Stay, Benedikt (1714-1801) [1755], Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica (, Rim), 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, Ed. Neven Jovanović [genre: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [word count] [staybphilrec].
PHILOSOPHIAE / RECENTIORIS / VERSIBUS TRADITAE
A / BENEDICTO STAY
LIBRI DECEM.
ROMAE / IN TYPOGRAPHIO PALEARINIANO
MDCCXCII.
PRAESIDUM FACULTATE
MONITUM.
Quadragesimus jam annus est, ex quo Opus hoc decem constans libris Auctor
absolverat. Primum Volumen libros tres continens cum
adnotationibus, et supplementis Rogerij Boscovichij, Anno 1755 editum Romae
fuit, Anno vero 1760 Volumen alterum. Reliqua Volumina duo continenti Typographi
opera erant in lucem proditura, nisi in mora fuisset Boscovichius, qui quas in
se susceperat partes, explere tum non potuit, varijs per Europam itineribus, et
publice etiam sibi commissis distentus studiis, Lutetioeque Parisiorum multos
porro per annos subsistens. Postremo in Italiam reversus cum attulisset reliquas
quatuor Librorum adnotationes, animum statim ad perficienda pariter supplementa
traduxerat. Verum intervenit mors, inchoatum jam opus intercepit. At tum plane
omissa supplementorum, quae deerant, cogitatione, visum est illos quatuor cum
suis adnotationibus Libros uno justo volumine comprehensos in lucem emittere.
Prodeunt illi hoc ipso tempore Palearinianis, quibus primi erant, Typis
impressi, omnesque etsi longo post intervallo tandem consociati in integrum
Philosophiae corpus coalescunt. Eodem tempore, quo postrema pars editur, visum
itidem est decem eos Carminum Libros ab adnotationibus, et supplementis
sejungere, omnesque simul hoc uno Volumine concludere, ut nonnullis gereretur
mos, et iis scilicet, qui minus moleste ferant in aliquam interdum obscuritatem
incurrere, quam tam crebro versuum lectionem inspiciendis Commentarijs
interrumpere, et iis, qui in philosophicis rationibus multum exercitati nullis
indigeant ad quaeque vel difficiliora intelligenda explicationibus. Utrique
Volumini tam illi, quod cum adnotationibus Boscovichianis, quam huic alteri,
quod sine iisdem nunc prodit, in fine adjunctus est Dialogus Christophori Stay
de Poesi Didascalica, quo in perscribendo ad hoc maxime Fratris opus ille animum
intenderat. Hic praeterea subjiciendum est Benevolo Lectori, ne ex Titulo
Philosophiae Recentioris in animum inducat; his in libris
contineri, quaecumque hactenus in eo doctrinae genere reperta sunt. Ea primum
huic Operi praefixa fuit inscriptio, ut idem distingui posset ab alio Opere,
quod aliquot ante annis Auctor ipse Cartesianam secutus Rationem vulgaverat: ac
tum dici vere potuit ex recentioribus selectiora Auctorem suis exponere versibus
voluisse. At in nova hac Editione cum idem retinendus sit Titulus, ne nimirum
ipso mutato diversum esse hoc Opus appareat, rogandus est Lector, ut hunc
Titulum ad ea referat tempora, quibus decem hi Libri ab Auctore scripti sunt,
neque hic alia requirat, quam quae inter potiora erant Philosophorum ad illam
usque diem inventa. In illa nempe, quae tum erat, satis certe ampla atque
illustri Philosophicarum rerum copia consistendum sibi esse Auctor decreverat;
neque enim ipsi, vel si libuisset nova quaeque porro persequi ac superioribus
adjungere, vacuum jam suppetebat tempus, cum ad potiores esset gravioresque
subeundas curas evocatus. Siquidem Anno 1762 delatum ipsi munus fuit, quod ab
Epistolis Latinis vocant: quo tanquam gradu septem post annos ad conscribendas
Pontificias ad Principes Viros Litteras conscendit. Hoc munere etiamnum
fungitur, ac septimus ac decimus jam in exitu est annus, ex quo PIO VI
Pont. Max. suam hanc navat operam, atque ita navat, ut nihil
sibi potius, atque honorificentius esse ducat, quam ut doctissimo satisfaciat
Principi, cujus immortalia sunt in omni laudum, meritorumque genere monumenta;
ut omnino existimandum sit Divino plane consilio ipsius Pontificatum in ea
reservatum fuisse tempora, quibus Ecclesia maximis undique jactata fluctibus,
summa Moderatoris, ac Magistri sui virtute, sapientia, atque animi magnitudine
indigeret.
CHRISTOPHORI STAY / AD / BENEDICTUM FRATREM / EPISTOLA.
Redditus est Liber mihi tuus, in quo Philosophiam, eam praesertim,
quae a Newtono traditur, versibus complexus es; quem quidem et cupidissime
excepi, et semel atque iterum maxima cum voluptate perlegi. Quid enim mihi
gratius esse potest, quam cura jam omni , ac diuturni laboris molestia te esse
perfunctum; aut quid me magis delectet, quam ea tibi feliciter, atque ex animo
processisse, quae ut susciperes, auctor ego tibi praecipuus fuissem? Nam eam quidem video additam esse rebus omnium
elegantiam, atque ornatum, quem a te, cujus mihi in scribendo
facultas satis est cognita, exoptare maxime potuissem. Huc accedit, quod omnem
hanc Philosophiae pertractationem uberiorem profecto, quam aut ego expectabam,
aut ipse receperas, praestitisti; remissius enim acturum te putabam, neque ea
tam facile traditurum, quae nimia septa essent explicandi difficultate. Nunc
omnia fuse, copioseque persequutum esse te video, nihil ut fere in summa rerum
obscuritate aut sit praetermissum, aut a carminum cultu, atque
humanitate detractum. Ain vero? Pergin tu Musas, omnino ut sapiant, adigere?
miror equidem illas tantopere morigeras esse factas, atque a risu, ac joco, ad
tantam severitatem traductas. Sed opportune actum est a te, qui leniore primi de
Cartesiana Philosophia operis argumento, quo facilius obsequi vellent, cum semel
induxeris, freno velut jam recepto, quocumque libuerit, impellis, ac moves.
Quapropter tibi ego plurimum, ac fere aeque mihimetipsi gratulor. Nosti enim
quamdiu a te flagitarim, ut, cum in tradendis illius doctrinae rationibus, quae
a Cartesio est instituta, non mediocrem legentium comprobationem esses
consequutus, eo loci minime consisteres, animumque ad Newtonianam etiam
Philosophiam versibus exornandam adjungeres. Tametsi enim superioris operis non
inelegantem scribendi rationem, venustatemque satis agnoscerem, desiderabam
tamen probatioris disciplinae delectum, ne cum te ad scribendum contulisses,
videreris sententias sequutus esse hujusmodi, quae Musarum ingenio magis essent
accommodatae, quam veritati, judicioque Naturae. Neque vero magnopere me movebat
summa rerum difficultas, ac magnitudo: sperabam enim, quaecumque a communi
carminum consuetudine remota, aut aliena etiam viderentur, te diuturno jam usu
paratiorem facile assequuturum. Itaque cum rem aggressus esses, experiendi
magis, ut ipse ajebas, voluntate, quam perficiendi spe, putabam nos, si non
omnem solidam, atque expressam, at hujusmodi certe habituros illius
doctrinae formam, quae et rebus, et versibus conveniret. Verum
hoc minime inficior, me nunquam arbitratum esse, in his etiam versari ut velles,
quae in Geometriae involucris, atque in tanta rerum obscuritate delitescerent.
Nam neque tuae, neque cujusquam facultatis esse
existimabam, ut universam motuum doctrinam, quam Mechanicam vocant, Keplerianas
leges, tam varios ac tam impeditos Lunae cursus, atque alia hujusmodi, quae a
Gravitatis vi promanant, illa item quae lucis, et colorum naturam continent,
enunciare, ac versibus expolire valeat. Quae cum omnia perfecta jam a te, atque
absoluta esse videam, possumne illud tibi ominari, quod in scribendo propositum
nobis habere minime quidem debemus, tamen si consequamur, libenti animo excipere
ne Sapientes quidem vetant, ut quantum operae ac vigiliae tam diuturnus labor
attulit, tantum legentium secunda comprobatio afferat jucunditatis. Si enim
eorum, quae mandantur litteris, ab ipsa difficultate aliqua
repetenda est laus, affirmare profecto ausim, ex quo Poetarum artificia
extiterunt, a nemine unquam difficilioris rei pertractandae curam esse
susceptam. Verum quae hominum est, sive in aliorum expendendis laboribus
iniquitas, sive in judiciis ferendis varietas, facile accidet, ut, quae mihi ad
commendationem valere plurimum videantur, eadem plerique arripiant ad
reprehendendum. Erunt enim fortasse nonnulli, qui tam accurate res tam
difficiles versibus pertractandas esse non arbitrentur, moremque Neoptolemi in
hoc scribendi genere servari potissimum oportere dicant, ut moderatius, ac
levius sit philosophandum: tenuiorem esse Musarum habitum, quam ut valentioris
doctrinae vim sustinere possint: praescripta enim esse vocabula, et quasdam
veluti disciplinae formulas, quae rerum vim, potestatemque duntaxat declarare
valeant: has autem arcendas esse a carminibus, ac prorsus repudiandas, propterea
quod quae a venustate, ac numeris omnino abhorreant: ita si persequi illa etiam
velimus, quae ab intima philosophia hauriri solent, cum eadem per se satis
aspera sint, atque impedita posse ea quidem quasi mollitie enervari carminum,
illustrari autem non posse. At qui ita sentiunt, nimium angustis terminis
amplissima Poetarum studia definiunt. Quae enim erit tanta artis hujus inopia,
atque infirmitas, si primos tantummodo possit aditus, ac summa rerum vestigia
persequi, majoribus autem doctrinis, ac gravioribus enunciandis nulla sit
facultas, atque copia? Sed hujus quidem judicii iniquitas redarguenda re ipsa
est a te potius, quam verbis a me refellenda. Quamquam enim tua cum legerem, et
exornari numeris res a te agnoverim, atque ipso splendore, ac varietate carminis
in claritate, ac luce collocari, idque ut confirmarem, pluribus e locis repetere
exempla possem, tamen ne gratiae aliquid tribuere videar, nihil quidem de te
ipse amplius, at de universo potius hoc scribendi genere ea dicam, quae sentio.
Ac primum hoc facile concesserim Musas profecto delicatioris cujusdam esse
fastidii atque offensionis, ut solemnes quasdam disciplinae formulas respuant;
quis enim ferat, ut in carminibus duplicatas rationes, ac triplicatas, areas
temporibus proportionales, atque alia hujusmodi usurpemus? Verum quae suis
enunciare nominibus ob minus elegantem dicendi modum minime audemus, an eadem ut
aliter efferamus, omnis interclusus est locus? Nullane alia erit ratio, qua haec
verborum asperitas leniri, ac moderari possit? Quaeque ob inamoeniorem quandam
speciem conjungi eum numerorum venustate nequeant, nullo pacto eadem illuminare,
ac distinguere valeamus? Atqui scimus Poetis suum esse loquendi morem, quo ipsi
omnia et comiter, et jucunde, clare item, et dilucide exhibent; pollere enim
illos formis quibusdam, ac simulacris, quibus res ita conveniant,
atque illustrent, ut easdem pene contrectare manibus, atque usurpare oculis
videamur. Neque vero haec simulandi, efformandique ratio tantummodo in
grandioribus argumentis, velut in motibus animi metu, ac terrore concitandis,
adhibenda est, ut cum in fabulis Orestem inducunt agitatum furiarum taedis
ardentibus, aut Philoctetem, ac Prometheum vi doloris misere ejulantem, aliaque
hujusmodi flexanima, atque ad aegritudinem, ac moerorem declarandum aptissima.
