QUAESTIO PRIMA. / In quarum Ecclesiarum Sedibus, solent Iudicia Ecclesiastica celebrari?

In omnibus Sedibus Ecclesiarum Diocoesanarum et Metropolitanarum, idque semper in prima instantia, seu per querimoniam. Neque licet relicto Diocoesano, vel ad Metropolitanum, hoc est, Archi-Episcopum, vel ad eius Vicarium, vel ad Nuncium Apostolicum, vel autem in Curiam Romanam querulatum ire; sed solum per viam Appellationis, ad eos causam deducere, maturioris revisionis gratia, 6. Matth. art. 44. et 45. Item 3. art. 19. et 5. art. 17. Item 1. Vlad. art. 45. et 2. eiusdem art. 10. et 3. art. 63. Et qui id facere praesumpserit, ut scilicet Romam conquestum eat, vel in prima instantia in Curia Romana causam moveat, poenam capitis incurrit, dicto 3. Matth. art. 19.

Ubi Nota, quod aliquando propter certas causas, utpote, vel metum hostium, vel aquarum inundationem, vel viarum discrimina, vel alia id genus pericula et incommoda, licet partibus indulto uti, ab Ordinario; ad alium Causam transferendo; quemadmodum iam non raro usuvenit. Et praeter quam tempore belli, continuo fiant, invocatoque brachio Regali, executioni demandentur. art. 25. anni 1552. De

269

quo tamen vide posteriorem constitut. anni 1599. art. 46. et quaest. 17. cap. 4. Item art. 70. anni 1618. quo tam belli, quam messis, vindemiae, Iudiciorum generalium, et Comitiorum tempore Sedes Spirituales celebrari Prohibentur.

QUAESTIO SECUNDA. / Fueruntne tamen aliqui, qui exemptionis Privilegio a Sede Apostolica gaudentes, nequibant coram Iudicibus Spiritualibus, in hoc Regno commorantibus, attrahi in litem, ut contra tales conquestus, sive rescripta Apostolica, libere apportari potuerint?

Fuere procul dubio olim aliqui huiusmodi praemisso Privilegio gaudentes, contra quos talia rescripta Apostolica libere apportabantur. Nihilominus tamen vigore eorum extra hoc Regnum non aliter, nisi modo praemisso per Appellationem extrahebantur, annotato 3. Vlad. art. 63.

QUAESTIO TERTIA. / Quae sunt causae fori Spiritualis, sive Ecclesiastici?

Antiquitus hae erant: factum testamenti, Matrimonii, Dotum, et rerum paraphernalium, periurii, verberationis et spoliatis Clericorum, et Mulierum, nec non aliae his annumeratae. 1. Matth. art. 3. et 2. eiusdem art. 17. et 3. eiusdem art. 17. Item 1. Vlad. art. 46. anni 1492. (quibus Zilagii art. 9. addit. Iura quartalitia, decimas, et effusiones sanguinum; sic et causae Viduarum, et miserabilium personarum huc spectant. Enchir. fol. 14.) Sed postmodum quasi post annum octavum, a dicto anno 1492. Causae dotum, et rerum paraphernalium translatae sunt, ad Octavas breves, id est, ad forum Locumtenentiae anno videlicet 1500. 4. Vlad. art. 16. ubi modo quoque

270

discuti solent, art. 14. anni 1536. et art. 2. anni 1555. Similiter decimarum quoque causae, novissimis constitutionibus annorum 1608. et 1609. ad sedem Comitatus reductae sunt.

Ubi Nota, Primo, praetactas causas, diversa ratione, ad diversa pertinere fora; ita videlicet; ut quando pure de iniuriis, vel violentiis, deque rebus mobilibus sonant, ad forum Ecclesiasticum, quando autem in iis Ius possessionariorum, vel haereditas acquiri videtur, etiamsi promissio, vel testamentum intercesserit, debent iudicari in foro saeculari, 1. Matth. art. 3. Item 3. Vlad. art. 62. et 2. tit. 52. Secundo, Ecclesias, aut imagines destruens, diripiens, profanans, et spolians; subest iudicio Regio art. 7. anni 1553.

QUAESTIO QUARTA. / Quomodo vocantur literae Appellationis, quae de foro Ecclesiastico extradari solent?

Apostoli, qui sunt literae illae, quas nos vulgo transmissionales vocamus, cum causa, ab inferiori, seu pedaneo Iudice, ad superiorem maturioris revisionis gratia transmittitur. Dicti ab apo quod est de et stolum, id est missio, vel quasi dimissio, quam facit unus Iudex ad alium, dum scilicet pars appellans, huiusmodi Apostolos, ab ipso petit, his verbis, seu iterationibus; instanter, instantius, et instantissime, ideoque dimissorii etiam libelli dicuntur, et petuntur intra triginta dies, teste Sylvestro, part. 1. Vocabulo Appellatio, statim in principio, et 2. quaest. 6.

