facta, propter minas legis divinae. Et Psal. 56 inquit, Collige lachrymas meas in utrem tuum, certe tu eas in libro tuo annotas. Imo et impii Achabi probat Deus aliquo modo lugubre ieiunium. Is enim, ut habetur 1 Reg. 12, gravissimis Dei minis per Heliam quasi protelatus, primum haud dubie intus fractus, prostratus ac contritus coepit lugere, deinde etiam foris in corpore. Surgit enim de solio regali, lacerat a se purpuram, induit se sacco, cubat humi in sacco, atque ita ieiunat, probaturque id Deo, quod non superbe contempserit minas Dei, sed perterrefactus supplicem se coram Deo prostraverit, ac ideo promittit Deus se poenas eius dilaturum esse.

Ne nos quidem erraremus, mea sententia, si, praesertim cum aliquae haereses in Ecclesia oriuntur; aut cum magna aliqua calamitas imminet, qualis iam Ecclesiam pene oppressit, multum etiam de licita laeticia licitisque voluptatibus communiter remitteremus, et itidem privatim, cum aliqua privata calamitas nobis impendere videtur. Atque haec de ieiunio seu de ista lugubri excruciatione corporis diximus, et non de temperantia seu sobrietate, quam superius diximus esse quiddam longe diversissimum a ieiunio. Nec enim dubium cuiquam est, quin Christiani semper teneantur sobrie et temperanter vivere, non tantum certo tempore, ut docet Paulus 1 Thessal. 5. Tit. 2. et 1 Pet. 5.

Absoluto iam toto ferme negocio, age etiam species ieiunii enumeremus. Ieiunium alias in propria significatione accipitur, alias in figurata. Figurata est triplex. Primum enim per Synecdochen totam poenitentiam, vel certe ipsam contritionem significat. ut Leviti. 23 legitur: Affligetis animas vestras in die expiationum. Ibi affligere animam, significat totam poenitentiam una cum illo externo ritu. Daniel. 9 et 10, significat totam contritionem. Cum enim Daniel dicit se ieiunasse, non solûm significat se externis afflictionibus corpus suum macerasse, sed et intus vere contritum fuisse, veros et gravissimos dolores habuisse, de tam horrendis idololatriis, quibus Iudaei Deum offenderant. Quod ex eius precatione facillime intelligi potest.

Deinde per Synecdochen simul et Catachresin significat totam crucem, atque adeo omnes calamitates et labores, quos pii homines in hac vita tolerare coguntur, vicinitate quadam significationis: quia omnia ista sunt luctus quidam. in qua significatione vox haec posita videtur Matth. 9, Cum auferetur ab eis sponsus, tunc ieiunabunt: quasi dicat, tum habebunt quod lugeant, tunc et diabolus et mundus omnes suas machinas ad eos oppugnandos et perdendos adhibebunt.

Postremo per Allegoriam significare potest vitae innocentiam. Quod tamen ieiunium, non tam in sacris Literis, quam apud patres invenitur, ut apud Chrysostomum Homilia 9 super Genesin, et apud Augustinum super Ioannem. Qui cum viderent multum in sacris Literis ieiuniorum mentionem fieri, nec tamen intelligerent, quidnam ieiunia ad pietatem tantopere facerent, libenter ea ad abstinentiam vitiorum transferebant, freti etiam 58 cap. Esaiae, non satis (ut arbitror) intellecto. Non enim Esaias ibi Allegoricum ieiunium pro vero requirit, sed eandem veram animi contritionem, atque adeo totam poenitentiam.

312 quam antea Deus per ieiunium significaverat, per charitatem, certiorem nimirum notam, indicatam flagitat.

Cum in propria significatione accipitur ieiunium, et significat illos tales corporis cruciatus, de quibus superius dictum est, recte dividi potest in Profanum et Religiosum ieiunium.

Profanum est, quod venit ex aliqua tristicia, quae est (ut cum Scriptura loquar) secundum mundum, id est, ex aliquo animi moerore, quo affecti sumus propter magna aliqua mala extra religionem. Potest et hoc Profanum ieiunium rursus in tres species subdividi. Alias enim dolemus iam acceptum damnum. Hoc modo ieiunat Iacob propter amissum filium, et Priamus ob mortem Hectoris, et Iabessitae propter mortem Saulis, qui de eis optime fuerat meritus. Alias de praesenti malo, ut dolet David filium aegrotare, quanquam etiam simul sua peccata lugeat. Alias de futuro, quemadmodum ferme Achab dici potest doluisse et luxisse ob imminentem calamitatem magis, quam ob pietatem. Ad eiusmodi ieiunium invitat Ieremias reginam Ierosolymitanam cap. 13, et Moabitas cap. 48.

Caeterum religiosum ieiunium appellamus, quod ad religionem ac cultum Dei pertinet. Recte autem dividi potest in Pium et Hypocriticum. Pium (de quo praecipue disputavimus tota hac tractatione) est afflictio corporis orta ex dolore animi fracti, contriti et moerentis propter admissa peccata, et Deum offensum: quam sequitur fides remissionem peccatorum postulans. Eius species esse possunt ieiunium Miraculosum, et Possibile seu naturale.

Miraculosum est, quod humanae naturae sine singulari ope Dei est impossibile, quale fuit ieiunium Mosi, Exod. 34. Deut. 9. Eliae 1, Reg. 14. Christi, Matth. 4.

Possibile seu naturale ieiunium appellamus id, quod humanis viribus aliquandiu praestari potest. Hoc autem rursum subdividatur, si libet, in Intensius et Remissius.

Intensius est tanta corporis afflictio, quantam homo naturaliter diu perferre non potest. Qualia fuerunt plerunque apud pios Iudaeos ieiunia, ac de quibus superius praecipue disputavimus.

Remissius ieiunium vocamus id, quod idem est ac nimia quaedam temperantia et sobrietas, seu non copiosiori alimento uti, quam quantum extrema corporis necessitas postulat: praeterea abstinere ab omnibus voluptatibus corporis et animi, ut elegantiori vestitu, Musica, et similibus. Quod ieiunium sobrii homines, in calidis praesertim regionibus, ad haec si non adhibeant corporis exercitia, possunt toto vitae tempore praestare. Eiusmodi credo ieiunium ieiunasse Iudith cap. 8. et Annam viduam Lucae 2. quarum ieiunia erant continua.

Hypocriticum seu superstitio sum ieiunium dicimus quascumque corporis afflictiones, propter opinionem cultus divini susceptas, et tamen non ex vere fracto et contrito corde progredientes. Eius species possunt esse pene infinitae. Falsitas enim est multiplex, nos tamen tres tantum eius species faciemus, Meritorium, Ostentatorium, et Crapulosum.

Meritorium ieiunium appellamus, cum eo finem fit ab Hypocritis, ut hac ipsa sola afflictione quippiam a Deo mereantur. Eiusmodi olim Iudaei ieiunarunt, Esa. 58. Et in papatu vetulae et monachi olim.

Ostentatorium est, quod tantum fit ad captandam inanem gloriam, aut aliud aliquid. Cuiusmodi erant olim Pharisaeorum obscurantium suas facies, Matth. 6. et maxima ex parte hominum spiritualium in Papatu, praecipue autem monachorum. Crapulosum, cuiusmodi est canonicorum, abbatum, et similium Epicuri de grege porcellorum.

Quo autem paulo melius nostra ieiunii divisio cognosci possit, proponemus cam in tabula clare spectandam:

In has igitur species ieiunium diduximus sequendo, quantum quidem facere potuimus, maxime sacras Literas. Non est tamen dubium, cum ieiunia paulatim in ceremonias et consuetudines quasdam abierint, nullisque legibus circumscripta fuerint, quin maxima semper fuerit eorum varietas, singulis in aliis atque aliis ieiunii partibus, vel casu, vel pro libitu plus aliquid minusve facientibus.

Ne contrarii quidem cognitio penitûs negligenda est, cum alterius contrarii cognitio multum adiumenti secum adferat ad alterius naturam felicius introspiciendam.

Contrarium igitur veri ieiunii est primum et praecipue illa nimis studiosa et sollicita commodorum omnium et voluptatum huius vitae consectatio, quae ex securitate et neglectu irae Dei, ac poenarum et vitae huius cupiditate progreditur, vel (ut uno verbo dicamus) ex ipsa impoenitentia. De quo impoenitentiae effectu Christus Lucae 17. satis copiose disserit. Deinde etia omnia hypocritica ieiunia. Quorum, quoniam in enumeratione specierum mentionem fecimus, iam copiosiorem declarationem omittemus. Recte vero hypocriticis ieiuniis et adflictionibus addi possunt etiam Baalitici et Turcici cruciatus, qui semet vulneribus excarnificant, sicut et Papistarum Hispanicae flagellationes, quibus passionibus volunt Deum placare, et sua peccata expiare, cum maxima sacrificii Christi contumelia.

313 Operaeprecium tamen est cognoscere, quomodo ieiunia ex illa vera sua forma, quam adhuc tempore Apostolorum habuerunt, paulatim in hanc tantam hypocrisin et superstitionem, quae in Papatu diu summa fuit, degeneraverint. Breviter igitur, quantum fieri poterit, aliquid de hac quoque parte addamus.

Primum ieiunia aliquandiu in Ecclesia per Christi ascensionem in vero usu fuerunt, id est, eiusmodi fuerunt, cuiusmodi ieiunium iam antea descriptum est.

Paulatim deinde, cum et reliqua Christiana dogmata corrumperentur, totaque Religio ad externae cuiusdam disciplinae severitatem inclinaret, in coeperunt ieiunia tantum esse abstinentia, et pro bonis operibus, meritoriisque actionibus haberi. Aliquandiu tamen fuerunt plane libera Christianis, nullisque legibus ad ullas circumstantias alligata. Quod cum aliunde patet, tum ex capite 18. lib. 5. Ecclesiasticae historiae, ubi legitur Montanum etiam ideo haereseos notatum, quod ausus sit regulas quasdam ieiuniis praescribere. Vixit autem is Montanus anno post Christum 170.

Quanquam enim Telesphorus Papa, ut scribit Platina, iam antea, nempe anno 130. statuerat, ut Ecclesia ieiunaret septem hebdomadas ante Pascha: tamen, ut testatur Irenaeus, qui post Christi nativitatem circiter 200. annos vixit, nec Telesphorus non observantes Quadragesimam excommunicavit, neque alii eius successores. Imo vero ne ipsius quidem Irenaei tempore Quadragesima fuit necessarium ieiunium, sed ut ipse inquit, alius uno die, alius duobus, alius octo, alius 40. ante Pascha ieiunavit. Ac denique summam fuisse ieiunandi varietatem et libertatem suo tempore, restatur.

Invaluit tamen paulatim ieiunium Quadragesimale, usque ad tempus Ambrosii, qui circa 400 annum Christi floruit, ut plane pro necessario haberetur. Affirmat enim ipse Ambrosius in sermone Quadragesimae, reliqua ieiunia esse libera, hoc vero esse necessarium. Causa autem et occasio huius ieiunii fuit, quia Christus quoque 40 diebus ieiunaverat, quibus quadraginta diebus adiecta est heb domada una, propter passionem Christi. Priusquam autem quadragesima hunc numerum excresceret, ieiunabant alii unam, alii duas, alii tres dies ante Pascha, ut veluti compaterentur Christo, qui illis diebus fuit in afflictione.

Calixtus Papa, qui circa 220 annum vixit, statuit primo terin anno ieiunandum, quo maior esset proventus frumenti, vini, olei, ut veluti pro singulis his semel ieiunarent. Unde et hoc obiter dicere possumus, eos iam tunc temporis habuisse ieiunium, pro bono ac meritorio opere. Postea mutato consilio statuit quater ieiunandum esse, quod quatuor essent anni partes. Eadem opera mandasset duodecies ieiunari, cum sint duodecim menses, aut quinquagies, propter totidem hebdomadas.

Innocentius primus anno circiter 420. constituit die Sabbati ieiunandum esse. At sexta synodus hanc Romanam consuetudinem anathematizat. Diei Veneris ieiunium putant aliqui a Iudaeis ad Christianos pervenisse, quod illi sunt soliti etiam ante Christum die Lunae et Veneris ieiunare, sicut Pharisaeus Lucae 18 inquit: Ieiuno bis in hebdomada.

Ita partim legibus Pontificum, partim superstitione, partim etiam consuetudine ieiunia adeo invaluerunt in Papatu, ut sine eis Christiana religio subsistere non posse existimata sit.

Monachi porro, qui ut caeteris rebus omnibus volunt aliis Christianis sanctiores esse, ita et ieiunia absolutiora praestare conati sunt. Quare, cum intelligerent, olim in ieiunio saccum induere solitos ieiunantes, excogitarunt et ipsi quoddam vestimenti genus sacco non admodum dissimile, idque alicuius tetri tristisque coloris. Et quoniam antiquitus in magno moerore caput et barbam radebant, radunt igitur et ipsi caput. Item, quia olim, ut inquit Esaias, in ieiuniis in morem iunci caput incuruabant, ideo et ipsi incuruant ceruicem, et obstipo capite, veluti nummos quaerentes, incedunt. Item, quia olim in ieiunio etiam multum vigilabant, cum propter alias causas, tum etiam, quo sine intermissione Deum precarentur, ideo et monachi media nocte surgentes in suis templis boant.

His igitur omnibus observatis, putant se solos esse, qui perpetuo rite ieiunent, perpetuo pro suis et aliorum peccatis, veluti redemptores quidam humani generis, lugeant, et sint perpetuo poenitentes.

Illud autem est commune omnibus ieiunii cuiusdam indicium in Papatu, quod dicentes mea maxima culpa, tundant pectus, et etiam faciem aliquando. Sic enim Iudaei in magno animi moerore facere solebant, ut et de Publicano Lucae 18 legimus.

Atque haec de ieiunio dicere volui, ut aliquanto appositius ac verius totam rei huius naturam explicarem. Nam Papistae, quia certis diebus semel tantum in die epulantur, et a carnibus abstinent, nos verô tales observationes negligimus: putant se solos religiosos esse, nos vero penitus profanos et impios. Ad haec occurrunt non paucae phrases in Bibliis de ieiunio, eiusque contrario, quae nondum satis a quoquam explicatae sunt. Spero igitur ex hac nostra disputatione et Papistis vere responderi posse, et locutiones illas Scripturae, nonnihil obscuras illustrari.

Superius in capite de Praedicatione poenitentiae, breviter indicavi, varie urgeri et flagitari bona opera: quae res latissime patet, et ad vindicandam Christi gratiam contra Pharisaicum fermentum plurimum facit. Quare prolixius nunc de ea re disseram. Facta autem utriusque capitis collatione, utraque admonitio fiet magis dilucida, tum illa quomodo poenitentia, tum etiam haec quam varie bona opera praedicentur.

Innumera sunt igitur Scripturae loca varie vehementerque urgentia et celebrantia bona opera, quibus simplices ac imperiti ob inscitiam sacri sermonis decipiuntur, ut cogantur aliquid eis in nostra salute peragenda tribuere, et non soli gratiae innitantur. Huc accedunt Pharisaei seu iustitiarii et operarii, qui talia dicta importunissime contra gratuitam iustificationem urgent, sicut et olim Pharisaei contra Christum et Apostolos factitarunt. Quare videndum est diligenter, quo fine, ratione aut sensu a Spiritu Dei in unoquoque loco opera praedicentur. Ac in primis observandum est diligenter discrimen inter testimonia

314 agentia de causis iustificationis, et de qualitatibus personarum, iustificatarum, ac denique de clementi compensatione afflictionum: ut veram genuinamque Dei sententiam aut mentem in talibus dictis nobis propositam percipiamus, ne a Christo ad Moysen, ab Evangelio ad legem, a gratuita iustitia Dei ad nostram, et denique a merito ac obedientia satisfactioneque Christi ad nostra opera meritaque impie simul ac perniciose deficiamus, atque ita ex Christianis revera Pharisaei aut potius Ethnici fiamus.

1 Bona igitur opera varie in sacris Literis praedicantur et flagitantur, ac ob varios fines urgentur. Qui diligentissime in suis locis investigandi et observandi sunt. Alias enim, idque admodum crebro, urgentur, ut arguatur homo, quod nec faciat, nec sit idoneus ut faciat vere bona opera, ut qui sit intus in corde longe corruptissimus, idque inde ex utero matris: et tales sunt legis poenitentiaeque praedicationes.

Est vero sacris in Literis praedicatio legis aut poenitentiae, de qua tam multa dicuntur, ea expositio aut concio legis, quae licet verbis primaque facie videatur monstrare possibilem verae iustitiae vitaeque per bona opera acquisitionem, et ad eam invitare: tamen revera proprie ac finali sua intentione id agit, ut perfectissimam, et homini prorsus impossibilem obedientiae et ipsius etiam cordis essentiaeque puritatem iustitiamque exigendo, tandem adducat eum in desperationem de se suisque viribus et omni operaria iustitia: atque ita eum a se ad quaerendam aliam doctrinam, iustitiam et salutem, salvatoremque ableget. Atque haec est duplex Moysis facies, tecta et revelata, ut in velamine Moysis prolixius dictum est: ut, Hoc fac, et vives: Si vis in vitam ingredi, serva mandata: Dilige Deum ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus tuis, et proximum tuum, sicut teipsum: Qui fecerit ea, vivet in eis.

2 Alias celebratio bonorum operum describit Synechdochice veram ac Evangelicam pietatem ac fidem in corde hominis latentem: quia ea ex hisce externis et conspicuis indiciis ceu arbos ex foliis ac fructibus facilime ac certissime cognoscitur, ut cum in extremo iudicio filius Dei iudicaturus dicitur secundum haec aut illa opera, Matth. 25. Ex magna dilectione peccatricis veram eius fidem, conversionem et remissionem peccatorum aut iustificationem probat Christus, Luc. 7. Contrarium vero ex inofficiositate Pharisaei. Sic contra per convivari, vendere, emere, nubere, aedificare, in epulone. ante diluvium et extremum iudicium, impium et securum cor depingitur. Tales igitur conciones sunt quasi quaedam Evangelii praedicationes, ac ab externis effectibus aut fructibus veram cordis conversionem et pietatem indicant, fidemque exigunt. Sic describitur vera ac interna conversio Ninivitarum per ieiunium et sordidum vestitum: item publicani in templo contritio et fides per tusionem pectoris, et demissionem oculorum, et quod a longe steterit. In talibus vero praedicationibus operum, aut internae pietatis fideique per externa opera descriptionibus, alias alia bona opera aut externa indicia nominantur. Quod ipsum perspicue indicat, non esse eas ad verbum accipiendas: ut Matth. 25, nulla plane fit operum primae tabulae, nulla fidei, nulla accepti aut repudiati Meschiae eiusque meritorum mentio. Num ergo nulla eorum ratio habebitur in extrema die? Manifesta itaque Synecdoche est, qua per externas quasdam notas vera animi pietas et fides, impietasque indicantur, per quam homines salventur. Eodem spectat et illud, Propter Abraham aut David, 2 Reg. 8. id est, propter promissiones illis datas. Item, Quia hoc fecisti, ideo augebo tuum semen et benedicam, Gen. 22. Atqui iam antea haec omnia certissime ac immote ex mera gratia promiserat, igitur non propter hoc, id est, opera.

3 Alias urgentur bona opera excitandae externae disciplinae gratia in non renatis: ut cum crebro externa praemia tali obedientiae promittuntur, Honora patrem et matrem, ut sis longaevus super terram: cuiusmodi sententiis sunt Proverbia Salomonis plena.

4 Alias celebratur ac pingitur operum aut legis iustitia, ut inde cognoscamus, qualis sit Deus, quales nos olim fuerimus, aut postea in aeterna vita erimus: quales item iam simus, et qualem ac quam perfectam iustitiam Christus pro nobis legi ac iustitiae Dei dependere coactus sit.

5 Nonnunquam laudantur opera studio excitandi pios homines ad novam vitam, reprimendum regnum veteris Adami, et retinendam fidem, et non contristandum Spiritum sanctum: ubi si eis etiam vita aeterna aut caelestis felicitas promittitur, necesse est afferre interpretationem ex aliis locis Scripturae plene ac perspicue salutis nostrae rationem explicantibus, praesertim autem ubi bona opera prorsus a iustificatione excluduntur, solique merito Christi fide apprehenso tota nostri iustificatio ac salus adscribitur.

6 Alias Scriptura celebrat bona opera, ut hominem tanto magis excitet ad perpetuam petitionem remissionis peccatorum, ut qui liquido cernat ac experiatur, se non ferre eos fructus, nec praestare eam obedientiam patri caelesti, quam praestare deberet, quamque verbum Dei, Spiritus S. arguens, et conscientia ab eo perpetuo flagitent.

7 Alias Scriptura utitur legalibus verbis, cum revera Evangelicas conciones proponat. Ioan. 6, Operemini non pereuntem cibum, etc. id est fide vitam quaerite. Ibidem: Quid faciemus, ut operemur opera Dei? Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quem misit ipse. Hîc per opera fides proprie notatur. Isa. 4, Accepit duplicia de manu Domini pro omnibus peccatis suis: nec poenas, nec praemia, sed tantum gratuitam remissionem peccatorum indicat, qua maxime indigebant, utpote plurimis peccatis onustissimi. Sic vox Retributio, pro gratuita beneficentia valde crebro usurpatur: Quid reddam Domino pro omnibus retributionibus eius? id est, pro eius gratuitis beneficiis. Sic parabola Samaritani et viatoris saucii prima facie mera legis et operum concio esse videtur, cum sit revera Evangelica, ac a lege, bonis operibus, et sacrificiis peccatorum ad solum Christum deducat. Oritur enim ex quaestione de bonis operibus, et quis sit noster proximus, cui nos benefacere oporteat. Sed Christus mirabili artificio eo rem deducit, ut ostendat omnes homines horribiliter a latrone satana consauciatos ac spoliatos esse, nec vel a sacerdote, vel Levita eorumve legibus, sacrificiis, aut operibus salutem consequi posse, qui ad sua loca finesque transeant, peccatores in morbo iacentes relinquendo: sed a solo Samaritano, qui nos perditas oves in humeros suos tollat, ac in suum ovile reportet.

315 Vult enim ibi dicere Christus: Tu corruptissime homuncio putas te optimis viribus liberi arbitrii instructum esse, ac facilime omnem obedientiam Deo praestare posse, eaque ratione aeternam salutem consequi: tantumque illud unum tibi deesse reris, ut a me aut alio quopiam edoceare, quaenam sint praestantissima, Deoque acceptissima bona opera, quibus tu plenissime praestitis, mox iustus esse, ac aeterna vita dignus fieri queas. Verum longissime a vera via aberras. Si vis salvari, agnosce primum, te esse et omnibus bonis viribus spoliatum: deinde scito, te iis lethalibus vulneribus affectum, quorum vis sensusque temporariam simul et aeternam mortem tibi inferet. Agnosce quoque, te ex tam tristi statu ad vitam ac iustitiam nullis legibus, operibus aut sacrificiis perduci posse. Postremo scias, unum tantum Samaritanum esse illum, qui tui curam possit feliciter, et etiam velit suscipere. Illi soli te crede ac commenda, is te in verum hospitium ac vitam transferet: ille ille demum erit sanator, servator, iustitia ac vita tua. En tu ex me sciscitaris, quis sit tuus (ut ita dicam) passivus proximus, cui tu benefacere debeas ac velis. At ego contra tibi monstro illum unicum, verumque activum proximum, qui solus omnibus largissi me benefacere, eosque beare queat, et cupidissime velit. Sic quoque concio Christi Matth. 5 videtur mera legalis esse, et sane est aliquo usque: sed revera id agit ibi Dominus, ut exigendo perfectissimam iustitiam obedientiae, et legis austeritatem severitatemque declarando homines faciat desperare de lege, eiusque iustitia ac salute: et monstret se esse illum verum legis impletorem, apud quem sit illa longe exuberantissima iustitia, ad salutem modis omnibus necessaria, quaerenda. Sic Luc. 7, in disputatione cum Pharisiaeo; operum iustitiam peccatrici detrahente, monstrat Christus esse et aliam iustitiam, in remissione peccatorum consistentem, qua sit illa illa peccatrix iam longe mundior ac iustior facta, quam ipsemet Pharisaeus de opinione iustitiae mirabiliter sibi placens et tumens, et miseram mulierculam contemnens ac damnans. Sic quoque tota ceremonialis lex, dum videtur peccatorem ad suas ceremonias et sacrificia; expiationis gratia invitare, ad ipsum Meschiam proprie (si modo recte intelligatur) eiusque unicum expiatorium sacrificium, cuius illa omnia erant typi ac picturae, ablegat. Sed de hoc genere locutionum et praedicationis operum infra aliquid dicetur plenius.

8 Alias quoque urgentur et flagitantur bona opera, teste Augustino, et reprehenditur vitiositas hominis: ut et sciamus quid a Deo, ut id in nobis operetur, petere debeamus, et ad petendam perpetuam Spiritus sancti gubernationem, opemque excitemur, continuis gemitibus ac suspiriis illud Augustini ingeminantes: Det Deus quod iubet, et iubeat quod velit: sicque virtus Dei perpetuo sit in nostra imbecillitate efficax, illustreturque et perficiatur.

9 Alias disserit Scriptura de bonis operibus aut cruce nostra, quae etiam inter bona opera computatur, consolationis nostrae gratia, non ut merita eorum iactet. Tali ratione novem illae beatitudines aut beatificationes, Matth. 5 proponuntur: ubi etiamsi in fine vocabulum Mercedis ponitur, tamen ea vox non necessario demonstrat, praecedere meritum, ut mox dicetur. Videndum ergo est, ut dixi, qua ratione in unoquoque loco opera urgeantur ac celebrentur, ne lex cum Evangelio commisceatur, et beneficium Christi obscuretur, et conscientiae in desperationem deducantur. Quare adhuc hîc quasdam regulas de praedicatione bonorum operum adiiciam.

10 Scriptura exigendo externa quaepiam ac crassa opera, simul etiam atque adeo in primis causam eorum, nempe perfecte sanum, obediensque cor exigit: exigendo externam lacerationem vestis, ante omnia cordis lacerationem flagitat. Simul vero et illud agit, ut monstret, quia homines crassa illa externa non praestent, nec praestare bene queant: intus esse vitium in ipso fonte obedientiae, corde aut rationali anima.

11 Aliquando tamen tales bonorum operum praedicationes aut exactiones, et malorum accusationes etiam altiûs ascendunt ad ipsum fontem mali, ostendendo disertis verbis ipsammet naturam vitiatam esse, et sanationem eius a medico praepotente quaerendam esse. Illustre huius rei exemplum est Deut. 15, ubi dicitur, quod cum Deus flagitasset obedientiam, populusque eam large promisisset: respondit Deus, Benefecerunt, quod obedientiam promiserunt: sed quis dabit, ut sit eis tale cor, ut me perpetuo timeant, et bene sit illis? Quo dicto Deus et Moyses ostendit, se quidem flagitare ab illis obedientiam: sed simul indicrae, eos non habere cor idoneum ad obediendum.

12 Non omnia opera semper in talibus praedicationibus inculcantur, sed alias alia, et quidem maxime communia, nota, aut eo tempore requisita, seu tunc grassantibus vitiis ac sceleribus contraria. Unde liquido innotescit Synecdoche, quod ibi non plene aut proprie vera iustitiae aut salutis ratio describatur: Sic Baptista militibus tantum prohibet rapacitatem, divitibus iniungit liberalitatem, et aliis alia: cum per illud maxime necessarium illis documentum etiam alia officia pietatis complectatur. Ineptissimus ergo, imo et impientissimus ille sit, qui tales Synecdochas ad verbum urgendo, singulis talibus operibus iustitiam ac vitam adscribere velit: sicut Papistae faciunt, qui ex talibus locutionibus innumeras vias ac media consequendi remissionem peccatorum et vitam aeternam commenti sunt, et etiam nunc Iesuitae docent. de qua re in capite de Synecdoche, et alibi disservi.

13 Sicut in omni temporaria aut corporali promissione et comminatione etiam aeternae aut spirituales continentur: ita etiam in omni praedicatione externae disciplinae aut exactione externorum bonorum operum, et in omni reprehensione externorum male factorum, etiam interna cordis puritas, totius hominis integritas ac iustitia exigitur, et contraria impuritas corruptioque vituperatur:

14 In omni tractatione operum secundae tabulae, ac omnino in novem posteriorum praeceptorum praedicatione, simul includitur prima tabula et primum praeceptum, ex quo alia omnia dependent, ac veluti ex suo vero fonte oriuntur et profluunt.

15 In omni petitione corporalium, includitur petitio spiritualium, et praesertim remissionis peccatorum, quae etiam in aliorum spiritualium petitione subintelligitur. Quid enim daret Deus boni, si non esset propitius ac favens?

316 16 Cum Deus bona opera remunerat, sua in nobis dona coronat, teste Augustino, aliisque patribus. Quod observandum est, ne quis nobis nostrisque meritis id impie adscribat, quod gratuitae Dei misericordiae proprium est.

17 Bona opera sequuntur iustificatum, non praecedunt iustificandum, inquit Augustinus, et Scriptura saepe idem docet. Quae sententia tollit non tantum meritum, sed et omnem praesentiam necessitatemque bonorum operum ad salutem.

18 Deus ut longe benignissimus pater, etiam minimas nostras opellas aut officiola habet acceptissima, et magnifice praedicat et ornat: sicut in hac vita videmus parentes magis laudare, si dilectissimus filiolus minimum lignunculum adignem afferat, quam si servus praegrandem fascem. Qua eius benignissima gratia ad iactationem nostrorum operum ac meritorum, et extenuationem gratiae ac meriti Christi nequaquam abuti deberemus, nisi longe ingratissimi filii esse ac videri volumus.

19 Bona opera, etiamsi perfectissima essent, atque adeo plena obedientia, nihil merentur, secundum Christi regulam: Cum omnia feceritis, dicite, Servi inutiles sumus: quae debuimus, fecimus: et secundum parabolam, quod herus non agit gratias servo vesperi ex agro reverso, iamque lasso et esurienti, si sibi coenam ministret.

20 Bona opera sunt flos caducus et pannus menstruatus, atque adeo scybala seu reiectamenta, teste Isaia et Paulo. quare nunc non bonum, sed malum praemium merentur. Quod igitur ea Deus celebrat aut remunerat, id ex mera gratia et merito Christi facit.

21 Bona opera adeo personam non iustificant aut mundant, ut ipsamet plane sint immunda, indigeantque mundatione et imputatione per vel ob Christi meritum aut obedientiam, ut pro mundis purisque habeantur et acceptentur. Quid ergo tam impudenter contra Christi meritum, eiusque gratuitam gratiam ac iustificationem peccatoris ostentantur et amplificantur?

22 Bona opera remunerat Deus, ut benignus pater officia filii haereditate: quae etiamsi ei proprie ratione (ut ita dicam) filiationis contingat, tamen simul abusive merces officiorum nominari interdum solet, sicut supra ostendi, vitam aeternam proprie ac per se esse dicique haereditatem, sed per accidens praemium.

23 Deus unievique praeter communem vocationem ac officium, etiam propriam ac privatam quandam functionem attribuit, in qua debet Deo servire, et sua quadam ratione in ea salvari, aut in ea legitime certando coronam consequi. Sic mulier servabitur per liberorum procreationem: sed adest correctio, quod ea salus ex fide contingat, ideo dicitur: Si permanserit in fide. Pietas habet promissionem praesentis et futurae vitae: Synecdocha est. Pietas enim ibi ad suum fontem aut radicem respicit, nempe fidem ac Christum.

24 Vera cordis contritio et fides saepe etiam per folia ac flores indicantur, nedum per fructus. Unde probatur Synecdoche, quam supra attigi. Quis enim tribueret iustitiam ac vitam illis externis gestibus ac speciei publicani in templo orantis, aut peccatricis pedes Domini abluentis, vel etiam aliis similibus, quae in aliorum descriptionibus reperiuntur?

25 Nisi quis sciat duas esse plane diversas doctrinas in sacris Literis, nempe legem et Evangelion, et hanc esse interpretem, moderatricem et correctricem illius, nunquam perveniet ad veritatis agnitionem. Legens enim passim in scriptura duplicia et quasi contradictoria dicta, quorum altera totam iustitiam ac salutem ad sola opera, altera vero ad solum Christum et misericordiam Dei trahunt: iudicabit illa esse quoquo modo ac quasi violenter in unum sensum cogenda et redigenda, ut sit summa Christianae doctrinae, quod partim per opera, partim per gratiam aut Christum salvemur. quae est Papistarum sententia, et fermae omnium haereticorum. Sed sciat Lector, Mosen ipsum ablegare auditores ad alium quendam meliorem prophetam aut praeceptorem, qui sit modis omnibus audiendus. Discrimen ergo legis et Evangelii, vera et omnibus modis necessaria clavis Scripturae est. Agnoscamus igitur legalem morem in praedicatione bonorum operum.

26 Nisi quis duas facies Moysis agnoscat, non perveniet usque ad veritatem. Haerebit enim perpetuo in velo praetenso faciei Mosis, ac sic putabit, deierabitque illam ipsam esse veram ac nativam eius faciem, et primum ac maxime obvium sensum verborum legis putabit esse eius intimum, verum ac finalem scopum aut sententiam: sicque in putamine haerens, et illud rodens, nunquam omnino ad salutarem nucleum penetrabit.

27 Correlativa, necessarioque coniungenda, sunt, idoneus auditor et utilis doctrina. Alterutro deficiente, alterum ociosum, ac plane inutile est. Quare Moyses ostendens extremam corruptionem auditoris in eius intimis viribus, simul necessario fatetur, eum per suam doctrinam non posse iustificari, ac salvari. Monstrat autem talem hominis corruptionem docendo primum lapsum, imaginem Adami, quae loco imaginis Dei successerit. cap. 5, tetra facinora Caini, primi mundi et Chami mox ante et post diluvium, testando cor ipsum esse corruptum, Gen. 6 et 8, aliisque modis ac rationibus, de quibus alias dictum est. Quare simul etiam inutilitatem ac impossibilitatem iustitiae suae doctrinae fatetur, auditoremque desperabundum a se ad alium doctorem, praeceptorem aut medicum, qui ipsum cor sanare, aut potius refingere queat, ablegat. Omnis docens impossibilia, omnisque magister monstrans extremam ineptitudinem auditoris, adducit eum in desperationem, et a sua arte scholaque ad aliam eum ablegat. Quod et Moyses facit. Agnoscatur igitur haec Moysis consuetudo.

28 Nisi cognoscas, quomodo lex sit paedagogus ad Christum, tanquam unicum suum finem, ad quem nos, impossibilia exigendo, et sub peccatum concludendo, ac de sua iustitia ac vita desperare faciendo, ablegat, nunquam ad veritatis cognitionem pervenies. observanda ergo haec legis natura est.

29 Scriptura aliter docet bona opera, quam Philosophi, Pharisaei et Papistae: quod valde observandum est. Ea enim plerunque exaggerat Legis severitatem, et maximam quandam perfectionem iniustitia operum flagitat: contra autem vires hominis nobilissimas valde extenuat, atque adeo ut

317 perversissimas et corruptissimas prorsus damnat. At Pharisaei, Papistae ac Philosophi, ignorantes tum iustitiam ac iudicium Dei, tum et hominis extremam corruptionem, extenuant severitatem Legis aut normae, mediocrem quandam disciplinam flagitando, acpro vera virtute et iustitia amplexando: Matth. 5. Et contra vires aut liberum arbitrium homins valde exaggerant, tanquam prorsus idoneas ad praestandam veram Deoque acceptam iustitiam. Sic enim putant se posse auditorem excitare ad obedientiam Legis, ac honestatem praestandam, quam unam nonnihil intelligunt admiranturque negligentes exactissimum Dei iudicium, et perfectissimam illam gratuitamque Christi iustitiam.

30 Scriptura praedicans opera, et dicens, Deus dabit unicuique secundum opera sua, et similia dicta legis, nequaquam tollit Correctionem Evangelii. Clamante igitur Lege, Deus dabit unicuique secundum opera sua: mox accurrit Evangelium, et contra excipit protestaturque, inquiens, Vera quidem dicis Lex, salva tamen mea correctione ac exceptione. Nam si mala opera seu peccata ob Christum, secundum meam doctrinam, gratis condonata fuerint, nemo certe propter ea damnabitur: contra de bonis, licet ea sint indicia ac notae quaedam salvandorum, nemo tamen proprie propter illa, sed propter Christum tantum salvabitur.

31 Accedit talibus bonorum operum encomiis et illa plane genuina conditio, glossa aut exceptio: Si bona opera essent perfectissima, plenissimamque iustitiam Legi dependerent, tum vero remuneraretur ea Deus, ut in Scriptura promittitur. Stulte ergo Pharisaei et operarii sibi aliisque praemium aeternae vitae promittunt, cum talem operum iustitiam nemo mortalium praestet. Utiliter ergo hîc adiiciemus quasdam salutares admonitiones de Papistarum delirationibus ac paralogismis in talibus bonorum operum praedicationibus, quibus suam Pharisaicam iustitiam contra gratuitam aut imputativam Christi tuentur ac ornant.

32 Crassa quaedam ratiocinatio, vel potius nefaria calumnia adversariorum gratiae Christi, semper in mundo maximo imperitorum scandalo erroreque iactata, et Evangelio Christi opposita est: quod cum bonis operibus negatum est meritum salutis, et insuper eorum tetra impuritas a doctoribus Evangelii commonstrata, mox illi ratiocinati sunt: Igitur peccabimus, faciemus mala ut veniant bona. Istud Evangelium dat licentiam pro libitu vivendi, et omnem honestatem abolet, etc. ut olim etiam Apostolo a pseudoapostolis obiectum est. Respondeo: Indicantur alioquin satis multae et graves causae, cur bona opera sint facienda, nec quia summa imperfectio nostrorum operum iustitiarumve verbo Dei monstratur, ideo ea prohibentur: non quia parvus filius familiâs, liber aut vernula non potest praestare viri robusti opera, hocque ei indicatur, ideo mox iubetur prorsus ociari, ac nihil penitus boni operari.

Si quis praepotens vir furem de patibulo liberaret, ac insuper eum sibi adoptaret, et haeredem omnium suorum bonorum gratis ac ex mera misericordia faceret: nequaquam diceret quisquam sanae mentis homo, inde sequi illum liberatum et adoptatum debere porro omnibus flagitiis incumbere: quin potius diceret, cavendum illi omni studio esse, ne in pristinam sortem recidat, et summa gratitudine suum liberatorem colendum: quanto magis id nos erga illum omnipotentem Deum ac patrem nostrum praestare convenit?

Quin potius sola Evangelii doctrina vera bona opera generat, non solum quia excitat ad gratitudinem, ut nolit amplius peccare, quodque tantum vere contritis ac credentibus salutem pollicetur, quae non possunt esse in eo, qui sciens et volens peccatis indulget: sed etiam quia per eam acquiritur Spiritus sanctus, novum mundumque cor, renovatio et perpetuum regimen Dei. Unde vere spiritualia, et cordis, non tantum externa manuum bona opera proficiscuntur. Consimilis est illa Papistarum calumnia: Vos dicitis, divam Virginem et sanctos non esse invocandos ac colendos: igitur blasphematis eos, quod nequaquam sequitur. Non ideo, quia nego, nobilem, baronem, comitem aut principem loco regis colendum: ideo eum contemno, aut sua dignitate privo.

33 Ratiocinantur porro Papistae pro suis operibus valde inepte, etiam hoc modo: Saepe in sacris Literis post bona opera reperiuntur posita Dei dona, igitur propter illa opera nobis donantur: ut post calamitosam vitam Lazari sequitur felicitas aeterna, igitur propter illam salvatus est. contra autem post Divitis splendidam ac lautam vitam sequitur damnatio, igitur propter illam damnatus est. Quare non sponte debemus nos in omnes calamitates praecipitare, et omnia commoda fugere. Talia innumera exempla ac dicta in Sacris reperiuntur, unde isti ita ruditer aut etiam violenter suorum operum merita dignitatemque extruere conantur. Ut est etiam illud Isaiae: Desinite malefacere, et discite benefacere. Post quod dictum mox sequitur promissio mundationis a peccatis. Respondeo: Est quidem valde usitata, sed nimium rustica fallacia in ratiocinando, quod dicunt: Hoc sequitur aut secutum est post illud, igitur propter illud. Igitur hoc est causa, illud effectus. ut clamitant nunc Papistae, et olim gentiles. Ex quo istud Evangelio per orbem terrarum divulgatum et sparsum est, innumera mala sunt exorta, bella, fames, pestes, etc. Igitur Deus punit mundum propter istam religionem, eamque istis poenis damnat. Verum nihil est tali ratiocinatione ineptius, et magis propalam falsum. Varia enim prorsus est connexio rerum. Praeterea saepe etiam, ubi nulla omnino est coniunctio inter ipsas res, tamen talis aliquis ordo aut series rerum in sermone reperitur: ut in capite de Causis dixi. Iudaei olim contra Ieremiam ratiocinabantur et vociferabantur: Ex quo desiimus offerre reginae caeli, hae calamitates nos obruerunt: igitur propter intermissum illum sacrosanctum cultum punimur. Contra vero clamabat Ieremias: Imo ob illam ipsam idololatriam nunc punimini. Verûm huius imposturae explicatio ex mox sequentibus clarius habebitur.

34 Illa est crassior et palpabilior impostura, quando reperiuntur adversarii in sacris Literis aliqua opera cum aliquibus bonis donis aut beneficiis Dei quoquo modo cohaerere, mox certo concludunt, opera mereri nobis illa bona: ut legentes: Remittite, et remittetur vobis: et, Nisi remiseritis, non remittetur: mox clamant condonationem iniuriae erga proximum adeo esse gratam et acceptam Deo, ut propter

318 illam nobis Deus nostra peccata remittat. Sic cum legunt illas novem beatitudines Matthaei quinto, quibus Christus suos varie afflictos consolatur, mox indubitanter statuunt, illas miserias piorum vere mereri illa sequentia bona, et proprie propter illa ipsa nobis ea Deum, veluti praemia quaedam exhibere. Porro quia varia opera cum Dei beneficiis connexa reperiuntur, et non in omnibus descriptionibus eadem aut omnia simul: ideo etiam plurima media ac vias esse consequendae salutis aeternae somniarunt, et etiam nunc contendunt. Iesuitas (ut superius indicavi) in suo Catechismo non puduit ponere sex expiationes peccatorum, nempe hasce: Sacramentum poenitentiae aut absolutionum sacerdotis, eleemosynam, condonationem offensae, correctionem fratris, abundantiam charitatis, et magnam contritionem. Praeter hosce sex dicunt etiam multos alios modos autuias esse expiandi peccata: inter quas rationes nusquam ponunt, quôd solus Christi sanguis nos mundet ab omnibus peccatis. Quid autem hoc aliud est, quam totum Christum cum sua passione sepelire. Ubi manebit doctrina de unico agno Dei, peccata mundi tollente? ubi de unico expiatorio sacrificio? ubi quod non sit aliud nomen sub caelo datum, per quod nos oporteat mundari et salvari? Et similia innumera dicta, quibus omnes Prophetae, patriarchae et Apostoli testimonium perhibent. Hic foedissimus et pestilentissimus error tantum ex inscitia sacri sermonis oritur.

35 Verum in multis Scripturae locis ideô tales res coniunguntur, quia primum per illa opera describitur vera poenitentia aut conversio: postea promittitur conversis reconciliatio cum Deo, non propter illud eorum opus, sed propter Christum. de qua tota expiationis ratione alia plenioraque Scripturae loca consulenda sunt. Talis praedicatio poenitentiae est illa Isa. 1, de qua prius dixi: Desinite malefacere, etc. Si fuerint peccata vestra veluti coccinum, tanquam nix candescent.

39 Aliquando tantum consolatio afflictionibus proponitur, ut in illis beatitudinibus Matth. 5. Sic per factam aut non factam condonationem, erga proximum indicatur vera conversio ac fides, aut etiam perseveratio in ea: aut contra. Non tamen clare dicitur, illam ipsam condonationem offensae, esse veram ac propriam causam condonationis divinae. Verum de varia praedicatione bonorum operum, vide supra. Vide etiam de tota hac materia Synecdochicam praedicationem poenitentiae.

37 Quaedam etiam falso inter bona opera numerantur, et alioqui multa dicta Scripturae cum detrimento gloriae Christi a gratia ad legem et bona opera trahuntur: cum illa gratuitam gratiam, non bona opera, multoque minus nostra merita celebrent. Nam bona opera, sunt proprie nostrae quaedam qualitates et actiones externae, aut etiam internae, quas Deo veluti Eucharistica quaedam sacrificia studio obediendi ei, et eum glorificandi offerimus: fides autem aliaeque virtutes et tota renovatio, cum primum a Deo donantur, non sunt nostrae actiones aut oblationes erga Deum: sed pura ac mera Dei dona, et ineffabilia ipsius beneficia erga nos. Sicut nec sors data ministro ad foenerandum, eius bonum opus erga mercatorem dici potest: verum cum haec bona ac dona Dei retinemus, et recte exercemus, tunc demum possunt aliquatenus etiam nostra bona opera nominari.

Recte etiam dicitur, Fides non iustificat, quatenus est bonum opus: sed quatenus Christum apprehendit: seu, ut clarius dicamus, non suae essentiae praestantia, sed ingenti thesauro precario acquisito, nempe merito Christi, quod nobis a Deo per promissionem oblatum ipsa sola accipit.

Preces quatenus sunt supplex mendicatio remissionis peccatorum, nequaquam sunt proprie bonum opus: aliud est, de gratiarum actione loqui. Quis egenus hîc in terris ausit suam mendicationem stipis apud divitem, dicere esse suum bonum opus erga divitem? Impie igitur fecerunt Papistae, quod vim huius mendicationis non intelligentes, inter bona opera eam numerarunt: quin et numerum globulis consignarunt, ut scilicet scirent isti belli sanctuli, quantum istarum preciosissimarum mercium Deo dederint: eoque rectius iustam mercedem, aut remunerationem exigere ab illo possent.

Sic et spes vicinum quid fidei, et valde mendicum est. Alienis enim tantum bonis famelica inhiat, non nostra Deo offert.

Vocem Thamim in Sacris verterunt alas perfectum, alias immaculatum. Beati immaculati, accipitur a multis de summa quadam virtutum aut bonorum operum perfectione, aut carentia prorsus omnis maculae vel reprehensionis, cum proprie significet integrum aut sincerum: id est, vere conversum, aut post contritionem vera fide confugientem ad Christum.

Sic charitas dicitur vinculum perfectionis, Coloss. 3. Unde Papistarum nimia charitatis praedicatio oritur, tanquam demum ea iustificet, ac perfectum reddat hominem, cum proprie sit eo loci in originali sermone vinculum integritatis: id est, Charitas non facile sinit fieri distractionem inter coniunctos aut colligatos ea, ut cum doctores Ecclesiae sese invicem diligant. Expendatur Metaphora Vinculi, et Hebraismus Integritatis.

Sic Custodire sermonem Psal. 119, et Iohan. 14, ac saepe alias non significat praestare perfectam obedientiam: sed veram doctrinam ac religionem amplecti, et vera fide Deo adhaerere. Sic Christus dicit Iohan. 17, Apostolos sermonem Dei servasse: qui tamen saepe peccarunt. Est igitur magis Evangelicum dictum, quam ad bonorum operum meritum pertinens.

Mandare et mandatum saepe significat promissionem, ut Psal. 133, ibi Dominus mandavit benedictionem: id est, promisit, atque adeo dedit largitus ve est. Non ergo semper verbum legale, sed saepe etiam Evangelicum est.

Humilitas nonnunquam pro vilitate aut abiecta sorte, quin et pro afflictione et calamitoso statu ponitur: ut in Cantico divae Virginis, Respexit ad humilitatem ancillae suae. Ubi diva Virgo, non aliquam suam modestiam aut ex imiam virtutem praedicat: sed Dei eximiam beneficentiam, qui se in hoc mundo abiectam et despectam respexerit. Sic vox Mansuetus aut mitis, plerunque in Hebraeo significat afflictum.

Lucae 18, de publicano orante legitur: Dico vobis, descendit iste in domum iustificatus, magisque ille:

319 quia, quicumque se exaltaverit, humiliabitur: et qui se humiliat, exaltabitur. Hîc operarii Papistae putant publicanum merito suae humilitatis iustificatum, et trahunt hoc dictum ad iustitiam operum, cum sit proprie doctrina gratiae: quod ille miserrimus deploratissimusque peccator, agnoscens sua gravissima peccata, ac de omnibus suis operibus, meritis ac iustitiis desperans, aeternamque damnationem sibi iustissime imminere cernens, ac ad misericordiam Dei per Christum confugiens, vere iustificetur, quantumvis longe indignissimus: cum interim alter operarius aut iustitiarius operibus meritis abundans a Deo negligatur et pereat. Significat igitur hîc humilitas non preciosas aliquas virtutes, quibus publicanus sit iustificatus: sed esurientem, ac sitientem laborantem ac oneratum peccatis ad Christum confugere, ut ab eo reficiatur. Non ergo legale, aut (ut ita loquar) operarium dictum est: sed Evangeium, et Evangelica gratia aut fidei iustitia, non operum ibi describitur.

Talia sunt plane in numera Scripturae dicta ac sententiae, quae cum prima specie videantur imperitis legalia esse, operumque iustitiam praedicare: revera tamen Evangelica sunt, gratiamque Christi praedicant, et imputativam seu gratuitam Christi iustitiam offerunt.

38 Semper quaerunt adversarii ac seductores sibimet et aliis scandala, errandi occasiones, colligentes passim ex Scriptura dicta quaedam, in quibus nostris aliquibus operibus aut factis, divina beneficia iustitiae, remissionis peccatorum et salutis aeternae tribui videntur.

Respondeo, Dixi alibi et etiam paulo ante de vocibus ac phrasibus quae in specie legales aut operariae esse videntur, cum revera sunt Evangelicae aut gratiae, praedicantes gratuita beneficia Christi, unici servatoris et expiatoris nostri. Verum autem sane est, sicut et in proprio cap. notavi, quod aliquando, sicut et in aliis materiis, ita et in hac bonorum operum diserte ac expresse tribuantur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus accidentariis, atque adeo quoquo modo ad eam rem pertinentibus: ut, Christiani iudicabunt et condemnabunt mundum, quod proprie revera soli Christo convenit: piis autem aliqua impropria aut accidentaria ratione tribuitur. Tali Hebraismo videtur Deus Gen. 1 iubere terram producere arbores, et aquam pisces: cum proprie ipse sit, qui ex aqua et terra omnia quae vult, producat. Sic Deus Moysen iubet mare rubrum in duas partes scindere, cum ille nihil plus posset, quam sola virga aquam verberare. Deus igitur improprie illud ingens miraculum divisi maris adscribit illi pene ludicro operi Mosis. Sic Act. 22 Ananias dicit ad Paulum, Saul frater ablue peccata tua: id est, assentiare et patiare, ut ea Deus per baptismum ob sanguinem filii sui abluat. Sic illud Danielis accipiendum est, ubi pii doctores vocantur iustificatores, cum solius Dei ac filii eius sit iustificare peccatores. Sic Paulus semet patrem ac praeceptorem vocat Corinthiorum, cum proprie unus sit pater noster in caelis. In hoc sensu accipiendum est, quod Christus dicit, Apostolos maiora facturos ipso: id est, se per illos, eorumque ministerium: quia Christi efficacia post passionem primum sese liberius et gloriosius exeruit, totum mundum subiugando, et nunc Antichristum expugnando. 1. Timoth. 1 Paulus duas causas commemorat, cur sit veniam consecutus persecutionis: quia insciens fecerit, et quo esset aliis exemplum misericordiae Dei: cum vera causa eius reconciliationis sit proprie solius Christi meritum. Quae natura Hebraismorum ac sermonis sacrarum Literarum diligenter observanda est, ne cum alibi, tum praesertim in iustificationis dogmate avero aberremus, dum bonis operibus saepe nimios quosdam effectus aut laudes, atque adeo etiam ipsam salutem adscribi audimus. Sic age adhuc plura huius idiotismi exempla adscribamus. Christus narrat Matth. 25, se in extrema die alios damnaturum, alios iustificaturum, ac quasi causas quasdam sui iudicii ex bonis aut malis eorum operibus commemoraturum. Ubi Synecdochice fructibus iustificationis ac verae pietatis tribuuntur ea quae proprie sunt causae, fides et meritum filii Dei, suo nos sanguine dealbantis, et in filios ac haeredes Dei cooptantis. Sic et Isa. 27 dicitur, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris, sicut calcis, etc. Omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam expiationis peccatorum, quae soli merito Christi proprie convenit. Eodem modo et cap 43 dicit Deus, se daturum Aegyptios, Aethiopiam, et Sabeam in expiationem pro populo suo. Item, se traditurum populos pro anima Israelitarum, quasi illorum gentilium exitium sit satisfacturum pro peccatis et poena Israelitarum: cum tantum id velit dicere, se suis Israelitis benigne propter ipsorum Meschiam parsurum, iram autem suam et poenas in gentiles incredulos effusurum.

Sic et Abrahamus Diviti respondens, causam damnationis ipsius videtur affirmare, esse eius temporariam felicitatem: et contra, salutis Lazari ipsius aerumnas: cum per illas lauticias ac delicias tantum impoenitentia Divitis: et contra, per crucem vera adoptio Lazari, aut genuina filiorum Dei nota indicetur. Hac ratione quoque pauperes dicuntur accipere suos benefactores in aeterna tabernacula, cum hoc opus sit solius patris propter meritum filii. Sic Psalmus dicit, Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hîc et saepe alias pronunciatur, ac si esset vera et primaria alicuius rei effectusve causa. Hoc quoque modo Christus dicitur esse positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit mundo a patre donatus. Et eius Evangelion ac ministri dicuntur esse odor mortis, item proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus fatetur, inquiens: Non veni mittere pacem, sed gladium ac ignem. Veni namque separare, etc. Sic fides, verbum ac sacramenta dicuntur salvare nos: et credentes dicuntur etiam montes transferre, cum talia solus Deus faciat, fide tamen apprehensus et exoratus. Psalmo 119, Iudicia tua adiuvabunt me: id est, Tu ipse per et secundum verbum tuum. 1. Corinth. 7, Quid scis mulier, si servabis virum: id est, praebebis aliquam occasionem tanto bono, dum eum tum honesta vita, tum et piis colloquiis ad veram religionem pertrahis. Sic lex operatur iram non proprie ac per se, sed tantum per accidens. Ex hisce et aliis innumeris Scripturae exemplis liquido patet, saepissime aliquid nimiae laudis bonis operibus hominibusque adscribi, quod eis nequaquam convenit, nec adscribendum est, si exacte, vere ac proprie loquendum est.

320 Solet vero id praesertim fieri, cum Deus aliquid cum suis dilectis filiis agit, quibus saepe liberalissime suas laudes ac titulos communicat: ut cum Moysen Deum Pharaonis facit, seque etiam Israelitarum iudicio subiicit: in quibus rationibus ac locutionibus iterum atque iterum homini videndum est, ne insolescens faciat sicut rex Assyrius, ut securis aut baculus glorietur contra iactantem aut agitantem se. Non inde nostra aliqua eximia merita aut dignitas, sed ineffabilis bonitas ac misericordia Dei agnoscenda est. Verum de hoc latissime patente Hebraismo, ac Scripturae consuetudine, supra prolixius disservi proprio Capite.

Compendio igitur praecedentia restringentes, in regulas aliquot distribuamus:

1 Regula generalissima et firmissima, omniumque Regularum in omnibus scientiis caput est: Petantur materiae ex suis sedibus, et non ex illis, ubi aliud agendo obiter attinguntur. Petantur ex locis et rebus plenissimis ac prolixis, et non ex illis, ubi paucissimis verbis brevissime attinguntur. Sic petatur descriptio iustificationis ex Rom. 3. 4 et 5. non ex dicto, Dele eleemosynis peccata tua: aut, Desinite malefacere, et discite benefacere: aut, Discede a malo, et fac bonum, ubi tantum obiter ista attinguntur.

2 Memorabilis est illa aurea regula Thomae super Iacobum: Quod res tunc et per ea fieri dicuntur, cum patefiunt, et per quae patefiunt. Sic igitur dictum Iacobi, Ex operibus iustificamur, exponit: id est, Ex operibus aut per opera cognoscitur, nos iam antea iustificatos esse. Sic idem exponit illud Petri, Facite vocationem vestram certam.

3 Saepe opera celebrantur, non quod actu adsint, sed potentia: quia arbor, de qua plantanda, ex mala in bonam mutanda, et ad bonam condenda agitur, suo tempore fructus bonos proferet. Huc referri posset Regula Rofensis, Fides foeta bonis operibus ante partum iustificat: tametsi eam non plane approbem.

4 Non raro instrumentis tribuitur, quod agentis est. Sic saepe dicitur, Fides tua te salvum fecit: cum id sola Dei misericordia ac omnipotentia fide apprehensa efficiat. Sic et aliis bonis operibus aliquando magni quidem effectus ac salus ipsa adscribividetur. Hoc ad illam amplissimam Regulam, quam supra proposui, referri potest: quod saepe effectus non veris, aut saltem non primariis causis tribuantur. quod ibi multis exemplis demonstravi.

5 Coniunctorum alterum alteri temere, ut effectus causae, humana ruditas imputat: ut, Remittite, et remittetur vobis. intelligit Dei remissionem, nostrae effectum esse. At Christus docet, Dei remissionem antecedere, et nostrae causam esse: ut ille remittens servo 10000 talenta, dicit debuisse illum tanto suo beneficio admonitum et promotum, porro conservo suo remittere centum illos denarios.

6 Tribuitur saepe salus bonis operibus, prorsus non addita ulla Evangelii exceptione, expositione aut correctione. Accipient vos pauperes beneficio affecti in aeterna tabernacula. Item illud: Esurivi, et dedisti cibum: sitivi, et dedisti potum. Quid igitur de illis fiet, qui vel ob pauperiem, vel ob seram conversionem, vel etiam ob immaturam aetatem nunquam cuiquam quicquam benefecerunt? Quis item erit usus passionis et meriti Christi? Num ille frustra mortuus est? Quare tales brevissimae legales locutiones ab Evangelio corriguntur et explicantur.

7 Sic confessio fit ad salutem. Num igitur qui nunquam confessi sunt (ut infantes, et sero conversi) peribunt? Num, si Petrus exiens ex aula pontificia, et flere incipiens ob abnegationem, subito interfectus, aut alioqui mortuus fuisset, desperare debuisset, tanquam non esset confessus? Sic Deus dabit unicuique secundum opera sua. Quid fiet igitur de peccatoribus? Quare Evangelium addit correctionem, inquiens: Ecce agnus Dei, qui tollit peccata mundi.

8 Aliae sententiae sunt aliis universaliores, minusque exceptionem aut correctionem admittunt. Verum est, proponi praemia temporaria et aeterna bonis operibus: et contra, malis aeternum exitium: sed tamen hoc non fit plane absolute, et sine omni exceptione. Nam et mala opera seu peccata ob Christum condonantur, ut non queant damnare: et bona iis quibus desunt, ex thesauro Christi per imputationem supplentur. In illo dicto Pauli: Corde creditur ad iustitiam, et ore fit confessio ad salutem: prius membrum est ita universale, ac immotam sententiam continet, ut nullam prorsus exceptionem aut correctionem admittat. Nam ita per fidem iustificamur, ut plane impossibile sit aliter aut sine ea iustificari quenquam, nec unquam quisquam sine ea sit iustificatus. Defectus aut carentia fidei in actu iustificationis salutis nulla prorsus correctione aut condonatione vel imputatione emendari sarciri ve potest. Est ergo illud membrum prorsus universale: at alterum posteriusque de confessione, non ita est generale, aut tam strictae necessitatis, quin misericordia Dei eam condonare, ac ex thesauro Christi per imputationem supplere possit. Innumeri enim infantes et alii sine confessione salvantur: ut dictum est.

9 Quidam conciliator lucis ac tenebrarum, nunc hac interpretatione Maiorismum excusare molitur, Bona opera sunt necessaria ad salutem: id est, sub poena amissionis aeternae salutis tenentur omnes bona opera facere, et mala vitare. Respondeo: Posterior sententia non aequivalet priori. Nam prior cum illis adiunctis sui authoris expositionibus, Impossibibile est quenquam sine bonis operibus servari. Nemo unquam sine bonis operibus est servatus: ita generalis ac late regnans est, ut nulla prorsus restrictione cohiberi aut corrigi queat: at haec posterior, Sub poena amissionis vitae aeternae tenentur omnes bene operari, et peccata vitare, legalis sententia est, et per Evangelion aut remissionem peccatorum corrigi restringique potest et debet. Nam summi deploratissimique peccatores, qui omnibus bonis operibus carent, et infinitis pessimis obruti sunt omni momento, quandocunque modo ingemuerint, plene perfecteque iustificabuntur et servabuntur.

10 Ex contrariis temere ratiocinatur humana imperitia in rebus divinis: Mala opera sunt perniciosa, et vera causa aeternae damnationis: igitur bonis operibus salvamur. Malis enim, et quidem perfectissime malis operibus abundamus: bona perfectissima nec sanctissimi quidem habent.

11 Sic saepissime ab adhortationibus, mandatis et promissionibus legalibus (ut sunt, Si vis in vitam ingredi, serva mandata: Qui fecerit ea, vivet in eis, et similibus) argumentatur nostra ratio, humana

321 consuetudine decepta, ad POSSE et ad effectum aut praxim, quasi et possit homo Dei legem praestare, et ita ac non aliter serventur homines. Stulte enim aut etiam tyrannice facit hic in terris, qui hortatur, promittit aut mandat aliquid subditis in rebus impossibilibus.

12 Saepe dicta Scripturae terrena beneficia vel clare vel obscurioribus verbis (quae aliquibus enim de vita aeterna videntur loqui) promittunt bonis operibus et operariis, quae nequaquam ad superius regnum transferenda sunt. Sic Achab 1, Reg. 21 placat Deum, ut differat terrenas poenas: sed non ut det sibi vitam aeternam.

13 Conciones aut laudationes promissionesque bonorum operum non sunt plane universales, omnique exceptione carentes, ut dictum est. Ut sententia, Qui fecerit ea, vivet in eis: non idem valet, quod Sola impletio legis servat, et impossibile est sine ea quenquam servari. Ore fit confessio ad salutem: ergo impossibile est quenquam servari, et nemo unquam servatus est sine confessione fidei. Quid enim de infantibus aut pueris vel sero conversis facies? Sit ergo talis Regula: Laudatio bonorum operum incitet omnes viventes ad recte agendum, non morientes, aut alio qui contritos ad desperandum. Bona opera prosunt habentibus, non incutiant desperationem non habentibus, quasi ea ita prorsus necessaria sint ad salutem, ut impossibile sit, sine eis quenquam servari, et nemo unquam sit sine eis servatus: et Maior perniciose errat et seducit in sua impia Postilla.

14 Duo sunt perfectionis aut iustitiae gradus: alter summus et absolutissimus, ac in hominum vitam non cadens, quem iudicium Dei ad iustificationem flagitat: Sancti estote, sicuti et ego sanctus sum: Dilige Deum semper extoto corde, tota anima, et omnibus viribus tuis. Alter est longe inferior, qui in rerum naturam cadit, vel salutem in sanctos Dei: secundum hunc dicitur David in toto corde servisse, et fuisse vir secundum cor Dei: sed interea cum hac veste nuptiali non debet ascendere in convivium aut iudicium Dei, verum dicere cum Paulo, Nihil sum mihi conscius, sed in hoc non sum iustificatus. Cavendum igitur est omnibus modis studioso veritatis, ne dicta de ista communi perfectione aut sanctitate ad illam divinam aut caelestem transferat. Sic et Philosophi duos perfectionis gradus fecerunt: ut Cicero in Officiis, Amicitia, et in oratione pro Murena ostendit.

15 Aliud est iudicium Dei, aliud hominum. Duplex est iustificatio, alia coram Deo, alia coram hominibus: quod est diligenter observandum. Ahrahamus coram hominibus ex operibus est iustificatus: at non coram Deo, sed tantum fide in Christum gratuitam remissionem aut imputationem ac contectionem peccatorum impetrante: Roman. 4. Cave ergo, ne humanam iustificationem in iudicium Dei afferas, neve ea Scripturae dicta, quae de hac humana iustificatione dicuntur, tu de illa summa ac divina intelligas. Et Aristoteles profitetur se de ea virtute et felicitate hominis scribere, quae hominibus contingere in hac vita possit: non de ea quae a Deo donetur. Illam priorem aut humanam iustitiam ac felicitatem docet Aristoteles virturibus comparari posse. Nam de summa iustitia ac felicitate clare pronunciat, verisimile esse eam divinitus donari, sed se de ea non loqui. At insulsi Sophistae eius doctrinam ad comparandam caelestem iustitiam ac felicitatem transtulerunt. O inscitiam ac furorem quavis talpa caeciorem.

16 Saepe Evangelicae promissiones legalibus formulis et verbis proponuntur. Isa. 1, Lavamini, et mundi estote. Hoc dictum videtur a nobis propriam mundiciem flagitare, cum revera aliena, aut Christi nobis offerat. Ideo Augustinus crebro inculcat, Deum mandando et flagitando docere, quid velit nos ab eo per Christum petere, et gratias accipere. Sic alias indicat, Convertimini ad me: alias dicit, conversurum nos esse ad se. Quare dicendo, Convertimini ad me, non nostras vires praedicat, quasi nos possimus nos ad eum convertere: sed nos aversos esse, et hoc conversionis beneficium ab se mendicare hortatur.

17 In doctrina de bonis operibus maximi errores inde hominibus oriuntur, quod ignorant quantam perfectionem iustitiae Deus, eiusque lex ab omnibus exigat. Putant enim eum contentum esse externa disciplina et qualicunque bona intentione. At Christus Matth. 5, illam Pharisaicam glossam aut nebulam potius obscurantem legem Dei abstergit, et ostendit multo abundantionem ac perfectiorem iustitiam a Deo flagitari, in qua etiam ipsum cor perfectissime Deo obediat.

18 Causa et illa erroris in hac materia est, quod ignorant summam corruptionem ac malitiam suae naturae, quae etiam in sanctis remanet magna ex parte. Putant igitur hominem, praesertim renatum, posse legi Dei plenissime satisfacere. At Paulus longe aliter docet, praesertim in Epistola ad Rom.

19 Denique et illa est gravissima errandi ac ruendi occasio, quod homines putant se aequo iure cum Deo esse, ac ex aequo cum eo contrahere, ut hic in terris alius mercator aut vicinus cum alio: et ignorant, se omnia quaecunque habent, possunt aut praestant, Deo prorsus debere: ita ut etiamsi omnia perfectissime facerent, tamen essent servi inutiles, nihilque prorsus mererentur, sicut Christus suos Apostolos sentire ac loqui docuit: Luc. 17.

20 Papistae volentes suis bonis operibus peccata sua expiare, prorsus perinde faciunt, ac si agricola deberet suo hero dietim de omnibus conductis bonis, fundis ac vinetis dependere urnam optimi vini, et modium puri tritici: nec tamen id longissimo tempore dependisset, quin potius contumeliosissime eum laesisset ac contempsisset: tandem aliquando velut poenitens herum adiret ac diceret, se in posterum velle se recte gerere, ac tum pro praeterito debito, tum et pro futuro quotidie unicam urnam diluti vini et impuri tritici afferret, qua sua persolutione ipse contentissimus esse debeat. Hoc modo prorsus operarii insaniunt ac furunt, volentes praeteriti temporis inobedientiam hypocritica quadam umbra obedientiae compensare, eademque simul etiam quotidianum pensum debiti obsequii iustitiaeque persalvere.

21 Lutherus piae memoriae prolixe in suo servo arbitrio demonstrat, a praecepto nequaquam sequi posse, aut adesse vires satisfaciendi praecepto. At Papisticis ac Iudaicis Pharisaeis nihil certius est, quam

322 quandoquidem Deus praecipit, ut ei perfectissime obediamus: et obedientibus iustitiam vitamque pollicetur, istam esse unicam salutis viam, nosque omnino posse legi Dei plene obedire. Verum Paulus et Augustinus docent, ideo Deum impossibilia flagitare, ut nos agnoscentes nostram iniustitiam et infirmitatem, ad Dei gratiam ac misericordiam in filio ipsius propositam confugiamus.

22 Scriptura plurimum utitur communis vitae phrasibus in omnibus materiis, adeo ut etiam Deo membra et plurimas hominum actiones adscribat. At humana vita legibus regitur, praecepta, obedientia, merces et praemia ubique inculcantur. Illi dicuntur in ista vita iusti et omnibus commodis digni, qui suis dominis, eorumque praeceptis recte obediunt. Non admodum curat, ac ferme etiam ignorat ista vita imputativam iustitiam, quae ex gratuito favore ac misericordia proficiscatur. Non possunt homines nullum vere iniustum facere iustum: Dei tantum hoc opus est. Hinc fit, ut plurimum utatur Scriptura humanis formulis operum obedientiae ac praemiorum, etiam cum Evangelicam iustitiam gratiamque praedicat.

23 Pleni sunt Prophetae politicis descriptionibus Meschiae, ac eius regni: quod nemo ignorat, qui vel a limine eos salutarit. Hinc fit, ut etiam gratuita eius iustitia beneficiaque saepe politicis verbis ac formulis describantur: ut, Faciet iudicium ac iustitiam: tuebitur ac fovebit bonos et obedientes, puniet rebelles, iustos sub eo florituros esse: cum tamen nemo sit sub hoc rege iustus ac bonus, nisi quem ipse solus iustum bonumque effecit. Isa. 26, politice depingitur Ecclesia per civitatem munitam, et dicitur, quod intrabit in eam gens iusta: cum non foris, sed intus primum fiamus iusti. Qui igitur tales descriptiones Meschiae et eius regni legit et audit, venire regem iustum (ut inquit Zacharias et Isaias,) mox incidit in eam opinionem, ut putet iustum tantum propter iustos, et non propter peccatores venire. Imperiti igitur istis politicis phrasibus a gratia ad opera traducuntur.

24 Plurimas locutiones a ceremoniis Leviticis ad Christi expiationem peccatorum ttansferri passim in Scriptura, notissimum est. Sic Psalmo quinquagesim oprimo dicitur: Asperges me Domine hyssopo, et mundabor: lavabis me, et super nivem dealbabor. Ubi sine dubio non de hyssopi aspersione, sed de mundatione per sanguinem aut passionem Christi agitur. Sic Paulus dicit, Pascha nostrum immolatum esse: et Apocalypsis, piorum vestimenta esse lota. Sicut autem a lege ceremoniali multae locutiones sumuntur ad Christi sacrificium expiationemque: ita etiam a lege morali multae transferuntur ad iustificationem gratiae. ut cum Christus Iohann. sexto dicit, Hoc est opus Dei, ut agnoscatis eum, quem misit IESUM, etc. Isaiae quadragesimo: Accepit duplicia pro omnibus peccatis suis, etc. quasi remissio sit veluti praemium quoddam pro peccatorum merito. Videndum igitur valde est studioso veritatis, ne cum sacrificium expiationemque Christi ceremonialibus phrasibus, aut gratuitam iustificationem legalibus tecta legunt, illa dicta inepte de ipsis ceremonialibus expiationibus aut legis operibus accipiant.

25 Facere legem, facere voluntatem patris, saepe tantum de bono conatu, ac studio obediendi accipi: non autem de perfectissima legis obedientia, qua coram Deo iustificemur ac salvemur, abunde. superius ostendi in verbo Facere. Quare videndum est, ne cum quoquo modo piorum studium pie vivendi celebrari audimus, nos id mox de iustitia operum meritoque aeternae salutis accipiamus.

25 Valde usitate accipitur per Metonymiam causa pro suo effectu, vocabula culpe pro vocabulis poenae, et vocabula meriti, aut operum, aut iustitiae pro suis praemiis: quinetiam simpliciter malum culpae pro malo poenae, et bonum meriti aut iustitiae pro bono praemii, etiamsi nec illud malum, nec hoc bonum alicui contingat ob aliquam praecedentem vel culpam vel meritum: ut Apocalyp. 14, Opera morientium sequentur illos: id est, praemia aut poenae operum. Ephes. 6, Quod quis fecerit, reportabit sive bonum, sive malum: id est, praemia factorum. Sic Iud. 9, Violentia 70 filiorum Gedeon veniet super Abimelech: id est, poena violentiae. Sic Propheta dicit, Peccata nostra sicut venti dissipaverunt nos: id est, poenae peccatorum. Sic sanguines saepissime pro poenis ob effusum sanguinem ponuntur: ut, Sanguis eius super nos et super filios nostros: id est, poene pro effuso sanguine. Sic verbum נקה naka, innocens fuit, saepissime pro impunito ponitur. Sic iustitia saepissime pro aliquo bono praemii aut commodi ponitur: ut Psal. 4, Cum clamavero, exaudi me Deus iustitiae meae: id est, liberator meus, qui mihi benefacis, ut sequitur. Sic Isa. 54. bis ponitur iustitia pro bono aut commodo. In iustitia praeparaberis, et longe eris a calumnia, nec illam timebis, sicut nec pavorem, etc. ubi iustitia benignitatem aut beneficium denotat. Sic mox Deus promittens piis liberationem ab omnibus malis, tandem concludit ac inquit: Haec est haereditas servorum Domini, et iustitia eorum a me, dicit Dominus. Ubi manifeste iustitia significat tantum bonum aut commodum vitae, seu plane gratuitam liberationem. Hoc igitur sensu proculdubio saepe vocabula bonorum iuvantium celebrantur vocibus operum aut meritorum, quae cum de gratuitis Dei beneficiis dicantur, pharisaici homines ea de nostris iustitiis aut meritis intelligunt. Atque secundum hunc Hebraismum recte dicitur Danielis quarto, peccata redimi eleemosyna: id est, poenas mitigari aut etiam tolli, de quibus ibi agitur, non autem de ipsa proprie iustificatione aut remissione peccatorum. Sic facere iudicium ac iustitiam significat benefacere, aut bonum praestare hominibus.

27 Illa quoque observatio non parvi momenti esti quod non raro misericordiae alicuius dicuntur, non de eius (ut ita dicam) activis virtutibus aut operibus: sed de passivis beneficiis illi a Deo praestitis. Sic Salomon orat, 2 Paral. 6, Domine ne avertas faciem Messiae tui, memento misericordiarum David servi tui. Ubi non petit Salomon, ut Deus sit propitius Meschiae propter Davidis bona opera, sed propter gratuitas promissiones ex mera misericordia ipsi factas, quibus suam misericordiam Davidi et eius posteris obstrinxit. Sic Psal. 132 hanc locutionem exponit: Propter David servum tuum, ne avertas faciem Messiae tui. Iuravit Dominus Davidi veritatem, nec deflectet ab ea. ubi audis non propter propriam Davidis sanctitatem Deum esse propitium Meschiae, sed propter promissiones Davidi datas. Sic eadem locutio accipitur, Isaiae quinquagesimo quinto, Percutiam vobiscum foedus aeternum, misericordias

323 Davidis fideles: id est, certo praestabo promissiones de Meschia filio Davidis, ipsi datas aut factas. Sic saepe propter Abrahamum aut Isaacum dicit Deus se aliquid boni Iudaeis facturum, quod alibi exponit cum dicit, eum recordatum esse foederis, iuramenti ac promissionum patribus factarum. Sic Abrahamus dicitur pios molliter in sinu suo fovere, cum caelestis pater foveat ipsum Abrahamum et alios omnes pios. Sic Iudaei non intelligentes cur et qua ratione Abrahamus celebretur, de suo Abraham superbiebant, Ioan. 8, eiusque paternitatem iactabant. At Christus docet, etiam ipsum Abrahamum a se opem et salutem expectasse et accepisse.

28 Ut vero maxime multa magnaque beneficia ac praemia in hac et altera vita a Deo bonis operibus tribuantur, non tamen mox necesse est eis illam ipsam primariam iustificationem aut reconciliationem cum Deo tribui, quam Scriptura proprie soli Christo eiusque passioni adscribit. Dives est Deus, cui mille modi remunerendi etiam minima nostra pietatis opera in promptu sunt. Quin etiam remunerat nostras immundas iustitias non ob earum praestantiam, sed suam ingentem misericordiam. Quare furor ac plane extrema impietas est, Christum de sede propitiatorii deiicere, ut ibi nostra sordida opera, quae sunt ut pannus menstruatae immunda, collocemus.