Latius patet haec effingendarum imaginum ratio, atque ad res etiam, quae nullam
habent animi perturbationem, exprimendas aeque convenire potest. Quid enim est
tantopere a sensibus, vitaeque consuetudine abductum, quid tam asperum, tam
impeditum, quod simulacra ejusmodi minime recipiat? Quare si hunc similitudinum,
ac specierum usum ad severiores etiam doctrinas traducimus, si res quasque
colorare, effingere, animare, oculis subjicere possumus, quae, malum, est ista
judicii perversitas, ut tenebras claritati ac luci anteponamus? Nonne enim tum
excitatur animus, ac movetur acrius, et signorum hujusmodi praesidio, quae
obscuriora sunt, etiam videt, ac percipit clarius, quam si solemnibus vocabulis,
usitatoque loquendi more indicarentur? Nam si aliquam a Philosophia accersitam,
sive ex ipsa Geometria sententiam proponere mihi velis, quae quidem usitatis
verbis horridius dici solet, ut si solida similia in ratione triplicata laterum
homologorum esse dicas, num idem minus intelligam, si liberalius hisce tuis
versibus exponatur?
Nec tibi praeteream, similes quaecumque figurae
Si crescunt, vel si major collata minori est,
Crescere plus ipsa facie molemque, locumque,
Majoremque magis multo distendier intra;
Nam facies tantum, qua longa est, lataque crescit
Mensura duplici; debetur terna sed ipsi
Moli, quandoquidem pariter procurrit in altum.
Propterea si sint simili constructa figura
Horrea nostra tuis, sed parjete quae magis alto
Claudantur decies; centum frons undique major
Partibus excurret; centum at non partibus istis
Ditior ipse ego sim, decies sed denique centum,
Si duro agrestum placata labore, boumque
Alma Ceres flavis compleverit horrea donis.
Aut si velocitatem esse, ut spatium divisum per tempus, in hunc modum exprimas?
exoritur mensura hinc mobilitatis,
Si loca nimirum referas ad tempora, sic ut
Quo fuerit spatium productius, et vice tempus
Mutata fuerit contractius, hoc tibi constet
Major mobilitas; producto a tempore contra
Illa remissior existat, spatioque minuto;
Propterea breviore viam qui tempore eandem,
Aut, mage quae longa est, in eodem tempore carpunt,
Prae reliquis laudantur equi, palmamque reportant
Cursores: animos spectantum a plausibus acres
Exacuunt, quatiuntque jubam, insultantque superbi,
Dum per Olympiacos resonat victoria campos.
Quae quidem cum lego, praeter quam quod argumentum plane assequor,
libentius etiam assequor; dum enim splendidiora haec adjumenta ad obscuritatem
amovendam comparantur, rebus etiam accedit hilaritas quaedam, ac lepos, quo fit,
ut aspera nitide, jejuna plene, pervulgata novo, ac minus usitato more dicantur.
Illud tamen in hisce exprimendis simulacris praecipue animadverti oportere
arbitror, ut moderatior quaedam retineatur ratio, atque ad doctrinae severitatem
accommodetur, ne dum graviores disciplinas persequimur, dissolutiorem, quam
rerum gravitas postulet, effingendi, atque ornandi licentiam
consectemur. Neque enim ingenii luminibus, atque amoeniore
cultu distinguenda sunt omnia, sed, qui res deceat, servandus est modus.
Quemadmodum enim in hominum vita venustas quaedam, atque jucunditas
morum pro sua cujusque natura, institutoque inest, ut non eadem, quae juvenes
deceat, senioribus etiam consentanea sit, quaeque in solutiore vitae genere
convenire possit, eadem in graviore adhibeatur; sic in carminum artificiis suus
est rebus quibusque cultus, nec qui levioribus studiis aptus esse possit lepos,
atque urbanitas, idem etiam severioribus doctrinis rite adjungatur. Atque
idcirco varia dicendi genera sunt a Poetis instituta, ut de majoribus rebus
locupletior sit oratio, atque ornatior, de tenuioribus autem pressior, ac
subtilior. Hinc res publice gestas, bellique varios casus epico versu illustrare
illos, ac distinguere videmus: cum autem instituere nos, ac docere velint,
venustum quidem servant, at candidum, et moderatum loquendi genus; atque in hac
eadem tenuiori instituendi ratione cum in faciliore argumento versantur, nonne
alium sibi proponunt, quem sequantur, modum, alium, cum in obscuriore? neque
enim quo pacto de rebus rusticis, ac de agrorum cultu dicunt, eodem etiam
difficiliores Philosophiae partes pertractare possint. At dolemus profecto multa
atque eximia tradendae carminibus Philosophiae exempla, sive hominum, sive
temporum injuria periisse; unum tantummodo reliquum est, idem tamen
locupletissimum specimen, Lucretii Poema, quem mihi quidem non tam ipse
potissimum imitari velle, atque exprimere videris, quam ab ipsa rerum
similitudine deferri, ac pene rapi ad imitationem dicendi. Quid enim
convenientius est, atque aptius, quam ut sermo rebus consentiat, aut quid magis
alienum, quam, cum obscuriores sententias tractamus, orationem adhibere inaniter
ita exultantem, ut legentium animi ab intelligendi contentione ad nimiam ornatus
hilaritatem delabantur? Abunde enim satisfactum hic nobis censemus, si apte
omnia, si composite, si ad rem accommodate exponantur. Reliquum est, ut eorum
etiam reprehensionibus occurramus, qui paucos difficilioribus Philosophiae
studiis teneri putant, atque idcirco carminum jucunditatem, quae ad omnium
permovendos animos est instituta, negant adhibendam esse hujusmodi rebus, quae
ad sapientium usum, atque intelligentiam sint accommodatae; nam neque hos ea
fortasse curaturos, quae ex ipsis fontibus haurire malint, neque indoctos, qui
intelligere non possint. Ego autem non tam inimicos alienae industriae eos
dixerim, qui nos a scribendo abducant, quam hujus aetatis gloriae invidos, qui
paucorum cognitione optimas artes in hac litterarum luce finiant. Quando enim
unquam Philosophia aut a tot summis ingeniis exculta, aut majori hominum
frequentia celebrata tantopere floruit? M. quidem Antonius is, qui cum L. Crasso
maximam eloquentiae gloriam est consequutus, pecudis esse existimare se ajebat,
non hominis, cum Graeci tantas res susciperent, profiterentur, agerent, seseque
videndi res obscurissimas rationem hominibus daturos pollicerentur, non admovere
aurem, et, quid narrarent, attendere. Nonne hoc magis nostris esset temporibus
affirmandum, cum Regum ipsorum, populorumque opibus Philosophiam proferri, atque
extendi videmus, et hisce praesidiis eo usque perductam esse, ut plura nobis in
inquirenda natura sint cognita, quam omnium superiorum temporum diuturnitas
viderit? Verum si, quae optima sunt, eadem a paucis conquirantur, an idcirco
etiam erunt a Musarum cognitione removenda? Quasi vero ea tantummodo, quae
ludicra, ac leviora sint, venustiore hoc scribendi genere pertractari oporteat,
aut eos, qui severioribus studiis sese dediderunt, bene, ac gnaviter ab omni
humanitate alienos esse censeamus. Num enim, quia aliunde doctrinas petere ipsi
possint, idcirco haec urbaniora contemnet; imo vero eo libentius ad haec
confluent, ut unde antea aegritudinem animo contraxerant, inde humanissime
recreentur. Quapropter quid est, quod illos a liberaliori hac jucunditate
prohibeamus, nisi forte imitari velimus L. Lucilium, qui ea, quae scriberet, a
doctissimis legi recusabat. Nam facete ille quidem, qui neque ab indoctis, quos
omnino contemneret, neque a doctissimis sua legi vellet, cum ea scriberet, in
quibus summa profecto esset urbanitas, sed doctrina mediocris. Sed ad hujusmodi
res si Musarum elegantiam traducamus, quae et gravissimae sint, et ad Sapientium
usum aptissimae, quid causae est, cur pauciorum, id est doctissimorum hominum
oculos atque ora fugiamus? imo si nobis eorum, qui nostra legant, eligendi detur
optio, cur non eos praecipue quaeramus, quorum judicio, atque auctoritate, quae
tradimus litteris, comprobentur? Malo enim praestantiam, quam multitudinem
legentium. Bene Euripides, qui in tragoediis recitandis Platonem concioni
praetulit; quod multo etiam magis nobis est quaerendum in rebus gravissimis,
atque a populi judicio, et consuetudine omnino abhorrentibus; philosophia enim
vulgi testimoniis minime ducitur, neque imperitorum conventus, ac plausus
consectatur, sed paucis contenta judicibus in sapientiorum duntaxat
comprobatione conquiescit. Sapientes autem viros non modo libenter excepturos
arbitror, sed haud levem nobis etiam gratiam habituros, cum quae ipsi cogitant,
quaeque in doctrinae quasi penetralibus delitescunt, aliena industria ornatiora,
ac meliora in lucem proferri videant. Plurima hoc loco et veterum, et
recentiorum Philosophorum judicia colligere possem. Sed cum Leibnitium et
scribendis versibus dedisse operam sciam, et Philosophiae numeris explicandae
rationem, consiliumque laudasse, alium neminem nostrae sententiae auctorem,
laudatoremque desidero. Est illius ad Drieschium epistola, in qua cum
Poligniacii elegantissimum Poema laudat plurimum, tum vehementer se cupere ait,
ut Poetarum studia magis, quam hactenus fieri soleret, ad utilitatem
convertantur. Sapienter ille quidem; sed fortasse rationi philosophandi suae
lenocinabatur. Nos quidem tantum doctissimi viri de illustranda Philosophiae
genere seligendo veritatis ipsius, atque omnium consensu, quam tacito unius
suffragio moveamur. An erat nobis diu ambigendum, quem potissimum sequeremur,
cum Newtoni unius summam laudem, atque eorum, quae ab illo sunt inventa,
incredibilem magnitudinem, ac praestantiam consideraremus? Quod Socrati
accidisse accepimus, ut Graeciae universae testimonio sapientissimus
judicaretur; idem profecto summo viro contigit, ut vivus etiam, ac videns prope
Princeps, ac Parens Philosophiae merito sit nuncupatus. Nonne enim in hac
naturae obscuritate peregrinantes antea, errantesque tanquam hospites diu,
multumque pluribus in rebus versabamur, cum praeclara potissimum nos illius
instituta ab erroris pravitate ad germanam, diuque intermissam veri quaerendi
viam restitutos quasi in veritatis domicilium deduxerunt? Quare Ennianum illud
Pythii Apollinis ipsi suo jure usurpandum opinor, ut sese eum esse profiteatur,
unde qui naturae investigandae studio teneatur, consilium expetant,
Rerum incerti, quos ego ex
Incertis certos, compotesque consili
Dimitto, ut ne res temere tractent turbidas.
Magna sane pollicebantur Veteres, et qui deinceps subsequuti sunt, alii
Philosophi, cum rerum sese omnium causas edituros reciperent, sed et propter
ingenii tenuitatem, et propter viarum aut ignorationem, aut immensam
longinquitatem, quae magnifice pollicebantur, praestare, eoque ipsi pertingere
non poterant. Magna est enim naturae amplitudo, infinitus pene rerum numerus,
quorum aliae sui vastitate, atque immensis spatiorum distantiis, aliae parvitate
ipsa sese nobis abdiderunt; hujusmodi autem tum ingentibus, tum exiguis
corporibus suus est ordo singulis, sua vis, motus unumquodque suos perficit,
suis muneribus, officiisque fungitur; quorum omnium nobis est comparanda
cognitio, si naturae causarumque scientiam comprehendere, complectique animo
velimus. Sed ubi tantae cognitionis comparandae instrumenta atque praesidia?