QUAESTIO QUINTA. / An in causis prophanis, potest aliquis citari ad forum Spirituale; vel in iis ad respondendum cogi per Spirituales? 271

Non omnino, quia id Decreta Regni per expressum vetant, 3. Vlad. art. 60. et 61. Item 2. Sigis. art. 14. et 3. eiusdem art. 12.

QUAESTIO SEXTA. / Sed si id aliquando contingat, quid fieri debebit?

Utendum erit mandatis declinatoriis, alicuius Iudicis ordinarii, idque ante contestationem litis, quorum vigore, Vicarii huiusmodi causas (extra matrimonialem, art. 70. anni 1618. ) in Curiam Regiam, sub poena amissionis beneficiorum, transmittere debent. Et vicissim, si Iudex saecularis quoque cognoverit, aliquam causam pertinere ad forum Spirituale, is etiam illam illuc remittere tenebitur. 1. Vlad. art. 46. et 2. Sigis. art. 14. Item 3. eiusdem art. 12.

QUAESTIO SEPTIMA. / An Procuratores externi valeant in hoc foro spirituali procurare?

Nequaquam, quia tales lucri et commodi sui gratia, multos abusus introducere solent, et litigantes pluribus onerare expensis, ex eo, quod non timeant, sibi poenam Aucariorum irrogari posse; quae Procuratoribus in hoc foro, super Calumnia iuratis, inferri solet. art. 27. anni 1567. Ideo si aliqui eorum sunt beneficiati, amissione beneficii per Ordinarium suum, de facto puniuntur. Et sive etiam beneficiati fuerint, sive non, utrique de facto per eundem, perpetuis carceribus, tanquam falsarii et periuri mancipantur, citato proxime loco. Imo vero neque in Civitatibus ipsis, in quibus sedes Ecclesiasticae celebrari solent, permittuntur manere, ne saltem consilium dare possent; art. 41. anni 1569. Verum iam omnia haec, in desuetudinem abeunt. Ubi Nota quod si

272

cognoscere lubet, quid sint Calumniator, Praevaricator, et Tergiversator, ac quomodo quilibet puniendus, vide quaest. 27. cap. 10.

QUAESTIO OCTAVA. / An autem etiam indigenae seu domestici Procuratores, cum Vicariis, in iis causis, in quibus ipsi agunt, in sede simul sedere possunt?

Nequaquam, sed de sede, consequenterque de domo Iudiciaria, pro tunc prorsus exire tenentur. 4. Vlad. art. 35.

QUAESTIO NONA. / An teneantur Procuratores in hoc foro Iuramentum Calumniae praestare?

Olim quidem, cum de Iure Canonum; tum etiam secundum Decreta Regni, illud praestare omnino tenebantur, 5. Matth. art. 17. et citato iam art. 27. anni 1567. Sed iam in hoc foro, prouti et in saeculari, remissius haec res, coepta est agitari; siquidem neque hic quoque amplius tale exigitur iuramentum, sicuti neque in foro fori. Super quo vide quaest. 26. cap. 10. Unde licet non sit iam tanta necessitas intelligendi huiusmodi Calumniam, super qua olim iuramentum praestabatur: Nihilominus tamen, ut hac in parte maiorum nostrorum, religiosa observatio cognoscatur, non puto inconveniens fore, si modicum quid hoc loco, de ea attigero.

Est ergo haec Calumnia Procuratorum, uti proxime citatus articulus 27. anni 1567. continet; quod scienter et calumniose, id est, fallaciter et fraudulenter, doloseve, nullas causas, quae essent iniustae suscipient, neque illis contra Iura Regni Hungariae patrocinabuntur; vel ullo pacto, cum parte adversa colludent. Formula vero antiqui Iuramenti, fol. 743. Maioris decreti erat.

273

Ego N. Procurator, Iuro per Deum vivum, et eius sanctam Genitricem Virginem Mariam, et per omnes Sanctos et Electos Dei, quod ego nullas causas, scienter et calumniose, et quae essent iniustae, suscipiam, neque illis contra Iura huius Regni Hungariae, patrocinabor, easque inanibus et frivolis exceptionibus et protelationibus, scienter et temere, in longum protrahere unquam intendam; sed neque ullo pacto, cum adversa parte, in damnum principalis mei, colludam. Sic me Deus adiuvet, et omnes Sancti.