29 Saepe celebratur dilectio Dei in piis, eique salus nostra tribuitur, id Pharisaici seductores mox nostrae dilectioni erga Deum tribuunt. At Ioannes eos redarguit dicens: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexerit nos, etc. Sic et Christus idem operariorum sophisma redarguit dicens, se prius elegisse ac dilexisse nos, non contra nos illum. Quam pertinaciter contendunt Pontificii, Paulum Rom. 5 de nostra dilectione erga Deum loqui, cum Paulus ibidem statim prolixissime se exponat, quod loquatur de dilectione Dei erga nos, qui pro nobis iniustis ac hostibus suis filium suum tradiderit. Sic monachi volunt divam Virginem in Cantico suam humilitatem suasque virtutes iactare, cum illa tantum gratuitam Dei misericordiam erga se agnoscat ac celebret.

30 Non raro fit, ut cum Scriptura simpliciter faciat dilectionem effectum remissionis peccatorum aut iustificationis: tamen seductores ordinem invertant, faciantque opera causas iustificationis. Quod oculenter cerni potest in loco Luc. 7, Nam dilexit multum: ubi manifestissime docet Christus, opera esse effectum, non causam remissionis: et tamen Papistica inscitia et malitia rem totam invertit. Sic 1. Ioan. 4, Per hoc expleta est charitas in nobis, cum fiduciam habemus in die iudicii. ubi apertissime Apostolus docet, charitatem esse effectum fiduciae gratuitae iustificationis ac salutis. At impia Papisticaque Postilla Maioris vult inde probare, fiduciam perfectae dilectionis necessario afferendam esse ad extremum iudicium, aut nos ibi damnandos esse. De quo impio errore et foeda praedicti loci corruptione dixi prolixius in Latina refutatione eius, et etiam in praecedente parte. Talia sunt plane innumera loca, ubi operarii prorsus invertunt dicta gratiae in sententiam operum ac meriti.

31 Nobile illud iustitiae vocabulum a Papistis tantum legaliter aut iuridice accipitur de qualitate suum cuique tribuente, et plurimum, atque adeo etiam ipsam salutem aeternam apud Deum merente, cum revera sit multipliciter Evangelicum. Nam iustitia illa primaria, per quam salvari dicimur, teste Paulo, est remissio peccatorum, Rom. 4: seu obedientia ac passio Christi, nobis per fidem imputata, Rom. 5. estque abolitio nostri debiti per solutionem obedientiae Christi nobis imputatae contingens.

Sic locutio, Iustitia Dei, qua salvamur, non significat legalem eius iustitiam, qua bonis bene, et malis male facit: sed qua gratis peccatores credentes, condonando eis peccata, servat, Rom. 1, 3, et alias saepissime vocatur eadem iustitia, donum Dei, ut Rom. 5 diserte: adeo est diversa a nostro merito.

Sic cum Zacharias cap. 9, et Matth. 21 de Christo dicit: Ecce rex tuus venit tibi iustus: non est intelligendum legaliter de severa eius iustitia, sed de gratis iustitiam donante aut vivificante. Eodem sensu dicitur Meschias venturus armatus iustitia, Is. 11 et 59, ac saepe alias.

Non raro quoque iustitia aliquorum simpliciter indicat beneficia, quae eis contingunt aut fiunt: ut Isa. 54. Haec est haereditas servorum Domini, et iustitia eorum a me, dicit Dominus. id est: Gratuita beneficia ac defensiones, quas prius indicaverat. Sic Is. 48. Erit iustitia tua sicut gurgites maris.

Iustitiam suam aliquando testatur David coram Deo, ut Psalm. 7, Iudica me Deus secundum iustitiam meam: et Psal. 18, Retribuet mihi Deus secundum iustitiam meam. Ubi non iactat David suam universalem iustitiam, quasi ubique fuerit sine crimine: sed tantum in illa causa regni cum Saule, propter quam eum ille persequebatur: seu ut Theologi dicunt, iustitiam causae, non personae suae celebrat. Iustificari cum revera significet gratis a suis peccatis absolvi, isti eo trahunt, quasi significet reipsa bonis qualitatibus iustum esse.

32 Sic verbum indicare et Iudicium, non raro significat gratuitam liberationem, ut in prima parte in hoc verbo ostendi: ut cum Davidi indicatur, quod Deus eum liberaverit, hoc verbo, Deust e iudicavit. Sic saepe, Iudica me Deus, iudicare pauperem et pupillum: id est, liberare, vindicare, tueri.

33 Eodem modo etiam vox Sanctus, non Papistice aut Ethnice accipitur, de eo qui prorsus inculpatus est: sed de eo qui sanguine Christi est sanctificatus aut iustificatus, seu cui Christus est factus sanctificatio et iustitia. Hoc modo saepe Paulus integrum coetum vocat, ut cum scribit Romanis, Corinthiis, Ephesiis. Philippensibus ac Colossensibus, quos omnes vocat sanctos. At Papistae legaliter hanc vocem intelligentes, tantum eos vocant sanctos, qui carent omni crimine, totam legem Dei implent, nec remissione peccatorum aut perpetua propitiatione Christi indigent. Qui in turba Pharisaeorum et Antichristi multi sunt, sed in Ecclesia nulli prorsus.

34 Quid vero possit esse aut etiam excogitari perversius, quam quod vocem Gratiae, quae adeô est aliena a nostris operibus ac meritis, ut eam Paulus Rom. 11 dicat pugnare cum nostris operibus, inquiens: Si ex operibus, iam non ex gratia, quia opera non essent opera: sin ex operibus, non ex gratia, quia gratia non esset gratia. Eam, inquam, vocem ac rem adeo prorsus Evangelicam, nihilominus Papistae ad infusas quasdam piorum qualitates, atque ita revera ad nostras virtutes ac bona opera ausi sunt transferre.

324 35 Sic etiam fides est revera nihil aliud, quam quaedam mendica manus, qua a Deo precario omnia bona praesertim vero gratuitam reconciliationem, impetramus, ut eius naturam plenius in libello de Fide, et alio de iustificatione exposui. Hanc ipsam mendicam manum, precario victum quaerentem, Sophistae ita suis qualitatibus formarunt et finxerunt, ut ex ea prorsus suam virtutem, opus ac meritum effecerint. Quae obsecro potest prodigiosior metamorphosis excogitari, quam ex gratuita gratia, saluteque nobis indignissimis solo merito Christi divinitus donata, nostrum opus meritumque efficere? Quid absurdius videri queat, quam si mendicus eleemosinam precario partam, contendat, se suo merito opereque acquisivisse? Sic adversarii multipliciter Evangelium in legem, gratiam in opera, et Christum in Moysen cum summa contumelia passionis filii Dei et infinitarum animarum interitu, transformarunt.

36 Contritionem sufficientem, dicunt Papistae, mereri remissionem peccatorum, cum ea nihil aliud sit quam agnitio sui morbi, miseriaeque extremae, quam omnes desperati habent. Idem etiam valet saepe vox Humilitas, praesertim Lucae 18. Non igitur significat haec vox simulatam quandam animi demissionem, qua tibi etiam eas dotes detrahas, quas habes, leviusque de te sentias, quam tuae virtutes mereantur. Sic cum dicit diva Virgo, Respexit humilitatem ancillae suae: isti putant, eam praedicare suam quandi eximiam virtutem, qua meruerit fieri mater Domini, cum ea Dei ingentem bonitatem celebret, qui suam vilitatem clementer respexerit.

37 Pertinet et hoc ed extenuationem gratiae, et virtutum ac meritorum humanorum amplificationem, quod quidam novi hominis praestantiam nimium exaggerant. Gravis enim plane error fuit apud Papistas de perfecta renascentia pii hominis, et quod reliquiae peccati in novo homine aut concupiscentia non sint vere peccatum, sed tantum quaedam poena peccati, et fomentum ad peccandum. Hunc errorem merito nostri doctores ac Ecclesiae oppugnarunt, monstraruntque dicta Prophetarum, quae splendidius de regno Christi in terris, deque piorum sanctimonia, iustitia ac perfectione loquuntur (ut cum vocantur sancti, gens iusta, filii Dei: et quod non docebit quisquam proximum, sed omnes erunt docti a Deo) esse intelligenda de imputativa iustitia, et porro alia de inchoata renovatione, de qua re etiam in Ratisponensi disputatione anno 1541, prolixius actum est.

Huius vero erroris reliquiae adhuc aliquae superesse nobis videntur, magis forte in verbis quam in re, ut quod in locis dicitur, peccati originalis formali: id est, reatum sublatum esse, materiale remanere. Quod intelligendum est non de quadam quasi habituali aut veluti inhaerente abolitione formalis aut reatus, quasi ita in baptismo reatus peccati sit sublatus, ut remanens peccatum non sit vere peccatum, non offendat Deum, non accersat nobis iram Dei, non sit perpetuo deprecandum per Christum: sed quod in baptismo nobis omnis praeteritus reatus est abolitus, quodque nobis ius ac promissio data ibi est, de quotidiana eius formalis aut reatus abolitione, dum quotidiana deprecatione petimus id nobis propter Christum condonari et aboleri, ac veluti ablui sanguine Christi. Iure igitur ac promissione de futuro, non actu ac opere ipso abolitum est, ut scilicet quoties petierimus, praeteriti temporis peccati reatus aboleatur. Tale quid est quod quaedam versio habet, Rom. 8, Nihil est damnabile, sicut et Germanica Dietenbergii, nichts verdamlich, in iis qui sunt in Christo Iesu, cum in Graeco κατάκριμα , damnatio aut condemnatio. Est enim adhuc praegrandis massa carnis ac veteris hominis in piis, de qua adeo graviter queritur Paul. Rom. 7, quae vere est damnabilis coram iudicio Dei, et omnes pios ira ac damnatione Dei onerat, eoque eos subinde eius condonationem per ac propter Christum flagitare oportet.

Tale quid est, quod quidam Lutheri piae memoriae illustria dicta de libertate piorum a lege non intelligentes perniciose pervertunt: ut cum ille interdum dicit, novum hominem esse liberum a lege, non esse sub lege, sed super legem, non debere ullo modo urgeri ac gravari a lege. Quod illi quasi habitualiter, seu (ut ita dicam) inhaerenter intelligunt, quasi ita semel sit liberatus ab ea perfecte, ut eam porro sentire nullo modo debeat.

Verum hîc duplex restrictio necessaria est: altera, quod solummodo ratione maledictionis ac benedictionis a lege simus liberati, ne ea nos vel damnet vel iustificet, vel ullo modo in iustificatione ac salute impedire queat: non quod ei non debeamus in posterum obedientiam, aut inde eam discere non oporteat. Secundo restringendum est ad ius ac promissionem, quod scilicet piis ac novo homini sit certa caelestis patris promissio, quod quoties pressi et accusati a lege (sicut illa indesinenter etiam sanctissimos urget exigendo perfectiss. obedientiam, et accusando, quod iam non praestent) per illud quotidianum, Remitte remitte, ad thronum gratiae confugerimus, certo simus ab accusatione ac damnatione legis liberandi. In applicatione ergo et actu subinde iteratae imputationis alienae persolutionis sumus liberi a legis exactione, non in perpetuo quodam habitu velut qualitate.

Qui vero talia Scripturae et Theologorum dicta intelligunt tum de perpetua quadam et habituali liberatione ab accusatione ac damnatione legis, tum etiam porro de cassato abolitoque omni dominio, iure institutioneque legis super novum hominem aut renatum: illi prorsus in Papisticum, aut etiam in multo crassiorem errorem recidunt. Sic perperam de perfecta novi hominis renascentia, et peccati originalis extinctione senserunt, praeter Papistas, etiam Osiander, Schuencfeldius, et Anabaptistae. Qui error quotidianum Christi beneficium, perpetuamque remissionem peccatorum tollit, et innumera alia incommoda gignit, praesertim quod putamus nos porro nostris operibus legi Dei satisfacere et iustificari posse. Quare Papistae dicunt, sanctos tantum de leviculis quibusdam peccatis dicere, Remitte remitte debita. Prudenter igitur sunt dicta Scripturae intelligenda, partim de imputativa iustitia, partim de inchoatis beneficiis, et simul de quotidiana applicatione: non de quadam semel peracta perfectione in omne futurum tempus duratura, tanquam si ita sit quasi quaedam prava qualitas abstersa a peccato, aut mala natura piorum, ut Deus ei plane non irascatur, nec lex eius illam accuset ultra. Qui etiam cum Psal. et Paulus dicit, iustitiam nostram esse peccatorum contectionem: non est intelligendum de quodam tegmine ita semel imposito, ut porro plane cerni nequeant, quae vel actualia subinde committimus, vel etiam originali

325 quod nobiscum circumferimus: sed de quotidiana condonatione, quoties per Christum ad thronum gratiae confugimus, ibique nobis mediatoris nostri persolutionem imputari et applicari flagitamus. Huc etiam pertinet gravissima illa quaestio, quomodo per fidem iustificemur, non scilicet ita, ut postquam semel promissionibus Dei assensi sumus, perpetuo porro in hac immunda vita pro iustis habeamur: sed tantum quatenus subinde hac mendica manu fidei una cum mediatore ad thronum gratiae patris confugimus, ibique precario aliena satisfactione a gravissimis criminibus reatuque absolvi iustificarique petimus.

Non pertinent quidem propriissime haec Theologica sententia ad hoc nostrum institutum, sed veluti parergon quoddam aut etiam appendix praecedentibus, adiiciatur, cum rerum ipsarum sit maxima cognatio.

¶ Quod bona opera (sicut D. August. lib. de Fide et operibus pronunciat) sequantur demum iustificatum, non praecedant iustificandum: falsoque dicatur, quod fides nunquam sit sine bonis operibus, si de actu, non de potentia sola praesentiae eorum id dictum intelligas, praesertim in prima iustificatione, non ista quotidiana perpetuave peccatorum condonatione: ex sequentibus liquet.

1 Bona opera sunt fructus bonae arboris. Facite igitur prius arborem bonam, ut Christus toties praecipit: id est, iustificetur et renovetur prius homo, tum demum bonos, et Deo acceptos fructus proferet: quia spinae non ferunt uvas, nec tribuli ficus.

2 Quia Christus ita in suis concionibus semper disservit, ut primum contritionem, postea fidem, tertio iustificationem, quarto demum renovationem et bona opera: seu Vade, et noli amplius peccare, posuerit, suaque doctrina in homine effecerit. Servetur igitur, ut non confundatur ordo ab ipso commonstratus in tantis rebus.

3 Sic Baptista iam conversis et iustificatis fructus poenitentiae imperat. Sic et Paulus Ephes. 2 primum iustificationem per gratiam, deinde renovationem, aut condi ad bona opera docet. Primum ergo est fides, deinde iustificatio, tertio renovatio aut nova creatio vel creatura, quarto demum bona opera seu boni fructus sequuntur. Stulte ergo simul et impie faciet, qui ante renovationem aut creationem hominis ad bona opera, ea collocare volet.

4 Certum est, fidem praecedere remissionem debitorum: est enim instrumentum aut medium, quo peccator ad remissionem peccatorum pervenit, eamve apprehendit. At dilectio, teste Christo, est effectus condonati debiti, Lucae 7. Non praecedit ergo condonationem debiti, ut fides. Est ergo fides initio sine bonis operibus actu praesentibus.

5 Ex charitate Dei erga nos oritur nostra charitas erga ipsum, non contra, 1. Ioan. 4. Sensus autem charitatis et favoris Dei est tunc demum in corde nostro, cum iam iustificati fide pacem habemus, cumque etiam donati Spiritu S. agnoscimus Deum esse nobis patrem propitium, clamamusque Abba pater.

6 Filius Dei venit, ut peccatores salvos faciat, Deus iustificat impium, et non operantem: Rom. 3, 4, Ergo in iustificatione revera non tantum non cooperantur, sed ne adsunt quidem bona opera.

7 Renovatio sequitur iustificationem, quam praecedit fides. At renovatio omnesque virtutes tunc, cum primum donantur, non sunt nostra bona opera, sed Dei ingentia beneficia, quae nos Deo debitores constituunt, et obligant, sicut et ipsa Spiritus sancti donatio: sed hinc oriuntur demum boni fructus. Ipsae etiam virtutes tum demum sunt fiuntve nostra bona opera, cum eas veluti sortem quandam nobis divinitus, teste Christo, ad negotiandum concreditam fideliter exercemus.

8 Hoc sane modo necessario redibimus ad fidem formatam et ad opera congrui, item quod nemo servetur sine bonis operibus, ut Maior vociferatur. Sic enim argumentabitur Maiorista quispiam aut Papista: Tantum viva fides, et quatenus ea viva est, iustificat: sed viva fides nunquam est sine bonis operibus actu praesentibus: igitur fides quae habet, seu cum habet, aut quatenus habet bona opera, iustificat. Igitur nemo iustificatur sine bonis operibus, quae adsunt et adesse debent, si non ratione meriti, at certe ratione debiti ordinationis divinae. Igitur fide ornata aut formata bonis operibus iustificamur.

9 Quod autem quaeso discrimen est inter istas duas locutiones, fides habens bona opera, seu fides cum habet, aut quatenus habet bona opera, et fides formata bonis operibus? Quare tum magnum Interim, tum et parva, praesertim Iuterbacense diploma, omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat.

10 Multo igitur melius sensit et locutus est de bonis operibus episcopus Rufensis contra Lutherum scribens, quam Maioristae nostri hoc tempore: cuius episcopi verba haec sunt: At Lutherus hîc dicet, quod fides, priusquam quicquam operetur, iustificet, ac propterea fidem absque operibus iustificare posse contendit. Et istud ego non inficior, nempe quod absque partu operum, hoc est, cum nondum peperit opera, iustificare quempiam potest: at iam parturit nihilominus, et est operibus gravida, nihil praeter partus tempus expectans: et quoniam potestate quadem intra se continet opera, quae nondum in lucem edita sunt. In margine sui libri ibidem Rofensis adscripsit notabile dictum, Fides operibus foeta ante partum iustificat. Hîc audimus Rofensem fateri, fidem in iustificatione non habere bona opera actu, sed tantum potentia: quia talis arbos sit, quae suo tempore bonos fructus ferat.

Melius nihilominus est Augustini dictum, quod simpliciter dicit: Bona opera sequuntur iustificatum, non praecedunt iustificandum. quo ostenditur, fidem iustificantem initio plane sine bonis operibus esse.

11 Tolerabilior est quidem locutio, Fides foeta bonis operibus, aut habens bona opera in potentia, iustificat, quam quod isti volunt eam semper inde ab initio habere actu ipso bona opera aut virtutes: sed tamen revera fides non est proxima causa aut mater bonorum operum, seu virtutum: verum hac demum ratione efficit illa, quod per fidem post iustificationem accipimus Spiritum sanctum, qui tum virtutes aut bonas qualitates in corde nostro generat aut plantat, nos renovans, et ad bona opera condens, quo ea

326 bona plantula faciat bonos fructus: tum etiam nos perpetuo regit et excitat vivos faciens, ducens in omnem veritatem, suggerens omnia pia ac salutaria consilia et cogitata, excitansque ad omne bonum. Atque ita reddit nos frugiferos aut operosos, nostraque membra interna et externa facit serva et organa iustitiae ac novae obedientiae.

Quare non recte dicitur, quod fides semper habeat actu ipso bona opera aut virtutes: non etiam, quod fides sit proxima causa et mater bonorum operum: sed est remotior eorum causa, ut modo dixi. Fides enim primum iustificat, postea apprehendit Spiritum sanctum, qui nos renovat et condit ad bona opera, seu efficit bonas arbores, unde tandem proveniant boni operum fructus.

Cavendum ergo est, ne currum ante equos, ut vulgo dici solet, seu effectum ante causam, et bonos fructus ante bonam arborem, et bona opera ante iustificationem ponamus: unde multiplices corruptelae articuli iustificationis ubertim scaturiunt, sicque paulatim in Papatum retrogradi redeamus.

Augustinus disserit 1 lib. de perfectione iustitiae contra Caelestium, duplicem esse piorum iustitiam et iustificationem: perfectam alteram, et alteram imperfectam. Eodem facit, quod nostri separant personae acceptionem a novae obedientiae acceptione.

Verum autem est, quod Scriptura quasi duo quaedam fora iudicii divini et approbationis hominum constituat, quorum prius possis, docendi gratia, vocare forum iustificationis, posterius autem novae obedientiae. Secundum quae duo fora sunt etiam Scripturae dicta distinguenda. Possis etiam aliquo modo vocare prius illud severius Dei iustitiae forum, posterius autem gratiae: vel etiam illud personae, hoc operum.

In priore agitur de vera iustificatione, quoties lex patefaciens peccatum, et omnes homines, etiam sanctissimos, omni tempore sub peccatum concludens, citat singulos, vel in prima iustificatione, vel etiam in quotidianis lapsibus, ad tribunal severae iustitiae Dei. Ibi enim iustissimus Deus exactissimam obedientiam erga suam legem severissime exigit, et insuper etiam perfectam naturae integritatem, secundum eam suam imaginem, quam initio nobis indidit, dicens: Estote sancti, sicut et ego sanctus sum. et: Maledictus qui non permanserit in omnibus quae scripta in libro legis. et: Qui in uno praevaricatus fuerit, omnium eritreus.

Huic tam severae iustitiae Dei nemo prorsus etiam sanctissimus suam iustitiam opponere potest: nemo prorsus ibi consistere potest. Omnes sancti ibi clamare coguntur: Ne intres in iudicium cum servo tuo Domine, quia non iustificabitur in conspectu tuo ullus vivens. et: Si iniquitates observaveris Domine, Domine quis sustinebit? omnes sancti coguntur ibi cum Davide dicere: Tibi Domine iustitia et gloria, nobis autem confusio faciei.

Tanta est vehementia ac severitas huius iustitiae, ut ipsummet illum sanctissimum Dei filium ei satisfacere oportuerit: quem quidem illa usque ignominiosissimam mortem, atque adeo etiam infernos ipsos detrusit. Illi etiam severo iudicio ac iustitiae Dei, quae vere est ignis omnia consumens, sola perfectissima ac mundissima iustitia obedientiae ac passionis filii Dei opponenda est. Ille solus est umbraculum contra tantum aestum, et tectum contra tam vehementem ac exitialem pluviam, frigus et procellam, ut saepissime a propheta Isaia pingitur.

Hoc igitur tugurio ac umbraculo quicunque se contegit contra tantam violentiam severae iustitiae Dei, seu quicunque fide hoc propitiatorium sacrificium et hunc agnum Dei peccata mundi tollentem arripit, ita ut ei satisfactio aut iustitia eius imputetur, eaque quasi induatur, sicut Paulus dicit, baptizatos Christum induere: is demum habens tanto iustitiae Christi tegmine contectam suam iniustitiam, ita ut quasi cerni a Deo imputarique nequeat, vere in severo iudicio Dei consistere potest.

Hunc iustitia Dei, quasi victa expugnataque tanto merito iustitiae Christi, peccatori illi per fidem imputato, cogitur (reddito debitorum chirographo, ut cruci affigatur) pronunciare iustum, ac vita aeterna dignum. Atque haec est proprie vera iustificatio peccatoris, de qua nobis nunc cum Papistis, et semper Ecclesiae cum omnibus iustitiariis et operariis certamen fuit, et de qua semper omnes perterrefactae conscientiae aguntur, et apud Deum laborant.

Omnis sanctus, teste Psal. 32, et Paulo Ron. 4, cogitur orare pro ea iustitia, quae est remissio, correctio, et non imputatio iniustitiae nostrae, clamans secundum Christi mandatum omni hora: Remitte remitte nobis propter mediatorem debita: et non cum Pharisaeo virtutes divinitus sibi infusas praedicare: sed potius contra cum publicano dicere: Esto mihi propitius misero peccatori ob iustitiam ac meritum unici Meschiae, ac dilectissimi filii tui.

Haec iustitia revera nihil aliud est, quam indui peccatorem nuptiali veste iustitiae Christi, per imputationem, quod splendidissimo vestimento ita contegatur nostra iniustitia, ut imputari non possit, sed necessario condonetur: seu est imputatio persolutionis Christi, quae idem est ac nostri debiti aut iniustitiae abolitio. Ex hac iustitia et iustificatione recte Paulus excludit omni tempore omnia opera, virtutes ac qualitates hominis, sive acquisitas, sive donatas: ut in Abrahamo ex tali iustificatione excludit opera ante et post circumcisionem facta, et in Galatis iam habentibus Spiritum sanctum, ipsorum opera: Item sua etiam, quae in extrema die ad iudicium veniens afferet: et denique quaecumque quoquo modo lex praescribere aut exigere potest. Hanc iustitiam toties vocat fidei et Dei, eamque confert cum legali, quam legalem affirmat consistere in illa regula Dei: Quicunque perfecte fecerit omnia mandata, vivet in eis: seu in obedientia perfecta virtutum ac bonorum operum. At contra fidei iustitiam dicit esse, fide Christum apprehendi, eiusque iustitia aut merito nostra peccata tegi, non imputari, et condonari. Haec ipsa iustificatio, et ei opposita monachorum infusa describitur a Christo, in illis duobus in templo orantibus: quorum aliter quidem gratias Deo agebat de virtutibus sibi ab eo donatis, eisque se iustum coram Deo opinabatur: alter vero tantum precatione fidei mendicabat gratuitam debitorum condonationem, et propter Meschiam, qui quidem longe iustior altero a filio Dei pronunciatur.

Huic gratuitae iustitiae imputationis etiam alii Pharisaei et Iudaei noluerunt esse subiecti, volentes

327 statuere proptiam iustitiam operum ac meritorum. Hac iustitia est, per fidem, iustificata peccatrix mulier prae Simone Pharisaeo: et hac peccatores, publicani et meretrices praeveniunt sanctulos operarios in regno caelorum. Hac ut servaret peccatores, venit Christus in mundum.

De hac ipsa toties agitur, quoties vel promittitur vel petitur remissio peccatorum: quae toties per Christum, ac nomine Christi annunciatur ac inculcatur, tanquam illud primarium, per quod aeternam vitam consequamur. Haec est iustitia, quae revelatur sine lege per Evangelium, et de qua dicitur, quod sanguis Christi nos lavet ab omnibus peccatis, et quod iustificemur sanguine aut obedientia Christi, aut cognitione ipsius: Rom. 5. Isa. 53.

Alterum forum gratiae, novae obedientiae seu approbationis et iustificationis est, cum Deus agit cum reconciliatis, aut priore illa severa iustitia, ob Christi meritum, iustificatis seu absolutis. In hac agit Deus benignissime, tanquam cum filiis, tenuia principia aut primitias mutilas obedientiae perinde in optimam partem interpretans, ac cum pater pusilli et imbecilli filioli minima officiola et benefacta amplissimis laudibus celebrat, extollit ac remunerat, perinde ac si valde perfecta et praeclarissime peracta catorthomata essent, nihilque eis prorsus deesset.

In hac sane iustificatione aut Dei approbatione ita diligimur nos ac nostra opera in dilecto filio, ut etiam operum nostrorum crebro ratio habeatur, eaque non parum laudentur. Huc pertinet illud: Iustus est qui facit iustitiam. Et: Attendite ne faciatis iustitiam vestram coram hominibus. Huc pertinet infusa aut donata iustitia cum suis effectibus aut fructibus, ad quos nos in Christo conditi sumus, ut ambulemus in eis.

Ad hanc approbationem aut iustificationem referendae sunt omnes celebrationes iustitiae aut pietatis sanctorum, ut cum Zacharias et Elizabeth dicuntur iusti et irreprehensibiles fuisse coram Deo, ambulantes in omnibus mandatis Dei. Item cum Iosephus dicitur fuisse iustus: cum Moses, David et alii sancti viri nomine integritatis ac sinceritatis praedicantur: et denique quandocumque bonis operibus praemia promitttuntur.

Secundum hanc Paulus dicit se expectare coronam gloriae ac iustitiae, et secundum hanc probabit Christus sanctos in extremo iudicio: ex ea tanquam ex veris fructibus illam priorem agnoscens et indicans, in qua proprie salus nostra consistit: Matth. 25.

Haec iustitia est veluti consequens aut fructus illius prioris. Haec adeo tota innixa illi est, et supra eam fundata, ut sine ea plane nec ad momentum quidem consistere possit. Debet autem sane omnino consequi illam, iuxta Christi mandatum: Vade, et noli amplius peccare, ne quid tibi peius accidat. Ac verum certe est, si quis non vult ambulare secundum spiritum, sed secundum carnem: quod ille etiam fidem amittat, atque ita alteram quoque illam iustificationem, qua proprie servamur, perdat.

Qui ergo recte Scripturam secare volunt, haec duo fora iustificationis et approbationis Dei diligentissime distinguere debent, nec illa aut Scripturae dicta inter se nefarie commiscere.

Illustri autem similitudine, aut potius ex re ipsa sumpto discrimine declarari, ac veluti ante oculos depingi hae duae iustificationes possunt. Prior enim quidem talis est, quod Deus per eam peccatorem servum, imo potius inimicum suum, ob amplissimum meritum iustitiae filii, ipsi per fidem ac imputationem indutae, pro iusto accipit, approbat, et in filium adoptat, donans ei insuper spiritum adoptionis, per quem renovatur.

Haec vero posterior perinde est, ac cum benignissimus pater cum filiolis suis indulgentissime agit, eorum vel minima initia virtutum ac bonorum operum exosculans, ac praeclarissimis tum laudibus, tum et praemiis ornans. In hac approbatione novae obedientiae non requiritur perfecta legis impletio, sicut in altera: sed ac quiescit Deus in sedulo filiorum conatu.

Nec semel tantum aut raro illa prior iustificatio aut approbatio peragitur, sed subinde ad eam lege ac severa Dei iustitia nos citante, confugere cogimur: sicut Christus praecipit angelo Laodicensi, ne iactet suas divitias, sed extremam suam nuditatem ac deformitatem agnoscat, et ad ipsum confugiat, quo ab eo consequatur preciosissimas vestes, quibus suam nuditatem, turpitudines et dedecora contegat, Apocal. 3. et Ioan. in 1 Epistola affirmat: Quod si quis, quicunque demum is est, putet se carere peccato, seipsum fallat, et Deum mendacii arguat: sin autem agnoscat, et coram Deo confiteatur se esse peccatorem, petatque ab eo debitorum condonationem, is habeat apud Deum propitiatorem ac mediatorem, per quem facile condonationem consequatur.

Illam perpetuam iustificationem nos per mediatorem nostrum, fidei precatione omnibus horis mendicare iussit filius Dei, dicendo: Remitte nobis debita nostra.

Nefarie igitur faciunt Papistae, qui benignitate Dei abutentes, dicta Scripturae et etiam patrum, de hac posteriore iustificatione aut approbatione agentia, trahunt ad illam priorem, atque ita utramque corrumpunt, meritum Christi horribiliter obscurant, et denique innumeras animas aeterno exitio involvunt ac submergunt.

Horatius praeclare praecipit, rerum cognitionem ante omnia necessariam esse ad rectam scriptionem: quia scribendi recte sapere sit principium et fons, et quod eum rem probe cognitam meditatamque habeat, non sint vel verba vel lucidus ordo destituturus. Quare iubet non tantum ipsum caput aut genus principalis materiae cognovisse, sed et aliarum rerum ac personarum, quarum qualiscunque mentio forte fieri in scriptione potest, naturam ac proprietates: pro exemplo proponit, quod oporteat nosse aetatum et conditionum, aut graduum hominum mores: quandoquidem alia sint natura ac ingenium, sermones et actiones puerorum, alia iuvenum, alia virorum, alia denique senum, aut etiam prorsus decrepitorum alia item ditium, felicium, ac potentium, alia afflictorum, pauperum, et tenuis sortis homuncionum.

Hoc idem recte praecipi potest, etiam iis qui bonos authores intelligere volunt: quia sermo eorum vel sumptus est ex diversissimis huius vitae rebus, vel ad eos quoquo modo alludit, vel denique subinde obiter saltem earum meminit: unde si quis eas prorsus nesciat, etiam ipsum sermonem non intelliget: ut si

328 quis rem nauticam prorsus ignorat, is non bene intelliget, quid sit ad clavum sedere, quid plenis velis ferri, quid sentina, malus aut fluctus, portus, variaque navigantium pericula, res, et naufragia: non scit quid sit anchora, aut sacra anchora, aut cur Hebr. 6 dicatur, Habemus spem veluti anchoram animae, tutam ac firmam. Contra etiam, si quis tantum in mari versatus est, nec unquam agriculturam aut rem pecuariam vidit, multas voces ac phrases inde sumptas prorsus non intelligit.

Plurima profecto in poetis, aliisque bonis authoribus, Graecis ac Latinis, multo rectius intelligent, qui in Italia versati sunt, quam qui nunquam illa loca adierunt, variasque ibi res ac mores viderunt. Quid sit vites maritare arboribus, non facile quis ex Germanicis vinetis intelliget. Quam multas voces ac phrases veterum nunc non satis intelligimus, ob solam ignorationem multarum vetustarum rerum ac morum, ad quas illae respiciunt aut alludunt, seu unde illae desumptae sunt.

Verum in hoc genere etiam illud observandum est, quod cum sacrae Literae sint mire studiosae brevitatis, ut in proprio Capite dixi, saepe unica voce rem quampiam attingendo, plurima indicare volunt, sicut ferme veteres in proverbiis ac symbolis factitarunt. Quare Scriptura unica voce indicata, vult ac veluti iubet totam eam rem evolvere, eiusque proprietates expendere, et prudenter, ac quatenus conveniunt, ad praesentem scopum accommodare: ut cum homo Christianus dicitur esse ovis, vel peregrinator, impius autem hoedus, et filius huius seculi: cum Meschias dicitur esse agnus Dei, aut cum avarorum rapacitas cum perdice confertur, seu cum doctores, sal, lux, fundamenta oeconomi et pastores nominantur. Alii scriptores plerunque plenius similitudines evolvunt, aut res quas attingunt, tractant.

Mira quoque est earundem rerum varietas in diversis regionibus: exemplo sit quod in Germania et pluribus aliis locis, quanto est solum lapidosius, tanto natura sua sterilius: at in mea patria contra est tanto foecundius ac pinguius.

Proinde videndum est lectori sacrarum Literarum, ut variarum prorsus reum, praesertim incommuni vita versantium aut exstientium, noticiam aliquam habeat. Quarum aliae sunt omnibus gentibus communes, seu etiam eadem ratione tractantur, aliae illi tantum genti ac loco specialiores, aut etiam plane propriae, aliisque ferme prorsus ignotae. De quarum aliquibus postea clarius dicetur.

Esset vero utile rudioribus, hîc tum res ipsas aliqua compendiaria explicatione proponere, tum etiam voces ac phrases inde deductas explicare. Sic enim omnia fierent eis notiora ac expeditiora: verum is labor nimis longam operam requireret: et tractantur ista passim a diligentioribus Commentatoribus. Quare tantum admoneo, ac veluti subindico, quomodo varie vocum significationes ac locutiones sacrarum Literarum, a diversis rebus oriantur.

Nec tamen hîc requiritur summa et exactissima quaedam cognitio, sed mediocris tantum, qualem ferme sola experientia, et aliquo usu rerum percipere possumus: cui tamen etiam librorum lectio, et expertorum hominum interrogatio accedere potest.

Verum hîc diligentissime illud periculum damnumque cavendum est, ne sicut ex externarum seu communium rerum noticia, ali quod adiumentum ad intelligendum sermonem sacrarum Literarum accipere possumus et debemus: sic etiam ipsas primarias res aut sententias, quas proprie ex sacris Literis discere deberemus (ut quid sit Deus, eiusque voluntas, quid et qualis sit homo, quid peccatum, quid iustitia aut iustificatio, fides, gratia, aut imputatio, sacrificium, sacerdotium, et peccatorum expiatio, qua ratione iustificemur aut salvemur, ac similia) aliunde discamus: easque cogitationes aut noticias in sacras Literas inferre, ipsasque ad eas accommodare, aut potius violenter contorquere conemur. Usitatissimum enim est, ut ex praeconceptis iam antea noticiis ea quae postea audimus aut legimus, iudicemus: sicut Tityrus dicit se, antequam vi disset Romam stulte cogitasse, eam esse similem Mantuae aut Veronae, sed postea deprehendisse eam tanto caeteris amplissimis civitatibus esse maiorem, quanto sint proceriores cupressi viburnis. Sic rustici omnia urbana secundum suas res ac noticias, cives contra examinare solent: sic Iurisp. Theologica ex iure, Theologi contra eorum quaestiones ex Theologia iudicare conantur.

Atque in hoc genere foedissime peccaverunt Sophistae, tametsi etiam ferme omnium temporum Theologi: qui cum initio ex erudita Grammatica, Dialectica et Rhetorica, reliquaque Philosophia, aliquam cognitionem naturae sermonis, rationis disserendi et rerum communium percipere debuissent, ut aliquid adiumenti ad intelligendum sermonem et cogitandum in hac professione haberent, ipsam vero rei aut materiae principalis totius Theologiae institutionem solum ex sacris Literis haurire: illi contra inversoque ordine, non ancillares aut adminiculares quasquam noticias facultatesque sed ipsam principalem rerum Theologicarum scientiam ex illis suis paedagogicis, humanisque scientiis hauserunt. Qua idea Theologiae, in suo cerebro iam praeformata, tantum ferme in eum usum sacras Literas cognoverunt, ut eis ad stabilienda illa sua Philosophotheologiae somnia abuterentur, et contra omnes tuerentur: sicque tum Theologiam tum et sacras Literas prorsus inverterunt, ac perverterunt.

Nam ex Philosophia didicerunt, hominem esse animal rationale, habere semina principiorum ad omnes scientias et virtutes, rationem quae recta sunt monstrare, et voluntatem eadem appetere, posse hominem illa rectitudine rationalis partis et institutione ac exercitio se ad omnes virtutes assuefacere, earumque sibi habitus comparare, per quas porro et iustus et beatus fiat. Hasce vanissimas persuasiones, ceu falsas quasdam stateras, pondera, mensuras, ac perpendicula seu κριτήρια et amusses cum semel ex Philosophia hausissent, penitusque cordi ac animo suo infixissent, necessario toti ad iustitiam legis inclinarunt, ac beneficia Christi et Evangelion de eis ignorarunt, contempserunt et corruperunt, dum id ad suas opiniones violenter attemperarunt. In hanc sententiam praeclare dicit proverbium, οὐ δόξα βιάζει τὴν ἀλήθειαν , opinio affert vim veritati.

Quare sicut omnium rerum cognitio ob prius indicatas causas, aliquo modo iuvat intellectionem sacrarum Literarum: ita contra omnibus modis agendum ac videndum est, ut res ipsas ac sententias Theologiae proprias, praecipuarumque rerum definitiones non ab extra in sacras Literas inferamus aut intrudamus:

329 sed inde potius summa diligentia et in timore Dei, collatisque Scripturae testimoniis hauriamus, easque utraque manu retineamus et sequamur.

Iam igitur ad institutum accedentes, monstremus, quomodo variarum rerum cognitio sermonem illustret: primum vero dicam de rebus, aut earum proprietatibus, quae omnibus regionibus ac gentibus communes sunt: deinde de illis quae peculiariores sunt Palaestinae soli.

Utile igitur esset omnium rerum naturam nosse, vel mediocri quadam noticia, praesertim autem hominis, eiusque virium vel physicarum, vel rationalium, vel etiam motuum et actionum ipsius. Quare omnium artium noticia tum logicarum, tum et naturalium, atque adeo etiam mechanicarum et rusticarum, prodest ad sacrarum Literarum cognitionem. Quin etiam communis sensus, quotidianaque experientia, tum malitiae, tum et virtutum recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest.

Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur variae similitudines et metaphorae, ut a gloriosa eius specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et ea porro prae stellis: sic alii pii prae aliis sint in resurrectione fulsuri. Alias a strenuo eius cursu, et simul caeteras stellas excellente forma, ac etiam efficacia, sumitur descriptio Christi: ut Psal. 19, quod sicut ille strenue ac gloriose currat per totum caelum, ab uno horizonte in alium, omniaque suo calore calefaciat ac vegetet: sic et Christus gloriose in Ecclesia sua regnet, suaque operetur. Sic et Mal. 4, vocatur sol iustitiae. Alias per vivificam eius vim declarantur omnigena beneficia caelestis illius patris, ut quod dicitur Deus facere splendere solem suum super bonos et malos. A tristi specie eclipsis aut etiam rubedinis solis ac lunae, sumitur descriptio tristis status rerum: ut Isa. 13, Obtenebratus est sol in ortu suo, cum quidem vel maxime gratus, amoenus ac salutaris esse solet: et cap. 24, Erubescat luna, confundetur sol. Sic Ioel. 2 et 3. Sol et luna obtenebrati sunt. Idem valet, occidere solem in meridie, Amos 8, Mich. 3, Ier. 15.

A fervore solis sumitur metaphorica locutio, significans omnis generis molestias: Non uret te sol per diem, nec luna frigore afficiet per noctem. Psal. 121, Isa. 49, sol etiam dicitur dominari diei, et luna nocti: quia hisce temporibus eorum praecipuus usus est. Gen. 1, Psal. 136, Ieremiae 31. Sic ab aliis quoque proprietatibus solis ac lunae sumuntur aut Metaphorae aut similitudines in Sacris, aut certe fiunt aliquae allusiones ad eas, quas cognovisse vel vulgari tantum quadam noticia, ac expendisse omnino operaeprecium fuerit ad sacrarum Literarum intellectum.

Sic Christus de prognosticis futurarum tempestatum in sole ac toto caelo conspectis dicit, Iudaeos quidem faciem caeli considerare solere, et ex alio indicio alia divinare: at spiritualis caelorum regni iam ad eos venientis formam agnoscere nec posse, nec velle.

Meteororum quoque cognitionem vel vulgarem, vel etiam pleniorem pernosse utilissimum foret, ad sacrarum Literarum intellectum: ut sunt venti, nebulae, nubes, pluviae, ros, pruina, nix, grando, tonitrua, fulgura, fulmina. Innumerae enim locutiones hinc quoque petuntur, aut certe huc respiciunt: ut postea dicam, de Philistea, et eius caelo.

Cognoscere ac considerare naturam animalium, tum communium, tum etiam aliquorum variorum, utile est: ut hirundo et ciconia dicuntur nosse tempus suum, quo apparere incipiant, at homo ignorare tempus visitationis divinae.

Quin etiam asinus et bos dicitur agnoscere praesepe domini sui, et dominum suum. Hoc melius intelligitur ex Germanico more, quam ex multis aliis locis. Hîc enim cum vaccas et capras in civitatibus habeant, reverso ex pascuis toto grege, sponte sua quaeque suorum herorum domos, nemine monstrante, repetunt, etiam in frequentioribus et amplioribus civitatibus, ubi homines aliquando viarum labyrinthis decipiuntur: alibi id moris non est. Equus et mulus sunt ferociora iumenta, quare frenis et stimulis ea domari et regi necesse est, ut obediant hominibus: sic Deus quoque suos contemptores solet non raro tristi cruce, et etiam atrocioribus poenis frangere ac domare, ut tandem humiliati, discant iustificationes Dei. Psal. 33. Ovis sua multiplici utilitate, innocentia, patientia ac simplicitate, pios significat: sicut et columba. Contra capra, leo, et corui, lupi, vulpes, ursi ac pardi: gallinae quoque, et pullorum eius ac aliarum avium, ac nidorum ipsarum nonnunquam aliqua mentio fit. Nam Christus per gallinam, pullos benignissime foventem, suam ac caelestis patris infinitam misericordiam et beneficentiam erga genus humanum declarat. Quorum omnium et aliorum natura expensa, facit non raro sermonem dilucidiorem.

Multae voces ac locutiones a foro et politia sumptae sunt, aut eo alludunt, aut de eis rebus aliquid dicunt, quare tum morem forensem, politiarumque leges ac formas, tum et phrases vocesque earum nosse utile est: ut quomodo imperitus, praesertim reus, soleat ibi esse trepidus et consilii inops, quomodo contra accusator sit audax, vehemens, infestus ac crudelis, et etiam calumniator: quomodo advocati ac intercessores, suum clieotem instruant, animent et foveant ac tueantur: quomodo iudex malus, propter munus aut alioqui ob respectum personarum, affectusque, soleat debiliorum bonas causas pervertere, et contra amicis et potentibus in pessima causa favere: et vicissim quomodo iustus iudex citra affectus et prosopolepsiam, soleat iudicium ac iustitiam facere, insontes ac oppressos absolvere, liberare ab oppressoribus et calumniatoribus. Huc etiam faceret cognitio politiae, ut quam arcte vel rex subditis, vel illi vicissim ei obstricti sint, et quae nam officia sibimet invicem debeant. Ex harum enim rerum cognitione melius intelligi possent descriptiones Christi, tanquam advocati et intercessoris apud patrem, praeterea tanquam spiritualis regis Ecclesiae suae, item spiritus S. tanquam perpetui nostri advocati ac consolatoris piorum hîc in terris. Hinc quoque calumniatoris satanae, perpetuae accusationes, incredulorum damnatio, et credentium absolutio et iustificatio: item quam tristis res sit reatus, quam contrâ bona, remissio peccatorum aut criminis, plenius cognosceretur, et innumerae plane voces, locutiones dictaque ex foro

330 vel politia sumpta, aut eo quoquo modo respicientia, passim in sacris Literis melius intelligerentur.

Sic et agricultura, vinetorum cura, ac res vinaria, et etiam pecuaria, utcunque perspecta, multa reddet in sermone sacrarum Literarum illustriora: ut cum parabolae sumuntur a plantatione et cultura vinearum, Isaiae 5. et passim in Evangeliis, ac Psal. 80 et 129. Sic ex re pecuaria melius cognosci poterit, cur Christus se quidem pastorem, nos vero oves esse dicat: et quomodo oves vocem sui pastoris agnoscant, eumque sectentur, et alienum fugiant.

Res quoque oeconomica et etiam mercatura, non paucas tum voces, tum locutiones ac similitudines illustrabit. Illa insignis maximique usus vox Imputatio et imputare, potissimum ex mercatura venit et primum inde exponenda est, ut in Hebrais, abunde ostendi. Sic quaedam locutiones varium vestitum vel domesticum vel militarem respiciunt: quaedam voces ex conviviis ac symposiis, poculis et propinationibus sumptae sunt: quare illorum quasi fontium, unde primum ortae sunt, cognitio eas facit clariores et significantiores. In primis vero hominis (ut et prius dixi) cognitio, eiusque partium et virium internarum ac externarum, et praesertim motuum ac effectuum cum suis adiunctis est pernecessaria ad intelligendum sermonem sacrum. Hinc enim apparet, quomodo voces notantes vel potentias vel motus aliquos hominis, simul quoque iam praecedentia, iam sequentia denotent. Nolo hanc amplissimam materiam prolixius persequi tantum exempla quaedam proponam.

Ostendi in libello de Fide et priore parte huius Operis, saepissime omnia verba noticiae qualiscunque vel rationalis partis, vel etiam solius animalis aut sensuum, non tantum noticiam, sed etiam motus eam noticiam naturaliter sequi solitos denotare: ut, Cognoscere et videre, pro curare: credere, pro fidere: quia si cui promittenti opem credimus, mox etiam plerunque fidimus: audire, pro intelligere et obedire. Christus iustitia sui iustificabit multos, Isaiae 53. id est, vera fiducia, quia noticia boni nostri necessario parit aliquam fiduciam. Sic iudicare, pro sententiam ferre, et tum punire sontes, tum liberare insontes. Sic quoque monstravi, verba et nomina affectuum, amare, odisse ira, et alia, non raro etiam sequentes motus et actiones denotare: ut in Metonymia et praedictis vocabulis plenius ostensum est. Saepe etiam contra externi motus aut actiones hominis significant eius internos motus: ut, ridere aut flere, pro bene aut male habere: illuminare faciem, aut levare faciem ac caput, vel contra demittere itidem, pro laeticia aut tristicia animi ponitur: ut in ira invidiaque Caini et tristicia Annae describitur. Sic per laetari, exultare et gloriari in Domino, creberrime antecedentes motus, nempe agnitio et fiducia Domini, declarantur, aut certe simul comprehenduntur. Sic confiteri Domino, et celebrare eum, saepe indicat agnitionem beneficiorum eius, et gratitudinem pro illis. Osculari Meschiam, Psal. 2, significat agnoscere, accipere eum, ac ipsius veram religionem, et porro etiam beneficia percipere.

Manifestum ergo ex hisce exemplis est, maximam lucem sacro sermoni afferre, vel mediocrem noticiam saltem ex ipsa experientia ac quotidiano usu colloquioque hominum provenientem communium rerum totiusque naturae, praesertim vero eorum quae maxime nobis sunt obvia et quotidiana. Dixi vero haec tantum monitionis cuiusdam gratia, ut ostenderem hinc quoque necessario aliquod subsidium ad intelligendas sacras Literas petendum esse, cum hoc etiam medium aut organon plurimum ad illustrationem sacri sermonis facere possit: non ut ipsam tam variarum rerum scientiam hîc exponerem, quod esset prolixissimae operae, et tum ex continua rerum experientia, tum ex peritorum sermone, tum denique et ex variis scriptoribus haberi haud difficulter potest.

Quoniam vero de aliquibus rebus omnibus gentibus ac religionibus communibus brevissime, ac in genere tantum monui: dicam nunc de illis quae Palaestinae et Israelitis magis propria sunt, aliquanto plenius et magis per partes, etc. In omnibus igitur (ut dixi) gentibus ac linguis fit, ut tum sermo plurima sumat a natura et ingenio locorum et etiam hominum, dum vel Metaphoras ac similitudines inde petit, vel eo alludit: tum etiam loquentes inter loquendum ac disserendum de rebus quibuscunque, praesertim vero cum agitur de singulis individuis aut casibus, multam eorundem mentionem faciant: ut si quis illa ignoret, etiam ipsam scriptionem aut disceptationem de rebus minus exacte assequatur, vel saltem non ita illa adficiatur, ut fieri oportet in Sacrarum literarum lectione. Utile igitur fuerit ad sacrorum librorum intelligentiam, tum naturam, proprietates ac temperamentum soli et caeli Iudaicae regionis, tum situm eiusdem, tum denique et mores gentis illius penitus pernovisse.

Aer fuit in illis locis valde calidus, aut potius fervens, utpote valde meridionalibus. Notum enim est, quod quanto magis ad meridiem tendas, tanto sint omnia tum fervidiora, tum aridiora: et contrâ quanto magis ad Septentrionem, tanto magis omnia loca tum et humidiora.

Ad audendum porro illorum locorum calorem, et illud multum fecit, quod alicubi fuerunt multae arenae, et praesertim multa saxa, quae ita a sole inflammantur, ut veluti ardentes quidam carbones vicissim de se fervorem effundant. Auxit et illud calorem, quod in illis vallibus multa loca fuerunt valde aprica, ubi maior est solis vis: quod item loca fuerunt inaquosa, et rarae in aestate pluviae, vel potius nullae, ut postea dicetur, quibus homines et iumenta ac terra ipsa, restincto calore, recrearetur.

Adcrevit quoque molestia caloris ex eo, quod in ascendendo et descendendo motus fuit hominibus et iumentis difficilior. Denique habuerunt propriam quandam calamitatem ventorum orientalium ac meridionalium siccorum, et omnia adurentium, multo magis quam Boreas frigiditate sua solet in Italia, quae ipsa Boreae malitia Germanis minus noxia notaque est. sicut poeta inquit: Boreae penetrabile frigus adurit.

Ex hoc tanto aestu, sunt variae locutiones de nimio calore: ut sunt, Cum incalesceret dies: Per diem consumpsit me aestus: Gestavimus pondus et aestum diei: Meschias erit munimentum contra aestum: Exarui sicut ariditates aestivae.

Quoniam porro ibi tantus fuit aestus, inde secutum est, ut maxima fuerit utilitas, aut etiam necessitas refrigerii, sive ex umbra provenientes, sive ex nube, sive ex ventorum respiratione, sive ex aquis aut denique

331 pluviis, vel etiam rore, refrigerantibus eos. Hinc celebratur umbra arborum, tugurii, nubis, praesertim aestate, ac in primis rupium et petrarum: quae fuit tanto frigidior, tum quia validius solis radios arcuit, rum quia ad radicem petrae aut sub petra, est quasi quiddam subterraneum, etiam cum non sunt cavernae.

Hinc sunt tam variae phrases, ab umbra, aqua, refrigerante nube, et petris sumptae: quas ne longius enumerare necesse sit, unum locum Isaiae adscripsisse ex cap. 32 suffecerit. Et erit vir ille (Meschias) quasi latibulum a vento, et absconsio ab imbre, quasi rivuli aquarum in arido loco, et quasi umbra petrae in terra deserta. Hinc etiam celebratur desiderata ad refrigerationem aeris, et humectationem terrae ac frugum procreationem pluvia, ros, nix, nubes, et irriguae aquae.

Hanc naturam loci ac caeli nisi quis probe noverit et expenderit, non intelliget, cur tantopere celebrentur umbrae, rivi, petrae prominentes, nubes auram refrigerantes, venti aestum mitigantes: non etiam intelliget satis metaphoras et similitudines, inde ad descriptionem Meschiae, aut aliorum bonorum traductas, aut certe, non perinde illis adficietur. Hic idem fervor regionis fuit etiam in causa, cur ibi fruges, poma, vuae aliique fructus multo citius maturuerint, quam in hisce regionibus. Quod discrimen etiam in multis locis Europae atque adeo Germaniae atque Italiae cernitur.

Ex hoc eodem loci fervore accidit, ut omnia meteora sint illic vehementiora, ut notissimum est fulgura et fulmina, ac grandines subitosque turbines, pluvias et tempestates, esse multo violentiores in Italia, quam in Germania. Longe vero etiam importuniores ac impetuosiores sunt in Iudaea, quae ob supra dictas causas, multo est Italia fervidior.

Hinc fit, ut turbines ventorum, et tonitrua celebrentur, ac per illa metaphorice, non raro Dei aliaeque calamitates describantur. Ier. 23 et 30: Ecce quasi tempestas Domini egressus est furor, tempestas, inquam, permanens, quae in capite impiorum residebit. Eiusdem 25, Sic dicit Dominus: Ecce malum egredietur de gente ad gentem, et turbo magnus excitabitur de lateribus terrae. Sic Isaias dicit, Meschiam fore latibulum a tempestate, cap. 4 et 25.

Sunt et a grandine, gelu, nive et pruina multae locutiones passim in Scriptura sumptae, aut earum faciunt mentionem. Psal. 148: Ignis, grando, nix et vaporatque spiritus procellosus faciens mandatum eius. Psal. 18, Et intonuit in caelis Dominus, grando et carbones ignis, et misit sagittas suas, dissipavitque eos: fulgura eiaculatus est, perdiditque eos. Et apparuerunt inundationes a quarum, et discooperta sunt fundamenta terrae ab increpatione tua, Domine, a flatu irae tuae. Quae descriptiones irae ac poenarum Dei respiciunt ad illas horrendas tempestates, quae in illis locis accidere solent: quae multo rariores ac ignotiores sunt in Septentrionalibus partibus.

Pluvia aestate ferme per integros tres menses, teste Hieronymo, nulla ibi est: sed tantum quam vocant, matutina et serotina, id est cadens tempore sementis seu in autumno, et cum iam germinant spicae, seu vere. sic et in Cypro accidit. Quin et in Italia rariores sunt pluviae media aestate. Ratio est, quia ingens aestus absumit vapores, unde nubes creari queunt. Ideo Sam. cap. 12, lib. 1 , veluti grande miraculum in testimonium suae innocentiae et peccati populi facturus, impetrat a Deo, ut media aestate tonet et pluat. Sic enim ibi ad verbum legitur: Sed et nunc state, et videte rem istam grandem, quam facit Dominus coram oculis vestris. Nunquid non messis tritici est hodie? Clamabo ad Dominum, et dabit tonitrua et pluviam: ut cognoscatis et videatis, quod malitia vestra magna sit, quam fecistis in oculis Domini, ut peteretis vobis regem. Clamavit itaque Samuel ad Dominum, et dedit Dominus tonitrua et pluviam in die illa: timuitque multum universus populus Dominum et Samuelem. Et dixit populus ad Samuelem, Ora pro servis tuis ad Dominum Deum tuum, ne moriamur.

Hinc porro ex defectu pluviae tam longi temporis et illis immensis ardoribus, sequi solitae sunt illae immensae ariditates, arefactiones herbarum, frugum, et etiam ferme arborum. Inde etiam factum est, ut horti et arbores irriguae, ac iuxta decursus aquarum sitae celebrentur, quod earum folia non defluant, quod fructus ferant in tempore suo: et denique quod quicquid agant, prosperetur: per quas porro pii depinguntur, qui perpetua clementia ac favore Dei foventur et iuvantur: per diversas vero arbores, impii favore ac ope Dei destituti.

Fuit praeterea ea regio valde saxosa, abundans tum parvis lapidibus, tum ingentibus petris, quas vivas vocant: quarum aliae fuerunt perpetua quadam serie dispositae aut cohaerentes, praesertim circa montes aut in vallium lateribus: aliae etiam quasi solitariae, habentes in se amplas et profundas cavernas: aliae in altum ex terra prominentes, quae ob hanc formam metaphorice dentes vocatae sunt. Talium petrarum, et quidem superius latam superficiem habentium, fit mentio tum in historia Alexandri Magni, quas aegre expugnaverit, tum in Salustio. In tali petra urbs nobilis Arabiae sita est, quae ideo vocata est Petra. Cuius aliquam speciem exhibet in Thuringica valle Cala, a pulchritudine dicta, ad Salam in una continua petra, licet non admodum eminente, sita, a qua non procul Iena est, ob vini fertilitatem sic Hebraico nomine appellata. Talis igitur eminens et praerupta petra fuit Etham, in quam confugerat Sampson, Iudic. 15. Item petra Rimon in deserto, in quam confugerant reliquiae Beniamitarum, viri nempe 600: Iud. 20. Describuntur eiusmodi petrae, 1 Sam. 22. Abiit Saul ut investigaret Davidem, in summitatibus petrarum, ubi hirci syluestres habitant. In tali aliqua rupe forte et Elias consederat, 2 Reg. 1, tametsi ibi vocetur vertex montis. Tales fuerunt illae duae praeruptae petrae, qua transivit Ionathan apud Philisthaeos, 1 Sam. 14. Similis petra eminet in medio Rheni, in cataracta maiore prope Schafhusium, quam tot seculis, tanto impetu aquae ac glaciei ingenti vi impingentis non abscissam esse, plane miraculosum est. Talium et aliarum petrarum cavernae ac umbrae passim in Scriptura celebrantur. In tali caverna latitavit David, cum Saul eum quaereret, cumque ei oram vestimenti abscinderet, 1 Sam. 24.

Montosa quoque valde fuit terra Canaan. Fuerunt autem valde varii montes: alii praealti, ut Tabor, Carmelus, Hermon, Libanus, et alii aliqui. Alii fuerunt minores, quos vocant colles: al i fuerunt valde acuminati et praerupti, aliique alias formas aut species proprietatesque habuerunt. In eiusmodi praerupti collis vertice consederat Elias, 2 Regum 1.

332 Tales praeacuti duo monticuli fuerunt Garizin et Ebal, sibi invicem admodum vicini: ex quorum altero, nempe Garizin, benedictiones populi Israelitici recitatae sunt: ex altero vero, Ebal, maledictiones, si legem Dei non observarent. In quo etiam iussu Dei, Deut. 27, Iosuas erexit statuam, aut lapideam quandam molem, in qua scripsit verba legis: et praeterea altare, ac sacrificavit Domino. Iosu. 8. Ibidem credo etiam Sichemitas unxisse sibi Abimelechum filium Gedeonis in regem, atque huius statuae in ea narratione fieri mentionem, Iudic. 9. Quare etiam Elon ibi rectius quercum, quam planiciem verteris. In monte enim et illo quasi sacro loco rem gestam esse, ubi Iothan exaudiri potuit, verisimile est: ex opposito vero colle Garizin clamavit, imprecatusque est eis Iothan iustam maledictionem, ob caedem filiorum Gedeonis: quae eis etiam paulo post accidit.

Iam si quis ignoret quam praerupti, eminentes, et sibi vicini cacuminibus illi montes fuerint, et tamen interea itinere, si ab alterius vertice in alium transcurrere velis, remotissimi: non facile divinare poterit, quomodo vel exaudiri Iothan potuerit a Sichemitis, vel etiam aufugere, si quis ab eis ablegatus forte eum insecutus sit. Ex eodem etiam intelligi potest, quomodo populus in medio illorum verticum stans, potuerit exaudire benedictiones et maledictiones, ex illis cacuminibus factas. Ex situ igitur formaque locorum illorum sermo historiaeque istae rectius intelliguntur. Alii montes fuêre sylvosi, alii pascuosi, ut Basan. Sic et colles alii vinetis et ficubus, alii olivetis fuêre consiti: plerique omnino utiles, et non steriles, sicut in multis aliis locis sunt aridi, et nihil ferentes. Hinc fit, ut celebrentur arietes et tauri Basan, quin et quercus Basan.

Fuit item multis vallibus referta, quarum aliae fuêre mediocres, cultae et amoenae: cuiusmodi fuit illa pulcherrima vallis Hinnon prope Ierusalem, postea ob idololatriam Trophet dicta. Talis olim fuit vallis Sodomae. Aliae fuere admodum profundae ac vastae, syluis et dumis refertae, eoque intus tetrae et horrendae. Unde illud Psal. 23, Etiamsi ambulavero per vallem umbrae mortis, non timebo malum, quia tu mecum es. Talis plane est vallis Arsiae fluminis in mea patria, qui est Plinio terminus Italiae.

Ex hac porro regionis confragositate, montositate, ac (ut ita dicam) vallositate, et praeterea tam violentibus meteoris ac subitaneis ingentibusque imbribus solitum est sequi, ut subito ingentes, terribiles et noxii satis pecoribus ac hominibus torrentes sint excitati, qui de montibus ruentes, late in subiectas planicies exundaverint. Hinc sunt tam variae metaphorae de torrentibus Belial, et exundationibus, strepitu aquarum multarum, luto profundo, et similibus locutionibus, ad iram et poenas Dei, exercitus advenientes, et alias calamitates traductae, quae passim in Scripturis, praesertim in Prophetis, et inprimis in Psalmis celebratae, et subinde sunt iactatae.

Homerus, ut homo Asiaticus, et non valde dissimilis caeli ac soli Iudaico, plurimas prorsus similes phrases ac similitudines habet: quas si quis cum Scripturae sermone conferret, non malam operam navaret.

Iosuas tertio capite scribit, Iordanem exundare toto tempore messis: quod multis aliis fluminibus etiam in Europa accidit, quorum origines ex praealtis montibus veniunt, quorum nives aestate resalvuntur. Tanto ergo maius fuit miraculum, tunc aquas Iordanis repressas fuisse ut populus transiret.

Flumina ibi fuêre perparva, seu rivi potius, praeter unum Iordanem, cuius magnitudo celebratur. Quare Isa. cap. 8. dicit, illum populum contemnere aquas Siloam leniter fluentes, nempe regnum et regimen, aulamque sui proprii regis, aut posterorum Davidis, revera autem Meschiae, qui est verus Siloam, aut mittendus: et contra magnifacere regem Syriae et Israel: ideo se velle eis Assyriacum regem immittere, qui instar ingentis fluminis veluti diluvio quodam sit eos obruturus.

Deserta in illis regionibus maxima ex parte fuerunt inculta, ob inopiam aquarum, et simul arenositatem: ideoque nihil ibi crevit vel herbarum vel arborum. sicut contra in septentrionalibus locis, ut Polonia, Lituania, Livonia et Moscovia, ob nimias paludes et stagna, multa loca non coluntur.

Quare in hisce septentrionalibus desertis crescunt non tantum multae palustres herbae, sed etiam arbores in maxima copia. Possis uno verbo dicere, deserta meridionalia oriri ex defectu humiditatis, et abundantia caloris: contra septentrionalia ex defectu caloris, et abundantia humiditatis.

Quare septentrionalibus ridiculae videri queant illae amplissimae descriptiones per Metaphoras, Allegorias aut similitudines factae felicissimorum Meschiae temporum: quod tunc passim in desertis erunt scaturigines aquarum, stagna, et pinus ac abietes. Talium enim rerum nimia copia est in hisce locis: at in illis summa (ut dixi) inopia. Haec igitur diversitas naturae illarum regionum a nostris innumera Scripturae loca ac dicta mirifice illustrat. Talium autem arenosarum et siccarum solitudinum Asiae Aphricaeque faciunt etiam Romani historici mentionem crebro, in quibus etiam illorum exercitus saepe siti ac aestu sunt periclitati, aut etiam prorsus perierunt.

Fuerunt nihilominus etiam deserta nonnihil culta, sic forte dicta vel ob crebriores syluas, vel alioqui quod non ita fuerunt frequentata, sicut alia loca. Quale est et illud celebre, in quo praedicabat Ioan. Matth. 3. ubi habitavit Zacharias, Luc. 1. ubi quoque fuisse domum Ioab legitur, 2 Sam. 2. Cuius deserti sex oppida nominantur, Ios. 15. Quod observandum propter stultam imitationem Papisticorum heremitarum, qui putarunt se Baptistae S. vitam expressuros, si in solitudine viverent.

Rarae fuerunt ibi pulchrae sylvae, eoque etiam charae ac celebres. Quare inde crebrae metaphorae ac similitudines habentur. Variae fueruntibi arbores et arbusta, quorum cognitio ad sermonis sacri illustrationem plurimum faceret, ut natura oleae, palmae, ficus, myricae.

Vina ibi creverunt optima, ideoque vinetorum fuerunt studiosissimi, summoque studio optima genera vitium quaesierunt, et vel ex longinquo petierunt, plantarunt ac propagarunt, et vineas earum excoluerunt. Hinc est in similitudine vineae Isa. 5, quomodo Deus vitam electam quaesierit et plantaverit, eamque in pulcherrimam vineam propagaverit: quae tamen tandem degeneraverit, eoque sit vicissim a Deo exposita ferarum depastioni. Sic et Psal. 80 est, quod Deus Israeliticum populum, ut vitem quandam praestantem, inde ex Aegypto adduxerit, et plantaverit in Syria, quae etiam creverit et ampliata

333 sit, et postea divinitus vastata. Contra etiam pessima indoles Israelitarum, aut etiam ipsa originalis malitia describitur Deut. 32, hisce verbis: Quoniam de vinea Sodomae vitis eorum, atque de vinetis Gomorrhae vua eorum, vua fellis et botri amaritudinum eis. Venenum draconum vinum eorum, et fel aspidum crudele.

Sic et Christus multum utitur parabolis vineae, atque adeo seipsum dicit esse vitem: omnia vero sua membra palmites, cum declarat suam et nostram conditionem, cumque totam naturalem originem ac liberum arbitrium damnat, ac quomodo sine eo nihil plane possimus aut simus declarat: nempe sicut palmes tum nascitur ac crescit ex vite penitus, tum omnem vitam ac succum inde trahit, tum denique omnes fructus eius vigore producit.

Verum quod innumerae phrases hinc ducantur, notum est. tantum igitur ad earum cognitionem hoc observasse profuerit, quod et nobilissimas vites quaesierint, quas vocarunt שורק sorec, et eas summo studio excoluerint, et tanquam singulare gratissimumque suum peculium aut possessionem dilexerint et praedicaverint: ideoque etiam locutiones inde acceptae illis valde gratae et amoenae fuêre, valde etiam obviae ac in oculos incurrentes, et denique admodum significantes aut emphaticae fuerunt. Notissimum est etiam, in Germania ac in vulgari lingua omnia vocabula, phrases et similitudines a vitibus ac vinetis sumptas, notiores, gratiores et significantiores esse accolis Rheni, Moeni, aut Neccari, quam Albis aut Visurgi aliorumque fluminum vitibus carentium.

Habuerunt malogranata, ficus ac oleas, nobiles fructus ferentes. Unde etiam loquutiones ac similitudines sumuntur: ut ficum sua mollicie corticis et foliis indicare vernum tempus docet Christus. Decorticari eam, depraedationem indicat: quia asini et alia quaedam animalia ei detrahunt corticem in cibum, quae excoriatio solet esse causa interitus arborum: quod item eius amplitudine fragilitateque foliorum, et etiam quod ferme instar dilatatorum digitorum sunt divisa, quodque dulces habet fructus, declaretur adulatio, praesertim spiritualis, cum instar Adami pudenda nostra eis obtegere, et peccata nostra non confitendo Deo, aut offenso fratri, occultare conamur: cum nec tegant recte, nec calefaciant, et sua asperitate radant cutem conscientiae, ut David de silentio peccati queritur, Psal. 32.

Solebant item Iudaei aestivo et pacato tempore multum in vinetis habitare, sicut et in Italia in multis locis libenter foris in vinetis aestate captandae refrigerationis et fugiendorum pulicum ac cimicum gratia, dormiunt. Quare habitare sub ficu sua, et sub vite sua, quarum amplissima umbrositas amoenissima fuit, significat sua tenere in omni pace ac securitate: Zach. 3, et alias. Duplices etiam fructus annuatim protulerunt eaedem ficus, alios media aestate, alios autumnali tempore: quorum priores sunt vocatigrossi, forte quia sunt multo grossiores ac maiores secundariis.

Sic et palmae ac balsami fuerunt illic nobilissimae arbores, quae etiam cum suis fructibus in Scriptura celebrantur: quin et Satyricus illud Iudaicum balsametum praedicat. Myricae tenues arbores, et in desertis aut aridis locis infelicissime crescentes, declarant infelicem sortem destitutorum ope ac favore Dei: Ierem. 17. 48.

Cedri, ut pulcherrimae et procerissimae arbores, et ad aedificia aptissimae, denotant per Metaphoram potentes aut etiam superbos: per Metonymiam autem posita materia pro opere, ipsa aedificia inde confecta. Inde est fabula de carduo ambiente filiam cedri, paulo post pecudis pede contrito.

Ferae quoque non paucae fuerunt in illis locis nobis minus notae, ut leones, lynces, et ursi: tametsi hi sint notiores. Illae solitae sunt grassari in homines, praesertim Deo illas in poenas eorum excitante. Hinc saepe de feris orbantibus foris dicitur, sic ursus orbatus catulis saevitiae nomine celebratur: cui tamen sit tutius occurrere, quam stulto pertinaci in sua stulticia: Prou. 17. Sic ibidem legitur ursus esuriens et leo rugiens populo pauperi princeps tyrannus. Deus quoque puniens, aut etiam minans, cum leone rugiente confertur. Sic et diabolus quaerens atrociter hominum perniciem, 1. Pet. 5.

Fuerunt in illis regionibus viperae venenatissimae, unde Christus et Baptista, Iudaeos gloriantes se esse sanctum ac benedictum semen Abrahae, vocat progeniem viperarum: id est, pessimae ac perditissimae naturae homines, sicut et filios diaboli, indicantes ipsam imaginem diaboli, aut ceu alludentes ad dictum Gen. 3, Semen serpentis pugnabit cum semine mulieris. Revera autem talia dicta originalem malitiam inde ex utero materno allatam significant: sicut viperae etiam in utero matris saevae sunt, eumque perrodentes prodeunt.

Fuerunt ibi scorpiones venenatissimi, qui in Germania non sunt, sicut nec verae viperae: ideô Christus ait, Luc. 10: Do vobis potestatem ambulandi supra serpentes et scorpiones, et supra omnem potestatem inimici. Fuerunt etiam serpentes, praesertim in deserto, tum morsu, tum et flatu adurentes, Deut. 8. unde aeneus serpens exaltatus, Num. 21, qui etiam Christi typus fuit, Iohan. 3.

Asinos etiam candidos videntur habuisse, quibus magnates quoque insidere sunt soliti: Iud. 10 et 12. Sicut in Italia mulis: forte fuerunt melioris cuiusdam generis communibus, sicut et Arcadici celebrantur. Causa cur eis soliti sint uti equitando, fuit maxima confragositas et lapidositas regionis, ubi asellis commode utimur. Sicut et in Thuringia Ienae asinis ob loca montosa multum utuntur. Quare non est adeo mirum aut absurdum, Christum quoque in suo triumpho asello Ierosolymam invectum esse: at in Germania plane ridiculum esset. Observetur ergo natura et consuetudo eius loci, ut sermo tanto rectius accipiatur.

Mores ac natura gentis, sive perpetui, sive etiam ii qui subinde mutantur (ut quod alias honestiores magisque pii fuerunt, alias minus) probe observati, mirificam lucem sermoni huic totique Bibliae adferent. nam (quemadmodum supra diximus) tum sumuntur inde quoque variae voces ac loquutiones et similitudines, tum etiam plurimum de eis subinde in Prophetarum concionibus et Sacris libris dicitur. Nam partim etiam de mediis moribus aut consuetudinibus variae sese offerunt dicendi occasiones, partim et boni mores, praesertim religionis pura tractatio, necessario a Prophetis laudatur, et contrarii vituperantur ac coarguuntur.

Quod igitur illa gens alias parvo fuerit numero, ac peregrinata sit in terra Canaan et circum quaque,

334 ac potissimum rei pecuariae vacaverit: alias in Aegypto aucta, primum floruerit, postea durissima servitute oppressa sit: aliâs ex Aegypto educta per desertum sit vagata, ubi 5 libri Mosis confecti sunt: alias, occupata iam terra Canaan, sub iudicibus vixerit: alias sub regibus, idque primum sub unico, postea discerpto regno, sub duobus: alias abducta in captivitate Assyriaca ac Babylonica egerit: alias denique ex Babylone reversa, instauraverit Ierosolymam, et denuo, ut initio, partim sub sacerdotibus, partim sub iudicibus extiterit, donec tandem illi iudices Regulorum nomen sibi infeliciter usurparunt: haec, inquam, omnia, ex ipsa historia sacrarum Literarum nota sunt.

Quales leges ille populus habuerit tum sacrorum tum iudiciorum ac communis vitae, tum etiam moralium praeceptorum, diligentissime cognoscendum est, potissimum ex 4 posterioribus libris Moysis. Nam inde multae locutiones in sequentibus libris sumptae sunt, multaque illorum institutorum subinde fit mentio. Iam enim Metaphorae, Allusiones, Similitudines, aut typorum indicia aliqua vel ex sacrificiis, aliisque ritibus depromuntur: iam alii tropi inde petuntur, quibus vel Meschias cum suo regno, vel alio qui vera pietas ac eius opera describuntur. Psal. 51, Asperges me Domine hyssopo, et mundabor: lavabis me, et super nivem dealbabor. Quomodo hyssopus sit adhibita in expiationibus, cognosci potest ex cap. Exod. 12, et Num. 19.

Sic et a Iudicialibus legibus et politica administratione acceptis locutionibus ferme totum Meschiae imperium aut gubernatio delineatur. Summa, innumera loca sequentium Bibliae scriptorum veteris ac novi Instrumenti, ex quinque libris Moysis dependent. Quare omnes illos ritus ac leges institutaque gentis pernovisse, utilissimum fuerit ad Prophetarum et aliorum scriptorum intellectum.

Separata fuit prorsus Dei mandato ac ritibus ea gens ab aliis omnibus, eoque mutuum irreconciliabileque odium ac contemptus ingens: omnes etiam gentes Israelitae prae se ut impias, atque adeo ut magis maledictas, et etiam naturae magis distortae, sunt detestati. Quam materiam interstitii postea Christus, teste Paulo, sua passione, ceremonialium abrogatione, et denique gentium vocatione, facto uno pastore et uno ovili, sustulit.

Quod ad ordines aut status gentis attinet, notum est eam fuisse in 12 tribus divisam, et distinctam in Ecclesiasticos, seu Leviticos et politicos: et porro Levitas fuisse distinctos in sacerdotes, qui ex sola stirpe Aaron erant, et in Levitas alios, qui fuerunt inferiores quidam sacrarum rerum ministri. Fuerunt porro et ipsi sacerdotes subdistincti in summum sacerdotem, alios inferiores, qui plurali numero vocati sunt principes sacerdotum: et denique communes sacerdotes aut infimos.