sunt corporis sensus, sed breves illi quidem, atque angusti, quibus ea
tantummodo usurpare possumus, quae prope nos sunt posita, atque ad eorundem
sensuum usum perceptionemque accommodata. Ulla igitur spes erat, ut quispiam
universam naturae descriptionem absolveret, quando et rei ipsius summa esset
obscuritas, nobis autem adjumenta rerum cognoscendarum omnino deessent? Nam si
ingenio, et cogitatione ea persequi velimus, quae sub sensus minime cadunt,
commenta magis nostra, quam res ipsas describemus. Sed plerique vel ingenii
aestu, vel gloriae cupiditate abrepti, cum omnem rerum formam, atque ordinem
tenere sese, ac perspicere jactarent, ad illa, quae omnino ignorarent, delabi
maluerunt, quam ea quaerere, quae in sensus ipsos facile incurrerent. Illi
igitur dum initia, primasque causas aequo cupidius consectabantur, a rebus
ipsis, quae cognosci quidem poterant, si veri inquirendi viis institissent,
longe aberrabant. Tametsi enim imbecilla nostra sint nimisque angusta ingenia,
ut causas omnes continere possint, datus est tamen aliquis nobis permultis in
rebus veri cognoscendi locus. Antiquior enim est, quam fortasse verior querela
illa Democriti in profundo veritatem esse demersam, atque omnia tenebris aeque
circumfusa. Sed permagni interest, quem in causis investigandis cursum
instituamus, ut primum si gradum recte fecerimus, ad maximarum rerum cognitionem
pervenire possimus, sin minus, turpiter labamur. Praecipua est nobis in eorum,
quibus instructi sumus, sensuum usu, atque experientia rerum percipiendarum sita
ratio, primus hic contemplandae Naturae quasi patefactus est aditus, hinc
suscipiendus, atque inchoandus est labor. Diu, multumque rerum est habitus, ac
facies pervidenda, servandus ordo, conversiones, mutationesque omnes
investigandae, quid pro diverso corporum, ac locorum situ oriatur, inspiciendum,
quid constans in rebus, quid varium sit, inquirendum. Tum omnis animi contentio
eo potissimum est convertenda, ut videamus, quid aptum inter se, conveniens sit,
aut quid quamque rem rite consequatur, ut eorum praesidio, quae probe nobis
explorata sint, ad eorum etiam, quae ignorabamus, scientiam perveniamus. Quibus
quasi fundamentis positis, nequaquam nobis erit expetendum, ut et subito
intelligamus, quibus e naturae legibus rerum omnium efflorescat ordo, ac ipsa
rerum initia, summosque ortus aperiamus. Praeclare nobiscum agetur, si tot,
tantisque adjumentis ad proximiores tantummodo assequendas causas inducamur. Est
enim longissima quaedam continuatio, causarumque series, ut aliae propius res
ipsas attingant, ac gignant, eaedem ex aliis superioribus emanent, illae autem
ex iis, quae proxime antecedunt, atque ita aliae ex aliis, tanquam ramorum
aliorum ex aliis erumpentium propagines, consequantur, donec perventum sit ad
prima rerum initia, summasque causas, velut altissimas stirpes, unde reliquarum
omnium series procreantur ac fluunt. Quapropter nequaquam nobis continuo ad
remotissima rerum principia deveniendum est, ut per inferiorum deinde, ac
succedentium causarum ordines ad ultimos rerum effectus perspiciendos
descendamus; sed a rebus ipsis paulatim pedetentimque ad propinquiores primo
causas movendus est cursus, deinde ad alias, quae propiores iis sunt, gradus
faciendus, atque ita ad remotiorum etiam seriem, colligationemque progrediendum,
quoad ingenii nostri imbecillitas admirabilem tanti ordinis magnitudinem
sustinere possit. Aequo enim animo consistendum est, ubi ad reliqua
persequenda interclusus est aditus, inopia praesidiorum. Neque erit, cur nostra
spes infringatur, aut languescat industria, si minus omnem causarum
colligationem perspicere possimus, atque ad ipsa rerum capita, primosque ortus
pertingere, cum magis contentos nos esse oporteat, ut aliquantulum progrediamur,
modo nulla in quaerendo sit temeritas, nullus error, quam ut longa aberratione
defatigati nil processisse animadvertamus. Atque utinam hujusmodi vestigiis
institissent, quicumque Philosophiae excolendae operam hactenus dederunt:
uberiorem sane rerum pulcherrimarum scientiam haberemus. Nam si aliquando
cognitus hic fuit optimus philosophandi usus, saepe tamen, ac diu intermissus
fuit, aut omnino neglectus. Baconem de Verulamio doctrinarum omnium ducem, ac
magistrum hujusmodi artis, atque ineundae viae demonstratorem quidem fuisse
scimus, minime tamen hanc laudem rerum etiam inventarum gloria cumulasse. Eundem
investigandi modum Galileus, immortale illud Italiae lumen, cum tenuisset,
praeclarissimis etiam inventis exornavit; adscivit enim Geometriam Philosophiae
praesidium alterum pernecessarium. Sed fere interciderat aliquandiu praeclara
haec Naturae inquirendae ratio iterum ad comminiscendi delapsa licentiam, donec
a Newtono restituta est, atque in ampliorem formam reddita, quam unquam antea
obtinuisset. Incredibilem enim ille vim, ac praestantiam addidit istiusmodi
investigandi artibus, cum illam etiam adjunxisset, cujus ipse fuisset auctor,
atque inventor, Infinitorum disciplinam, qua nihil ad res cognoscendas
opportunius. Quapropter mihi quidem non ille tantummodo exquirendae naturae
commonstrare viam caeteris, verum etiam expugnandae quodammodo comparare
instrumenta atque admovere machinas videri solet. Hinc minime mirum, si eo usque
progressum vidimus, quo omnes simul omnium conatus nunquam antea pertinuerunt.
Quamvis enim ille potius partem aliquam Naturae attigerit, non universam
perlustrarit; tamen ab illo mirifice, ac singulariter auctam naturae
cognitionem, et nostra, et quaecumque consequetur aetas, sentiet, atque
fatebitur. Quanta enim subito lux, verique species enituit, cum eam corporum
omnium conjunctionem esse declararet, qua ita sese vicissim omnia pertraherent,
ut gravitatis viribus haec Mundi universitas contineretur. Quam ingens inde, ac
mirificus earum rerum ordo emanavit, cum errantium siderum motus, veris atque
autumni antecessiones, accedentis, ac recedentis oceani aestus, telluris ipsius
figuram ac conformationem ex una eademque causa proficisci videremus? Quantam
vero mentis vim, ingeniique aciem, quantam perspiciendi eam esse celeritatem
oportuit, quantam in geometria, atque illa infinitorum doctrina solertiam, quae
difficillimas hujusmodi, atque obscurissimas corporum vires, quas abdiderat ac
tenebris Natura obduxerat, quae aliorum corporis cognoscendorum munerum fuit
ratio, eadem etiam indagandae, ac eruendae gravitatis par esse potuit. Quae enim
eximia excitanda animadversio est, ut extensa intelligamus esse corpora, dividi
eadem, et moveri, ac minime penetrari posse, atque alia ejusdem generis
complura? Unjuscujusque mehercule corporis usu, et quotidiana oculorum
consuetudine ad haec cognoscenda inducimur. Sed Gravitatem ut universis insidere
corporibus cognosceremus, quantus erat rerum ordo perlustrandus, quantus in
superandis, amovendisque impedimentis, sustinendus labor? Permulta quidem
exempla repeti poterant, ab eorum corporum experimentis, quae totius terrae
ambitu continerentur; sed illa minime quidem fatis esse poterant, ut rem omnem
conficerent. Aliae erant perlustrandae regiones, ubi amplioribus spatiis corpora
excurrerent, caeli conversiones, atque astrorum cursus diligentissime
considerandi, ut ex tot ingentibus, variisque motibus gravitatis mores
perspicerentur, tantique muneris fides eluceret. Quae ille cum diu multumque
intellexisset, cum constare omnia cerneret, singularumque rerum exemplis, ac
testimoniis comprobari, tum vero ad caetera corporum officia gravitatis
accessionem fieri oportere minime dubitavit, ejusdem legibus, tanquam vinculis
teneri omnia, et coalescere. Quantus vero hic subito rerum omnium consensus,
confirmatioque extitit, cum tot ignoti antea caeli motus, Lunae, et Cometarum
incerti omnino, ac varii cursus clarissime patuissent, cumque easdem, quas ipse
praescripsisset, germanas esse Naturae leges declararent! Atque hoc quidem ille
in conversionibus siderum, atque ingentibus hisce mundi corporibus praestitit.
Quid autem? Num leviora illa, ac minora esse censemus, quae in tenuissimis
radiorum particulis perfecit? Nam quid corpore illo, quae lux dicitur, nobis
erat obscurius? Nam autem postea, quam haec quoque est ab illo pertractata
naturae pars, quid nobis in ea penitus cogniscenda claritatis omnino
defuit? Subtilissimum, ac tenuissimum lucis radium dividimus, ac dispertimur,
singulis quibusque partibus quae ratio, quae vis insit, novimus, e quorum
admixtione quae colorum discrimina oriantur, quoque e corporum contextu qui
redeat color, definimus. Quid denique est in minimis his rebus, atque a sensuum
usu remotissimis, quod non optime sit nobis cognitum, atque perspectum? Quibus
in omnibus illud mihi mirabilius videri solet, hasce res tantas, quae plurimarum
aetatum, et hominum gloriam cumulare, atque exornare potuissent, ab uno eodemque
Newtono et inventas, et perfectas esse. Nam illud quidem cum in omnibus, tam in
praestantioribus rebus quibusque usuvenire maxime videmus, ut paulatim suos
quaeque gradus faciant, priusquam absolutam praestantiam, maturitatemque
consequantur: atque hinc cum ab aliis primordia, incrementa ab aliis
obtinuerint, vix a quopiam, aut fero certe perficiantur. Sed incredibilis, atque
inusitata quaedam ingenii magnitudo iisdem, quibus caeteri, finibus minime
contineri potuit. Quod quidem cum considero, sic mecum ipse existimo: duos ab
omni hominum memoria omnino singulares extitisse Viros, alterum hunc ipsum
Newtonum, Poetarum principem Homerum alterum, quos quidem in dissimillimis
artibus simillima laude dignos arbitror. Ante Homerum si qui fuerunt poetae,
hujusmodi certe fuerunt, quales ille in Phaeacum, ac Procorum epulis adhibuit.
Verum quae Poematis vis esset, ac virtus, quod illustrium virorum res gestas
contineret, ornamentisque omnibus illustraret, a nemine quidem antea erat
intellectum. Exortus est ille, qui fabulam cum invenisset, idem ita perfecit, ut
legitimi carminis tum primum sit ars constituta. Cujus egregium exemplum cum
omnes intuerentur, sibique ad imitandum proponerent, is optimi Poetae laudem est
adeptus, qui propius ab illo abfuisset. Nam si quispiam peculiares aliquas
Poematis partes expolisse accuratius, ac ulterius protulisse videri potest, quis
tamen aut illum in praecipuis carminis laudibus superavit, aut hanc ipsam
expoliendi, ac exornandi Poematis gloriam siquis est assequutus, non ab illo
repetat, atque accersat? Quid hoc similius esse potest, atque ad exprimenda
Newtoni in Philosophiam merita aptius? Cujusnam enim ea laus esse potest, ut
eorum, quae ab illo sunt prodita, aut inveniendi laudem occuparit, aut
perficiendi gloriam sibi vindicet? Nam si qui gravitatis vires, aut colorum
causas ab aliis quoque saltem conjectura indicatas velint, iis ego, ut multum
tribuam, hujusmodi conjiciendi operam Phaeacum carminibus comparo. Quid autem
aut in rerum ordine statuendo, aut in cognoscendis viribus, aut in legibus
confirmandis inchoavit quispiam, aut vel conjecit quidem? Cum vero praeclare
inventa ab uno eodemque Newtono perfecta, atque absoluta dicam, nequaquam
aliorum gloriae detractum velim. Quamquam enim plerique etiam, qui illum
subsequuti sunt, eas Philosophiae partes praeclare excoluerint, ornarit,
auxerint; tamen quidnam est tam eximie ab iis adjectum, cujus non ipse antea
quodammodo semina jecerit, aut vestigia apertissime commonstrarit? Is enim in
Philosophia architectus, molitor, effector dicendus est, qui, quae summa, ac
praecipua erant, invenit, atque absolvit, caetera item, quae tenuiora essent,
adumbravit, ac aliis excolenda reliquit, atque ita idem omnia et inchoasse, et
perfecisse videri possit. Atque utinam ab his, qui deinde ad has disciplinas
excolendas sese conferunt, ampla quaedam, atque insignia rebus hisce, ac
rationibus incrementa adjungantur. Sed nescio, quo pacto accidit in artibus fere
omnibus, ac doctrinis, ut cum aliquem excellentem gradum attigerint, eo loci
consistant, et non modo non ulterius proferantur, sed retro plerumque referri
soleant. Ita fit, ut quemadmodum Homero bene constitutae fabulae laudem tot
saeculorum comprobatione confirmatam tribuimus, sic prospiciamus animo fortasse
omnium consequentium aetatum judicio gloriam perfectae atque absolutae
Philosophiae Newtono tribuendam. Et mihi quidem praestantior videtur hominis
commendatio, qui non leviora quaedam ornamenta, sed Naturae ipsius vim, atque
artificium perspexerit, nobisque declararit. Qua quidem in re, illud nobis
praecipue propositum debet esse, ut ex hac magnificentia, ac pulcherrimarum
rerum cognitione facile intelligamus tanti operis effectorem, ac moderatorem
Deum. Nam bene, ac sapienter est a Bacone de Verulamio traditum, eum, qui minime
hunc rerum ordinem intelligeret, ignorare fortasse posse Rectorem, ac Mundi
Gubernatorem Deum esse; qui vero in rerum contemplatione omnino esset versatus,
qui hunc ornatum praeclare nosceret, qui tantam in rebus omnibus convenientiam,
consensionemque videret, eum praeesse mundo Dominum dubitare non
posse. Atque hinc quidem accepimus Newtonum, qui unus omnium naturae opificium
eximie, ac singulariter pervidisset, tantam animo imbibisse summi Artificis
speciem, ut commoveri se illius praesenti numine, eumque colere, ac vereri palam
praeseferret: felicior quidem futurus, si, ut vim religionis, ita etiam illius
castitatem intellexisset. Hoc quidem certum exploratumque est naturae
contemplationem religionis, pietatisque magistram, ac ducem semper fuisse
habitam. Qui enim possumus cogitatione complecti praecellentem illam, ac
praestantem naturam, cujus dominatu teneri omnia, ac rebus humanis provideri
videamus, qui caste pieque colendam, atque officiis omnibus demerendam
arbitremur; ut hinc (qui praestantissimus est Philosophiae fructus) virtutum
omnia origo repetenda sit, unde excitamur ad constantiam, ad animi magnitudinem,
atque omnem vitae laudem, honestatemque persequendam? Sed rerum pulchritudo jam
longius me abripuit, quam provideram. Ea enim est hujusmodi admirabilis
Philosophiae ratio, ut, cum in ipsa expendenda semel animum defixeris, modum
tenere non possis; posteaquam vero eadem a te latinis versibus est reddita,
nescio quomodo jucundior est, atque gratior; domesticam enim quandam laudem
continere videtur. Vale.