Civilium autem lib. 3. Codicis, tit. 1. sic habetur. Quod sedulo clientibus servient, nec tamen ullam iniustam causam suscipient; et si quam decepti mendaciis suorum clientium suscepissent, eam deserent, quam primum causae iniquitatem cognoverint.

Idque Iuramentum semel tantum solebant praestare, cum scilicet ad postulandi officium recipiebantur. Mynsing. lib. 4. Instit. tit. 16. § utriusque, Licet Andr. Gail. dicat, post litis contestationem regulariter praestandum, quae in singulis causis fieri solet, lib. 1. obser. 85. Imo vero non solum Procuratores, sed et partes ipsae, hoc Iuramento astringi debebant. 5. Matth. art. 17. et Sylvest. teste part. 2. Vocabulo Iuramentum 1. ac Actor quidem prior iurabat se bona fide, non animo calumniandi causam movisse; prout et Quadr. 3. tit. 24. habet. Ego N. iuro ad fidem meam, Deo debitam, fidelitatemque Principi nostro observandam, per Deum vivum ac verum, etc. Quod ego hanc causam, quam contra Nobilem N. movi, et prosequi volo, non movi animo vexandi ipsum, seu calumniandi iniuste; sed credo, et iudico me bonam et iustam causam contra eum habere; et non utar sciens falsa aliqua probatione, neque in testibus, neque in literis falsis producendis, ita me Deus adiuvet.

Postea Reus, se bona instantia uti, et recte contradicere velle; iurabat. Et poena non praestantis hoc iuramentum est; non solum amotio ab agendo, sed etiam si ob levem contumaciam id recusaverit, extraordinaria ex arbitrio Iudicis infligenda; ast si de malitia illud praestare noluerit, respectu alicuius articuli, in actione specificati, vel

274

exceptione rei, super quo iurari petitur; est amissio illius; quia per huiusmodi recusationem habetur pro confesso; neque talis articulus debet a Iudice amplius attendi et recipi, idem Andr. Gail. lib. 1. Obser. 87. Quibus etiam Iure Civili, novella constitutione additum est, quod nihil penitus, causa patrocinii dederint Iudicibus, vel alicui personae, corrumpendi iudicii causa. Quod licet apud nos non servetur, tamen si servaretur, non tot, neque tam horrenda conscientiae pericula, soepenumero inter litigantes contingerent. De quibus plura vide quaest. 16. cap. 9. et 27. cap. 10.

QUAESTIO DECIMA. / An Notarii Publici valeant procurare inter duos Laicos, in Iudicio saeculari?

Plane Non, sive fiat iudicium coram Spirituali, sive coram saeculari Iudice, dummodo negocium controvertatur inter duos Laicos, 2. Sigis. art. 3.

QUAESTIO UNDECIMA. / Procuratoria fori spiritualis, quandiu durat?

Per anni spacium tantum, sicut et in foro saeculari, et non amplius, art. 17. anni 1578. atque ita de anno ad annum semper renovari debent.

QUAESTIO DUODECIMA. / Quo iure potissimum solet huiusmodi processus fori Ecclesiastici fulciri?

Legibus Regni, iuxta Decreta Matthiae et Vladislai Regum art. 40. anni 1559. ac tandem Canonicis

275

sanctionibus, art. 27. anni 1563. et art. 21. anni 1553. siquidem multa iam de foro saeculari translata esse dignoscuntur, ad hoc forum Ecclesiasticum, quae pariter iam utrique communia esse videntur, uti dictum est quaest. 3. proxime praecedenti. In quibus tamdiu solemus nos legibus Regni firmare, quamdiu eas nobis, ac causis nostris suffragari viderimus; ast ubi iis destituti fuerimus, illico ad dictas sanctiones Canonicas, confugium capere cogimur, quae longe ampliores sunt, et latius sese extendunt, supra quaest. 13. cap. 1.

Ubi Nota, quod licet sedes spiritualis utatur legibus Regni, in aliquibus causis, non tamen aeque utitur Iuridicis remediis: siquidem non nisi Appellationem, uti iam praemissum est, et Novum Iudicium aliquando admittat. Onus quoque non-venientiae, antiquitus solum in denariis viginti quinque deponebatur, licet nunc iuxta Regni consuetudinem, in tribus florenis exsolvi iubeatur.

QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quot igitur gradus huius processus Ecclesiastici observari solent?