Optandum vero valde esset, haberi plenissimam Ecclesiasticae illius politiae descriptionem, praesertim qualis tempore Salomonis, ac iam constructi templi fuit. Proculdubio enim diversissimi ordines illorum fuêre: quorum alii potissimum multiplici institutioni intenti fuêre, alii iudiciis, cuiusmodi fuerunt 70 seniores aut Sanedrim: alii cantionibus, alii musicis instrumentis, alii sacrificiis: quorum nonnulli obtulerunt solum, nonnulli postea excoriarunt victimas, et serviliora opera peregerunt: alii denique infimi tum mulieres tum viri lotionibus ac expurgationibus sordidorum vacarunt. Nec defuerunt etiam custodes aut satellites templi, sicut et proprium ducem habuisse, ex Act. 4 constat.

Horum quoque omnium ordinum proculdubio fuerunt variae subdistinctiones. Nam facile ex institutione Pauli, qui Ierosolymae studuit, et ex historia Stephani apparet, ibi varia collegia studiosorum et doctorum fuisse ex omnibus gentibus, non minus quam postea Romae, quae iam a Cardinalibus devoratae sunt, et nunc Parisiis: inter quae et Prophetarum scholae fuerunt, non tantum Ierosolymae, sed et per totum Israelem sparsae.

Hisce tandem accesserunt sectae, quarum praecipuae fuerunt Saducaeorum, Pharisaeorum, Esseorum, Nazareorum, et antea etiam Rechabitarum.

Inter alios vero, quos adversarii profanos vocant, aliqua discrimina fuisse verisimile est, ut alii fuerint ditiores, alii pauperiores: alii denique servi, alii peregrini: aliqui etiam ex reliquiis gentilium, alii pecuariae rei: alii agriculturae, alii vinetis: alii rei militari, alii mercaturae: alii studiis literarum, alii denique gubernationi vacantes, sicut et ipse pater eorum Iacob eis praedicit genera aut discrimina vitae ac statuum in sua prophetia, Gen. 49. Non fuerunt alioqui initio inter eos alii ordines optimatum, principum, nobilium aut plebeiorum, qui tamen postea a regibus constituti sunt, ut ex Ieremiae prophetia apparet, ubi dicit rex se ob principes nihil posse, et principes eius temporis eorumque functiones nominantur.

Fuit quoque propria quaedam ratio eius populi, quod politia erat magis coniuncta et quasi commixta Ecclesiae, ut et sacerdotes ac prophetae multum sese politicis rebus admiscuerint, et vicissim reges multum in formanda ac reformanda religione negotii sibi sumpserint. Nec mirum, cum et reges et sacerdotes unius Christi typum gesserint, et tota ea politia a Deo, non ab hominibus, ut aliae, constituta fuerat: et denique finis eius religionis conservatio, et Meschiae nativitas.

Terram eis Deus largitus fuerat aequis portionibus dividendam. Eam metiti sunt funibus, et proiecerunt sortes, quae portio cui tribui, familiae aut personae contingeret. Inde igitur sunt innumerae locutiones, Sors mea, Haereditas mea, Portio mea Dominus, Dabo gentes in haereditatem, et fines terrae in possessionem tibi, Psal. 2. Funes ceciderunt mihi in praeclaris, etiam haereditas pulchra contigit mihi, Psal. 16. Unde etiam nomen κλῆρος clerus, quasi praecipua portio aut possessio Domini ex toto genere humano. Quare et Petrus inquit, Non dominantes in clero. Quod primum de toto Dei populo dictum, nunc isti spirituales, si diis placet, ad se solos rapuerunt.

Quod ad ingenium naturamque eorum attinet, id sane pravum fuit, sicut et omnium hominum est. Scriptura eis passim obiicit, quod sint dura ceruice, et quod semper Deo ac veris doctoribus restiterint, sicut et Stephanus eis coram Act. 7 obiicit: quemadmodum et Ieremias dicit, omnes gentes esse incircumcisas in externa carne, sed Israelitas esse incircumcisos corde. Verum haec pestis in omnium hominum vetere Adamo sita ac insita est.

335 Fuerunt nihilominus plerunque zelo religionis ardentes, sicut et Paulus eis testimonium praebet, quod zelum habeant, Rom. 10, et Iacob, Act. 21, eoque crebro fuerunt vehementes in tuenda sua religione: sed plerunque ille eorum zelus caruit scientia, ideoque contra Prophetas ac Christum et Apostolos stulte iactarunt suum Mosen, Abrahamum, traditiones patrum, sacrificia, legem ceremo. sabbatum et templum; clamantes, Templum Domini, templum Domini: et de libertate ac censu Romanis non dando, seditiones temere moventes, qua occasione tandem sunt funditus eversi.

Proni sane fuerunt in idololatrias, quae tamen pestis, teste Paulo, propria est omnium hominum veteris Adami, Gal. 5. Unde videmus saepe apud eas factas esse subitas animorum ac religionis mutationes, tum in deserto fabricato vitulo, tum postea sub Iudicibus, ac denique sub Regibus, ubi vere novus rex eis erat nova lex: non tamen un quam defuerunt 7000 non incurvantium genua Baali, eoque Manasses studio impietatis instaurandae et confirmandae, replevit Ierosolymam sanguine piorum, sicut et ante Achabus Samariam ac Israelem.

Omnes Meridionaliores ac simul Orientaliores magis adfectibus, ardent, magis eos etiam foris producunt, quam Septentrionales, sive laeti, sive etiam tristes adfectus sunt: magis amant, magis irascuntur, magis oderunt, magis concupiscunt, magis etiam metuunt. Praeterea suos tristes adfectus, ut sunt dolor de aliquo magno malo, ut de morte liberorum, coniugum, parentum, aut fratrum, maioribus luctibus, lamentationibus et aliis externis indiciis tristantis animi: ut sunt inedia, sordidus vestitus; laceratio crinium et vestium, percussio pectoris, iacêre humi in cinere et cilicio, ac similibus produnt, quam hi in frigidioribus locis siti, ubi usitatum est in funeribus lamentari mortuos: sic et laeticiam suam pluribus exultationibus et tripudiis testantur, ut in capite de Ieiunio dixi.

Quanta ac quam indomita sit eorum vel ira vel ardor libidinis, facile in Graecis, Italis, praesertim ultra Florentiam et Apenninum agentibus, quae pars est multo meridionalior, et in Hispanis licet vel experientia animadvertere.

Talis omnino ratio fuit etiam Iudaeorum, qui ob hoc etiam polygami fuerunt, sicut ferme semper Asiatici (tametsi boni polygamiam potius ob studium sobolis) eam adhibuerunt. Ob hanc causam crebro aliae quoque foedae promiscuaeque libidines, vel in ipsis falsis religionibus interdum admixtae, in Iudaica gente receptae fuerunt ac viguerunt. Hinc accidit, ut pii quoque, qualis fuit David, Gedeon, Salomon, initio et alii nimis mulierosi aut polygamiae studiosi fuerint.

Crudelitas quoque innata fuit illis Asiaticis. hinc factum est, ut reges ac potentes subito, etiam pacis tempore, ac sine aliquo longiore iuris processu, aliquos interfici iusserint, ut Saul, David et Salomon, subito aliquos trucidari praecipiunt: sicut et nunc Turcici tyranni ac satrapae: qui mos a mitioribus Romanis principibus alienior fuit. Hinc item illae cruentae phrases, In alicuius sanguine pedes aut manus lavare, Sanguinem bibere, et similes. Hinc igitur ob vehementiam affectuum, et simul consuetudinem externis indiciis, aut etiam ritibus eos testificandi ac exerendi, valde variae voces ac loquutiones et similitudines in sacris Literis de utroque hoc genere leguntur. Huc referri debent varii mores lugentium, et sepelientium suos. Hinc lamentationes super mortuis, ut etiam David de Saule et Ionathan threnum componit, et Ieremias componit threnos super tota gente. Hinc saepe hortantur aliquas gentes ad threnos, lamentationes ac ritus luctuosos, per consequens indicantes antecedens, nempe eas ingentibus calamitatibus obruendas esse, seu habituros luctuosissimum statum.

Potationes et helluationes, sive proprio sive accersito vitio, non fuerunt illis inusitatae, ut ex Esa. 5 et 56 apparet: ubivae denunciatur fortibus ad bibendum. Hinc multa mentio lautorum et nimiorum ac intempestivorum conviviorum, propinationum ac potationum ad certam mensuram.

Hinc quoque metaphorae calicis pro sua portione aut demenso in bonam et malam partem: quia sicut Hector cum sua matre disputat, et reficitur homo potu, et vicissim laeditur, cum nolens volensque suam ratam portionem exhaurire etiam cum ipsis fecibus cogitur, prout alii sodales antea illi praeiverunt. Aliqui malunt calicis metaphoram a diligenti oeconomia venire: quia soliti sint etiam Iudaei, sicut et Romani, singulis ex tota familia dare certam quantitatem cibi, potus, et etiam operarum: hinc Latinae voces, Demensum et pensum.

Hac metaphora et Christus ipse in deprecanda sua cruce ac passione apud patrem, usus est: ubi etiam illud verbum Transire convivale quid sonat, quasi si sedentibus in ordine convivis, cum alicui imbecilliori parcitur, et poculum ordine progrediens, pertranseat ante eum ad sequentem, ne ille id in manus accipere et exhaurire praeter vires ac voluntatem suam cogatur.

Variae etiam metaphorae sumuntur ab ebriosis ac ebrietate et vomitu aliisque accidentibus: quae alias vertiginem falsae doctrinae notant, Isa. 28. 29. Oseae 4, et in Apoc. alias miserandam animi perturbationem, et attonitum esse ex magnitudine calamitatum, Ezech. 23. alias vertiginem aut confusionem odiorum, dissidiorum ac seditionum, qua alius in alium ruat et furat, ut in seditionibus et bellis civilibus fieri adsolet, Ierem. 13. Quia similia ebrii saepe faciunt aut patiuntur.

Vixerunt plerunque vel ex agricultura, vel ex vinetis, quibus adiunge oliveta, ficeta et palmeta: vel denique ex re pecuaria: sicut et in mea patria et multis locis Italiae. Artifices, mercatores, metallici, nautae et aurigae, unde in aliis gentibus plurimi victitant, rari ibi fuerunt. Piscatio quoque non ita magna fuit, multo autem minor venatio: quia loca fuerunt valde culta, ut feras multas praeter aves habere non potuerint. Nec etiam fuerunt ferme ulla vel mediocria stagna, praeter illud unicum Genazareticum aut Capernaiticum. nam amnes piscosi, praeter Iordanem, nulli fuerunt, tum porro piscinas ob inopiam aquarum non multas habere quiverunt. Ob praedicta vero vitae genera, et loci aestum, sollicite expectarunt pluviam, quo fruges, vites, arbores et pascua rigarentur: quare multae locutiones sacrarum Literarum respiciunt potissimum istam triplicem rem familiarem, nempe rem pecuariam, agriculturam et vineta.

Multis operis in re rustica, messe et vinetis indiguerunt: inde multa de mercenariis dicuntur.

336 Non fuerunt architecti, aut valde ingeniosi: inde Salomon aliunde artifices, et etiam nautas petit.

Triturarunt bobus, sicut in mea patria Vallachi advenae, quos intra septem constrata manipulis area stimulis agitant. Inde est proverbus. Bovi trituranti os non obstruxeris. ob famem enim solent subinde aliquid arripere frumenti. Sic videmus in Alpibus et alibi onerariis equis ora obstrui, ne pabuli causa de via decedant, sed sese invicem sequendo pergant.

Isaias inquit, Rota non immittitur cimino, sed ciminum baculo excutitur. Dulcissima allegoria est, sed quae intelligi nequit, nisi ex ratione triturandi usitata Iudaeis. Triturarunt bobus, item plaustris et rotis, quibus ferrei dentes erant impacti. Triturarunt et baculis: pro diversitate frumentorum et leguminum, diversis rationibus et instrumentis sunt usi. Vide Hieronymum in Comment. in Isaiam. Sententia est apud Isaiam, Deum non imponere nobis graviores adflictiones, quam ferre possimus: unicuique distribuit exercitia iuxta mensuram.

Non sunt quidem multum versati in mari: sed tamen non adeo fuerunt ab eo remoti. Quare inde quoque multae locutiones sumuntur, ut vox, Insularum, arenae et litus maris, naufragiorum, negotiationum maritimarum, violentiae ventorum in mari, undarum marinarum, et cetorum ac monstrorum marinorum, et similium fit non pauca etiam in sacris Literis mentio.

Coctis cibis, et ferculis variis non tam multum usi sunt, ut Septentrionales: sed mulum terra nascentibus et frigidis, ut pane, leguminibus, ficubus, nucibus, vuis recentibus et siccatis, casea, lacte, butyro, oleo, melle, palmis, et aliis similibus. Saepe etiam solo pane et aqua, ac forte vel caseo, vel lacte, vel ficubus epulati sunt. Hinc talis victus crebra fit mentio, multae etiam voces ac phrases inde sumptae sunt: Comedere cum aliquo panem, Dare alicui suum panem et aquam: 1. Sam. 25. Convenit vero aqua illis hominibus melius quam Septentrionalibus: quia naturae cholericae fuerunt, et in locis aestuosis ac feruentibus habitarunt, ut illae nimiae inflammationes salubriter sint aqua temperatae. Quod genus victus etiam in Istria, mea dulcissima patria, multum in usu est.

Dixi supra, ob aestum et alias causas multum illos esse solitos habitare et dormire sub arboribus, ficubus, vitibus, et etiam tabernacula in locis amoenis ac salubribus tendere. Soliti quoque sunt non raro tantum suis vestimentis noctu se tegere, eoque etiam superiorem vestitum plerunque longum habuerunt: sicut etiamnum Turcae, Hungari et alii, et olim Germani. Unde illud, Extende oram vestimenti tui supra me: id est, Patiare me sub eodem tegmine tecum iacêre.

Tabernaculorum forma, ob rei militaris usum promiscuum omnibus gentibus est nota: verum quia illi multum tentoriis etiam in pace usi sunt, inde fuerunt innumerae locutiones a cortinis, funibus, paxillis, malleo et clavo tentorii.

Non soliti sunt ita facile migrare in alia loca, ut in Germania, nisi fame, aut alia extrema necessitate coacti: sed manserunt in sua tribu, et in suis possessionibus, quibus eos Deus, cassatione venditionum tempore Iubilaei, adfixerat: quo servato locorum et familiarum discrimine, sciretur, quo loco et ex qua stirpe Meschias secundum prophetias nasceretur, nec iure de persona eius dubitari posset. Qua de causa etiam cognomina de nomine parentum soliti sunt accipere, ut tanto diutius propagatio in omnium memoria haereret, dum semper nominato filio etiam parens aut avus est nominatus, aut etiam plures maiores ordine.

Hac eadem de causa aut occasione etiam familiae habuerunt propria sepulchra, quo suos mortuos recondiderunt: qui mos multum servatur etiam in Italia, et olim in Graecia: unde ditiores familiae aut singuli etiam viri, soliti sunt sibi ac suis splendida monumenta struere, quae intus quoque lapidibus constructa fuêre, ut terra mortuos non attingeret. Horum crebra fit mentio tum in veteri, tum et in novo Testamento. Hinc illae tam variae phrases, In sepulchra maiorum, aut ad patres ire, aut cum patribus dormire: Sepulchrum patens guttur eorum: Sepulchra dealbata, et similia. Cum enim in unam cavernam tam multa cadavera subinde congererentur, nec a terra absumerentur, aut eorum putridi humores devorarentur: facile est coniicere in illis aestuosis locis valde plena foetoribus fuisse, eoque necesse fuit ea diligenter calce circumlinire. Unde Sepulchra dealbata, locutio venit. Non solitos esse extra tribum suam coniugia contrahere, Theologi ex fine Num. colligunt, eaque ratione ostendunt causam, cur Matth. Iosephi potius quam Mariae genealogiam texuerit: ostensurus nimirum, per eius descriptionem etiam ipsam ex eadem tribu fuisse.

Multum coacti sunt molere vel equis vel etiam manibus ob inopiam fluminum perpetuorum. Quo etiam aliqua dicta Scripturae respiciunt: ut cum dicit Christus, ex duabus molentibus alteram tantum salvam fore: aut cum Propheta hortatur virginem Babel, ut molat: i. ut cives Babylonis discant esse servi et captivi aliorum. olim enim servi molebant, ut etiam apud Graecos et Romanos: quae erat una ex tristioribus servorum conditionibus

Licet autem, ut supra dixi, non adeo multum de venatione victitarint, nihilominus etiam a venationibus et piscationibus non paucae similitudines aut locutiones sumuntur: inde laquei venantium, et fossiones fovearum, ac multiplicia retia et funes, tum impiis contra pios, tum et Deo ipsi in bonam et malam partem trrbuuntur.

Mores ac consuetudines et circumstantiae bellorum non paucae utiliter annotari possent, multaque Scripturae loca inde illustrarentur. Militarunt initio omnes promiscue, qui ad bellum idonei fuerunt, idque maxima ex parte propriis sumptibus. Serius sub regibus data sunt militibus stipendia, et coepti sunt quasi mercenarii milites ali. hinc David adfert victum fratribus militantibus cum Saule.

Quomodo iusserit eos Deus invitare obsessam civitatem ad deditionem, in procinctu proclamare, ut timidi abeant, neogamis primo anno militiae vacationem concesserit, arbores frugiferas in occupandis regionibus et capiendis civitatibus conservare, et similia: notum est ex Scriptura.

Arma illorum fuerunt arcus, funda, gladius, lancea, scuta varii generis, arma munientia corpus, et currus falcati, quos ferreos vocant. Credo etiam alios non falcatos habuisse, qui plures esse potuerunt, et minori sumptu constiterunt: cuiusmodi in bello Troiano fuêre, et Britannos habuisse Caesar scribit. De talibus curribus credo intelligendum esse, cum Salomon aut alii reges multos bellicos currus habuisse

337 narrantur. Nam falcatos adeo ob magnitudinem sumptuum habere nequivissent, nea etiam usus illorum, praesertim in tam confragosa regione, fuisset. Habuerunt peditatum levis et gravis armaturae, equitatum solum levis. Gravis armaturae miles habuit ferrea membrorum munimenta, ut thoraces, galeas, et similia.

Locis munitis tum opere, tum praesertim locorum natura usi sunt multum, cuiusmodi fuerunt potissimum arces et castella in editis ac praeruptis locis sita. Hinc toties in Psalmis et alias Deus vocatur rupes aut petra, quia suos illaesos conservat. In capiendis civitatibus aut scalis, aut aggere, aut longae obsidionis fame sitique, usi sunt. Saepe illi homines tantum pabulum ac fruges sibi invicem corruperunt, proculdubio non sine vinetorum et frugiferarum arborum laesione.

Victores victos duriter vel morte vel servitute plerunque mulctarunt, aut alioqui eos ad durissima onera adegerunt: plerunque omnino eis arma ademerunt, sicut saepe Philistaei Israelitis.

Victi aut timentes soliti sunt se abdere in rupes, cavernas et foveas, et loca devia, ac recessus abditos: quorum ibi magna copia fuit, ut supra indicavi, ibi pauci aliqui incolumes manserunt: unde reliquiarum crebra mentio, et ad spirituales reliquias translata. In belleis mulum plagiarii, et alioqui parvae praedatorum aut latrunculorum manus grassatae sunt in hostes. Fuerunt quoque loca magis latrociniis idonea ob varios anfractus vallium, quam aperto Marti, ut etiamnum Turcici plagiarii in Christianos grassantur.

Saepe integras gentes adduxerunt, vel in servitutem extremam redigendo ac dividendo eos, vel alibi contra alios hostes collocando. Cum venerunt magni Assyriorum aut Chaldaeorum exercitus, exundationibus et diluviis sunt comparati: quia omnia compleverunt et perdiderunt sua multitudine et violentia.

Cognito probeque expenso eorum militari more, plurimae loquutiones Scripturae perspicuae fiunt. Nam hinc innumerae voces, phrases et similitudines, aliique tropi ac figurae petuntur. Sic arcus Deo paranti poenas impiorum, tribuitur per Metaphoram. Psal. 7, Arcum suum tetendit, et in eos sagittas mortiferas, etc. Arcus etiam impiorum, sunt malae machinationes contra bonos, Psal. 10. 37. Arcus et gladius saepe pro omni vi bellica per Synecdochen: ut, Non in arcu meo sperabo. Psal. 44. Arcus eorum confringetur. Hi in curribus, et hi in equis, id est freti humana potentia, nos autem in nomine Domini. Sic et lancea saepe usurpatur: hinc conflare lanceas in falces, et gladios in ligones tempore Meschiae: item, exurere currus, frangere arcum, et conscindere hastas, est compescere bella, Psal. 46.

Abscondere se iubet Isa. cap. 2 impios in cavernas et rupes, ob pavorem Meschiae: indicans, eum fore victorem diaboli, mundi et peccati. Denique innumerae voces, loquutiones ac dicta, probe cognita eorum re militari, et omnibus belli circumstantiis accidentibusque, illustrantur. Paulus totam panopliam gravis armaturae ad spirituales virtutes et armaturam transfert: et etiam ignita iacula, quibus in oppugnationibus et propugnationibus civitatum usi sunt, nominat.

In magnis bellorum calamitatibus, solent saepe integrae civitates, atque adeo gentes, vel trucidari, vel in extremam servitutem redigi, paucis aliquibus superstitibus. Inde toties de spirituali calamitate dicitur, quod si populus esset tanquam arena maris, tamen solum aliquae reliquiae sint servandae: ac plane creberrima est reliquiarum mentio.

Varios etiam mores eorum in minoribus rebus nosse utile esset, ut quod osculo soliti sint se invicem salutare, unde apud Paulum talis osculimentio fit: et in veteri Ecclesia fuit mos osculandi sese invicem in templo. Osculo soliti sunt etiam subditi se dominis ac regibus obstringere. Inde illa peccatrix osculabatur pedes Domini. et Psalmus secundus dicit: Osculamini filium: id est, subiicite vos ei, ac obstringite et servite.

Laxos sinus soliti sunt habere, ac in eis aliquid gestare: inde mensuram alicui in sinum effundi, in sinu ignem portare. In sinu etiam ociosi, et etiam frigentes manus abdebant: unde Salomon, Abscondit piger manum in sinum, etc.

Longas vestes habuerunt, quibus se etiam noctu texerunt. Unde dicit Ruth ad Booz: Extende vestem tuam super ancillam tuam.

Cingula habuerunt ex peplis, ut nunc Turcae et etiam Pannones: unde est locutio Christi, aes portare in cingulis: et mulier strenua, Proverbus 31, dicitur Sidonem et cingula texere.

Ioannes dicitur in sacra Coena recubuisse in sinu Domini: quod intelligi satis nequit, nisi quis intelligat veterem morem recumbendi in sumendo cibo, eum autem exposui in prima parte in voce Sinus.

In utribus portare vinum et aquam, aliosque liquores, usitatum fuit: inde eorum mentio in veteri ac novo Testamento. Posuerunt autem mustum in utres novos, quia ob flatuositatem oportuit id contineri valido vase: nec utres sua cruditate obfuerunt, aut infecerunt mustum reiicientem potius, quam attrahentem externas affectiones sua exhalatione. Contra vetus vinum non requirit forte vas, et facilius a vase afficitur. Quare in utres veteres posuerunt vinum vetus. Vult autem Dominus indicare, servandam esse omnino proportionem inter disciplinam et discipulos: ut licet tyrones sui molliore disciplina initio tractentur, tamen postea etiam duriora sint necessario toleraturi, quae eis in magna crucis copia restarent.

Primas historias probe nosse, ac etiam diligentissime considerasse, plurimum ad sequentium librorum intellectum prodest. Plurima enim illarum fit in posterioribus mentio. aut qualescunque allusiones eo respicientes. Multi Psalmi respiciunt narrationem creationis mundi. Psal. 104, omnium dierum opera percurrit.

Multae passim descriptiones poenarum divinarum alludunt ad formam diluvii et submersionis Sodomorum ac Pharaonis, ita ut sic praesentes poenas describant, aut minentur prorsus, sicut aut quales illae olim acciderunt, cum praesentes plurimum ab illis varient. ut Psal. 11, Pluet super impios laqueos, ignem, atque sulphur, atque spiritus procellarum: haec est pars calicis eorum. Tales poenae solis Sodomitis olim acciderunt, et nullis postea: ponitur igitur illorum specialis forma poenarum, pro generali castigationum forma omnium impiorum. Ad intelligendum ergo talem sermonem, sciendum est eo respicere Psalmistam.

338 Sic passim Psalmi describentes Deum iratum, aut alioqui in sua maiestate existentem, exprimunt illam terribilem speciem ipsius in monte Synai visam: non aliter facientes, ac cum pictores aliquas suas novas picturas pingentes, proponunt sibi exprimendam aliquam partem alicuius veteris tabellae: aut (ut propriorem similitudinem accipiamus) sicut Virgilius aut alius scriptor sibi proponit aliquam singularem figuram, virtutem orationis, aut aliquam etiam partem scriptionis Homeri imitandam et exprimendam in suo poemate, vel etiam alii authores.

Innumera dicta et locutiones respiciunt ad vagationem per desertum, et innumeros variosque casus, qui ibi acciderunt. Ad intelligendos ergo posteriores scriptores sacrarum Literarum, utilissimum est priores penitus pernovisse.

De Situ Palaestinae nunc nihil dicam, quia extant multorum tum picturae, tum etiam sermone factae descriptiones Palaestinae et Ierosolymae: quorum operam industriamque probo, ac utilem esse iudico. Sed valde optarim, illud primarium eos adiecisse, ut diligentissime illas suas explicationes locorum ad ipsas historias sacrarum Literarum accommodassent, et diligenter indicassent, ubi unumquodque illorum factorum acciderit, et quomodo quaeque narratio ex ipsorum praesenti pictura aut commonstratione loci melius intelligi possit, sicut supra de Ebal et Garizim collibus dixi: ut cum naturam regionis inter Ierusalem et Iericho depingunt, ostendere deberent, cur Christus inde potissimum parabolam saucii a latronibus viatoris sumpserit: quia scilicet et multum illac homines commeare sunt soliti, ob utriusque civitatis celebritatem, ob palmetum Iericho et transitum Iordanis: et quia illa intermedia regio mire confragosa fuit, ac latrociniis idonea, et simul infesta: patres allegoricam causam attulerunt.

Nec solum historias deberent tales Topographi accommodare ad suas descriptiones, sed etiam loca Scripturae obscura imperitis ob locorum inscitiam inde illustrare, ac denique etiam voces ac phrases, locorum situm respicientes, dilucidiores efficere: ut cur dicantur adeuntes Ierosolymam aut templum ascendere, et inde venientes descendere.

Haec opera ut difficilior, ita multo utilior esset in istis descriptionibus Palaestinae et Ierosolymae, quam quod multas partim inutiles, partim etiam violentas allegorias infarciunt.

Matth. 19 dicitur, Christus ex Galilaea profectus est in Iudaeam, traiecto Iordane. Hoc posset ignaro situs errorem obiicere, quasi Galilaea non sit in eodem latere Iordanis, in quo Iudaea: at pictura situs docet, Iordanem tendere a Galilaea ad Iudaeam, eoque posse id iter confici, vel vitato penitus Iordane, vel etiam bis traiecto, ita ut semel prope Galilaeam traiicias, secundo prope Iudaeam.

Matth. 4 citantur ex Isa. 8 haec verba: Terra Zabulon, et terra Nephtalim, via maris ultra Iordanem, Galilaea gentium. Hîc dubitant, quomodo dicatur Ultra Iordanem, cum et Propheta et Evangelista fuerit in eodem latere Iordanis, in quo est Galilaea. Respondeo: Illud Ultra aut trans Iordanem, non dicitur ratione prophetae, sed ratione regis Assyriae: qui traiecto Iordane primum levius, postea etiam gravius afflixit illas regiones, quae ibi nominantur. Trans Iordanem igitur non Prophetae, sed ibi rex Assyrius afflixit illos populos. Talis quidam quasi Hebraismus est, quod Moses scribit Gen. 13, Abrahamum et Lotum profectos ex Aegypto esse ad Austrum: quibus tamen fuerat Palaestina, ad quam iverunt, versus Septentrionem. Si enim ex Aegypto ire voluissent ad Austrum ivissent in Aethiopiam. Sed Moyses ratione sui situs loquitur. Ipsi enim ultra Iordanem ad Septentrionem existenti fuerunt illi termini Palaestinae versus Aegyptum australes. Sic in Deuteronomio aliquoties scribit Moyses, se illa dixisse ultra Iordanem, cum ipse nunquam Iordanem transmiserit: sed servit ea scriptione non sibi, verum Israolitis ultra Iordanem eum librum lecturis. Alieno ergo, non suo respectu illa dicit, perinde ac si nunc Galli aut Germani consuetudine sermonis Romanorum Venetiam nominent Galliam cisalpinam, cum eis sit transalpina. Sic igitur sacri scriptores alias sui rationem habent, alias eorum, de quibus scribunt.

Isaiae 14 accusatur rex Assyrius, quod dixerit se velle ascendere in montem testimonii, et in lateribus Aquilonis: id nimirum de colle dicitur, in quo templum erat, quo ille se iactabat capta Ierosolyma conscensurum esse. Nam is collis Ierosolymae ad Aquilonem est: sed frustratus sua spe prius in infernum praecipitatus est. Sic nimirum crebro accidit persecutoribus, ut dum semper plus ultra in oprimendis piis furere conantur, perdente ac conterente eos ut testacea vasa Meschia regeque nostro cum Pharaone, plus infra praecipitentur.

Quod vero hactenus dixi de illustratione sacrarum Literarum ex natura caeli, aeris, conditione locorum et rerum, in illis existentium, ac moribus hominum, et denique locorum situ: ita ad totas sacras Literas accommodandum intelligo, ut non negem aliquando earum scriptores in suis loquutionibus etiam ad aliquas externas res, locos moresve respexisse: praesertim autem Exodum ad Aegyptum aut Arabiam: Ezechielem et Danielem ad Babyloniam, et scripta Apostolica ad Graecas rationes consuetudinesve, cum qua gente iam plurimum versabantur, et ad quam eiusque vicinas scribebant: sicut Evangelistae etiam aliqua Latina vocabula usurpant, ut Praetorium, Custodia, Spiculator, Centurio, Census, Denarius, Miliare, et alia.

Talis est illa utilis observatio in descriptione temporis, resurrectionis Domini, cum Matthaeus dicit, Mariam venisse in extremo sabbati, cum iam illucesceret in primam diem sabbati, aut hebdomadae. Describit enim matutinum tempus, cum prius sabbatum desinere, et novi primae diei diluculum lucescere inciperet. Dicitur enim id ratione Romanae consuetudinis, qui ab ortu solis usque in alterum ortum, diem terminabant. Qui vero hoc secundum Hebraicam consuetudinem intelligunt, de vespertino tempore ultimi sabbati, non possunt hunc Evangelistam cum aliis bene concordare, praeterquam

339 quod vocem Lucescere violentius torquent. Hebraei enim solebant ab uno vespere in aliud diem terminare. Sic idem Evangelista cap. 26 dicit, Romano more Apostolos prima die azymorum interrogasse Dominum, ubi sibi vellet parari pascha: cum prima dies azymorum vespere illius diei inciperet more Hebraeo, cum etiam Dominus comedit pascha. Sed quia more Romano, ut modo dixi, illa vespera, quae revera azymos dies inchoabat, ad praecedentem diem artificialem adiungebatur: ideo illa etiam dies aut lux vocatur prima azymorum, cum revera antecederet azymum tempus. Nam azymo tempore non parare, sed iam plane paratos esse oportebat.

Sic Paulus Rom. 15 dicens, A Ierusalem per circuitum usque in Illyricum replevi Evangelion Christi: respicit formam regionis et suarum peregrinationum. Nam cûm Ierosolyma sit valde Orientalis et Meridionalis, ab Oriente versus Occidentem, ita docendo profectus est, ut subinde altius per Syriam et Asiam minorem ad Septentrionem deflecteret, donec usque in Bithyniam progressus est, et a Throa de in Samothracem ac Macedoniam traiecit, per quam descendit in Graeciam et Achaiam, denuo tendendo ad Meridiem et simul Occidentem: quae forma et profectio habet quasi semicirculum, aut si addas etiam praedicationem Cypriam, possis quasi plenum circulum efficere. Quare rectius vulgata et etiam vulgaris vertit Per circuitum, quam aliae, quae habent Circumiacentibus regionibus.

Ad Ethnicorum etiam consuetudines sacrificantium canes, porcos, et alias abominationes, atque adeo etiam homines, respicere interdum putant Prophetas, cum Iudaeorum sacrificia cum talibus abominationibus comparant: ut Es. ultimo , Qui mactat bovem, perinde est ut si occideret hominem: et qui sacrificat pecus, quasi qui sacrificat canem: et qui offert hostiam Mincha, quasi qui offert sanguinem suillum. Sic innumerae idololatriae Iudaeorum ex Ethnicis historiis intelligi declararique possunt, ut cultus reginae caeli apud Ieremiam, fuit cultus Iunonis: cultum Baal Peor pulchre Luth. exidololatria Priapi declarat. Planctum Thamuz. Ezech. 8, non male exponunt aliqui de planctu Adonidis, sicut etiam vulgata convertit.

Sic et Balaami prophetia ex historiis gentilium rectius intelligitur, quae coniungit adventum Christi cum Romanorum adventu: et quidem dicit, Romanos classe venientes primum afflicturos Assur: id est, Syros, inter quos primum Antiochum Magnum, quod Scipio Asiaticus facere coepit: postea afflicturos Eber, id est Hebraeos.

Paulus dicit se civem Romanum esse natum: in quo dubio explicando, quomodo civis fuerit, sudant multum Graeca scholia. At historiae Romanae indicant, eam urbem iure civitatis Romanae ab Antonio donatam esse. Appianus Alexandrinus dicit illam eam fecisse liberam, et a tributis immunem, quia constanter contra Cassium et Brutum pro Augusto et Antonio steterant, ingentiaque inde damna perpessi fuerant. Accidit hoc forte 10, aut circiter annis ante nativitatem Pauli. Strabo quoque refert, eum fuisse munificum erga illos, eorumque ardentissimis Philosophiae studiis apprime delectatum esse.

Utile igitur admodum esset, etiam gentilium historias cognoscere, de iis rebus, gentibus ac bellis, de quibus Prophetae prophetarunt, aut etiam Moyses ipse aut libri Regum loquuntur. Nam quomodo Prophetarum prophetiae de variis bellis et castigationibus gentium, ut Assyriorum, Chaldaeorum, Arabum, Syrorum ac Aegyptiorum impletae sint, tantum ferme gentiles historici narrant. Hoc in Danielis prophetiarum impletione nimium clare cernitur, quod omnes Commentatores ostendunt, dum ex Ethnicis historiis ostendunt, quinam reges et bella ab eo praedicta fuerint, praesertim in Graeca monarchia.

Nahum prophetans contra Niniven cap. 2, describensque modum expugnationis eius, dicit portas fluviorum esse apertas, et ipsam esse sicut piscinam. quod nemo, quos ego vidi, recte exponit: sed ex Diodoro Siculo intelligi potest, qui dicit fuisse oraculum pervetus, Ninam prius capi non posse, quam fluvius ei fiat hostis. Hoc illos non intellexisse, priusquam obsidente hoste ita exundarit flumen, ut copia et impetu aquarum everteret claustra et proxima moenia, qua in urbem influxit, ac per eam rupturam residente aqua intrasse hostem. Convenit etiam quod Propheta ait, ita omnes eo casu fuisse perterrefactos, ut nemo stare ac repugnare ausus fuerit. Verum adscribam ipsa verba Diodori ex vetusta historia: Erat enim responsum progenitoribus datum, nunquam Ninam capi posse, nisi cum fluvius urbi hostis fieret. Quod rex nunquam futurum ratus, spem coeperat obsidionis traducendae: et simul futura auxilia expectabat. Hostes urbem, quam propter moenium altitudinem expugnare nequibant, obsedêre. Nondum enim catapultae, neque vinearum, neque arietis, quo muri urbium deiiciuntur, usus erat. Iis qui in civitate erant, omnes ad victum res et obsidionem tolerandam necessariae regis cura ad id antea impense supererant. Cum duobus annis obsidio perseverasset per summum otium obsessorum, tertio continuis imbribus excrescens supra modum fluvius, cum partem urbis inundasset, muros deiecit ad stadia viginti. Hinc rex existimans tempus oraculi advenisse, desperata salute, ne in hostium potestatem perveniret, pyram in regia ingentem extruxit: superque eam auro argentoque, omni veste insuper regia impositis, uxoribus quoque atque eunuchis in medio pyrae reclusis, se cremandum una cum his in ignem iniecit. Hostes audita regis morte, urbem per eam quae ab oraculo praedicta erat, muri partem ingressi, Arbacem regia stola indutum, regem appellarunt, omnium sibi rerum potestate permissa.

Ieremias 51 dicit de captivitate Babylonis: Arefaciam mare eius, et exiccabo fontem ipsius. quod interpretes varie torquent. Sed ex historiis profanis facile intelligitur, id dici de averso Euphrate, per cuius alueum Cyrus cum exercitu intravit. Idem significant verba, Stagnum aut carecta exusta sunt. Hinc etiam liquido apparet, cur Ieremias librum suum bene colligatum munitumque apppenso lapide in Euphratem abiici iusserit: nempe, ut exiccato flumine reperiretur, et divina providentia, eiusque propheticus spiritus agnosceretur. Vide Apocal. et Glossam super cap. 16. 12.

Narrat Iosephus lib. 11 Antiquitatum, cap. 1, Cyrum legisse Isaiae prophetiam de suis victoriis ac monarchia, et valde miratum, tanto antea tempore suum nomen et res gestas divinitus praedictum esse, eoque magis verum Deum timuisse, et gentem Iudaicam dilexisse. proculdubio non parum eodem fecit etiam haec ipsa Ieremiae prophetia, exiccato flumine reperta: quae itidem ruinam Babylonicae monarchiae modumque capiendae tantae tamque munitae

340 urbis praedixit: ut etiamsi antea Cyrus verum Deum ignorasset, per haec tamen ipsa converti potuerit.

Talia sunt plurima Scripturae loca, quae commodissime ex gentilium historiis ac scriptoribus cognoscuntur: cuiusmodi etiam est tota descriptio Palaestinae circumstantiarumque regionum et Chaldaeae et Aegypti, quae non inutiliter ex Strabone aliisque cognoscuntur. Quo vero id magis credatur, adscribam unicum Strabonis locum de Iericho et lacu Sodomitico. Ierichus est campus a montana quadam cirumdatus, quae in theatri speciem ad ipsum declinat. Hoc in loco est palmetum, cui immixta est etiam alia materies domestica, et ferax palmis abundans, spacio stadiorum centum, et totum irriguum, et habitationibus plenum: ubi et regia est, et balsami viridarium: quae arbor aromatica est, et fruticosa, cytiso et termintho persimilis: eius corticem scindentes, succum in vasis incipiunt, tenaci lacti persimilem, susceptus autem in conchis coagulatur is capitis dolores et suffusiones oculorum incipientes, et hebetudinem mirifice salvit: quare preciosus est eo praesertim, quod hic solum nascitur. Palmetum quod palmam cariotam fert, hic solum est, excepto Babylonio, et ulterius Orientem versus.

Maximus quidem ex eis proventus est, quin etiam xylobalsamo ut aromate utuntur. Serbonis lacus permagnus est, cuius ambitum nonnulli mille stadiorum tradiderunt: is secus maritimam oram extenditur, longitudine paulo plurium ducentûm stadiorum, profunda et gravissima aqua, ut urinatores in eo innatare non possint. Verum qui tenus umbilico in eum procedit, mox extollitur. Plenus est bitumine, quod e medio fundo temporibus inordinatis, cum bullis quasi ferventis a quae efflatur: in summo autem incuruatus montis speciem praebet, favillae multum emittit, fumosus et aspectu ater: aeri et argento, et nitidis actersis omnibus rubiginem inducit usque ad aurum. Unde cum vasa situm contrahunt, iam accolae intelligunt, bituminis ereptionem incipere, ac sese arundineis ratibus ad id inquirendum accingunt. Bitumen est terrae gleba, quae a calore liquefacta, efflatur atque diffunditur, rursumque in glaciem fortissimam ab aqua frigida immutatur, qualis est lacuum aqua, unde et sectione et incisione opus est. Id postea in summo fluitat, propter eam naturam quam diximus, ingredientem nec innatare, nec immergi posse, sed attolli: ratibus autem adnavigantes, quantum quisque vult, referunt. ac de Bitumine quidem haec diximus. Posidonius dicit, quod cum accolae magici homines sint, incantationes quasdam faciunt, et lotia et alios huiusmodi foetidos humores inspergunt atque exprimunt, quibus bitumen coagulatur: postea incidunt, nisi aliqua lotii vis sit, qualis eorum qui calculos in vesica habet.

Nam etiam ex pueri lotio chrysocolla conficitur: in medio quidem lacu, iure huiusmodi res accidit. Ignis enim ac bituminis fons ac multitudo in medio est, quanquam et flatio sit in ordinata: quoniam ignis motus non habet ordinem nobis manifestum, quemadmodum et multum aliorum flatuum. Talia etiam apud Appolloniam Epiroticam eveniunt. Quod autem regio ignea sit, permulta alia signa afferunt. Nam et petras asperas exustas circa Moasada ostendunt, et multis in locis praerupta, et terram cinerulentam, et picis guttas ex petris distillantes, et flumina foetido odore efferventia, et habitationes passim eversas: ut iis fidem adhibeant, quae ab indigenis praedicantur, quod in hoc loco XIII urbes olim habitabantur, quarum metropolis Sodoma adhuc LX stad. ambitum servet. Et quod ex terrae motibus et ignis afflatu, et aquis calidis et bituminosis et sulphureis lacus eruperit, et quod petrae igniferae factae sint, et urbium aliae absorptae, aliae ab iis quicunque fugere potuerunt, derelictae.

Hinc apparet, non parum conducere Cosmographicos et Historicos gentilium scriptores, ad sacrae Scripturae cognitionem, praesertim in iis dictis, ubi aliqua locorum mentio fit.

Debuissent forte etiam descriptiones integrae omnium animalium, herbarum, arborum, gemmarum, et similium rerum, quarum fit mentio in sacris Literis, nostro huic Operi inseri: sed excrevisset Opus in ingentem molem, et nota sunt loca authorum, ut Plinii, Aristotelis, Theophrasti, Dioscoridis, et aliorum, unde ista recte peti possunt. Indicant etiam tales descriptiones diligentiores interpretes. Naturae profecto peritissimi fuerunt Prophetae, et quando perdicis, lupi rapacis, ursi, leonis, aspidis, basilisci, draconis, pardali, monocerotis, columbae, formicae, et similium mentionem faciunt, naturam inspiciunt, et permulta monent et docent unica tantum voce: dum ea veluti iubent considerare illius rei aut animalis quod nominant, naturam, ac cum praesenti materia conferre, hancque inde considerare et cognoscere. Sunt enim in universa natura pulcherrimae imagines, quae dulcissimas gignunt allegorias et veluti picturas rerum spiritualium, aut quoquo modo ad religionem pertinentium nobis proponunt, et de magnis rebus nos erudire possunt. Cum dicitur, Iustus ut palma florebit: multum illustratur hoc dictum. si tota palmae descriptio ex Plinio petatur, videlicet quod palma contra impositum onus insurgat: sic pii non premuntur, sed evehuntur cruce, spiritu Domini eos confirmante ac corroborante, et Christo in eis triumphante.

Falsa doctrina a Christo cum zizania comparatur: cuius naturam si quis cognosceret, cerneret eam bellissime ingenium pravae doctrinae exprimere. Nam primum partim sua sponte vitio pravi soli crescit, partim etiam ipsum bonum semen facile in eam degenerat. Deinde aliquandiu valde similis est tritico, donec spicam facit: tertio, multo plura grana fert, et quidem plerunque ex uno eius grane plures culmi enascuntur. Quarto, farina ipsa perinde albescit, ut alterius alicuius frumenti. Quinto, si panis inde confiat, non alit, sed veluti inebriat aut etiam dementat hominem, ut per aliquot dies vix convalescat. Sexto, etiamsi non ita multum eius insit tritico, nihilominus panem, aut quic quid inde confit, vitiat.

Omnia ista belle pingunt falsam doctrinam, nam et facile ac vel sua sponte vitio pravae mentis nostrae crescit, aut etiam ex ipsa vera religione doctrinaque depravata oritur: diu similis est vero Dei verbo, tandem tamen patescit. Ferax quoque est, et cito latê spargitur: auditores suos adeo non aedificat, melioresve facit, ut eos etiam dementet, et veluti inebriet, qui tamen putant, se belle sobrios esse ac sapere. Hoc est quod Scriptura spiritum vertiginis nominat: et quidem si vel modicum eius admisceas verae doctrinae, nihilominus totam massam vitiat, utentemque laedit. Vulgo ignoratur in Germania, quod

341 nam genus herbae sit, ac plerique putant quamvis adulterinam herbam seu alienam, si in frumento nascatur, sic vocari: verum est proprie ea, quae in Misnia et Saxonia vocatur Tzual, unde etiam verbum habent Tzualem, quod ferme delirare significat. Cum hordeo interdum, praesertim in Brunsuicensi solo crescit, unde si cerevisia sine repurgatione fiat, praedicta ratione dementat bibentes.

Quid communius sale, fermento, aqua et igne? et tamen explicata plenius eorum natura, multae phrases et parabolae illustrarentur, ut quid sit foedus salis, quod crebro in sacris Literis usurpatur, nempe stabile ac firmum: tum quia sal in victimis adhibebatur, et victimae in sanctioribus foederibus: tum quia sal prohibet corruptionem rerum. Sal quoque sapientiae symbolum est, ob eandem prohibitionem putrefactionis, et simul quia condit omnes cibos. Quam eius proprietatem symboli causam esse etiam Christus ostendit, cum vocat Apostolos sal terrae: et addit, quod si sal evanuerit, in quo condietur? ostendens ratione condimenti et prohibitae putrefactionis, significari veros doctores. Sic et Paulus eandem proprietatem respicit Coloss. 4, Sermo vester sit cum gratia sale conditus, ut sciatis quomodo oporteat vos unicuique respondere.

Locus Marci nono obscurus ac difficilis est: Omnis homo igne salietur, et omnis oblatio sale salietur. Convenientia quaedam est inter ignem et salem: quia utrunque in sacrificiis adhibebatur, et quia ignis in metallis excrementa separat, aut etiam absumit: sicut et sal putredines consumit, utrunque etiam mordet. Quare et 1. Corint. 2, humana figmenta igne consumi dicuntur. Sensus ergo est, quod sicut omnes victimae sale condiuntur: ita etiam pii duplici igne, nempe crucis, quae pios salutariter exercet, et porro etiam igne spiritus synceriores ac saniores redduntur: allusio autem est ad praecedentia, ubi de igne gehennae disservit, quasi diceret, Satius multo esse, ut nos patiamur hoc spirituali igne condiri, quam illo aeterno.

Sal etiam est valde sterile, et reddit terram sterilem. quae enim non putrescunt, illa etiam non ferunt aut producunt: unde terra salsuginosa dicitur, quae est sterilis. Et Psalm. 107 dicitur Deus mutare terram fertilem in salsuginosam, et contra. Sic etiam Deuter. 29. dicitur Deus exusturus terram sulphure et sale, ut nihil ferat.

Christus Matth. 5 tres similitudines a triplici proprietate salis brevissime subindicat, in quiens: Vos estis sal terrae. Si sal infatuatum fuerit, in quo salietur? Ad nihil prodest, nisi ut eiiciatur, ac conculcetur ab hominibus: quia sal condit et conservat res, quia nulla alia res superest, qua salire possimus, quia alioqui nulli usui est. Quam triplicatam similitudinem, evolvi plenius in capite de Similitudinibus.

Leo ratione generositatis quidem et victricis fortitudinis, significat Christum, Gen. 49: ratione crudelitatis, et quod cunctis est terribilis hostis, diabolum, 1. Pet. 5. Eius horrendus rugitus alias Deo, alias diabolo tribuitur, eorumque proprietates denotat.

Quid notius in omnibus locis quam peregrinator, cum singulis aliquando accidat peregrinari: sed tamen cum vita Christiani hominis cum peregrinatione conferatur, quotusquisque omnes peregrinatoris proprietates expendit, et ad sese applicat? peregrinator non existit in sua quadam quiete ac felicitate, sed ad eam omni studio contendit. Male plerunque tractatur ac patitur in profectionibus sed tamen ob meliorem spem nihil non patienter fert. Nusquam animo acquiescit, sed sem per suam patriam ac domum cogitat, in ea totus est dies ac noctes: non magni fit ab incolis, plerumque etiam ali quibus incommodis afficitur. Denique reversus ad sua, plena animi quiete conquiescit, et benigne ibi tractatur, et denique iucunda ei est praeteritorum malorum recordatio. Omnes istae proprietates pulchre conveniunt Christiano homini, per tot miserias in vitam aeternam contendenti.

Quare cum Scriptura aliquando brevissime unam quam piam talem rem attingit vix unica voce, plurima nobis dicit: quia vult nos totam rem variasque proprietates diligentissime cognoscere, et ad praesentem scopum applicare, rarius illas subindicatas res aut similitudines plene evolvit: sicut in exemplo proposito peregrinationis videmus uno verbo plurimas res subindicari.

Sic vox Ovis, saepe multas proprietates Christiani hominis depingit, ut quod audiat, agnoscat, et sequatur suum pastorem: sit multipliciter utilis, et nulli molesta: sit simplex, habeat hostem crudelissimum, ac per sese sinepastore nihil possit, sed cito pereat.

Haec non explicandi gratia istas res aut phrases propono, sed ut solum subindicem, quam prolixum ac utile opus confieri posset, si quis varias res, quarum brevissima mentio in sacris Literis fit, aut ad quas alluditur, seu a quibus similitudines petuntur, erudite ex Physica et bonis authoribus declararet, et locis Scripturae eas proprietates applicaret. Vult enim (ut dictum est) Scriptura habere Lectorem attentum, diligentem, ac (ut Christus loquitur) scrutantem, et etiam intelligentem. Quem admodum et Salomon iubet nos caelestem sapientiam scrutari nimirum in verbo Dei, diligentius quam argentum in fodinis aut thesauros absconditos scrutamur. Sic enim demum thesauros verbi Dei summo studio scrutanti Spiritus sanctus varia mysteria resque amplissimas, aliquando in singulis vocibus latitantes, patefaciet et illustrabit.

Praeclara quoque et plane salutaris Ecclesiae Dei opera navari posset, si quis diligenter primarias appellationes et phrases praecipuorum articulorum veteris Testamenti cum novo conferret: ac ostenderet, quomodo tum rebus aptissime congruerent, tum inter sese quoque probe convenirent. Oporteret vero primum observare, quas voces ac phrases Moyses usurpasset: deinde, quomodo eas Prophetae ac Psalmi aut sequuti fuissent, aut diversis vocabulis enunciassent: denique, quomodo easdem vel Evangelistae vel Apostoli expressissent. Omnino enim verba sunt nobis notae rerum, ut nos eas ex notis agnoscere sit necesse: ac saepissime fiat, ut paululum immutatis notis, vel prorsus a tota re aberremus, vel certe plurimum eius quasi proprietatum amittamus.

Porro collatis ac expositis primariis Scripturae vocibus ac phrasibus in summis articulis, utile esset etiam ulterius progredi ac monstrare, quo scriptores secuti Apostolos, qui Patres vocantur, vel mutaverint

342 earum vocum significationes, vel etiam plane nova vocabula phrasesque excogitaverint, quibus easdem significare se putaverunt, sed admodum infeliciter: unde consecutum est, ut cum vocum ac phrasium corruptione, ent ipsae res corruptae inversaeque sint. Quod aliquibus exemplis nonnihil declarare conabimur.

Moyses dicit, Deum condidisse hominem ad imaginem ac similitudinem suam, ipsum, inquam, hominem, non eius accidentia. Idem et novum Testamentum dicit, ut cum Paulus vocat hominem renovatum, qui secundum illum primum instauratur, hominem Dei, Tit. 3: et hominem conditum secundum Deum, Eph. 4: et nos spiritu Dei in imaginem Dei transformari a gloria in gloriam: i. magis ac magis refingi ad imaginem Dei, multo etiam gloriosiorem, quam illa prima fuerit. At Sophistae illam imaginem Dei, ad quam primo fuit conditus homo, docent, fuisse tantum quaedam accidentaria ornamenta. Patres porro per illam imaginem, non illam primam rectitudinem ac essentialem bonitatem intellexerunt: sed tres animae potentias, intellectum, voluntatem ac memoriam, tribus personis correspondentes.

Sic porro minatur et praedicit Deus homini transgredienti mandatum, quod morte morietur: quae mors triplex est, iniustitiae, poenae, ac virium libertatisque agendi. Hanc tertiam mortem, id est, carentiam virium et libertatis, etiam aliis vocibus exprimit Moses: ut cum dicit, cor esse pravum ac perversum inde ab infantia, Gen. 6 et 8. cum ait, Adamum exutum imagine Dei, liberos procreasse ad suam, non Dei imaginem, Gen. 5. cum affirmat, habere cor non intelligens, Deut. 29 et 30.

Moysen porro secuti Prophetae et Psalmi partim iisdem, partim vicinis vocibus eadem mala nominarunt. Ieremias cap. 17 ait, cor hominis esse pravum ac perversum. Ezechiel dicit esse cor lapideum, cap. 11 et 36. Iere. 17, et Zach. 7 vocat cor adamantinum. Sic David petit sibi condi cor novum, damnans vetus. Vocat vero Scriptura in talibus locis cor, ipsam animam rationalem, quae vel praecipue fuit imago Dei, cui illa sedem in corde tribuit. Alius quoque Psalmus dicit, hominem cum in honore esset, non intellexisse, sed iumentis similem factum.

Hanc eandem plenam bonarum virium imaginisque Dei amissionem, vehementissime urget etiam novum Testamentum, dicens, homines esse mortuos, ut ait Dominus: Sinite ut mortui sepeliant suos mortuos, et 1 Apocal. aliquoties prima et secunda mors nominatur: et Christus dicit, mortuos audire vocem ipsius etiam in hac vita. Sic et Paulus ait, homines esse mortuos praeputio carnis.

Quare ob istam totalem mortem aut interitum hominis, passim Scriptura carnem et sanguinem totumque hominem aut veterem Adamum reiicit, ut exitio debitum, et ad vitam aeternam non idoneum: vult eum simpliciter mortificari, exui, et plane aboleri. Ubique igitur Scriptura substantialibus verbis utitur, tum indicando ac significando interitum primi hominis, tum etiam formationem novi, quem dicit denuo generari, nasci, creari, condi, ac plane esse novam creaturam.

Contra, bone Deus, quam ubique non tantum Sophistae, sed etiam Patres senserunt ac contenderunt illam primam ruinam non substantialem quendam ipsius hominis in suo summo gradu, nempe in imagine Dei, qua proprie homo fuit, interitum, sed tantum accidentium bonorum amissionem, vel potius solummodo quandam debilitationem. Sic et novi hominis creationem nihil aliud esse volunt, quam ablationem malorum accidentium, et sanationem illorum primorum ac bonorum, et simul etiam adiectionem novorum.

In hunc eundem errorem et omnes substantiales Scripturae locutiones etiam illi impingunt, qui malum in homine regnans, eumque in peccata impellens, volunt esse tantûm accidens quoddam: cum Scriptura ubique ipsum pravum cor, pronunciet esse fontem mali: ipsam carnem, ipsum totum veterem hominem, ipsam mentem, sensum, intelligentiam et φρόνημα , sensum carnis.

Moyses indicat, semen mulieris contriturum caput serpentis, nempe abolita culpa seu iniustitia et poena seu morte, restituturum homini iustitiam et vitam. Unde sunt postea tam multae promissiones de semine Abraami, Isaaci, Iacobi, et Davidis. Sic lapso homini imponitur maledictio, quare denuo servando promittitur benedictio, et benedictum semen orbi terrarum benedictionem acquisiturum: contra vero ipsum semen benedictum sumit in se maledictionem legis, et peccata mundi, testibus Baptista et Paulo. Hinc igitur sunt tot phrases veteris ac novi Testamenti. Hinc etiam Ioannes dicit, filium Dei venisse ut destruat opera diaboli.

Deus nudum Adamum induit pelle ovis, id est, agni Dei: quod proculdubio significavit nos nudos et carentes gloria Dei, sine omnibus operibus iustificari. Ex illa igitur prima nuditate et induitione velleris ovilli, sumpsit Paulus illas suas locutiones, induere Christum, induere novum hominem: Superinduemur, si modo non nudi reperiemur: et in Apocalypsi cap. 3. de nuditate et vestimentis albis.

Sic Moyses dicit, Abraamum patrem omnium salvandorum fide iustificatum esse. Quam phrasin diligenter postea Prophetae et Paulus totumque novum Testamentum sequuti sunt. At seductores Antichristi, tum iustificationem ad alias res transtulerunt, tum etiam ipsius fidei significationem perverterunt, dum non volunt eam complecti fiduciam: sed esse tantum quandam noticiam charitate aliisque virtutibus formatam, aut cum eis commixtam.

Cur etiam novum Testamentum magis utatur voce Fidei in consequenda iustificatione, aliisque beneficiis Dei, quam vetus, quod multum urget fiduciam et considere, in libello de Fide plenius docui, ubi etiam vicinas ac synonymas fidei phrases explicui.

Quid vox peccati, carnis, concupiscentiae, iustitiae Dei, iustificationis, gratiae fidei, Evangelii, legis, sancti et similes, in sacris Literis significet, exposui superius in prima Parte, ubi etiam ostendi abusum earundem vocum, quo eas Theologi corruperunt.

Multi alii quoque eruditi ac pii Theologi in praesenti verae religionis illustratione, varias praecipuarum rerum voces ex Sacris vitio temporum aut seductorum in abusum deductas explicaverunt, in pristinum nitorem verumque usum reduxerunt: ut cum pontificii vocem sacram Concupiscentiae intelligunt tantum de inferioribus affectibus praesertim de rebus venereis, eoque peccatum originale tantum ferme ad corpus et ignobiliores potentias restrinxerunt, cum id vel maxime in rationali anima regnet: vel cum reliquias peccati in piis, quae

343 Rom. 6 et 7, peccatum vocantur, non vere peccatum esse, ut concilium Tridentinum decreto negat: vel cum ex voce Mysterii coniunctionis Christi et Ecclesiae, fecerunt Sacramentum coniugii: vel cum pro voce Presbyteri, pastoris et similibus, substituerunt vocem Sacerdotis, quod vocabulum nusquam novum Testamentum ministris Ecclesiae tribuit: sed potius contra clarissime testatur, sacerdotium a Levitis in Christum translatum, perpetuo apud eum immoteque permanere. Sic vocem meriti et verbum mereri, prorsus alienam a sacris Literis in Theologiam Patres induxerunt, cum maximo damno gratuitae gratiae Christi.

Hac ratione, si quis plerasque maioris momenti voces ac phrases Theologicas sacrarum Literarum, et postea Ecclesiae scriptorumque inter sese conferret, valde utilem operam navaret, tum in illustrandis rebus amplissimis ac difficillimis, tum etiam in redarguendis erroribus pontificiorum. Verum id nunc vel temporis brevitas, vel exhausti laboris magnitudo, vel defatigatae vires, atque adeo etiam instituti ratio, et denique huius conatus difficultas non admisit. Quare illud opus vel in alios homines, vel in aliud tempus nunc reiicimus.

Ad illustrationem quoque sacrarum Literarum, et forte etiam profanarum, non parum prodesse posset, si quis tum totam rationem dicendi, et stylum orationis, tum etiam singulas voces ac phrases sacrarum Literarum cum profanis scriptoribus conferret. Valde enim multa similia Sacris, praesertim in vetustioribus Graecis, ut Homero, Pindaro, Herodoto, et etiam tragicis reperiret. Aliquid interdum breviter per occasionem, hactenus indicavi: sed id nimium tenue ac breve fuit. Sed haec opera maiorem quandam eruditionem et accuratiorem lectionem ac observationem Graecorum scriptorum flagitaret, quam mea hactenus fuit, aut forte etiam in posterum esse poterit. Tale forte est, quod Homerus perinde vocat foedera victimas, et ea quae ad sanciendum foedus requiruntur: sicut et Lucas ac Paulus poculum seu potionem potius vocat novum foedus, et quod sanguinem foederalem irritum fieri a non observantibus illud dicit: Isaiae capite quarto . Sicut ad Hebraeos cap. 10 dicitur, Sanguinem foederis, nempe sacrae Coenae, profanum ducere is, qui quae in hoc foedere promisit, non servat, nempe fiduciam in solum Christum, et piam vitam.

Perutile etiam foret demonstrari, in quibus controversiis propter haereticorum insidias, aut propter extricanda nova dubia, aut studio accommodandi se ad intellectum rudium suive temporis hominum; quibus Biblicae loquutiones nimium peregrinae obscuraeque sunt, Ecclesia novis vocibus sit usa, quae tamen in sacris Literis fundamentum habent, et propter maiorem evidentiam usurpantur: ut vocabulum Hypostasis (tametsi id in hoc ipso usu Hebraeorum legatur) persona ὁμοούσιον , sola fide, quo consilio et Prophetae sunt usi: et rursus considerandum esset, quibus modis loquendi discrepantibus a Sacra scriptura haeretici turbarint Ecclesiam, et errores suos venditarint. Sola fides quidem non obscure in sacris Literis monstrari potest, ut cum dicit Paulus Gal. 2, Non nisi per fidem homines iustificari ac salvari: cum Christus dicit, Solum crede: cum toties Paulus ponit fidem, et excludit alia omnia opera. Non nisi per fidem aliquid fieri, idem plane est, quod per solam eam: ponere unum, et negare alia omnia, est idem prorsus ac exclusiva. Si dicas, Cocles sine ullis auxiliis repulit in ponte Samnitas: idem plane est, quod solus Cocles.

Denique illa perpetua affirmatio, per fidem, omnino idem valet ac per solam fidem: cum toties per Christum placari pater affirmatur, omnino idem valet, quood per solum. Christum. Regula fiat etiam universalior, quod saepe sacrae Literae multum vehementerque urgendo indefinitas, volunt exprimere universales: et ponendo ac inculcando vehementer unum aliquid, caetera omnia ex eo loco ac gradu excludunt.

Haec et huiusmodi innumera possent hîc admodum utiliter annotari: verum haec in praesentiarum de hoc capite brevissime monuisse sufficiat: quo quae nos exacte praestare nunc nequivimus, studiosus Theologiae ipse sibi aliunde conquirat, etc.

Doctrina de Velamine Mosis, multum lucis toti legi adferret, si aliquanto plenius exponeretur. Dicam ergo breviter de ea, ut praestantiores artifices vel hac ipsa nostra brevitate ac ruditate excitentur, ad praestandum aliquid plenius, perfectius et limatius. Neque enim scio, quod bona aliorum venia dixerim, quenquam aliquid integri ac explicati de hac re hactenus conscripsisse.

Velamen Mosis, est quaedam obscuritas legis, ut eius primarius, verus ac genuinus sensus aut scopus non plene aut perspicue perspici possit. Id vero duplex est, teste Paulo. Nam non solum ipse Moses sibi imponebat velamen, agens cum populo Exod. 34, sed etiam erat, et est adhuc velamem supra omnia non renatorum corda, quae nullo modo illum verum ac nativum fulgorem legis ac voluntatis Dei percipere, aut saltem ferre possunt: sed potius ut rem stultam contemnunt, aut etiam ut noxiam ac non ferendam detestantur.

Dicam porro de istis duobus velaminibus, facta nova subdivisione, ac primum de legis ipsius velamine, quod per se quoque duplicatum est.

Lex igitur duplex velamen nostris caecis oculis obtendit. Nam primum res ipsae tales proponuntur, quarum natura facilime nostra corrupta ratio capitur, et veluti a nucleo ad putamen obducta, in longe alias cogitationes et opiniones de eis inducitur, quam quas de illis nos habere in vera religione oporteret, ut mox in singulis legis speciebus ostendetur. Deinde sermo eius multo aliter loqui ac sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus. Quin potius ille in easdem prorsus alienas cogitationes nos trahere videtur, in quas nos etiam res materiasve ipsas legis inducere modo diximus. Quod quale sit, mox propositis omnibus in specie clarius apparebit.

Primum enim, tota lex simul Iudicialis, Ceremonialis et Moralis, crasso quodam putamine obducta, valde celare videtur suum primarium usum, aut genuinum fructum ac finem: et interim quiddam aliud magis obvium, ac huic corruptae naturae plausibilius et dulcius externa specie ostentare et venditare.

Secundo ita loquitur, ita se fert ac gerit, tanquam ipsa sit summa totius religionis, ac conscientiae domina

344 aut gubernatrix: nec ullam doctrinam aut doctorem superiorem agnoscat, quae sibi in ullo possit derogare, aut sua decreta, minas aut promissiones mutare, mitigare, vel dispensare possit aut debeat.

Tertio, constanter simulat aeternitatem ac perpetuitatem sui regni: quasi talis, et non alia religio Deo placeat, ac sit perpetuo mansura ac futura: omnemque sui abrogationem alto silentio premit, quasi nunquam sit desitura, aut aliquem finem terminumve habitura.

Quarto, nullum vult agnoscere successorem sive doctorem, sive doctrinam, qui aliquid rectius, Deo acceptius, et hominibus salutarius afferre queat, aut unquam debeat.

Quinto, non satis plene ac perspicue simul in uno loco hominis naturam describit, quae'nam et qualis ab initio creata sit, qua occasione ac quomodo postea mutata, quae eius ratio aut forma post mutationem existat; non propriissime ac plenissime, quid vera ac plena iustitia aut peccatum seu iniustitia sit: non denique, quae'nam sors, conditio aut status hominis sit post hanc vitam et in omnem aeternitatem futurus. Quae cum non satis plane ac crasse, ut nostra ruditas poscit, proponantur, et interea multa occurrant, quae diversa quaedam cogitandi occasionem praebeant: multiplicem obscuritatem continere, ac errandi ansam parere videntur.

Sed dicam iam de singulis legis partibus. Ipsum ius iudiciale ac politia ita ordinatur ac proponitur in Mose, tanquam verus ac per se Deo acceptus cultus, et tanquam (quod ad se attinet, sique non peccarent Israelitae) perpetuo sit mansurus. Non indicatur clare id quod est in ea re primarium: eam videlicet totam politiae formationem esse tantum veluti nidum verae Ecclesiae ac religionis, ad certum tempus potissimum in hunc usum fabricatum, ut esset certum domicilium Meschiae, eiusque maiorum: ac liquido sciri posset, ubi ille sit natus, ex quibus maioribus, quando, qua ratione, et quibus de eo praecedentibus Dei praedictionibus ac promissionibus, ne de Meschiae persona incerti erraremus aut dubitaremus.

Istud vero somnium aut opinio de perpetuitate eius politiae ac regni, admodum rationi humanae gratum probatumque fuit: delectatur enim ea illo ordine, opibus ac securitate, defensioneque, quam inde expectat. Nec enim videt humana mens, quomodo religio sine carnis brachio et politica ope diu conservari queat. Sic videmus humanam sapientiam etiam in Papatu sibi regnum religionis ex gladii potentia, regum defensione, et Ecclesiasticis ceremoniis ac sacris confinxisse ac contemperasse.

Secundo, ceremonialis lex vult videri praescribere potissimum eum verum ac purum cultum, quem Deus maxime flagitat: simulque omnem rationem expiandi peccata Deum reconciliandi et exorandi, ac omnino cum eo agendi. Alligat vero simul eum cultum, et totam placandi ac conciliandi Deum rationem, ad certa loca, tempora, sacrificos, homines, ritus, sacra, et actiones. Ac profecto si quis aliquanto somnolentius audiat, et non accuratissime scrutetur Scripturam, videtur ei penitus veram pietatem cultumque a cordis veris spiritualibusque motibus, et a vera fide ad istas externas ceremonias, et ad ipsissimum opus operatum transferre. Quod velamen Mosis erroremque populi conduplicabant, vel potius centuplicabant sacrifici, lucri studio, ultra omnem modum suarum ceremoniarum sacrificiorumque opus operatum depraedicantes, et ita domus viduarum exedentes.

Quare multipliciter ceremonialis lex sese velabat, ac involvebat, ne verus ac ultimus eius sensus et finis cerni posset: primum ipsa natura rei, aut ceremoniarum ac pomparum, quae et alioqui semper sua specie et pulchritudine ad se alliciunt homines, et detinent, ne quid ulterius altius et spiritualius quaerant. Deinde Mosaicae ceremoniae valde celabant in se verum nucleum, in intimis latebris involutum: et tantum externa copia ac fulgore oculos et aures hominum praestringebant, explebant, et ferme obruebant. Denique sermo legis ceremonialis (ut quidem communiter intelligebatur) praedicabat illa sacrificia, eo omnes invitabat ac alliciebat, pollicens magna bona facientibus: quin et ipsam peccatorum expiationem, et Dei placationem.

Nusquam dicebat illas ceremonias esse tantum typos et umbras futurorum bonorum: esse tantum carnis sanctificationes ac purificationes, easque externas solum: esse tantum commonefactiones de peccato, non autem ipsam veram abolitionem peccati, et reconciliationem cum Deo: sicut Epistola ad Hebr. eas exponit ac declarat perspicue et luculenter.

Tum porro natura est prona ac praeceps in externos lusus aut gesticulationes ac ceremonias, illisque mirifice capitur, ac putat Deum quoque ipsum illis theatricis pompis ultra omnem modum delectari. Testatur id Papatus et omnium gentium religiones, praeter Israelitas. Quare Iudaei ita in suis ceremoniis, circumcisione et aliis pompis haerebant, seque per eas iustificari somniabant, ut interim etiam ipsius moralis legis obliviscerentur, frustra Prophetis contra illam ceremoniarum et sacrificiorum admirationem pro morali lege clamantibus, et iubentibus non sacrificia, sed corda offerre et lacerare Domino.

Omnes ergo sensus ac mentem Iudaeorum occupaverant illa quatuor speciosa et illis dulcissima nomina, λαὸς, νόμος, ναὸς, τόπος : gens, lex, templum, locus. Putabant enim, aut somniabant potius illi, Deum sese ita devinxisse et quasi alligasse ad ipsos et semen Abrahae, et illud semen esse adeo ipsa propagatione et maiorum sanctitate sanctum, ut plane impossibile esset, Deum unquam vel eum populum deserere, vel alium sibi eligere usquam e toto mundo.

Legem etiam illam, ante omnia ritus ac ceremonias, putabant esse rem adeo acceptam Deo, ut qui illam observaret, esset eo ipso iustus, et Deo acceptus futurus. Inde est, quod tantopere iacta bant semen Abrahae et circumcisionem, et contra Prophetas, Christum et Apostolos, eorumque minas, tanquam invictum scutum confidenter opponebant.

Templo etiam suo somniabant ita Deum esse addictum, aut inclusum, ac tantopere illo aedificio delectari, ut plane fieri nulla ratione posset, ut id deserere, id destrui, aut alibi locum cultus sibi deligere vellet. Clamabant igitur furenter contra Prophetas: Templum Domini, templum Domini.

Denique totam terram Iudaeam opinabantur ita Deo gratam ac electam esse, ut nusquam alibi in orbe terrarum habitare, exaudiri, aut se coli unquam vellet.

345 Quibus quatuor adde et quintum, quod existimabant adeo esse addictum Deum illi ordini sacerdotum, ut plane eos nusquam esset passurus errare. Ideo clamabant: Non peribit lex a sacerdote, nec verbum Domini a Propheta. Sicut nunc Papistae clamant, Pontificem Rom. non posse errare, illam sedem esse adeo privilegiatam, ut ab ea Spiritus sanctus nunquam recedat.

Est vero humana stulticia ac perversitas prona ac praeceps ad alligandum Deum, eiusque cultum, ad certa loca, ritus, homines et sacerdotes, ut nequeat credere, Deum illa etiam negligere, et quasi alio commigrare ullo modo posse: ut olim in Ethnicis, et nunc in Papistis viva experientia coram cernimus ac palpamus.

Tertio, Lex moralis vel inprimis sua natura perstringit hominibus oculos, et in se detinet, ut putent omnes illum ipsum hesperum aut luciferum praestitae disciplinae ac honestatis, quia est rarissimum et praeclarissimum quoddam decus, esse illud verum lumen, salutem mundo afferens. Atque ideo in eo haerent ac permanent, nullum ulteriorem servatorem aut iustitiam quaerentes. Videmus honestiores et sapientissimos quosque homines, etiam ignaros doctrinae caelestis, tamen cum intuentur hanc formosulam iustitiam aut virtutem, vel potius somnium verae virtutis, mirabiles sibi eius amores (ut Cicero dicit) concipere: et eos qui eam habent, eius contemplatione mirifice sibimet, pavonum instar, placere: iactantes, Omnia haec feci, non sum sicut caeteri.

Sermo quoque eius talis est, ut qui videatur proponere legem possibilem, quae et possit ab homine praestari: et praestita, iustitiam ac vitam suis observatoribus communicare. Docet enim quid sit faciendum: inculcat id, et diligenter observare iubet quid dicatur. Monet item, ut etiam reipsa id faciamus: iubet, hortatur, minatur, promittit: perinde prorsus omnia agens, ac si indubitanter per eam iustificari ac salvari possemus. Clamare, repetere ac inculcare non desinit: Si vis in vitam ingredi, serva mandata: Hoc fac et vives: Qui fecerit ea, vivet in eis: Maledictus qui non permanserit in omnibus, quae sunt scripta in lege: Deus dabit unicuique secundum opera sua: Opera eorum sequentur eos: et similia hisce innumera. Summa ita se gerit, itaque nobiscum loquitur in lege Dei iustitia, tanquam si cum natura integra, ut hominem initio condidit, ageret.

Ita etiam se gerit lex moralis, prae aliis legis partibus, tanquam si sit ipsa sola conscientiarum domina, et sit perpetua, nunquam sit abroganda, nec habeat alium successorem ac superiorem doctorem aut doctrinam. Nusquam ipsa satis crasse ostendit suum verum et ultimum finem esse propriissime, patefacere peccatum, iram Dei, et damnationem aeternam. Nusquam dicit se esse abrogandam: esse aliam quandam superiorem doctrinam et doctorem, ad quem ipsa, tanquam paedagogus, ad suum ultimum finem aut prae ceptorem hominem deducere aut ablegare divina ordinatione debeat.

Nusquam illa diserte, plene ac prolixe dicit, hominem esse ita essentialiter originis peccato perditum, ut prorsus sit ineptus qui sibi pareat: seque esse adeo imbecillam per eius carnem, ut nec iustificare nec salvare quenquam queat.

Tegens ergo suam faciem, non patitur videre homines, quorsum tandem omnino faciem oculosque suos Moses direxerit, in quid desinat, aut quod tandem τέλος τοῦ καταργομένου sit, ut Paulus 2 Cor. 3 loquitur.

Parit et illud aliquam obscuritatem in veteri Testamento, quod originalis pestis variis modis adumbratur, quos ordine recensebo.

Primum enim, raro originalis corruptio prorsus perspicue, plene, et quasi ex professo proponitur, sed plerunque tantum breviter, ut Gen. 6, 8. Ierem. 17. Quae brevia dicta negligentior auditor nimis facile transuolat, non cernens ibi tanti momenti res agi. Quare lector sit in hoc sacrarum Literarum Laconismo attentus, et a Deo sibi oculos aperiri petat.

Secundo, obscurantur eius labis descriptiones, quod plerunque Scriptura arguendo aliqua crassa et actualia excurrat ad hanc radicem, coniungendo fructus cum radice, Quod negligentior auditor non cogitans, putat tantum de illis actualibus criminibus agi, sicut in communi vita plerunque tantum externa opera considerantur ac exiguntur.