ARGUMENTUM / LIBRI PRIMI.
Totius operis de natura rerum argumentum proponit Auctor, mundique
Conditorem, et moderatorem Deum invocat: orat pro incolumitate Silvii
Cardinalis Valentii, cui haec nuncupat; tum eundem alloquens ait, se
philosophiae inhaesurum Newtoni, quem laudat; demum faventem, intentumque
his perlegendis animum exposcit. A vers. 79 Initium facit a
rerum in mentes, et corpora divisione, cum, an alia quaepiam natura existat,
ignoremus. A vers. 95 ad vers. 114 Inter mentes, vel summam Mentem, nempe
Deum, vel mentes creatas esse, ait; nobis primo vestigandam esse naturam
nostrae mentis, et corporum, inde ad Dei naturam cognoscendam gradum
faciendum. Nos mentis nostrae existentiam cognoscere, ejus tamen natura
ignorare, cognitationem non esse, nisi unam ex ejus
proprietatibus. A versu 158 non esse innatas in animis nostris ullarum rerum
ideas, at rationis vi nos vera a falsis plerumque distinguere posse ad vers.
250. Nos a singularum rerum ideis universales efformare; illas vero acquiri
vel per sensus, vel per reflexionem ad vers. 318. Tum agit de conjunctione
mentis cum corpore, de libertate hominis, de sufficienti Leibnitii ratione,
quam refellit. A vers. 379 nos animae, praeter paucas proprietates,
innumerabiles alias, naturamque ipsam, cui
innitantur, nescire affirmat, item et corporis; sensus enim, quibus corporum
notitias haurimus, ad naturam non pertingunt, et pauci sunt, et imbecilles,
ad vers. 480. In corporibus esse vim quandam excitandi in nobis ideas, ut
caloris, frigoris, etc. quae rebus ipsis similes non sunt, esse alias item
eorundem proprietates, quas essentiales dicimus, sed
harum perpaucas a nobis cognosci, quae hic enumerantur. Ad vers. 548.
Quamvis corporis naturam cognoscere non possimus, investigationem tamen
earum proprietatum nobis non
ommitendum. Tum a vers. 607. de tempore, et spatio agit:
utrumque dividit in absolutum et relativum: primo spatium absolutum
considerat, deinde tempus absolutum, tum spatium relativum, postremo tempus
item relativum. A vers. 783 ad motum transit, pariter tam absolutum, quam
relativum: absolutum, quem et verum appellat, aestimari per vires impressas, ait, ad vers. 901. Motus distinguit in
aequabiles, acceleratos, et retardatos, et explicat. Distinguit item motum
corporis a motu puncti. Numerus punctorum massam corporis, seu quantitatem
materiae constituit; at moles est spatium externa superficie conclusum. Ex
idea massae, et molis oritur densitatis idea. A vers. 952. nos vero motus
corporis per massam multiplicatam in spatium, seu in velocitatem, et tempus,
vel demum, posito eodem, vel aequali tempore, in solam velocitatem ad vers.
972. Qua ratione, et quibus regulis proprietates corporum, et naturae leges,
sint inquirendae, quidque ab aliis Philosophis veccatum sit in
causis rerum investigandis: quia a nobis primae rerum causae cognosci non
possunt, ab effectibus et phaenomenis naturae ejus leges esse inquirendas:
tum quonam pacto ex phaenomenis illae cognoscantur, et qua ratione inductio
adhibenda, quantoque haec hujusmodi rebus usui sit: praecipue tamen tres in
naturae investigatione regulas prae oculis habendas: primam esse; eas
qualitates corporum universales esse, quas omnibus convenire experimur:
secundam; causas rerum non plures ponendas esse,
quam quae Naturae phaenomenis explicandis sufficiant: tertiam; effectuum
ejusdem generis easdem causas esse. His rite servatis, quamvis certi in
statuendis causis esse non possimus, ab errandi tamen periculo plurimum nos
abesse. Haec omnia ad versum 1260 exponit. Tum ad proprietates corporum
delabitur, easque inductione probat, nempe, impenetrabilia, extensa esse, ad
figuras omnes, motusque recipiendos idonea, atque in immensum divisibilia.
Deinde a vers. 1420 proprietatem a Recentioribus detectam explicat, nimirum
vim inertiae quae corpus conservat in eodem statu quietis, vel motus
uniformis in directum, nisi aliqua vis externa cogat eum statum immutare:
exponit hujusmodi vires statum immutantes, quae et agentes vocantur,
dividit, ac metitur, ad versum 1515. Tum virium, ac motuum compositionem
aggreditur tam directam, quam obliquam, ac eorundem resolutionem. Porro a
vers. 1690 de viribus centralibus agit, per quas descripta curva linea jacet
semper in eodem plano, quod transit per rectam, per quam corpus
projicitur, et per centrum virium ; et fiunt areae, seu sectores illius
curvae temporibus proportionales. A vers. 1828 significationes quarundam
vocum, quae huc pertinent, declarantur; in quo vis tangentialis differat a
vi inertia, et a vi, quam centripetam appellamus, unde vis
certifugae nomen, et quid sit. Nullam esse pugnam inter
centripetas, et centrifugas vires, ait, ut quidam opinantur, eosque
refellit, ad vers. 1932. Corpus, quod a vi activa ad centrum semper urgetur,
in eadem curva, quam describit, semper perseverat, neque tum poterit ob
continuos impulsus in centrum cadere, in eoque sisti. Demum a vers. 2050 ad
vers. 2069 animadvertendum hoc esse ait, si corpus vi repellente impulsum a
centro fugiet, figuram, quae describetur, convexitatem centro obversuram.
Concludit postremo, ut corporibus, sic mentibus suam videri esse vim quandam
inertiae, qua eundem, in quo sunt, statum animi conservare nituntur, nisi
extrinsecus quibusdam viribus dimoveantur, velut variis motibus, ac
affectibus, qui tranquillitati nostra obsunt plurimum, ac pacatam vitae
rationem perturbare consuerunt, eoque, quo maxime nobis opus est, ad summas
nimirum, perennesque res assidua meditatione dirigendi.
LIBRI SECUNDI
A Studiorum in Europa praesertim mutationibus incipiens, nostram aetatem
caeteris praefert, et quia in posterum futurum sit, conjicit. A vers. 108
actioni contrariam semper, et aequalem esse reactionem demonstrat inductione
ad vers. 208. Nulla re melius hanc legem evinci ait, quam collisione
corporum, de qua hic agit: primo distinguit tria corporum genera, dura,
mollia, et elastica. Nullum corpus perfecte aut durum, aut molle, aut
elasticum existit. Tum quid debeat accidere in collisione corporum perfecte
mollium, quid in perfecte elasticorum, considerat, demum ad imperfecte
elastica, qualia revera sunt corpora, devenit, ad versum 679. Hic refellit
quaedam, quae aequalitati actionis, et reactionis repugnare videri possint.
A vers. 727 postremam generalem materiae proprietatem aggreditur, mutuam
nimirum Gravitatem, a Newtono primum detectam. In gravitate generali
continetur haec nostra terrestris gravitas, cujus a Galileo leges proditae;
ad vers. 816. Gravitas continuis impulsibus corpora deorsum pellit, unde
tempori proportionalem velocitatem ea cadendo acquirunt; et sparium, quod
dato tempore percurrunt, est dimidium spatii, quod conficerent cum
velocitate constanti in fine descensus acquisita. A vers. 879, spatia
labendo aequalibus temporibus percursa crescunt, ut numeri impares, unde
deducit, ea esse in ratione duplicata temporum, vel velocitatum, quibus
percurruntur ad v. 981. Si corpus sursum projiciatur, ejus motus continuo
retardari debet, et spatia percursa usque ad finem sunt item,ut quadrata
temporum, vel celeritatum. Hic occasionem arripit de viribus vivis agendi,
quas multi post Leibnizium putant proportionales esse massae corporis in
velocitatis quadratum ductae, multi contra negant, aestimantque massa, et
velocitate simplici conjunctim. Litem hanc penitus tolli debere ait, ut
inutilem, cum omnia phaenomena a sola vi inertia et actionibus potentiarum
pendeant. A vers. 1232 corpus ab aliqua vi oblique projiciente, et simul a
gravitate impulsum curvam lineam descripturum esse, ait, quam Parabolam
dicimus, quae est una e conicis Sectionibus, qua occasione coni originem, et
conicas Sectiones explicat a vers. 1252, Ellipsim nempe, Parabolam, et
Hyperbolam, variosque usus earum commemorat ad vers. 1509, inter quos et eum
refert, nempe corpora oblique projecta Parabolam suo cursu designare, ex quo
artem emittendi globos e tormentis bellicis breviter deducit. Haec omnia
vera sunt, si motus fiat in spatio non resistente; at offensio aeris
impedimento est, ne projectum corpus describat parabolam, sed potius ad
hyperbolam accedat. A vers. 1523 transit ad motum per plana inclinata: hic
statim resolvit vim gravitatis in duas, alteram perpendicularem plano,
alteram parallelam; illa eliditur; haec constans corpus deorsum fert cum iis
eisdem legibus, quae in libero descensu expositae; hoc tantum discrimen hic
agnoscendum, quod ea vis descensum obliquum sollicitans est ad totam
gravitatem, ut est altitudo plani ad longitudinem; unde duo infert; primum
pertinet ad altitudines variatas data longitudine, alterum ad longitudines
data altitudine. Infert item a vers. 1571, quod ubi altitudo planorum
inaequalium fuerit aequalis, velocitas in fine erit semper eadem, tempus
autem, ut longitudo ipsa plani. Effert porro illud Galilei theorema temporis
aequalis in descensu per diametrum verticalem globi, et per chordam ejus
quamcumque ductam vel ab infima, vel a summa diametri ipsius extremitate, ad
vers. 1617. Jam ut sibi viam sternat ad oscillationes pendulorum, in
descensum per lineas curvas inquirit, quam ad rem considerandam Galileus
olim casu inciderat. A vers. 1668 igitur demonstrat, descensum per arcus
exiguos circuli, sed inaequales, non esse accurate aequidiuturnum, ut falso
multi crediderunt, atque hujus erroris originem aperit, et quid
animadvertendum sit, docet ad vers. 1731. Ut vero exponat, quae ratio sit
temporum descensus per chordas et per arcus, incipit a descensu gravium per
plura plana inclinata, et inde ad descensum per arcus transit, in quos illa
plana infinite minuta desinere concipiuntur; unde demonstrat in descensu
obliquo per curvam corpus in fine acquirere eandem velocitatem, quam
acquireret in libero descensu ex eadem altitudine. Porro a vers. 1851 duas
methodos attingit determinandi leges motus curvilinei, et deducit, in
exiguis arcubus vim corpora oblique deferentem esse proportionalem arcubus
residuis usque ad infimum punctum, in quo casu descensus eodem tempore omnes
conficiuntur ad vers. 1978. Jam ipsum tempus metitur, quo per exiguum arcum
fit descensus, et probat esse tempus descensus hujusmodi ad tempus descensus
per chordam, ut est quadrans circumferentiae ad diametrum, quod de majoribus
arcubus verum non est, in quibus discrimen istud minuitur, ad vers. 2041.