Hi videlicet duodecim. Primus, conficiuntur literae Evocatoriae, non simpliciter et generaliter, sed cum specifica declaratione eius rei, quam Actor acquirere intendit, et similiter cum expressis nominibus citandorum 5. Matth. art. 17. et 5. Vlad. art. 25. alioquin vero si simpliciter et generaliter, citationes ipsae factae fuerint nihil valebunt. Et tales literae Evocatoriae diriguntur ad aliquod Capitulum, vel Conventum; aut saltem uti defacto iam fieri assolet, ad aliquem Parochum, ut per illud, aut illos In-causam-attractus, ad decimum quintum diem citetur.

Ubi notandum venit, quod licet citatio fiat, ad decimum quintum diem: Nihilominus tamen discussio causae

276

fieri solet, etiam singulo octavo, vel nono die alibi, et non tantum singulis quindenis.

Secundus in termino per Vicarium in dicta suae Citationis commissione, denominato, sive dicto decimo quinto die, quem In-causam-attracto, testimonium Capituli vel Conventus, aut etiam Parochus quispiam citans, a die factae huiusmodi Citationis praefixerit, conficitur libellus, ipsi Vicario porrigendus, qui contineat in se omnem vim acquisitionis, per Actorem intentatae: Cui postea adiungitur Relatio citationis peractae, hoc quo sequitur modo.

FORMA CONFICIENDI LIBELLI.

Coram vobis Reverendissimo Domino T. etc. et in Spiritualibus causarum auditore, ac vicario generali Ecclesiae (T) Egregius (T) Legitimus Procurator Generosae Dominae (T) Egregii (T) consortis (T) ut Actricis, cum literis Procuratoriis, honorabilis Capituli (T) contra et adversus Egregios (T) et (T) ut In-causam-attractos dicit et proponit; quo meliori modo potest taliter: Qualiter superioribus temporibus, etc.

Peracta, expositione Actoris, conclusio sic inferri solet. Quapropter idem Procurator, nomine et in persona, cuius supra, petit annotatos In-causam-attractos, praetactae summae testamentaliter legatae; in cuius evidentiam producit etiam testamentum in specie; damnorum item, et proventuum ex bonis ipsi A. testamentaliter per tutorem suum legatis, perceptis refusionem, usque ad praetactam summam viginti quinque millium florenorum, puri auri, sententialiter convinci et aggravari; ac advocato etiam brachio saeculari, in quantum necesse erit, omnibus viis, et remediis Iuris, per censuras Ecclesiasticas, art. 25. anni 1552. compelli. Et sic petit ac postulat, salvo Iure addendi, minuendi, mutandi, et de novo producendi, ac corrigendi, art. 49. anni 1563. Et protestatur de iniuria gravissima, expensisque litis, tam extra, quam intra Iudicium factis; et deinceps fiendis, usque ad decisionem causae.

277

Ubi Nota, huiusmodi clausulas iustificatorias, ab initio quidem ante litis contestationem, bene inductas, et admissas fuisse, ne scilicet levi aliqua de causa, Actio ipsa, coram huiusmodi bene conscientioso Iudice, statim condescendat, Actorque ipse, vel eo magis, quod huiusmodi, litium ignarus sit, omnem impensam ludat, et damnum patiatur. Verum postquam iam in abusum devenire coeperunt; dum scilicet Actor non contentus primaria sua actione, alia adhuc et alia ei adiungere satagebat, in disputationem attractae sunt a Dominis Regnicolis, adeo ut omnino easdem sublatum iri cupiverint. art. proxime citato 49. anni praenotati 1563. Sed usque nunc adhuc indecisae manent, unde tota essentia et usus earundem, stabit in arbitrio bene, uti praemissum est, conscientiosi Iudicis, An, Quando, et Quibus in Casibus, ac non nisi ante litis contestationem admitti debeant? quibus si simpliciter semper licebit sic, uti, quemadmodum nunc iam solet fieri, quis unquam In-causam-attractorum poterit se eliberare, contra huiusmodi Actorem, semper hoc modo actionem suam reformantem; nemo recte diiudicare poterit.

Tertius si comparet (I) petitque par Actionis, et Procuratoriarum ipsius Actoris, datur eidem. Si autem non comparet, accipit (A) valvales contra ipsum, applicandas valvis templi, habentque istae valvales vigorem iteratae Citationis.

Quartus si In-causam-attractus comparet, non loquitur, priusquam deponat onus non comparitionis. Ubi vero deposuerit onus Iudiciarium, et redemptionem Citatoriarum, ac Valvalium, regreditur ad petitionem parium omnium.

Quinto, si necdum comparuerit (I) decernuntur contra ipsum, literae monitoriae, iterum valvis templi affigendae, et neque hic loquitur, donec deponat birsagium, redemptionemque Citatoriarum, Valvalium, et Monitoriarum.