Tertio, saepe ita taxatur haec lues, tanquam si solum unius hominis aut gentis malitia taxaretur: cum eandem rationem esse omnium hominum, alibi Scriptura indicet.

Quarto, saepe vetus Testamentum de inhaerenti corruptione ita loqui videtur, tanquam si homines eam sibi prava consuetudine, ut habitum quendam, institutione, et voluntaria quadam electione accersivissent, et non esset venenum ex utero matris allatum, intimisque medullis infusum, atque adeo totius essentiae perversitas extrema, aut potius ipsamet mala mens et malus animus seu cor perversissimum. Quare ista quasi involucra originalis peccati diligenter observanda ac evolvenda sunt, si lucem ibi latitantem liquido cernere, et nosmet nosse volumus.

Illud quoque non negligendum involucrum aut velamen est, quod cum aliae partes mysterii Christi minus perspicuae fuerunt patefactae, tum etiam fides iustificans ac salvans sub hoc quidem ipso nomine aut voce. Nam vetus Testamentum rarius fidem, plerunque autem fidere, confidere, sperare, expectare, et similia verba inculcat, iisque Dei favorem, iustitiam ac vitam apprehendi docet. Contra vero novum Testamentum plurimum flagitat fidem, eique omnia bona, praesertim spiritualia, pollicetur. Cuius diversitatis causam ad intelligendum vetus Testamentum et utriusque harmoniam nosse utile esset. Summa vero eius haec est.

Fides omnino est verum instrumentum, apprehendens Christum et eius beneficia. sed ea habet duas primarias partes: noticiam et fiduciam, quod alibi prolixius exposui. Iam igitur ideo inculcat vetus instrumentum posteriorem partem seu fiduciam, quia agit cum populo iam converso, et noticiam veri Dei profitenti, seu Deum historica fide agnoscente. At novum Testamentum colligit primum Deo Ecclesiam ex hominibus ignaris Dei, ac verae pietatis. Quare plurimum eis inculcat, et ab eis exigit veram noticiam Dei, eiusque filii ac Mediatoris. Hinc est quod totam fidem una voce, nempe simul noticiam et fiduciam urget ac flagitat.

Haec igitur est diversitatis causa, quae studiose observanda ac expendenda est, ne quis putet aliam rationem

346 salutis olim fuisse, aliam nunc esse, ut Papistae somniant ac errant, sed unam ac eandem semper fuisse, esse ac fore: sicut et unus est Deus, unus mediator, unum baptisma, et una fides ac spiritus. Ostendi causam huius discriminis in libello de fide prolixius.

Atque haec dicta sint primo tegmine aut velamine, quod est in ipsa lege. Nunc de altero, quod in cordis humani crassitie haeret.

Alterum tegmen est in cordibus nostris, quo ita involuti et excaecati sumus, ut etiamsi lex omnia clare diceret, tamen nemo eam intelligeret aut crederet. Quia corda humana talis ac tam spiritualis doctrinae capacia non sunt. Econtra autem (ut supra ostendi) ultra modum leges ac disciplinam magnifaciuntac exosculantur. Si Moses faciem detexisset, suis radiis ac fulgore carnales noctuarum Israeliticarum oculos etiam magis obscurasset, ac veluti obcaecasset: sicut oculi nostri excaecarentur, si solem recta, nec tantum eius refractos radios intueri cogeremur, aut conaremur.

Posses forte aliquid velaminis etiam ipsis Prophetis tribuere, qui licet de natura hominis, de iustitia ac iniustitia, de fine legis, de altera vita et sorte ac conditione homins in ea, deque vero Meschia, eiusque munere multo clarius et plenius disserunt: tamen vicissim tam multis figuris, allegoriis, parabolis et picturis, a regno rebusque carnalibus et felicitate huius mundi sumptis utuntur, ut carnalis ruditas et cupiditas facillime ab illis omnibus clarioribus patefactionibus Iudaeos, atque adeo ipsos etiam Apostolos initio ad regnum et commoda carnalia retraxerit. Quin et nobis eadem carnis nostrae ruditas ac perversitas post tot illustres patefactiones, ipsamque vivam experientiam eodem modo imponere, et fucum facere adhuc quotidie conatur.

Hoc modo dum nostra carnalis ruditas, aut etiam cupiditas, et denique carnalium somniorum aut opinionum, quasi quaedam ebrietas et confusio ad non explicatissimam legis patefactionem accedit, vere opinio veritati vim infert, et quasi conduplicatur velamen legi et nobis impositum, ut minus ac minus verum eius ac voluntatis divinae sensum in ea perspicere possimus: eoque tantum in illa externa larua, quam nobis utcunque extecta ipsius facie concepimus, haereamus.

Quae porro hîc de velamine ac involucro legis dicuntur, non debent accipi ita, tanquam in contumeliam legis, Mosis, aut Dei ipsius dicantur. Non enim negari potest, Deum initio sese obscurius et imperfectius patefecisse: sed postea subinde populo suo et plenius et dilucidius sua mysteria tradidisse, donec tandem venit ipsemet Mediator, et eius novum Testamentum, qui nobis ex ipsius sinu caelestem doctrinam afferens, solem ipsum veritatis veraeque salutis in domo sua accendit et proposuit. Huius ineffabilis consilii Dei rationes causasque scrutari, nostrum non est: nobis illud tantum liquere debet, iustum esse Dominum, iustaque iudicia eius, eumque omnia recte et sancte facere.

Sicut porro velamen duplex est, externum in lege, et internum in corde nostro: sic etiam duplex est eius detractio. Nam primûm fit detractio, addita clariore expositione legis: deinde et divina illuminatione, mentis nostrae caecitas illustratur, ut videre et percipere illam diviniorem doctrinam possit: sicut legimus Christum apperuisse Scripturas, et illuminasse etiam corda suorum.

De priori primum agamus, nempe quomodo simplex et perspicua isagoge in legem, explicatioque eius praecipui finis, usus aut scopi, aliorumque quae potissimum in ea consideranda sunt, eius veram doctrinam ac sententiam, veluti illato ei lumine, illustret, explicet, ac propius contemplandam oculis discentium pro ponat.

Multum ergo etiam in veteri Testamento conati sunt ei Prophetae detrahere hoc velamen, eiusque veram ac nativam faciem hominibus commonstrare: primum, dum a ceremonialibus sacrificiis et cultibus ad moralia, atque adeo ad cordis perfectam obedientiam eos sunt retrahere conati. Deinde, dum porro etiam ipsius cordis malitiam clarius et acriûs sunt insectati: dum item ab omni operum iustitia ad gratuitam Dei misericordiam retrahere populum studuerunt. Dum etiam omnia summa, spiritualia ac aeterna bona potissimum, vel potius solum petenda esse docuerunt: et denique dum illas inanes fiducias ceremoniarum, sacrificiorum, loci, et omnium operum acriter taxarunt. Verûm ista tota detractio velaminis in novo Testamento clarius ac facilius peracta est a Christo, et eius dilectissimis Apostolis.

Detraxit igitur in novo Testamento Christus, huius populi rex et Dominus, velamen Mosis in iudiciali aut politica lege, dum pauper nascitur, et toto vitae huius tempore affligitur, ac demum ignominiose interficitur. Quibus et aliis innumeris abunde indicavit, suum regnum non esse de hoc mundo: atque ideo nec etiam ipsum regnum Iudaicum diutius duraturum: quod tandem etiam ipse eversione Ierosolymae, et dissipatione totius populi per universum orbem terrarum, liquidiûs testatus est. Taceo iam, quod toties Apostolos idem regnum temporale somniantes gravissime refutaverit.

Secundo, legi ceremoniali detraxit velamen, dum et suum praecursorem se a ceremonialibus cultibus templi separare voluit, et ipse sacrificiis non vacavit, alibi passim ministerium baptissmi pro arbitrio instituit, sabbatum et alios ritus aliquoties violavit: cum non externa sed interna contaminare hominem docuit: dum externas lotiones nihil ad veram sanctitatem facere ostendit: dum novas ceremonias sacramentorum alibi per orbem terrarum celebrandas instituit. Legem et Prophetas usque ad Ioannem durasse docuit: templum esse dissalvendum praedixit, et veros cultores ubique in spiritu ac veritate Deum culturos esse affirmavit. Eo pertinuit etiam laceratio veli templi, quae indicavit, futurum ut illae ceremoniae ac velo contecta seu occultata mysteria, omnibus innotescant, et sint obvia et exposita, profanentur, et tandem aboleantur.

Apostoli quoque legi ceremoniali velum detraxerunt, et finem eius abrogationemque confirmarunt, cum publico decreto circumcisionem et alias ceremonias, Acto. 15 abrogarunt. Paulus in hoc praeclaro opere multus est. Docet enim is Acto. 13. homines non potuisse iustificari ac liberari a peccatis per legem, sed per Christum liberatos esse. Docet in epist. ad Hebrae. Deum docuisse Mosen in illo suo glorioso colloquio ac familiaritate, esse aliud multo gloriosius ac melius tabernaculum et sacerdotium in caelo, et illud

347 terrenum esse tantum typum monentem homines de caelesti illo. Istud terrenum sacerdotium et sacra iustificare et mundare tantum exteriorem hominem a corporeis profanationibus, aut communi immundicie, vera autem peccata magis indicare et in memoriam reducere, quam tollere: sed per illum pontificem mundari conscientias ipsas, et ad plenum servari homines: terrenum illud sacerdotium et sacrificia desitura, sed illum caelestem sacerdotem ac functionem eius fore aeternam. Illum igitur ibi accedendum esse, et per eum ad thronum gratiae perveniendum. Sic quoque contra Iudaeorum somnia declaraverunt Christus et Paulus, nihil esse profanum aut commune, nihilque contaminare hominem, omnium esse liberum usum a Deo concessum, regnum caelorum non consistere in cibo aut potu, aliisve externis.

Magnum denique lumen attulit caelesti doctrinae Paulus, quod declarata historia aut typo duarum uxorum et filiorum Abrahae, fidei ac promissionis eius filios, non autem carnales posteros, esse veros Dei cultores et haeredes aeternorum bonorum monstravit.

Denique detraxit Christus legi morali velum, dum externam legis severitatem declarat, amovens etiam tegmen glossarum Pharisaicarum: dumque ostendit legem nequaquam esse contentam ista iustitia disciplinae, quam aliqui pauci, summo labore studentes, utcunque praestabant, sed requirere eam summam perfectionem externae ac internae obedientiae, alioqui damnare hominem in aeternum exitium.

Eandem quoque veli detractionem ex lege morali operatus est Dominus, dum vi explicatae legis ostendit hominem amasse tenebras: odisse lucem: legem damnare totum hominem, eiusque hanc terrenam nativitatem ac vires: neminem esse acceptum ob nativitatem ex carne ac sanguine cuiusquam viri, sive sit Adamus, sive Abrahamus aut Israel, oportere omnes ex Deo renasci: omnes iam ob originalem corruptionem esse ex diabolo, esse eius et peccati mancipia: se solum esse veram lucem et finem solidamque impletionem legis: ex sua solius plenitudine omnes oportere accipere gratiam, non a lege, quae eam non afferat: se solum esse verum agnum Dei peccata totius mundi tollentem, non illos Leviticos, qui quotidie in templo mactabantur, et Deo offerebantur: dum etiam ostendit esse veram unicamque portam et viam ad patrem, seque solum ex sinu patris veritatem attulisse.

Eodem facit, quod docet Abrahamum et patres esse mortuos, quantumvis comederint Manna: hoc est, et legis tum doctores tum auditores ac observatores fuerint: sed suam demum carnem et sanguinem, nempe per passionem, suppeditaturam esse vitam aeternam. Gloriari illos de paternitate et veluti sinu Abrahami, in eoque tanquam patre et autore suae salutis haerere ac gloriari: sed scire debere eos, ipsum quoque Abrahamum illud ius paternitatis et haereditatis, illam promissionem et quasi fontem vitae sibi ac posteris non aliunde quam ab ipso accepisse, ideoque diem suum ingenti desiderio expectasse, et tandem maximo cum gaudio vidisse, eoque pro voto perfruitum esse. Sic igitur demum Christus legis lux, usus, finis ac impletio esse reipsa animadvertitur.

Detraxit et D. Paulus praeclare legi morali velamen, dum ostendt eius verum ac primarium usum esse; non ablationem (ut ipsi somniabant) sed potius patefactionem peccati, irae Dei, et damnationis aeternae. Eam ad hoc ipsum datam esse ad tempus; ut omnes concludat sub peccato, non ut quenquam sua impossibili iustitia iustificet. Eam quidem per sese consideratam esse bonam, sanctam et spiritualem, et datam ad vitam: sed iam esse imbecillem, non suo quidem vitio, sed per accidens, ob infirmitatem carnis nostrae, quae ei nullo modo satisfacere queat. Quare nunc nullum esse maiorem aut meliorem eius usum, quam ut peccatorem convictum et damnatum, ad Christum suum verum et primarium finem, instar paedagogi deducat, ipsaque tandem a domino aut paedagogia talis ad Christum deducti peccatoris deponatur et abrogetur.

Ingens lumen intulit Paulus veteri Testamento, quod imitatus suum praeceptorem Christum, in medium produxit ipsummet Abraham patrem omnium salvandorum, de quo tantopere gloriabantur Iudaei, confidebantque se eodem modo, sicut ipsum rebantur salvatum esse, per circumcisionem et obedientiam salvos fore. Et ostendit, illum ipsum tantum patrem, et quasi fontem ac sinum salutis, non suis operibus, sed fide, intuente in venturum benedictum semen aut Meschiam, coram Deo iustum ac salvum factum esse. Illud enim benedictum semen ipsis et maioribus promissum, unicam viam salutis et conterendi aut vincendi satanae, totiusque eius regni fuisse: nec potuisse aut etiam debuisse, legem proposita nova salutis via abrogare illam tam illustrem promissionem: quando quidem lex, nemine ei satisfaciente, neminem etiam salvare potuerit.

Huc referatur tum harmonia, tum etiam discrimen legis et Evangelii, quod vere est clavis aut sol totius sacrae scripturae: sine quo nec ubi incipere, nec ubi desinere, nec quis sit singularum partium sensus aut usus cognoscere possis. Hoc vero ipsum discrimen legis et Evangelii, seu promissionis simul operum et gratiae: et utra doctrina superior ac architectonica aut inferior sit, utrave alteri cedere eamve interpretari debeat, et quomodo alterutra alteri subserviat, potissimum divus Paulus post Christum illustravit. Sine quo lumine tota Scriptura ipsissimae tenebrae nobis, nostro sane vitio, fuissent, ut experientia nos in tenebris Papatus docuit.

Ut vero eo magis Paulus verum usum ac primarium finem legis ostenderet, et simul impossibilitatem legalis iustitiae declararet, detracto velo eius faciei monstrat, quam acute, quam procul, austere ac severe ea intueatur, ut quae non tantum externam disciplinam, sicut somnia bant Iudaei, respiceret, sed etiam perfectissimam non tantum manuum, sed et cordis obedientiam flagitaret: atque adeo quae intimis visceribus et latebris cordis scrutaretur deprehenderet, ac gravissime vexaret et persequeretur illum summum Dei et suum debitorem ac hostem veterem Adamum: eumque collo arreptum ad tribunal severae Dei iustitiae traheret, accusaret et condemnaret, indeque damnatum in ima tartara praecipitem protruderet.

Si quis etiam diligeutius legat Paulum, animadvertet profecto, quomodo ille vere acuat faciem et ignitos ardentesque oculos Mosis eiusque legis, revelans quid ille sibi revera velit, ac veluti addens quae eius Decalogo deesse videbantur: quo acies eius, quae externa et quasi superficiali specie retusa, neminemque peccatorem pungens, secans aut urens esse videtur, ita poliatur, splendeat ac exacuatur, ut sit

348 quovis ancipiti gladio penetrantior: ac non tantum externa hominis feriat et vulneret, sed etiam interna: atque adeo illum ipsum nequam veterem Adamum, in imis latebris cordis humani latitantem, apprehendat, confodiat ac iugulet.

Facit autem ille id hac circiter methodo aut sententiarum ordine (de quo et in disputatione de Iustificatione) intimam Mosis mentem clarius evolvens. Primum addit amplificationem aut explicationem thesium Decalogi, qua ostendit, tum quam late pateant istae tam breves synecdochae praeceptorum, tum et quam perfectam absolutamque integritatem ac obedientiam, et non tantum externorummembrorum actionumque lex flagitet, ut sane quaedam eius verba negligentiûs expensa hypocritis sonare videntur: sed etiam mentis ac cordis ipsius nativam ac primitivam sanitatem, aut sanctitatem, ac obedientiam, ut scilicet omnia sint sana, integra, ac imaginem Dei in tota sua essentia repraesentantia, omnesque eius inclinationes et motus perpetuo proficiscantur et fiant studio obediendi Deo: idque ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus: ut Moses ipse primum praeceptum Deut. 6, et Christus Matth. 5, exponit contra Pharisaeos, verba ipsa Decalogi secundum τὸ ῥητὸν urgentes, quasi sit tantum externum aut manuum homicidium, non etiam cordis, prohibitum, multo minus ira et convicia.

Secundo addit Hypotheses seu applicationem ad circumstantias et singularia facta, ac veluti ad praxim, quae tum per sacras Literas aut patefactiones ac explicationes, tum per doctores, tum per conscientiam, tum denique per leges politicas, iuris prudentes, usum, ac tandem etiam quotidianam experientiam adduntur: ut quod hoc aut illud sit idololatria, adulterium, seditio, furtum, foenus, iustus contractus, homicidium, falsum testimonium, aut quid simile a lege vel damnatum vel flagitatum.

Tertio addit Antitheses: Tu non facis quod iuberis, non diligis Deum, non proximum, sed potius contraria omnia. Quod te propria conscientia, et evidens rerum quotidianae vitae, actionumque experientia coarguit. Quae experientia simul, praesertim unicuique ordini in suo vitae genere proponenda est: ut Christus iuvenem de sua inobedientia iactantem, ac gloriantem, mandato vendendorum bonorum et sequendi se, Matth, 9 coarguit.

Quarto addit causam Antitheseos, cur homo non obediat mandato Dei, quia non possit: ut qui totus sit adeo corruptus, ut sit in eo mala mens, malus animus, et pessimum lapideumque cor, omnesque vires longe depravatissimae, a Deo aversissimae eique inimicissimae. Atque hac ratione lex ipsum originale malum omnisque mali fontem, nempe ipsum perversum cor condemnat.

Quinto addit indicationem originis tanti mali, unde tam tetra malitia hominis, aut corruptio profluxerit: nempe ex primi hominis lapsu: qui deficiens a Deo ad satanam, amissa Dei imagine, diaboli imaginem ac regnans peccatum ac quisierit, et satanae miserrimum mancipium factus sit.

Sexto addit ostensionem, finem aut usum legis, cogitat enim unusquisque, Quid ergo prodest tam perdito homini, ut hactenus ex lege depictus est, tam spiritualem ac impossibilem legem proponere, eique vel promittere ingentia bona, si faciat: vel minari extrema ac durissima, si non obediat? Respondet Paulus, Hic est finis, haec utilitas legis, ut hac connexione sententiarum aut cohaerentia conclusionum, veluti adamantinis quibusdam catenis, omnes sub peccatum concludat, probetque tum fructus tum arborem esse pessimam, non tantum actiones ac qualitates esse malas, sed etiam ipsam primariam substantiam, nempe animam rationalem esse imaginem satanae longe teterrimam: ut in quam, ostendat magnitudinem debiti, iniustitiae aut inobedientiae, reatus ac poenarum, in quae iam homo actuali et originali peccato inciderit: et vicissim immensam magnitudine iustitiae, quam Deo perfectissime praestare deberet. sicque eum in agnitionem sui morbi et extremae miseriae, in qua immersus iacet, et tandem etiam ad ipsissimam contritionem et desperationem de se suisque viribus volentem nolentem pertrahat.

Hic ergo finis, usus aut fructus legis nunc est: hîc hominem lex in media morte, vel potius inferno collocatum conclusumque deserit. Ubi iam alia doctrina ad eum accedit, eique tantorum malorum vera ac praesentia remedia commonstrat. Sic igitur divus Paulus Decalogum exponit, primum dicendo: Dilige Deum. 2: Dilige autem perfecte ac ex toto corde. 3: Dilige in hac aut illa re, ut eius gloriam vitae tuae praeferas. 4: Verum tu id non facies, sed contrarium potius. 5: Causa est, quia non potes, quippe qui totus sis prorsus corruptus ac perditus. 6: Corruptio autem ista tua venit ex primi hominis lapsu, propagata per procreationem. 7: Lex vero monstrat tibi non viam iustitiae ac vitae, sicut tu errans somniabas, sed tuam iniustitiam, iram ac poenas Dei, et vicissim summam iustitiam a te severissime flagitat. Non illa te in caelum, sicut tu sperabas, sed ad ipsos inferos deducit.

Hic ultimus eius finis ac usus est. Hac terribili facie detectus Moses te aspicit, ac conficit.

Hoc modo detrahit Paulus laruam Mosis: eiusque, vel potius irati Dei ac iustitiae ipsius intimum sensum et iratum cor, fulmineosque oculos, in miserum peccatorem dirigit: quae ita terrent, protelant et conficiunt ipsum, ut eum ad infima tartara protrudant: ubi iam desperans peccator de se, suis viribus, totaque legis iustitia, ad alium servatorem confugit.

Hisce et similibus rationibus, Paulus, ut vere divinus artifex, quasi praescripta aliqua simplicissima ac perspicuissima methodo aut introductione isagogica doctrinae legalis, veram legis doctrinam, nudam, et omnibus involucris spoliatam, in meridianam lucem omnium oculis spectandam proposuit: ut omnes qui haberent idoneos oculos ad videndum, sine ulla dubitatione aut ambiguitate, quae'nam sit vera ac nativa vis, finis ac usus legis, cernere, et quasi coram contemplari possent.

349 Dixi hactenus de alterius velaminis detractione, quod ipsi legi iniectum esse videtur, eo quod et natura eius, seu ipsa materia et sermo aliquid, idque non parum obscuritatis in se habeant, quo minus illa tanta maiestas ac splendor divinae lucis, qui in ea vere est in clusus, perspici possit. Verum quia non satis est ipsum obiectum esse lucidum, et ita detectum, ac in edito expositum, ut sit omnibus conspicuum: oportet etiam ipsos oculos id perspecturos, sanos et idoneos esse, aut fieri. Si enim in rebus communis externaeque istius vitae quidam recte dixit, nostros oculos ad veritatem, tanquam noctuarum ad meridianam lucem caligare: multo profecto magis id in rebus divinis, nobis corruptissimis hominibus optimo iure tribuendum fuerit.

Dicamus igitur iam de alterius velaminis detractione, quod oculis cordique nostro inhaerere Paulus affirmat. Prius tamen aliqua de illo ipso interno velamine dicturi sumus. Quale porro et quantum sit hoc velamen, subinde in originalis corruptionis et liberi arbitrii expositione prolixius agitur. Dixi aliquid de eo et ipse supra, dum subinde per occasionem ostendi longe tristissimam harmoniam istorum duorum velaminum, scilicet obscuritatis legis, et nostrae horrendae caecitatis.

Est vero etiam velamen cordis nostri duplex. Alterum enim nobiscum ex utero matris ex originali corruptione et satanae tyrannide afferimus: alterum, quod consuetudine, prava institutione, communium rerum usu, et denique ex crescente dominio satanae ac peccato afferimus. Utrunque cum altero admodum pulchre consonat: utrunque etiam non solûm in intellectu, sed et in voluntate ac affectibus haeret.

Quo autem tanto clarius intelligi possit, quale sit hoc accersitum velamen malorum habituum, pravae institutionis, communis rerum usus aut vitae, et aliarum partium: videatur libellus de Metis ac materiis scientiarum, ubi ostenditur, quam multipliciter Philosophia nobis in Theologia imponat, et sua natura caecos mentis nostrae oculos etiam magis excaecet.

Sumamus vel ex communi vita, illa huius accersiti velaminis aut tegminis exempla. Tota vita nos docet, omnes leges dari ad hoc ut fiant: utque obediens illis, pro iusto, suo loco et in suo vitae genere habeatur: contra inobediens ut iniustus castigetur. Stulte, aut etiam tyrannice eum facere, qui impossibiles leges proponat: unum quenque suis operibus, suaque culpa, sibi poenas, et vicissim suis meritis praemia sibi accersere. Sic et in Theologia religioneque esse aut fieri, certo nobis persuademus.

Sic porro totius communis vitae experientia nos docet, frustra mandari semina arenae: sed oportere, ubi quid boni efficere volumus, subesse nativam quandam bonitatem, quae exculta nostra industria acceptisque seminibus bonos fructus proferat. Sic et in Theologia Christianaque pietate volumus conversionem et iustificationem ex bonis liberi arbitrii viribus et merito congrui aut praeparatione ad gratiam extrui ac educi. Haec de velamine cordis nostri tenuiter monuisse nunc sufficiat. Progrediemur igit ad eius detractionem.

Duplex eius innati velaminis detractio haberi aut censeri potest: altera externae institutionis, altera divinae illuminationis. Nam (ut de priore prius dicamus) ipsa admonitio, aut etiam plenior instructio de nostra caecitate, quid boni luminis ac virium amiserimus, quid etiam contra pessimarum virium acquisierimus in intellectu, in voluntate et in affectibus, aliquid lucis affert, et aliquo modo excitat hominem, ut sibi ab hisce caecis ducibus caveat, ne una cum eis in barathrum aeterni exitii praecipitetur.

Multum profecto prodesset hoc loco τὸ γνῶθε σεαυτὸν , nosse semetipsum, si modo recte perciperetur, ad cavendam illam tetram imposturam aut velamen distorti iudicii cordis humani. Dum enim alioqui nobis hoc ipsum expositum non est, ignari nostrae caecitatis, ignarique malitiae ducis nostri, id est humanae rationis, tanto securiores maiorique impetu eam sequentes ferimur, et in errores caeci velatique cordis ac cogitationum nostrarum periculosius ruimus ac impingimus, veluti caeci caecum ducem sectantes.

Haec de priori modo detractionis velaminis cordi nostro impositi, quae fit externa, sed tamen vera, pia ac perspicua verbi Dei instructione, et admonitione de interioris oculi nostri caecutientia.

Altera detractio velaminis nostri est, quam Deus intus in corde suo sancto Spiritu peragit, illuminans mentem ac internos eius oculos, inscribens veram doctrinam, verumque eius sensum cordis nostri tabulis, nosque θεοδιδάκτους efficiens: cum cor nostrum aperit, ut Lidae in actis: nobisque omnium Scripturarum intellectum largitur, ut Apostolis Lucae ultimo : cum nos per Spiritum suum in omnem veritatem inducit, ut clare revelatam faciem Mosis et totius Scripturae intelligere et contemplari queamus: quod beneficium toties Christus, se per Spiritum sanctum nobis praestiturum gravissime promisit.

Peragitur autem haec detractio velaminis, aut illuminatio (teste Paulo) cum vere convertimur ad Christum: sicut et Moses sibi velamen ad Dominum rediens detrahebat. Nam cum in contritione vere agnoscimus, potenter spiritu Dei corda nostra movente, quam ingentem ac longe perfectissimam iustitiam quantaque severitate a nobis lex Dei flagitet, et insuper, quam nos prorsus corrupti et ad omne bonum opus inidonei simus: tum demum non ferendam faciem et austeritatem Mosis ac legis, amoto eius tegmine cernimus, nosque in aeternum exitium ab eo damnari sentimus, a quo iustitiam et vitam expectabamus.

Rursus etiam cum vera fide filium Dei in Evangelio suo contemplamur, ac sancto eius Spiritu illuminamur, decidunt nobis tegmina oculorum mentis, veluti squammae quaedam de oculis Pauli, ut eum intuentes magis illuminemur, in eiusque imaginem, subinde crescente gloria, transformemur: et ipsi demum plene conformemur, donec tandem in altera vita amoto omni speculo, eum a facie ad faciem intueamur, eique similes et divinae naturae participes reddamur.

Contigit autem nobis istud donum fidei et illuminator Spiritus per praedicationem Evangelii, et meritum Christi. Ideo Paulus vocat suam doctrinam ministerium vitae et Spiritus, quia nobis Spiritus sanctus per eius auditionem donatur. Praeter contritionem vero ac fidem, in quibus omnium piorum oculi erga illas duas doctrinas illuminantur, potest etiam singulare donum Spiritus esse intelligendi omnigena mysteria Dei, quod perpaucis a Deo donatur.

Hoc igitur demum modo, cum et legi Dei velamen detrahitur omnis obscuritatis, et nostris oculis omnis caecitatis, vere Deum agnoscimus: summaque et suavissima harmonia fit verbi Dei, tanquam lucidissimi obiecti, et perspicacissimorum nostrae mentis oculorum: summa etiam convenientia exoritur

350 summi illius splendoris divinae Maiestatis, et mentis nostrae ad imaginem ipsius renovatae ac instauratae, ut initio conditi fuimus.

Ne autem quis audiens Mosen esse velatum, recidat in contrarium errorem, tanquam si nulla omnino indicia veri sensus legis ac voluntatis Dei in eo reperiantur, eoque nemo olim servatus sit: colligemus inde aliqua testimonia aut indicia veri sensus, quae multa passim in Mose extant, ex quibus, qui ducti Spiritu Dei veritatem scrutati sunt, saepe velut ignem ex silice excutientes, ibi mirabile lumen, et veluti lucernam pedibus suis propositam, ac ad regnum caelorum ducentem repererunt, ubi alii omnium minime putassent talem quasi thesaurum splendoris divini latitare. Verum iam ad ipsa testimonia propius accedamus, quo praeter superiorem fructum, etiam harmonia veteris ac novi Testamenti tanto magis effulgeat.

Aliqui Scholastici docuerunt, patres ante Mosen per legem naturae esse servatos: post Mosen autem, Israelitas eius lege: denique nos, lege Evangelii. Quo errore scelerate obscuratus et tantum non plane ex hominum corde abolitus est ille unicus ac verus Dei agnus, vereque mundi peccata tollens, qui inde a condito mundo est mactatus, et omnes pii inde ab Adamo videre cupiverunt, viderunt, et inde salvati ac gavisi sunt: ut taceam, quod tali errore omnem harmoniam veteris ac novi Testamenti sustulerint.

Prophetis quoque ingenti sudore constitit certamen cum sacerdotibus et reliqua multitudine, quod non per sacrificia, ceremonias, aut circumcisionem, vel opera aut merita legis, sed solum per Christum omnes oporteat salvari. Denique multi nunc quoque mirantur, quod non expressius in Pentateucho sit proposita vera salutis doctrina per Christum: contra autem sacrificiis et expiationibus Mosaicis plurimum ubique tribuatur. Ideo volumus quaedam testimonia aut indicia recensere, unde populus Israeliticus etiam ante Prophetas potuit veram salutis rationem perspicere: unde etiam sacrifici et alii seductores de vera salutis via convinci potuerunt, etiam sepositis vetustissimis illis promissionibus de Christo, quibus merito semper primus locus in hoc genere tribuendus est.

1 Initio docens Deus Mosen fabricam totius tabernaculi, et universi Levitici sacerdotii cultus et sacrificiorum constitutionem, Exod. 25, ostendit ei verum archetypum, quem habet in caelo: ubi nimirum verus et aeternus sacerdos, et verus panis de caelo descensurus, apud patrem suum habitabat. Sicut Epistola ad Heb. eum locum cap. 8 et 9 luculenter exponit, Deum eo facto non otiosam tantum ideam operis Mosi monstrasse, sed indicasse, apud se in caelo esse verum thronum gratiae, veram expiationem, verum aeternum et primarium sacerdotem ac sacrificium, verum spirituale et non manufactum tabernaculum, et denique illam copiosam redemptionem, ut Psal. 130 habet: ubi verus ille Dei agnus, non Leviticus, facta humili supplicique pro nobis intercessione, debitique aut peccati ac irae Dei a nobis in se translatione, ab aeterno imputative sacrificatus est. Ostendit ergo Deus eo facto, Mosen debere tantum manufactum, terrenum, umbratile, figurativum, aut typicum tentorium illius veri ac caelestis tabernaculi fabricare, et populo proponere: ubi tantûm umbrae, typi, aut picturae verborum iustitiae ac vitae continerentur, non res ipsae. non ut homines cernentes istud terrenum, in eo serviliter haererent, aut ibi salutem quaererent, sicut (proh dolor) a plerisque factum est: sed ut per hoc terrenum tabernaculum ac sacerdotium de illo caelesti archetypo tabernaculi sacerdotis et totius sacerdotii admonerentur, et per hanc picturam aut figuram fides et corda eorum sursum ad illud ascenderent. In quod caeleste tabernaculum Scriptura illum sacerdotem etiam post resurrectionem reducit, cum suis thesauris inventae plenae redemptionis, et unde nos quotidie fide petere iubet per eundem sacerdotem iustitiam ac vitam.

2 Collatio promissionum expiationis benedicti seminis in Genesi, et harum brutarum victimarum expiationumque necessario illos eo deduxit, ut illius quidem sacrificium in summa seu efficienti causa expiationis ponerent, haec autem Levitica, in ministeriali: id est, in causa instrumentali, per quam expiatio haec hominibus indicetur, distribuatur et applicetur. Huc facit, quod Paulus dicit, legem non abolevisse promissionem.

3 Magnitudo peccati, et irae Dei, per legem et quotidianas poenas monstrata, praestantia item hominis vel in aeternum puniendi, vel sufficienti antilytro aut precio redimendi, et contra tenuitas aut vilitas harum brutarum victimarum et sacrificiorum eos potuit monere, quod res tam leves tantum opus efficere, id est peccatum et iram Dei, poenasque aeternas tollere, ac rem longe preciosissimam, nempe totum genus humanum redimere nequaquam possint: praesertim cum ex lege scirent debita, consecrata, votiva et rea Deo semper nobiliori precio aut ἀντιλύτρῳ , quam ipsa sint, redimenda esse. Nec tamen quicquam in illis sacrificiis fuisse eximium aut divinum, utpote ubi tantum pecudes mactarentur, et sanguine hircorum et taurorum expiatio peccatorum tentaretur: quae omnia essent longissime infra peccatum. Quale enim tandem opus fuit, intueri aeneum serpentem, aut illinire posti sanguinem agni paschalis? Necessario ergo statuere debebant, ad rem tantam longe preciosiore victima aut λύτρῳ esse opus, quam illa, quae excepto Dei mandato, per sese considerata, semiludicra erant.

4 Omnes Levitici typi ac picturae monstrant Christum, si quis modo eos recte evolvat, et quasi intus inspiciat: quod verisimile est, aliquos vere pios et a Deo doctos doctores et auditores fecisse. Arca enim, propitiatorium, agnus paschalis, serpens suspensus, sunt evidentissimi typi aut figurae aliarum longe meliorum rerum. Nec omnino Israelitae ignorabant illa, esse umbras ac picturas rerum caelestium, verarum et futurarum.

5 Impossibile est, non fuisse veram salutis rationem ante victimas Leviticas. Quod ergo inde a condito mundo ante Leviticas victimas valuerat per tot secula, amplius bis mille annos ad salutem: hoc etiam postea valere debere, facile erat illis ratiocinari. Nam Paulus vehementer urget, presertim in Galatis, legem nullo modo abolevisse promissiones ante 400, aut etiam bis mille annos datas: sed tantum

351 fuisse earum sigillum aut confirmationem, indicem et paedagogum homines eo ducentem.

6 In illo admirabili, proprio et plane mystico Dei nomine יהוה Erit (ut mox in proprio scripto clarius dicetur) iacitur fundamentum veri sensus totius legislationis, et in illud Erit iubetur populus respicere, quasi dicat Moses: In omnibus hisce quae nunc aguntur, aut agentur, semper tantum respicite in eum, qui Erit omnium nostrorum Mediator et liberator. Nam ille idem etiam nunc me ad vos mittit, vobiscum per me agit, vosque ex hac miserabili servitute corporis (quae illam veram ac spiritualem significat) vult clementer liberare, ac in terram promissionis reducere, olim longe maiora et meliora vobis praestiturus. Quae petra Christus eos liberabat a temporariis malis, et veluti umbratili liberatione: idem erat etiam futurus verus, a veris malis liberator. Est igitur illud Erit, et illa nominis divini tam celebris indicatio, quasi quaedam clavis totius legis, ostendens omnia sacrificia, ceremonias ac ritus in ducentem eos filium (qui semet Iehova Erit, ingenti mysterio nominaverat) respicere: illum Dei agnum digito monstrare, ac in omnibus illis cultuum involucris solum illud benedictum semen quaerendum esse.

7 Perpetua repetitio ac expiatio indicavit, nihil ibi vere ac perfecte peragi: alioque perfecto opere destitissent. Sic et varietas sacrificiorum et expiationum monstravit, nihil ibi esse firmum. Multa enim, perpetuaque medicamina, arguunt suam simul et medici inefficaciam. Quare unum aliquod firmum et efficax propitiatorium aut remedium alibi quaerendum esse, monstrabant illa tot ac tam varia sacrificia et purificationes. Quod argumentum etiam Epistola ad Hebr. valde urget.

8 Conscientiae non potuerunt in illis sacrificiis acquiescere, non habuerunt pacem, quam conscientia ex iustificatione quaerit naturaliter: non sunt renovata corda, non est datus per ea Spiritus sanctus, non gustus aeternae vitae ac gaudii Spiritus inde est perceptus. Ex effectu ergo illorum sacrificiorum colligere poterant eorum debilitatem, seu inefficaciam.

9 Quoties audiebant legem, pollicebantur gravissime, se sancte servaturos eam, plurimi etiam forte conabantur: sed subinde foedissime contra eam impingebant, sibique horrendam iram Dei et tristissimas poenas accersebant, quibus tantum non prorsus absumebantur. Unde facile colligere poterant, se ex ea doctrina et religione, ut communiter intelligebatur, frustra iustitiam, favorem Dei, ac salutem expectare. Quare alia quadam doctrina ac sensu religionis opus esse, si salvi fieri vellent. facile etiam ratiocinari poterant, Deum non ad malum aut merum interitum sibi tantum populum data doctrina et religione adiunxisse.

10 Ipsemet etiam Deus docet Deut. 5, eos non bene legis verum sensum accipere, et frustra inde vitam ac iustitiam expectare. Cum enim ibi populus magnifice polliticus fuisset obedientiam, respondit Deus Mosi: eos quidem recte facere, quod obedientiam pollicerentur: sed ignorare quid promittant, quam id sit supra eorum vires, et quod eis desit ipsum bonum cor, unde initium omnis bonae obedientiae profluere deberet. Ideo inquit: Quis dabit eis tale cor, ut mihi perpetuo obediant? etc. Sic et Moses Deuter. 29, negat eos habere oculos videntes, aures audientes, et cor intelligens mandata ac miracula Dei. Et mox sequenti capite, pollicetur Deum ipsum circumcisurum esse eorum cor, ut illi obedire possint. Quibus locis abunde indicavit Deus, hana naturam esse corruptam et vecordem, nec intelligere nec praestare posse legem: eoque alia quadam doctrina ac religione et veluti efficaciore medicina opus esse, quae gratis perditissimum ac depravatissimum hominem instauret, et radicitus sanet, ut Deum recte colere, eique obedire possit.

11 Fides in sacrificiis requirebatur. Ea autem et oriebatur ex gratuitis promissionibus de benedicto semine, et in eas perpetuo per illa sacrificia, tanquam per media aut perspicilla quaedam intuebatur. Natura ergo fidei eos ad veras promissiones, verumque expiatorem deducebat.

12 Manifeste quoque vera expiatio monstratur in ipsa toties repetita descriptione Dei, Exo. 33 et 34, ac alias: quod sit clemens et propitius in multas generationes, et quod ipse auferat et condonet peccata. Item quod Moses dicit orans, ideo debere ipsummet eos ducentem Deum cum ipsis venire, ut condonet peccata. Agnoscebat enim illum angelum aut ducem esse ipsum Christum (sicut et Paulus de comitante petra agens affirmat) qui suo tempore erat futurus homo et mediator. Satis ergo clare etiam hoc ipso testimonio, ista tanta potentia aut beneficium propitiationis a sacrificiis ad illam ipsam divinitatis personam eos ducentem et liberantem transfertur.

13 Eôdem pertinet, quod et Moses quaesiturus illorum ingentium peccatorum apostasiae et idololatriae populi expiationem, non ad sacrificia confugit, aut in illis eam vestigat: sed apud Deum eam quaerit. Locus insignis est Exod. 34, ubi pleniorem Dei cognitionem suppliciter orans, hoc ipsum cognoscit, quod sibi sit expiatio peccatorum: et ideo (ut dixi) orat hunc Dominum, ut ipse omnino proficiscatur una, ut condonet peccata populo subinde labenti. Sic et Psalm. 130 repetens inculcat, apud Deum esse copiosam redemptionem et propitiationem, non in pecudum sanguine et sacrificiis: quia ibi apud Deum erat illa vera victima, verus sacerdos, aut verus persolutor debitorum: illeque verus agnus Dei, vere peccata mundi tollens, et iam inde a condito mundo, translato in se nostro ingenti debito, imputative mactatus et oblatus.

14 Ioannes quoque evangelista diligenter hanc translationem verae vitae ac lucis, a victimis ad illum apud Deum existentem mediatorem illustrat et celebrat. Dicit enim, Mosen quidem dedisse legem, ceremonias ac sacrificia: sed veram gratiam et pacem non nisi per Christum contingere. Hunc enim esse illum, qui semper apud Deum et simul verus Deus fuerit, per quem omnia sint facta, et in quo etiam vera vita ac lux hominum fuerit, non in sacrificiis.

Hunc agit tandem ex sinu caelestis patris plenum gratia et veritate, tantaque gloria, quanta unigenitum filium Dei decuerit ornatum prodiisse, et hominem aut carnem factum esse. Illum igitur esse vere vitam ac lucem hominum, atque adeo unicum fontem lucis, vitae et iustitiae, ex cuius plenitudine omnes haurire cogamur. Proinde cum sancti veteris Testamenti in Scriptura narrantur quaerere apud Deum remissionem peccatorum, sciamus eos quaerere eam apud eum non tantum ut apud iudicem, aut summum

352 dominum: sed etiam tanquam apud mediatorem, tanquam ubi sit etiam meritoria causa. Sicut Isaias dicit: Propter me, propter me, ego deleo tua peccata. Item: Fecisti me laborare in peccatis tuis. Sic in eodem propheta Deus, cap. 46, et alias, suam iustitiam ac salutem pollicetur, seque peccatores iustificare asserit. Idem et Ieremias dicit, repetens, Iehovam fore iustitiam nostram, non Leviticas victimas.

Paulus quoque idipsum Erit de officio angeli mediatoris explicans, dicit ipsum filium nobis iam esse factum sapientiam, iustitiam et redemptionem. Eodem omnino pacto, eum in filium Dei respicere illa sua phrasi (iustitia Dei) cum imputativam iustitiam hoc modo nominat, dubium non est. Sic igitur et veteres intellexerunt, apud Deum, non in sacrificiis esse quaerendam iustitiam ac vitam: quia ibi fuerit verus persolutor sacerdos et tabernaculum, quin in se totius humani generis debitum transtulerit.

15 Moses suo quoque velamine, et quod accedens ad Deum semper id deponebat, satis potuit vigilantiores monere, non illa temere aut quasi per iocum aut ocium a Deo et Mose agi: sed indicare illum communem intellectum, cognitionemve legis, quam vulgus a velato aut larvato praeceptore tunc percipiebat, non esse illum verum ac primarium sensum legis, quem Deus ab eis requirebat, et quem familiares Dei perciperent: sed illum, de quo retecta facie cum Deo agebat. Quare apud Deum esse veram lucem ad sententiam, finem, aut scopum legis, et verum expiatorem ac expiationem, quem non illo Mosis externo involutoque ministerio ac umbratili religione, sed solius Dei magisterio, corda nostra per semet docente, addiscere, et vere cognoscere possemus. Tam illustri ergo veritatis indicio, seriaque actione admoneri debebant pii Israelitae, ut non haererent in illa velata facie Mosis et externae speciei legis: sed illam spiritualem, caelestem, reconditamque eius lucem et vultum investigarent, et â Deo supplices peterent.

16 Sollicita expectatio Meschiae aut benedicti seminis, quam in omnibus etiam summis patriarchis, cupientibus videre diem Christi, Israelitae animadverterunt, quaeque etiam vulgo valde iactata est: facile potuit eos docere, ab illo demum vera bona et veram liberationem a summis malis expectandam esse. Nam si vera bona spiritualiaque, id est, iustitiam et vitam ex sacrificiis suis habere quivissent, quid amplius tantopere ac cum tantis suspiriis sancti illi patres desiderare potuissent, praesertim cum saepe eorum res externae, ac commoda valde florerent? Quid vere pius homo praeter ipsius favorem, iustitiam ac vitam expeteret?

Proinde illa sanctissimorum patrum et patriarcharum tam ardens, perpetua et anxia expectatio Meschiae satis ostendit, eorum votis ac gemitibus nondum illam religionem satisfecisse: aliosque Iudaeos necessario monuit, Meschiam demum vera ac summa bona, nempe liberationem a peccato, ira Dei, morte et inferno, allaturum, eosque cum Deo reconciliaturum, iustitiam ac vitam aeternam comparaturum: ideoque in illis brutorum sacris veram salutem ac expiationem non consistere.

17 Epistola ad Hebraeos a duplici immundicie, externa et interna, non languide argumentatur, quod quoniam illa fuerunt destinata quotidianis et externis istis contaminationibus expiandis (sicut subinde praecipitur, qua ratione sit mundandus, si quis vel cadaver attigerit, vel quid simile fecerit:) Ergo melior aliqua multoque efficacior purificatio destinata fuerit mundandis et eluendis illis veris, internis ac spiritualibus maculis. Sic Moses verorum peccatorum Decalogi, et incircumcisi cordis expiationem et sanationem, non sacrificiis, sed Dei misericordiae separatim adscribit: Deut. 29. 30.

18 Eadem Epistola sumit tria valida argumenta a Melchisedeco, Meschiae typo. Primum, quod ille ut praestantior Abrahamo, Israeli et Levi, ipsi in lumbis patris Abrahae existenti benedixerit. Ergo aliud quoddam sacerdotium sit iudicatum, supra Leviticum, unde vera benedictio petenda sit: non a Levi, et eius sacerdotio ac beneficiis, quia cum suo patre Abrahamo alieha benedictione indiguerit.

19 Deinde, quod Levi in lumbis patris sit ab illo decimatus. Ergo illius, et porro Christi quem significavit, fuerit multo nobilius sacerdotium. Nam dare decimas eius est, qui auditoris aut laici (sicut loquuntur) loco censetur, idque illi, qui vere aestimatur esse sacerdos.

20 Tertio, quod ille ἀγενεαλόγητος Melchisedecus, et Christus per eum significatus (cuius generationem quis enarrabit?) non Abrahamus cum suo Levi, sit rex iustitiae et pacis, qui haec summa bona acquirat. Ergo Levitica sacrificia non vere expiasse peccata, nec aeternam iustitiam aut vitam attulisse.

21 Eadem et hoc argumentum habet: Immundus alium mundare, aut iniustus iustificare non potest: sed omnes illi Levitici sacerdotes fuerunt summi peccatores, quod et experientia vel in ipso Aarone idololatra ac filiis eius male offerentibus ostendit, et perpetua ipsorum sacrificia pro propriis peccatis oblata testabantur. Ergo melior, sanctior et efficacior aliquis sacerdos erat quaerendus, qui totum genus humanum mundare et sanctificare posset, ipse omni macula ac peccato carens.

22 Illud quoque indicium alterius veraeque iustitiae ac vitae non leviter expendatur, quod cum Deus sit verax, et grandia bona suis det, et tam magnifice promiserit Abrahamo, Isaaco et Iacobo terram promissionis, nec tamen illis eam dederit, sed posteris demum, post exactos 400 annos, idque cum multis tribulationibus: necesse fuerit sub illis temporariis promissionibus alia quaedam vera et aeterna bona, in illis externis veluti quibusdam siliquis involuta quaerere: sicut sane tota Scriptura, praesertim veteris Testamenti, sub nominibus ac typis temporalium bonorum, beneficiorum et liberationum, aeterna ac spiritualia offert. Eodem modo proculdubio multi intellexerunt etiam sub descriptionibus et promissionibus illarum aeternarum expiationum, sacrificiorum et sacerdotum, veram expiationem benedicti seminis (quod solum posset caput serpentis conterere, et eius opera destruere) quaerendam et intelligendam esse. Haec igitur et similia monuerunt Israelitas, ut sub specie, typis ac picturis externorum bonorum ac beneficiorum, ceremoniarum, sacerdotii ac expiationum, verum sacerdotem, veram expiationem, et vera bona quaereremus.

23 Exodi 28 locus insignis et grandi mysterio plenissimus est, ubi ita describitur sacerdos in sancta sanctorum intrans, quod inter alia etiam auream laminam in fronte gestare debuerit, in qua esset scriptum, SANCTUS DOMINI: et indicatur usus aut fructus eius rei, ut Deus sit propitius populo. Iam igitur expendatur, quod summus sacerdos non erat sanctus, sed peccator: utpote qui pro semetipso cogebatur

353 subinde offerre, ut Epistola ad Hebr. monet. Quare ille titulus aliquem alium indicabat, quem omnes illae ceremoniae, sacerdos et sacrificia sua vera fronte aut facie, si velum eis detractum fuisset, ostentabant, et vere Sanctum Domini esse praedicabant.

Deinde illa ipsa lamina dicitur gestari ad placationem Dei erga populum. Quis vero tam stupidus, et rerum divinarum ignarus fuerit, ut tam parvo metallo tantam rem, nempe placationem Dei erga totum genus humanum, ausit tribuere? Quare necesse fuit sanos intelligere, per illud indicium significari aliquem vere sanctum Domini, qui esset Deum toti mundo placaturus. Qui etiam a Daniele, proculdubio in hunc locum respiciente, vocatur Sanctus sanctorum, inungendus, ac mundo mittendus: cap. 9.

24 Exodi 31 est, Videte, ut sabbatum meum custodiatis, quia signum est inter me et vos in generationibus vestris, ut sciatis quia ego Dominus qui sanctifico vos. Quod dictum etiam Ezechiel repetit. Hoc igitur signo monere voluit Deus populum, quod non ipsi semet suis bonis operibus sanctos efficiant aut iustificent, sed quod Deus eos gratis per suum mediatorem sanctificet ac iustificet, et omnino aeterna vita beet. Quod est valde observandum.

25 Sed nimirum omnium evidentissima verae vitae ad salutem commonstratio fuit ea, quam Paulus ad Romanos et Galatas, atque adeo totum novum Testamentum urgent: quod videlicet omnes sciverunt ex Genesi, primarium foedus et pactionem Israelitarum, omniume piorum cum Deo, esse Abrahamo datum, et circumcisione (quam et illi in participationem et confirmationem eius foederis gestabant) confirmatum: quodque Deus Abraham esset et ipsorum Deus, iisdemque conditionibus: item quod Abraham esset pater omnium piorum, multo magis ratione religionis, quam ratione carnalis procreationis. Et ideo quod sicut ille iustificatus fuerat: ita et ipsi iustificari debebant. Iustificatum autem illum esse non sacrificiis, non circumcisione aut aliis ceremoniis, sed sola promissione gratuiti favoris Dei, et benedicti seminis, ac fide promissioni et Deo credente, eamque apprehendente.

Quare et illis esse hanc unicam, veram et salutarem iustitiae et vitae viam propositam, nihil prorsus obstantibus aut mutantibus in ea omnibus illis ceremoniis aut cultibus, quos posteri, praesertim Moses, adiecerant.

Hinc est in novo Testamento illud perpetuum certamen de paternitate Abrahae, et promissionum eius haereditate: quam Iudaei ad carnales et circumcisos Abrahami filios: contra autem Christus et Apostoli tantum ad spirituales, id est, qui fide eum repraesentarent aut imitarentur, trahebant.

Christus porro etiam altius rem tractans, et clarius pronuncians de hac quaestione Ioan. 8 dicit, non tantum (ut ita dicam) de filialitate Abrahae, sed etiam de paternitate litem esse: id est, considerandum esse non solum, quis sit germanus Abrahae filius: sed etiam, unde ipsemet Abrahamus hanc spiritualem paternitatem, iustitiam et vitam hauserit, seu quis sit eius in hoc genere pater, et cuius merito ille pater gentium sit constitutus. Nan illum ipsum patrem primarium (quem illi tantopere iactitent, quasi eius filialitate essent beati) non per semetipsum iustitiam et vitam, totumque illud ius paternitatis et benedictionis acquisivisse, quod haeredibus suis relinqueret: sed id illum ex sua carne et sanguine hausisse, quam valde famelicus videre et habere cupierit, atque tandem (ut ita loquar) avide voraverit: idemque et ipsos facere oportere, aut in peccatis suis aeterno exitio perituros.

Ursit ergo Christus Iudaeos, ne eo nomine adeo contra se fontem vitae insolescerent, quod filii Abrahae essent: sed expenderent, quis fuerit etiam ipsius Ahrahami spiritualis pater, unde ipsemet iustitiam ac vitam acceperit, ut ipsi quoque eam indidem petendam esse scirent.

Sic si primum illud foedus recte intellexerunt, verumque eius sensum ac salutis viam retinuerunt, facile verum intellectum omnium ceremoniarum et sacrificiorum habere, et in omnibus dubiis sese expedire potuerunt: statuentes illa tantum eo fine adiecta esse, ut sint veluti testimonia, typi ac picturae illius primae promissionis eam applicantia, et simul ut exercitia quaedam veraepietatis, non ut ex eis tanquam prima riis causis efficientibus aut fontibus salutem homines quaererent, haurirentue.

Omitto nunc prophetias de Christo in Genesi et se quentibus libris a Mose propositas, quas proculdubio pii doctores diligenter ac prolixe exposuerunt, et publice ac privatim inculcarunt, et quae singulare lumen toti veteri Testamento, verae religioni et piorum cordibus attulerunt.

Hic utile fuerit ad illustrationem veteris Testamenti, et perspicienda indicia verae viae salutis, considerare etiam tum Iudaeorum declinationem a veritate, et praesertim a vera cognitione verae viae et vitae seu Messiae, ad extremam impietatem: eum etiam, quomodo vicissim Prophetae in suis concionibus ac certaminibus incipiendo a summo gradu impietatis, eos tandem ad fontem iustitiae seu ad ipsum Messiam retrahere sint conati. Quae graduum in errore ac veritate consideratio, etiam alioqui in alios usus, et praesertim ad intelligendos Prophetas proderit.

1 A cognitione suae corruptionis aut morbi, paulatim recesserunt Iudaei ad Liberi arbitrii bonam valetudinem, et medici Christi neglectionem.

2 Ab Evangelica iustitia solius Christi, unicique medici, ad commixtionem eius cum infusa, seu ad confusionem remissionis peccatorum cum meritis et inhaerente iustitia cordis: quae iustitia partim Evangelica, partim legalis est.

3 Ab illa commixtione iustitiae imputativae et inhaerentis, ad solam virtutum nostrarum iustitiam: atque ita ab Evangelio prorsus ad Legem, a Christo ad Moysen.

4 A iustitia obedientiae cordis, ad externam disciplinam moralium operum: seu a legis pleno sensu, ad externa verba legis. Quam imperfectam disciplinae iustitiam totum caput quintum Matth. et innumera

354 alia loca refutant, ut sunt illa quoque: Cor eorum procul a me est, labiis et aliis externis operibus mihi appropinquant.

5 Ab externa morali disciplina, bonisque operibus, ad solam ceremonialem iustitiam rituum et sacrificiorum mandatorum progressi sunt. Praetulerunt enim sacrificia, sabbatismum, oblationes et similia, verae beneficentiae et charitati. Sed contra Deus per Prophetas clamavit: Misericordiam volo, non sacrificium.

6 A'iustitia ceremonialium, divinitusque praeceptorum cultuum, ad ritus et sacra humanae inventionis, non tamen prorsus per sese impia: ut fuerunt lotiones manuum, cathedrarum, poculorum, sacrificare extra locum mandatum, et similia.

7 A'iustitia rituum electiciorum, ad propalam prohibita et impia opera, ac cum lege Dei evidentissime pugnantia: ut exurere filios, prostituere filias, sacrificare idolis.

Hic fuit ultimus gradus, et veluti infirma sentina, aut etiam cloaca impietatis: ut porro, quo in deterius ruerent, non haberent.

Per eosdem porro gradus impietatis, et Papistae ad suam Missam et operum supererogationem ac merita, cultumque et mediationem hominum viventium et mortuorum, et denique ad adoranda putria cadavera, ossa, panniculos et statuas picturasque mortuorum, praecipites corruerunt. Sic enim paulatim magis ac magis trahuntur in sensum reprobum, qui semel veritatis studium negligere, et ab ea declinare coeperunt, prurientibus eis auribus ad novas doctrinas ac doctores.

Porro pugna et conciones Prophetarum, Christi et Apostolorum cum Iudaeis, eodem modo ab ultimo et pessimo gradu impietatis incipientes, regrediuntur: et populum Israeliticum ad meliores fontes aut initia, unde deviaverat, reducere conantur: quos gradus et materias Propheticarum concionum, ordine brevissime recensebo.

1 Quod illa non tantum non mandata, sed etiam prohibita, ac prorsus impia opera perversorum cultuum, in quibus populus proram ac puppim salutis collocabat, sint extrema impietas summaque iniustitia.

2 Quod frustra Deus colatur mandatis ac inventis hominum: et sola ea doctrina sit vera, quam ille instituit ac mandavit.

3 Quod Deus beneficentiam, iudicium et iustitiam velit, non sacrificia aut ullos externos ritus: Isaiae primo, et 58.

4 Quod Deus non acquiescat in externa disciplina morali, quantumvis a Deo mandata, et summo studio praestita: nec satis sit illi, ore et externo gestu solum coli: sed ipsum quoque cor requirat et flagitet. Inde vocantur tales cultores sepulchra dealbata, et vera circum cisio cordis passim ab eis flagitatur.

5 Quod ipsum cor totaque hominis natura sit mala, ac prorsus perversa, nec possit praestare veram obedientiam: quare homini de se desperandum, et alterius iustitiam quaerendam esse. Hinc illa dicta: Omnes corruperunt vias suas: Si pardus potest eluere maculas, aut Aethiops nigredinem: Peccatum est insculptum ungue adamantis, in tabulis ferreis cordis: Vos ex patre diabolo estis.

6 Deum non indigere nostris bonis operibus, sed ultro nobis suam misericordiam offerre. Nolo sacrificium: Invoca me in die tribulationis, ut est Psal. 52. item: Si voluisses, sacrificium dedissem: Cor contritum et humiliatum non despicies: Venite, accipite gratis vinum et mel: Isa. 55.

7 Meschiam non ad regnum ac temporalia bona acquirenda aut distribuenda esse missum, sed ut placet Deum, tollat iustitiam ac mortem, nosque per eum salvemur.

8 Prorsus removentur nostra opera ac iustitia ex omni causa: omnisque in universum gloriatio nobis adimitur, et Deo soli tribuitur, relicta nobis confusione faciei: quia omnes iustitiae nostrae sint sicut pannus menstruatae. Fecistu me laborare in peccatis tuis: Omnes declinaverunt: sepulchrum patens guttur eorum, non est qui faciat bonum, non est usque ad unum.

9 Porro praeter hanc extractionem ex infima impietatis sententia ad summum gradum pietatis, etiam de specialibus mandatis aut rebus agendis subinde a Deo per prophetias propositis litigatum est, ubi populus voci Dei obedire noluit, et sua potius consilia ac placita sequutus est.

10 De variis peccatis in populo regnantibus et grassantibus, quae alias alia fuerunt, de quibus eos in specie Prophetae graviter arguerunt, et inde revocare summa vi conati sunt.

Hosce gradus utile est considerare, propter plures causas. Nam sicut olim Ethnici dixerunt, Nemo fit repente pessimus: ita et in religione homines gradatim a summa ac purissima religione, in infimas feces abominationum et idololatriarum devolvuntur. Sic enim ratiocinando magis ac magis evanescimus, et satan cavet, ne si repente a purissima veritate ad longe foedissimas idololatrias pertrahere homines conetur, fraus eius deprehensa, fiat irrita. Simul vero hinc cernimus, de quibus potissimum sententiis ac rebus olim Prophetae cum Israelitis tantopere litigarunt.

De nomine Iehova plurima et a Iudaeis et a Christianis disputantur: sed multa parum certa, pleraque inutilia, quaedam etiam superstitiosa et impia. Nos autem, ducente nos ipso filio per hasce invias et desertas solitudines, et per spiritum suum illuminante, pauca iam eaque utiliora et certiora dicemus.

Non est autem dubium, tantorum mysteriorum veritatem et illustrationem potissimum ex sacris Literis petendam esse: nam alia plena erroris ac tenebrarum sunt. Prima ergo et difficillima quaestio est: cum Deus nomen Iehova assumpserit, tanquam proprium, idque tantopere ubique urgeat in sacris Literis, quare aut quo sensu tandem id sibi vendicarit, seu quorsum eius etymon respicere voluerit.

Aliquid enim omnino significare, et ad aliquam quasi proprietatem, naturam, aut singulare mysterium Dei applicatum et quasi conformatum esse, nemini dubium est. Et possunt huius rei rationes non paucae afferri. Nam cum omnia nomina propria Hebraeis aliquid significent: tum praesertim ea quae Deus vel sibi vel etiam aliis imponit, ut Abraami, Sarae, Israelis, Isaac, filorum Isaiae, Ioannis, Iesu, et similium. Ad haec,

355 cum velit ex hoc nomine cognosci et considerari, dicatque fore suum memoriale in omnes gene rationes: certe vult aliquid, idque eximium in se suisve actionibus ea voce significare, quod omnes pios nosse, valde operaeprecium sit.

Verum non est opus in re non controversa, divinando tempus perdere: potius de ipsa causa assumpti huius nominis, deque eius significatione dicamus.

Exodi 3 et 6 testatur Deus, se tunc primum in ea liberatione et eductione populi hoc nomen assumere. Quae loca, si accurate expendantur, facile utranque harum quaestionum explicabunt.

Verba prioris loci sunt haec: Et ait Moses ad Deum: Ecce ego veniens ad filios Israel, dicam, Deus patrum vestrorum misit me ad vos. Et si dixerint ad me, Quod est nomen eius? quid dicam eis? Et respondit Deus: אהיה אשר אהיה Ero, quod Ero, Et ait: Sic dices ad filios Israel, אהיה Ero misit me ad vos Et rursus dixit Deus ad Mosen: Sic dices ad filios Israel, יהרה Erit, Deus patrum vestrorum, Deus Abraham Deus Isaac, et Deus Iacob, misit me ad vos. Hoc est nomen meum in perpetuum, et hoc est memoriale meum in generationem et generationem. Vade et congrega seniores Israel, dicesque ad eos, יהוה Dominus, vel Erit, Deus patrum vestrorum misi me ad vos, dicens: Visitando visitavi vos. Notum vero est, idem thema aut verbum esse הוה et היה haia et hava, quod esse significat.

Primum hîc videmus magnam prorsus rem et ingens opus inchoare Deum, nempe liberationem Israelitarum ex horrenda Aegyptiorum servitute, et constitutionem aut formationem totius religionis ac populi sui: quae liberatio et formatio proprie illam veram ac futuram liberationem pingebat et significabat, ut quaecunque in hac tantarum rerum inchoatione aguntur aut dicuntur, tanquam eximia, spiritualem liberationem adumbrantia, scituque necessaria, summa diligentia observanda sint.

Deinde, quod quaerit Moses de nomine Dei, non humana quadam curiositate aut temeritate fit, alioqui Deus ei non tam diligenter respondisset, nec rem tantam ob eius stultam quaestionem suscepisset exponendam, sed divina plane voluntate ac afflatu, qui per eius interrogationem voluit habere occasionem nobis innotescendi, et nostram diligentiam attentionemque excitandi.

Tertio observandum est, quod cum Moses multa Dei nomina nosset, quae iam olim etiam apud Israelitas usitata fuerant: nihilominus quaerit de nomine Dei. Unde apparet, eum non de solo sono aut qualicunque nomine, quod Israelitis indicaret, laborasse: sed de tali quodam nomine, quo ipsi et toti populo quasi fundamentum aut scopus totius illius novi et praegrandis conatus aperiretur ac indicaretur. Nam alioqui quam facile erat dicere: Deus creator caeli et terrae, qui et maiorum vestrorum, praesertim patriarcharum, Abrahami, Isaaci et Iacobi, Deus fuit, misit me ad vos.

In hoc igitur tam grandi maximarum rerum principio ac conatu, et tam gravi quaestione, Deus multis verbis respondet, dicens: Ero quod Ero. Sic dices filiis Israel, Ero misit me ad vos. Ubi tribus vicibus repetit verbum Ero, et id sibi tanquam proprium nomen imponit. Estque dignissimum observatu, quod primum pollicetur, Fore id quod fieri debuit: et inde, seu ab eo quod omnino aliquod eximium ac singulare Erit, ac fieri volebat suo tempore, sibi nomen novum proprium eximiumque assumit. Hinc igitur a futuro aliquo exitu imponit sibi nomen Ero, et idipsum tanquam verum ac proprium suum nomen iubet populo Israelitico indicare, tanquam novum perpetuumque memoriale in omnes generationes.

Statim vero quarto loco repetens Deus, et clarius pleniusque responsum et mandatum Mosi tradens, inquit: Et dixit adhuc Deus ad Mosen: Sic dices ad filios Israel: Iehova (id est, Erit) Deus patrum vestrorum, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, misit me ad vos. Hoc est nomen meum in seculum, et haec est memoria mei in generationem et generationem.

Hinc clare videmus, quod Deus mutat illud suum ter repetitum et inculcatum nomen Ero אהיה , primae personae, in Iehova יהרה Erit tertiae personae, cum istae duae voces sint eiusdem thematis ac significati. Nam cum יהרה et אהיה Eheieh et Iehova eaedem voces sint, et tantum sit prima futuri persona in tertiam commutata, omnino oportet et יהוה Iehova significare Erit. Nam ea vocula manifeste prae se fert tertiam personam futuri, a verbo היה vel הרה . Quare non dubito, istud divinum τετραγράμματον aut tetragrammaton nomen proprie significare Erit. Quo autem minus dubii in re tanta supersit, etiam plures rationes adscribam.

Primum, idem est thema Iehova cum praecedenti Ero, et existentiam significat: nec ullam personam; tempus aut modum magis, quam tertiam futuri singularis masculini generis refert.

Secundo, nihil obstat, quod vocales nonnihil a futuri tertia persona variant. nam et solent nonnihil accommodari nomina propria ad prolationis facilitatem, ut Samuel pro Saul me el, quae fuit propria etymologia. et variant aliquando huius vocis Iehova vocales: nam etiam in hirec solet desinere, nempe ידרה Iehovi. Dicunt quoque Grammatici, adeo vicina esse et facile mutari hirec in saegol, quod saegol in hac tertia persona futuri esse debebat, ut ideo etiam fratres vocentur. Sicut illa duo puncta hirec ac saegol fratres inter sese sunt, ita etiam cum pathah. Quod porro pathah haud difficulter in cametz transit, ut neminem parvum illud discrimen punctorum Iehova et tertiae futuri personae Iehovae turbare debeat.

Tertio, cum Deus adeo serio et ter repetens agat de futuro, et quod aliquid eximium suo tempore Erit, inculcans Ero quod Ero, Erit misit me ad vos: non potest fieri ut plane in aliud verbum, in aliud tempus, aut etiam sensum tam cito transeat.

Alioqui totus sermo fieret incertus, si modo hoc, modo aliud aliquid affirmaret. Quod nec nomini quidem honesto, nedum viventi Deo convenit. Quare sicut interrogatus de nomine proprio ter repetens sese vocat Ero, Ero, Ero: ita mox de se in tertia persona Erit, pronunciari iussit, id esse suum nomen.

Quarto, admodum est etiam omni sermoni et loquendi rationi usitatum, congruum, atque adeo et plane quasi necessarium, ut postquam aliquis coram cum aliquo mediatore aut internuncio agens, eique ad tertium aliquem mandata tradens aliquoties in prima persona repetiit, Faciam, dicam, praestabo hoc aut illud: tandem illum amandet ac iubeat illi in tertia persona renunciare: Is cuius nomine tecum ago, Faciet,

356 dicet, praestabit hoc, etc. Sic igitur et Deus cum Mose loquens, de suo nomine, et de eo quod futurus erat, agit, ut id prius in prima persona, mox denique et in tertia persona efferat, et primum dicat Ero, Ero: sed ubi tandem iubet Mosen de se ad populum, tanquam de tertia et veluti absente persona loqui, eiusque nomen indicare: tum demum id in tertiam personam commutet, ac dicat: Unde ad illos, et dic, Iehova Erit misit me ad vos. Quae forma huius nominis porro mansit. Nam Moses, Prophetae et Apostoli semper, aut certe plerunque cum populo de Deo in tertia persona locuti sunt Quare oportuit eos dicere, Iehova ille qul Erit, dicit, mandat, minatur aut promittit haec aut illa.

Ut vero magis huius sententiae concinnitas appareat, illud quoque observetur, quod postquam Deus certo affirmavit, se Fore aliquid eximium, primum etiam ipsum Mosen (licet de Deo iam tanquam tertia persona loquuturum) adhuc illam primae personae vocem retinens iubet dicere: Leieh Ero misit me ad vos. Mox tamen veluti id corrigens usitata Hebraeis epexegesi ac repetitione, iubet dicere in tertia persona: Erit misit me ad vos: ut ita etiam illa summa connexio nominis Iehova Erit, cum praecedenti praedictione Ero, Ero, quod omnino sit futurus id quod esse fierive debuit, ostendat necessario nomen Iehova significare Erit. Bis enim primum indicat ipse Mosi suum nomen in prima persona: mox in eadem prima persona iubet Mosen idem suum nomen Ero indicare populo. Denique quarta tandem vice populo iubet indicari suum nomen in tertia persona: Erit misit me ad vos. Quasi si audires Moysen quaerentem, Deus quod est tuum nomen, quod debeo indicare populo? et Deum respondentem. Meum nomen est Ero quod Ero: dic igitur illis, Ero misit me ad vos: vel potius dic, Erit misit me, etc. Ubi concinnissimam istarum vocum et nominis proprii Dei ex sua etymologia deductionem clare audis.

Ultimo, ex re ipsa, mox et ex Scripturarum consequentia multo etiam magis liquebit, hunc omnino esse sensum aut significationem vocis Iehova. Quare cum nunc de ipsius voculae significatione et etymologia dixerimus: restat, ut primûm quasdam pravas sententias de vocis huius sensu diluamus, postea et de re ipsa disseramus plenius ac clarius.

Alii ergo totum hunc locum male intelligentes, vertunt: Ego sum qui sum. Quibus ipsa forma vocis איחה Ero manifestissime repugnat. An putant isti, ociose aut incogitanter Deum tertio repetiisse, Ero Ero, Ero: et denique quarto, Erit? cum eadem opera proprie loquens, si voluisset praesens tempus indicare, verbo praesenti uti potuisset, ac dicere, ut isti textum pervertunt, Sum qui sum. Si sic liceret temere mutare tempora, ut isti faciunt, posset ex sacris Literis quidvis fieri. Ad haec, qualis tandem est ista responsio: Sum qui sum? Hoc enim modo quivis etiam infimus genius aut homuncio respondere posset: essetque potius derisio quaedam, quam aliqua certa responsio. Nam unaquaeque creatura est quod est: et vulgo, cum nolumus nomen indicare quaerenti, dicimus: Sum qui sum, quid ad te? Tum praeterea nihil plane respondisset, nec quicquam Mosen quaerentem respondendo edocuisset, tantum inanem ταυτολογίαν ei inculcasset.

Inepta est etiam sententia istorum de sensu aut significatione vocis, quasi Deus voluerit indicare se vere esse, et omnia ab eo suam essentiam habere. Nam id etiam sine hoc nomine multo clarius ex ipsa narratione creationis haberi poterat, et iam antea habebatur, quod Deus sit autor essentiae omnium rerum existentium.

Nec praetereundum est, quod nomen essentiae etiam alia vetustiora nomina multo clarius significent: ut אל Aeloim, Schadai, etc. quae non tantum esse aliquem aliquid, aut existere, sed etiam robustum esse, et sibi et creaturis ad omnem beatitudinem sufficientem, significant. Nihil ergo novi Mosi Deus hac voce indicasset, quin potius longe ignobilius nomen pro nobiliori antea usitato assumpsisset: cum ille contra ostendit, se nunc quoddam eximium ac singulare nomen assumere velle.

Postquam ergo omnino constat, vocem Iehova proprie Erit significare: nunc invocato spiritu, Dei, nos in omnem veritatem ducente, videamus, cur id nomen Deus tunc in tam ardui negotii inchoatione assumpserit, aut quid omnino mysterii in hac voce lateat. Nam non vulgare aliquid in ea re positum esse, cum ex praecedentibus apparet, tum ex eo, quod nunc id nomen Deus ut novum ac eximium commendat, quodque id dicit debere esse suum nomen ac memoriale in omne aevum et omnes generationes: et quod id faciat initio liberationis et formationis totius novi populi et religionis.

Primûm igitur diligenter expendatur, quod non sine ingenti causa tantopere inculcat futurum tempus: et dicit se aliquid reconditum ac eximium fore, toties ingeminans, Ero, Ero, Ero.

Secundo illud etiam necessario ad veritatis in hac re inquisitionem considerandum est, quod Scriptura affirmat, illum ipsum summum angelum aut Deum cum Mose loquentem, hoc sibi nomen assumentem, et populum ex horrenda Aegyptiorum servitute liberantem, fuisse ipsummet Christum servatorem, verum Dei filium: 1. Cor. 10. Heb. 2 et 3.

Nunc igitur si consideremus et exquiramus, quid' nam tandem eximium filius Dei tum adhuc futurus fuerit: non difficile est reperire, nihil maius ei reliquum fuisse, quam ut homo fieret, ut, inquam, illud Divinum verbum caro fieret, et officio mediatoris ac veri liberatoris populi sui ex vera servitute peccati, irae Dei, satanae, mortis et inferorum, iuxta tot factas promissiones perfungeretur. Quod suum futurum redemptionis opus eis tunc etiam iam ipsa illa externa liberatione depingebat ac promittebat.

Quare ipse ordo rei evidentissimaque veritas nos eo deducit, ut volentes nolentes confiteamur, ideo filium Dei hoc nomen assumpsisse, ut praediceret et protestaretur se fore Meschiam, se fore hominem et liberatorem populi Dei, se fore eorum sacerdotem, et expiatoriam aut propitiatoriam victimam: seque fore verum pascha, non illas Leviticas hostias, quas eis nunc proponebat.

Verum ut aliquanto certius huius sententiae evidens ac invicta veritas pateat, rationes hic aliquot ordine, ut in conspectu sint, adscribemus. Utile enim est in tanti misterii explicatione, pectora nostra confirmata ac corroborata esse.

1 Prima igitur ratio sit, quam diximus, quod verus Deus, ac praesertim haec divinitatis persona, de

357 qua hic agitur, nihil maius ac praeclarius, nihil etiam humano generi magis scitu necessarium esse fierive debuit, quam ut caro seu homo et liberator ac expiator humani generis fieret, reque ipsa, quod toties antea promiserat, praestaret. Hac igitur appellatione voluit populum confirmare in fide de impletione promissionum benedicti seminis.

2 Secundo, quia cum tunc populum suum ex carnali servitute liberaret, et totam religionem variis ceremoniis ac ritibus. renovaret, quae omnia prorsus (ut nulli Christiano dubium est) Christum ipsum, futuramque eius incarnationem ac liberationem significabant, et populo depingebant: voluit filius Dei hoc nomine, veluti accensa quadam amplissima lampade in domo Domini, in dicare, omnia illa quae ibi agerentur, esse tantum typos, picturas ac indices eius, quod ipse Erat olim in plenitudine temporis futurus, ac facturus in commodum salutemque ipsorum, et omnium aliorum mortalium: ut semper omnes generationes discerent in illud Erit, et Consummatum est, non in pecudes Leviticas fide respicere.