Demum impares esse versus, imo et ipsam prope Veterum Geometriam, ad haec
determinanda, et analysi infinitorum opus esse, ait, quam in calculum
differentialem, et integralem dividit, eorumque rationem quam brevissime
exponit, quantumque per eas profectum sit, quaeque cavere debeamus, ne in
errorem inducamur, innuit.
LIBRI TERTII.
Mundi Gubernationem, et certissimas Naturae leges humanis legibus, et variis
rerum publicarum constitutionibus, quas describit, longe anteponi debere, in
iisque vestigandis unice conquiescendum nobis esse affirmat ad vers. 171.
Hactenus lineam rectam, circulum, parabolam, in motu gravium inspexit; nunc
infinita, ait, esse alia curvarum genera, quas in classes distribuit; aliae
Geometricae sunt, aliae Transcendentes; ex his unam eligit, quam consideret,
Cycloidem, his nimirum rebus pernecessariam. Igitur a vers. 266. Cycloidis
genesim explicat, quae describitur motu puncti in circumferentia circuli
revoluti super rectam lineam. Tum paulum ad ea, quae ad Cycloidis historiam
pertinent, delabitur, et ad aliquas ejus proprietates ad vers. 313. Hae
tamen inter alias praecipuae ejus proprietates sunt, scilicet grave corpus
per eam cadens, quantumvis arcus inaequales sint, eodem semper descendit
tempore, quod ipsum tempus hic determinatur: et per eam fit corporis
descensus brevissimus. Tum addit et hoc, corpus scilicet per ipsam
descendens aequaliter ubique ejus arcum premit. Quae omnia vera sunt in
hypothesi gravitatis constantis, et seclusa quavis resistentia. A versu 420.
ad versum 454, si, ut dictum in ascensu rectilineo, corpus cum acquisita in
fine arcus velocitate per eumdem arcum impellatur, ad eandem ascendet
altitudinem, a qua descenderat, et si continuetur ille arcus ex alia parte,
idem prorsus accidet. His expositis transit ad oscillationes pendulorum, in
quarum singulis vix ullae resistentiae percipiuntur. Tempus unius
oscillationis in arcu minimo est ad casum per duplum fili altitudinem, ut
circuli semicircumferentia ad diametrum, et bina inter se pendula
comparando, quadrata temporum sunt, ut longitudines pendulorum: at velocitas
pendet ab altitudine initii arcus supra imum punctum. A vers. 542., quae ad
centrum oscillationes pertinent, attingit, quo centro praesertim opus est,
ubi quantum spatii corpora libere descendendo, dato tempore percurrant,
inquiritur, et ubi transmittendae ad posteros mensurae longitudinum sunt, ad
vers. 626. Inquirit porro, quo artificio pondus filo appensum oscillare
possit in quavis curva proposita, ut in cycloide, quod obtinetur, per
curvarum evolutiones, quos brevissime explicat. Cycloidem se ipsam in
evolutione generare, docet; unde facilis constructio pendulorum in cycloide
oscillationes suas, proinde aequidiuturnas, absolventium manavit, et
eorumdem ad horologia applicatio ad temporis aequalitatem habendam, ad
versum 775. Per hujusmodi pendula ingentem spem conceptam fuisse, ait,
inveniendi longitudines locorum, in quarum varias rationes digreditur, ad
vers. 893; sed successus non respondit propter agitationem penduli in navi,
et propter mutationes longitudinis penduli, ob caloris, et frigoris vices,
cui rei tamen non simplex adhiberi remedium potuit. Deinde ad gravitatem
redit, et quaerit, an ipsa in omnibus corporibus aequalis sit, a vers. 934;
eam revera esse in omnibus materiae particulis aequalem probat ex eo, quod
corpora omnia in medio non resistente aeque velociter descendant, ad vers.
1089. Haec tamen aequalitas in aere ob ejus resistentiam turbatur, ubi de
fluidorum disserit resistentia, quae pendet a superficie corporis, ab ejus
celeritate, a fluidi densitate, et tenacitate: sed difficile est tot
causarum effectus accurate definire. Corpora per fluidum translata, quo
densiora sunt, hoc minus retardantur, a vers. 1172. Cur lapis in aqua
citissime fundum petat, idem in pulverem comminutus vix longo tempore
descendat, ad vers. 1222. Nunc resistentiam medii ob ipsius medii gravitatem
considerat, ubi de gravitate specifica breviter agendi occasionem arripit,
attingitque quaestionem de corporis figura, utrum ea ad innatationem
quidquam conferre possit, an sola partium fluidi tenacitas in causa sit. Tum
a vers. 1336. redit ad corpora inaequaliter per aerem descendentia, et inde
massas, et densitates aestimat, et inter se comparat ad vers. 1386. Definit
porro quid sit centrum gravitatis, et aequilibrii leges exponit, ac ad
simplicium machinarum genera delabitur, vectem nempe, et stateram, cuneum,
cochleam, axem in peritrochio, trochlras, et rotas dentatas.
Turbari tamen eas aequilibrii leges a funium resistentia, et ab attritu
docet a versu 1500 ad versum 1582. Jam persequitur praecipuas centri
gravitatis proprietates, quomodo inveniri possit hujusmodi centrum pluribus
corporibus commune, tum quaedam utilissima de eodem theoremata proponit, et
demonstrat. Nunc a vers. 1727. comparat inter se gravitates, quae sunt in
diversis terrae locis; earum directionem non esse ubique parallelam ait; ubi
terrae figuram ad globi formam accedere demonstrat, et cur difficile
invenire, an gravitas inaequalis constet in diversis terrae locis. Qua id
ratione per pendulorum vibrationes observatum sit, quaeque porro
difficultates objectae, et quomodo sublatae ad versum 1962. Inaequalitatem
gravitatis Hugenius et Newtonus non ex observationibus, sed ex theoria ipsa
determinarunt. Ille hanc inaequalitatem a vi centrifuga ob diurnum Terrae
motum deduxit; Newtonus vero ad eam accuratius determinandam gravitatis
generalis mutuae vires praeterea consideravit. Demum a vers. 2064 digreditur
usque ad finem ad varias humanarum mentium inaequalitates, atque
inclinationes, quae ortum ducunt a diversis lorum, morum, exemplorum,
judiciorum, affectuum conditionibus, iis tamen, ait, Sapientem non moveri,
sed naturae vi dumtaxat duci, ac recta rationi obtemperare.
LIBRI QUARTI.
De caelestium corporum gravitate acturus Caeli prae Terra magnitudinem
considerat, Naturaeque in eo majestatem admiratur; omnesque, qui ratione
utuntur, tanquam Mundi Cives, leges ejusdem ait tantummodo observare debere,
mutare vero non posse. Tum ad Newtoni laudes delabitur, in iisque ad vers.
100. insistit. Ordinem, quem sibi proponit servandum, exemplo astronomicarum
dimensionum explicat, atque a vers. 134. Lunam aggreditur attingens ejus
motus, ac vestigans distantiam, unde gravitatem ejusdem in terram deducit,
eamque esse in ratione reciproca duplicata distantiarum probat, exemploque
confirmat ad vers. 308. Ad hanc deinde progreditur distantiarum legem in
caeteris quoque Planetis stabiliendam; quod ut praestet, Caeli descriptionem
praemittit, fixas primo stellas definiens, tum quas errantes vocant,
harumque a Sole distantias, motus, et conversionum tempore subjicit, quibus
adjungit et Cometes. Cur diu vera caelestium corporum dispositio latuerit,
exposita variis veterum, nec non et recentiorum Astronomorum erroribus,
declarat, receptumque jam inter Planetas statuit, tresque proponit
Keplerianas leges, ad quas intelligendas ea, quae in Ellipsi scitu
necessaria sunt, breviter persequitur. A vers. 514 prima Kepleri lex Solem
in altero locat e binis Ellipseos focis, qua in Curva quivis Planeta orbem
percurrit suum. Per secundam legem areae orbium Planetariorum sunt
temporibus proportionales. Tertia demum lex quadrata temporum periodicorum
facit esse, ut mediarum distantiarum cubos. Hae leges, ut in
Planetis primariis circa Solem, ita et in secundariis, seu Satellitibus
circa primarios suos servantur; iis tamen Luna aliquantulum repugnare
videtur ob varias ejusdem inaequalitates. Haec ad vers. 635. Maris deinde
aestus cum Sole et Luna conjunctus, aberrationes Jovis, et Saturni, eorumque
Satellitum, cum illi propius inter se distant,
astronomicarum tabularum post aliquod tempus corrigendarum necessitas, forma
Planetarum globosa, nonnullorumque circa proprium axem observata revolutio,
aequinoctiorum demum praecessio in hoc apparatu non desunt. Quorum omnium
causas redditurus a vers. 687 ex tertia Kepleri lege deducit Planetas omnes
primarios in Solem, omnesque secundarios in suos primarios illa gravitatis
vi tendere, quae in ratione sit reciproca duplicata distantiarum, ea
videlicet ipsa, quae inventa est in gravitate Lunae cum gravitate nostrorum
corporum comparata. Qua in ratione explicanda, et confirmanda ad vers. 822
immoratur. Ex quibus infert gravitatem nostrorum corporum in Terram ejusdem
esse, ac eam generis, quae primarios Planetas in Solem, secundarios in
primarios trahit; propterea diffusam undique per totum Planetarum hoc ingens
spatium esse, nec jam soli, ut hactenus creditum, Terrae tribuendam. A vers.
851 descendit ad problemata quaedam motus corporum projectorum, quae
ejusmodi vi solicitentur, definitque, quid corpora, ut in ellipsi ferantur,
aut in parabola, determinet. Expositurus porro Cometas quoque eadem, qua
Planetas, teneri gravitatis in solem vi, eas primum describit, quales
observari solent, a sideribus ceteris distinguens; nihil mortalibus, ait,
funesti ab iis significari, cum vulgo jampridem timori essent, neque Telluri
proximas perstare, neque ab ejusdem Telluris illos, ut nec a Planetarum, aut
Solis exhalationibus exoriri posse: esse igitur Cometas corpora mundo coaeva
motu semper constante per caelum labentia. Post Cartei, Bernoullii, et
Cassini propositas de Cometis, rejectasque sententias ad Newtonianam
transit, vique gravitatis in Solem eorum explicat motus, quos in Ellipsi
maxime longa et procurrente fieri probat; pro qua Newtoniana theoria
Cometarum multas affert observationes; unde evincit ad vers. 1266,
confirmatque generalem illam in Solem gravitatem revera existere. Eam
veteres Pythagoricos agnovisse ex illa caelesti eorum harmonia quidam
suspicantur, quae tamen conjectura solido argumento non innititur. A vers.
1350 gravitatem hanc esse mutuam inter omnes materiae particulas docet,
proinde et mutuam esse inter Solem, et primarios Planetas, et secundarios,
eamque generatim ad omnem, ubicumque sit, materiem extendi: exinde a vers.
1446 consequitur, si binae massae utcumque inaequales in bina puncta per
compenetrationem, ut ajunt, constringantur, totam vim prioris
in secundam massam fore aequalem toti vi secundae in primam. Quid, si massae
non sint in puncta constricta? Porro praecipua quaedam inferuntur a vers.