278

Sextus, et si necdum comparet, excommunicatur, et decernuntur contra ipsum, Denunciatoriae literae Excommunicationis sententiae; sed neque hic loquitur, si etiam comparuerit, nisi depositis omnibus deponendis praemissis. Atque ita data prius ratione sufficienti, cur non debuerit excommunicari, promissaque obedientia, petit paria omnium productorum.

Septimus, si ulterius etiam contumacia ductus non comparuerit, decernuntur contra ipsum literae Aggravatoriae, simul et Reaggravatoriae, quae pro eisdem reputantur, quarum vigore excommunicatur, primo tempore pronuntiationis sententiae, in ipso foro Spirituali, seu coram Vicario, postea in singulis Parochiis, in quibuscunque Actor voluerit, eadem Excommunicatio vice iterata publicatur, compulsatis campanis, et accensis ac in terram proiectis candelis, inter Solennia Missae praesente Universa Plebe.

Octavus, si forte necdum comparuerit (I) et neque obediverit, decernitur contra ipsum Invocatio brachii saecularis, et dantur Actori superinde literae Invocatoriae brachii saecularis, ad quarum productionem, petitur brachium saeculare, vel a sua Maiestate, vel ab eiusdem Locumtenente, quibus inscribuntur, quivis Regnicolae, sed tamen magis vicini et necessarii, art. 25. anni 1552. iuxta antiquam Invocationem art. 22. anni 1553. et art. 27. anni 1563.

Nonus, si tandem personaliter comparuerit, et absolutionem petierit; primo et ante omnia acquisitioni, et expensis Actoris satisfaciat necesse est. Postea id quod Iudicis erit, faciet Iudex cum ipso, absolvendo scilicet ipsum ab excommunicatione, et restituendo communioni Ecclesiae.

Decimus, si in primo statim termino comparuerit, vel etiam secundo, aut tertio, deposueritque solitum onus, licebit ei de condescensione Causae, atque incompetentia fori; Iudicis, et Actoris disputare, interdum etiam ad respirandum, et tempus producendum, poterit causam ipsam,

279

per mandatum declinatorium, utrum scilicet illa, saeculare, vel spirituale forum concernat; a praesentia Vicarii, ad Tabulam suae Maiestatis Regiam, indeque ad Dominum Locumtenentem, provocare; 1. Vlad. art. 46. Unde vicissim soepius ad eundem Vicarium, ad discutiendum remitti consuevit: siquidem uti iam praemissum est, quaest. 5. Nemo in causis profanis citari, aut respondere cogi debet, aut potest, per Iudicem Ecclesiasticum. Quia spirituales Iudices factum Iuris possessionarii, iudicare non possunt; uti praenotata quaestione dictum est.

Undecimus, prouti iam declaratum est, causa discutitur, coram Vicario, iuxta leges Regni, ubi haberi poterint; ubi autem non, iuxta Canones, seu quod idem est Canonicas sanctiones; quae a celebrioribus Canonistis, sive Summistis peti debent, veluti sunt, quibus potissimum in sede Metropolitana Strigoniensi utuntur, Hostiensis, Antoninus, Sylvester, et alii huius classis authores, Speculator, Navarrus, Covarruvias, summa Angelica. Ac denique ex Decretalibus quoque Pontificum ac Decreto Gratiani desumi solent, huiusmodi sanctiones.

Duodecimus, his omnibus sic praemissis, a Vicario Diocoesano, fit Appellatio, ad Vicarium Metropolitanum, ac ab inde denique ad Nuncium Apostolicum, qui tunc temporis circa Curiam Regiam, ex delegatione Summi Pontificis constitutus fuerit, aut omnino in Curiam Romanam, uti iam dictum est, quaest. 1. (quanquam de facto iam ad Rotam non soleat transmitti Appellatio, ut multi dicent.)

Ad haec vero omnia clarius intelligenda, non abs re fuerit omnes literas Causales huius fori, cum tenoribus subiicere, quarum in processu mentio fieri solet, quales sunt hae infra annotatae.

280
LITERAE. Citatoriae cum suis Relatoriis. Libellus, seu tenor Actionis, atque acquisitionis. Valvales dictae, quod valvis templi applicantur. Monitoriae, quasi iteratae valvales. Denunciatoriae Excommunicationis sententiae: quasi tertio valvales. Aggravatoriae et Reaggravatoriae, quibus iam excommunicatur. Invocatoriae brachii saecularis. Brachii saecularis iam obtenti. Mandati declinatorii. Apostoli, sive Transmissionales. Absolutionales, sive salvificae. 281