Quasi diceret ille dux populi, qui teste Paulo ipsemet Christus fuit: Haec Levitica sacra totamque legem vobis nunc do, eamque a vobis magnifieri et observari praecipio. Verum ita, ne in ea veram iustitiam ac salutem ullo modo quaeratis, sed sciatis omnia esse umbras, picturas, et veluti paedagogos ad verum unicumque servatorem. Non istae res, leges, sacra ac sacerdotes sunt vestri servatores: sed ego, ego Ero verus servator. Ego Ero omnium istorum nucleus, scopus, finis, lux, impletio, consummatio et perfectio. Hoc vobis et omnibus generationibus, omni tempore, meo proprio, admirabili et nunc primum assumpto nomine Ero Erit testor et protestor. Hoc est memoriale meum in omnes generationes. Sic Dominus ex tota lege unum Baptistam conflavit, se digito monstrantem ac dicentem: Ecce hic est verus Erit, totius mundi, etc. In huius Erit consummationis memoriam etiam sacram Coenam in omnes generationes fieri instituit.

3 Correspondet haec prophetia pulcherrime omnibus praecedentibus promissionibus de Christo. Nam antea quidem fuerat praedicta potissimum humanitas Christi, quod semen mulieris conteret caput serpentis: quod in semine Abrahami et Isaaci erant benedicendae ac felicitandae omnes gentes: quod item futurum esset, ut ex Iuda nasceretur Silo. Erat indicata et passio ac resurrectio eius in typo Isaaci: erat indicatus et modus apprehendendae eius benedictionis, nempe per fidem. Nunc ergo vice versa indicatur etiam divinitas eiusdem, quae proprie hoc sacrosancto nomine Iehova denotatur. Quasi dixisset Deus: Mi Moses, tu et popule Israelitice, multa audistis de quodam benedicto semine ex hominibus venturo, et idem cupide expectastis. Nunc igitur scito, eum non tantum hominem mortalem futurum, sed et Deum immortalem. Et quia tu nunc cupis scire quis ego sim, et quod sit meum verum nomen: scito, et ex hoc meo novo nomine certo cognoscito, tu et totus mundus, me ipsum verum ac viventem Deum Fore illud promissum semen, fore carnem, fore vestrum Messiam et liberatorem, sacerdotem et victimam;

Ac quo sis de hac tanta re et promissione tanto certior, en accipe hoc memoriale nominis mei Iehova Erit, et laetus ac exultabundus ito ad populum Israel, et dicito: ille ipse noster expectatus et desideratus Meschias, toties patribus inde ex paradiso promissus, qui non tantum erit semen aut filius hominum, sed et filius veri ac vivi Dei, mihi iam descendens de caelo apparuit, vobisque indicare iussit, quod et nunc velit vos liberare ex servitute, ac vobis tum verum Dei cultum dare, tum etiam ipsam terram promissionis: et multo magis olim in plenitudine temporum vos a veris spiritualibus malis et servitute liberabit, et in vera bona aeternamque felicitatem transferet.

Sic igitur priorum promissionum consonantia cum hac patefactione, pulcherrime et firmissime hanc expositionem huius mystici nominis et causae, cur id filius Dei assumserit, comprobat.

4 Non sine causa profecto filius Dei in hoc loco Exodi, hoc nomen tantopere commendat, ut dicat etiam debere esse suum memoriale, et suum nomen in omne aevum, et in omnes generationes. Non sunt autem nomina Dei inanes tituli sine rebus, sed cum suis gloriosissimis factis et operibus coniuncta. Cuius vero rei, seu facti aut operis maioris nomen vel memoriale vult esse filius Dei, quam suae incarnationis, passionis, ac redemptionis humani generis? cuius non tantum inane nomen aut memoria, sed et rei ipsius viva et efficax praesentia ac exhibitio sit in omne aevum duratura, et ab omnibus gentibus agnoscenda ac celebranda.

5 Tota Scriptura respicit et directa est in Christum, et summum eius mysterium incarnationis, et redemptionis humani generis, Quare et hoc tam celebre nomen, praesertim, cum tantopere sit et a Deo praedicatum, et ab omni hominum vetustate et usque in hodiernum diem celebratum, tanquam ingenti mysterio plenissimum, proculdubio etiam in incarnationem filii et consummationem oblationis ac propitiationis in cruce respicit.

6 Convenit haec interpretatio et totum mysterium huius nominis etiam cum 6. cap. ubi dicit Deus, se hoc nomen non revelasse patribus, sed tantum nomen Schadai. Nec obstat, quod et in Genesi hoc nomen reperitur. Moses enim res veteres suae aetatis vocabulis descripsit. Verum etiam est, quod Deus alloquens Abrahamum Gen. 17, indicat ei hoc nomen Schadai. et 15 dicit se esse Deum; qui sit eius merces copiosa: quod idem plane est, quod Schadai, id est sufficientia. Si nomen Iehova fuisset antea provulgatum, non nunc primum id sibi Deus assumpsisset, nec dixisset Pharao cap. 6, se ignorare, quis sit iste Iehova, cuius nomine sibi mandata proponant.

Caeterum non tantum sonus huius vocis non fuit patribus clare expressus, de quo tamen non valde litigo, sed nec res ipsa hoc mystico nomine significata, reperitur diserte indicata in promissionibus Geneseos, scilicet quod ipsemet verus ac vivens Deus, qui cum illis agebat et colloquebatur, fuerat futurus illud benedictum semen, fuerat carnem assumpturus, ac genus humanum sua redemptione liberaturus. Fieri quidem potest, quod illi intellexerint et sciverint ratiocinatione aliqua, illud benedictum semen non fore tantum purum hominem: sed certe in promissionibus clare expressum non est, illum ipsum cum eis loquentem Deum, fore Meschiam.

358 Verisimile vero est, omnes primarias promissiones patribus datas de benedicto semine aut Meslia, diligenter â Mose in sua historia annotatas esse. Nam ea fuit vel nobilissima, maximeque necessaria hominibus materia historiae ab eo conscribendae. Non ergo eis indicaverat Deus sensum nominis sacro sancti Iehova Ero et Erit: nec dixerat eis clare, Ego ipse Deus vester Ero illud benedictum semen in quo benedicentur omnes gentes.

Utuero maxime sciverint Messiam fore Deum: tamen quod haec ipsa secunda persona sit futura caro et benedictum semen, hoc videtur eis plane ignotum fuisse. Sensus ergo et hic esse verborum filii Dei potest: Ego quidem filius Dei, declaravi patribus divinitatem meam, sed quod etiam ipse, et non alia persona essem assumpturus carnem, Hoc Ero et Erit, eis nunquam satis clare patefeceram, ut ibi iam.

Confirmat ergo et locus Exo. 6 hanc interpretationem et mysterium huius nominis, quod scilicet eo filius Dei Exod. 3 indicaverit Mosi, semet Fore illud promissum benedictum semen, illum expiatorem peccati, irae Dei ac aeternarum poenarum humani generis, quod ab infernali Pharaone, spirituali longeque miserrima servitute, ad aeternum exitium captivum detinebatur.

7 Nulla certe alia interpretatio huic nomini, praesertim cum â Deo proponatur ut novum, conveniet. Nam patribus satis erat notum, quod Deus non tantûm vera ac permanens essentia, sed et omnium essentiarum aut existentium rerum causa seu creator esset. Quare non vere dici posset, quod huius nominis mysterium, si de solius existentiae divinae certitudine proprie intelligendum esset, eis non fuerit revelatum. Hoc enim primum initium et quasi prima litera omnis cognitionis Dei est.

8 Congruit cum hac interpretatione nominis ac explicatione Iehova, etiam ista perpetua omnium doctorum admiratio ac celebratio huius nominis, quod sit plenum mysterio, quod sit ineffabile: id est, non cuius sonus pronunciari requirat, sed cuius sacrosanctum mysterium satis explicari nequeat. Item quod per huius nominis veram intelligentiam aut interpretationem grandia miracula fieri queant. Unde nomen Hamephoras, id est interpretationis, vocatum est. Si quis. n. vera ac firma fide promissio nes nomenque Christi agnosceret et apprehenderet, is sane (teste ipsomet Dño) vel montes transferre posset.

Talem aliquem tumorem Iudaei a patribus hauserunt, et postea non intellectum, ac in superstitionem versum, suo Thalmud inserverunt, ut et alia multa. Certe non plane de nihilo est ista perpetua praedicatio et celebratio huius divini nominis prae omnibus aliis, quantumvis illustribus ac significantibus: quae praedicatio huius nominis non tantum ab hominibus, sed et â Deo ipse adhibetur.

9 Caeterum prolixa tractatio nominis Dei et uberioris cognitionis filii Dei, Exod. cap. 33 et 34 clarissimê hanc interpretationem et mysterii explicationem confirmat. Nem ibi Christus offensus Iudaeorum idololatria, videtur velle retractare hanc promissionem Ero, Ero et Erit, quod velit esse eorum liberator temporarius et aeternus, corporalis et spiritualis: seque prorsus ab illo populo separare conatur, substituto alio quodam ductore angelo.

Quod Moses et totus populus summo cum dolore accipiunt. Quare pergit orare Moses Christum, ut condonet illud peccatum, maneat apud eos, pergat esse eorum Ero et Erit, et sit eorum ductorac liberator, non tantûm tunc ex illis carnalibus difficultatibus, sed et postea multo magis ex spiritualibus: eosque, ut ipsorum verus Meschias, eductos ex spirituali Aegypto infernalis Pharaonis, in aeternam vitam inducat.

Quod cum ei illic Christus promisisset, pergit porro orare, ut sibi communicet maiorem quandam sui cognitionem ostendatque gloriam et viam suam. Quae autem alia abstrusior et maior noticia Dei esse poterat, quando quidem iam legem acceperat, et populo tradiderat, quâm Evangelii? Quod nihil aliud est, quam illud ipsum Ero Aeeieh Meschias. Promittit autem ei et hoc Deus, et quidem clarê dicit, quod velit ei clare praedicare et explicare ipsum nomen Iehova, tanquam in quo omnes thesauri sapientiae Dei consistant.

Hoc pollicetur Deus Mosi cap. 33 . Sequenti porro capite praestat, explicans illud suum admirabile nomen Iehova, quod hasce proprietates Deo tribuat, quod sit Deus misericors et clemens, longanimis atque abundans benignitateac veritate, custodiens misericordiam in multa milia, tollens aut condonans iniquitatem, impietatem aut peccatum, et neminem habens pro innocente.

Quibus verbis prorsus futura patefactio caelestis doctrinae et Meschiae, cum is erat futurus caro, apposite exponitur. Nam ibi potissimum Deus sua caelesti doctrina conclusit omnes sub peccatum, neminem habens pro innocente, ut omnium misereretur: et ibi demum uberiûs multiplex Dei misericordia ac peccatorum condonatio non tantum verbis, sed et reipsa proposita est. Ibi demum illud Ero, nempe Iehova unigenitus Dei filius, ex sinu patris prodiit, et haec ingentia bona nobis a caelesti patre passione sua impetravit, et cumulatissima plenitudine donavit ac distribuit.

Clarissime ergo ibi ipsemet filius Dei nomen suum Iehova exponit de ingentibus beneficiis, quae erat suo populo allaturus, non tam liberando eum ab illa Aegyptiorum servitute, quam a spirituali diaboli, peccati, irae Dei et mortis servitute, ac traducturus in veram promissionis terram.

Hac patefactione nominis Iehova Erit, tam Evangelica audita, quod hic ipse dux sit ille, qui debebat fieri propitiator aut expiator peccatorum totius mundi, et afferre benedictionem, misericordiam et liberationem a peccatis: protinus eum vehementer orat et obsecrat, ut omnino sit ipsorum Ero, cum eis maneat ac proficiscatur: et non tantum ab Aegyptiis temporaria, sed et a peccatis vera spiritualique liberatione eos liberet, ac prorsus eos sibi in haereditatem accipiat. Esse enim illos homines durae ceruicis: id est, prorsus ac naturaliter corruptissimos, ut tanto medico et perpetuo peccatorum condonatore maximo pere indigeant.

Sic igitur videmus ipsummet Christum explicare suum Ero et Erit Iehova, non de praesenti illa carnali liberatione aut redemptione, sed de alia vera ac spirituali a summis spiritualibusque hostibus. Quam quidem ille potissimum praestitit cum suum Ero implevit: cum nempe Verbum caro factum est, cumque pro nobis iam olim praedictum ac promissum expiatorium sacrificium in ara crucis obtulit.

10 Consonant quoque cum hac promissione plurima alia Scripturae testimonia ut quod Hieremias cap. 23

359 et 33 praedicit, fore ipsum Iehova iustitiam nostram: hocque nomen Messiae fore, quo vocabitur Iehova iustitia nostra, id est liberator ac Messias. Quibus dictis repetit hanc promissionem ad Mosen factam, quasi dicat: [?: Ia-- ] olim filius Dei, indicato suo nomine Iehova, dixit se fore illud benedictum semen, quod veram benedictionem. i. iustitiam ac vitam afferre secundum veteres promissiones debuit. In plenitudine ergo temporis vere agnoscetis, quod Iehova. i. ille Erit, sit vere futurus unica vestra iustitia, liberatio et vita.

Ad hanc porro Hieremiae repetitionem de Iehova, Erit iustitia nostra, respicit Paulus 1 Cor. 1, ostendens eam iam impletam esse, inquit enim: Christus est factus nobis sapientia a Deo, iustitia, sanctificatio et redemptio, ut qui gloriatur, in Domino glorietur. Opponit ergo huic Erit Paulus Ἐγενήθη , Factus est, quasi diceret: Olim filius Dei dixerat, Ero, aut Erit iustitia nostra. Ego autem iam dico, iam Factum est. Nam iam illud Erit impletum factumque est. Quod erat futurus ille dux iustitia nostra, hoc iam factus est nobis a Deo. Quare soli Domino omnis gloria integre debetur.

Sic et Isaiae prophetia de Emanuele praedicto prorsus non sensu tantum, sed et pene ipso nomine congruit cum hac Mosis de Iehova. Nam sicut hic verus Dei filius dicit, Ego Ero illud benedictum semen: ita ibi in Isaia clarius exponens dicit, Puerum illum nasciturum, id est, benedictum semen vocatum iri Emanuel, nobiscum Deus: id est, Christus filius Dei promiserat olim se fore nobiscum, nos liberando non tantum ab Aegyptiis, sed multo magis in extremis diebus condonationem peccatorum et poenarum aeternarum nobis per incarnationem et passionem suam impetrando: ac in eius promissionis confirmationem semet Iehova. i. verus Deus Erit, cognominaverat: Nunc ergo scitote, et accipite adhuc clarius, quod istius liberatoris pueri nomen erit Emanuel. Ibi. n. vere Deus nobis Erit vobiscum, vos â spiritualibus Pharaonibus potenter suo sacrificio passionis liberans, et in terram promissionis traducens.

In novo porro Testamento sunt innumera plane loca, perspicue ad hoc nomen Iehova et eius declarationem cap. 34 Exodi propositam respicientia. Nam sicut hic filius verus Deus, in maiestate aut forma Dei (ut Paulus loquitur) habitans, se manifestans pollicetur, inquiens, Ego ero illud benedictum semen: et porro cap. 34 declarans quale Ero, nempe qui ad populum Dei veniam, eumque liberem, non tam carnali liberatione, quam spirituali, plurimam eis misericordiam, beneficentiam ac veritatem exhibendo, eosque a suis peccatis liberando: ita correspondens ei Ioannes Evangelista, aut, potius spiritus Domini per os calamumque eius, initio sui Evangelii educit eum ex sinu patris, tanquam sponsum de thalamo suo: quasi diceret humano generi, Ecce vobis illum toties promissum ducem ac servatorem Ero et Erit.

Vocat igitur primum eum Verbum λόγον , sicut et Ionathas Chaldaeus aliquoties vertit nomen Iehova per Meimar, quod est Verbum, et in Psal. 110, ipsi Christo nomen Verbi tribuit, inquiens: Dixit Dominus Verbo, Sede a dextris meis.

Hunc igitur λόγον aut Verbum Ioannes depingit: primum, quoniam semper fuerit apud Deum, et verus Deus, per quem omnia facta sint, veluti perstringens Genesin. Deinde, quod in eo fuerit lux et vita hominum, id est, quod ipse in se susceperit debitum ac peccata humani generis, et reparationem amissae iustitiae ac vitae, Eritque omnium horum restitutor, quod in praedictis locis Exodi, secunda persona de se pollicetur. Tertio, quod sit caro factus, et ad homines venerit, nempe secundum promissionem in suo nomine Ero factam. Ubi exultat Ioannes Evangelista, describendo eum: non minus quam Ioannes Baptista in utero matris, excipiens eum, exultaverat. Dicit enim, veluti nimis luxurians verbis, quod ille apud Deum habitans Erit, caro sit factus, quod venerit et habitaverit in eis, quod viderint gloriam eius tantam, quanta unigeniti Dei filii esse debuerit aut potuerit: quodque eum viderint plenum gratia et veritate, ex cuius plenitudine omnes haurire cogantur, qui quidem habere tam praestantia bona volunt.

Inculcat etiam Scriptura non sine causa vocem ἐρχόμενος veniens: quo nomine saepe vocat Messiam; Ioan. 1. Matth. 6. Marci 13. Matth. 11. 12. Heb. 10. Apoc. 4 et 11. ac saepe alias in Scriptura, ut quasi studio alludat ad verbum Aeeieh Ero et Erit: quasi dicat, is qui olim inculacavit nobis Ero et Erit servator vester, ille Veniens, aut qui venire debuit, quique venturus expectatur, iam adest, etc. Sic quaerunt ex Christo Ioannis discipuli, Tune es ille Veniens seu promissum Ero, aut alium expectemus? Item alibi: Benedictus ille Veniens, ille panis veniens de caelo: item ille veniens qui fuit, qui et Est. Unde clare apparet illud Ero et Erit, expressum esse nomine aut participio, vel potius participiali nomine omni tempore carente Veniens.

Summa, sicut totum vetus Testamentum clamat promittendo, Iehova Iehova, Erit, Veniet, mittetur qui mittendus est, Veniet S. Sanctorum, Aderit Meschias: ita contra totum Novum clamat, Venit, iam adest, Consum matum est, Fuit et apparuit ille venturus, aut Erit.

Operaeprecium quoque est observare, quod hoc nomen sit plane proprium vero ac Israelitico Deo ut nunc breviter exponam.

Ut enim una tantum res est essentia illa spiritualis, aeterna, omnipotens, bona, etc. ita vocabulum Deus uni illiipsi essentiae tantum vere ac propriê attributum est, ac illi soli convenit, ut scriptum est Deuteron. 4: Ostensum tibi est, quod Dominus sit Deus, et nemo praeter eum. Ita Deut. 6, Deus tuus unus est. Verum quanquam omnes gentes verum se Deum colere semper affirmarunt: tamen cum illum eiusmodi habere nollent, cuiusmodi se revelarat, sed sibi eum suis imaginationibus, ac falsis doctrinis aliusmodi fingerent, quam qualem ipse se revelaret: accidit, ut et opinione et sermone hominum fierent dii multi, ut Paulus 1 Corinth. 8 inquit: et hoc nomen Deus veluti appellativum communeque veris ac falsis diis haberetur, ut hoc quoque tempore videmus fieri.

Deus se in sacris Literis revelavit, quod sit unus Deus in tribus personis, quod crearit caelum et terram, miserit filium, ut morte sua genus humanum servaret. Hunc talem Deum credunt, et adorant veri Christiani, sed Mahometistae et Iudaei eiusmodi Deum habere nolunt, in quo sint tres ὑποστάσεις , et qui habeat filium, etc. Itaque ii, quanquam pertinaciter contendunt se verum Deum, conditorem caeli et terrae colere: tamen a vero Deo aberrabant, sua idola, quae ipsimet sibi finxere, adorant. Qui enim non honorat filium, ille, teste Christo, nec patrem honorat.

360 Idem quoque saepissime olim a condito orbe, usque ad Messiae adventum accidit. Propterea Deus subinde se aliis atque aliis patefactionibus revelavit, ac aliquas notas ad sui definitionem adiunxit, quibus sese ab imaginariis Ethnicorum diis separaret: ut ante diluvium Seth coluit conditorem caeli et terrae, qui promisit semen mulieris conculcaturum caput serpentis. Cainica autem Ecclesia Deum creatorem tantum, promissionem vero neglexit: addidit praeterea ritus aliquos, quos ipsi visum est.

Post diluvium pii coluerunt Deum Schem, Deum Abraham, Deum Isaac: id est, eum Deum, qui se ei revelaret, promissiones dederat de semine, in quo benedicentur omnes gentes. Impii autem et idololatrae alii aliter.

Denique cum iam tempore Mosis Ismahelitae, Ammonitae, Moabitae non recte Deum colentes, tamen dicerent se colere Deum Abraham: item Idumaei dicerent se colere Deum Abraham, Isaac, etc. Praeterea quoque Aegyptii vellent dici cultores veri Dei Abraham, Isaac, Iacob, Ioseph, et tamen doctrinam a Iosepho acceptam paulatim pervertant: voluit Deus propter immensam suam bonitatem manifesta revelatione se patefacere, ac novo nomine verum cultum a falso separare, et simul totius religionis ac promissionum instaurationem quandam ac declarationem novo populo, necdum satis in rebus divinis instituto, proponere.

Revelat igitur se hoc nomine per Mosen, quod sit Iehova Deus Abraham, Isaac et Iacob, qui eduxit populum Israeliticum ex Aegypto. Atque id nomen tanquam proprium veri Israelitarum Dei in Ecclesia usque ad Christi adventum permansit, ut est scriptum Esa. 24, Ego Iehova, illud est nomen meum. Et Ierem. 32, Iehova exercituum est nomen eius. Et Amos 9, Iehova est nomen eius. Item 1. Reg. [18.] dixit Elias ad populum: Quousque vos claudicatis in utrumque latus: si Iehova est Deus, sequimini eum: quod si Baal Deus, eum sequimini. Et eodem cap. paulo post exclamat populus, Iehova est Deus, Iehova est Deus.

Ex quibus locis facile est perspicere, nomen Iehova in Ecclesia et Prophetis et populo esse intellectum pro proprio nomine illius Dei, qui se patribus revelarat, et qui Israeliticum populum ex Aegypto eduxerat. Atque ideo plerunque in sacris Literis sic legitur, Iehova, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, qui eduxit populum Israel ex Aegypto. Primum ponitur nomen proprium Dei, de quo disserit Scriptura, postea affirmatur, quod Iehova sit ille ipse Deus, qui dedit promissionem Abrahamo, Isaaco et Iacobo et qui populum Israeliticum ex Aegypto eduxit. Saepe tamen etiam solum Iehova scriptum invenitur.

Observandum ergo est, illud Iehova non esse nomen appellativum, nec temere quemvis Deum significare, sed esse proprium nomen Israelitici Dei, ut intelligamus in sacris Literis non temere quemvis Deum invocari, sed tantum illum unicum, qui se hoc nomine Iehova suo populo revelaverit. Idemque nobis quoque faciendum esse, ut nos et in docendo, et in orando ab Ethnicis, Turcis et Iudaeis separemus, ac non temere, vel ad dextram, vel ad sinistram declinemus, sed revelata nobis divinitus via incedamus.

Quod autem Graeci, Latini et multae vernaculae linguae per nomen Dominus, hanc vocem transtulerunt: id non eo accidit, quod vox haec idem proprie valeret: sed quod, cûm vellent aliquo modo interpretes et hanc vocem in suum sermonem convertere, putaverunt commodissime nomine Domini eam veluti κατ' ἐξοχὴν significari posse, tanquam volentes dicere, Ille summus Dominus ac noster proprius Dominus. Perinde ac usitate domestici nomine heri et herae utuntur. quod nomen quanquam appellativum est: tamen familiae certam personam, ac si proprium esset, significat.

Hactenus de nomine Iehova, quod, ut superiûs dixi, valde mihi verisimile fit, Christum tunc in illa novae Ecclesiae collectione, totiusque religionis gloriosa instauratione, sibi a praecipuo suo opere adsumere voluisse, ut sic et ipso nomine Iehovah Erit inculcaret piis, se fore illum eorum servatorem toties divinitus humano generi promissum.

Hinc forte est Latinum nomen Iovis, sicut et multa alia Hebraica vocabula in hac et aliis linguis sparsa reperiuntur.

Haec potissimum digna putavi, quae de mystico Dei nomine Iehova annotarem, tanquam et certiora, et utiliora aliis. Nam plerique aut curiosa ac superstitiosa, aut certe valde humilia et inutilia de eo disserunt: quae accuratiore confutatione, ne mihi aliisque tempus perderem, digna esse non censui. Orandus autem est pater Domini nostri Iesu Christi, ut et patefaciat nobis perspicue salutaria filii sui mysteria: et cor nostrum spiritu suo regat, ut ea magnifaciamus, ac recte ad eius gloriam, nostramque et aliorum salutem referamus. Amen.

Et si saepe, cum in Osiandri tetram illam profanamque nominis Iesu corruptionem depravationemque incidi, magnopere condolui, iudicavique aequissimum esse, aliquem publico scripto salutare illud plenissimumque piae doctrinae et consolationis nomen, ab iniuria Iudaicisque eius hominis corruptelis vindicare, atque ideo, cum id nemo alius faceret, saepe ipse facere proposui.

Verum repressi me rursus ea potissimum cogitatione, quod videbam, quod licet industrie contra usitatam interpretationem undiquaque ratiunculas Osiander conquisiverit: omnia tamen sint ita frigida, manifeste vana et non verisimilia, ut cuivis etiam rudi, modo communi iudicio praedito, sermonemque intelligenti, facile Siculis gerris vaniora levioraque appareant, eoque nulla plane confutatione indigeant.

Hisce curis cogitationibusque hac ratione saepius sumptis, depositisque tandem victus novis istis erga veram pietatem Osiandri iniuriis de iustificatione peccatoris, non per Christi mediatoris meritum, sed per solam substantialem divinae maiestatis iustitiam, aliisque quibus iam Ecclesia Christi flagrat, iudicavi illi homini, etiam in hac parte, modis omnibus resistendum esse, ne forte tacendo ego quoque pro mea parte, veluti si probarem, calcar audaciae eius ad maiores corruptelas in religionem tentandas adderem, quae

361 ilioqui quotidie supra modum crescunt. Quare breviter, Christo servatore iuvante, tum veram nominis Iesu etymologiam asseram, tum et Osiandri sophismata corruptelasque refutabo.

Cum Angelus Matth. 1 dicit ad Iosephum cogitantem de deserenda Maria (quod eam suspectam adulterii habebat) per somnium: Ioseph fili David, ne metuas adiungere tibi Mariam uxorem tuam, nam quod in illa conceptum est, a Spiritu S. profectum est. Pariet autem filium, et vocabis nomen eius Iesum. Is enim salvum faciet populum suum a peccatis suis, etc.

Eum locum tota Ecclesia omnesque doctores hactenus sic intellexerunt, quod nomen Iesus id em valeat, quod servator, veniatque a themate ישע iascha. Propterea, quod ipsemet angelus nominis etymologiam illis sequentibus verbis (Ipse enim servabit populum suum a peccatis suis) declaret. Caeterum Osiander post omnem consensum totius Ecclesiae omniumque doctorum, ut novi aliquid afferendo ostenderet se caeteris mortalibus plus sapere, affert in suis annotationibus super Harmonias novam Iudaicam et Cabalisticam quandam huius nominis metamorphosin.

Primum dicit, venire ex nomine יהוה Iehova. Ei nomini porro (nescio qua licentia) imponit literam ש , inde facit יהשוח Ieheschuh: id nomen rursus nescio qua rabinica sapientia conscindit et mutilat in initio et fine, et facit inde ישו Ieschu.

Sed misses eius torsiones et crucifixiones divini huius nominis faciam, primumque probabo aliquot firmis rationibus, revera nomen Iesu a verbo ישע Iascha salvare, venire, et esse idem cum הישוע Iehosua. Postea Osiandri deliria refutabo. Rationes meae sententiae hae sunt.

Prima ratio: Angelus postquam indicavit nomen quo Christus vocari debeat, reddit rationem, cur eo nomine vocandus sit: quia ipse salvabit, etc. Iam cum Hebraei tum a praeteritis, tum et a futuris aliquibus insignibus eventibus circa personam, nomina propria imponere soleant, ita ut eorum etymologia illum eventum aliquantenus significet (ut Samuel sic est vocatus, quia mater eum petierat a Deo: Moyses, quia ex aqua extractus: Saul, quia erat futurus flagitatus a populo rex:) necesse est illud nomen futurum eventum seu officium Christi significare, nempe salvationem miserorum peccatorum, quod ductum a Iehova nomen nequaquam significat, sed a ישע luculenter rem exprimit.

Item cum Angelus reddat rationem nominis: Puia, inquit, ipse salvum faciet populum, etc. quid est verisimilius, quam ex ipsa nominis etymologia illam rationem eum petivisse, nempe a ישע Iascha Iesus: alioqui ratio praecedentibus non conveniret.

Secunda: Si nomen Iesus non venit a ישע , unde ergo inest nomini litera ש , quae litera, praesertim in medio, nunquam est accidentaria? Respondet Osiander, impositam esse, quo nomen Iehova antea ineffabile, fieret effabile. Unde autem quaeso probat antea id nomen fuisse ineffabile? Unde etiam ש non esse radicale, ut Hebraei vocant, sed accersiticium, ideo appositum, quo nomen id pronunciari possit?

Non probat penitus, nisi per αὐτὸς ἔφα : quo plerunque Osiander ob maximam quandam authoritatem quam habet, ut cognomen eius non a parentibus acceptum indicat, (nam sancto viro credendum est certe) in probandis praecipuis suis fundamentis utitur. Cum ergo ne probaverit id Osiander, nec etiam probare possit: (nam quod illud nomen fuerit effabile, postea probabo) restat ergo ש secundum communem regulam esse radicale, atque ideo venire ab aliquo themate, quod initio, iod, et in medio ש schin habeat, quale est. ישע,

Tertia: Si nomen Iesus esset novum, et omnibus seculis prius inauditum. quid necesse fuisset ab Evangelista, more Hebraeis solito, discriminis causa addere filius David, etc. Sicut ad Emanuel nihil additur. Sed fit hoc ideo, ut indicetur discrimen huius Iehosuae a Iehosua filio Nun: sicut solent nomina propria additis parentum nominibus circumscribere.

Quarta: Iesus omnibus linguis servator nominatur, quo nomine haud dubie omnes gentes etiam ad eius nomen alludere voluerunt, vel potius ex eius nominis significatione id nomen desumpserunt.

Quinta: Quod nomen convenire omnino magis potest Christo, quam id, quod eius functionem diserte exprimit? Fuit autem eius officium, salvum facere populum a peccatis suis. Ergo merito Iesus, id est, servator vocatus est. Nec obstat, quod et alii aliqui hoc nomen immerito habuerunt. Nam is demum vere Iehosua, id est, salvator est qui a peccato, ira Dei, diabolo et morte aeterna servat, non qui tantum in aliquibus temporariis periculis et difficultatibus opitulatur.

Sexta: Paulus dicit, quod ideo Deus Christo donaverit nomen quod est supra omne nomen, quia cum in forma Dei esset, se exinaniverit, factusque sit obediens, etc. ibi si est intelligendum nomen revera pro ipsa appellatione, ut Osiander vult, certe non fuit necesse Christo nomen יהוה nunc recens propter istud eius novum factum istamque obedientiam donari. Nam filius Dei semper habuit summo iure nomen יהוה . propterea quod essentia ipsa est Deus patri aequalis, non propter hoc novum factum. Quare oportet esse tale nomen, quod huic novae functioni conveniat. Id autem nullum esse potest convenientius, quam Iesus servator. Et revera hoc nomen est supra omne nomen. Nam servatorem esse totius mundi, idque a peccatis et morte aeterna, est plane Deo conveniens nomen et officium, atque ideo vere nomen super omne nomen, Patriarcharum, Moysis, Iudicum, Regum et Prophetarum.

Septima: Quia nomen ἰησοῦς convenit cum יהשוע literis et ferme syllabis. Primum, cum proculdubio maior literarum quam punctorum ratio habenda sit, ι Iota convenit initiorum, Iod nomine et potentia. Secundo convenit η Ita, cum ה He. Nam ut ordo, collatio, et nomina literarum Hebraicarum et Graecarum indicant, ex ה Hebraeo factum est ε Graecum, et ex ח η . Iam magna est cognatio inter ח et ה spiritum tenuem et densum. Magna item cognatio inter ε , quod tenue Graeci vocant, et η , quod est veluti densum ε . Quare sicut ε ex ה Hebraeo factum, crebro in η commutatur: ita non est mirum, si et ח praesertim cum sua aliqua vocali spiritum augente (quae facilius in traductione nominum in alienam linguam mutantur) sit mutatum in Graecum η Ita, seu crassum ε Convenit ergo secunda litera in utroque nomine: Quod et tertia conveniat, nempe ι cum σ , nulla probatione indiget. Denique si ע non est

362 expressum, mirum plane non est ob duas causas. Primum, quod haec litera ne apud Hebraeos quidem habet satis exaudibilem sonum, ut mirum non sit, quod in Graeca iam voce, seu ad Graecos traducta, nulla propria litera sit expressa. Deinde quod in terminationibus nominum peregrinorum mutandis, linguae in primis sint liberrimae. Eadem etiam terminationis causa est, cur cum Iehosua sit quadrisyllabum, Graecum ἰησοῦς sit trisyllabum solum.

Ultima: Duo potissimum viri virtute, pietate et officio seu functione praestantes hoc nomine Iehosua vel Iesus appellati fuisse leguntur, Iehosua filius Nun, et alius post reditum ex captivitate summus Sacerdos: quorum uterque fuit velutitypus quidam et praefigurator Christi. Iehosua filius Num in eo typum Christi gessit, quod quemadmodum Iehosua populum Dei in terram promissam induxit, quo eos Moyses legislator perducere non quivit: ita noster Iehosua nos in regnum caelorum perduxit, quod lex facere non potuit.

Iehosua porro sacerdos in eo Christum expressit, quod fuit summus Sacerdos, sicut et Iesus. Item, sicut ille fuit titio ereptus de incendio, sordidisque pannis primum indutus, cuique satan initio se opposuit, postea vero est glorificatus: sic et noster Iesus post ignominiam passionis et sepulturae est glorificatus. Item, sicut ille templum Deo extruxit: sic et Christus Ecclesiam Deo collegit, quae eius vivum templum est: omnino ipsa subiunctio prophetiae de adventu Christi, postquam descriptus est ille Iehosua, id videtur indicare, quod Spiritus S. studio primum a typo dicere coeperit, postea vero in rem ipsam significatam desiverit.

Quare duplex huic loco probatio inest. Prior, quod verisimile est illos viros Iesum praefigurantes, ut rebus, ita et nominibus praefigurasse. Posterior, quod cum illi in translatione Septuaginta, quae et Apostolis familiaris fuit, ἰησοῦς Iesus appellantur, cum Hebraice vocati sint Iehosua: consequitur et Apostolos eorumque discipulos in nomine proprio Christi ad imitationem illius versionis fecisse ἰησοῦν Graecum ex Hebraeo. Atque ita usitatam sacris Literis eo tempore nomen Iehosua in Graecum sermonem transferendi rationem sequutos esse.

Hactenus ope Dei recitavi rationes multas, alias manifeste veras, alias verisimiles, indicantes, quod nomen nostri salvatoris ἰησοῦς ex Hebraeo יהשוע factum sit: iam eiusdem auxilio et Osiandri rationes contrarium asserentes, destruam. Primum dicit Osiander, in vetustissimis Hebraeorum monumentis nomen ἰησοῦς Iesus scribi sic ישו , Ieschu. Quae abbreviatio fieri non potest, ut ipse censet, ex Iehosua, sed potius ex יהשוה , nisi in contumeliam Christi studio Iudaei id fecissent: id autem non permissuros fuisse Christianos, sed contradicturos, imo ne in ipsum Deum.

At quae sunt obsecro ista monumenta tam antiqua? Nam Thalmud partim ccc, partim et cccc annis eoque amplius post Christum consarcinatum est. Quo tempore Christiani parum Hebraice calluerunt, et si quid sciverunt, in Bibliis permanserunt, nec Iudaeorum nugas curarunt.

Ad haec unde constat Osiandro sic initio in illis ipsis monumentis scriptum fuisse, et non a posteris sic scribendo detortum et depravatum? Sed Iudaei semper diabolico odio contra Christum flagrarunt, eumque sine intermissione maledictis, etiam de trivio sumptis, incessiverunt. Quid ergo mirum, si et nomen Iesu sic corruperunt contumeliae causa, sicut et nomen divae Virginis?

Atqui dicit Osiander, id Christiani non fuissent passi. Christiani nec docuerunt Hebraice, sed Graece, eoque contenti suo ἰησοῦς , non multum solliciti fuerunt de ישו Rabinico. Satis etiam contradixerunt, cum constanter suam etymologiam, quod a salvando veniat, retinuerunt. Praeterea, ut dictum est, non ita multum calluerunt Hebraiae Christiani ccc post Christum annis, quo praecipue tempore Thalmud consarcinatum est: et si qui aliquid noverunt, Bibliis fuerunt contenti. Quam etiam periculosum fuerit Heb. si doceat Christianum tantum linguam, ne dicam mysteria eorum, satis Hieronymus testatur. Quin etiam, ut maxime voluissent plura Hebraea scripta cognoscere, non quiverunt. Hieronymus homo diligentissimus, nihil ferme praeter Biblia vidit.

Quare rectiûs nos sic opponeremus in hoc loco: Si Iudaei ad Christum conversi, aut omnino quisquam Christianus Hebraeae linguae gnarus, aliam veriorem etymologiam ista quam semper Ecclesia tenuit, scivisset, certe aliquando monuisset, et errantibus contradixisset, extarentque aliqua eius monitionis seu disputationis monumenta: scivisset aliquid de ea re et Hieronymus tam doctus Hebraeus, qui hanc nostram etymologiam sequitur, illam vero Osiandri ignorat.

At dicit Osiander, quod Deus restitisset Iudaeis, nec permisisset obtinere apud eos hanc nominis Filii sui corruptelam: cur ergo passus est ipsum eorum errorem contra Christum, quod aliquanto maius est ipso nomine: ita apud eos invalere et obtinere?

Rectius ergo et in hac parte, sic Osiandro obiiciemus: Si nomen Iesus non veniret a salvando, non passus fuisset Deus hanc opinionem inde ab initio hactenus ita obtinere, ut nemo Christianus ei contradiceret, praesertim cum non de puro nomine disputatio sit, sed etiam tam diversae doctrinae in illis diversis nominibus contineantur, et aliquanto magis curet Deus, quid eius dilecta Ecclesia de filio suo, eiusque sponso credat ac doceat, quam quibus nominibus impia Synagoga eundem vocet.

A Iudaeis porro Arabes corruptelas rerum et nominum Christi in suum Alcoranum transtulerunt, ut et hoc argumentum Osiandri breviter attingam.

Secundo, inquitille, dicere Matthaeum, Salvatorem nostrum ideo vocatum esse Iesum, ut satisfieret prophetiae de puero vocando Emanuel: quare oportere nomen Iesu, significare Deum, sicut et Emanuel. Ad quod primum respondeo, Matthaeum nequaquam dicere, ideo eum sic vocatum, ut satisfaceret nomini Emanuel, sed dicit: Totum hoc ideo factum, ut impleatur prophetia Esaiae, etc. Quid est illud totum? nempe totus sermo Angeli, quod affirmat Mariam esse virginem, concepisse ex Spiritu S. parituram Servatorem mundi, etc. Id ut confirmetur, affertur prophetia de puero Emanuele ex Virgine nascituro. Ad haec revera Deum esse cum aliquo, significat ei esse adiutorem et servatorem, ut recte dici possit: Iste puer erit servator a peccatis, idem esse, quod Iste puer erit Deus nobiscum.

363 Sub finem huius argumenti varie sophisticatur, quid nomen Iehosua Christo contulerit, etc. Respondeo, Ipsi nihil contulit, confert autem nobis id commodi, ut indicet ipso statim proprio nomine, cur ad nos venerit, quidve nobis boni facturus sit, et quid nos de eo credere et ab eo quaerere debeamus.

Tertio dicit, a Luca narrari tanquam rem novam et miram, quod Iesus, priusquam nasceretur, ab Angelo sit hoc nomine nominatus. Fuisse autem hoc nomen Iehosua, tunc tam pervulgatum, ut si a psittaco fuisset pronunciatum, non fuisset mirum. Sed fatemur ipsum sonum nominis, aut aliquem eo notari, non fuisse rem novam. Verum novum ac mirum fuit, iam illum nasciturum, cui summo iure, id nomen ac reipsa conveniat, etiam Angeli testimonio, id est, qui revera esset futurus servator a peccatis, qualis nemo antea usquam in orbe extiterat, nec postea erat futurus.

Quarto ait, nomen יהוה Iehova antea fuisse ineffabile. Quare, ut effari posset, interpositum esse ש , factumque in de ישו .

Verum ut superius diximus, nusquam probat fuisse ineffabile nomen יהוה ante Christum, multo minus autem omnino probare potest, ש ideo interpositum nomini Iehova, ut inde fieret ישו Ieschu, pronunciarique possit. Probare tamen illud prius videtur, cum ait, ה saepe ex nominibus abiici, ne conspecta aliqua conspicua parte nominis Iehova, nomen Dei vilesceret, ut pro Iehoram dici Ioram: nisi quod paulo post non animadvertens sibiipsi contradicit. Affirmat enim hanc literam temere multis locis sine omni causa abiici: et cum omittitur, non desiderari eam, et cum exprimitur, non sentiri. Si temere ה litera saepissime abiicitur, non ergo potest probari, quod et ex aliquibus vocibus propterea abiiciatur, ne nomen Iehosua vilescat.

Quaero autem, cur nomen Iehova non fuit effabile? Num quia non licuit aut non potuit effari. Effari certe sonarique potest etiam sine ש , ut nemo dubitat. Ergo sequitur, quod non licuerit. Atqui si non licuit sonare id nomen, profecto litera ש nihil ei iuris afferre potuit.

Verum ego contra hoc praecipuum eius fundamentum claris et perspicuis rationibus probare possum, nomen Iehova fuisse effabile. Exod. 3 quaerit Moyses, inquiens: Cum venero ad Israelitas, ac dicam, Deus vester misit me ad vos: quaerent, Quod est nomen eius? quid dicam eis? Respondit Deus: Dic, IEHOVA misit me ad vos. Hîc diserte quaerit Moyses de nomine dicendo, indicando seu effando Israelitis, et Deus ei hoc nomen IEHOVA, ut eloquatur et indicet Israelitis, praecipit. Ergo fuit nomen dicibile et fabile, eloquibile. Quid enim alioqui totus textus sonat, nisi Quod nomen eius dicam? Dic hoc, etc. Ergo fuit nomen dicibile, fabile, etc. Aut et Moyses et Deus (si sic dicere fas est) nugatur, et dicere, significat hîc tacere, non effari. Adhaec quid sibi vult Deus, cum toties Prophetae mandat, ut dicat: Sic dicit Iehova, etc. Cur praecipit, ut dicat, sic dicere Iehovam, si omnino Iehova pronunciari effarique non potest? Certe quic quid scriptile, id et effabile est. Cur enim alioqui scribuntur, quae scribuntur literis sonum significantibus, nisi ut effari sonarique possint?

Denique quid ineptius est, quam dicere, hoc nomen scribi posse, sonari non posse? scriptione non profanari, loquutione profanari? Quam vero stultum est cogitare, eos qui legere possint, aliquid de hoc nomine scire debere: alios vero Dei cultores, qui non norunt, quoniam fabile non est, nec per aures ulla eius cognitio dari potest, ergo oportere eos id ita prorsus ignorare, ut non plus inde sciant, quam bos aut asinus.

Aliquanto maius mysterium est, nosse divinitatis unitatem et trinitatem, item Filii incarnationem, et Christi passionem, quam unum nomen Dei. Si ergo Deus sua sacrosancta mysteria, ne profanentur tacere voluisset, potius illas mysticas res, quam hoc nomen non indicasset. Sed Deus non tam impiorum abusum, quam bonorum necessarium usum verae religionis cognitionisque Dei respicit.

Concluditur hinc, nomen Iehova fuisse semper effabile, esseque merum superstitiosorum Rabinorum commentum, quod iam nugantur, hoc nomen esse ineffabile cum alioqui sine intermissione filium Dei blasphemare non vereantur. Sequitur etiam porro, hinc non fuisse necesse interponi ש ad hoc, ut inde fieret nomen ישו Ieschu, fieretque effabile. Atque hoc fundamento subruto, totum inane aedificium Osiandri corruit.

In eo vero est non tantum temerarius, incomperta pro compertis asserens, sed etiam ipsis Cabalistis ridiculus, quod affirmat Apostolos hoc nomen יהשוה Ieschu sic mutilasse, ut initio et in fine ה absciderint, ne nomen divinum profanaretur. Sic enim Apostoli scientes Iesum venire a nomine Iehova, literas divinitatem significantes abscidissent, quid aliud visi fuissent plerisque etiam bonis, ne dicam impiis, indicare, nisi Iesum non esse revera natura Deum. Cur enim alioqui eum spoliarent literis divinitatem significantibus? Nam si simpliciter vitandae profanationis causa omitti debeant illae literae, ne in nomine Iehova quidem poni debuissent, quod tam crebrum est in sacris Literis. Id etiam esset hoc nomen non tam effabile et cognoscibile fieri, sicut dicit Osiander, per Christum factum, quam magis obscuratum et ineffabile.

Postremo affert aliquot testimonia, quibus probat, Christum esse vere Deum: ut cum Angelus dicit, eum esse filium altissimi. Item, regnaturum in perpetuum. Item, quod servabit populum suum: et piorum coetus sit proprie Dei populus. Ergo cum Iesus sit vere Deus, oportet eum habere nomen Dei, hac autem esse proprie Iehova, etc.

Atqui et pluribus nominibus Deus appellatur, quam hoc uno: praeterea illud nomen ratione essentiae suae semper habuit, ut id et iam imponi necesse non sit. At iam aliquod nomen quaeritur, quod ei ratione istius novae nativitatis et functionis imponatur. Nihil ergo prorsus ex istis ratiocinationibus efficitur: Iesus est vere Deus: Ergo nomen IESUS venit a Iehova.

Hactenus et veram etymologiam nominis Iesu probavi, et falsam istam Osiandri refutavi. Reliquum ergo esset, etiam de re a nomine significata, id est, de officio et beneficio Christi aliquid dicere, quoniam et id iam Osiander tetra corruptela contaminat et corrumpit.

Verum disputatum de hac re et a nobis est in alio scripto contra Osiandrum, et ab aliis. Quare iam

364 eam partem praeteribo, solum de sententia dicam in hoc ipso textu, hactenus tractato, existente.

Dicit Angelus, ideo Iesum hoc nomine vocari, quia salvum faciet populum suum a peccatis. Quibus ille verbis clare indicat, salutem nostram in eo consistere ut a peccatis liberemur. Nec mirum: nam sublato peccato seu iniustitia, tollitur et mors, quae peccati est stipendium. Remissio peccati continet in se imputationem obedientiae. Nam cui Deus remittit, quod non implevit legem, eum eo loco habet, ac si perfecte eam implevisset, eique imputat obedientiam seu iustitiam, quam vita necessario sequitur, de qua re in libro de iustitia prolixius dictum est.

Quare impie facit Osiander, qui cum passioni ac merito Christi simulet se tribuere remissionem peccatorum, tamen non tribuit ei iustificationem peccatoris. Si enim non iustificat nos meritum ac passio Christi: sequitur ergo, passionem Domini nec tollere a nobis iniustitiam et peccatum nec mortem, nec penitus nos salvare, atque ideo Christum frustra plane ac sine ullo fructu mortuum esse.

Mirum vero plane est, quod iam tanti dogmatis aedificium de iustificatione peccatoris, per solam substantialem iustitiam totius divinitatis huic insufficienti fundamento superstruere audeat, quod nomen Iehova soli divinitati Christi, et nullo modo etiam eius humanitati conveniat, cum in hoc ipso scripto clare scribat haec verba, quibus verbis David hominem quendam non modo mortalem, verumetiam mortuum, hoc sacratissimo Dei nomine יהוח Iehova, dignatus est, eumque a Domino e media morte eripiendum et resuscitandum praedixit. Et paulo ante: Nomen Iehova ubique unius veri Dei unicam et simplicissimam essentiam, tribus personis communem, cum respectu ad hominem, a verbo assumendam significat.

Hîc audivimus, ut opinor, ex ipsius Osiandri ore, hoc nomen Iehova, etiam humanitati Christi, et non tantum divinitati convenire. Nam mortalis homo et mortuus, non est certe sola divinitas, cui ille soli iam hoc nomen convenire contendit. Item homo a verbo assumendus, quem hoc nomen respicere dicit, quid aliud est, quam humanitas Christi? Qui Osiandri ingenium naturamque cognoscere vult, legat hoc ipsum eius caput, poterit inde veluti ex ungula leonem totum supputare, ratiocinari et cognoscere.

Dominus Iesus, unicus Ecclesiae dilectae suae sponsae servator et liberator, qui eam non tantum ex peccato seu iniustitia, et morte aeterna sua morte liberat, ac in iustitiam vitamque aeternam transfert, sed etiam ex omnibus insultibus et conatibus satanae et impii mundi eandem clementer eripit: servet eam iam quoque, ac ab omnibus verae pietatis corruptelis, quae nunc multiplices, et supra modum perniciosae, et miro artificio coloratae fucataeque ubique excogitantur, et miseris hominibus obtruduntur, liberet, Amen.

Non inutile fuerit dicere aliquid de ista pervulgata quaestione, an puncta seu vocales Hebr. sint iam olim in sacris Bibliis una cum consonantibus scriptae, aut vero postea (ut quidam volunt) ab Esra, vel, ut quidam audent affirmare, ducentis triginta sex annis post templi destructionem, a Rabinis quibusdam inventae. Quae disputatio quanquam et arrogantiae crimen apud male iudicantes nobis iniurere posset, aut etiam invidiam conciliare, quod nos fere soli contra aliorum iudicia sentientes, quasi plus caeteris sapere videri voluerimus: tamen cum Philosophorum princeps indicet, ϕιλοσόϕους ἄνδρας δεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν, et ὅσιον εἶναι προτιμᾷν τῇ ϕιλίᾳ τὴν ἀλήθειαν : nos autem Christianos homines non solum τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν , sed et fortunarum omnium, vitae, famaeque discrimen ἐπὶ ἀληθείας σωτηρίᾳ adire conveniat: volui et ego, cum viderem rem non parvi momenti, ut postea indicabo, in hac quaestione verti, de eo negotio, quod in rem fore putabam, commonere.

Mea est igitur sententia, Vocales, seu (ut vocant) puncta una cum consonantibus iam olim (fortasse adhuc ab ipsomet Adamo) inventa, omnesque sacrarum Literarum scriptores integre dilucideque scripsisse, non solum consonantibus, sed et vocalibus, eosque, qui contraria sentiunt, non solum falsa sentire, sed et conscientiis, Ecclesiaeque, quae tantum certitudine verbi Dei aedificatur, perniciosa.

Nam (ut τὰ ἱδρογλυφικὰ omittam, quae magis picturae quaedam naturae rerum, quam literae sonum significantes fuerunt) aut Deus ipsemet Adamo, vel alicui alii primorum illorum sanctorumque patrum literas coram, ut vehementer credibile est, tradidit, aut aliquem praestantem virum ad tale inventum suo spiritu excitavit ac perduxit. Si ipsemet Deus coram id munus hominibus largitus est: quid tandem verisimilius est, quam integrum id absolutumque, ut omnia eius opera sunt, dedisse?

Quod si quispiam homo tanti inventi author extitit, sive Adam ille fuerit, aut aliquis alius ingenio, longoque rerum usu caeteros mortales praecellens: si, inquam, quispiam talis videns magnam esse humanam imbecillitatem, nec posse omnia memoria teneri, quae tamen vitae utilia necessariaque esse videbantur, sive ea in religione, sive in artibus, sive in quotidianis negotiis sita essent, propterea omni studio cogitationeque in eam curam incubuerit, quo, quae praeclara utiliaque suis charissimis liberis auditoribusque traderet, ita notare posset, ut non facile abolerentur, sic, proculdubio, in sua illa investigatione progressus est. Primum animadvertit (Deo sine dubio ei praeeunte) quosdam sonitus in diversis vocibus sibi mutuo similes, eosdemque subinde reiterari, aliasque cum alio atque alio sonitu misceri. Deinde eam rem cum diligentius observare coepisset, ac prima et simplicissima elementa, et veluti fontes primos, ex quibus tanta vis vocum sonorumque componeretur, ac veluti scaturiret, κατὰ ἀνάλυσιν , ut in investigatione artium fit, scrutaretur: animadvertit tandem, non nimis multos esse simplices illos sonitus, sed concursionem ac commixtionem eorum esse infinitam. Postrem o hoc cum perspexisset, cogitavit parvulas se quasdam notulas illis simplicioribus sonitibus positurum, quibus illos notaret, quaeque ita inter se coniungi commiscerique possent, sicut ipsi sonitus inter se miscerentur.

365 Hoc modo si inventor literarum ad earum inventionem, ut certe est valde verisimile, progressus est hauddubie εὐφωνοτάτους quasque primo exaudivit observavitque, quae ipsa nimirum sunt φωνήουντα : postea quae minus, ut ἡμίϕωνα : postremo τὰ ἄϕωνα . Illustrissima enim quaeque quorumque usus est longe maximus, in omnibus artibus primo observantur.

Quod si etiam frequentissimum usum necessitatemque spectavit, facile animadvertit, non solum dictionem, sed ne unam quidem sonituum coniunctionem, seu, ut clarius dicamus, syllabam sine vocalibus constare posse. Maxime igitur necessaria quaeque, quae nimirum ipsae sunt vocales, primum excogitata sunt, minus autem necessaria postea. In omnibus enim artibus primum utilitas necessitasque spectari solet, postea de num commoditas. Unde et apud Graecos, et apud Latinos quaedam minus necessariae literae longo tempore postea additae esse commemorantur.

Hoc ordine etiam Plato in Philebo literas inventas affirmat, sive ille serio id dicat, ut ab aliis historiam per manus accepit, sive ratione ipsa cogitationeque hunc ordinem maxime naturae convenientem verisimilemque animadvertit. Quem locum et propter autoris nomen, et sententiae elegantiam adscribam: ὥσπερ γὰρ ἐν ὁτιοῦν εἴ τίς ποτε λάβοι, τοῦτον ὡς φαμεν οὐκ ἐπ' ἀπείρου δεῖ φύσιν βλέπειν εὐθὺς, ἀλλ' ἐπίωνα ἀριθμὸν οὕτω καὶ τούναυτίον ὅτάν τις τὸ ἄπειρον ἀναγκασθῆ πρῶτον λαμβανειν, μὴ ἐπὶ τὸ ἐν εὐθὺς, ἀλλ' ἐπ' ἀριθμὸν αὖτινα πλῆθος ἕκαστον ἔχοντά τὸ κατανοεῖν, τελευτᾶν τε ἐκ παντων εἰς ἔν. πάλιν δὲ ἐν τοῖς γράμματι τὸ νῦν λογόμενον λάβομεν. Πρ. Πῶς; Σω. Επειδὴ ϕωνην ἀπειρον κατενόησεν, ἄ τέ τις θεὸς, εἴ τε καὶ θεῖος ἀνθρωπος, ὡς λόγος ἐν Αἰγύπτῳ Θεῦθτινα τοῦτον γενέσθαι λέγων. ὅς πρῶτος τὰ φωνήεντα ἐν τῳ ἀπείρῳ κατενόησεν, οὐχ᾽ ἓν ὄντα ἀλλὰ πλείω. καὶ πάλιν ἕτερα ϕωνῆς οὐ φθόγγου δὲ μετέχοντά τινος, ἀριθμόν δέ τινα καὶ τούτων εἶναι. τρίτον δὲ εἶδος γραμμάτων διεστήσατο, τὰ νῦν λεγόμενα ἄφωνα ἡμῖν. τὸ μετὰ τοῦτο διῇρηταί τε ἄϕθογγά τὸ ἄφωνα μέχρις ἑνὸς ἑκάστου, καὶ τὰ ϕωνήεντα τὸ τὰ μέσα, κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον, ἕως αὐτῶν ἀριθμὸν λαβὼν ἐνί τε ἑκάστῳ καὶ ξύμπασι, στοιχεῖον ἐπωνόμασε . Atque haec quidem Plato, cui tantum Cicero tribuit, ut τὸ φαῦαι αὐτὸν solum sine ullis rationibus sibi satis esse putet.

Quod si et statim a principio vocales cum consonantibus inventae non essent: tamen ipse quotidianus usus, parvulorumque instructio eo docentes deduceret, ut velut adiumenti causa notulas aliquot excogitarent, quibus pueros monerent, hîc tale aliquid, istic aliud, ibi rursus aliud subintelligendum, quae postea paulatim exculta, cum quid diligentius scribere voluissent, in usum adhibuissent. Nec est omnino credibile, in tanto regno, in tam variis politicis Ecclesiasticisque negotiis, in tanta praesertim fertilitate ingeniorum, non futuros aliquos fuisse, qui etiamsi non extarent, tamen propter infinita dubia, quae ex illa non satis clara scriptura oriri poterant, circa Davidis Salomonisque tempora aliquas notulas invenissent, quibus res clare signateque exprimerent, tamque varia dubia, quae quotidie orirentur, tollerent. Videmus enim, vel in Latinis, vel in Graecis scriptis, ubi cum nullae literae desint, omniaque expresse notentur, quam crebro de autoris sententia dubitetur. Vel iuristarum tam variae legum interpretationes, singularumque propemodum dictionum glossationes docere nos satis possunt, quam infinita dubia, erroresque ex eo scriptionis genere oriri potuissent. Proinde necesse est, aut a principio statim vocales una cum consonantibus inventas, aut certe non multo postea, ipsa necessitate sic exigente, ac veluti χειραγωγούσης ad rei inventionem, et non demum annis 236 post secundi templi destructionem (ut isti somniant) a quibusdam bellis homunculis Tiberitis.

Illud autem quod Christus dicit, Legis neque Iod, neq apicem unicum periturum, cum sit Hebraice locutus, non video de qua re alia intelligi possit, nisi de notis, quibus vocales, distinctiones, accentusque in Hebraico sermone notantur. Non enim est dubium, quin de Hebraica scriptura, non Graeca, dixerit, cum et Lex scripta esset Hebraice, et ipse Hebraice, vel Chaldaice, quod idem ferme est; sit locutus. Voluit autem significare non solum legem totam eiusve partem aliquam non fore irritam, sed ne minimum quidem delege (alludens ad notulas, quibus Lex et Prophetae scripti sunt) interiturum esse.

Neque hoc etiam dici potest, quod in eam quidem sententiam Christus disserverit: caeterum Evangelistae verbis, quibus ipsi voluerint, eadem extulissent. Videmus enim Evangelistas, praesertim in istiusmodi gravioribus sententiis, non solum sensum verborum Christi, sed et ipsa verba expressisse. Huc accedit, quod Matthaeus et Lucas eadem omnino verba recitant, ut illa ipsa concordia testetur, eos etiam ipsa verba a Christo prolata recitasse. Ex hoc igitur Christi dicto certo sequitur, Legem ac Prophetas, non solum literis, sed et apicibus iam inde a principio scriptos, qui tam firmi ratique esse debeant. Aut, si quis rixosior hoc concedere nolit, illud tamen cogetur concedere, tempore Christi iam legem apicibus notatam fuisse. Alludit enim ad usitatam scriptionem legis, ut dictum est.

Deut. 27 praecipit Deus fabricari quandam lapideam molem, eique calce linitae inscribi legem suam, idque admodum clare ac perspicue. Quod certe fieri nequivit sine vocalibus. Scriptio namque sine vocalibus multo obscurior est, quam Latina aut Graeca variis notis extreme abbreviata. Hinc vero etiam illud aliud argumentum ingentis bonitatis divinae confirmatur, quod videlicet Deus voluerit clare ac diserte legem suam scriptam extare in suo populo. Quare proculdubio curavit expressissime eam vocalibus et consonantibus conscribi. Ac ut maxime antea vocales non extitissent, tamen tunc Deus eas commonstrasset. Qui enim tam multa alia minus necessaria, minusque diu duratura in fabrica tabernaculi aliisque tam accurate Moysi commonstravit ac revelavit, ille scilicet hanc tam utilem rem non commonstrasset? Quin tam industrios artifices spiritu suo ad illud externum opus imbuit, ille ad hanc multo magis necessariam rem non excitasset?

Illud autem maximum est, longeque gravissimum, eiusque rei causa praecipue de hac materia volui dicere, quod si hanc hypothesin ponere diabolum Ecclesiae permiserint, nonne tota Scriptura nobis fiet omnino incerta? Nullo autem modo concedendum est, Spiritum sanctum tam obscure, minimeque explicate scriptam doctrinam de Deo tradidisse, cum quidem ob hoc ipsum scribere haec voluit, ut ab Ecclesia plane intellecta, veram ei viam Deum colendi, suamque salutem inveniendi commonstraret. Nam de eo plane nullum dubium est ei, qui vel a limine literas Hebraeas salutavit, quin, si liceat cuipiam astuto distinctiones

366 et vocales ut humanum inventum tollere aut mutare, tota omnino Scriptura futura sit incertissima. Quod cum facillimum sit cuique vel etiam ex aliis linguis iudicare, exemplis non declarabo.

Unum tamen exemplum non a nobis excogitatum, sed quod alioqui omnibus est notissimum, proferemus, quod est in Genesi, Ipsum conculcabit caput tuum. Ubi quam utilis doctrina olim sublata fuerit, sive illud ex punctorum inopia accidit, sive ut magis arbitror, postea factum est ab aliquo, vel sciolo, cui videbatur textus futurus dilucidior, vel et superstitioso, qui divae Virgini gratificari voluerit. Nam etiam Iosephus, cum eundem locum Graece recte habeat, tamen in Latina versione est corruptus.

Atque hîc temperare mihi nequeo, quin nostris Papistis irascar, qui in Coloniensi Latini Iosephi editione in margine diverso charactere asscripserunt. Videant isti novi Hebraistae, an non et Iosephus Ipsa legerit. O` miseros Papistas, qui suo ruenti iam Antichristianismo, homicidio et mendacio, gladio et sophistica opitulari conantur.

Illud quidem nolo celare pium Lectorem, me habere manuscriptas annotationes super vetus et novum Testamentum, amplius ante 300 annos scriptas, quae Ipsum in Genesi legant. Quocunque vero demum modo error ille acciderit, nisi puncta existerent, adhuc quomodo legendum esset, dubitaretur. Sed cum hoc et ex aliis linguis facile diiudicari possit, probare pluribus intermittam.

Si autem concesserimus esse humanum inventum quorundam Rabinorum, qui post Christi passionem annis ferme 276 vixêre, quod iam etiam a Christianis quibusdam malum adseritur: non video quomodo prohibere possimus, quo minus quisque pro libitu sacras Literas fingat atque refingat.

Sunt autem qui huic malo dupliciter posse se occurrere putent. Primum est, quod dicunt, veram lectionem diligenter traditam fuisse in Synagoga, eamque permansisse, donec puncta inventa sunt. Alterum est, quod dicunt, novum Testamentum satis dilucidie scriptum esse, ut non valde multum Ecclesia damni pati possit, etiamsi quis vetus Testamentum aliter, atque convenit, legere velit. Quorum alterum quam falsum sit, alterum vero etiam impium, suo ordine ostendemus.

Nam qui dicunt retentam esse lectionem, quae inde usque a Mose per manus tradita sit: non solum non confirmant quicquam, sed et valde inconsiderate loquuntur. Utenim concederemus assidue in eruditorum manibus Biblia versata esse: tamen nulla est tanta memoria, quae in tot myriadibus syllabarum, quae in singulis vocales subintelligendae essent, observare possit. Quid quod cum multae vocales sint valde similes, pronunciatioque pene singulorum hominum valde variet: nonńe saepissime auditor alteram pro altera accepisset? Ut autem ipse accepisset, sic aliis tradidisset, semperque errores cumulati fuissent, atque ita plane impossibile fuisset veram lectionem conservari.

Verum neque assidue in manibus discentium docentiumque fuit Scriptura, neque semper eruditos interpretes habuit. Nam quod ex sacris Literis constat, sub Manasse, Amon et Iosia, annis circiter 67, quicquid tunc erat sacrarum Literarum, tam fuit ex usu remotum, ut extaret'ne omnino amplius Lex, an non, penitus ignoraverint. Nec credo omnino ullum hominem privatim clam apud se Scripturam habuisse. Nam si quispiam habuisset, poenitentiam agente Manasse, item 10 annis Iosiae pii regis, proculdubio in lucem produxisset. Illis tam multis pene 70 annis quis docuit? Quis didicit Biblia legere? Quis vero doctor tamdiu aut vixit, aut memoria tenere lectionem potuit? cum tamen plerique omnes trucidati fuerint? Certum est et alias saepe sub impiis regibus studium sacrarum Literarum valde refriguisse.

Porro ne hoc quidem recte rem perpendenti valde videtur credibile, ausuros fuisse addere a pices Iudaeos. Etsi enim verum est in torquenda sententia valde audaces esse: tamen in servanda scriptione adeo sunt superstitiosi, ut si quae litera, fortasse etiam casu, aut suo loco mota fuit, aut paulo aliter picta, aut aliqua alicubi defuit, non ausint eam restituere. Sed si alicubi diversas lectiones invenerunt (quae tamen diversitas magis est in literis, quam in significatione) alteram in margine, alteram in textu scripserunt. Habent et pervulgatum dictum, nullam esse literam in lege, quin in ea magni montes pendeant: quod eorum nimis religiosam, vel potius superstitiosam diligentiam, in servanda sacrarum Literarum scriptione, satis testari potest. Nec recte faciunt, qui aliquando dicunt, veteris Testamenti textum a Iudaeis corruptum esse. Nam et eis falsum crimen impingunt, et Ecclesiae longe plus obsunt, quam volunt defendere, quam Iudaeis, quos parum caute oppugnant.

Sed iam ad alteram veniamus, quod scilicet quidam dicunt novum Testamentum tam clarum scriptum esse, tantumque ei authoritatis tribuendum, ut etiamsi vetus pro obscuro incertoque habeatur, tamen Ecclesia piaeque mentes omnes novo satis confirmari possint. Equidem non solum id fateor, sed et summopere Ecclesiae nobisque omnibus felicitatem hanc gratulor, proptereaque Deo gratias ago, quod tantum certitudinis, addo etiam doctrinae, in quavis sacrarum Literarum vel minima parte sit, ut pia mens (si ita res postulet) ea sola contenta esse possit et debeat. Sed tamen nolim nos aut tam negligentes esse in defendendis nostris rebus, aut tam etiam nimium opibus abundantes, ut non putemus ingentem quandam regni nostri ruinam secuturam esse si vel minimam partem divini huius thesauri nobis abripi pateremur. Cum tamen vetus Testamentum non minima, sed longe totius Scripturae praestantissima pars sit, ac unde novi aureum istud flumen derivatur, ad quodque saepissime a novo remittitur. Imo vero inde etiam ipse Salvator, et suam doctrinam veram esse confirmavit, et nos scrutari idem praecepit.

Huc etiam accedit, quod novo nos tantum confirmare, falsosque fratres oppugnare possumus: Iudaeos autem, Mahometistasque eo, utpote cuius apud eos nulla est authoritas, confutare non possumus. Vetus autem non solum consolationi nobis est maximae, quod ea videmus multis seculis anteque fierent, a Prophetis praedicta, quae novum facta esse commemorat: sed etiam validum contra omnes omnium sectarum, sive Iudaei, sive Turcae sint, praesidium. Quare et vetus, et novum, cum propter nostram salutem utrunque scriptum sit, toto pectore complectamur nobisque diabolicis technis eripi non sinamus.

Ex his quae hactenus, diximus, luce clarius quemvis perspicere posse arbitror, si hanc hypothesin, plane ab ipso diabolo excitatam, in Ecclesiam irrumpere permiserimus, totum vetus Testamentum, ac

367 pene etiam novum, quod inde dependet et confirmatur, incertissimum nobis futurum esse, quod neque Spiritus sanctus, cum ob id ipsum scripserit, ut intelligatur, non, ut non intelligatur, concessisset: neque etiam Ecclesia, nullis plane firmis rationibus victa, concedere debet.

Sed iam etiam bellas adversariorum ratiunculas videamus, quibus tantam rem tam temere affirmare non dubitant. Ac primum, quod ad Rabinorum authoritatem attinet, non valde moveor eorum dictis, ut in alterutram demum sententiam pedibus concedam. Sunt enim omnino suae historiae ignari, praesertim eius, quae a destructione templi res eorum commemorat. Nec tamen ii omnes contra nos sunt, sed ferme praecipui quique eorum, ut Elias eos citat (qui his temporibus primus pestilentem hanc opinionem innovavit) magis nobiscum, quam contra sentiunt. Dicunt enim esse quidem vocales traditas una cum literis in monte Syna Mosi, verum ab Esra primum in libris notatas: quod probant ex octavo Nehemiae, qui tamen locus nihil ad rem facit. Sunt rursus alii, qui negant in monte Syna data puncta, ut Rabinus Abraham filius Esre, autor libri Elegantiarum, item autor libri Cozar. Verum, ut ante dixi, non est quod eorum authoritate moveamur, cum sint historiae ignari. Ne rationibus quidem eorum movebimur, quia nullius sunt momenti. Quid enim magis ridiculum dici potuit, quam quod dicunt, quia non omnia puncta habent nomina Hebraica (sunt enim quaedam Chaldaica) ideo statuendum, postea esse a Rabinis inventa? Quasi vero eorum Rabini, quos inventores punctorum volunt fuisse, Chaldaice scripserint. Est vero illa eorum chimera longe magis Hebraeo, quam Chaldaeo sermoni cognata. Sed illud est sciendum, nomina ista Grammatica saepe immutari, alii enim praeceptori sive commoditatis, sive etiam novitatis studio, alio nomine appellare visum est: ideoque aliquot vocales, accentus, imo et alia Grammatica vocabula plura nomina habent.

Sed omittamus Rabinos, videamusque et nostrorum quorundam rationes, inter quas potissima est, quod nomina propria in Graeca Latinaque versione multum sint diversa ab Hebraica scriptione. Item, quod quaedam aliae voces sint perperam versae: quod, ut ipsi putant, non accidisset, si eorum Biblia fuissent punctata. Igitur concludunt, neque Latinum, neque Graecum interpretem habuisse Biblia punctata: si autem ipsi non habuerunt, nulla fuerunt eorum temporibus adhuc puncta.

Hoc ferme est eorum praecipuum, vel et unicum argumentum, ad cuius nos singula membra ordine respondebimus. Primum, quod dicunt de nominibus pro priis, respondemus esse usitatissimum, ut quaevis lingua tum literata, tum illiterata, aliena pro pria nomina ad suarum aurium iudicium ita transformet, ut vix agnoscere possis, sint ńe eadem, aut omnino diversa: idque cum sit notissimum, iam pluribus pro bare omittemus.

Quod autem attinet ad vocabulorum quorundam versionem ineptam, mihi sane non tam punctorum inopia, quam aut eorum inscitia, aut etiam postea sciolorum scriptorumque depravatio in causa fuisse videtur. Nam adeo sunt quaedam depravate versa, ut si liceret inde argumentari, facile probare possemus, eos non solum vocales, sed nec consonantes, imo vero ferme nec textum quidem habuisse, cum ea perverterent, sed aegrorum tantum somnia scripsisse.

Quod si etiam concederem, neque Hieronymum, neque Graecos interpretes Biblia cum vocalibus scripta habuisse: num propterea sequeretur, nulla fuisse? Potuit enim fieri, ut cum tanta fuerit difficultas scribendi, praesertim Hebraea, propter tantum numerum notularum, nec facile quisque posset tantos sumptus facere, ut sibi curaret Biblia integre describi: putaverint multi, qui iam nonnihil profecerant, suaeque memoriae fidebant, sibi tantum consonantibus scripta Biblia satisfactura: eoque factum, ut cûm multi eiusmodi exemplaribus uterentur, tale aliquod in Hieronymi manus pervenerit: num propterea consequeretur, omnino nusquam extitisse Biblia vocalibus scripta? Ea sane ratione ne Chaldaica quidem Paraphrasis extitit: quia ipse eius nullam mentionem facit. Idem quoque de Graeco interprete dici posset, de quo, quis ille fuerit, nondum satis inter eruditos constat: quanquam ita depravate confuseque in Graeco textu, praesertim in Prophetis, multa legantur, ut diceres, eum omnino nullum textum habuisse, sed somnia tantum aegrorum chartis illinivisse, aut etiam studio multa corrupisse, nisi forte librariorum vitio illa tanta depravatio textus acciderit.

Nullius igitur momenti haec ratio est, neque quicquam affert, quod, non dicam demonstrare, sed ne verisimiliter quidem tantum probare possit, nullas vocales consonantibus additas tempore horum interpretum in Hebraica scriptura extitisse. Nostrae vero rationes, quas superius attulimus (ut quidem nobis videntur) certo certius convincunt, vocales iam olim apud Hebraeos una cum consonantibus in usu fuisse, minimeque linguae huius scripturam, quae aliis omnibus gentibus cognitionem literarum tradidit, ut ipsa adhuc nomina testantur, imperfectam fuisse. Sive enim inventionem characterum consideres, non est credibile inventores obscuriora, quorumque usus minor est, clarioribus, utilioribusque aut citius invenisse, aut magis amplexos esse. Imo adeo est impossibile eos vocalibus caruisse, ut ne hodie quidem quisquam possit scripta sine punctis legere, nisi in lectione punctata Bibliorum probe prius versatus sit: brevique cognitio illius lectionis interitura sit, nisi Biblia haberent, cuius lectione subinde, quomodo non punctata legenda sint, Lectores admonerentur. Sive Christi dictum perpendas, satis clare perspicies, eum id dixisse, ita ut est scripta divinitus, lataque Lex cum iodis (quod et ipsum vocale est) et apicibus, necesse est eam ratam impermutatamque in perpetuum permanere.

Quod autem insuper et incertitudo maxima sacrarum Literarum ex hac diabolica hypothesi sequitur: non ńe nos vehementissime extimulare deberet, ut pro contraria sententia, tanquam pro aris ac focis, depugnaremus? Neque enim ullo modo credendum, Spiritum sanctum docendi magistrum omnium optimum tam obscure, ac omnino certitudine omni carente, sicut daemonum oracula olim fecerunt, ratione caelestem doctrinam tradere voluisse. Non permittamus igiturullo modo hanc tam pestiferam opinionem in nostras Eccesias irrumpere, ex qua longe plus mali consequitur, quam ea prima fronte prae se ferre somnolentioribus videatur.

Nihil enim aliud agit ea fraude diabolus, nisi ut opinionem venenatissimam, recens ab ipso excitatam;

368 nunc eruditorum piorumque virorum partim scriptis, partim silentio confirmet. Postea huic hypothesi aedificium superstruat, quo tandem nobis totam pene Scripturam evertat. Mille artifex iste non cessat quaerere, quomodo Ecclesiam Christi devoret. Cum enim videat Deum iam caeleste sui verbi lumen de submodio, quod id Antichristus per suarum traditionum iuriumque ingentem aceruum abiecerat, extraxisse, idque iam super candelabrum in domo Domini collocatum omnibus in eaversantibus praeclare lucere: videatque Deum per pios viros tantum sacrarum Literarum lumen esse sequendum toti pene orbi ostendisse, humanas vero, aut diabolorum potius doctrinas, quod ad aeternae salutis rationem attinet, reiiciendas esse: hoc ipsum lumen, atque hanc ipsam pedibus nostris propositam lucernam plenam obscuritatis ac tenebrarum esse ostendere conatur. Proinde vigilemus et nos sedulo, hostisque cogitationes non ignorantes, fortes in fide ac veritate ei resistamus.