1518, scilicet si punctum materiae situm intra crustam sphaericam sit, ibi
punctum idem nulla moveri vi, quod etiam in orbe elliptico contingit; moveri
tamen, si materia ejus crusta aeque dens non sit: id punctum extra positum
attrahi in sphaerae centrum; unde fieri, si duo globi se mutuo trahant, idem
ipsis accidere, quod duobus se mutuo trahentibus punctis. Duorum punctorum
super duobus globis collocatorum vires sunt, ut horum diametri; cujus rei
ratio ad omnes figuras solidas similes extenditur. Excurrit inde ad
dissolvendum illud, quod contra gravitatem objici solet, cur decidentes
lapides a parietibus trahi non videantur, ac in deviationes ut vocant,
pendulorum in magnum aliquem montem sit transitus, ratioque eas deviationes
investigandi indicatur ad vers. 1768. Superioribus hoc elegantissimum
Newtoni inventum additur, descendendo in sphaera, vel in sphaeroide
elliptica a superficie ad centrum gravitatem decrescere in ratione directa
simplici distantiarum; hinc determinatur et ratio, qua gravitas decrescit
aequatorem pergentibus a polo, quae res cum Telluris figura connexa est,
multoque expeditius invenitur, quam datis Ellipsoidis axibus gravitas tota,
sive ipsius ad haec sua incrementa ratio. Tunc quaedam a Newtono inventa
theoremata innuit ad hoc argumentum spectantia, quem tamen non demonstrasse
ait figuram sphaeroidis Ellipticae indui debere a fluido homogeneo circa
proprium axem gyrante, cujus particulae se in ratione reciproca duplicata
trahunt, idque primum a Mac. Laurino ostensum accuratissime, ut absoluta jam
videri possit investigatio Telluris figurae ex aequilibrio, nisi obstet
aliquid ipsius partium inaequalis textus, et fors varia ejusdem interior
usque ad medium constitutio. Concludit idcirco a vers. 1995 non constare
nobis veram Terrae figuram, si a solo aequilibrio repetatur; ad
verae tamen proximam conjectura nos duci. Quaerit deinde vim generaliter in
corpus figura quavis praeditum, exponitque ad vers. 2089 rationem in totius
Terrae densitatem mediam inquirendi. Demum ex intimo terrestrium partium
textu capta occasione episodium concinnat enumerando multorum de
constitutione Terrae, ipsiusque ortu sententias, postque Poetarum somnia,
Cartesiique, Burnetii, ac Wistoni commenta, multa ex Taliamedis libro affert
tanquam in exemplum labentis in praeceps plerumque rationis humanae, cum
finium a Natura sibi positorum oblita temere procurrit.
LIBRI QUINTI.
Primum homines necessitas effecit industrios ad artes, quibus vitae
subvenirent, inveniendas, quae deinde ad delicias, ad fastum, ambitionemque
traductae sunt; quod pluribus illustratur exemplis; illud praecipue
exquiritur, unde homines a naturali inter se aequalitate ad inaequalitatem
transierint, et ad rerum dominia, ac terrarum pro cujusque jure divisiones,
qua ex re agros dimetiendi profluxit ars, praesertim in Aegypto, exundante
Nilo, quae deinde mirum aucta in modum sub Geometria nomine transiit ad
universae Telluris magnitudinem, figuramque deprehendendam, et ad
distantias, ac moles siderum. Haec praefatus de magnitudine, et figura
Telluris per observationes investigata agere aggreditur, expositoque totius
libri quinti argumento a vers. 124. varia innuit artificia, quibus id olim
consequi Heratostenes, et Posidonius tentarunt, quidque Arabes hoc in genere
multis post saeculis peregerint, explicat ad vers. 270, a quo transit ad
recentiorum Fernelii, et Ricciolii conatus, quorum omnium methodi aut nobis
parum notae, aut intutae imperfectaeque sunt. Accuratior demum
investigationis ratio reperta est, qua primi Piccartus et Cassinus Terrae
gradus mensuris suis comprehenderunt, quos subsequuti sunt alii multo
diligentiores, illi praesertim Parisienses Academici, polum versus alteri,
alteri sub aequatorem dimissi. Horum caeterorumque labores, antequam
describat a vers. 367. methodum docet unum in Terrae superficie metiendi
gradum, quaeque in Caelo peragendae observationes, quaeque in Tellure
triangulorum series instituendae, adhibendaeque animadversiones, fuse ad
vers. 580 persequitur. Tum ad Piccartum in Boreali Gallia gradus
dimetientem, et ad Cassinum in Australi redit. Cassinique inde errorem in
definienda Terrae figura arguit; quo nihilominus errore detecto, Terrae
figura ex observationibus deducta eidem ex aequilibrio reperta non
congruebat. Exorta igitur cupiditate accuratius rem cognoscendi praesertim
in maxime distantibus Terrae intervallis, ut facilius evitari possint
errores, missae sunt illae duae Academicorum turmae, altera in Americam, in
Laponiam altera sub ducibus Godinio, et Maupertuisio, quae quid, quam diu
egerint, quantaque cura, laboribus et periculis, refertur ad vers. 865.
aliaeque referuntur in Gallia tunc temporis initiae graduum
dimensiones, quaeque postmodum ad Promontorium Bonae Spei, atque in Italia
peractae sunt. Ex quibus omnibus deducitur Terram esse ad polos compressam;
quatenus autem, adhuc incertum esse, cum omnia graduum dimensorum discrimina
uni tantummodo formae consentire non possint. Qua occasione inquirit,
quaenam ea Terrae forma sit, quae per graduum mensuras revera investigatur,
ipsamque, ait, ob inaequalem textum in Terrae partibus praesertim prope
superficiem, inaequalem aliquantulum esse, atque undantem quodammodo, eo
nempe discrimine, quod a nobis ob ignotam Terrae partium constitutionem
ignoratur, tantoque magis graduum dimensiones ubique tentandas, ut ad eam
ipsam inaequalitatem per observationes semper magis detegendam accedatur.
Pergit a vers. 1065. ad terrestrem atmosphaeram, cujus quoque exteriorem
formam a gravitate pendere necesse est; aer enim, ut caetera corpora, gravis
est, proinde inferior a superiore comprimitur eo usque, dum ejus elasticitas
cum ipso pondere aequilibretur. Exponit porro legem, qua aeris attenuatio
progreditur in ascensu, quaque densitate in altitudine quavis sit ille
praeditus, et cur hic plerumque observationes a theoria dissentiant. Eum non
longe a Terra protendi, finirique debere ait ab ingenti Solis atmosphaera
repetit, quam a vers. 1250 probat illa praesertim luce, quam zodiacalem
appellant, cujus speciem describit, ortumque ab ipsa Solis atmosphaera
repetit, a qua boreales quoque Auroras deducit, de quibus agit a vers. 1360
praecipua exponens earum phaenomena, phaenomenorumque rationem reddit
Mairanii, rejectis aliis, inhaerens sententia ad vers. 1580: redit unde ad
terrestris atmosphaerae terminum definiendum, progressione ejusdem raritatis
non in immensum excurrente, sed turbata ipsius atmosphaerae Solaris occursu.
Quaedam porro sono docet, quem in vibratione particularum aeris consistere
asserit, celeritatemque propagationis ejus investigat. Tum a vers. 1602 ab
atmosphaera terrestri tanquam gradu facto Caelum conscendit ipsa ducente
gravitate, agitque de massis et densitatibus quorundam Planetarum,
gravitatisque ratione in singularum superficiebus. Transit deinde ad commune
gravitatis Planetarum omnium, Cometarumque centrum, unde infert nullum
totius Solaris Systematis corpus unquam quiescere posse, neque revera in
Ellipsi circa Solem moveri, sed alias curvas vias circa commune illud
centrum longe implexus, quanquam non longe ab Ellipsi distantes debere
describere, idque ad vers. 1855. Eas invenire Curvas, ac determinare veras
planetarum cum primariorum, tum secundariorum orbitas humani ingenii his
saltem, quae nunc habemus, praesidiis muniti vires exsuperat. Ipsum quoque
trium corporum se mutuo trahentium systema inextricabile videtur, quod
mitescit tamen, si unum corpus sit longe maximum, reliqua vero duo minora,
et ad ingentem locata distantiam, cujusmodi esse Solem, Terram, ac Lunam,
cum inter se comparantur, scimus. Hinc a vers. 1920 ad motuum Luna theoriam
delabitur, a gravitate mutua in Terram ac Solem repetitum, omniumque ejus
mutationum, praesertim celeritatis, distantiae, orbitae inclinationis,
apsidum lineae, nodorumque rationem reddit ad versum 2341. Hanc Lunae in
suis motibus varietatem, atque inconstantiam hominibus ait causam fuisse, ut
ejus sideri omnia hic apud nos mutationibus obnoxia tribuerent, ac animorum
quoque nostrorum vitia, ac furorem, quo nostra plerumque culpa vexamur, inde
deducerent; ex hoc humani generis communem insaniam fabella quadam
perstringit, ac tranquillitatis animi, sapientiae, atque virtutis vim
breviter in ipso libri fine demonstrat.
LIBRI SEXTI.
Praemissis quibusdam de quietis ac laborum vicissitudine in hominum vitae a
Natura instituta, quam et ipse in studiis experitur suis, primo sexti libri
argumentum proponit, tum a vers. 93 ad vers. 264 in librarionis
Lunae causam inquirit, eandemque exinde librationem ad Jovis et Saturni
Satellites per conjecturam transfert, carentibus eadem Planetis primariis.
Ea porro, qua dicta sunt de nodis lunaris orbitae, transfert ad Saturni
annulum, atque ad aequinoctiorum praecessionem explicandam, quam a vers. 376
ad vers. 449 pertractat. Tum locum ait esse ad evolvendos maris aestus
delabi, quorum primo phaenomena omnia, quae in diurna, menstrua, atque annua
dividuntur, describit, praeterea et singularia, quaedam pro certo regionum
situ indicat, tum quaeque causis attribuit suis, quae generatim in mutua
Terrae in Lunam ac Solem gravitate continentur; qua occasione post fluminum
quorumdam ac puteroum aestuationes, maris alios quoque motus
considerat, et qui prope polos fieri observati sunt, et qui a ventis et
fluminibus, atque ab ipsius Terrae exhalationibus excitantur. Quae omnia
fuse ad vers. 1002 persequitur. Inde et in terrestri atmosphaera aestum
quendam haberi docet similem marino aestui, a quo tamen ventos exoriri
posse, quod quidam suspicati sunt, negat; neque a causa aestus gignente
ullam ait in barometris, quam percipiamus, mutationem effici. Eos porro
aestus, qui in Jove, ac Saturno, illo quatuor, hoc quinque circumferente
Lunas, fieri debent, considerat, ubi et de Jovis fasciis agit, quae possunt
et a nubibus circa Jovem ipsum exortis nostrarum similibus provenire. Ex hoc
ad caelestium corporum atmosphaeras gradum facit, quarum quoddam est in
Venere observatum indicium. A vers. 1122 Lunae atmosphaera sitne, qualisque,
ad vers. 1179 conjicit. Cometarum deinde, quae certissime existunt,
atmosphaeras aggreditur, in earumque inquirit usus, quos a nostro deducit
aere, cujus prae caeteris officium est lucem, caloremque dividere ita, ut et
illam ab uno loco in alium transferat, et hunc in aliud et tempus et locum;
quod profecto animantium vitae ducendae tuendaeque perneccesarium est. Is
atmosphaerae usus in Cometis maximus est ob ipsorum recessus a Sole, ad
Solemque accessus discrimen maximum. Ex hoc tanto discrimine caudarum quoque
in cometis ortus deducitur, quae in Planetis, quibus parva est distantiarum
a Sole mutatio, ne exoriri quidem, nedum conservari possunt. Ob diversam
hujusmodi caudarum speciem, Cometae alii caudati, criniti alii, alii
appellantur barbati, licet eum tractum nebulosum semper in partem Soli
contrariam distendat, in quo etiam deflexus cujusdam, ac curvaturae ratio
redditur; tempusque definitur, a quo avulsus a Cometae corpore tanquam
quidam fumus ascendat in caudam, quae fumi conscensio ab impulsu lucis a
Sole incurrentis gigni non potest. Cur quidam nigrantes sulci observentur in
caudis, exquiritur, qui possint esse nobis indicio, Cometas etiam circa
proprium axem converti. Demum vapores Cometae caudas efformantes dissipari
perpetuo, mutarique demonstrat. Quae omnia ad vers. 1555 expediuntur.