Dixi superius in capite de Velamine Mosis, maxime necessarium esse, ut Scripturae descriptiones ac phrases originalis peccati seu veteris Adami observentur, eiusque aliquas rationes ac veluti indices commonstravi. Nam ad id velamen recte detegendum valde prodesset ostendere, quid Scriptura originale malum vocet, quibusve appellationibus aut phrasibus id nominet describatque quo tum rei veritatem, tum etiam illas ipsas sanas verborum Spiritus sancti formulas constantissime retineremus. Id igitur iam iuvante Christo faciam, et simul originale peccatum seu fontem omnium malarum actionum aut peccatorum actualium, quidnam sit, contra quorundam incommodas opiniones declarabo.

Testor autem Deum patrem Domini nostri IESU Christi, me hanc tractationem instituere mero studio retinendae sincerae veritatis ac proprietatis sacrarum Literarum, a quibus mihi multi vel sensu vel verbis saltem nimis procul recedere videntur, non sine gravi iactura discentium. Dominus autem IESUS, cuius gloriam sincere quaero, suo sancto Spiritu et protectione mihi potenter contra quosvis calumniatores assistat.

Agam porro hîc (ne quis calumnietur, ut in hac ipsa sententia quidam nunc faciunt) non de actualibus peccatis, non etiam de peccato in genere, non etiam de reatu ex primo lapsu promanante: sed tantum de ipsa illa nunc in homine existente, et ex utero matris allata malitia aut pessimare, unde omnia alia mala ubertim scaturiunt: quo appareat, quidnam ea sit, et quomodo de ipsa Scriptura loquatur. Neque tamen de illa ipsa tota originali peste agam. totus enim homo, quantus iam est, sive in substantia, sive in accidentibus, quatenus talis est, mera abominatio ac peccatum est: sed de eius potissima substantialique parte, quam Scriptura praecipue arguit et accusat.

Infinite vero et pene inexplicabiles disputationes Theologorum sunt de originali peccato, cum praeter reatum ob primi hominis lapsum quaeritur, quid etiam ulterius mali consecutum sit in homine. Pelagiani, teste Augustino, negabant peccatum esse substantiam, sed esse potius nomen sine substantia. Manichaei dicebant esse quiddam separabile ab homine, et non ex lapsu Adami ortum, sed sic a malo illo Deo creatum. Eos nunc Scholastici aliqua ex parte sequuntur.

Pighius Papistarum promachus, reiicit omnes omnium suarum scholarum, et omnium plane Papisticorum scriptorum definitiones ac sententias de hoc peccato, ac negat omnino adhuc in Ecclesia constare, quid sit peccatum originale.

Nostrorum aliqui laudant Anshelmi definitionem, quod sit defectus iustitiae originalis debitae inesse: quae tamen est insufficiens. nam et rem obscuram per obscuriorem definit, cum sit dubium quid'nam sit iustitia debita inesse: et dimidium tantum mali complectitur. Nam originale malum est non tantum amissio originalis iustitiae, aut imaginis Dei: sed etiam acquisitio aut accessio contrarii mali aut virium, ut effectus et experientia testatur. nempe enim non solum non amamus Deum, sed etiam odio habemus: ac contra eum perpetuo concupiscimus, et hostiliter militamus promptissime satanae servientens.

Hîc si quis obiiciat: Atqui Paulus ipse eodem modo videtur describere peccatum originale, cum scribit, Peccaverunt omnes, et destituuntur gloria Dei. Respondeo: Aliud est definitio, aliud quaevis alia sententia. Definitio non solûm verum sensum effficere, sed etiam totam rem complecti, ac denique ipsum esse rei liquido exprimere debet: ac sententia satis habet, ut modo verum pronunciet, sive totum sive dimidium rei complectatur, aut tantum aliquam eius proprietatem circumstantiamve monstret. Quare Paulus ibi non accurate definiens, sed tantum pronuncians, de dimidia solum parte mali loquitur.

Alii porro Theologi varias definitiones peccati originalis proponunt, quod sit amissio cognitionis Dei, et aversio voluntatis, aut inobedientia, aut corruptio, aut pravitas, aut caligo, aut imbecillitas, aut morbus, etc. Quae omnia sunt ferme tantum periphrases vocabulorum. monstrant enim magis motus aut effectus, quam ipsum illud malum principium, fontem et quasi regem et authorem omnium malorum, et praesertim peccatorum actualium. Quo nomine aliqui merito exagitant Aristotelem, quod cum debuisset indicate aliquam certam essentiam, quidnam proprie sit anima, dixerit esse actum aut agitationem, qui est iam effectus quidem, aut motus animae: atque ita nebulam pro Iunone Lectori obiecerit. Sic in istis definitionibus sunt aut actuales voces, aut abstracta quaedam, quibus obscuratur potius ipsa essentia tantae rei, quam declaratur.

At Deus non contendit cum abstractis aut ideis (quae revera nihil in rerum natura sunt, sed tantum commoditatis cuiusdam in cogitando causa, non aliter ac apud Astronomos caelorum circuli ac sphaerae finguntur) sed cum ipsis concretis et eorum subiectis authoribus ac fontibus.

Nos olim fuimus in prima creatione quiddam valde bonum tum in accidentibus, tum in substantia, postea mutati sumus essentialiter in rem valde malam substantia sua: ut si vinum optimum esset mutatum

369 in acetum acerbissimum. Sicut igitur ineptus plane esset, qui mihi definiret ita acetum, ut diceret: Acetum est aciditas et siccitas, quae accessit ad vinum, etc. non enim peto ut mihi tantum proprietates indices, sed ut rem ipsam describas, ac certo definias, quid sit esse eius rei. Sic sunt ineptae aut certe insufficientes istae definitiones peccati originalis, non quid sit esse rei, sed tantum eius proprietates describentes, cum definitio proprie esse rei describere debeat. Res igitur ipsa hîc postulat, ut ipsemet author ipsaque principalis pestis diserte nominetur, ac quasi digito coram commonstretur. quod Scriptura facit, ut postea ostendetur dilucidius.

Quare sicut in aliis omnibus Theologicis quaestionibus: ita et in hac quoque nihil est ad perspiciendam genuinam veritatem utilius, quam ipsam Scripturam scrutari et audire, omissis humanis figmentis ac somniis. Dolendum enim profecto valde est, Theologos in tam absconditis mysteriis definiendis, non ipsius potius Scripturae verbis uti, in hoc et aliis articulis, quam hominum incommode tantas res exprimentibus.

Illa igitur nobis clare certamque rem indicat, quae'nam sit illa malitia originalis, ac omnia mala pariens, ex prima inobedientia primi hominis exorta, nempe imago diaboli contraria imagini Dei. Primum enim dicit, Deum hominem creasse ad imaginem suam: postea, illo homine per inobedientiam mortuo, dicit Gen. 5 eum genuisse filios non amplius ad Dei, sed ad suam imaginem: acloquitur non de externis lineamentis aut specie hominis, quae adhuc utcunque priorem illum hominem refert, sed de ipsa intima nobilissimaque essentia hominis. Ubi imaginem illam satis indicat Scriptura esse ipsam potissimum essentialem formam in summis nobilissimisque hominis partibus, idque in summo eius officio, nempe quatenus Deo adiunctus, ac in creatorem suum essentialiter directus fuit. Dicit enim ipsummet hominem esse formatum et fabrefactum ad, aut secundum imaginem Dei, non tantum ea vestitum aut ornatum, veluti accidentario quodam ornatu, acre ab hominis substantia separabili: ut Manichaei olim senserunt, et nunc Sophistae.

Quare ideo etiam Heva ipsa iam experientia in se ac liberis edocta, hominem vocat Abelum: id est, vanitatem. Vanitas autem in Scriptura non rem solum nullius precii significat, sed simul etiam malam, iniustam ac perversam, ut et apud Latinos interdum. Quare Psaltes secutus illam primam matrem, in ea appellatione aliquoties dicit hominem esse factum vanitatem, et hominem esse simul universam vanitatem.

Dicit etiam Scriptura, illam inhaerentem malitiam esse ipsum figmentum cogitationem cordis, esseque ipsum figmentum cordis humani, quod sit perpetuo in omnem malitiam pronum ac praeceps: Gen. 6 et 8. Esse cor incircumcisum, Deut. 10: non intelligens, Deut. 29, Rom. 1. Esse cor lapideum, adamantinum et perversum, Hierem. 17, Ezech. 11 et 36. Zach. 7. Corinduratum, Ephes. 4. Carnem, nempe quicquid ex carne natum est, ut ipse Christus exponit Ioan. 3. esse illum thesaurum pessimi cordis, unde omnia mala, teste Domino, copiose scaturiunt. Esse ipsammet malam arborem, nempe hominem. Esse cor non intelligens, Rom. 1. Esse vanam mentem, obscuratam rationem, et induratum cor, Ephes. 4. Esse τὸ φρόνημα sensum carnis, quod omnes de ratione ipsa exponunt. Esse ipsam carnem, esse ipsum hominem animalem, carnalem, ipsum veterem hominem seu totum hominem, quantus quantus est, quatenus renatus non est. Unde liquido apparet, aliquod originale peccatum aut partem eius esse ipsam substantiam hominis, non quiddam externum, aut accidentarium in ipso.

At huic Spiritus sanctus dogmati summe repugnat, primum ipse vocis peccatum sonus, aut inusitatissima notio, quae plerunque (ut recte Phil. monet) tantum de pravis actionibus ab omnibus intelligitur: at in Theologia debemus scire, hanc vocem multo latius patere, maioraque mala notare. Sciamus igitur hîc, vocem peccati significare non tantum opus, actionem aut cogitationem, non etiam tantum habitum aliquem malum: sed etiam vim ac essentiam quandam pessimam nobiscum ex utero matris allatam.

Deinde etiam adversatur eidem vehementissime recepta opinio non tantum Philosophiae aut Doctorum, sed etiam communis vitae, omniumque hominum, qui sentiunt, omnem hominem per se bonam quandam creaturam esse, sed tamen nasci, nec bonum moraliter (uti loquuntur) aut idoneum ad ulla utilia aut laudabilia facta vel opera, aut etiam ad contraria, tametsi quaedam initia aut principia bonarum facultatum habeat: verum disciplina quadam et assuefactione consequi eum bonas aut malas qualitates vel habitus, quibus sit idoneus, vel ad artium et scientiarum, vel etiam virtutum, atque adeo etiam iniustitiae opera. Quare omnes statuunt, ut praedictos habitus, sic etiam omnem bonam malamve vim aut facultatem agendi moralem in homine adventitium aut accidentarium quiddam esse. Sic igitur tum Grammatica, tum Philosophia, atque adeo communis opinio veram sententiam Scripturae de originali peccato oppugnat.

Quod si qui etiam expugnantur a Theologia, ut contra Philosophiam statuant nobiscum nasci malitiam, ex utero matris: tamen ita sunt dementati praeceptis philosophicis, ac prorsus persuasi, vitia et virtutes esse mera accidentia, ut etiam illam nativam malitiam statuant esse tantum accidens quoddam. Quare non possunt assentiri Scripturae utenti substantialibus verbis, ac ipsummet hominem, et praesertim cor eius, ut hostem Dei, et fontem omnis mali accusanti et damnanti. Quare in descriptionibus huius pestis tantum ad accidentia quaedam mala aut vocabula, neglectis S. Scripturae praegnantibus et valde emphaticis vocabulis, devolvuntur.

At germani Spiritus sancti discipuli (qui θεοδίδακτοι , non hominum discipuli esse volunt) audiant potius verbi Dei vocem, quod clare originalem malitiam aut fontem omnis mali ipsum cor, mentem rationalem, et totum animalem seu carnalem hominem esse pronunciat: atque ita ipsam substantiam essentiamve intimam hominis peccatum vocat. Totum enim hominem, praesertim autem animam rationalem, ait esse natura filium irae, hostem Dei, rem damnatam ac exosam Deo, quod est ipsissimum peccatum.

Ad declarationem porro huius sententiae uberiorem, quod praecipuum peccatum originale sit quiddam substantiale in homine, forte non parum profuerit distinguere substantiam materialem et formalem.

370 potest enim considerari substantia alicuius testacei aut vitrei aut argentei vasis, tum quatenus ex tali materia est, tum quatenus vas illud sic formatum est pulchre aut turpiter, in formam honestam aut foedam perductum. Possis enim ex eadem materia facere vas honoratum et in honorem, ut ex vitro aut argento poculum: aut vas ignominiae, ut matulam aut situlam, ut Paulus loquitur: seu sicut ille Aegyptius rex ex eo auro fecit Deum, quod antea in peluim lavandis pedibus destinatam erat formatum.

Sic igitur in hac disputatione de corruptione hominis non nego illam viliorem materiam, aut massam hominis initio conditam adhuc utcunque remansisse, tametsi valde vitiatam, sicut si in vino aut aromatibus, expirante aerea et ignea substantia, remaneret tantum terrena et aquea: sed formam substantialem, aut substantiam formalem deperiisse, imo et in contrariam esse mutatam sentio. Loquor autem non de ista externa et crassa forma, quam considerat in adolescente puella, aut etiam in toto homine Philosophia, non multo sanioribus oculis contemplans eius formam (tametsi et ea sit valde corrupta et labefactata) ut quod homo constet corpore et anima, habet staturam erectam, duos pedes, manus, oculos, aures, et similia, sitque animal ridens, numerans, ratiocinans, etc. sed loquor de ea nobilissima substantiali forma, ad quam praecipue ipsum cor, aut potius anima rationalis formata erat, ita ut ipsa sua essentia esset Dei imago, eumque repraesentaret, utque suae substantiales potentiae intellectus ac voluntas affectusque ad Dei proprietates essent conformatae, eumque tum repraesentarent, tum vere agnoscerent, et promptissime amplecterentur.

Hanc formam substantialem potissimum et hoc proprium respicit et considerat Theologia, et ex eo eum censet, non an sit animal risibile, ut facit ista (in hoc quidem foro) risibilis philosophia: an sit animal bipes, bimanum et implume: an possit numerare nuces vel ova: an possit ratiocinari, si ex decem anseribus aut gallinis habeat adhuc 6, ergo quatuor sibi periisse: unde caeca ratio et philosophia hominem censet, eumque qui talis sit, et ista praestare possit, dicit esse hominem, qui non possit, non esse vere hominem: quam caecam magistram quidam philosophotheologi etiam in res ac religionem divinam inducere conantur, ut olim Papa cum suis sophistis factitavit.

Hanc ergo formam substantialem, dico non tantum deperiisse homini, sed eiam prorsus in contrariam esse inversam: ita ut cum antea homo, praesertim quod attinet ad animam rationalem, esset viventis Dei viva imago, nunc sit sua essentia in eadem summa ac nobilissima parte vera imago satanae. Hanc substantialem immutationem animae Scriptura exprimit per cor lapideum, aut adamantinum, aut contra per cor spirituale: quod ideo pro anima rationali ponitur, quod ibi anima rationalis habitare censetur.

Haec vero horrenda substantiae formalis inversio talis aut etiam multo tetrior est, ac si ex aurea imagine pulcherrimae puellae aut iuvenis refusa, faceres vivam imaginem alicuius horribilis draconis aut alterius horrendae beluae, idque non sine etiam ipsius materiae corruptione.

Hanc igitur universam substantiam formalem, aut formam substantialem summi gradus (qui praecipue dat homini esse eius rei, quam esse eum suus creator voluit) quae iam eum, ut causa formalis, facit imaginem et filium diaboli, et dat ei illud horrendum esse veteris Adami: statuo esse verum et quasi unicum fontem omnis peccati, sive habitualis, sive actualis, et idipsum quod vocamus originale peccatum: quod non tantum ideo sic vocatur, quia nobiscum oritur: sed etiam, quia oriuntur inde omnigena peccata. quae ratio etymologiae aut appellationis huius hactenus a multis neglecta, diligenter observanda est.

Hoc igitur modo sentio et assero, primarium peccatum originale esse substantiam, quia anima rationalis, et praesertim eius nobilissimae substantialesque potentiae, nempe intellectus et voluntas, quae antea erant ita praeclare formatae, ut essent vera imago Dei, fonsque omnis iustitiae, honestatis ac pietatis, et plane essentialiter veluti aureae ac gemmeae: nunc sunt fraude satanae adeo prorsus inversae, ut sint vera ac viva imago satanae, et sint veluti stercoreae aut potius ex gehennali flamma constantes, non aliter ac si dulcissima ac sincerissima quaepiam massa, venenatissimo fermento infecta, in eiusdem fermenti molem penitus substantialiterque immutata ac transformata esset.

Ut igitur maxime remaneat adhuc aliquid in homine a Deo creatum, quod proprie ac per se bonum est, ac peccatum dici nequit, sicut et in diabolis adhuc aliqua praestans Dei creatura superest: tamen illud ipsum est veluti illa ignobilior materia, ac veluti lutum de testa: interim nihilominus illa nobilissima forma substantialis, in quam homo fuit initiô exaedificatus, et quia fuit propriissime conformis imago Dei, est tota inversa in foedissimam statuam aut laruam cacodaemonis infernalis. Ea igitur ipsa inversa forma, est illa originaria pestis, aut peccatum seu fons et primaria origo omnis peccati ac iniustitiae. Et sicut vas ignominiae non ex materia, sed ex forma substantiali ac usu censetur: ita homo ex illo summo gradu nobilissimae formae aestimatur, et vel imago Dei sancta et iusta: vel contra, imago ac larua satanae et peccatum, id est res tetra, Deo inimica et abominabilis censetur, ac a Deo Scripturaque vocatur.

Hinc est quod Deus hunc hominem, ut nunc est, in Theologia non vult pro suo filio agnoscere, sed filium diaboli aut ex patre diabolo esse pronunciat. Quare ad hoc ut homo denuo fiat Dei filius, vult hunc praesentem hominem mori, sepeliri, mortificari, ac prorsus exui: et contra novum ex spiritu et aqua, imo ex se generari, renasci ac innovari, et formari ad imaginem eius, qui eum ab initio condidit, et ita ut fuit ab initio conditus.

Neque tamen nego aliquam partem peccati originalis esse accidentia. Scio enim peccatum ita pervasisse totum hominem, ac etiam totum mundum, ut possit in toto homine et in omnibus praedicamentis reperiri, ac sit ferme transscendens quoddam. Aliquod enim peccatum est substantia, nempe ipsa caro, vetus Adam, cor lapideum, aut sensus carnis: aliquod est accidens, ut vanae pessimae inclinationes nobiscum natae: aliquod est habitus, ut valde varia vitia consuetudine contracta, aut etiam a diabolo post nativitatem nobis inspirata; aliquod estactio vel interna vel externa: aliquod est quies, seu actionis neglectio,

371 qualia sunt peccata omissionis: aliquod est etiam passio, ut perterreri magis hominum iniustis quam Dei iustissimis minis. Totus ergo vetus aut ψυχικὸς homo cum suis fructibus est inimicus Dei, abominatio, et plane res damnata ab eo, seu peccatum.

Caeterum originale peccatum praeter haereditarium reatum ac servitutem addictionemque satanae, seu quod eius dedita obstrictaque mancipia sumus, est tum ipsum cor lapideum seu perversa ratio, vel rationalis anima, quae sunt substantia, tum etiam accidentia plurima. Nunc autem hîc proprie tantum de prava ac perversa substantia seu corde adamantino agimus: quia illud est primarium, et praecipue a sacra Scriptura accusatur.

Obiiciet aliquis, me novas sententias in Ecclesiam inducere, dum affirmo, aliquod originale peccatum, aut potius aliquam partem originalis peccati esse substantiam. Respondeo: Nequaquam nova haec sententia est, cum tantopere non solum in Lutheri et aliorum scriptis inculcetur, ut postea ostendam: sed etiam in ipsa sacra Scriptura saepissime, nempe quoties essentialibus verbis hoc peccatum describitur.

Haec enim substantialia genera originalis peccati passim in Scriptura reperiuntur, et nusquam aliqua accidentalia: nempe peccatum originale, radicale seu scaturiginale, aut unde caetera oriuntur, est cor perversum, non intelligens, caecum, incircum cisum, lapideum et adamantinum: est animalis homo, est vetus Adam, est corpus mortis, et corpus peccati, est sensus carnis, est caro et sanguis, est mens cordis, est vana mens, est obtenebrata cogitatio, Ephes. 4: et denique est imago satanae seu ratio ipsa hominis, illa atrocissima, et Deo infensissima bestia, ut eam Lutherus vivis coloribus depinxit. Possis dicere etiam esse ipsum servum arbitrium a satana equitatum et agitatum, quod tantum valet ad peccatum, ut Lutherus urget, atque adeo quod est officina omnis peccati.

Cum igitur Scriptura ipsa semper ita de originali peccato loquatur, tanquam de substantia quadam: cur ergo hoc nomine accusor, aut cur etiam quisquam reclamare audet, quasi novitas quaedam in caelestem doctrinam hac opinione invehatur?

Accedit huc, quod nullis verbis perinde clare sensus verus proponi possit. Proinde non curiositate quadam aut alio pravo vitio ista verba a me usurpantur, sed ipsa evidente rei necessitate id postulante. Denique cum videamus, id tum olim in sophistarum scholis et scriptis plane obtinuisse, ut peccatum originale sit dictum tantum quoddam accidens, ut Luth. eos accusat, tum etiam nunc id quidam philosophotheologi importunissime urgeant: cogimur etiam divino mandato tuendae veritatis et taxandi tanti erroris causa, quam perspicuissimis et simplicissimis verbis contrarium asserere. Obtineant autem sane isti censores apud Synergistas, ne vociferentur, peccatum originale esse tantum accidens: tum et nos parcius minusque necessario hoc contrarium urgebimus.

Vel efficiant etiam id, ut in Ecclesiis ac scholis usurpentur phrases ac descriptiones originalis peccati, quas Scripturam usurpasse supra ostendi, aut etiam Lutherus piae memoriae, ut mox monstrabo. Illis enim vocibus ac descriptionibus satis assereretur, peccatum originale esse substantiam, ut tanto minus opus esset, illis frequentatis, haec verba adeo urgere. Ne vero quis suspicetur, sinceriores Theologos sic hactenus non docuisse, proponam illustria testimonia: primum nostrorum doctorum, deinde etiam ipsius verbi Dei: tametsi posterioris non pauca testimonia iam proposui.

Lutherus in festo Circumcisionis inquit: Morbus qui resecandus est, in nullis operibus, sed in ipsa natura haeret, totaque substantia hominis corrupta est: ut peccatum sit hominis origo, ac quicquid in eo est: atque hoc peccatum illud originale, vel potius naturae et totius nominis peccatum est: quod si non esset, neque aliquid actuale (quod vocant) peccatum committeretur. Hoc peccati non committitur, ut omnia alia peccata, sed per se existit, vivit ac facit omnia peccata: estque peccatum substantiale, quod non ad horam aut tempus aliquod peccat, sed quandiu homo est, ipsum quoque durat peccando, etc.

Item: Quid possit dici clarius et significantius? Non dicit, Occîdi Uriam: non dicit, Commisi adulterium: sed totam humanam naturam, ceu uno fasce complexus, addit: In peccatis conceptus sum. Non enim de operibus quibusdam, sed de materia simpliciter loquitur: et dicit, Semen humanum, Massa illa, ex qua formatus sum, tota est vitio seu peccato corrupta. Materia ipsa est vitiata, lutum illud (ut sic dicam) ex quo vasculum fingi coepit, damnabile est. Quid vis amplius, talis sum ego, tales sunt omnes homines: ipsa conceptio, ipsa augmentatio foetus in utero, antequam nascimur, et homines esse incipimus, est peccatum.

Item: Alterum est peccatum essentiale, natale, originale, alienum. de quo Psalmo quinquagesimoprimo. Ecce in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. de quo Christus: Non potest arbor mala bonos fructus facere. En audis, peccatum originale esse ipsam malam arborem, et esse quiddam essentiale.

Item: Magna itaque sapientia est, scire nos nihil aliud esse, quam peccatum: ne sic leviter de peccato sentiamus, sicut passim doctores, qui definiunt, peccatum esse dictum, factum aut cogitatum contra legem Dei. Quin tu sic definias secundum hunc Psal. peccatum esse hoc totum, quod natum est ex patre et matre, antequam homo per aetatem aliquid possit dicere, facere aut cogitare. Ex hac autem ceu radice nihil boni coram Deo enasci posse, etc. En audis peccatum originale definiri a Psal. 51, teste Luthero, quod sit id totum, seu idipsum, quod natum est ex patre et matre: illam ipsam arborem malam, et denique nos nihil aliud esse quam peccatum.

Idem Gen. 3: Sed vide quid sequatur ex illa sententia, si statuas iustitiam originalem non fuisse naturae, sed donum quoddam superfluum, superadditum. An'non sicut ponis, iustitiam non fuisse de essentia hominis: ita etiam sequetur, peccatum quod successit, non esse de essentia hominis? An'non igitur frustra est, mittere redemptorem Christum? Ubi Luth. disertissime dicit, quod et imago Dei in primis parentibus, et peccatum originale sint non accidentaria, sed de substantia aut essentia hominis ipsius. quae verba valde emphatica sunt. Et accusat gravissime sophistas diversum sentientes.

372 Auss den Schmalkaldischen articklen: Endtlichen im artikel von der busse stehn diefe wort: Die busse kehret uns die suend erkennen / nemlich / dass mit uns allen verloren / haut und har nicht gut ist / und muessen schlecht newe und andere menschen werden.

1 Tom. fol. 29 / Sihe in ungerechtigkeit bin ich empfangen / und in der suend hat mich mein muter empfangen. Sihe so wahr ists / dass ich fuer dir ein suender bin / dass auch suend mein natur / mein anhebends wesen / und mein empfengnuss ist / schweige dann die wort / werck und gedanken / und nachfolgendt leben. Ein boeser baum bin ich / und von natur ein kindt des zorns und der suende: und darum so lang als dieselb natur und wesen in und an uns / rc. bleibet / also lang sind wir suender / und muessen sagen / Berlass uns unsere schuld / rc. Biss dass der leichnam sterbe und undergehe. Dann Adam der muss sterben und verwesen / ehe dann Christus ganz erstehe.

En audis peccatum originale esse ipsam malam naturam, ipsam primum conceptam essentiam, et denique ipsam malam arborem, seu pravum cor.

In expositione Dominicae precationis vehementissime urget, ipsam hominis voluntatem esse causam ac fontem omnis mali, eamque sua natura voluntati Dei repugnare. Hoc vero ipsum est, quod peccatum aut malum originale, seu (ut ita dicam) scaturiginale, aut etiam radicale vocamus. Non potest porro negari, voluntatem hominis esse substantiam quandam.

Sic et super Psalm. 51 dicit, renovationem non esse accidentium alterationem: sed ipsius novi cordis creationem. Ergo sentit contrarium, cor lapideum esse illam ipsam pestem, quam vult Deus ex nobis penitus exscindi.

Super Gen. 1 dicit, novum hominem, esse novum creationis opus, sicut et primum fuit. Ergo et contraria abolenda res, fuit quaedam essentialis res, nempe vetus Adam.

In argumento Latino Epistolae ad Rom. affirmat Luth. peccatum originale esse ipsum cor ac rationem cum omnibus suis viribus. Verba eius haec sunt: Restat ut quid vocabulo Peccati accipiendum sit, videamus. Peccatum in Scripturis non solum significat opus externum, sed totam illam vim et nativam energiam, incredulitatem seu cognatam pravitatem, qua ex veteri Adamo impellimur et rapimur ad peccandum: nempe cor ipsum pravum, et totam rationem cum omnibus etiam optimis et summis viribus suis, quibus nihil aliud possumus quam peccare: sic ut tunc facere peccatum dicamur, quando hac energia, ceu impetu quodam, toti ferimur et impellimur ad malum: neque ullum peccatum externum fit, nisi primum hac nativa vi totus homo totoque affectu ceu rotetur et transuersus auferatur ad peccandum. Hanc pravitatem cordis et propensionem nativam, hoc vitium, et hanc incredulitatem ceufontem et caput omnium peccatorum respicit Scriptura et Deus, quando de Peccato loquitur.

In Germanico quoque argumento valde significanter dicit: Suend heisset in der Schrift nicht allein das eusserlich werk am leibe / sonder alles das geschefft / das sich mitreget und weget zu dem eusserlichen werk / nemlich des herzen grundt mit allen krefften.

Haec Luth. testimonia ideo tanto pluris facienda sunt, quod in ea Praefatione ex professo vult declarare, quid nam sit aut significet peccatum, aliaeque primariae res aut voces in Scriptura sacra, quo veluti clavem ad intelligendam eam in manum Lectori porrigat: ut necesse sit eum valde diligenter de hac materia cogitasse, et harum tum vocum verissimas significationes, tum rerum definitiones aut explicationes penitus ex ipsa Scriptura desumpsisse. Hoc enim ipsum ex professo agit, ut doceat, quid haec vocabula et res Paulo sint aut valeant.

Ibidem super cap. 7 asserit, ipsummet hominem esse illam carnem pugnantem cum lege, id est, originale malum: quomodo ergo ea pestis non esset substantia, si est ipsem et perversus homo, eius cor ac ratio? Verba eius haec sunt:

Also treibet und fordert und wuetet auch das Fleisch wider den Geist / und wil seinen lust haben: widerum treibet und fordert der Geist wider das Fleisch / und wil seinen lust haben. Diser zank weret in uns / so lang wir leben / in einem mehr / im andern weniger / darnach der Geist oder Fleisch stercker wirt: und ist doch der ganze mensch beides Geist und Fleisch / der mit im selbst streitet / biss er ganz geistlich werde. Ubi clare ait, illud malum pugnans cum spiritu, esse ipsummet hominem, nempe animam rationalem.

Formo ergo hinc integrum syllogismum sic: Homo est substantia: Homo, praesertim vero eius nobilissima pars, nempe anima rationalis, est illa ipsa prava caro, imago satanae, aut originalis malitia pugnans cum spiritu Dei: Ergo originalis malitia, aut imago satanae, est substantia.

Sic idem passim carnem et rationem hominis, item Natur und wesen accusat, tanquam summe Deo adversaria: quomodo ergo non haberet ea pro peccatis? An autem Natur und wesen non sunt substantia? Saepissime dicit, totam Natur und wesen hominis esse corruptam. Ergo haec ipsa habet pro illis adversariis ac pestibus, et Dei acerbissimis hostibus.

Sic et Smalcaldici articuli dicunt, quod natura sit funditûs corrupta, Dass auch weder haut noch har da gut sei / und dass der ganze Mensch kurtzum muss anders werden. Ergo totum veterem hominem pro imagine satanae, ac peccato originali habent ac condemnant.

Philip. exponit in Locis et super Coloss. imaginem Dei, esse ipsam sanam aut integram animam. Ergo et contra, imago satanae aut originalis pestis, est ipsa vitiata foedissimeque transformata anima. Idem in Locis dicit, peccatum esse quiddam negligens ac fugiens Deum et irascens ei, et quod vicissim Deus improbat. Dicit etiam, Quid atrocius dici potest, quam naturam hominis inimicam esse Deo? An non igitur affirmat, ipsam corruptiss. hominis naturam esse illud originarium malum aut peccatum, quod fugit et odit Deum?

Idem exponit in Locis, illud figmentum cordis humani, esse ipsam malam massam hominis. Item

373 Rom. 8, Sensum carnis, φρόνημα esse ipsam animam rationalem. Ibidem ait, sensum carnis et carnem idem esse. Dicit etiam, carnem dici a Paulo totam naturam hominis. Et super 7 ait: Caro et sensus carnis intelligatur de toto homine non renato. Et mox: Homo sine Deo, dicitur caro, secundum omnes animae potentias. Non potest autem negari, Paulo idem esse carnem et sensum carnis, quod nos vocamus originale aut scaturiginale. Hisce ergo dictis Philippi collatis, non potest effugere, quin dicat, peccatum originale esse substantiam, si modo sibi constare velit. Victorinus dicit, sensum carnis Rom. 8 complecti intellectum et voluntatem: et Coll. 3 dicit, imaginem incorruptam complecti intellectum, voluntatem et cor.

Sic et Bucerus sensit. Inquit enim: Iam naturam nostram nondum spiritu Dei innovatam, totam carnem esse, et ceu feram indomitam, donec ab hac corruptibili conditione in incorruptibilem prorsus immutata, itaque persanata fuerit, spiritui et legi Dei semper repugnare, eoque malam esse naturaliter. Habet igitur et ipse naturam nostram, seu hanc indomitam feram, non eius accidentia, pro hoste Dei, pugnante cum Deo: et re damnata: id est, pro peccato originali. Nam hanc indomitam feram, esse originale peccatum, negari non potest.

Consideretur primum ipsa appellatio rei, de qua agitur. Quaestio est de originali malo: id esse malum culpae oes statuimus, Deoque exosum et infestum esse. An autem non est talis totus carnalis homo? Originale autem dicitur duabus de causis. Primûm, quia ex utero matris oritur aut adfertur. Talis est totus homo, iuxta illud Christi: Quicquid ex carne natum est, caro est. Secundo dicitur originale malum aut peccatum, quia est origo ac fons omnis mali, praesertimque omnium habitualium et actualium peccatorum. Talis plane est ipsa mala mens in imaginem diaboli transformata, seu ipsum pessimum cor. Convenit ergo haec aptissime hominis naturae aut animae rationali, quatenus est in imaginem diaboli transformata.

Liberum arbitrium, est ipsemet intellectus ac voluntas hominis, quatenus circa religionem et mandata Dei versatur: seu etiam est ipsamet anima rationalis. Id igitur liberum arbitrium, quatenus olim initio sanum conditum est, fuit potissima pars imaginis Dei, et causa omnis boni: idem etiam quatenus postea corruptum inversumque est, factum est imago diaboli, causa omnis mali, atque adeo ipsa originalis pestis, et Deo infestissimus hostis, ac satanae fidelissimus satelles. Iam cogita, an originalis illa lerna malorum possit dici tantum accidens quoddam.

Originale peccatum est et dicitur esse ipsa corruptio hominis. Corruptio non significat tantum debilitationem aut laesionem quandam, ut aliqui somniant: sed extremam perversionem. Quid autem tandem est ista corruptio hominis, nisi ipsamet corrupta natura, praesertim mala mens, et malus animus? Non certe quoddam abstractum aut actionem ibi vox Corruptio significat: sed ipsam rem corruptam et perversam Deoque inimicam et adversam, nempe malam mentem, et malum animum.

Peccatum est id quod pugnat cum Deo, et cui Deus vicissim irascitur, teste Ioanne, et communi nostrarum Ecclesiarum sententia. Certe, si quis alius, Philippus hanc definitionem vehementissime et saepissime inculcat. Totus vero homo animalis vetus, aut non renatus, sic pugnat cum Deo, praesertim vero ipsa ratio aut rationalis anima. Quod Confessio, Apologia, et Philippus, aliique nostri doctores multum urgent.

Idem quoque Lutherus super Galatas prolixissime inculcat, affirmans, rationem esse (ut ipse loquitur) illam pertinacissimam ac desperatissimam hostem Dei, et atrocissimam bestiam, et denique fontem fontium omnium malorum. Ratio inquit ille, non intelligit divina, etc. Contra fides rationem mactat, et occîdit illam bestiam, quam totus mundus et omnes creaturae occidere non possunt. Sic Abraham eam occidit fide in verbum Dei, quo promittebatur ei semen ex sterili et iam effoeta Sara. Huic vero non statim quidem assentiebatur ratio in Abraham, sed certe pugnabat in ipso contra fidem, etc. Sic fides mactavit et sacrificavit rationem, acerrimum et pestilentissimum hostem Dei, etc. Ita pii mactant bestiam maiorem mundo, atque per hoc Deo gratissimum sacrificium et cultum exhibent. Item: Per hoc enim sacrificium primum mactant, ut dixi, rationem, hostem Dei omnium maximum et invictissimum. Quia ratio contemnit Deum, negat eius sapientiam, iustitiam, virtutem, veritatem, misericordiam, maiestatem et divinitatem. Contra nos exclusis omnibus operibus bellum gerimus cum capitibus huius bestiae, quae vocatur Ratio, quae est fons fontium omnium malorum.

Idem alibi passim in suis Operibus similia dicit, ut Tom. 1, fol. 400 inquit: Droben ist mehr dann ein mal gesagt / wie die frommen heiligen menschen / die in Gottes starcker gnade leben / wider ihr fleisch mit grosser muehe und fahr streiten / und das fleisch mit ganzer natur wider die gnad fichtet. Ists dann nicht ein grosser blinder irrthum / dass man lehren thar / der natuerliche freie wille moege sich wenden zu dem geist ausser der gnaden / die gnad such en und begeren: so er fast flencht / ja wider sie wuetet / wann sie gegenwertig ist? Belche vernunft entsetzet sich nicht darfuer / dass fleisch und geist die groessesten zwei feind sind / und soll doch das fleisch seinen feind den geist begeren und suchen / so jederman in ihm selbs fuelet / wie alle kraft wider die gnad fechten / sie zu verjagen und zu vertilgen? das were eben als wann jemandt spreche / Ein wild wuetend tier mag niemand mit banden zemen / Aber wann es loss ist / zemet sichs selbs / und gehet willig in die bande. Item fol. 474. Bitte und vermane E. F. G. wolt sich all ihr lebtag fuer keinem ding auff erden / ja auch fuer der helle nicht so fast fuerchten / als fuer dem / das hie die Mutter Gottes nennet / Mens cordis sui: das ist der groesseste / nehiste / mechtigste / schedlichste feind aller menschen / zuvor der Oberherren / das heisst Bernunfft.

Sic etiam in quadam vulgari Ecclesiastica oda canimus. Der freie will ist zum guten erstorben / und hasset Gottes gericht. Liberum arbitrium est ad omne bonum opus mortuum, et insuper odio habet iudicium Dei. Quid vero aliud est liberum arbitrium, quam ipsa ratio ac voluntas hominis, quatenus circa religionem et mandata Dei versantur? quae certe sunt substantia.

374 Vide ipse Christiane lector, in Gal. et alibi Luth. prolixe et usque ad fastidium impietatem Rationis insectantem: quare ipsa rationalis anima, iam in imaginem dia boli transformata, est originale peccatum. Haec autem certe substantia est. Respondeat qui potest ad hoc argumentum, cuius summa est: Summus ille hostis Dei in nobis existens, et nobiscum nascens, est et dicitur peccatum originale: Ratio humana est talis Dei amarulentiss. hostis: Igitur Ratio humana est peccatum originale: et contra peccatum originale, est ipsamet humana ratio, quatenus a satana horrenda illa metamorphosi transfigurata, et sibi assimilata est.

Paulus dicit, Filium Dei esse factum peccatum: id est (ut nostri recte exponunt) rem iniustam, ream et a Deo abiectam ac damnatam. Ipsemet, inquam, dicitur esse factus peccatum, non eius accidentia. Prorsus autem sicut ipse imputative, ita nos realiter sumus peccatum. Igitur ipsa natura corruptissima persona, ac substantia cum suis accidentibus est peccatum, seu res in imica et exosa Deo, ab eoque damnata et abiecta.

Caro, vetus Adam, animalis aut carnalis homo, imago satanae, cor pravum, perversum, lapideum, adamantinum, sunt substantia: Peccatum originale est idem quod praedicta omnia: Igitur, etc. Quid hic contra opponetur?

Tota Scriptura utitur substantialibus verbis in descriptione tum imaginis Dei aut iustitiae originalis, tum peccati et imaginis satanae. Dicitur enim Deus creasse hominem ad imaginem Dei, ipsam totam eius essentiam, praesertim animam rationalem, non sola eius accidentia. Deus creavit hominem valde bonum, non tantum in accidentibus, sed etiam in ipsa substantia, ita ut substantialiter esset bonus, non tantum adhaereret ei bonitas veluti accidens quoddam aut ornamentum. Dicit eum in primo lapsu mortuum esse, et satanam esse eius homicidam, cum eum ex imagine Dei in suam imaginem transformavit. Vicissim autem iubemur occidere aut mortificare veterem hominem, eumque exuere, deponere, sepelire, et plane mori in conversione dicimur. Contra etiam dicimur condi, iterum generari, esse nova creatura, creari nobis novum cor, excindi et adimi nobis lapideum cor, et pro eo dari nobis novum ac spirituale cor. Hic clare audis, ipsum cor oportere excindi, et novum creari: non tantum accidentia quaedam in eo elui aut alterari, sicut Synergistae somniant.

Summa, Scriptura de imagine Dei illa prima, de imagine diaboli consecuta, et de nova imagine Dei tantum substantialibus verbis utitur. Credamus igitur illi, ea esse ipsam hominis substantiam cum omnibus suis accidentibus: non autem sola accidentia huic substantiae inhaerentia. Aut si Scripturae Deoque credere nolumus, evanescamus sane per nostras Dialecticas argutiolas ac stultas ratiocinationes, ut omnibus sapientibus huius mundi accidisse Paulus Rom. 1 testatur.

Cum etiam Deus accusat et damnat originalem malitiam, non ille dicit se aliquod accidens in homine damnare: sed simpliciter ipsum hominem impetit, accusat, punit, damnat, et aeterno exitio obruit. Non est illi res cum ideis aut abstractis cogitationis figmentis, quae revera nihil in rerum natura sunt: sed recta ipsum cor pessimum aut rationalem partem hominis, quae est flos et caput hominis, impetit, impugnat, et perdit. De toto homine simpliciter dicit, quod sit ex patre diabolo, et quod tota haec natura sit perdita, non possit intrare in vitam: sed etiam aboleri, ac novam condi generarique oporteat. Ipsa igitur tota essentia aut substantia hominis carnalis aut animalis vel Adamici est illud originarium malum, seu peccatum quod tantopere Deus accusat ac detestatur: non aliud quiddam accidentarium, ac veluti quaedam mala scabies in homine haerens.

Iniustus plane est Deus secundum adversariam sententiam, quod cum peccatum sit tantum accidens quoddam, ipse nihilominus totum hominem propterea abiiciat ac damnet. Cur enim ipsum hominem per se bonum accusat, et non potius tantum illud malum accidens, idque quam primum ab homine extergit: ut ei ab homine, cuius substantia bona est, recte obediatur?

Omnium nostrarum Ecclesiarum sententia est, quod ipsamet substantia hominis, praesertim autem rationalis pars, sit in primo lapsu, non modo utcunque sauciata, laesa aut debilitata: sed etiam prorsus corrupta, depravata, inversaque, ac ex Dei imagine in satanae imaginem transformata, ut supra ostendi, et etiam ex vulgaribus cantionibus Ecclesiasticis liquet. Si igitur ipsamet substantia est extreme immutata, bonaque forma aut imagine Dei spoliata, et in contrariam imaginem transformata: sequitur plane inevitabiliter, illud ingens malum a diabolo in nobis genitum aut excitatum, non esse accidens tantum quoddam in homine, sed ipsam eius inversam et transformatam essentiam aut novam formam: plane sicut si optimum aliquod medicamen esset mutatum in nocentiss. venenum, ubi venenum non iam accidentarium quiddam illius medicaminis, sed ipsamet iam corrupta medicina esset.

Vicissim etiam sequitur: Si peccatum originale, seu illa corruptio est tantum accidens, non ipsam substantiam hominis corruptam, et Deo inimicam esse factam, sed tantum accidentia quaedam in homine: vel solum debilitatum aliquantulum esse hominem, aut etiam illi tantum quoddam pravum accidens affusum esse, remanente pristina bona essentia.

Si substantia ipsa per se mala vitiataque est, et in trucem quandam bestiam et indomitam feram (ut Luth. et Bucerus loquuntur) mutata est: sequitur, ipsam substantiam esse illud originarium malum, illud novum monstrum a diabolo per apostasian hominis conditum, non aliquid aliud illi adiunctum aut inhaerens. Dico autem conditum esse illud malum non per creationem ex nihilo, aut aliam quampiam rectam generationem: sed per transformationem et transfigurationem, seu inversionem et perversionem optimae substantialis formae hominis in pessimam.

Ita non vident aliqui, quod vel dum confitentur, ipsammet rationalem animam corruptam inversamque esse, necesse habeant confiteri illud ingens malum, hostem Dei aut pestem esse ipsammet nostram distortiss. rationem, aut pessimam mentem animumue: vel contra, dum volunt illam pestem originalis malitiae esse accidentarium quiddam, cogantur concedere tantum accidentia esse corrupta. quod adhuc aliquanto clarius exponam.

Expendatur diligenter vox Corruptio. Ea enim in nostrorum doctorum scriptis de corruptione hominis

375 aut naturae intelligenda est, non de laesione tantum quadam rei aut naturae nostrae: sed accipienda est, sicut apud Physicos, quod inversionem substantiae ac rerum significet, quodque veterem substantialem formam aboleat, et novam gignat. nam corruptio unius, est generatio alterius, ut apud doctos iactatur. Corruptio etiam perducit rem in quandam perfectionem novae formae. Quam autem aliam tandem formam conatus est satan animae rationali hominis a se captae inducere, nisi ut esset plane contraria priori, utque esset imago sua ac fons et officina omnis mali, et origo omnis peccati: quod est hoc ipsum quod vocamus originarium peccatum.

Praeterea in homine sunt tantum duo, accidentia et substantia: non etiam aliquod tertium. Alterum igitur horum duorum, aut utrunque est imago satanae, et fons omnis mali seu originale peccatum. Ipsi dicunt, tantum accidentia quaedam esse illa originalem malitiam. Igitur substantia non est illud malum, Igitur substantia est perse bona, et bonas actiones producit. Nam substantia et accidentia differunt.

Illa satanae operatio, destruentis hominem, aut est solum quaedam alteratio, mutans bona accidentia in mala, ut Synergistae volunt: aut est plena corruptio, ac foedissima inversio substantiae ipsius, et horrenda transformatio filiorum Dei in filios diaboli, ut rectius sentientes volunt. Si est corruptio substantiae ipsius, notissimum est, quod omnis corruptio unius, est generatio alterius, mutata forma substantiali, sed manente materia. Sicut enim id quod corrumpitur, fuit substantia: ita id quod generatur, per eam corruptionem est nova substantia. Quare quicunque concedunt bonam substantiam, quae fuit imago Dei, et fons omnis boni, corruptam a satana esse, illi coguntur concedere, etiam id quod per eam corruptionem genitum est, esse substantiam ac imaginem satanae, et fontem omnis malitiae.

Sic satan corrupit substantiam, ergo etiam id quod per eam corruptionem effecit, est substantia. Non genuit autem ille nisi peccatum. Igitur peccatum est substantia. Sed istis videtur vox Corruptionis tantum quandam mediocrem laesionem aut debilitationem, contra eius notissimam et usitatissimam acceptionem, significare: inde igitur est, quod errantes in vocabulis, errent etiam in rebus.

Contra, si quis negat ipsam substantiam esse peccatum, cogetur etiam negare esse corruptam substantiam. Sicut enim omnis corruptio prioris substantiae, parit novam: ita vicissim, si nova non sequitur, prior corrupta non est. Sed isti negant novam substantiam, quae est imago satanae, effectam esse a diabolo peccatum. Igitur simul coguntur negare, priorem substantiam esse corruptam. Si negant, homines corruptos esse filios diaboli, negant certe simul, filios Dei in primo lapsu mortuos esse. Sin conceditur, satanam filios Dei in primo lapsu interfecisse et corrupisse: sequitur, eum illos in suos filios transfigurasse, sicut ipsemet exangelo lucis, tenebrarum angelus factus est.

Deus condiditipsum hominem ad imaginem suam, non tantum eius accidentia. Ergo etiam ipsa hominis substantia, est imago Dei, sicut Philippus diserte affirmat, animam sanam esse imaginem Dei: et sicut Apologia citat Ambrosium dicentem, animam in qua Deus habitat, esse eius imaginem. Ergo etiam, contraria satanae imago, est ipsa substantia hominis. Ergo etiam novus homo, qui mortificato vetere conditur, est substantia hominis. Sicut ostendi, ubique in horum trium hominum descriptione, Scripturam constanter substantialibus vocabulis uti.

Paulus Galat. 5 dicit, Caro concupiscit adversus Spiritum, et Spiritus adversus carnem. Hîc per carnem necesse est intelligi originalem pestem aut peccatum. Quid enim aliud est illud quod contra spiritum concupiscit, nisi originale malum? Quid vero sit illic Paulo Caro, manifeste ex mox sequentibus liquet, cum affirmat opera aut affectus carnis esse idololatriam, adulterium, veneficium, inimicitias, lites, aemulationes, iras, contentiones, dissidia, invidiam, caedes, et similia praeclara opera. Quis enim alius omnia haec facit in homine, nisi ipsamet prava mens, anima rationalis, appetitiva, et cor seu anima ciens affectus? Quod si hasce actiones ac motus mens et anima rationalis non agit, quis tandem ea agit? Manifestissimum igitur hîc est, quod malum aut peccatum originale, quod est omnium aliorum malorum ac peccatorum fons, sit ipsamet prava ac perversa mens et corruptiss. cor. Hanc sane scaturiginem et principium omnis mali, aut regnantem pestem, vel peccatum, hîc monstrat Paulus. Eat nunc qui volet, ac dicat, hîc Paulo carnem tantûm accidens quoddam hominis esse, et non ipsummet perversum et corruptum hominem, quantus quantus est in substantia et accidentibus suis.

Ingens extenuatio peccati originalis et depravationis hominis ex istorum sententia sequitur. Si enim non ipsa substantia cordis aut animae rationalis in eo habitantis, est illa originaria pestis aut fons lernaque omnis mali, sed tantum quoddam accidens ei adiunctum: sequetur, ipsum naturalem aut Adamicum hominem, aut rationalem animam, per se bonum esse, ac non proprie agere quicquam mali, sed tantum illud adiunctum accidens. Sequetur etiam, illam rationalem substantiam animae omnino aliquid vere bonum ac Deo placens agere. Quis enim ausit fingere, ipsam rationalem animam esse ociosam in homine? sequetur etiam, in ipso Adamico homine ante renascentiam esse duos gubernatores, et quasi duos homines, nempe bonam substantiam rationalis animae, et adiunctum accidens originalis peccati, quae inter se pugnent. Sequetur etiam amplissima synergia ex substantia rationali, quae non erit fons fontium omnium malorum, sed fons aliquorum vere bonorum. Quid tenuius de corruptione hominis dici potest, quam si fingatur, non ipsum proprie hominem, seu eius reginam, animam nempe rationalem, esse illam bestiam, inimicam Dei, et quam Deus damnet: sed tantum quoddam accidens illi adiunctum?

Paulus clare describit, et veluti digito monstrat originale peccatum, Rom. 6, dum dicit, esse idipsum quod dominatur ac regnat in homine, et cui aliae partes hominis famulantur ad omnia vitia et pravas actiones. Quae autem tandem alia illa in homine dominans ac externa membra regens potentia est, quam ipsamet rationalis, sensitiva et appetitiva anima? quae certe secundum Physicos substantiae animae sunt, non accidentia.

Sic mox 7, vocat ide originale peccatum, sub cuius imperium venditi sumus, legem membrorum, externum hominem, carnem et corpus mortis. Quid vero illa aliud sunt, quam ipsemet vetus homo, seu ipsemet Paulus, quatenus renatus non est? sicut praecedenti cap. dixerat, nostrum veterem hominem esse crucifixum,

376 ut aboleatur corpus peccati. et Gal. 5 affirmat, pios crucifixisse carnem cum concupiscentiis suis.

Porro Ephes. 4 eas nefarias dominas, clare ac suis nominibus nominat, nempe vanam mentem, obtenebratam intelligentiam, et induratum cor: et diva Virgo mentem cordis, cum inquit: Superbos mente cordis sui. Hasce dominas dicit ille regnare in non renatis, et dicit esse effectrices omnium malarum actionum aut peccatorum actualium. hasce etiam ibidem et Coloss. 3 nominat veterem hominem. Quare Paulus indubitanter sentit ac docet, naturale illud peccatum ac radicem omnium actualium peccatorum, esse ipsammet malam mentem, malum animum, et perversum lapideumque cor.

Ipsa experientia docet impios, quod in eis proprie praedictae potentiae regnent, eosque ad suas pravas actiones dirigant. Eadem docet etiam pios, quod in suis internis certaminibus nihil aliud perinde pugnet cum Spiritu sancto novoque homine et fide, ac ipsamet ratio humana et appetitiva vis aut anima, varias cupiditates et affectus ciens. Hoc ipsum prolixe Luth. super Gal. 3 asserit, ut supra audivimus. Ea igitur ipsa domina regnans in impiis, et resistens novo homini in piis, est originale malum, disertissime et prolixissime id testante Paulo, Rom. 6, 7, et Ephes. 4. Qui vult credere verbo Dei, credat: qui non vult, sequatur suas Dialecticas argutias ac ratio cinationes.

Quid vero aliud tandem in homine est, praeter corpus et animam corruptiss. Num etiam aliquid tertium illis assidet, quod etiam sit in homine? Non credo sane quenquam esse tam vecordem, qui id asserat. Cum igitur tantum istae duae pessimae et depravatissimae partes in homine sint, necesse est eas ipsas esse illud nativum malum, quod cum Deo pugnet, et quod Deus condemnat, quodque illam originalem pestem vocamus. Qui hoc non concedunt, illi monstrent aliquam tertiam partem hominis, aut in homine existentem, et quae insuper sit tam potens ac operosa, ut est istud originarium malum. Sed fingunt nunc quidam duas potentias intellectivas, et duas voluntatis. Unam, quae sit substantialis: alteram, quae dicatur naturalis, et sit accidens. Illam primam seu substantialem dicunt permanere, hasce potentiales et naturales aiunt in primo lapsu amissas esse. Unde vero istam suam novam philosophiam de 4 rationalibus potentiis, deque duplici intellectu ac duplici voluntate probant? Quas tandem vel demonstrationes vel authoritates fide dignorum proferent? Scilicet oportet fingere terram moveri, ut nostra phenomena, et eorum pathemata excusari ac concordari possint. Sic videmus non cedentes verbo Dei, etiam in suam philosophiam turpiter impingere.

Si illa originalis pestis aut lerna malorum non est substantia hominis, sed tantum quoddam accidens in homine, sequetur hominis actiones sanas et sanctas esse. Nam illae progrediuntur potissimum a rationali et appetitiva anima, quas omnes docti dicunt esse substantiam hominis. Sequetur etiam illud, originale peccatum ociosum esse: nam actiones, ut dixi, ab anima rationali, quae est substantia primaria, oriuntur, non ab aliquibus accidentibus. Sequetur etiam, ipsum hominem per se malum non esse, sed tantûm quoddam malum accidens adhaerere ei: ut (sicut meus adversarius somniabat) si quis magneti allium alliniat. Sequetur etiam, non esse necesse veterem hominem mori, exui ac sepeliri, et novum condi, generari, aut creari: sed tantum illud pravum accidens elui, tolli, mutari et alterari, ac veluti illud lutum quo homo contaminatus est, ab eo removeri extergendo aut eluendo: quod Sophistae dicunt purgari cor. At Luth. eos accusans super Psal. 51, dicit, non purgari, sed creari novum cor oportere: sicut et Spiritus S. passim in Scripturis loquitur.

Dicebat Victorinus in Vinariensi disputatione, declarans originalem corruptionem: Magnes cum natura ferrum attrahat, illa allii contaminatione ita debilitatur, ut id efficere amplius non possit: sed si hircino sanguine illa infectio eluatur, denuo suam nativam vim exercet. Sic igitur secundum istos, homo in primo lapsu non est mortuus, multo minus substantialiter transformatus ex imagine Dei in imaginem satanae: sed tantûm malo quodam accidente conspurcatus. Si igitur illud accidens extergatur, homo illas primas vires exercebit perfecte, sicut initio Adamus. Non ergo indigebit resuscitatione ex mortuis, regeneratione, creatione novi cordis, et ut in novam creaturam condatur: sed illa prima suas nativas vires exeret, et feliciter exercebit.

Scriptura satis indicat, illam innatam malitiam esse substantiam, cum semper ipsum cor, non aliquid aliud in homine tantopere accusat: idque esse illum hostem Dei, cum quo pugna est, pronunciat.

Sed age, monstrabo tibi veluti coram ac digito, quid sit originale peccatum: Originale peccatum est illa ipsa pessima radix aut arbor, ex qua prodeunt isti pessimi fructus peccatorum actualium, quod nemo sanae mentis Theologus negabit. At isti pestilentissimi, Deoque extreme exosi fructus non aliunde magis proveniunt, quam ex ipsamet pessima nostra ratione, aut venenatissimo thesauro scelestissimi cordis: sicut Christus testatur, et Luth. clamat, rationem esse fontem fontium omnium malorum: et Bucerus ait, naturam nostram esse feram indomitam contra Deum grassantem. Quare ille ipse, veluti pater aut mater actualium peccatorum, illaque pessima arbor, nempe nosipsi aut perditiss. rationalis anima, est illud originale malum aut peccatum, non aliquod accidens in homine. Paulus Gal. 5, illis verbis clare ostendit peccatum originale, dicens: Qui sunt Christi, crucifixerunt carnem cum affectibus et concupiscentiis suis. quid quaeso ibi illa mater malorum affectuum et concupiscentiarum aliud est, quam ipsamet nostra pessima natura?

Comparamur a Christo cum pessima arbore. Sicut igitur in mala arbore illa nativa malitia non est accidens quoddam, sed ipsamet eius pessima substantia: sic et nostra originalis pravitas est ipsa pessima substantia, praesertim in nobilissima parte.

Obiiciunt porro Synergistae contra expressum Dei verbum, asserens hominem esse mortuum: Atqui (aiunt) homo adhuc adest, non est abolita species hominis, adhuc ad est animal rationale, habens corpus et animam: igitur non est verum quod sit facta substantiae ipsius corruptio. Nam corruptio substantialis, est totalis interitus rei: quare sola accidentia sunt corrupta, et originale malum est quoddam accidens in homine, non essentia. Quibus respondi in libello edito cum disputatione Vinariensi, in quo

377 probatur, quod non tantum accidentia, sed et substantia hominis corrupta fit. Respondebo autem iam quoque breviter: tametsi dudum Luth. responderit, in Dialectica quidem et Philosophia esse verum, quod homo sit animal rationale: at in Theologia nequaquam.

De interitu vero aut permanentia rei alicuius aut etiam speciei, praeclare dicit Aristoteles (quoniam docti tales Evangelistas libentius audiunt) in primo Politic. πάντα δὲ τῷ ἐργῳ ὥρησται καὶ τῇ δυνάμει, ὥστε μηκέτε τοιαῦτα ὄντα, οὐ λεκτέον τὰ αὖτα εἶναι, ἀλλ' ὁμώνυμα . Hoc est: Omnia opere suo definiuntur et potentia aut viribus. Quare cum non amplius sunt talia, non sunt dicenda eadem, sed tantum aequivoca. Id est: Cum omnia sint divinitus condita ad certos utilesque fines, opera aut officia, idoneisque viribus ad ea praestanda sint instructa: si vires illas amittant, eaque sibi divinitus imposita opera aut munia praestare ultra nequeant, non amplius esse eadem, sed tantum improprie adhuc eo vocabulo nuncupari: sicut si quis lapideam manum vel pedem, vel etiam mortui cadaveris, adhuc manum, pedem, caput, vel oculum nominare velit, quibus exemplis ibi ille utitur. Quam sententiam nemo nec in Theologia quidem recte reiiciat. Nam Deus condidit omnia ad certas actiones et usus, certisque potentiis ea instruxit: quibus si priventur, iam non amplius vere id sunt, quod condita fuêre.

Iam applicetur ad hanc regulam de duratione aut permansione et interitu rei praesens controversia, An homo manserit, sitque idem quod prius, aut iam aliud quiddam plane diversum ab illo. Audiatur vero de eo quod adfuit et quod periit, non philosophia, quae originalem corruptionem hominis penitus ignorat, quaeque putat talem, qualis nunc est, hominem ab initio conditum esse: quae denique tantum spectat ac miratur istas inferiores potentias hominis, et etiam rationalem, quatenus istas externas mortalesque res tolerabiliter tractat. Ex eis enim tantum illa hominem censet, nec potest videre quid homini desit: perinde prorsus in eo hallucinans, ac cum puella stultum aliquem, sed tamen formosum belleque vestitum iuvenem cernens, statuit eum quovis Salomone aut Aristotele praestantiorem ac perfectiorem hominem esse.

At Theologia acutioribus oculis omnia cernens ac examinans, dicit ei tum vires, tum opus aut munus proprium, ad quod unum potissimum fuit conditus, plane deesse: esse quidem pulchrum caput (ut est in fabulis) sed deesse ei prorsus cerebrum, nempe facultatem tum vere cognoscendi Deum, tum ei obediendi, quae fuit proprie ipsa imago Dei, ad quam, vel in quam fuit homo formatus: quare etiam opus aut munus aut illam functionem summam ac pene unicam ex illis viribus pendentem aut provenientem, ad quam fuit divinitus ordinatus aut vocatus, nempe agnitionem et obedientiam Dei, seu veram pietatem ac cultum erga creatorem, illi prorsus deesse: nec tantum deesse haec homini pronunciat Spiritus sanctus, sed etiam plane in contrarium esse versa, ut non solum non vere agnoscat creatorem suum, sed tum Deum ipsum, eiusque religionem, ut rem stultiss. derideat, cum contra ratiocinando in foedissimas idololatrias praeceps aberret: Rom. 1, Gal. 5. Praeterea non solûm non amet aut timeat Deum, sed insuper oderit hostiliter: contra autem ad impietatem ac scelera sit pronus, praeceps, ac plane proiectus. Sacrae denique literae testantur, bruta melius suo officio fungi, atque adeo sapientiora esse homine. Cognovit bos possessorem suum, inquit Scriptura, et asinus praesepe, etc. Novit hirundo et grus tempus suum, etc. At homo non agnoscit vel Dominum suum, vel unde suum verum victum petere debeat. Quod sane etiam ipsa crassissima experientia quotidie ante oculos nostros testatur. Quod enim brutum aut etiam syluestre pecus tam vesanum est, ut tam enormiter cibo, potu, venere aut etiam ira peccet, sicque propalam seipsum etiam perdat, ut miser homo?

Quoniam vero etiam nomine primarum noticiarum aut principiorum hominis de Deo a quibusdam flagellor, tanquam absurdissima quaedam doceam: quare visum est etiam Caluini sententiam de ea re adscribere, in quam hisce primum diebus incidi, cum iam ante biennium prorsus eodem modo meam sententiam in Appendicibus secundae editionis disputationis Vinariensis explicuissem: si forte quis magis eius autoritate moveatur. Disservi alioqui de hac re prolixe in resolutione disputationis Ienensis. Verba eius haec sunt, Ioan. 4: Noticia enim Dei, qualis nunc hominibus restat, nihil aliud est, quam horrenda idololatriae et superstitionum omnium scaturigo: iudicium in rerum delectu et discrimine partim caecum ac praeposterum, partim mutilum et confusum: quicquid industriae habemus, in vanitatem et nugas defluit: voluntas autem ipsa furioso impetu praecox, tota ad malum rapitur. Itaque in tota natura nulla rectitudinis gutta superest.

Quare ipsamet Philosophia (qua sola fidunt isti) definiente quid sit permanere aut interire speciem aut rem aliquam, homo in rebus theologicis interiit, et in contrariam speciem est commutatus. Vires enim simul et opus aut functio eius, prorsus in contraria versa sunt.

Huc optime quadrant Scripturae testimonia, quae dicunt hominem interiisse, habere oculos non videntes, cor lapideum ac non intelligens: ideoque denuo generandum, creandum, condendum, etc. Hominem ex filio Dei factum, esse filium diaboli: et contra, nunc in renascentia ex filio diaboli regenerari in filium Dei.

Porro praedicta Aristotelis sententia, de interitu speciei, etiam communi sensui est nota, et in communi vita receptiss. Quamprimum enim olla non est idonea ad coquendum, non habetur a coquo pro olla, sed abiicit illam. Sic quamprimum oculus non videt, non habetur amplius pro oculo: quamprimum pes aut manus exaruit, non amplius pro pede aut manu habetur, sed resecatur. Quamprimum quis non vult aut potest praestare operas servi, militis, iudicis, aut aulici, pro servo, milite, aut aulico amplius non numeratur. Est etiam vulgo quasi proverbialis locutio, cum aliquis de re semicorrupta, etiamsi utcunque adhuc pristinam speciem servet, pronunciat aliquid: ut, Hoc est indusium, vestis, aut quid simile: mox alius subiicit, ia gewetzt / et ut vulgo studiosi iocantur, Fuimus Troes, sicut Milo de suis Lacertis dixerat: At hi olim fuerunt. Et Scriptura physicissime emortuam vuluam Sarae nominat, quia non amplius erat idonea ad conceptionem, extinctis prorsus naturalibus viribus, etiamsi adhuc (salvo pudore) urinam proiicere poterat.

Nec obstat quod ignobiliores vires ac functiones hominis utcunque supersunt: quae tamen ipsae nihil sunt, si conferantur ad id quod ante lapsum fuerunt, cum summae ac primariae sint corruptae, quae proprie

378 hominem constituebant. Non enim ad hoc est homo a Deo conditus (sicut Philosophia ac ratio stultissime somniat) ut cum sit mortalis, quae sunt mortalia curet: et dicat cum Socrate, vel potius cum pecudibus, Quae supra nos, nihil ad nos: nec est creatus tantum ad comedendum, concoquendum cibum: non etiam proprie ad regendum pecudes aut quaerenda carnalia commoda opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non amplius habet, nec praestare potest.

Aromata et medicamina, quae prorsus omnem nativam vim amiserunt, sive vetustate sive alia quacunque corruptione, ut si submersa sint, etc. non amplius sunt aromata aut medicamina: sed tantum lignum aut lutum. Sal non saliens, non amplius est vere sal: sed harena, aut aliud quid inutile et abiiciendum.

Philippus et Victorinus, aliique saepe vocaverunt corruptum hominem ἐρείπια , rudera, ruinasque prioris illius pulcherrimi aedificii. Et sane ita res se habet. Quaero autem, an in collapsa domo, in fracta et putri navi, in lacera, discerpta et prorsus attrita veste, sint mutata accidentia tantum, aut etiam substantia, cum forma substantialis ei plane perierit, ac prorsus in aliam mutata sit, et an ibi adhuc sit vere prior species, aut nova quaedam, et tamen adhuc utcunque priorem speciem repraesentat, et aliquatenus priori nomine notari potest, non tamen sine additione, nempe ut dicatur collapsa aut eversa domus, fracta navis, lacerata vestis, fracta et rimosa olla. Sic etiam homo superest adhuc, sed qualis? corruptus ac prorsus perditus, et in contrariam imaginem inversus homo.

Sic etiam iidem spiritus supersunt, quos ab initio creavit Deus, sed per inobedientiam lapsumque ita immutati et inversi, ut vere iam secundum Theologiam, nova species dici queant, totaque specie aut genere differentes a sanctis angelis, qui in sua origine permanserunt: eadem ratione et de filiis dia boli, id est de hominibus pronunciari potest.

Coram hominibus igitur et Philosophia forte est adhuc eadem species hominis, quae fuit antea: sed Deus ac Theologia nequaquam concedent eandem speciem esse filios Dei, et filios diaboli: angelos lucis, et angelos tenebrarum: novos ac veteres homines: habentes imaginem Dei, aut formatos ad imaginem Dei, et transformatos in imaginem satanae. Forma substantialis hominis fuit initio imago Dei, qua etiam fuit filius Dei: et nunc contra est imago satanae, qua etiam est filius eius. Sicut igitur satanae iam specie ipsa differunt ab angelis lucis: sic etiam filii Dei a filiis diaboli. Loquorautem secundum iudicium Dei, qui nequaquam vult homines aut diabolos pro suis filiis amplius agnoscere, non secundum iudicium quam prorsus caecae, tam nimium in hisce rebus audacis philosophiae, quae nequaquam credit esse factam istam tam horrendam hominis metamorphosin, multo certe deteriorem quam Ulyssis sociorum. Illorum enim tantum corpora erant mutata, hominis vero in primo lapsu ipsamet potissimum mens inversa est.

Ad illud istorum sophisma, omnis substantia est a Deo: Quoddam peccatum est substantia: Igitur quoddam peccatum est a Deo. Opponatur primum responsio Lutheri, piae memoriae, hisce verbis: Ubi impingit vel forma Syllogistica, vel ratio Philosophica, dicendum est ei illud Pauli, Mulier in Ecclesia taceat: et illud, Hunc audite. Impingit quidem Theologia in Philosophiae regulas, sed ipsa vicissim magis in Theologiae regulas. Eundum ergo est ad aliam Dialecticam et Philosophia, in articulis fidei, quae vocatur verbum Dei et fides. Hîc sistendum est, et disputationes Philosophiae contrarium concludentes, pro ranarum coaxatione habendae. Rectius ergo fecerimus, si Dial ectica seu Philosophia in sua sphaera relictis, discamus loqui novis linguis in regno fidei extra omnem sphaeram. Haec ille.

Deinde opponatur hoc simile isti sophismati: Substantia est a Deo: Diabolus est substantia: Igitur diabolus est a Deo. aut, Vetus Adam, caro, animalis homo, imago diaboli, etc. sunt substantiae. Igitur sunt a Deo.

Hîc necesse est maiorem explicari: Omnis substantia est a Deo, scilicet quatenus initio bona condita est, et adhuc conservatur: sed non quatenus postea est a satana conversa et inversa essentialiter, ex aurea massa in scoriacam aut luteam. Nam illa maior, Omnis substantia est a Deo, unde tandem sumpta est, nisi ex 1 cap. Gen. At ibi non simpliciter dicuntur substantiae, accidentia et omnes creaturae esse a Deo: sed etiam additur, quod sint ab eo conditae valde bonae, nempetum in essentia, tum in accidentibus. Accipiatur ergo inde ad istum syllogismum integra sententia aut maior, ut eam Spiritus sanctus plene Gen. 1 proposuit, nempe: Omnis substantia, quatenus initio est bona, condita est a Deo.

Sic igitur declarata maiore, conclusio in hunc modum corrigi poterit: Igitur quiddam quod postea est factum peccatum, est originaliter a Deo, id est homo (qui iam est essentialiter imago et filius diaboli, progenies viperarum, pessima arbor, caro, vetus homo, corpus peccati, lapideum et adamantinum cor, animalis homo, abominatio et peccatum) est initialiter, aut ratione primae creationis a Deo: non autem ratione huius secutae horrendae metamorphoseos, cuius ratione proprie est peccatum et a diabolo, qui eum sic horribiliter transfiguravit.

Scriptura testatur, homines ex Deo esse, seu creaturas Dei: et contra, etiam eosdem esse filios diaboli, et ex patre diabolo. Philosophotheologi concordant ista sic: Ratione substantiae est homo ex Deo, sed ratione malorum accidentium, ex diabolo. Igitur vetus homo, caro, animalis homo, corlapideum, corpus peccati, sunt accidentia: anima vero rationalis, quatenus est substantia, est sana, et a Deo. Quid hoc aliud est, quam ferme penitus tollere originale peccatum?

Quare verior est illa solutio: Homines et diaboli sunt ex Deo ratione primae creationis, et etiam perpetuae conservationis huius speciei: sed non ratione illius horrendae metamorphoseos, qua eximagine Dei, essentialiter sunt mutati in imaginem diaboli, inter quos omnium primum ipse Adamus est sic a satana suo domino transformatus, qui porro ad suam transformatam imaginem liberos genuit: Gen. 5.

Declaretur haec sententia similitudine a quotidiano experimento sumpta, ut melius intelligatur: Agricola

379 alicui attulit bonum vinum, qui id infudit in vas aceto aut alia corruptione infectum: mutatum est mox id vinum in acetum aut vappam, aut aliam aliquam extremam vini corruptionem, adeo ut quod antea poterat esse vel satrapis delicatissimus potus, nunc nemo vel pedes in eo abluere dignetur. Quaero iam, an id acetum aut vappa sit ab illo agricola, aut non? Est sane ab eo, quia ipse primum eum liquorem attulit: sed illius horrendae transformationis ipse causa non est, verum is qui illud optimum vinum in tam corruptum ac foetidum vas infudit, et ita quasi veneno quodam penitus infecit, invertit et perfermentavit.

Ita eadem res potest habere duos authores ac causas, alium ratione primae creationis, et alium ratione secundariae metamorphoseos. Sic multa aliter sunt a natura ratione primae originis, aliter ab arte ratione secundae transformationis: ut vitrum, lateres, testae, caseus, butyrum, panis, acetum, fermentum, et similia innumera: quae omnia aliter sunt a natura, et aliter ab arte. Hanc distinctionem si non adhibuerimus, innumera absurda, tum in Philosophia, tum etiam in Theologia sequentur.

Observetur diligenter vox vel res potius corruptionis in hoc genere, ut et supra monui. Dicimus hominem esse corruptum a satana in primo lapsu. Quomodo autem corruptum aut quousque, num ita solum, ut in eo sint quaedam accidentia alterata, ipsa autem eius substantia manserit inviolata? Imo Scriptura ipsummet hominem, eiusque substantiam asserit esse corruptam, utitur (inquam) substantialibus verbis: verum quod ipsa hominis substantia sit corrupta, ostendi proprio editoque scripto. Quod etiam talis ac tanta sit facta substantiae hominis corruptio, ut non tantum desierit esse bonus, omnesque vel etiam scintillas bonitatis erga Deum amiserit: sed insuper sit factus atrox Dei hostis, tota Scriptura clamat: et probavi id ego quoque praeter multos alios pluribus scriptis.

Si igitur homo adeo foede inversus est, quid potest eo peius ac scelestius dici: aut quod tandem peccatum magis potest esse peccatum, seu quiddam deterius ac horribilius, quam ipsemet homo adeo transformatus est in hostem Dei summum?

Singula peccata aut lapsus, sunt tantum veluti singulae quaedam scintillae ex hoc infernali incendio, singulave folia aut fructus huius pessimae arboris. At perversiss. cor hominis, seu anima rationalis per cor a Scriptura significata, est ille ipse pessimus thesaurus (ut Christus affirmat) ille fons infernalis, et illud sepulchrum dealbatum aut contectum, plenum omni pravitate, utpote ipsi diabolo conformatum, unde istae horrendae pestes exhalant. Illud non estunum peccatum, sed amplissimus fons, cloaca aut sentina peccatorum, et genuinus filius aut imago diaboli, unde infinita vis peccatorum omnibus momentis, sicut vespae et crabrones ex suis examinibus provolant. Cogitemus igitur, quo tandem nomine iste quasi gurges, aut etiam mare omnium peccatorum sit appellandus, an ei iniuria fiat, si vocetur originale peccatum?

Cogitemus quoque, in quam tandem formam aut perfectionem malitiae ille horrendus Dei hostis suum hoc infelix mancipium perducere voluerit, quod ad suum libitum sibi captivavit, an non in summam pessimamque. Quid vero peius peccato? Quare aut peccatum vocetur hoc satanae mancipium, et omnium scelerum mater, aut etiam aliquid eo deterius.

Qualis est pater, tales et filii. Quid vero est in diabolis aliud naturalis aut originalis illa malitia, quam ipsamet eorum mala mens aut malus animus, seu ipsimet toti, quanti quanti sunt? Num volunt somniare eis aliquid accidentarium, veluti quandam malam scabiem aut venenum inhaerere, cum illi substantialiter sint conversi ex angelis lucis in angelos tenebrarum: sicut dicuntur aliquando thesauri mundissimi auri aut argenti in meros carbones converti? Sic igitur et in homine originale aut inhaerens malum, non quoddam accidentarium aut inhaerens malum est: sed ipsum pravum ac perversum cor, pessimaque et perditissima mens.

Opponunt aliqui, oportere tamen distingui creaturam Dei a peccato, quod non est a Deo. Respondeo: Separato tu mihi iam diabolum a sua inhaerente malitia. Non ergo aliter possumus ista distinguere, quam dicendo, hominem ratione primae creationis et praesentis etiam conservationis esse a Deo, sicut et ipsum diabolum: sed ratione istius horrendae metamorphoseos, esse a diabolo, qui nos, vigore efficacis sententiae ac poenae irati Dei, Morte morieris, non solum sibi in vilissima mancipia rapuit: sed etiam ita refudit, recoxit et commutavit, aut (ut ita dicam) metamorphizavit in virum alium (ut Scriptura loquitur) sicut ipsemet inversus est.