Refelluntur exinde nonnullae de Cometarum caudis, Cometisque ipsis falsae
sententiae, repetentes scilicet antiquum illud totius orbis Terrae diluvium
a cauda Cometae cujuspiam prope Terram ipsam transeuntis, contraque
praesagientes ab ipso Cometa ob Solis inflammato viciniam, Terrae totius
illud olim, quod credimus, exoriturum incendium. Cometarum corporibus
enutriri Solem ad reparandam sui luminis juncturam non posse; posse vero
Cometam nimis prope Terram transire, nostroque tunc aeri insinuare, vel
lethalia, vel vitalia potius quaedam semina, posse mutua gravitate et ipsius
et suum motum varie perturbare, posse suo in Terram incursu ipsam
confringere, externamque faciem, axisque, super quo diurnus motus peragitur,
situm immutare: at haec ipsa metuere insipientium esse, provido siquidem
sapientissimi Conditoris consilio est nobis in Mundi gubernatione
acquiescendum. Posteaquam ut Terra, ita Caelo quoque vigere gravitatis vim
fuse, accurateque evictum est, nunc a vers. 1696 ea dissolvit, quae contra
eandem gravitatem a plerisque objici solent, praecipue, cur stellae fixae ad
se invicem, atque ad Solem accedere non videantur, cur ipsius gravitatis
naturae ignoratio nihil efficiat, quin ea possit existere, cur demum
aetheris resistentia caelestes motus a gravitate ortos non perturbet, ubi et
spatium materia ubique stipatum ac plenum a Natura prorsus excluditur; unde
ad vortices Cartesianos a vers. 1891 fit transitus, eosque neque existere,
neque, si existere, perdurare, neque, si perdurarent, leges caelestium
motuum servire posse ad vers. 2147 probatur. Collapso igitur vorticum
systemati successit gravitas, qua tot undique in Mundo rerum distinctam
perspicuamque reddimus rationem, numerisque subjecta singula singillatim
solvimus, atque expedimus; eam quapropter commendans transit ad aliam
quandam generaliorem celebrandam vim gravitati analogam, cujus ipsa gravitas
sit quidam veluti ramus, non ejusdem tamen generis, neque moli corporeae
necessario affixam, sed quae in animantes etiam agat quibusdam adhuc ignotis
legibus, qua in re per variae discurrens exempla usque ad libri finem
immoratur.
LIBRI SEPTIMI.
Aggressurus de luce, et rebus opticis agere, multo diversas a gravitate
valere vires hic asserit, neque leges in magnis corporibus deprehensas ad
parva transferri posse; quod variis exemplis probat usque ad vers. 69.
Laudato Newtono, qui luminis et colorum naturam primus detexit, expositaque
partitione totius operis a vers. 93. lumen recta propagari via affirmat,
probatque cum observationibus, tum ratione; unde consequitur propagata lucis
densitatem progrediendo minui eo nimirum modo, quo crescunt quadrata
distantiarum: Ad vers. 173. Consequitur item ab illapsis per exiguum foramen
radiis in opposito clausi cubiculi pariete suis expressas coloribus pingi
rerum externarum imagines, de quibus agit usque ad v. 264. Inde umbras
corporum considerat, ac Perspectivae, quam vocant, artis ortum,
Astronomicorum, et Geodeticorum instrumentorum usum, et Gnomonicae rationes
attingit. A vers. 302. ad successivam luminis propagationem delabitur,
eamque probat et inertiae vi, et satellitum Jovis ecclipsibus, ac demum a
vers. 527. ad vers. 706. luminis, quod a stellis fixis ad nos devenit,
aberratione. Tum quae lucis celeritas sit, ex utroque hoc argumento deducit;
in qua expendenda immoratur usque ad vers. 912. Immensam hinc arguit ipsius
lucis tenuitatem, quam multis experimentis confirmat, facileque ab iis, qua
objici contra solent, tuetur. Progreditur deinceps ad eam luminis
proprietatem, quam reflexionem, et refractionem vocant, quarum leges
describens, gradum facit ad diversam radiorum naturam, a qua colorum
varietatem deducit; agitque pluribus de celeberrimo illo Newtoni, ac
maximarum utilitatum foecundissimo hujus temporis de coloribus invento. A
vers. 1435. expositas leges experimentis perspicue comprobaturus, primum,
quae in experiendo caveri oporteat, ne in fraudem inducamur, exponit; tum
vario tentamine in septem illos colores, quos nominatim declarat, radium
quemque tanquam in sua elementa retexit, ac praecipue a vers. 1684. vitreum
Prisma describit, ejusque usum explicat in exhibendis, quibus radius
componitur, coloribus, atque horum discrimen ac ingenitam, et constantem
suam cujusque vim ac naturam exponit. Eorum intervalla sum sonorum
intervallis comparat; quid ex aliquibus, quid ex omnibus inter se commixtis
coloribus prodeat, docet. Demum a vers. 2126. ad naturalium colorum rationem
devenit, easdemque esse proprietates luminis, quod a corporibus reflectitur,
quodque in Solis radio continentur, deducit ad vers. 2330. A constanti
certaque colorum natura digreditur ad nostrum de eorumdem colorum
inconstantia judicium: Aestimari res plerumque a coloribus; quid colorum
varietas in mundo praestet: ut inde animorum affectus arguantur: alios aliis
coloribus allici: quam varia esse possit in coloris voce significatio: quam
falsa ejusdem apud vulgus intelligentia, ac inde tanquam a Natura exemplo
inductum inter homines, eorumque officia discrimen.
LIBRI OCTAVI.
Orditurus hunc librum a speculis praemittit Narcisi fabulam non agnoscentis
suam vocis a rupe repercussae, vultusque ab aqua reflexi imaginem, illamque
transfert ad hominis animum extra se per res varias abeuntem, neque ea quae
interius geruntur, contemplantem, qua neglecta sui ipsius cognitione, facile
in vitia prolabitur, iisque consuescens naturae suae dignitatem deprimit ac
deformat. Quae praefatus, a vers. 108. Speculorum rationem, quae a
reflexione lucis provenit, pertractat, ac primo de planis speculis agit,
eorumque imagines, quo pacto, quibusque radiis fiant, et quales esse
debeant, considerat, usque ad vers. 200. E planis speculis ad sphaerica tam
convexa quam cava transit, ac ad ea etiam, quae figuram habent ortam ex
conversione cujuspiam sectionis Conicae, earumque imaginum exponit
varietates ac discrimina; indeque ad specula, quae vocant, ustoria
descendit, et ipsorum vim atque effecta declarat, aliasque etiam speculorum
figuras, effigierumque deformationes innuit, ac demum ad specula in aere
conformata consurgens, praesertim illinc Parhelii originem deducit. A vers.
326. gradum facit ad asperas corporum scabrasque superficies,
ab eaque inaequalitate et copiam luminis reflexi pro varia partium
obliquitate, et pro distantiis ejusdem vires determinat ad vers. 419. Ut
Planetae reflectunt Solis radios, ita etiam Tellus eosdem remittit, unde
quoddam in Luna lumen, quod secundarium vocant, explicatur. Qua occasione ad
inaequalitatem luminis in lunari facie, ejusque partibus proceditur, quae
tamen in caeterorum Planetarum superficie conspici non potest. A vers. 517.
Ad pulcherrimum illum Caeli spectaculum se convertit, ac Iridis naturam,
quae a reflectione et refractione radiorum oritur, accurate evolvit,
omniaque ad eam spectantia fuse persequitur ad vers. 1086. Hinc ad visum
oculorum, qui per refractionem radiorum efficitur, pertractandum pergit, ac
primo oculum, ejusdem sensus instrumentum, describit, tum quomodo rerum
imago in oculi fundo informetur, quidque ad ejus distinctionem conducat,
quaque arte oculis vitio aliquo laborantibus subveniatur, docet, occurritque
difficultatibus geminis, altera ab errore figurae sphaericae, altera a
diversa refrangibilitate petita; tum et radios in oculo, quos oberrantes
dicunt, expendit. A vers. 1268. Aggreditur argumentum de telescopiis, ac
primo praemittit ea, quae pertinent ad focos lentium, quibus telescopia
constant. Hinc Galileana telescopia describit, duas scilicet lentes, alteram
convexam, alteram cavam continentia; quid inde commodi, quidque incommodi
consecutum sit, et quomodo deinceps ad duas lentes convexas deventum, demum
et ad quatuor, quantumque inde profectum sit, exponit. Quae omnia
persequitur usque ad vers. 1716, a quo ad Newtoniana Telescopia progreditur,
quae Catadioptrica nuncupantur, cum non solum refractione, sed potissimum
reflexione radiorum perficiantur. Fit eorumdem descriptio, commoda inde
percepta, atque etiam incommoda, inductaeque idcirco mutationes referuntur;
in eoque usque ad vers. 1990. insistitur. Tum varia
microscoporum genera attingit, quantumque per ea
instrumenta producti sint humanae mentis limites in corporearum particularum
tenuitate perspicienda deducit, ultra quos limites adhuc corporum particulae
descendunt ad eam tenuitatem, quae nullos lucis radios reflectere possit,
nostris propterea sint sensibus impervia, neque adiri a nobis nisi sola
cogitatione valeant. Et tamen multo adhuc inferius principia corporum
existunt, suntque veluti fundamenta tantorum naturae operum, quae in tam
mira subtilitate aeque mirum artificium praeseferunt. Hic nonnulla
enumerantur, ac cum eximiis hominum artibus comparantur, quae in ea
contentione pretium omne videntur amittere. Cuncta nimirum in natura sunt
omni ex parte admiranda, ad quae nulli unquam nostrae mentis conatus possint
pertingere.
LIBRI NONI.
Ambitio quae homines plerumque ad dominandum caeteris per fas et nefas
impellit, si mortem suum converteret, ac genus ipsum humanum convectis in
medium notitiarum opibus, ac subacto quodammodo Naturae regno extollere, et
altius collocare niteretur, maximis certe esset verissimisque laudibus
exornanda, atque eae laudes omnibus rerum Inventoribus idcirco debent
tribui, interque hos potissimum Newtono, cujus in hoc opere egregia inventa
exponuntur. Jam a vers. 77. proponit pertractandum in hoc libro argumentum,
de nova scilicet luminis proprietate, vicium nimirum facilioris reflexionis,
et facilioris transmissus, quas explicat, ac earum mutationis intervalla
valde brevia esse declarat. Ea mutatio ab his tribus pendet, a natura
nimirum luminis, seu radii colorati, a natura corporis, in quod radius
ingreditur, et ab angulo, sub quo ingreditur. A vers. 117. afferuntur leges,
juxta quas intervallorum mutatio iis respondet tribus conditionibus ad vers.
156; inde ad eas probandas confirmandasque leges experimenta adhibentur,
nempe lentis vitreae positae super plano pariter vitreo et pellucido, ac
speculi vitrei cavo-convexi. Quibus explicatis multa adducuntur in medium,
quae cum theoria consentiunt; ac a v. 376. unde sint perspicua, unde opaca
corpora, declaratur ad vers. 480. Porro ad tot diversorum naturalium colorum
causam proceditur, lamellaeque in superficie corporum considerantur varie
coloratos radios reflectentes, quaeque illarum crassitudo esse debeat pro
quovis colore, decernitur, et experimentis confirmantur ac
paulatim a variantibus corporum coloribus transitur ad constantes, eorumque
etiam sibi succedentium permutationes, quae omnia variis experimentis, et
observationibus comprobantur, ac usque ad vers. 1001. fuse pertractantur.
Tum ad proprietatum lucis causas mechanicas descenditur, nempe propagationis
rectilineae, reflexionis, refractionis, viciumque facilioris reflexionis et
facilioris transmissus. Ac primo Auctor exclusis aliis de propagatione
sententiis, tenuissimum ait igneum vaporem semel emissum immani cum
velocitate, in directum motu uniformi ob inertiae vim pergere, neque
mutationem itineris fieri, nisi tantummodo a viribus, quas in lumen exercent
particulae corporum, in aliqua etiam distantia agentibus; quae viam sternunt
ad explicandam reflexionis causam a v. 1121. Haec quidem non repetitur ab
impulsu luminis in corpus impediens, ut multis ostenditur usque ad vers
1336. (ubi et de corporum raritate agitur), sed a viribus quibusdam, quae
flexus in luce varios, et reflexionem, refractionemve inducant; quod a vers.