Non recte ergo in quodam scripto dicitur, oportere omnino separari substantiam hominis, in quantum illa a Deo etiam in hac corrupta natura formetur ac sustentetur, qualis ea quidem nunc est, a corruptione et depravatione, quae in substantia illa haeret: quia naturae seu substantiae autor sit Deus, peccati vero et depravationis Deus non sit author. Respondeo: Quomodo potest separari idem a seipso? Originarium illud malum aut radicale, unde omne aliud malum oritur, est ipsum lapideum et adamantinum pravumque ac distortum cor, est ille ipse vetus Adam, aut caro, seu animalis homo. Quomodo tu ergo hîc a carne carnalitatem, ab Adamo aut animali homine Adamitatem aut animalitatem separares? quomodo a lapideo corde lapidositatem, quomodo ab imagine satanae (ut ita dicam) imaginitatem, cûm unica tantum quaedam res illa sint? nisi praestigiis numinum ludere libet, ut Alchimistae ab oleo oleitatem, et auro aureitatem separant. Quod si maxime etiam hic aliquis talem separationem vocum, non rerum, quod impossibile est, eo fine facere vellet, ut rem tantam omnimodo, ac rationem versando, ac veluti manibus voluendo aut cogitatione fingendo ac refingendo, tanto magis expenderet: tamen omnino cavendum ei omnibus modis foret, ne istis sophisticis argutiis separando, inani imaginatione Adamitatem ab Adamo, aut lapido sitatem et pravitatem a lapideo pravoque corde, tandem amissa ipsa rei veritate, prorsus evanesceret: amissoque vero radicali malo, inde in nubes suis imaginationibus abstractorum et idearum avolaret, ipsamque pravam mentem aut cor, quam unam Spiritus sanctus in Scriptura accusat, crimine liberaret: si cut nos homines toti in id pronique ruimus, ut nos omnino crimine culpaque omni liberemus, et rationem humanam liberumque arbitrium admiremur et amplificemus.

Nam istud sophisma, quod Deus erit author mali, facile reiicitur: quandoquidem Deus ipse nunc

380 istud lapideum cor, et istum veterem Adamum, ex suo patre vetere Adamo, malam nempe maslam de mala, et (sicut Christus loquitur) genimina viperarum ex viperis, format, generat, ac conservat: sicut etiam ipsum satanam talem, qualis nunc est, servat ac sustentat, cum sit mera ac pura malitia. Neque tamen propterea est aut huius tanti mali aut lapidei cordis primarius autor, sed conservat tantum hanc veteris Adami speciem, aut etiam tolerat ista vasa ignominiae magna patientia, donec aliqua refingat, et reliqua in aeternum ignem abiiciat: qua ratione etiam impium dicitur Deus facere ad diem malam, aut ad tristem poenam. Praeterea possis obiicere, An'non etiam accidentia hominis Deus initio condiderit? An'non etiam haec ipsa accidentia hominis nativa ex parentibus in liberos propagat et servat talia, qualia sunt, sive bona, sive mala? neque tamen propterea concedent Deum esse authorem peccati.

Verum instant isti iterum importune, separandum esse omnino hominem ab eo malo, quod ab extra a diabolo accessit, aut veluti venenum quoddam infusum est. id enim non esse ipsam hominis substantiam, sed tantum quiddam perdens, vastans ac destruens eam. Respondeo: Non est in homine aliquid diversum ab ipsa mala mente aut lapideo corde, quod eum spiritualiter destruat, sicut morbus eum corporaliter conficit: sed est tantum ipsa perditissima, et iam destructissima natura. Originalis malitia non est ita ab extra infusa Adamo, ut multi nunc sentiunt, sicut si quis in bonum liquorem venenum aut aliud aliquod malum iniiciat aut infundat, ut propter illud affusum malum, etiam reliquum sit noxium: sed ita, sicut si quis ipsum bonum liquorem aut cibum invertat, ut illud per se iam malum ac venenatum, aut potius venenum sit: et sicut ipsemet satan per inobedientiam, iusto Dei iudicio et potenti castigatione efficacissimaque poena, ac irae Dei vindicta, substantialiter ex angelo lucis in angelum tenebrarum transformatus, et veluti proiectus abiectusque est.

Tali horrenda metamorphosi etiam homo, praesertim autem anima rationalis, est iustiss. Dei iudicio aut sententia, efficacique poena, ob inobedientiam suam, iuxta praedictam propositamque illi severissimam Dei comminationem, ex imagine Dei in imaginem satanae transformatus: non aliter ac si quis imaginem vel massam auream in plumbeam vel luteam mutaret, vinum in acetum aut aliquem corruptissimum liquorem, ut solent vina corrumpi: aut aurum in scoriam, optimum vinum in aquam, dulcem massam in fermentum: quibus similitudinibus Scriptura ipsa nostram istam horrendam metamorphosin pingit.

Non igitur sic originale malum in homine diversum quippiam est, sicut si aliquem noxium cibum aut etiam dirum venenum hausisset, et intra viscera recepisset, quod per totum eius corpus, ossa ac medullas pervasisset, et horribiliter grassaretur, eumque etiam ad externam maniam ac furiosos motus impelleret: aut sicut satan obsessa corpora horribiliter agitat, cum haec tumultuantia et perturbantia hominem sint ab eius essentia diversissima: sed sic, quod ipsamet anima ex imagine Dei in imaginem satanae, et ex filio Dei in filium diaboli, aut angelum tenebrarum penitûs transmutata est: aut etiam sicut si quis pulcherrimam domum (ut Phil. et Victorini dicta habent) everteret, ac in ἐρείπια seu rudera transformaret, aut etiam in quandam spurcissimam cloacam: ut vere nunc est homo cloaca satanae, qui antea fuit speciosissimum templum Dei.

Obiiciunt aliqui: multa esse in homine adhuc bona et praestantia exreliquiis creationis Dei. Respondeo: Etiam in diabolis sunt adhuc multae praestantes creationis dotes, et quidem multo excellentiores quam in hoc carnali homine: sed tamen quia omnes contra Deum militant, ideo sunt malae et mera peccata. Quid enim aliud sunt, quam iniustitia armata? Sic quoque res se habent in homine. Praeterea Theologia disputat de eo bono, quod in iudicio Dei pro vero bono haberi potest: at in homine omnia sunt contaminatiss. et damnatissima. Quid praestantius ratione? quid ea infensius Deo? Ergo nihil ea scelestius. Abominatio igitur est coram Deo, quicquid est sublime et praestans coram hominibus.

Summa, Originale malum est ille ipse fons omnis mali, omnisque culpae ac poenae in homine. Eum autem dicit Scriptura esse pravum, perversum ac distortum cor, quod tantûm ad malum ruit ac furit inde ab ima infantia: Gen. 6, 8. Ierem. 17. esse cor caecum ac induratum, lapideum et adamantinum, Deuter. 29. Ierem. 31. Ezech. 11. 36. Rom. 1. Ephes. 4.

Quinetiam adhuc clarius Christus ostendit fontem hunc omnis mali, cum affirmat esse illum ipsum pess. thesaurum cordis humani, unde omnis generis peccata, velut ex sepulchro cadaveribus plenissimo teterrimi foetores perpetuo erumpunt et exhalant. Paulus quoque disertissime affirmat, causam omnis mali esse ipsum ἀδόκιμον νοῦν , reprobam mentem, Rom. 1. vanam mentem, Ephe. 4. corruptam mentem, 1 Timoth. 6, et 2 Timot. 3. Ac contaminatam mentem et conscientiam, φρόνημα , sensum, aut (sicut Phil. dicit significare) rationem: διάνοιαν rationem aut intelligentiam, Ephes. 2, 4. Col. 1. Hoc idem vult Luth. significari a D. Virgine illo dicto, Superbos mente cordis sui: quod nempe ea indicet, mentem cordis esse originem mali, et omnis superbiae etiam contra Deum ipsum.

Tota denique Scriptura et omnes saniores Theologi, accusant ipsam animam rationalem, mentem ac cor, eamque dicunt esse fontem omnis mali aut peccati in tota vita: esse illam atrocem bestiam et indomitam feram. Igitur ea ipsa est illud originale aut insitum malum, quod Theologi vocant originale peccatum.

Paulus dicit Rom. 8, τὸ φρόνημα τῆς σαρκὸς , esse hostem Dei, et causam mortis: an'non hocidem est, ac esse peccatum? At Phil. ac Victorinus super novum Testam. dicunt, illud φρόνημα aut sensum significare tum intellectum tum voluntatem. Supra indicavi plenius sententiam Philippi de eo loco. Igitur intellectus et voluntas hominis (quae sunt certe substantia animae) sunt peccatum. Formetur integer syllogismus ita: φρόνημα , sensus carnis est substantia: quia est ipsa ratio, teste Phil. et Victorino: φρόνημα , sensus carnis est peccatum originale: quia pugnat cum Deo, et est causa actualium peccatorum, ac damnationis. Igitur originale peccatum est substantia.

Illa quoque semiphilosophica ratio, quoniam eas pluris mei adversarii faciunt, non parum ad confirmationem veritatis in hac controversia facere potest: quod peccatum in genere, aut peccata revera idem in sacris Literis significat, quod iniustitia, communi more etiam philosophorum ac literatorum

381 loquendo. Iam constat, doctos quoque sentire, iniustitiam esse quiddam internum stabile ac permanens, quod est causa efficiens pravarum ac iniustarum actionum omnium: sicut et Iurisprudentia definit, iustitiam esse perpetuam et constantem voluntatem, suum cuique tribuentem. Quare vicissim iniustitia erit perpetua et pertinax voluntas male iniusteque agens. Verum Iurisprudentia et philosophi agunt tantum de iustitia ac iniustitia habituali, seu post nativitatem accersita aut comparata: Theologia vero agit de naturali seu connata, et ex utero matris allata. Erit igitur iniustitia aut peccatum secundum hanc ratiocinationem illa ipsa nobiscum nata, perpetua et pertinax voluntas prave agendi: quae quidem est secundum omnium philosophorum sententiam substantia, et sane est illa ipsa regina hominem eiusque actiones regens ac moderans, nempe anima rationalis. Aut si ea non est primaria causa, et fons omnis pravae actionis, cur accusatur, cur damnatur, cur in aeternum punitur? Quare aliquod, idque praecipuum originale peccatum aut iniustitia est ipsamet pessima voluntas, mala mens et malus animus, sic ex utero matris natus, nempe anima rationalis.

Platonici finxerunt aliis hominibus initio affundi aurum, aliis argentum, aliis viliores materias, indeque esse eorum diversitatem. Sic etiam Theologi aliqui somniant, Deum in creatione iam condito homini adiecisse quoddam accidens aut munus, quod essetimago ipsius et originalis iustitia, tanquam si formosam puellam corona exornares, ut eos Luth. p. m. ridet. At Scriptura sacra non dicit, homini condito esse affusam aut adiectam imaginem Dei: sed ipsummet ad eam factum, formatum, et fabricatum.

Rectissime igitur illud Paulinum etiam de prima hominis creatione dici posset: Ipsius Dei opus sumus, conditi ob bona opera, quae ordinavit aut praeparavit Deus, ut in eis versaremur. Nempe enim nobilissimam hominis partem, quae proprie homo est, animam videlicet rationalem, intellectum ac voluntatem ita formavit, ut et repraesentaret eum et agnosceret, et diligeret ac coleret, illique serviret in iis omnibus operibus et actionibus, quas ei ille praeparavit et iniunxit.

Convenit hoc etiam cum ipsa philosophia, ratione et communi experientia. Cernimus enim experimurque omnes etiam indocti, intellectum ac voluntatem esse principalia in homine, regere omnia reliqua membra, aut partes eius, et omnes praecipuas actiones efficere: non autem aliquod aliud accidens, praeter hasce substantiales potentias. Hoc igitur velut caput hominis, nempe rationalem animam, Deus ita formavit in creatione, ut esset vera eius imago, utque ei pro eius voto serviret ac obediret, in omni opere bono.

Sed redeo ad Platonicam opinionem. Sicut enim sophistici Theologi somniarunt, Deum initio tantum affudisse aut adiecisse imaginem suam homini, veluti accidens aut ornamentum quoddam: sic etiam multo plures nunc opinantur, diabolum in subversione hominis tantum affudisse ei venenum quoddam malitiae, unde omnes istae pestilentes actiones proficiscantur: et illud accidentarium esse proprie id, quod vocamus peccatum originale.

At Scriptura dicit, hominem in isto horrendo lapsu esse mortuum aut occisum ab illo homicida spiritu, veluti si quis pulcherrimam domum everteret, ac in rudera redigeret: sicut saepe etiam mei Antagonistae hominem postlapsum solent vocare rudera aut ἐρείπια . Nec tamen esse interfectum a satana hominem, testatur Scriptura, sed etiam in novam formam conditum, ut si sibi satan ex illis pulcherrimae domus ruderibus novum quoddam tristissimumque aedificium condidisset, veluti quoddam antrum aut speluncam horribilium latrociniorum, homicidiorum, blasphemiarum, et aliorum teterrimorum scelerum ac flagitiorum. Hinc est, quod Scriptura pronunciat hominem ex diabolo esse, et habere cor pessimum ac distortum.

Ridicula credo haec videntur Philosophiae, cum non legatur tunc homo prorsus corporaliter mortuus sepultusque esse, ac computruisse. At Scriptura dicit, iam ex homine interfecto, qui filius Dei fuerat, esse factum filium diaboli: ex imagine Dei, imaginem diaboli: non quod haec externa ac bruta pars sit tunc prorsus abolita, sed quod potissimum illud cor spirituale, quod Deum repraesentabat, agnoscebat, et colebat, fuerit (ut Scriptura loquitur) excisum, ac pro eo intrusum cor lapideum et adamantinum, quod diabolum patrem suum repraesentaret, eique serviret, et contra Deum hostiliter militaret ac fureret: hoc est, anima rationalis, quam Scriptura in corde collocat, est per horrendam quandam ineffabilemque metamorphosin iam prorsus essentialiterque corrupta, et in novam tristissimamque formam, quae est ipsius infernalis cacodaemonis imago aut larua, transformata.

Rectissime igitur, ac secundum Scripturae sententiam dicere possumus illud Paulinum inversum, quod homo non renatus aut vetus sit diaboli opus, conditum ad opera, quae ei praeparavit, ut in eis versaretur, ac illi contra Deum et omnem pietatem ac honestatem serviret.

Evidentissime hoc ex eo patet, quod nisi illud primum opus Dei fuisset a satana eversum, et novum conditum, non necesse esset veterem hominem conteri, mortificari, ac omnino exui, sepeliri, et aboleri: nec nunc necesse esset, novum hominem aut novam creaturam condi. Si non transformasset satan spirituale cor Adami in lapideum, non esset necesse nunc illud diaboli opus destrui ac excindi, et novum cor in homine creari, ut propheta et David loquuntur.

Nec igitur satan tantûm veluti venenum quoddam aut accidentarium malum in Adamum effudit, cum eum in paradiso vicit, cepit, ac in suam potestatem redegit: sed ipsum Adamum iuxta Dei sententiam atque adeo vi et vigore illius iustissimae Dei sententiae, Morte morieris, interfecit, extincta in eo imagine Dei, et insuper condidit in eo novum hominem, quem nunc veterem Adamum nominamus, formatum ad suam imaginem pro eius libitu.

Bella vero corruptio esset, et scilicet tanto artifice digna, si ille Adamo solummodo tale quoddam pravum accidens apposuisset, relicta ei bona Dei substantia. Ille vero totum hominem, et presertim illam nobiliss. hominis, aut etiam mundi reginam, rationem, seu animam rationalem ita recoxit ac refudit, ut sicut antea fuerat elegantissima dilectissimaque filiola, et viva operosaque imago viventis Dei: ita postea sit facta ipsius novi domini, nempe infernalis cacodaemonis deformissima filia ac imago, et plane veluti futia quaedam: et sicut antea erat fons et unica causa aut mater omnis iustitiae, omniumque bonarum actionum,

382 ita iam sit primaria scaturigo omnis iniustitiae, et omnium actualium peccatorum.

In hanc igitur detestandam perfectionem aut novam formam, iste mille artifex istam reginam mundi rationem perduxit et transformavit, ut porro ei promptissime cum omnibus suis bonis serviret, utque esset primaria mater omnium scelerum, ut denique esset veluti cloaca ac officina quaedam omnium diabolicarum machinationum contra illum viventem Deum ac creatorem suum. Hoc ingens et terribile opus, machinam aut aedificium satanae ut filius Dei destruat, inter alia, in hunc mundum venit, et tam graviter hîc sudavit, utque novam creaturam, novumque hominem Deo patri, ad regnum eius instaurandum, condat et creet.

Observa, et toto pectore retine, quod sicut Deus ipsam proprie animam rationalem ita formavit, ut esset eius imago, utque esset fons, officina ac mater omnium bonarum actionum, et dilectissima cultrix eius: ita satan eandem sic transformavit et fabricavit, refudit aut recoxit, ut sit viva eius imago, sitque mater, fons et causa omnium malorum, ipsique suo novo figulo promptissime serviens, et unica paratissimaque cultrix et miles contra Deum et omnem pietatem ac rectitudinem.

Hic igitur ipse novus satanae homo et filius diaboli, nempe eius distortum cor, et mala mens, pessimusque animus aut imago satanae, est illud originale malum aut peccatum, de quo omnia actualia peccata prodire, veluti ex pessimo quodam thesauro, aut etiam lerna malorum, Scriptura testatur (ut superius saepius diximus,) et non quoddam accidens in hoc homine.

At hîc aliqui suis Dialecticis ratiunculis et regulis occupati et intricati, nobis obiiciunt, haec videri Manichaeorum deliria: quia et ipsi dixerint, naturam esse malam, et corruptam, etc. Respondeo: In eo damnantur Manichaei, et cum veritate pugnant, quod originem corruptionis naturae non ex peccato deduxerunt, sed ex ipsa mox creatione. Dixerunt enim esse duos deos et duos creatores: alterum bonum, alterum malum: quorum alter bonam creaturam ac naturam crearit, alter malam, et inde esse peccata in hac vita. Conveniunt vero in eo ad amussim Manichaei cum istis adversariis, quod senserunt illam nativam malitiam esse quiddam separabile, et diversum a substantia hominis.

Quare ne patiamur sub figmento criminis errorisque Manichaei nobis caelestem veritatem de manibus extorqueri, nosque inanibus terriculamentis de possessione sanae doctrinae depelli, quam liquido in praecedentibus ex verbo Dei demonstratam esse, quivis pius ac intelligens vel manibus palpare potest.

Obiiciunt porro inepti quidam hinc secuturum, diabolum esse creatorem, si peccatum originale est substantia: quia ipse est pater peccati. Respondeo: Nequaquam id sequetur, nec est magnae potentiae aut artis optimam substantiam corrumpere, et ex ea malam facere. Innumerae artes sunt, quae ex aliis substantiis alias faciunt, ut ex luto lateres aut testas, ex alia mixtura vitrum: quin etiam ancillae ex lacte faciunt varias substantias casei, seri, recoctae, butyri, et aliorum innumerorum lacticiniorum, neque tamen propterea sunt vel creatrices vel deae.

Quin potius inde sequetur, satanam esse creatorem, si dicemus illum, non illam bonam Dei substantiam aut creaturam invertisse et corrupisse: sed suam quandam rem aut creaturam ceu venenum quoddam in hominem infudisse aut induxisse, quam videlicet ille crearit aut fecerit. Ita videmus istos, dum absurda quaedam veritati obiiciunt, in medio illorum versari.

Quod si anima rationalis non est causa ac fons omnium peccatorum actualium, sed quoddam externum accidens: cur igitur accusatur a tota Scriptura, quae illi talia peccata tribuit? Cur etiam propterea a Deo damnatur aeterno exitio, ut et supra dixi?

Ex hisce et aliis plurimis tum Scripturae testimoniis, tum etiam inde deductis argumentis, liquido patet, illum fontem mali et peccatorum actualium, illumque regem regnantem in homine ad omne malum contra Deum pugnantem et a Deo damnatum, esse praecipue ipsummet pravum, perversum ac lapideum cor, seu rationem aut animam rationalem, in diaboli imaginem transformatam: quae est vel principalissima ac nobilissima totius hominis substantia.

Hinc igitur illud liquet, quod praecipue effectum cupivimus, Scripturae locutiones substantialibus verbis de peccato originali et de imagine Dei ac satanae, deque veteri ac novo homine loquentes, firmissime retinendas, et nequaquam istorum sophismatibus ac glossis invertendas ac corrumpendas esse.

Hasce meas tres sequentes oratiunculas aliquando pro more in Academiis propositas, ideo volui reliquis opusculis inserere, quia multa partim de lingua Hebraea, partim de natura versionum, ac etiam Sacro volumine et forma theologici studii, continent: quae nequaequam aliena sunt a nostro instituto. Quod si non ratione materiae aut rerum quae tractantur in eis, huc referri possent, at certe ratione finis aut scopi huc omni iure pertinerent. Hortantur enim Lectores ad studium Sacri sermonis, et sedulam lectionem ac cognitionem Sacri voluminis: quod vel maxime toto hoc Opere effectum cupimus.

Cum desiderio gratificandi piae ac studiosae iuventuti, vel potius eam suis praeclarissimis studiis iuvandi, de voluntate Illustrissimi principis aliquid etiam Hebraice profiteri constituissem: plures causae inciderunt, cur omnino adhortationem aliquando ab initio proponendam esse putaverim, praecipuae tamen sunt hae:

Ante omnia, quod iam longo tempore nihil in eam sententiam hoc loco ex professo dictum est, quo studiosa iuventus ad desiderium huius linguae excitata fuisset.

383 Postea, quod, proh dolor, sunt nimis pauci hoc tempore, qui Theologica studia curent, dum unusquisque potius lucrosas, quam pias ac Ecclesiae et verae religioni salutares artes sectatur: tum ii ipsi qui Theologiam sequuntur, nimis compendiaria via, neglectis necessariis mediis ac instrumentis, ad eam pervenire conantur, atque ita veluti non bene iacto fundamento parum firmum aedificium, maximo cum suo et auditorum damno moliuntur.

Huc accedit, quod cum singulae artes ac vitae genera suas quasdam utilitates ac laudes ostentent. suosque eximios praecones habeant, omnes ad sese attrahunt: ac sola haec, cuius utilitas non ita in propatulo exponitur, a plerisque hoc tempore negligitur.

Nec illa profecto minima mihi causa fuit, tum orationis tum et lectionis huius, quod cum extrema eaque multiplex necessitas me aliosque meos in Theologica professione collegas coegerit, Philosophiam et omnem plane humanam rationem ac sapientiam ex Theologiae foro, ac rerum divinarum iudicio, contra quosdam cauponatores et adulteratores caelestis veritatis submovere: multi suspicari videntur, nos vel malevolentia, vel studio crescendi alios' ve deprimendi, vel denique etiam fanatico quodam spiritu aut motu percitos omnes bonas literas, Philosophiamque odisse ac proculcare, et de manibus studiosae iuventutis excutere conari.

Quas aliquorum (ne quid initio, ubi εὐφημεῖν δεῖ , gravius dicam) suspiciones et antea edito libello de metis aut materiis scientiarum, et nunc etiam commendatione ac lectione Grammatices, quae ipsa quoque una Philosophiae pars est, refutare volui. Taceo hîc, quod et in aliis meis scriptis ac lectionibus me de Dialectica, Rhetorica, Philosophia morali et naturali, atque adeo omnibus utilibus humanae vitae studiis, artibus et ordinibus liberalibus ac illiberalibus praeclare sentire, abunde crebroque testatum fecerim.

Hasce longe iustissimas rationes huius meae declamatiunculae cum habeam, omnes auditores, praesertim autem doctissimos magistros, et dilectissimos collegas oro, uti me de Hebraeae linguae necessitate ac utilitate dicentem non tantum patienter, sed et benigne amanterque audiant.

Multae igitur sunt gravissimae causae, cur haec lingua studiosis verae pietatis et religionis omnino discenda ac percipienda sit, quas ordine recensebo, sermone si non eleganti ac ornato, at certe simplici et perspicuo, bonasque ac utiles res continente, ut saltem sensa nostra (qui sermonis primarius usus est) studiosa iuventus liquido percipere possit. Neque enim me Rhetorem esse profiteor, et simplici ac perspicua oratione studiosi verae pietatis in rebus Theologicis contenti esse possunt ac debent. ἐθλὸν γὰρ τὸ σαφές, καὶ ἁπλοῦς ὁ λόγος τῆς ἀληθείας .

Ante omnia autem de dignitate huius linguae dicendum esset, et multa sane ac praeclara sunt, quae in eam sententiam dici possent: sed temporis angustia et rerum aliarum quae dicendae erunt, copia impeditus, tantûm singulis verbis, veluti punctis quibusdam singula notabo.

Summa igitur dignitas, amplitudo et veluti maiestas quaedam huius linguae ex pluribus demonstrari potest. Hunc enim sermonem primum Deus in ipsa creatione generi humano indidit, reliqui postea exorti sunt.

Hoc idioma Deus placatus ac propitius generi humano ad celebrandum ipsum, et mutuam officiorum communionem largitus est. Alia iratus ob impiam profanamque superbiam ac conspirationem in poenam, dissidium ac horrendam dissipationem gentium immisit. Unde sequuta est tanta distractio miserorum mortalium, ut alius loquelae populus alium vix pro homine habeat, negligat, aut potius insuper oderit, detestetur, atrocibusque bellis infestet.

Hoc sermone primi nostri parentes, quod etiam ipsorum et liberorum propria nomina testantur, et postea omnes patriarchae, prophetae et alii, per quos Deus nobis veram religionem constituit, quique fuerunt veris virtutibus ornati, meritoque nobis suspiciendi heroes, sunt loquuti. Nec tantum summi illi viri eo usi sunt, sed et ipse verus et omnipotens Deus, eiusque unigenitus filius, noster unicus redemptor ac servator.

Haec lingua aliarum omnium mater est, quod et nomina Hebraea in Graeco alphabeto protestantur, et vocabula ipsius in omnes linguas sparsa, et novitas Graecae, ac praesertim Latinae linguae, ut postea dicetur.

Excellit haec lingua omnes alias, cum multis aliis nominibus, tum castitate phrasium, brevitate et mirabili energia, ἐμφάσει aut significantia

Sola hac primum vera religio consignata, nobisque tradita est. In qua summa bona consistunt, sive gloriam Dei, sive humani generis salutem spectes: ut merito sola haec sancta vocetur, ut in qua initio est omnis vera sanctitas comprehensa, et humano generi tradita.

Illud quoque leve nequaquam est, quod cum omnes aliae linguae multa inutilia, multa etiam iniusta ac denique foeda, turpia contineant ac doceant: sola haec tantum veram ac sacrosanctam, Deo placentem, omnibusque hominibus salutarem pietatem proponit.

Denique et hoc expendamus, quod cum Pythagoras, Plato et Cicero dicant, eum qui rebus nomina imposuit τὸν ὀνοματουργὸν , longe sapientissimum fuisse: oportet unam quamque linguam eo praestantiorem augustioremque esse, quo a celebriori praestantiorique artifice aut architecto profecta est. At haec sive ipsum viventem Deum, sive primos illos parentes, in sua integritate Deo ac omni vera sapientia plenissimos, authores habuit, necessario certe omnium longe praestantissima, dignissima et augustissima fuerit.

Sed nolo in hoc dignitatis loco immorari diutius, transibo ad locum utilitatis, quoniam ea machina maxime hominum corda permoventur. Verum non agemus hîc de inhonesto, aut etiam pecuniario utili: sed de eo, quod ad aeternam felicitatem conducit, quod prorsus cum vero honesto idem esse deprehenditur.

Primum igitur, ut a Deo incipiamus, ex quo, per quem et in quem sunt omnia: constat omnibus Christianis, ex sacra historia linguarum cognitionem esse singulare Dei donum, olim sanctissimis Apostolis ad illustrationem et propagationem caelestis doctrinae caelitûs, ingentique miraculo donatum. Porro autem, praeterque quod Dei donum est, eoque merito magnifaciendum: etiam illud expendatur, magnique

384 fiat, quod Deus tum olim, tum et hoc tempore instaurationi purae doctrinae, linguarum cognitionem adiungendo, abunde testatus est, eas illustrandae ac conservandae et propagandae caelesti veritati cum primis utiles, atque adeo necessarias esse. Quocirca duplici de causa linguas discere ac colere debemus, tum propter authorem tanti muneris Deum: tum quod idem ostendit, eas propagandae ac conservandae caelesti veritati perutiles esse

Deinde tum propria conscientia, tum veritatis adversarii saepe necessario nos ad consulendam hanc linguam fontesque Hebraeos compellunt. Nam alias quidem variae dubitationes ac tentationes in cordibus hominum exoriuntur, ut confirmandae conscientiae causa necesse sit nos ipsos fontes inspicere, quod ea alio qui in versionum rivulis non perinde possit certo acquiescere, ac veluti suam ardentissimam sitim restringuere.

Alias vero adversarius veritatis aut ipse linguis abutitur, cui eisdem armis obviandum est, aut alioqui in solius interpretis fide, citato alio versore acquiescere minime vult: ut sit necesse eum evidenti nativi sermonis proprietate aut veritate refelli ac retundi. Ut vero maxime neutra harum fraudum adversarius grassetur, at dici non potest, quam multa eaque evidentia argumenta saepe diligens consideratio nativi sermonis sacrarum Literarum in controversis locis pio doctori pro veritate contra errores suppeditet: cuius rei aliqua exempla postea indicabuntur. Nunc tantûm hoc expendamus, cum de liberi arbitrii aut naturae corruptione agitur, adversarii dicunt esse caliginem, esse imbecillitatem, languorem, morbum, aut vulnera saucii peregrinatoris. At Scriptura dicit esse caecitatem, esse mortem ipsam: nec mortem solum illius (ut ita dicam) angelicae vitae viriumque, sed et contrariam priori vitam, aut diabolicas vires, ut Deum eiusque sapientiam stultam iudicet, extreme oderit ac detestetur. Sic Sophistae aut Sorbonistae dicunt tantum accidentia in corruptione et renovatione mutari. At Scriptura dicit, ipsum totum hominem ac cor eius esse malum ac perversum, esse lapideum et excidendum, ac contra novum divinitus creandum, et homini donandum. Ubi originalis sermonis vocabula accurate expensa, cum omnia sint substantialia, potenter adversarium refutant: ut propugnatorem veritatis, confutatoremque errorum hac lingua instructum esse omnino oporteat, nisi semiermis infeliciter cum hoste praeliari, et veritatem prodere meditetur.

Tertio, laudatur illud poetae, quod dulcius esse ipso fonte bibantur aquae: sed sacra Theologia non solum maiori suavitate ex ipsis sacris Literis, idque suo nativo sermone loquentibus hauritur: verumetiam certius, explicatius ac tutius.

Nam sicut aqua in ipso quidem primario fonte pura, gelida, sapida, recensque ac salubris est, contra autem in progressu vel solis, aeris, ventorum vel pluviae, aliarumque rerum aut animalium, praesertim venenatorum culpa inficitur ac corrumpitur: ita et vera doctrina non perinde remanet pura sinceraque ac salubris, per plures linguas, cogitationes ac homines traducta, sed subinde aliquid vitii corruptionisve contrahit, tanquam si per quosdam non mundissimos canales transfusa esset. Nec solum ad veteris Testamenti salubriorem ac magis genuinum sensum pervestigandum lingua Hebraea conducit, sed etiam novi, quod tum in singulis vocibus, tum et in integris phrasibus, atque adeo sententiis Hebraismis est plenissimum, nec sine hac lingua ullo modo feliciter tractari potest.

Quarto, ipsemet filius Dei praecipit, ut summa diligentia scrutemur sacras Literas, tantamque etiam esse ait singularum vocum atque apicum vim, ut caelum et terra sit potius casura ruituraque, quam unicum ex illis futurum irritum. Quare si vere ac diligenter Scripturas, secundum gravissimum Christi mandatum, scrutari volumus, necesse est etiam ipsas singulas voces, literas et apices in suo nativo sermone ac significatione considerare ac expendere, ita ut eae et nobis notae perspectaeque sint, et aliis a nobis pro poni ac exponi queant.

Huc et illud recte referri potest, quod Scriptura vetat spiritus extinguere, et praecipit ut si sedenti fuerit revelatum, loquens consideat et taceat. Tales enim spiritus revelationes potissimum tum contingunt, cum in timore Dei, verbum ipsius diligenter meditamur ac scrutamur, singulasque sententias ac voces, suggerente ac illustrante eas nobis Spiritu sancto, expendentes solerter trutinamus.

Quinto, ut maxime alia non perinde nos moveant, aut ipsius doctrinae lux, perspicuitas et certitudo, siquidem Deum ac aeternam salutem curamus, invitare aut etiam attrahere nos ad hoc studium debebat. Non enim cogitari potest, quantum lumen, certitudinem ac evidentiam rebus ipsis saepe hoc originalis sermo afferat. Laudatur ab eruditis sermo, qui πρὸ ὁμμάτων ποιεῖ . i. res ipsas ante oculos pingit, ac quasi coram oculis spectandas et contemplandas exhibet: at vero vix credi queat, quam saepe singula sacrarum Literarum verba res ipsas perspicue significanterque exprimant, et revera coram oculis aliisve sensibus spectandas ac contemplandas proponant.

Sexto, experientia in rebus omnibus evidens argumentum veritatis aut falsitatis, damni aut utilitatis, innataeque bonitatis aut malitiae haberi solet. Nec enim facile sese ita diu pertinaciterque occultat nativa uniuscuiusque rei vis ac ingenium, quin tandem temporis progressu in opus erumpat, atque ita etiam veluti in lucem suam et sponte prodeat. At si vel horrendas tenebras proximorum seculorum, vel infelicem expositionem Scripturae scriptorum, qui ante haec tempora vixerunt, ac linguas ignorarunt, deplorare, aut etiam insectari liberet, nimis spaciosum campum et veluti vastum quoddam mare ingrederemur. Nam ut taceamus alios levioris notae scriptores, ipsemet Divus Augustinus super Psalmos scribens, ita eos infeliciter, imperitia Hebraeae linguae exponit, ut potius suas quasdam pias meditationes conscripserit, quam ipsos exposuerit ac illustraverit. Non enim raro ei (quod pace tanti viri dixerimus) aliud pes, aliud rhythmus canit aut agit. Contra autem inspicite lucem aut perspicuitatem, felicissimamque Scripturae illustrationem, quam nostri temporis meliores ac sinceriores scriptores exhibent. Saepissime reperies eos beneficio huius linguae evoluta explicataque una aliqua Hebraea aut Graeca voce, summam optimarum rerum copiam depromere, ac veluti absconditum quendam thesaurum caelestium opum miseris mortalibus patefacere et elargiri.

385 Si hic liberet corruptelas verborum in versionibus sacrarum Literarum, et inde exortos gravissimos errores recensere, longissimum catalogum recitare possemus. Sed tamen fidei faciendae gratia aliquot tantum voces aut loca Scripturae brevissime percurremus.

Error, et longe gravissimus omnium Graecorum Chronicorum, quod iam septimum millenarium a condito mundo numerant, inde potissimum exortus est, quod Gen. 5 aliquoties Meath centum singularis numeri, pro Meoth pluralis olim versores eorum acceperunt. Ubi ex re parva, nempe unica vocula, longe maximus error est exortus.

Idololatria invocationis sanctorum, valde confirmata est illa depravatione primae ac illustrissimae promissionis de Christo, quod inscitia linguae, Ipsa conteret caput serpentis: pro ipso semine converterunt. Unde simul etiam prima et amplissima promissio, atque adeo fons promissionum de victoria et liberatione Meschiae obscurata, vel etiam pene funditûs sublata, aut certe ad mortuos hoies est translata.

Hanc eandem idololatriam confirmant Papistae perversione dicti lacob Gen. 48, Invocetur nomen meum super pueros hosce: cum eos tantum a se cognominari ut filios adoptivos praecipiat.

Sic massam tuentur illa corruptela loci Gen. 14, Melchisedech obtulit panem et vinum: cum in Hebraeo sit clare, Protulit aut deprompsit hozia חוציע .

Eadem ratione imperiti linguarum sophistae fecerunt ex matrimonio sacramentum, quia vulgata versio Eph. 5, vertit vocem μυστήριον sacramentum: cum ea vox longe latius pateat, et Paulus dicat, Mysterium esse coniunctionem Christi cum Ecclesia, non hominum coniugium.

Simili occasione errant gravissime pontificii in interpretatione Legis, quod cum ea prima specie tantum externas actiones imperare aut prohibere videatur: ut honorandos parentes, non occidendum, furandum, adulterandum: illi non intelligentes synecdochen Hebraeam, putarunt solam externam disciplinam a Decalogo flagitari, eamque nobis esse iustitiam coram Deo. Ex qua legis ignoratione tum originalis, tum et actualis peccati, atque ita etiam totius redemptionis et Meschiae inscitia est consequuta. Cuius synecdoches ignoratione, etiam Vuittebergae olim absente viro Dei Luthero, Carolosta dius ex dicto, In sudore vultus tui comedes panem, damnationem omnium studiorum ac liberalium artium extruere, et ad mechanicas aut βαναύσους deficere voluit.

Sic Papistae vocem Pecccatum tantum de singulis pravis factis accidentibusve Latine aut etiam philosophice accipientes, Gratiam de inhaerentibus virtutibus intelligentes, Iustificationem ad Latinam etymologiam iustum facere expendentes, Fidem de professione aut noticia doctrinae accipientes, et non intelligentes aut scrutantes nativam Hebraeamque harum vocum significationem: ubi Peccatum omnia cum lege Dei pugnantia, et maxime ipsum pravum, Deoque inimicum cor et distortam mentem ac imaginem diaboli, Gratia gratuitum favorem, Iustificatio absolutionem, aut peccatorum iniustitiaeve condonationem: Fides autem affectum aut constantem motum animi cum Deo per mediatorem de reconciliatione agentem significat.

Hasce, inquam, illi primarias voces foedissime invertendo, totam Christianam doctrinam de peccato originali, libero arbitrio, iustitia, fide, invocatione, officio Christi et iustificatione, nova obedientia, ac bonis operibus prorsus perverterunt.

Sic vocem Perfectionis in dicto Col. 3, Charitas est vinculum perfectionis, non intelligentes integritatem aut coniunctionem partium significare: inde operum iustitiam statuere, tanquam illa demum nos vere perfectos ac iustos reddant. Sic et saepe alias eadem illa vox τέλειος תמים non summam perfectionem, sed tantum integritatem aut sinceritatem in Sacris Literis significat.

Sic nunc in controversia de libero arbitrio quidam gravissime hallucinantur, humano more intelligentes voces istas: Auxilium cum aliquo aliquid posse, aut nihil posse sine eo. Verum ad Scripturae proprietatem eas debebant expendere, ubi auxilium Dei pro tota causa liberationis ponitur, et Christo perinde vox Sine Iohan. 15 omnem bonam vim homini adimit, solique gratiae ipsius adscribit: ac palmes prorsus nihil est, aut potest sine vite, sed omnia inde habet, vivit, ac urget.

Sic in controversia de Evangelii definitione, proprietate ac discrimine a lege, in eo aliqui peccant, quod volunt cernere vocem Evangelii aliquoties in Scriptura totam doctrinam significare, ut se author eius definitionis, Anno 1548 in disputatione Isinderi, et in quadam declamatione de Ecclesia publice declaravit. Nolunt item videre in dicto, Lucae ultimo, unde ea definitio sumpta est, vocem Poenitentiae solam contritionem significare, quodque fides sub adiuncta praedicatione remissionis peccatorum contineatur. Item, quod volunt nec ipsi quidem, sicut nec Papistae, in Decalogo Synecdochen Hebraeam intelligere, eoque pueriliter somniant in Decalogo reprehendi tantum actiones ibi expresse nominatas: et denique quod nolunt expendere vocem Iohannis Apostoli, qui dicit, peccatum esse ἀνομίαν ideoque nihil pro peccato habendum, quod non pugnet cum lege, et vicissim reprehendatur ac oppugnetur a lege, quare omnia peccata necessario argui a lege.

Haec vero una vox ἀνομίας , eo loci ineptissime et obscurissime ab interprete veteri reddita, Papistarum supra indicatum errorem de peccato clarissime redarguit, ut hic unica vocula duos gravissimos errores, de natura peccati, et discrimine Legis ac Evangelii, recte expensa tollere queat: tantum beneficium cognitio linguarum mortalibus in religione praebere potest.

Paucorum verborum prava versio saepe integra capita Scripturae obscurat ac pervertit: ut Psal. 2, Apprehendite disciplinam: pro, Osculamini filium: et 51, Incerta sapientiae manifestasti: pro, absconditam sapientiam revelasti mihi. Sic in Psalmo, Nisi Dominus aedificaverit: vetus versio, Flii excussorum, prorsus non intelligitur. Ac secuta est alia recentior, quae vertit, Filios iuvenes: quae et ipsa impegit. Vox enim בנינעורים , filii iuventutis, significat filios in iuventute parentibus natos: sicut uxor iuventutis aut adolescentiae, Esa. 54, et Malach. 2, iuvencula a iuvene ducta, Graecis κουριδίη ἄλοχος . Sic dies et peccata iuventutis aut adolescentiae: sic filii senectutis, in senectute nati, Genes. 37. Eos igitur demum filios dicit

386 parentibus senibus firmum praesidium esse contra adversarios, qui nati in iuventute, iam maturuerunt, ac ad virilem robustamque aetatem pervenerunt.

Vox Testamenti, quod ea in Hebraeo, quin et in Graeco foedus significat, plurimum facit ad explicationem Sacramentorum, ad refutandos in coena Domini errores: sic et eruditiore expositione pronominis τοῦτο Lutherus Carolostadium refutavit: et nos hoc tempore voce κοινωνίας adversarios urgemus, quam significare participationem iam ipsimet confitentur.

Vex ὑποστάσεως Hebr. 2, non recte pro substantia accepta, innumeras olim opiniones ac interpretationes peperit. At is qui ex natura sermonis scit eam significare fiduciam, amplissimum inde lumen ac noticiam tantae rei concipit. Quam significationem prolixius in libello de voce et re Fidei exposui ac probavi.

Nunc igitur tantum hoc unum addam, Paulum ipsum in eadem epistola capite 3. eandem vocem ac rem, atque adeo ipsius fidei naturam exposuisse. Cum enim dicat, nos esse participes Christi: addit conditionem, Si modo in inchoata fide aut fiducia perseveremus. Graece sic: μέτοχοι γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ, ἐαν περ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους βεβαίαν κατάσχωμεν . Eandem sententiam in eodem capite repetit, dicens: nos esse domum aut in familia Christi, si modo fiduciam et gloriationem Dei usque ad finem firmam retineamus. Graece enim inquit: χριστοῦ οἶκος ἐσμὲν ὑμεῖς, ἐάν περ τὴν παρρησίαν καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος μέχριτέλους βεβαίαν κατάσχωμεν . Iam confer hasce duas sententias, reperies easdem prorsus res eisdem pene verbis Apostolorum repetere, et tantûm pro voce ἀρχὴ τῆς ὑποστασεως inchoata fiducia, παρρησίαν καὶ καύχημα τῆς ἐλπίδος ponere. Quae proprie ingentem aut ardentem quandam fiduciam, et veluti audaciam accedendi et aggrediendi aliquem indicat. Ex qua unius vocis expositione ingens lumen ac robur nostra doctrina de fide contra Papisticam dubitationem accipit: quae sine ipsorum fontium inspectione et linguae peritia nequaquam haberi potuisset.

Sic Lucae 7. parva paricula ὅτι , quia dilexit, non recte accepta, multum auxilii iustitiae operum contra totius textus concordem sensum attulit. At si animadvertimus tantum rationalem, non etiam causalem esse, hoc est, probationem assertae sententiae, non autem causam indicati effectus: facile verum sensum deprehendemus, et pontificios redarguemus.

Significat enim eo loci ea coniunctio idem quod Nam aut Enim, et non idem quod propter. Non enim ibi Christus docet Pharisaeum quae sit causa, cur peccatrix mulier sit remissionem peccatorum aut iustificationem adepta. nec enim erat docilis, qui discere causam rei cuperet, ut qui adhuc rem ipsam seu factam iustificationem prorsus pernegaret. Non erat quaestio, qua causa aut merito sit iustificata: sed an omnino sit iusta coram Deo, aut non? Id negabat in suo corde Pharisaeus: affirmabat autem Christus. Quare convincit eum Dominus evidenti ratione aut argumento ab effectu sumpto, quod ea sit iam magis coram Deo iusta per remissionem peccatorum, quam ipse, qui adeo de sua operum iustitia confidebat. Non dicit, Si vis scire causam iustificationis ipsius, dicam tibi eam: sed inquit, Tu negas hanc mulierem esse iustam, et Deo acceptam, at ego aio esse iustificatam: quod probo ex effectu, quia diligit ardentissime. Ideo Lutherus recte vertit Denn rationali vocula, et non Darum causam efficientem indicante. Verum de hac voce ac loco in libello de Fide prolixius dictum est. Eadem ratione prava versio Psalmo 1, Non resurgent impii in iudicio, aliquibus negandae resurrectionis ansam praebuit. Sic vox Donec, Luc. 1, Non cognovit virum, donec peperit primogenitum: praebuit occasionem Heluidio disputandi contra Deiparae virginitatem, et asserendi eam plures habuisse filios post Iesum.

Sic vocula Ex, quia in Latino Ex crebro materialem causam notat, dat Osiandro occasionem, ut Phil. 3, iustitiam Ex Deo substantialem iustitiam intelligat, et alius quispiam eodem errore voculam, Ex semine divino renati, 1. Pet. 1, de materiali causa philosophatur.

Quam duras tentationes et ingens impedimentum in profectu verae Theologiae expertus sit Lutherus p. m. ante illam divinam illuminationem ex non intellecta phrasi Iustitia Dei, dum eius substantialem aut legalem severamve iustitiam ab Evangelio praedicari putat, ut et nunc quidam contendunt, ex praefatione eius in primum Tomum Latinum abunde patet. Idem erratum et Osiandro causam sui furoris praebuit.

Iacobi 5 est: Infirmatur quis, accersat presbyteros Ecclesiae, et orent pro eo, ungentes eum oleo in nomine Domini: Et oratio fidei servabit laborantem, erigetque eum Dominus. Vulgata habet in vetustissimis exemplaribus, et etiam in quadam publica precatione inde facta, Allevabit: id forte negligentia librariorum est corruptum, et factum Alleviabit. Deus bone, quam belle nugantur Papistae, inter quos etiam Sidonius, quomodo eorum Sacramentum iniunctionis alleviet aegroto molestias abigendo spectra. At in Graeco perspicuus est sensus, de miraculosa aut etiam precibus impetrata sanatione ἐνεργει .

Quam saepe etiam, ubi versio non prorsus male vertit, aberrarunt Lectores, atque adeo etiam interpretes, Thomas, Lombardus, Hugo, ac alii innumeri, praesertim de genere sophistarum prolixe de sensu alieno ἀπροσδιόνυσα garrientes, crebro ostendit Erasmus in suis Annotationibus.

Dies me profecto deficeret, si tantum illustriora errata aut certamina ex singulis voculis ac linguae ignorantia orta recensere velim. Haec tantum opiter percurrere volui, ut videretis non esse inane figmentum quod nunc dicimus, quod sicut ingentia damna ex ignoratione linguarum necessario percipiantur: ita etiam contra summa commoda ex earundem cognitione etiam in Theologia haberi queant. Quod prolixius ac plenius ex Annotationibus Vallae, Erasmi, et aliorum recentium expositorum in sacras Literas cognosci potest.

Sed volet forte hîc aliquis etiam contrariam experientiam opponere ac dicere: Cur igitur Hebraei, qui totum vitae spacium huic linguae impendunt, adeo graviter ac foede in sacris Literis errant? Respondeo: Non omnia in sola linguae huius cognitione sita sunt. Verissimum enim illud est Hoseae, quod viae Domini sint planae, et iusti inoffense ambulabunt per eas: impii autem corruent in eis. Spiritu Domini,

387 veluti authore et architecto omnis boni, ante omnia opus est, qui primum nos vere cupidos facit veritatis, et hostes errorum, omnisque sophistices, praesertim autem in sacris Literis ac rebus divinis. Unde etiam simul fimus assidui et intenti in sacrarum Literarum studio ac scrutatione, ubi linguae utilitas cumprimis elucescit.

Secundo, largitur fidem aut aliquam summariam agnitionem Christi, nec ipsam quidem sine verbo Dei, quae postea nobis est veluti clavis Scripturae.

Tertio, accendit fulgentius quoddam lumen in cordibus nostris, ut verum cernere, ac a falso distinguere possimus: suggerit etiam ac illustrat nobis dicta utilia ad cuiusque loci aut dubii explicationem, atque ita nos inducit in omnem veritatem, nostras novi hominis imbecillitates ubique veluti manu sua ductando, lapsantesque sublevando.

Quarto, perpetuis spiritualibusque exercitiis illas antea in nobis excitatas et accensas, aut verbo Dei commonstratas noticias, quae antea tantum theoricae erant, nouc prorsus practicas insitas ac vivas vigentesque tanquam igniculos quosdam ardentes in corde reddit.

At Iudaei contra habent suam quandam fidem aut summam noticiae de Deo et Messia erroribus longe plenissimam, ea δόξα βιάζει τὴν ἀλήθειαν . Ad eam omnia trahunt ac torquent violenter, quantumvis, et verba Scripturae et res, ac denique ipsorum propria conscientia propalam repugnent. Possidentur quoque et agitantur a malo genio, qui facit ut videntes non videant, et audientes non audiant, praeterquam quod naturali coecitate alioqui laborant. Carent denique omnibus bonis artibus, praesertim dicendi, et pene ipso communi iudicio ac sensu in talibus rebus.

Quin nec ipsam quidem suam linguam intelligunt. Nam ut maxime de singulis vocibus aliquid vere sentiant, tamen nec phrases, nec figuratas dicendi lo quutiones perspiciunt: quam partem Grammatices prorsus ignorant. Denique ubi semel res ipsas, quae in Bibliis traduntur, suis erroribus corruperunt, necessario etiam linguam aut verborum significationes, quae iam in solo hoc libro habentur, prava interpretatione aut intellectu corrumpere coguntur: ut ita revera Hebraeam linguam nostri temporis Iudaei ignorent.

Hasce ingentes utilitates, et multiplicem necessitatem cognitionis linguarum cum anim adverterent eruditi et graves viri nostro seculo et iam olim, vehementer urserunt et hortati sunt iuventutem, ut graviter in cognitionem linguarum incumberet. Contra autem seductores Pontificii, quibus expedit veritatem religionis obscurari, et vulgus Christianorum, quin et ipsos literatos in extrema inscitia detineri, omni studio prohibent ac impediunt linguarum studia.

Nolo iam recentium Theologorum et aliorum, tametsi summa eruditione ac fide praeditorum testimonia recensere: tantum veterum quorundam compendia percurram. Maximi fecerunt olim Ecclesiae plures versiones Bibliorum, eoque tandem omnia collecta, ac in ordine redacta primum hexapla, deinde et octapla vocarunt: eo nimirum studio ac fine, quod ex pluribus versionibus diligenter inter se collatis, se certum ac genuinum sensum obscurorum locorum habere posse sperarunt. At quanto id clarius ex ipsis fontibus Hebraeis habere potuissent?

Origenes iam ingravescente aetate Hebraeam linguam didicit, sicut et Augustinus Graecam, ut ipsemet in suis confessionibus narrat. Didicerat eandem et ante Origenem Panthenus, Heraclas et Clemens.

Narrat vero gentilis meus Hieronymus, unicum sui temporis in Ecclesia linguarum asylum, de se, quanta diligentia Hebraeo sermoni incubuerit: ac tandem concludens, inquit, Et gratias ago Domino, quod de amaro semine literarum dulces fructus carpo. Haec Hieronymiana praedulcis messis nos quoque ad similem sementem indefesso studio laboreque faciendam lactet alliciatque.

Augustinus porro Epistola octava ad Hieronymum inquit: Ut veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est: ita novorum Graeci sermonis normam desiderat. Idem celeberrimus scriptor inquit in libro de Vera religione: Locutio divinarum Scripturarum secundum cuiusque linguae proprietatem accipienda est. Habent enim omnes linguae quaedam propria genera locutionum: quae cum in aliam linguam transferuntur, videntur absurda.

Sic et concilium Viennense abhinc ferme 400 annis, referente quinto sexti decretalium titulo de Magistris, praecepit omnibus scholis, collegiis et monasteriis, ut peritos linguarum doctores conducant. Sic enim ait: Ut igitur peritia linguarum huiusmodi possit habiliter per instructionis efficaciam obtineri, hoc sacro approbante Concilio, scholas in subscriptarum linguarum generibus, ubicunque Romanam curiam residere contigerit, nec non in Parisiens. et Oxon. Bon. et Salaman. studiis providemus erigendas: statuentes, ut in quolibet locorum ipsorum, teneantur viri Catholici, sufficientem habentes Hebraicae, Arabicae et Caldaeae linguarum noticiam, duo videlicet uniuscuiusque linguae periti, qui scholas regant inibi, et libros de linguis ipsis in Latinum fideliter transferentes, alios linguas ipsas solicite doceant, earumque peritiam studiosa in illos instructione transfundant, ut instructi et edocti sufficienter in linguis huiusmodi fructum Deo authore producere, et fidem propagare possint, etc. Sic et Carolus Magnus, et filius eius Ludovicus, omni cura linguas doceri in scholis et monasteriis constituerunt. Quod fragmenta veterum codicum Graecorum et Hebraeorum, quae adhuc hodie in vetustioribus bibliothecis Saxoniae, Vuestphaliae et Hassiae, a praedictis Caesaribus constitutis, quorum ipsemet aliqua vidi, aliqua etiam habeo, liquido testantur,

Verum hic forte aliquis ocii cessationisque cupidior obiiciet, sacras Literas a plurimis ac doctissimis ita fideliter in notiores ac vulgariores linguas esse conversas, ut nec sit necesse nos peregriniores illas linguas huius rei gratia discere: nec, si omni studio discamus, sperare queamus, nos illis maiorem aliquam cognitionem consequi, eoque aliquid plus videre posse, quam tanti viri animadverterint.

Respondeo: Est sane quod Deo gratias agamus de pluribus bonis versionibus inter quas omnes facile Germanica excellit, tum fidelitate expressi sensus, tum et perspicuitate ac energia sermonis: verum illi ipsi

388 eximii viri, inter quos maxime Lutherus, semper hortati sunt ac urserunt iuventutem, uti omnino linguarum studia summo ardore colerent. Quod profecto non fecissent, si suis versionibus omnem necessitatem usumve huius linguae sublatum esse statuissent.

Sunt etiam praeter supra indicatas rationes aliae plurimae et gravissimae, cur, etiam si perfectissimae versiones haberentur (ut tum nihil prorsus est in rebus humanis perfectum) nihilominus linguae discendae essent? Nam primûm fieri potest, ut vel interpres aliquid non sit asse quutus in fontibus, quod tibi Dominus licet longe imperitiori sedulo quaerenti ac oranti sit patefacturus: vel etiam ille quidem intellexerit, non tamen satis proprie reddiderit. Accidere denique potest, ut ille quidem bene et acceperit et reddiderit sensum, nec tamen tu bene eius sermonem percipias, ut consultus Hebraeus aut Graecus textus te iam deviantem denuo in veram viam sententiamve facile retrahat.

Cuius rei exemplum sit vobis, quod Erasmus Actorum decimotertio vertit, Sacrificantibus, et 2 Cor. 7, Satisfactionem: quae mox Papistae trahere sunt conati ad suam Missam et satisfactionem, cum Graecae voces λειτουργούντων et ἀπολογίαν , nihil eiusmodi velint. Sic Sidonius ex Tripartita historia conatur probare suam sanctam Missam, quia ibi in veteri versione legatur, Missas celebrare: quae quidem vox posset imperito lectori scrupum iniicere. At Graecus codex nos facile hoc errore liberat, qui habet, ἐκκλησιάζειν et συνάγειν , quae proprie coetus Ecclesiasticos congregare, et ac eos concionem habere significant.

Tam multae voces, tam variae quoque earundem significationes, eaeque modo huc, modo illuc nonnihil pro sensus necessitate inclinantes, tam varia item connexio ac respectus ad alias voces, omnino infinitatem quandam efficiunt. Huc accedit tanta dubiorum varietas ac multitudo, quae de singulis materiis ac sententiis, atque adeo etiam verbis exoriri potest ac solet, quorum solutio ex textu quaerenda est: ut sit plane impossibile, interpretem omnibus illis dubiis occurrere, totique illi varietati sermonis satisfacere, etiamsi Argus quispiam esset, qui centum oculis cerneret, et insuper centum linguis loqueretur: eoque prorsus sit cupidum veritatis lectorem necesse ad fontes ipsos saepe redire, eosque diligentissim e scrutari.

Una aut altera vocula pauxillum immutata, moxtotam orationis formam sensumque invertit: nedum id accidere possit, ac necessario etiam soleat, ubi totus textus, atque adeo liber in aliam linguam, commutatis omnibus vocibus, et schemate habituve orationis transfertur.

Ne vicinissimas quidem sibi invicem linguas ita prorsus perfecte ac feliciter, praesertim in Paulo, prolixiore oratione converteris, ut nihil plane utilitatis ad sensum rectius percipiendum afferre possit prior sermo inspectus. At haec lingua, tum ob locorum distantiam, tum ob summam temporis vetustatem, tum denique et ob alias plurimas causas supra modum differt a Graeca, Latina, et aliis istis nunc vulgo usitatis. Non loquor iam de singulis vocibus, quas ab hisce diversissimas esse nemo prorsus dubitat: sed de tota ratione loquendi, aut sententias efferendi.

Habet et illas in gentes propriasque difficultates Scriptura S. quae versorem, ut molestae quaedam remorae, plurimum impediunt, ne eam perfectissime vertat: nempe primum summam brevitatem sermonis, deinde admirabilem quoque energiam aut emphasin singularum vocum: quorum utrumque feliciter, perspicue, ac illaeso sensu alia lingua efferre est perdifficile, atque adeo etiam prorsus impossibile, ut Iamblicus de hac ipsa re loquens testatur, cuius dictum antea recitavi. Non solum vero magna est brevitas aut Laconismus huius linguae, sed etiam singulae voces aliquando plenos sensus continent, quin et quasi ad plures quasdam sententias respicere videntur. Quomodo ergo tantam brevitatem simul ac emphasin alieno sermone exprimeres?

Huc accedit, quod non est in vertendo sacro codice tanta libertas, quanta alioqui ab interpretibus adhiberi solet, de qua inquit Horatius: Non verbum verbo curabis reddere fidus Interpres. Cicero non voces reddendas, sed sensus expendendos esse. Hic enim versores multo religiosius, quam in aliis scriptis versari coguntur, ita ut etiam singulas voces exprimant, nec vel praetermittant aliquas tanquam superfluas, vel etiam liberiori copiosiorique sermone sensa suo arbitrio efferant.

Hinc igitur et exaliis crrcumstantiis innumeris aut proprietatibus huius vel sermonis, vel adeo sacrosancti libri accidit cumulaturque interpretibus ista vertendi difficultas et obscuritas, ut plene satisfacere traditis rebus et ipsis scriptis nequeant: sed semper non pauca supersint, quae in ipsis fontibus volentes nolentes relinquere coguntur, quaeque illic sint diligentius cognoscenda ac examinanda.

In profanis authoribus multo maior libertas est styli, multo etiam maior sententiarum reddendarum facilitas: multo denique est sermo nostro, quod ad totum scriptionis habitum attinet, vicinior. Et tamen quae unquam Latina aut etiam vulgarium linguarum versio extitit, ubi non utile fuisset subinde ipsos fontes inspicere, imo ubi etiam non saepe versor a tota sententia aberraverit?

In communi vita ac quotidianis negotiis, dubiis ac litibus saepe ad perspiciendum clarius et certius sensum verba (uti nunc in foro loquuntur) formalia flagitantur: quia perpetuus usus experientiaque nos docet, facillime a vero verborum ac dictorum sensu, facta admodum modica inclinatione alicuius voculae, procul discedi aberrarive posse.

Nulla certe versio tantam apud nos ac alios recte iudicantes authoritatem fidemque obtinere potest, quin in rebus maximi momenti, ubi vel conscientia, vel etiam adversarius summam ac invictam certitudinem flagitat, non sit necesse inspicere ipsum fontem Hebraei sermonis, non tantum ratione unius vocis, sed etiam constructionis, atque adeo totius contextus praecedentis ac consequentis, ubi saepe praecedentia aut sequentia verba in suo nativo sermone evidentissimas ac invictissimas demonstrationes veritatis secum afferunt, quas nequaquam ex versione habere potes, cum et de illa controversa voce et de aliis praecedentibus ac sequentibus dubitare cogaris, an ea argumenta gignere possint, quae tu inde extruere conaris.

389 Nulla esse potest tanta diligentia, ut vel vinum vel aliquem alium nobiliorem liquorem sine omni prorsus detrimento ex uno vase in aliud transfundere queas. Quid non est verisimile hîc accidere in tanta varietate vocum ac sensuum, et in tam praestanti aut etiam sacrosancta doctrina viventis Dei, ubi (ut supra audivimus) etiam singuli apices ac iota magna religione observandi ac perscrutandi sunt?

Verissimum sane est, nullam sacrorum codicum versionem prorsus vel iam factam esse, vel deinceps fieri posse, etiam si ab aliquo angelo tentaretur, in qua plane nullus sit lapsus. Ubi vero etiam lapsus gravior non est, tamen aut energia aut perspicuitas tanta non est, quantam opus esset adesse, et quanta in ipsis fontibus Hebraeis aut etiam Graecis reperitur. Ut vero tandem omnia adessent, tamen collatio originalis textus cum versione mirificam tibi lucem, simul ac voluptatem afferret.

Hîc illorum quoque sermones aut etiam cogitationes refutandae sunt, qui agnoscunt quidem esse summam utilitatem, quin etiam necessitatem huius studii: verum contra summa difficultate se impediri ac absterreri ab ea queruntur. Esset enim quidem ingens eius difficultas, si quis summam quandam perfectionem sectaretur, si insuper et Chaldaeam Arabicamque adiungere, et omnes Rabinos, totumque Thalmud non tantum intelligere, verum etiam perscutari conaretur. Verum nos non eam perfectionem sectamur, ut vel loqui, vel scribere hac lingua recte possimus: multo minus, ut omnia Rabinorum commenta potius, quam commentarios pervestigemus, ac penitus exhauriamus: sed ut mediocriter ea tantum quae in solis sacris Literis legimus, intelligere possimus: quem gradum etiam in aliis linguis adipisci, non usqueadeo difficile vulgo quoque habetur.

Huc accedit, quod cognitio Latini, aut etiam Graeci sermonis, ac Grammatices multiplicia adiumenta et compendia nobis affert. Sunt enim plurima omnibus linguis communia, ut nosse quid Grammatica, quid eius partes, quid oratio, quot orationis partes, quid earum singulae sint, quae nam earum accidentia, quid sit genus, coniugatio, modus, tempus, numerus, persona, declinatio, species, figura, multiplex nominum aut verborum diversitas, et quaealia in singulis partibus considerantur. Constructio quoque aliquousque in omnibus linguis convenit, sicut et alia plurima: quae cum cognita habeamus, solummodo nobis ea restant discenda, quae sunt huius linguae propria, in quibus tamen ipsis collatione aliarum linguarum aut Grammaticarum plurimum adiuvamur.

Illud quoque non vulgare praesidium est, quod, licet proprie vocabula sunt rerum notae: tamen vicissim saepe et rerum cognitione in intelligendo ac iudicando sermone multum adiuvemur. Quod et hîc nobis accidit. Res enim hoc sermone commprehensae, mediocriter nobis notae sunt: aut esse certe omnino deberent, si modo Christiani, nedum Theologiae sincerae candidati esse volumus. Quare ex natura rerum consideramus, quid quamque vocem eo loci significare, ipsa res sensusque postulet, et fidei nostrae ἀνάλογον sit: sicque ad cognitionem huius sermonis tanto facilius pervenimus.

Facilitas ingens et inde exoritur, quod non adeo late haec lingua nunc pateat, utpote quae in uno solo sacrarum Literarum codice comprehensa contineatur. Cui coniunctum et illud est, quod cum hunc codicem notum familiaremque habeamus, mox, ubi de una aliqua voce, phrasi aut etiam sententia dubitatio exoritur, similia exempla nobis incidunt, quae cum illo iam nobis dubio loco collata, facile illum illustrant, ac explicant: ut sic parata copia similium exemplorum, nobis copiosum ac eruditum quoddam Lexicon in memoria nostra ad cognoscendam hanc linguam exhibeat. diligens enim collatio exemplorum similium ac dissimilium, facile nobis explicationes ac regulas suppeditabit.

Ex hisce atque aliis non paucis subsidiis magna huius linguae facilitas sese discentibus offert, praesertim in hac copia optimorum librorum, eius naturam, voces ac phrases explicantium, et praeceptorum sese ad captum iuventutis, receptasque nostrarum Grammaticarum praeceptiones accommodantium, modo mediocrem diligentiam ac operam, et alicuius brevis temporis assiduitatem, rectamque rationem in ea cognoscenda adhibeamus.

Nec etiam insuavis aut prorsus omni voluptatis condimento carens haec lingua est, ut multi falso opinantur, aut ab imperitis profanisque hominibus persuasi sunt, modo adsit sanus gustus, id est rectum iudicium, non prius perceptum praeiudicium, et sana omnique profanitate carens mens. Nam rectissime, teste Aristotele, vetustissimo versu dictum est: Id cuique suavissimum esse, quod ille cupit. Et sunt multi aut carnali quadam nausea, male erga sacras Literas, atque adeo authorem earum Deum ipsum affecti, aut stulta quadam opinione fascinati, quasi nihil omnino eruditum vel elegans sit, quod non sit vel ab oratoribus vel a poetis, vel denique a philosophis Graecis aut Latinis profectum. Plerunque enim mundo ac carni, ea quae de mundo terrenave sunt, sapiunt: caelestia vero sordent, nauseamque ac stomachum movent.

At haec lingua habet suam mirabilem harmoniam tum in singulis vocibus, tum et in vocum connexione. de qua aliquid apparet, cum in explicatione Grammatices, de vocalium ac literarum mutatione disserunt. Multa in ea sunt ὁμοιοτέλευτα , multa ὁμοιόπτωτα , multa paria paribus collata aut opposita: multae denique ac variae bellissimae et suavissimae figurae: de quibus etiam supra non pauca dicta sunt.

Ingratissimi profecto sunt mortalium, qui hanc linguam ceu barbaram insectantur, utpote quae omnis rei literariae primarius fons ac mater est, quod non solum Plinius testatur, qui Syris inventum literarum adscribit: et Herodotus ac alii, qui Cadmum (quod Hebraice orientalem significat) affirmant ex Oriente in Graeciam literas attulisse: sed etiam ipsa nomina literarum Graecarum et Hebraearum α, β, γ, δ , etc. quae propalam Hebraea sunt, et ab Hebraeis literis sumpta, quaeque Graecis quidem nihil prorsus significant: at in Hebraeo certam significationem et utilem admonitionem continent, ut Hieronymus ad Paulam Urbicam scribit: series quoque ac potentia literarum pene eadem est. Latinas porro literas a Graecis deductas esse, plerique omnes Scriptores uno ore animoque testantur. Quare qui literatus hanc linguam insectatur, quod forte aliquibus deliciis careat, quae in aliis reperiuntur: is perinde ingratus est, ac si quae puella matrem vituperaret suam, quod ea ob florem aetatis sit multo matre formosior.

Laudat Aristoteles Homericum stylum, quod res ipsas quasi ante oculos depingat: et Socrates disputat,

390 ea esse optima vocabula, quae ex rerum natura sint desumpta. At in hac lingua sunt plurimae voces ex intima ipsius rei natura (quod et Philo probat) desumptae: ut Levana alba, lunam significat, unde etiam Latina vox profluxisse videtur. Hama, calidum solem: nemala incisa, formicam: Samaim, ibi aquae caelum, quod caelitus pluviam decidere videmus. Aenos, afflictum hominem, quod sicut avis ad volatum, sic nos ad miserias nascamur. Sunt etiam multae rem significatam sub sensum ducentes. Sunt denique aliquae saepe non unam solam rem, sed multas ei adiunctas indicantes aut notantes, ita ut una aliqua eximia voce explicata, veluti amplissimum thesaurum rerum optimarum te reperisse deprehendas, et gaudeas. Taceo multiplices figuras et tropos, quibus Hebraei nulli plane linguae cedunt: ut ex praecedentibus cuivis licet animadvertere.

Nec illud singulari et voluptate et utilitate caret, quod innumera vocabula Graeca et Latina, manifeste Hebraeam etymologiam prae se ferunt: ut Graecum ac Latinum θεὸς διὸς Deus, a Dei sufficientia venire videtur, qua voce se Deus circumscribit, vocans semet Sche Dei, qui sufficit: quia in eo solo sit plena αὐτάρκεια hominis, et non in ulla creatura. Sic ab Esch ignis, aestus, aestas, ἑστία vesta: a Iayn οἶνος vinum, unde et huius oppidi nomen bier, quod ardere: Graecum πῦρ fervor, febris.

Sed collegi huius generis plurimas quatuor principalium nunc linguarum: Graecae, Latinae, Germanicae et Illyricae. Origenes ex Hebraeo sermone idem fecit, et Avenarius, ut mihi aliquando scripsit, et alii linguarum periti, quae forte aliquando prodibunt: ut liquido monstretur, hanc linguam matrem esse omnium, eoque etiam religionem ea conscriptam esse omnium vetustissimam.

Omitto hîc, quod haec eadem lingua vetera nomina, quae in fabulis poetarum leguntur, exponens ostendit, plerasque ex depravatis sacrarum Literarum historiis esse deductas. Ut Ianus a Noah, quia יבוה aut potius יביה Ianiach significat, dabit refrigerium: sicut parentes de Noah sperant, ac dicunt, quod illis praestabit quietem et liberationem a maledictione. Ille bifrons est, ut qui viderit prius et posterius seculum. Convenit etiam, quod in vetustissimo numismate Latinorum in uno latere bifrons Ianus, in altero navis, nempe arca et diluvii monumentum fuit expressa.

Sic Ceres Hebraice Hores, aratorem significat, nempe patriarchum Iacobum, qui amisit filium ad inferos in puteum ac carcerem abreptum, et post longum luctum ac inquisitionem veluti ex infernis redivivum reperit: quique etiam author fuit Aegyptiis colligendi frumenti contra famem imminentem: qui etiam postea solum divisit, et sementem quoque Aegyptiis suppeditavit. Roma quoque est Ramma ex celsa, quia in collibus fuit sita. Nero, teste Suetonio, strenuum, fortem, terribilem significat: quia non fuit excitatus bellator ut Romulus: vel quia crebro habuit in ore illud sacrum verbum, Neum dixit D. quem suorum institutorum semper autorem citavit. Unde forte etiam est Latinum Numen.

Sed omittamus hasce minutiores illecebras aut dulcoramenta huius linguae, quae tamen simul vetustatem linguae, gentis ac religionis Hebraeae demonstrant: ac illud tantum addamus, quod nihil possit vere piae menti suavius aut iucundius esse, quam ipsamet verba ac sermonem, quo Deus sese ei patefacit ac offert, suam voluntatem illi declarat, et totam rationem salutis commonstrat, coram diligentius expendere ac contemplari. Nemo certe nostrûm non malit cum charissimo amico summoque benefactore coram colloqui, ac veras audire et reddere voces, quam per intermedium aliquem interpretem.

Summa ergo voluptas est, bonae ac recte iudicanti menti, ipsa verba viventis Dei coram audire, contemplari, scrutari, et veluti aurum aut etiam longe preciosissimas gemmas ponderare et expendere.

Iactant aliqui Platonis stylum, tantamque esse eius dignitatem, elegantiam, copiam ac splendorem, praedicant, ut si Iupiter humano sermone uti voluisset, non alio (sicut et Varro de Musis Plautino sermone loquentibus scribit) quam illo usurus fuisset. Quanam vero lingua impurissimum Ethnicorum idolum loqui voluisset, ipsi Ethnici caeci ac duces caecorum viderint. Nos quidem scimus, hoc sermone verum, viventem ac omnipotentem Deum locutum esse, quin et quotidie nobiscum coram loqui, idque de summis rebus, nempe de sua gloria, nostroque tum aeterno, tum temporario exitio aut salute. Taceo nunc, quod eadem lingua olim primi nostri parentes et illi sanctissimi viri, per quos Deus veram religionem constituit, omnesque Prophetae, atque adeo ipsemet filius Dei locuti sint.

Quapropter haec sit nostra summa voluptas, ipsa verba viventis, et nobiscum loquentis patris caelestis audire, considerare, ac in eis die ac nocte meditari, eis tenacissime immorari, atque adeo etiam tandem suaviter immorari.

Ut vero id tanto libentius aut potius ardentius faciamus, praeter supra indicatas causas ac rationes etiam hae sequentes nos incitent ac compellant.

Paulus affirmat, seductores temere in docendo blaterare, non attendentes, neque quid neque de quo dicant: sed abuti pro libitu χρηστολογίαις, εὐλογίαις, καὶ καινοφωνὶαις : seu ut Lutherus p. m. apposite reddidit, Suesse und prechtige wort: quibus decipiant corda simplicium. Petrus quoque ait eos ὑπέρογκα ματαιότητος ϕθέγγεσθαι . i. tumida et vana verba iactare. Contra porro praecipit Sanctus S. ut habeamus in docendo savam verborum formam: et Esaias dicit de Meschia, quod Deus ei dederit linguam eruditam ad docendum et consolandum imbecillos. Certum igitur est, oportere sincerum doctorem non solum res veras proponere, sed etiam sanam verborum formam habere: quin et in tradendis gravioribus et obscurioribus rebus, ipsius potissimum Spiritus sancti verbis ac formulis uti. Quare necesse est, summa diligentia ipsum nativum sacrarum Literarum sermonem excutere, ac inde summa diligentia, acrique iudicio utiles formas sermonis et rerum summarum ac difficillimarum naturam apposite exprimentes deligere, vel certe illis quam maxime vicinas nostri sermonis usurpare.

Ipsemet Dominus et servator apposito triumphali titulo in sua cruce tribus sese linguis nobis, quisnam sit, declarare voluit, Hebraea, Graeca et Latina: ut sit nobis ingens non tantum dedecus, sed et piaculum, si nos vicissim tanti Domini ac servatoris agnoscendi ac celebrandi gratia, tres illas linguas addiscere non dignamur. Non sane dubium est, Deum cum sanctis angelis, totaque caelesti Ecclesia vehementer

391 nostro linguarum studio delectari: cum adeo nos cupidos esse cognoscendae eius voluntatis cernit, ut etiam exoticas linguas, atque adeo eam ipsam, qua primum ille sese nobis, suamque voluntatem proposuit ac declaravit, addiscere conemur.

Quid vero turpius magis ve nefarium doctori ac ministro Christi fuerit, quam nec ipsa quidem nomina Domini ac servatoris sui novisse, nec intelligere quid Iesus, quid Messias, quid Christus significent? Quae ille nomina ob hoc ipsum de voluntate caelestis patris assumpsit, ut nos inde ipsum ac verum eius munus officiumque, et nostrae salutis viam agnoscere amplectique discamus.

Sed ita profecto est, ad interitum mundus properat, severissimamque Dei iram sibi violenter extrema impietate ac ingratitudine accersit. Cum enim hisce postremis temporibus in horrendis tenebris, durissimaque servitute Antichristi miserandum in modum captivi detineremur, et tum in corpore; tum in fortunis, denique ante omnia in anima conscientiaque ipsa affligeremur: subito ingenti Dei misericordia ineffabilis lux caelestis veritatis nobis illuxit, quanta vix unquam ullis temporibus in Ecclesia Dei refulsit. Accessit huic ingenti muneri etiam corporalis libertas ab illo iugo longe durissimo: accesserunt omnes bonae ac liberales literae et artes: inter quas et praecipuarum linguarum noticia ac instauratio est, frustra contra frementibus Sophistis, Monachis, Sacrificis et Antichristo ipso cum omnibus suis satellitibus.

Verum nunc, proh dolor, contra adeo detestanda ingratitudo ac veluti nausea aut fastidium tantorum bonorum, passim in hominibus exoritur, ut et caelestem veritatem scientes ac volentes, aut negligamus, aut facile corrumpi sinamus, aut denique eam ipsimet tetris errorum tenebris, corruptelis ac depravationibus involvamus: et cum alias liberales artes, tum praesertim linguas, tanquam parum fructuosas aut lucrosas contemnamus, tantum ocium ac voluptates, vel certe solum ea quae pecuniarium commodum praestant, curantes ac respicientes, in iisque elaborantes ac sudantes.

Quid vero hinc aliud tandem expectandum est, nisi extrema inscitia ac obscuratio, tum verae religionis, tum et omnium bonarum artium ac rerum, atque adeo pristina, aut etiam aliqua longe tristior barbaries, et tenebrae. Nec tamen hoc solum, licet ingens ac multiplex malum certo inde expectandum est, sed etiam ira Dei et extremae aliquae poenae aut calamitates, ut nempe vel in Turcicam, vel etiam Moscoviticam servitutem tradamur: ubi ultimam ignorantiam Dei ac omnium bonarum artium, contaminationem omnium turpitudinum et scelerum, summam egestatem et plagas cum durissimo laborum onere perferre cogamur, et ut mancipia, aut etiam brutae pecudes pro paucis obolis venundemur.

Quis obsecro sanae mentis homo negare poterit, nos hac tristissima mercede pro talibus nostris factis et nefariis ausis longe dignissimos, esse qui ista plusquam divina bona, largissima caelestis patris manu in nos effusa, tam proterue impuro ore conspuamus, et adeo furenter pedibus conculcemus?

Haec iam de huius sacrosanctae linguae laudibus ac utilitatibus (quas nunc elapsa hora repetere odiosum esset) coram studiosa ac sincerae pietatis cupida iuventute commemorare volui, ut eam excitarem ad hoc pientissimum, maximeque Ecclesiae necessarium studium originalium linguarum, praesertim Hebraeae, et saluberrimorum fontium Israel: ex quibus qui vere biberit, non sitiet in aeternum, sed fiet in eo fons aquae salientis in regnum usque caelorum, ad gloriam viventis Dei, plurimarum salutem, et verae pietatis Ecclesiaeque incolumitatem. Ad quam felicitatem nos ille lautissimus et longe benignissimus convivator, qui ipsemet est verus caelestis panis, et verus vitae potus, clementer ob misericordiam et veritatem suam perducat: Amen.

Non tam more, illo quidem honesto ac utili, scholarum, ut quisque initio novi authoris declamationem habeat, nunc ad dicendum adducor, quam extrema prorsus necessitate rei ipsius temporum ac hominum. Cum enim sacrarum Literarum textum exponere instituerim, easque nos filius Dei summa diligentia scrutari iusserit, et in tanta re plerique nimium frigeant ac stertant: quid obsecro magis a me fieri convenit et necessarium est, quam ad earum sedulam lectionem studiosam iuventutem excitare ac inflammare? Socrates solitus fuit dicere, se suum docendi munus pulchre absolvisse, ubi modo auditorum animos ad ardentem discendi cupiditatem impulisset perduxissetque: nec sane immerito. Nam volenti nihil est difficile. καὶ ἐαν ἔσῃ φιλομαθής, ἔσῃ καὶ πολυμαθής . Nec tamen ego hîc aliquam rem leviculam ago, aut hanc adhortationem tantum in praesens propono, corrogandi alliciendive auditores gratia: sed ut mihi sit in omnem posteritatem, atque adeo et in ipso extremo filii Dei iudicio, testis, quod in hac quoque parte, corruptelis ruinaeque religionis pro tenuitate virium, donorumque meorum obviam iverim. Non enim minimam, si non longe maximam calamitatem, vera pietas, ex ista ipsa Sacrorum voluminum neglectione accipiet.

Quare cum ego non tantum nulla ambitione aliove pravo affectu, hasce dicendi partes mihi nunc desumpserim, sed ipsissima necessitate ad eas pertractus sim: spero tum eruditissimos collegas ac magistros, tum et studiosam iuventutem eandem benevolentiam, ac in audiendo aequanimitatem, candorem, et denique etiam favorem mihi quoque praestituram, quam aliis eruditioribus praeceptoribus suis praestare solet. Quod ut faciat, amanter oro et obsecro.

Multae ergo sunt ac gravissimae causae, cur omnes homines, praesertim autem studiosa iuventus, sacras Literas crebro, ac pene sine intermissione, idque summa diligentia, legere debeat. Quarum omnium maxima merito est, et haberi debet, quod ipse vivus ac omnipotens Deus severissime praecepit, ut sacras Literas exactissime cognoscamus. Tanto enim rerum Domino, totiusque naturae creatori merito omnis creatura cernua, genusque flexo, parêre debet. Innumera vero huius mandati testimonia proferri possent: nos tamen pauca tantum aliquot recensebimus.

Nam quid aliud voluit Deus caelitus clamans, Hic est filius meus dilectus, hunc audite: quâm ut conscriptas

392 eius conciones sedulo amplecteremur, pernosceremus, et sequeremur. Neque enim profecto omnes homines, praesertim autem post illud tempus corporalis praesentiae filii nati, poterant eum coram audire. Audiri eum ergo, pater in scriptis, concionibus ac sermonibus suis voluit, quos post se fideliter conservari, quin et omnibus temporibus doceri ac explicari, immensa bonitate providentiaque curavit.

Eodem pertinet, quod et ipse filius toties nobis sermones ac doctrinam suam commendat: ut cum dicit, illos demum fore beatos, qui audiant et custodiant verbum Dei: cumque se cum talibus una et patrem familiarem et salutarem mansionem facturum benignissime pollicetur. Potissimum autem illis hoc tantum bonum pollicetur, qui eum coram non viderunt, sed solum audientes eius doctrinam credent. Ad quos nimirum potissimum scripto sacrarum Literarum caelestis doctrina sincere erat perferenda.

Ipse quoque Dominus Iesus clare omnes ablegat ad Mosen et Prophetas, et iubet eos, tanquam in quibus solis vera salutis via contineatur, summa diligentia pervestigari.

Eodem facit, referendumque est, quod Deus toties iubet in Deuteronomio non tantum reges ac sacerdotes in libro Legis diligenter meditari, eamque adeo acuere: sed et omne vulgus Israelitarum ubique et semper Scripturam verbi ante oculos habere, et filiis posterisque suis exponere.

Atque haec de mandato omnipotentis verique Dei, Scripturam summa diligentia legere, scrutari, meditarique die ac nocte, et sequi severissime praecipientis. Nunc quaedam et de utilitate eiusdem operae laborisque dicemus. Omnes enim omnia potissimum fructu utilitateque censemus, eaque quasi esca aut illecebra praecipue allicimur ad omnem conatum ac laborem.

Multas igitur ac praeclarissimas utilitates, usus aut maxime necessarios fructus Scripturae, eiusque lectionis spiritus Dei passim in Bibliis commemorat, quarum aliquas ordine exponemus, ut semper ob oculos esse, spectari et considerari possint.

Primum enim Rom. 15 et 1 Cor, 10 dicit, Scripturam in nostrum usum utilitatemque divinitus scriptam conservatamque esse, ne quis eam ita frigide somnolenterque, sicut veterum poemata, aut peregrinas exoletasque aliquas leges inspiciat, tanquam nihil prorsus ad sese attinentes aut facientes. Omnes enim iis magis afficiuntur, quae ad se proprie spectare, directave esse non ignorant. Quod nos eo in hac re magis facere debemus, quod scriptura non humano, sed divino plane arbitrio, voluntate ac ordinatione in nostrum usum commodumque constituta conservataque est, et hodierna adhuc die nobis proponitur ac exponitur. Perinde ergo eam audiamus, et quasi revereamur, ac si iam verus ac vivens Deus Scripturae verba ac sententias praesens caelitus ad nos loqueretur: quod et vere facit.

Deinde postquam affirmavit, propter nos ac in nostrum commodum Scripturam esse conscriptam, recenset ibi et alibi passim plures utilitates, quas inde percipiamus. Dicitigitur 2 Tim. 3, Scripturam esse utilem ad doctrinam, redargutionem, institutionem et correctionem. Doctrinam intelligit hic Apostolos, quod prius dixerat, reddere eruditum aut sapientem in Christo Iesu. Notat vero praecipue plenam expositionem omnium articulorum fidei: sicut vicissim Redargutionis nomine, omnes refutationes contrariorum errorum censentur.

Porro nomine Institutionis aut παιδείας (ut est in Graeco) indicatur institutio aut informatio vitae in piis ac Deo gratis moribus, communique vita formanda, quatenus ea Deum ac veram pietatem simul concernit. Correction denique emendationem eorundem morum, vitae et actionum denotat, cum quid in transuersum a pia Deoque grata norma (ut plerunque in hac hominum fragilitate fit) declinavit.

Prima ergo illa duo, nempe doctrina et redargutio, potissimûm in corde: haec posteriora in externo opere collocantur. Illa priora sunt magis theorica, haec posteriora practica: illa recta Deum, haec magis proximum respiciunt.

Hisce quatuor addit Paulus 1 Cor. 10, νουθεσίαν admonitionem, quae correctioni morum ac vitae convenit. In Epist. autem ad Romanos adiicit consolationem, efficientem patientiam ac spem: quae tum in vera doctrina, tum et in morum formatione continetur.

Possent plurima et utilissima de hisce quatuor sacrae Scripturae utilitatibus etiam a non copioso aut indiserto homine (cuiusmodi me esse facile agnosco et confiteor) commemorari: verum non fert temporis brevitas, loci auditorumque ratio, et rerum aliarum copia, ut diutius in hisce immorer. Illud tantum observetur, quod ibi Spiritus sanctus affirmat, Scripturam posse hominem plene erudire in Christo ad salutem, posse hominem Dei integre formare, et veluti exaedificare: et denique perfectum, ac ad omne prorsus bonum opus instructum aptumque reddere.

Quae in unum compendium et quasi fascem summarie redacta, laus aut utilitas Scripturae tanta est, quantam omnino humana aut etiam angelica mens concipere, sibique exoptare possit. Est ea sane dignissima, quae a nobis summo studio observetur, quo non tantum ad amorem sacrarum Literarum, earumque ardentissimum studium inflammemur: sed etiam refutemus et detestemur Pontificiorum. Schuveckfeldistarum, aliorumque fanaticorum, atque adeo etiam nostrorum Philosophotheologorum impias et perniciosas opiniones: quorum alii sacras Literas esse mancas ac obscuras, alii mortuam ac inefficacem literam, alii Philosophia illustrandam ac supplendam censent, negantque ex solis sacris Literis doctrinam de originali corruptione et libero arbitrio, aliisque Christianis capitibus vere solideque constitui posse.

Atque haec quidem nunc brevissime, strictim de utilitate amplissimisque sacrarum Literarum fructibus dicta sint.

De honesto nihil attinet dicere. Haec enim summa laudatissimaque honestas vere intelligentibus hominibus esse censetur, verum ac viventem Deum audire, eius doctrinam cognoscere, ac voluntatem summo ardore studioque consequi. Nec est quod perperam iudicantium Epicureis cogitationibus iuventus moveatur, qui quodvis genus studiorum magis admirantur, praeclariusque esse autumant, quam sacram Theologiam. Ea enim tanto est nobilior prae caeteris omnibus artibus, quanto nobilior

393 est creator, de quo ea sola disserit, quam creatura, de quibus aliae scientiae: et quanto res illustrior gloriosiorque est vita aeterna, ad quam sola haec scientia ducit, quam alia omnia commoda vitae huius, quae ex aliis artibus studiisque petuntur.

Verum hîc iactis veritatis fundamentis, etiam aliorum quorundam ineptae falsaeque obiectiones, aut saltem opiniones refutandae sunt. Nam primum quidam pseudophilosophi somniant, se veram Dei veri cognitionem ex consideratione creaturarum ingenii sui acumine percipere posse. Quos, praeter sacras Literas, ipsa perpetua omnium seculorum experientia refutat. Cum enim tot fuerint extra Ecclesiam barbari, Graeci ac Latini philosophi, et alioqui homines ingenio, solertia, diligentia ac eruditione praestantes: omnes tamen fuerunt idololatrae, omnes a caelesti veritate aberraverunt: non fuit qui saperet, non usque ad unum, ut Psalmus inquit.

Effuderunt quidem illi aliquando etiam tolerabiles sententias de uno Deo, eius iustitia ac providentia: sed quas ipsi a patribus acceperant, et in quibus nunquam constanter, praesertim in rebus adversis permanserunt, ut tantum veluti inanes umbras aut somnia opinionum in eorum animis volitasse aut aberrasse facile appareat.

Quod ergo illi ingeniosissimi et sobriissimi homines summa diligentia veritatem perpetuo inquirentes, qui vere vitiisque iocisque altius humanis exeruêre caput, consequi ac efficere non potuerunt, hoc scilicet sibi nunc philosophaster aliquis aut madidus rabula vel vitilitigator audacter desumat.

Verum instant illi contra manifestam experientiam (qua alioqui praecipue in suis dogmatibus fabricandis muniendisque niti volunt videri) testimonio Pauli, qui dicat Rom. 1, posse invisibilia Dei ex eius operibus perspici. Cuius testimonii facilis et perspicua explicatio est. Nam idem mox ibidem asserit, gentiles Philosophos per suas ratiocinationes evanuisse, et obtenebratum esse non intelligens cor eorum.

Convenit ergo prorsus haec Paulina disputatio cum illa Philosophorum sententia, quod quaedam sint sua natura nota aut apta, ut certa cognitione comprehendantur, quaedam vero nobis: ac fieri posse, ut in rebus sua natura perspicuissimis, nos veluti talpae aut vespertiliones in meridiana luce caecutiamus. Sic enim et Apostolus hoc ipso loco ipsa quidem obiecta, id est, opera Dei manifeste ac propalam authorem suum testantia praedicat, quod sunt admodum perspicua et cognoscibilia. Verum idem clamat, hominum non intelligens cor adeo ad ea caecutire, ut per eorum ratiocinationem plerunque in extremam idololatriam delabantur. Sic et Act. 14 et 17 disserit, Deum quidem clare et potenter de se testari, caelitus dantem pluvias et secundas tempestates, saturantemque nos variis suavissimis et salubribus terrae fructibus, et replentem corda nostra gaudio. Quin et adeo prope eum nobis esse docet, ut pene manibus palpari contrectarique possit, utpote in quo vivamus, simus, et moveamur. Nihilominus tamen miseros mortales eum ignorantes, in suas vias errorum ac peccatorum abiisse, dilapsos esse: verumque Deum etiam sapientissimis et eruditissimis illis Atheniensibus prorsus ignotum Deum fuisse.

Haec istis male philosophantibus respondisse nunc sufficiat, quando quidem de erroribus Philosophiae in rebus divinis, et quod solum verbum Dei veram eius cognitionem doceat, in oratione initio prioris Epist. ad Corinthios habitae, quae iam sub titulo De metis scientiarum edita est, abunde actum dictumque est. Nam recitare testimonia sacrarum Literarum, quae probant summam caecitatem hominis in rebus Sacris, non opinor nunc esse necesse, cum id alibi plene prolixeque contra nostri temporis luem pestemque Synergistarum saepius factum sit. Tantum ergo unum testimonium, non quidem ipsius Dei, quae isti non adeo magnifaciunt, recitabo: sed eius hominis, cuius solum nutum sibi oraculum esse statuunt. Ita ergo is inquit in quadam oratione de laude Hebraeae linguae: Nec iudiciis profanis ab hac sententia mentes pias abduci velim, si non sumus Epicurei, sed vere statuimus, aeternam mentem architectatricem rerum, et hanc in Ecclesia patefactam esse, in eductione populi Israelitici ex Aegypto, et deinde mortuis in vitam revocatis: et voluntatem illius aeternae mentis quaerendam esse non in Philosophia, aut in humanis iudiciis, sed in illis aeternis decretis, quae tot editis testimoniis proposita sunt, et quae filius resurrectione sua confirmavit: necesse est, nos decreta divina ex sermone Dei, quem Prophetae et Apostoli literis mandarunt, discere. Nec licet novas de Deo opiniones, et nova numina fingere, sicut finxerunt Ethnici, sicut Orpheus et Hesiodus: sed ex ipsius Dei sermone discendum est, qualis sit, quomodo agnosci, quibus officiis coli velit. Vere igitur Ecclesia est Grammatica interpres divini sermonis. Quod cum ita sit, perspicuum est, necessariam esse linguae Propheticae cognitionem, iis praesertim, qui (ut dixi) custodes sunt doctrinae caelestis, et quos alii indoctiores de locis obscuris consulunt. Haec ille de quaerendo Deo in suo libro oraculorum, quo sese patefecit, contra istorum θεομάχων gigantum furorem, qui sua industria, veluti coaceruatis montibus caelum irrito conatu scandere conantur.

Obstat et illud non parum, imo vero plurimum genuinae Theologiae, quod, proh dolor, etiam ii qui cupidi eius sunt, varia commendatione scriptorum, prolixisque commentationibus, aliisque Theologicis voluminibus adeo abducuntur a puro salutarique fonte Israel, ad limosas hominum lacunas, ut vix primis labris sacras Literas degustent, earumque sermo sit eis prorsus peregrinus ac ignotus.

Alium enim capit patrum veneranda vetustas, cuius sententiolas in concionibus et scriptis posse memoriter recitare, magna illis solidae eruditionis laus esse videtur. Nam putant vulgus hominum cogitare, eos quibus patres sint tam familiares, dudum aetatem sacras Literas ad unguem usque edidicisse, eoque absolutae cuiusdam eruditionis Theologos esse. Alium alicuius recentioris ostentata facundia garrulitasque trahit, alius movetur scriptoris celebritate. Et sunt in aliis locis regionibusque alii celebres, quos studiosi et concionatores putant sibi imitandos, exprimendos, et tantum non penitus ediscendos esse. Alium compendiosa quaedam dexteritas allicit, attrahunt alium bellae Metaphorae, similitudines, historiae, splendidae figurae et pomposus sermo, superba pronunciatione histrionicaque gesticulatione magno de corpore fluens. Cuiusmodi χρηστολογὶας καὶ εὐλογίας , Suesse und prechtige wort/ etiam Paulus seductoribus adscribit.

394 Plurimos denique caecus quidam amor rapit, ut aliquem suum praeceptorem, eiusque scripta admirentur. Qui si interrogentur, cur eum scriptorem tam magnifaciant, ac perpetuo lectitent? perinde id nequeant dicere, ac Martialis, qui in quodam Epigrammate fatetur, se et odisse quendam extreme, et tamen odii sui rationem causamve reddere minime posse.

Ex hoc vero perverso diversorum praeceptorum et ipsorum scriptorum amore, caeca prosopolepsia aut etiam prosopomania, non tantum neglectio sacrarum Literarum, sed et tetra, impia, perniciosaque schismata in Ecclesia Dei exoriuntur.

Accidit in hoc genere profecto prorsus idem, quod apud Graecos inter Philosophos, postea apud Corinthios, et denique olim in Ecclesia, praesertim apud Pontificios usuvenerat: ubi dum alius vult esse Thomae, alius Scoti, alius Occam, alius Bonaventurae, alius angelici, alius subtilis, alius Seraphici, et denique alius aliorum scriptorum admirator ac sectator: non tantum sacras Literas neglexerunt, sed etiam in varias sectas distracti fuerunt, plurimumque turbarum ac scandalorum Ecclesiae et pusillis Christi dederunt, et denique a vera sanaque Theologia prorsus aberraverunt. Quod genus exitialis pestis, ne adhuc potentius in nostris Ecclesiis invalescat et ingravescat, cum omnibus confessione ac precibus, tum vero praesertim eruditioribus in Ecclesia Dei doctoribus serio gravissimis admonitionibus castigationibusque pugnandum esset.

Huic noxiae calamitati illa prorsus vicina cognataque est, quod, sicut in omnibus aliis artibus liberalibus et illiberalibus, operibus ac conatibus omnes quam minimo labore ac tempore ad metam propositumque finem pervenire conantur: ita hîc quoque compendiariam viam plerique, aut curtationem (ut ille inquit) magno studio omnibus votis affectant.

Sic enim sentiunt, secumque suaviter ratio cinantur aut potius somniant, varios iam esse libros, ut Postillas, Institutiones, Enchiridia, Locos, Catechismos, Methodos, Compendia et similes, in quos si translatum, quicquid usquam boni in sacris Literis contineatur: idque tum ordine, tum sermone ita sibi apto, ut ibi summa facilitate omnia necessaria plena manu haurire, et in sinum suum infundere queant, quae in sacris Literis veluti frustulatim ingenti labore vix colligerent. Quare ambages sacrarum Literarum minus curandas esse censent: sed tantum in solis illis suis compendiariis scriptis diu noctuque versantur, eaque institutione Theologiam audacter metiuntur. Quod ibi non reperiunt, aut etiam aliter ac ibi est, reperiunt, id aut non necessarium, aut etiam noxium perniciosumque esse autumant, contendunt et vociferantur, quantumvis id ex sacris Literis manifeste confirmatum demonstratumque esse clare viderint.

Prorsus ergo ita nostra tempestate, praesertim a morte viri Dei Lutheri, incipiunt sese studiosi ad ista compendia convertere, et diligentem sacrarum Literarum lectionem negligere, ac olim regnantibus Sophistis aut Sententiariis, praecipue M. Sententiarum, et varias Commentariorum summas, Pantheologias, Specula et similia scripta lectitabant, eis inhaerebant, ac prorsus immorabantur, et quasi etiam immoriebantur.

Non hoc eo dico, quod vel totum hoc genus scriptorum aut studii improbem, vel etiam separatim aliquod bonum scriptum damnem, quae et Dei munus et utilia Ecclesiae esse iudico: sed ut improbem abusum eorum scriptorum, pravumque quorundam iudicium, qui suum cuique locum non tribuunt: nec quem ex unaquaque re usum et quomodo accipere debeant, vel ipsi attente considerant, vel etiam alios modeste dicere patiuntur. Non mox, qui rerum bonarum abusum reprehendit, res ipsas damnat: nec qui aliquod summo loco esse non patitur, mox ei etiam debitam laudem detrahit, eamve suo gradu deturbat. Qua stolida simul et impudenti calumnia nos hodie Pontificii hostiliter appetunt, dum dicunt nos divam Virginem aliosve pios homines, et ipsa quoque bona opera vituperare, dum eis locum mediatoris tribui non patimur?

Dicet ergo aliquis, quem igitur tu tandem locum, fructum aut utilitatem ex talibus libris petendam, quam etiam operam, studium aut tempus illis tribuendum censes? R. Methodici libelli cum omnium aliarum scientiarum, tum et Theologiae summam praecipuorum capitum compendio, recto ordine, sermone et tota forma suae aetati conveniente, iuventuti discentibusve proponunt. Id hominum praesertim rudium menti memoriaeque cumprimis convenit ac utile est. Cum enim ea non tantum finita, sed et prorsus imbecilla infirmaque sit, finitum quid, ordinatum et compendiarium flagitat, et oculis animoque complecti cupit: ut praeclare Aristoteles in sua Poetica disputat.

Quare in omni institutione illud initio utilissime praecipitur, ut primum a perspicuis, auditorique notioribus ac facilioribus initium faciamus. Deinde ut primum, quoad fieri potest, brevem totius rei summam, compendium, argumentum aut ideam auditori proponamus.

Quamobrem et initio pueris breves catecheses proponimus in Ecclesia et scholis, et in Academiis studiosae iuventuti institutiones aut etiam Methodos uberiores. Nec id nunc tantum fit, sed et olim primitiva Ecclesia longo tempore factitavit, donec tandem praevalente desolatrice Antichristi abominatione aut apro syluestri, (ut eum Psalmista vocat) adeo haec ratio institutionis fuit abolita, ut etiam ipsa significatio vocis Catecheseos aut Catechumeni ignoraretur. Nec solum synceri doctores talem docendi rationem secuti sunt, sed et ipsi sacri scriptores, ut D. Paulus in Epist. ad Rom. et ad Galatas fecit: quod postea clarius dicetur. Istam ergo laudem habent Methodicae scriptiones, quod tanquam chiragogiam aut manuductionem quandam praebent, veluti imbecillo puero manuductionem praestare solemus: et rudem mentem nonnihil formant, ac quasi caliginem quandam ab oculis eius extergunt, quo postea maiori cum fructu in sacris Literis versari, et omnia cognoscere perspicue, et fideliter meminisse queant.

Dixi de utilitate Methodicorum libellorum in Theologia, quibus tantum tribui, ut neminem putem suspicaturum, haec me quasi aemulatione disservisse. Nunc autem vice versa consideremus ipsas Sacri codicis laudes utilitatesque quas ille prae omnibus aliis scriptis huius scientiae habet.

1 Primum, solae ipsae sunt a Deo ipso, idque immediate traditae. Nam etsi omnia in universum bona, nedum sana piorum Theologorum scripta sursum a patre luminum proficiscantur: tamen sacrae Literae

395 proprie ac (ut ita dicam) immediate a Deo ad genus humanum dictae ac scriptae sunt. quae profecto ingens commendatio est. In omnibus scientiis praestantiorum authorum scripta merito libentius legimus. At quid hoc doctore seu authore praestantius, sapientius aut eruditius esse, excogitarîve omnino potest?

2 Deinde, certum indubitatumque est, sacras Literas omni prorsus errore ac impostura, omnique reprehensibili sententia carere: cum alioqui alia omnia scripta quorum cunque demum hominum, Rabinorum magistrorum vel praeceptorum aut crassis erroribus, aut saltem incommode dictis nullo modo careant: sed pleraque sunt illis contaminatissima et refertissima. Sequamur ergo potius sinceram Dei veritatem, quam hominum venenis infecta commenta.

3 Tertio, in Theologia totaque Christiana vita in eo plurimum situm est, ut sis de tuo dogmate, sententia, consilio, conatu aut opera certus, quod vera sit, Deoque placens. Nam et conscientia aliquid certi et indubitati habere vult: et quicquid non est ex fide, id iam peccatum, res Deo displicens, et homini extremam aeternamque perniciem afferens est. At hanc certitudinem et πληροϕορίαν fidei ex solis sacris Literis habere possumus, non ex ullo. alio libro aut scripto, ut ex quibus omnia alia sua testimonia fidemque ac certitudinem petere cognatur.

Ne vero quis minus meis verbis fidem habeat, omissis Patribus, qui in pluribus locis ac sententiis non tantum a nostris Doctoribus, sed et a Pontificiis reiiciuntur: unum tantum exemplum Scriptoris nostra aetate celeberrimi proferam. Edita sunt proximis annis Vuitebergae commentaria in priorem Timothei, quorum fini adiuncta est disputatio 85 propositionum tempore Interim scripta: in qua praeter alios errores ac impia loca, clare Pauli doctrina de iustitia et iustificatione ad inhaerentem ac infusam trahitur aut pervertitur, idque multo crassius et perniciosius, quam in ipso Interim.

4 Quarto, praeclare dicit vir Dei Lutherus piae memoriae, ex omnibus Conciliis et Patribus non posse Christianam religionem plene haberi constituive: at ex solis sacris Literis posse integre extrui. Abundêid praesens religionis et Ecclesiae instauratio declarat, ubi innumerae controversiae, quin et verae gravesque sententiae aut dogmata sint exposita, quae ex omnibus Conciliis, canonibus aut decretis et patribus explicari aut confirmari nullo modo queant. At ex solis sacris Literis plena eorum expositio, solidaque confirmatio haberi potest, et hactenus Dei beneficio luculenter in nostris Ecclesiis exhibita propositaque est. Sint nobis exempli loco haec capita, nempe vera ac genuina natura fidei, iustitiae et iustificationis, et sacerdotii ac regni Christi.

5 Quinto: Laudatur illud celebre dictum poetae, Nam licet allata gratus sit sapor in unda, Dulcius ex ipso fonte bibantur aquae. Cum igitur omnes verae bonaeque res ac sententiae, omnisque eorum certitudo, quaecunque continentur in aliis Theologicis scriptis, quorumcunque demum scriptorum, ex sacris Literis necessario desumptae sint: quis sanae mentis homo non malit ex ipsis primariis, puris salutaribusque fontibus viventis Dei haurire, quam ex limosis lacunis miserorum mortalium? Ergo hoc quoque nomine sacrae Literae omnibus aliis scriptis ac scriptoribus praeponendae, magisque colendae sunt.

6 Sexto: Alia scripta sunt aliis magis optimis rebus referta, et alia aliis magis ociosa verborum et sententiarum copia distenta. Multos reperias etiam ex ipsis S. Patribus, quorum cum plures paginas perlegeris, vix unam aliquam certam, firmam ac perspicuam sententiam inde concipere animo possis. Plurima quidem ibi folia ac flores, paucissimos autem salutares fructus reperias: cuiusmodi infrugiferas segetes praepingues agri humidis tempestatibus proferre solent, ut multum quidem insit straminis, minimum autem puri tritici.

At solae sacrae Literae plures habentres, ac veras salutaresque sententias, quam verba. Quam primûm ergo tantum aperis, et intueris eas, mox reperis aliquam eximiam praeceptionem, quae te vel in veritate instruat, vel errores refutet, vel mores tuos formet, vel denique consoletur: in qua certo ac constanter pieque acquiescere possis. Quod ergo in Chrysostomi aut Origenis totius diei lectione habere nequeas, id uno momento ex sacris certo utiliterque accipies. De quare Chrysost. sententiam sup. in ca. de Laconismo adscripsi.

Longam et eruditam disputationem requireret, quod dixi, plures esse sententias aut res, quam verba in sacris Literis, ut vere sunt. Quod forte alicui minus recta ratione secum expendenti, absurdum videri queat. Nam saepe brevissima linea plura dogmata aut sensus suppeditat. Atque adeo una vocula recte expensa, non raro tibi maximam optimarum rerum copiam depromit: quod in declamatione de Hebraea lingua prolixius ostendi. Verum dicetur de hac re aliquid etiam postea. nam pro necessitate aut magnitudine rei impossibile est nobis nunc disserere.

7 Septimo: Celebratur illud Thucydidis ab eruditis hominibus, qui dicit de sua historia, non eam esse certamen quoddam subitum praesentis gloriae, voluptatis aut victoriae gratia compositum: sed esse thesaurum quendam ad omnes consultationes, necessariumque usum occurrentium difficultatum omnibus temporibus propositum.

Vere id dici profecto posset, omnia Patrum scripta non solum sterilia, sed etiam adeo ad suae aetatis homines, tempora ac negocia restricta et coarctata, ut non ita valde nobis conveniant, nec adeo ingentem usum inde percipere queamus. At sacrae Literae ita sunt omnibus hominibus, temporibus ac controversiis seu dubiis appositae, et plane divina quadam sapientia et providentia attemperatae, adeoque commode ad omnia dubia respondent, ac si iam divinitus nobis de praesentibus negociis ac difficultatibus dicerentur, aut proferrentur. Quare non immerito dicit Paulus et Petrus, non tam propter veteres, quam propter nos eas esse scriptas: Rom. 15, 1 Petri 1.

8 Octavo: Illud quoque eximium est, quod solae sacrae Literae sibimet constent, unam certam sententiam de una re perpetuo affirment aut negent: est summa earum, nae nae, et non non: sicut ipsemet earum Dominus et author veros doctores et doctrinam esse gravissime praecipit. At scriptores etiam illi veteres adeo sibimet parum constant in multis doctrinae capitibus, ut non solum, si diversos eorum libros

396 conferas, reperias eos modo affirmare, modo negare: sed saepe etiam in una eademque pagina, atque adeo paucis versibus. Quare crebro admodum fit, ut quod tibi una manu dederint, ac de quo tum iam quasi certus gaudensque, quod tam bonam sententiam doctrinamve repereris, abire volebas, id illi mox non sine tuo dolore ac damno altera auferant: sicut in istis Locis comm. Originalis corruptionis descriptio capiti de Libero arbitrio contradicit, ac quasi ex diametro repugnat. Quae scriptorum incommoditas, contrariaque sacrarum Literarum utilitas, merito nos ab illis ad hasce tanto accuratius frequentiusque legen das allicere et pertra here deberent.

9 Nono: Omnia alia scripta quantum vis eruditorum et piorum virorum cum quadam solicitudine ac trepidatione, et (ut solet dici) cum iudicio legere cogimur, aut certe hac tantum ratione legere deberemus. Semper enim profecto ibi metuendum est, ne alicubi, ubi minime putabamus, error aliquis veluti anguis in herba latitet, qui nos securos, et nil tale timentes, subito invadat, et veluti venenato quodam morsu lethaliter sauciet inficiatque. At sacras Literas ubique tuto ac sine omni metu aut trepidatione (modo in timore ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut venena latêre, quae nos saucient, aut quoquo modo laedant. Haec animi tranquillitas, et haec omnis periculi absentia merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto facienda esset.

10 Decimo Audivimus supra Literas sacras praedicari a Spiritu sancto etiam eo nomine, quod sint idoneae ad redarguendum. Sane illae hoc nomine quoque longissime omnes patres antecellunt, multoque sunt illis utiliores, idque propter plurimas causas: de quarum duabus supra dictum est, quod videlicet et omnis certitudo in eis sita sit, et quod ita apposite ad omnium temporum controversias respondeant. Illud enim iam solum consideretur, quod (ut alia taceam) solae eam authoritatem in Ecclesia Dei obtinuerunt, ut earum testimonium nefas sit reiicere, aut quoquo modo cavillari. At scriptores omnes et licet reiicere, et necessariô saepe, ac in multis reiiciendi sunt, reiiciunturque tum a nobis, tum et ab adversariis.

11 Undecimo: Illa etiam longe gravissima causa est, cur potius sacras Literas diligenter legere, evolvere ac scrutari debeamus, quam hominum scripta: quia peripsas Deus magis est efficax. Verissime hîc dicit illud tritum, Duo cum idem dicant aut faciunt, non idem est. De solo verbo Dei aut sacris Literis dicitur, quod sint gladius acutissimus, et penetrans usque ad ipsas medullas. De ipso Dei verbo est proprie illa amplissima Dei promissio in Esaia, quôd ad eum potissimum velit respicere, eique suum spiritum largiri, qui ad sermones eius contremiscit. Solus ille vult in sua domo audiri, solus ille vult esse verus pater, praeceptor ac magister. Quare cum contra neglecto verbo Dei, hominum scripta lectitamus, magis Prosopolepsia, et humano, aut etiam interdum maligno quodam spiritu replemur, quam vero viventis Dei. Quod clare in multis ipsa experientia hodierna die cernitur, quibus frustra contrarium verbum Dei contra hominum placita proponis. Quid quantumque maximorum malorum talis doctrina ac hominum admiratio tempore Corinthiorum pepererit, abunde ex priori Epistola ad Corinthios cognovimus. qualis pestis hoc quoque tempore grassatur ultra omnem modum.

Huic vero loco vicinum valde est, quod Christus de sacris Literis dixit, Spiritum S. suggesturum nobis omnia, quae ille docuerit: quodque ipsemet Dominus aperuerit Apostolis oculos intellectus, ut intelligerent omnia ea, quae in sacris Literis scripta sunt, non quae in Rabinis aut aliis scriptoribus. Idem nimirum et hoc tempore facit. Quare qui vere caelesti lumine vult illuminari, et a Sancto Dei spiritu in omnem veritatem deduci: ille sacras Literas scrutetur, in eisque summa cum voluptate die ac nocte meditetur. Ad hasce enim, non ad hominum commenta sese verus Deus una cum suo S. Spiritu alligavit.

Sed desinam longum et forte etiam odiosum catalogum rationum contexere de causis, cur potius frequentiusque sacrae Literae, quam aliqua humana scripta legenda sint. Illud nunc tantum addamus, plerosque homines longissime in eo a veritate aberrare, quod putant sacras Literas haud difficulter ita exhauriri posse, ut quicquid in eis boni contineatur, id totum integre in aliud volumen tanquam in novum vas transferatur. Quare non dubitant ita plerorumque eruditorum methodicis scriptis omnia esse comprehensa, ut si modo illa diligenter lectitaverint, nihil prorsus necesse habeant porro accuratius sacras Literas scrutari, aut examinare, ut in quibus nihil plane eximii reperturi sint, praeter ea quae ex suis illis compendiolis aut summulis veluti libro EX QUO cognoverint.

Verum contra scire, ac certo statuere deberemus, sacras Literas inexhaustum quendam divinae sapientiae mysteriorumque thesaurum continere. quod abunde ipsemet Dominus ostendit, affirmans: caelum et terram prius et potius corruiturum, quam unum apicem aut iota in sacris Literis non implendum. Qua sententia abunde indicat, in singulis earum sententiis, atque adeo verbis amplissimas opes contineri. Inculcaverunt idem veteres Iudaei, qui dictitarunt nullam esse literam in sacris Bibliis, ex quibus non maximi montes dependeant.

Ne vero cui videar tantum paradoxa quaedam affirmare, ostendam reipsa id ita sese habere. Editum est hisce annis a meis charissimis collegis σύνταγμα , aut corpus doctrinae Christianae, tum ex solo veteri Testamento, tum ex solis Evangelistis, tum etiam seorsim ex Epistolis. In quorum alterutro multo amplior et locupletior thesaurus maximarum quaestionum ac rerum ex tam parva sacrarum Literarum parte depromptus est, quam alii antea, qui exhausisse penitus sacras Literas videbantur, tum ex Bibliis, tum ex omnibus patribus ac scriptoribus deprompserant.

Quod si id in summo brevitatis studio factum est, quid obsecro non fieret, si omni studio plenior quaedam copia rerum et operis prolixitas, idque ex toto sacrarum Literarum volumine, summo affectatoque studio conquireretur? Ex parvae ergo sacrarum Literarum partis opulentia evoluta, quantum sit totius operis copiaecornu, aestimare cuique facilimum fuerit.

Testatur hoc idem praedives κέρας ἀμαλθίας in sacris Literis haec praesens verae religionis instauratio, in qua innumera et longe praeclarissima divinae opulentiae κειμήλια sunt deprompta ex ea caelesti gaza, quae omnis antiquitas intacta, aut etiam non visa reliquerat.

Demonstrant idem evidenter omnium piorum simul et eruditorum huius temporis scripta, quorum

397 alius alio loco excusso ac exposito, et veluti arca reserata magnam optimarum rerum copiam depromsit, aut certe plurimum lucis certitudinisque alicui controverso articulo aut quaestioni intulit.

Quis autem vel inter mediocres tam infelix commentator nunc est, qui cum post alios etiam praestantissimos viros, aliquam sacrarum Literarum partem exponat, non aliquid eximium, et quasi novum a prioribus non observatum proferat? Non dico de novis fidei articulis, ne quis me calumnietur, sed de utilibus sententiis, et rerum utilium clarioribus ac uberioribus expositionibus.

Longissime ergo falluntur, qui putant sacras Literas adeo inopem quandam rerum ac sententiarum librum esse, ut nulla prorsus difficultate exhauriri, et in aliud scriptum omnia transfundi queant: cum vere sit thesaurus inexhaustus, habens in singulis suis partibus immensam opulentiam, nunquam, donec hic mundus stat, plene exhauriendum aut pervestigandum.

Nec tamen caret Scriptura methodo aut ordine, cum in toto opere, tum et in singulis libris, singulis materiis aut capitibus, vel denique etiam sententiis. Nam ut de aliis eius methodis vitandae prolixitatis gratia nunc non dicam, praesertim cum id alii magna cum laude fecerint. Epistola profecto ad Romanos et Galatas aptissima praecipuarum rerum compendia sunt, de quarum laude alii saepe dixerunt.

Cogitetur et illa methodus, aut ordo, quod plerunque optima serie, ac plane ea, qua res ipsae cohaerent, in Sacro volumine de eis disseritur. Exemplo nobis sit conversio, eiusque partes, contritio, fides, iustificatio, regeneratio, et nova obedientia. Ibi Scriptura clare primum concionatur, Legem peccata indicantem, et iram poenasque Dei patefacientem, atque contritionem excitantem.

Secundo loco, Evangelium offerens promissionem, et excitans fidem. Tertio dicit, nos fide iustificari. Quarto loco dicit, nos obsignari arrabone Spiritus, eoque renovari. Denique nos sic factos arbores bonas, acceptoque talento debere bonos fructus proferre, Domino negociari: et cum ad bona opera conditi simus, in eis versari et ambulare, uti filios lucis deceat.

At scriptores alii, Deus bone, quam haec omnia miserabiliter invertunt et pervertunt. Alius vult prius Evangelium quam Legem concionari, alius totam renovationem iustificationi praeponit: alius etiam ipsa bona opera aut praeponit aut immiscet iustificationi: plerique certe bona opera cum ipsa renovatione, aut Spiritus sancti donatione confundunt. Quo modo non solum parum apte docent, sed etiam prorsus impia docent, confundentes praecipua Christianae doctrinae capita, quae summa cura ὀρθοτομεῖν oportuit.

Impie ergo prorsus sentiunt, qui somniant, sacras Literas confusum quoddam chaos esse, damnantes hac blasphema opinione Spiritum sanctum, tanquam is non optimus, sed potius pessimus docendi magister sit: et non tam in omnem veritatem, quam in omnem errorem miseros mortales inducat.

Haec iam volui dicere de longe gravissimis causis, cur sacrae Literae potissimum prae omnibus aliis libris sint summa diligentia perscrutandae ac pervestigandae. Quibus si libet et illam addite, quod divinae literae diligenter accurateque lectitatae, etiamsi non omnia statim a te intelligantur: tamen postea in omni difficultate aut occurrente necessitate, sive ad te ipsum erudiendum, confirmandum, aut consolandum, sive ad protelandos veritatis hostes, atque adeo ipsum satanam subinde prompta remedia ac arma suppeditant, suggerente simul ac illustrante ea tibi spiritu Dei.

Saepe accidit piae menti, ut in aliquo labore aut molestia ea dicta, ad rem ipsam praesentem facientia illi succurrant, quae alio qui longo tempore non cogitaveras, et quasi prorsus oblitus fueras, quibus se suaviter spiritus Domini consolatur, confirmat, fovet ac corroborat.

Si cum adversario veritatis, atque adeo et ipso satana confligendum est, quid ibi faciat non bene versatus in sacris Literis, nempe quam primum ei turbatur idea doctrinae, et Doctoris sui autoritas reiicitur, et insuper Scriptura etiam perperam contra citatur: mox inops omnis consilii et auxilii, nescit quo sese convertat.

At bene in Sacro volumine versatus, eiusque sermoni assuefactus, tum pernovit fontes aut sedes controversiarum, tum plura loca, quibus veritas confirmari, errorque retundi possit, meminit: quibus recte inter sese collatis, facile adversarium ancipiti gladio spiritus lethaliter sauciat. Tum denique est gnarus sermonis ac phraseos oraculorum Dei, sciensque probe scopum praesentis sacrarum Literarum scripti: tenens etiam praecedentia ac consequentia, eaque accurate cum praesenti sententia, de qua agitur, conferens, perfacile adversarium conficit ac iugulat.

Summa, dici non potest quanto sit instructior magisque armatus in omnem necessitatem eventumque, is qui in ipsis Sacris codicibus diligentissime est versatus, quam qui tantum ex humanis rivulis suam Theologiam hausit.

Vos ergo studiosi piique iuvenes, scrutamini Scripturas, custodite sermones viventis Dei, meditamini in lege Dei die ac nocte: ac sicut ille de Graecorum humanis aut etiam fabulosis scriptis inquit, nos de hoc multo meliore opere dicamus, vos exemplaria sacra nocturna versate manu, versate diurna: eaque vobis ita trita, nota ac familiaria efficite, ut semper vobis in promptu esse possit, quo cunque inde dicto indigueritis.

Deploranda profecto ac etiam detestanda est nostrae naturae pravitas, quod plerunque nescio quomodo magis afficiamur capiamurque hominum scriptis, quam ipsius Spiritus sancti: imo etiam quod, proh dolor, nescio quo distorto iudicio a sacris Literis prorsus abhorreamus, easque si quando attingimus, quasi cum quadam nausea fastidioque legamus.

At pii iuvenes istam nefariam veteris Adami malitiam cohibere ac reprimere debent, ne in eorum corpore regnet: siquidem plane eiicere eam ac extinguere non possunt.

Illud ergo quod Quintilianus de eloquentia Ciceroneque dicit, eum debere scire se aliquid profecisse, cui Ciceronis lectio est valde iucunda: nos rectissime de sacris Literis veraque pietate pronunciabimus, eos nimirum multum profecisse, quibus sacrae Literae supra mel et favum dulciores gratioresque esse videntur.

Celebre praeceptum studendi est, Non multa, sed multum esse legendum. Quod rectissime studioso Theologiae proponi potest, ut non multos authores, sed primum ac potissimum ipsum sacrosanctum thesaurum divinorum oraculorum, et paucos alios multum seduloque legat, in eisque die ac nocte meditetur,

398 ut inde et sanorum verborum ac doctrinae formam colligat, et spiritum Domini hauriat: et inde ita ditescat, ut possit esse eruditus scriba in regno caelorum, proferens auditoribus instar distissimi ac diligentissimi patrisfamiliâs ex utroque Testamento vetera et nova, ad omnemque eorum utilitatem ac necessitatem accommodata.

Hoc enim si feceritis, vos eritis arbores virentes secus decursus aquarum plantatae, et ferentes salutares fructus in tempore suo: vos eritis habitacula et templa viventis Dei, ad quos ille veniet, et in quibus mansionem faciet. Vos eritis, teste Christo, lumina mundi, hîc quidem plurimis ad vitam praelucentia, eosque, ut Daniel dicit, iustificantia: in altera autem vita instar solis ac lunae in regno caelorum, teste Paulo, lucebitis ac praefulgebitis.

Dominus Deus circumcîdat et aperiat corda nostra, ut Israelitarum et Lydae, detque nobis intellectum sacrarum Literarum, ut suis dilectissimis Apostolis: aperiat etiam os nostrum, et confirmet corda nostra, ut et vere intelligere, ac libere animoseque loqui maximo cum fructu de testimoniis Dei, coram regibus, principibus et populis possimus, et non confundi ad gloriam nominis sui, et miserae Ecclesiae suae exaedificationem, Amen.

Rogatus a quibusdam amicis et φιλομαθέων , aut cupidis discendi iuvenibus, ut aliquid sibi in hoc meo exilio et ocio in Sacris praelegerem: non potui eis omnino id officii honeste recusare, ac nec volui quidem, quandoquidem etiam divino mandato de iuvando proximo, et amplificando regno Christi, ad idem astringor et compellor.

Movit me ad eam rem quoque non parum tum vocationis divinae obligatio, quae singulos homines ad aliquod certum et hominum societati utile genus vitae destinat ac ordinat, et aliquibus etiam donis et dotibus instruit, in qua nos vult permanere. Quae profecto non mox pro arbitrio aut libidine potentum huius mundi nos pro libitu, rationalium calculorum instar, modo extollentium, modo deprimentium, incipit, desinit ac concidit, praesertim in Ecclesia et religione.

Denique impulit me proprii profectus utilitas. Omnia enim dona dotesque, artes et scientiae exercitio quidem crescunt, et ferri instar splendescunt: intermissione vero refrigescunt, languescunt, et quasi plane emoriuntur. Sicut ille praeclare de toto hoc genere inquit:
Vidi ego quassatas mota face crescere flammas:
Et vidi nullo concutiente mori. Est vero moris in Academiis initio lectionum aliquid praefari, quod cum ipso genere scripti lectionisque conveniat, et auditorum animos ad sequentem institutionem incitet ac praeparet. Quem ego iam, licet nequaquam vituperem, non tamen prorsus sequi necesse habeo, cum nec in Academia nunc verser, nec publice, sed prosus privatim, meoque arbitratu legam. Vera nihilominus illud Isocraticum, ἐαν ἔσῃ φιλομαθὴς, ἔσῃ καὶ πολυμαθὴς : et vulgatum proverbium, Nihil est difficile volenti, considerans, utiliter me facturum opinor, si aliquid adhortationis ad haec studia scholasticarum Theologiae explicationum initio huius conatus erga iuniores adhibuero, eosque ad hoc pientissimum exercitiorum genus oratione mea incitavero.

In quam sententiam aut docendi morem praeclara est divi Pauli admonitio, qui Coloss. 3 inquit: Sermo Christi habitet in vobis opulenter cum omni sapientia. Docete et commonete vos invicem cantionibus et laudibus, et cantilenis spiritualibus, cum gratia canentes in corde vestro Domino. Non satis habet tantus Apostolus nos uno tantum quodam modo, ut vel solis concionibus, vel sola librorum inspectione, verbum Dei tractare ac discere: sed omnino vult id fieri opulenter in omni sapientia, etiam mutuis admonitionibus, seu institutione canendo et psallendo Domino ex animo.

Eadem de causa etiam idem tam varia doctorum divinitus Ecclesiae donatorum genera Ephes. quarto recenset: ut ostendat, Christum velle doctrinam suam multipliciter copioseque in Ecclesia tractari. Nec obscurum est, Dominum ipsum alio quondam docendi genere usum esse, cum privatim suos discipulos, sive illos intimos duodecim, sine etiam illos septuaginta, quos tanquam quosdam Theologiae candidatos ad venturas functiones magno iudicio selegerat, instituit. Et iterum alio, cum ad vulgus conciones habuit, sicut ipsemet testatur, non semel privatim eos instituendo ac dicendo, illis demum esse caelitus datum, ut omnia mysteria clarius percipiant, quam reliquum vulgus.

Nec dubito prophetiam et prophetas, quos Paulus 1 Corinth. 12 et 14 discernit a pastoribus et exhortatione, ac sermone sapientiae et scientiae: proprie indicare hanc scholasticam, eruditioremque expositionem sacrae Scripturae. Baptista quidem omnibus concionabatur, numerosissimumque vulgus ad eum confluebat: sed habebat idem etiam peculiares quosdam discipulos, perpetuo lateri suo adhaerentes, quos sedatiore, magisque assidua et perspicua quadam docendi ratione instituebat.

Quare dubium esse non potest, divinitus ita institutum ordinatumque esse, et semper inde ab initio in populo Dei fuisse, ut vera religio ac verbum Dei non tantum concionibus populariter, sed et lectionibus, seu scholastica illa, eruditioreque tractatione exponeretur ac doceretur.

Dixi de aliquibus tantum Scripturae testimoniis, hoc genus docendi sacra confirmantibus ac comprobantibus, mox et de pluribus per occasionem dicturus. Moveat autem nos et veteris Ecclesiae exemplum, quae ubique in frequentioribus civitatibus non tantum concionatores, sed et lectores habuit, ut praesertim Alexandriae, Antiochiae et Hierosolymis: quarum Ecclesiarum etiam celebres lectores nominantur Panthenus, Clemens, Origenes, et alii.

Testantur eandem consuetudinem etiam collegia canonicorum et veterum monachorum, praesertim Benedictinorum, quorum bibliothecae omnibus bonis libris refertae: et nomina ipsa officiorum, scholastici, cantoris, praepositi et decani abunde ostendunt, ad quasnam functiones initio ille hominum ordo tantis sumptibus ac privilegiis constitutus ordinatusque fuerit.

Extant etiam nunc passim in vetustioribus bibliothecis Germaniae, idque (quod etiam magis mirêre,) in illis incultioribus Vuestphaliae partibus fragmenta Graecorum codicum, quae ego ipsemet coram vidi, et in manibus habui. Corbeiae ad Vuisurgim vidi fragmenta mapparum Graecarum et Lexici in cortice scripti.

399 Haec non tantum primitivae, sed et recentioris Ecclesiae pia salutarisque consuetudo merito nos quoque hoc tempore excitare deberet, ut non tantum publicis concionibus, sed et scholasticis institutionibus aut lectionibus sinceram Christi doctrinam, ubique constitutis lecturis, multum accurateque tractaremus.

Nec tantum post Christum ista consuetudo scholastice Theologiam tractandi in Ecclesiam recepta fuit: sed et ante inde a Mose, vel potius a Deo ipso ordinatum mandatumque fuit, ut in loco sacri cultus etiam schola Levitarum haberetur: unde tum dubiorum ac controversiarum diiudicatio, tum etiam sinceri doctores ad alias synagogas ac civitates peterentur, Deut. 17.

Hanc divinitus ordinatam docendi rationem etiam prophetae, cum viderent sacerdotes et Hierosolymitanam Academiam doctrinam corrupisse, separatim instituerunt secutique sunt: qui quidem habuerunt frequentia collegia studiosorum Theologiae, quos vocaverunt filios prophetarum, sicut de Elia et Helisaeo legimus.

Duravit ea utilis consuetudo usque ad ipsum Christum: unde separatim Pharisaei, separatimque Sadducaei suas scholas habuerunt. Quare et Paulus dicit, se ad pedes Gamalielis institutum esse, et supra suos coaequales aut condiscipulos tum zelo, tum et scientia legis divinae profecisse.

In Stephani historia Act. 6, clare habetur, quod cum eo disputaverint varii, ac ex diversis collegiis Iudaeis ut ex schola Libertinorum, Cyrenensium, Alexandrinorum, Cylicum et Asianorum. Unde manifestum est, in Academia Hierosolymitana perinde tunc fuisse diversa collegia aut bursas (ut vocant) studiosorum Theologiae, sicut nunc Parisiis, Lovanii, Coloniae, aut alibi, et inprimis olim Romae.

Inde toties fit mentio scholarum et synagogarum Iudaicarum: et Apostoli affirmant, Moysen habere suas scholas, ubi perpetuo tractetur.

Ex illa veteri institutione ac consuetudine mansit receptumque fuit, ut in hodiernam usque diem Iudaei etiam quadam accuratiore ratione ac modo suam illam Theologiam studiosis iuvenibus proponerent, quam reliquae communique plebi: quin et quasdam promotiones eorum, qui profecissent in Rabinos et magistros, haberent.

Nec in paucis quoque frequentioribus urbibus Germaniae, praesertim Evangelicis, id receptum fuit, et adhuc hodie est, ut Theologicae lectiones ac disputationes habeantur. Magdeburgensis superintendens, ante Protestantium cladem, summam in hac re diligentiam, tum legendo publice, tum et disputando adhibuit. quin et hodierna die Hamburgae duo lectores Theologici habentur, sicut et Brunsuigae.

Pontificii sane evidenti necessitate admoniti, ferme in omnibus suis reformationibus hanc legem repetierunt, ut ubique in summorum templorum Collegiis, inter canonicos perpetuo unus Theologiae lector haberetur.

Tot igitur verbi Dei testimonia, tam multae totius vetustatis divinitus institutae consuetudines, actum piorum coetuum, tum et adversariorum exempla nos quoque merito vel invitare, vel etiam ad aemulationem provocare deberent, ut tam pium, utilem atque adeo plane extreme necessarium morem imitaremur.

Quod si quem minus movent verbi Dei testimonia, perpetuusque ac laudatissimus tum Ecclesioe Dei, tum et aliorum coetuum mos, et tantum Ecclesiarum decus ac ornamentum, quod in hac forma docendi consistit: at ille saltem eximiam utilitatem, quae semper in omnibus rebus maxime homines ad se allicere attrahereque solet, diligenter perpendat.

Ut vero eo magis ingens utilitas huius quoque rationis tractandi Theologiam, etiam a iunioribus conspici queat, discrimen inter conciones ac lectiones considerandum veluti per collationem aut antithesin candide ac sine omni studio quen quam laedendi proponam: quam quidem comparationem etiam ad formandum iudicium adolescentibus aliquid commodi allaturam esse confido.

Eruditi homines iam olim duo genera docendi esse dixerunt: alterum quidem populare, quod maximam rationem auditorum habere, ad eosque sese non sine ipsarum rerum gravi damno, attemperare et accommodare necesse habeat: quo usi sunt docti ac sapientes apud imperitum vulgus. Tales fuerunt Comoediae, Tragoediae, Satyrae, Mimi, Orationes, Historiae, Fabulae, ac omnis generis Poemata.

Alterum vero scholasticum aut philoso phicum vocarunt, quod non tam auditorum rationem, quam rerum ipsarum aut materiarum habuit, earumque naturam et intimum ingenium quoad omnino fieri potuit, erudite pervestigavit, ac discendi cupidis exposuit: cuiusmodi fuerunt philosophorum lectiones, disputationes, et in universum omnes limatiores accuratioresque scriptiones et tractationes.

Duobus hisce dicendi generibus etiam duas diversas artes, atque etiam sermones, aut styli genera attribuerunt: populari quidem illi artem Rhetoricam et quoddam grandius ac plenius dicendi genus, huic autem scholastico Dialecticam, et quoddam pressius tenuiusque sermonis filum: quorum illud prius Cicero Orationes, hoc vero Sermonem vocat. Dialectica enim non hominum aut affectuum rationem habet, ut Rhetorica: sed tota in indaganda, apteque evolvenda et explicanda proposita materia solerter versatur desudatque.

Hasce duas discendi, dicendi aut docendi rationes, etiam in Christianae religionis tractatione habemus: nempe populares conciones in templis, et scholasticas lectiones ac disputationes in Academiis, aliisve scholis. Ad quas etiam divus Paulus aliquo modo respicit, dum alios quidem auditores quasi lacte, alios vero solido cibo pascendos esse docet.

Conciones igitur primum, dum se ad rude vulgus accommodant, cui nihil satis dici ac inculcari potest, plerunque maiori verborum copia et earundem sententiarum repetitione replentur, eoque tanto minus rerum recipere possunt.

Semper profecto ac in omni re imperitum vulgus magis externa specie ac fulgore, quam ipsa re: magis copia et amplitudine quadam, quam solida rei bonitate capitur et movetur.

Quare sicut segetes, vites aut aliae frugiferae arbores, dum nimium in stramen foliaque luxuriant, minus

400 tritici fructuumque afferunt: ita et omnis scriptio ac dictio nimium verbis exuberans, necessario minus rerum afferrre potest.

Eaedem porro populares declamationes etiam plurimum in movendis affectibus occupantur: ut sunt, perterrefacere securos, consolari perterrefactos, adhortari negligentes ac somnolentos, reprimere commotos, aut aliis quibuscunque pravis affectibus inflammatos aut agitatos: et in sanadis similibus animi perturbationibus sudant, quae veluti venti quidam, perpetuas tetrasque tempestates in miserorum mortalium pectoribus concient, perpetuaque sanatione ac sedatione indigent.

At scholastica tractatio apud studiosos et aures scientiarum doctrinaeque cupidas simul et capaces, quibus (ut vulgo dicitur) est facile concionari, agens, omissa omni verborum copia, seposita etiam auditoris captatione, aut affectuum commotione, ieiuno quidem et simplici, sed tamen apto, proprio et perspicuo sermone in id solum incumbit intentaque est, ut res ipsas recte solideque tractet, eoque etiam multo plura breviori tempore et sermone complecti ac exponere potest et solet.

Secundo, conciones non subtilissime et exactissime de rebus disserunt, sed tantum crassiori quodam filo et pinguiori, quod aiunt, Minerua, quatenus res tam difficiles et obscuras crassa auditorum ingenia percipere possunt: at scholasticae disputationes, apud disciplinarum capacia, excultaque ingenia agentes, summa diligentia rei veritatem inquirunt, et tum ab omni falsitate, tum et ab aliarum rerum vicinitate distinguunt, limant, et (quam appositissime omnino fieri potest) auditoribus proponunt et exponunt.

Tertio, sermo ipse Latinus est iam ad rerum explicationem multo vulgari aptior ac clarior, sunt et tam multae voces, ac veluti artis docendi vocabula in scholis notae ac receptae, quibus res obscurae ac difficiles compendio, apposite perspicueque nominari queunt, ut sunt, definitio, divisio, earumque species: nomina variarum causarum, substantia, accidens, variaque accidentia: subiectum, praedicatum, propositio, eiusque species ac natura, forma et loca argumentorum: variae fallaciae eorum, multiplices occasiones hallucinandi, tam variae proprietates aut figurae sermonis, et sexcenta alia eius generis, quibus una aut altera voce suo loco nominatis mox studiosus auditor, quid sit quod agatur, aut ubi obscuritas haereat, perspicit.

Quibus scholasticis aut didascalicis vocibus, terminis aut formulis, ac veluti artis nostrae nomenclatura cum vulgaris lingua ac rude vulgus destituatur, multo magnoque labore et longo sermone vix utcunque idem nodus obscuritasve illi explicatur.

Questi sunt tum olim Latini, quod sua lingua minus sit ad docendum idonea, quam Graeca: tum hoc tempore plurimi eruditi viri in Germania, quod sua minus sit expedita quam Latina, (quae iam emollita, et ad scholasticas tractationes assuefacta attemperataque est) quodque non eadem felicitate ac facilitate res difficiles obscurasque in templis, ob penuriam ignorantiamque vulgi et illarum scholasticarum vocum, explicare queant. Illustre huius ingentis in docendo commoditatis exemplum etiam illiberalium artium officinae exhibere possunt, ubi artifex una aut altera suae artis voce, clarius et plenius quidvis suum famulum monet, quam nos eorum vocabulorum imperitos longa oratione instruere posset.

Quarto, eruditi homines in docendo, et studiosi in discendo in omni rerum tractatione in scholis maxima adiumenta ab aliis quoquo modo vicinis, aut in aliqua re similibus convenientibusque artibus, scientiis ac rebus ad illustrandam confirmandamve propositam controversiam habent.

Quanta felicitate ac luce rerum quae tractantur, videmus saepe Aristotelem, aut Galenum, aliquando etiam Xenophontem et Platonem sola Methodica ac dialectica praecepta in aliis scientiis citare: cuius normas subinde in obscurissimis tractationibus indicantes, veluti porrecto Thesei filo, auditorem ex intricato labyrintho felicissime educunt.

Quantum autem, Deus bone, lumen saepe vel unicum Grammaticum praeceptum, praesertim figuratarum locutionum apposite citatum in discendo obscurissimae rei aut sententiae afferre solet? Hisce omnibus commoditatibus rerum tractandarum necess rio concionator apud indoctum rudeque vulgus agens, maximo cum damno doctrinae ac auditorum misere destituitur.

Postremo, in concionibus non id agitur, ut loci aut materiae plenissima methodo per omnes suas quaestiones aut circumstantias explicentur. Neque enim tantam quaestionum multitudinem ac diversitatem imperitus auditor vel percipere, vel memoria retinere posset: multo etiam minus in suum aliquem idoneum usum convertere. Quare id solum prudens fidusque doctor Ecclesiae agit, ut aliquot praecipua, et maxime utilia, aut etiam necessaria praecepta aut sententias in unoquoque capite aut dogmate, articulo aut textu deligat, easque auditori ante oculos proponat, et veluti in manus domum secum auferendas, ac in suum usum utilitatemque collocandas tradat, et opportune ac importune, vel usque ad taedium inculcet.

At Lector contra habens certam methodum, investigat et colligit omnia quoquo modo ad propositum locum facientia et scitu digna, eaque certa ratione ac dexteritate auditori summo compendio apteque proponit, adeo ut vel cupidissimus discendi nihil amplius quod in re proposita desideret, excogitare queat, qui non tantum docilitate ad percipiendum, sed etiam calamo ad memoria retinendum adiuvatur.

Sunt praeter hasce quinque commoditates aut compendia in discendo etiam alia non pauca, quibus scholastica Theologiae tractatio prae Ecclesiastica aut concionatoria maximo cum auditoris fructu excellit.

Ne quis autem haec aliorsum ac dicuntur, accipiat, sciat me ipsa docendi genera non autem personas ac doctores conferre: multo etiam minus Ecclesiasticam dicendi docendique rationem vituperare, quae suas amplissimas laudes, nunc ob angustiam temporis reticendas habet. Necesse est enim, eam ob auditorum ruditatem, talem (ut supra ostendimus) non aliam esse ac fieri: idque adeo, ut si alium quasi habitum

401 formamve induere conaretur, in vitium reprehensionemque iustissimam necessario incideret.

Semper enim proportio quaedam, teste Aristotele, non tantum inter docentem ac audientem, sed etiam in universum inter omne agens et patiens esse debet: ut tale quid et tantum agens agat, quale et quantum patiens recte perpeti potest. Quod divinae providentiae vestigium, toti rerum naturae penitus inditum, Dominus ac servator noster, suam discipulorum institutionem ac formationem defendens, praeclara simul et crassa parabola vini, musti, ac veteris recentiumque et veterum utrium ostendit et declarat. Mustum enim et validum requirit vas ob coctionem, internam agitationem et flatuositatem aut exhalantes vapores, qui amplius spacium requirunt: nec facile afficitur eius viredine aut quasi cruditate quadam ob interiorem vigorem et exhalationem, qua omnia vicina afficit, inficit et quasi fermentat: contra autem vetus vinum, quod iam deferbuit, tam imbecilliore utre contineri potest, tum et cruditate novi corii aut cuiusque vasis facillime laedi solet. Proportio ergo ipsa seu analogia musto quidem novos, veteri autem vino veteres utres flagitat.

Atque hoc est quod Scriptura dicit, Deum omnia in numero, pondere ac mensura creasse: ut scilicet rerum quoquo modo inter sese coniungendarum certa proportio haberi ac servari posset. Ostendit igitur hac similitudine ipsemet Dei filius, aliis auditoribus aut discipulis aliam instituendi formandique rationem convenire.

Studiosi autem iuvenes magno gaudio hanc summam commoditatem ac facilitatem, quam in discenda caelesti doctrina praerudi multitudine habent, agnoscere, et oblata occasione alacriter amplecti, eaque uti deberent.

At si nec ipsa quidem evidenti utilitate scholasticarum lectionum movemur, saltem extremam necessitatem, quae vere est durum telum, adventantem, et in nos irruentem contemplemur.

Nec enim est quod hanc operam, docendique rationem et pleniorem iuventutis in Theologia institutionem amplius tantum in scholas Academiasve ablegemus, cum nec omnes discendi cupidi vel ob paupertatem, vel ob alia impedimenta in Academiis versari possint: nec nunc amplius, proh dolor, ulla ferme, excepta una et altera satis sincera, ac ab omnibus corruptelis incontaminata reperiatur. Ubique ferme variae errorum pestes, de quibus ex aliis meis libellis plenius cognosci potest, regnant, grassanturque.

Necessitas ergo tandem coget pios gubernatores, concionatores ac superintendentes, ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte formandae in Theologia iuventutis, non respicientes in potentum aularumque Academias, quas illi subinde pro suo libitu formant ac reformant, modo hisce, modo illis corruptelarum generibus Theologiae patrocinium praestantes, eiusque magistros removentes, aut promoventes.

Haec necessitas ita nunc est evidenter conspicua, ut nulla dissimulatione aut tergiversatione negligi queat, nisi propalam neglectae veritatis et corruptae religionis in hac et altera vita a Deo vivente accusari velimus. Corruptelae enim, ut dixi, prorsus libere per Academias grassantur: nec ullum penitus remedium superest, quam quod Paulus Ephesinis ministris proponit, inquiens: Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus episcopos praefecit. Surgent enim lupi graves, non parcentes gregi. Et ex vobisipsis exorientur viri loquentes perversa aut distorta, ut abducant discipulos post se.

Videmus sane, proh dolor, a morte viri Dei Lutheri, plurimos vere distorta loquentes exortos esse, novasque corruptelas in Ecclesiam Dei inducere conatos, ut modo viderentur ipsi aliquid melius Luthero reperisse, ipsi doctrinae Ecclesiarumque instauratores ac praeceptores esse, non Luth. censerentur.

Tales διεστραμμένα distorta loquentes magistri, cum iam pleraque loca scholasque occupaverint, suosque errores ac zizania sine omni verbo Dei, ibi in corda simplicis iuventutis per χρηστολογίας καὶ εὐλογίας seminent, quam sinceros doctores tandem inde Ecclesiae sperare aut accipere poterunt? Aut qua demum alia ratione pii doctores ac gubernatores possunt gregi Domini attendere, et in posterum quoque bene prospicere, quam ut iuxta Pauli praeceptum, seductoribus anathema dicentes, certos ac veritatis studiosos homines deligant, quibus caelestem doctrinam solide tradant, ut illi porro suo tempore fideliter gregem Domini doceant, ac voce verboque ipsius pascant. Sicut praeclare divus Apostolus suum Timotheum monet, ut tales quosdam Theologiae candidatos sibi deligat, ac summa diligentia ipsos sincera doctrina informet.

Maioris momenti haecres est, graviorique crimine et ira Dei onerant sese omnes gubernatores, qui in tanti momenti periculo Ecclesiae Dei summis viribus succurrere non conantur, quam ego vel possim vel etiam ausim dicere. Nempe enim sua negligentia oves Iesu Christi paulo post adventuris lupis devorandas relinquunt. Neque enim ii sinceri doctores, qui iam Ecclesiis praesunt, perpetuo vivent. Quare paulo post petendi erunt alii ex istis fermentatis Academiis, omnibus erroribus ac corruptelis infecti.

Sed obiiciet aliquis, non posse ubique, etiam in frequentioribus civitatibus iustum auditorum Theologiae numerum haberi, et uni aut alteri legere molestum esse. At nos contra audiamus Dominum ac servatorem nostrum dicentem: Noli timere pusille grex, quia in vobis complacitum est patri caelesti. Saepe etiam ipse Christus desertus ab auditoribus, vix paucissimos retinere potuit: neque tamen ob paucitatem verba vitae suos discipulos docere destitit: saepe etiam in ignobilibus pagis, atque adeo et in solitudinibus rude ac ignobile vulgus maxima cum alacritate docuit.

Utinam vel ea esset diligentia et fervor tractandi sacra, retinendique religionem in nobis, quae est in caecis istis reprobatisque Iudaeis, qui nulla paucitate nullisque afflictionibus, non omni propriae politiae ac gubernatorum carentia, a suo indefesso sacrarum Literarum et suorum Rabinorum studio, et discendi ardore abduci queunt. Vere piorum, teste Scriptura, profecto esset, meditari in lege Domini die ac nocte, audire, et omni studio custodire sermones Christi. Quod quoniam nos quotidie minus ac minus facimus, si Deus naturalibus bonae oleae ramis non pepercit: nec nobis quidem profecto oleastris tandem, perpetuoque parcet.

Hîc vero ego mihi pro meo publici boni studio, et animi mei dolore ac ardore, toto pectore optarim

402 divinitus large concedi aliquam longe uberrimam dicendi venam, quo non tantum in hoc exiguo auditorio, sed etiam coram tota Dei Ecclesia pro tantarum rerum magnitudine vel deflerem ac deplorarem propalam ruentis pietatis, literarum, et praesertim sanae Theologiae interitum, ac hominum in tanta clade somnolentiam: vel etiam, benedicente ac incrementum dante Domino, aliquos excitarem, qui induti virtute ex alto, tantis ruinis ac calamitatibus strenue feliciterque obviam irent, rerumque nostrarum adeo ruentem statum vel sisterent, vel etiam in pristinam conditionem restituerent.

Praeclara, simul et tristis habetur illa Virgiliana querela, de optimarum rerum in ista externa communique vita, perpetua declinatione, et prona ruina in deterius. Qui inquit:
Vidi lecta diu, et multo spectata labore
Degenerare tamen: ni vis humana quotannis
Maxima quaeque manu legeret. Sic omnia fatis
In peius ruere, ac retro sublapsa referri:
Non aliter, quam qui adverso vix flumine lembum
Remigiis subigit, si brachia forte remisit,
Atque illum in praeceps prono rapit alveus amni.

At bone Deus, quanto haec eadem querela iustius sumitur in Ecclesia religioneque, praesertim nunc: ubi et maiora negocia, nempe vera doctrina, gloria Dei, et aeterna infinitarum animarum salus agitur, et magis satan ac humana malitia omnia labefactat: ubi item longe plus vel minimae corruptelae obsunt modico fermento cito totam massam inficiente, et denique ubi omnia velocius declinant, aut etiam funditus corruunt.

Nuper admodum est vera religio divinitus per doctorem Lutherum piae memoriae, gloriose instaurata, ac per eundem etiam aliosque retusis perpetua pugna omnibus seductoribus defensa, conservata, ac contra impetum omnium repugnantium difficultatum feliciter promota. At eo mortuo, cum nostri remiges et naucleri partim brachia remiserunt, aut etiam, proh dolor, in contrarium remigare inceperunt: Deus bone, quam subito praecipites sumus deorsum in horrendos vortices, cautes et syrtes tot defectionum et corruptelarum abrepti et praecipitati?

Saepe igitur mihi hanc tristissimam rerum faciem contemplanti, venit in mentem ille calamitosissimus, et nostris rebus simillimus Ecclesiae status, qui mox Apostolorum tempora secutus est. de quo miserabiliter queritur Egesyppus eius spectator, inquiens: Usque ad illa tempora (scilicet mortis Ioannis evangelistae) virgo munda et immaculata permansit Ecclesia, corruptoribus veritatis et divini verbi temeratoribus, aut nusquam omnino extantibus, aut etiam, si qui forte fuerant, in occultis et ab ditis hiatibus terrae delitescentibus. Ut vero et Apostolorum chorus et omnis illa aetas, quae a Domino susceperat vivae vocis auditum, de hac luce discessit: tum velut in vacuam domum, falsae doctrinae impius se error immersit, et tanquam ubi nullus iam divini census defensor existeret, nudato (ut aiunt) capite seductores corripientes arma mendacii, oppugnare Apostolicam veritatem nituntur.

At nos si qui ad huc calamitatibus Ecclesiae afficimur, et sinceram Christi veritatem curamus, laboremus ac remigemus in hac non Petri, sed Iesu Christi navicula: eamque contra tot fluctus ac difficultates, quantum omnino possumus, sursum versus ad suum portum promovere conemur: certo scientes, ipsummet Dominum nobiscum in eadem cymba ac in omnibus eius tribulationibus navigare, nostrumque laborem, ipso cui tradita est omnis potestas in caelo et in terra, benedicente, et incrementum potenter dante, nequaquam irritum inanemque fore.

Haec iam praefari, viri clarissimi, et auditores studiosissimi volui: tum in illud Socraticum respiciens, qui dicebat, sibi iam suum pensum absolutum esse, ubi modo auditores ad discendi cupiditatem egregie inflammasset: tum etiam meum dolorem testari volens de interitu verae religionis et frigore ac negligentia mea aliorumque in discenda tractandaque sacra sinceraque Iesu Christi doctrina. Nam linguae, praesertim Hebraea, sine qua puritas caelestis doctrinae non diu consistere poterit, dudum negligi interireque inceperunt.

Oremus autem cum Isaia hoc tristi tempore Dominum Iesum, unicum praeceptorem et summum sacerdotem nostrum, ut ipse liget et consignet testimonium ac legem suam in praecordiis nostris nostrorumque auditorum: ut illum expectemus, ac in eum speremus, qui iam vere faciem suam a domo Iacob occultare videtur. Vere enim nunc nos et pueri, hoc est discipuli veritatis, quos studio veri inflammatos nobis Deus dedit, signa et prodigia quaedam in Israel habemur, facti, ut Paulus inquit, specta culum mundo, diabolis et angelis.

Non autem fit id sine consilio Domini exercituum, qui habitat in Zion. Obmurmurant illi quidem nobis, nos debere pythones et scientes audire, qui secum meditantur, ac obscure intricateque susurrant incerta sui cerebri figmenta. Sed nos eis constanter respondeamus, non miseros mortales de vera vita, nec homines mendaces de caelesti veritate consulendos esse: sed verum populum aut oves Christi debere Dei vocem ac verbum scrutari. Adeamus ergo, et audiamus testimonium et verbum Domini. Qui enim non sic senserit, dixerit ac fecerit, ei profecto nunquam caelestis aurora exorietur: sed perpetuo in sua nocte, tenebris ac peccatis marcescet, et aeterno exitio computrescet.