1549. declaratur. Causam porro vicium, quas diximus, Auctor inquirit,
illamque inquisitionem multis difficultatibus obsitam dicens eam demum
seligit causam, quam probabilem prae ceteris existimat. Postremo a vers.
1661. aliam quandam in lumine proprietatem esse affirmat, quam diffractionem
appellant, radiorum nimirum inflexionem prope corpora quaevis transeuntium,
cujus etiam rationem reddit. Varia experimenta affert; agit de fimbriis
coloratis, easque multis observationibus illustrat ad vers. 1945. tum paulum
in eas hypotheses, quae ex arbitrio effinguntur, invectus, ad singularia
quaedam luminis phaenomena exponenda, explicandamque descendit, crystalli
nempe Montanae, atque Islandicae, quam describit. A vers. 2105. attingit
alias lucis proprietates. Earumque causas, ac ipsum sensum, qui in nobis per
illam excitatur, expendit. Qua occasione nonnulla affert de colorum
harmonia, deque irrita spe jucundi inde sensus, ut e sonitu, orituri.
Quaerit, quare e binis coloribus ad idem punctum in fundo oculi delatis
gignatur in nobis sensus cujusdam medii coloris simplicis: quare viridis
color est omnium gratissimum: quare interdum oriatur coloris sensus sine
ullo lucis in oculum impulsu: quare lux calorem, ac ubi majori collecta est
copia, ignem flammasque progignat: quid ignis sit, quid efficiat, in quae
agat, quaeque dissolvat, quanta vi polleat: Nemorum ac Urbium incendia
describit, unde ad Vesuvii eruptiones transgreditur, obrutosque igneo emisso
torrente campos, et magnas olim obtectas Urbes, quarum quaedam nunc in
Campania, ut Herculanum et Pompeja, casu deprehensae e tenebris eruuntur, ac
aliqua saltem ex parte in lucem prolatae in eruditorum hominum animis
antiquitatis agnoscendae cupiditatem non tam explent, quam magis adhuc
irritant atque inflammant.
LIBRI DECIMI.
Aggredi se profitetur Auctor argumentum minus, quam superiora, certum, de
primis nimirum corporum elementis, ducemque sibi in hac etiam parte
potissimum assumit Newtonum, ejusque in laudes excurrit. A vers. 81. incipit
ab attractione mutua particularum in exiguis distantiis, ac ejusdem affert
exempla in ebullitione, fermentatione, dissolutione, praecipitatione,
caeterisque hujusmodi chemicis experimentis, ac primo agit de attrahentibus
salis Tartari viribus, tum olei vitrioli, ac item salis nitri et sulphuris:
unde exhalationum variarum e terra ortus, effectusque deducitur, ac aquae
tam fortis, quam regiae natura, partiumque fixarum, et volatilium et
acidarum, alcalinarumque discrimen, caeteraque hujusmodi plurima, ac
generatim salium ipsorum compositio, et figura expenditur ad vers. 484. Inde
naturalium corporum origo ac forma, ut lapidum, crystallorum, gemmarum,
arborum, animalium, explicatur, ex quibus omnibus attractio minimarum in
brevibus intervallis partium magis magisque adseritur, a qua et cohaesio
oritur, per eamque tuborum capillarium phaenomena, similiaque alia
declarantur. A vers. 699. viam sibi sternit ad vim repulsivam in minore
spatio, attractivae succedentem, asserendam, eamque exemplis multis
explicat, ac ob oculos ponit usque ad vers. 839., a quo concludit, ad motum
conservandum, per quem omnia fiunt in natura, requiri vires quasdam, quae
deprehenduntur et in gravitate, et in chemicis experimentis, a quibus
praesertim constat mutua partium pro variatis distantiis et attractio et
repulsio. Inde a vers. 913. delabitur ad inquirenda corporum elementa, ac
primo de iis exponit Leibnitianorum sententiam, inter se dissimilia esse
statuentium, quam refellit, observarique evincit naturam semper ad
similitudinem quandam consequendam, simplicitatemque propendere, eamque per
se, nisi extra impediatur, attingere. Tum a v. 1033. paucis legibus indigere
naturam probat ad ea omnia peragenda, quae tantam varietatem praeseferunt,
easque posse ad vim nempe gravitatis, fermentationis, et cohaesionis reduci,
sed hae postremae, qua ratione vigeant, nequaquam satis deprehensum,
praesertim, in quo consistat partium cohaesio, cum dubitari jure possit,
quod vulgo de illa existimatur, a praejudicatis opinionibus proficisci.
Innuit hic, quantum hae, ab infantia hausta decipere non valeant, quamque,
quod de contactu, de continua corporum extensione, ac impenetrabilitate
sentimus, temere perceptum, falsumque esse posse videatur. Quae omnia usque
ad v. 1329 pertractat. Ac tum, ut viam sibi paret ad certiora simplicioraque
corporum principia, legem continuitatis, ut vocant, a natura ubique servatae
considerat, quae in eo posita est, ut nihil ab una magnitudine ad aliam
transire possit, quin per omnes alias, quae in medio sunt, magnitudines
transeat, ita ut nusquam ulla sit interruptio, aut saltus ullus. Quod variis
exemplis probat, per inductionem scilicet, sed illis praesertim, quae loca
Geometrica appellantur; quaeque objici possunt, dissolvit, concluditque,
quascumque etiam improvisas velocitatis mutationes confici perquam exiguo,
verum continuo tempore; ut spatium enim, ita et tempus suas habet partes,
quae in infinitum imminuantur. Evicta continuitatis lege jam a v. 1485.
expendit duo corpora penitus dura, quorum unum in alterum incurrat; eo
incursu debere fieri velocitatis mutationes per saltum in ipso contactu
videt, quod etiam in mollium corporum superficie contingere debet; quare ne
continuitatis lex infringatur, is contactus excludendus omnino esse videtur,
ac incipere velocitatis mutatio fieri in parva corporum accedentium
distantia, per vim quandam repellentem, et contactum ipsum impedientem,
proinde in spatiis infinite minutis haec esse infinita ad v. 1600. Quare cum
in magnis distantiis vigeat vis attractiva, seu gravitas, necessario debet
alicubi haberi transitus a repulsione ad attractionem, ubi quidam erit velut
limes contrariarum hujusmodi virium. Sed nec unus hic erit limes, cum saepe
transiri possit a repulsivis viribus ad attractivas, quod ex variis naturae
effectis deducetur. Quapropter admittenda quaedam est tanquam generalis
materiae proprietas hujusmodi invicem sibi succedentium pro auctis
distantiis virium nunc repellentium, nunc attrahentium cum intersitis
limitibus; quae proprietas, ut Geometris est in usu, exprimitur ope cujusdam
curvae lineae ad axem relatae per rectas nimirum lineas ab ipsa ad axem
perpendiculariter ductas ad v.1719. Ab ejus lineae curvae, quae ab auctoris
sui nomine Boscovichiana dici debet, natura, quomodo corporum proprietates
deriventur, exponitur, ac primo agitur de extensione, ubi prima corporum
elementa debere esse simplicia, ac nullis constantia partibus, tanquam
puncta, ostenditur, tum de impenetrabilitate, de divisibilitate, de
densitate, ac raritate, mobilitate, ac demum de primorum elementorum
immutabilitate. A v. 2065. fit transitus ad considerandas peculiares etiam
corporum formas, earumque discrimina, ubi de vi magnetica, de soliditate, ac
fluiditate etc. Usque ad v. 2540. Inde deducitur per illam Boscovichianam
curvam facile omnia explicari, quae per quascumque vires in natura fiunt,
variis elementorum inter se junctorum ordinibus constitutis. Ex quibus
omnibus a v. 2570. consequitur, nullam omnino haberi in natura quietem,
multaeque subjiciuntur de ipsius naturae foecunditate, varietate, ordine,
nexuque considerationes. Demum a v. 2630. ad omnium investigationum fructum
percipiendum deducimur, ad magis magisque agnoscendum Potentissimum et
Sapientissimum Conditorem et Conservatorem Deum, qui manifesto omnibus suis
in operibus se prodit, in quae universim excurritur, neque magis a totius
orbis consideratione, quam a singularibus ejus partibus, ac parvis etiam
animantibus, nostroque praesertim, ut vocari solet,microcosmo, illius ubique
praesens infinitae potestatis ac intelligentiae vis declaratur. Postremo ad
ipsum naturae universae Auctorem ac Parentem extollitur, ac justa quadam
admiratione correptus animus, unicam illam rerum Causam invocat, eidem se
submittit, ac movendum, ducendum, illustrandumque tradit, suasque illi
facultates omnes, animi affectus, cogitationes, spes, vota debere, referre,
dicare profitetur.
APPROBATIO.
Poema hoc pulcherrimum ac plane admirandum, quo amplissimus praesul
Benedictus Stay Scriptor eximius, summus idem Poeta et summus Philosophus,
universam Newtonianam philosophiam suavissimis, ac planis doctrinae versibus
illustravit, jam in lucem editum una cum interpretationibus et supplementis
doctissimi Boscovichii, ac dispertitum in tria volumina, putamus non
inopportunum, omissis illustrationibus viri clarissimi, ipsum etiam per sese
uno volumine conclusum in lucem edi separatim, quo facilius parari, atque
expeditius legi, haberi, quo libeat, deferri possit. Id ita fieri placet, si
modo annuerit, Reverendissimus Pater Th. M. Mamachius S .P. A. Magister; cui
quidem confirmamus nihil esse in hoc praeclaro opere non consentaneum
religioni ac bonis moribus.
Raimundus Cunich Rhetoricae et linguae Graecae in Collegio Romano
professor.
Jacobus Bonfiglioli Secretariae Brevium ad Principes Substitutus.
IMPRIMATUR
Si videbitur Reveren. P. Mag. Sac. Pal. Apost.
F. X. Passeri Arch. Larissen. Vicesg.
IMPRIMATUR
Fr. Th. M. Mamachius Or. Praed. S. P. A. Mag.
Gelsomini Lectori / De Stayo Poeta / Philosopho Docto
Lucretii Imitatore / atquestura / Probe Repellente Carmina. /
Loquitur Auctor.
Avia Pieridum peragro loca, nullius ante
Trita solo; juvat integros accedere fontes/is
Atque haurire; juvatque novos decerpere Flores
Insignemque Mea Capiti petere inde Coronam
Unde prius nulli velarint tempora Musae.
Primus/m, quod magnis doceo de rebus et, arctis/artis
Religionum animos nodis involvere curo
Queis Musa hos cari felix exolvere tentat.
Deinde, quod obscura de Re tam lucida pango
Carmina, Museo contingens cuncta Lepore.
Ex Lucretio
puta naturale, Mosaicas/m, Christianas/m, quae una
???????
In Autorem
Interea se Pierides comitantur; in altos
Iam de Parnassi potis hinc attollere Lucos.
Ad Lectorem / Monitum, Praeceptumque.
Iamque adeo in primis ne te non carminis unus/m
Praetereat genus esse; licet celebranda reperti
Ad sacra sint Tantum versus, Laudesve Deorum
Dicendas, ne Relligio sine honore jaceret;
Nam traxere etiam paulatim ad Caelum Musas,
Versibus et variis cecinerunt omnia (a) vates.
Sed nullum e numero carmen praestantius omne
Quam quo post Divos Naturae facta recensent.
Animadversio. Ex ??????
To Musa, scientias omnes, artesque, quae ad humanitas/m
pertinent,
spectat; nam Musa ab ????? ma???; sonat enim
inquisitionem, in
vestigationemque, queis verum
???????, patetque intelligentibus, et inquirentibus. Ergo Musa veri
investigatio est, dum carmine gaudet, et
minus carmine delectat,
eisque prodesse ma???? vult.
Gelsomini
Stay, Benedikt (1714-1801) [1755], Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica (, Rim), 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, Ed. Neven Jovanović [genre: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [word count] [staybphilrec].
|