Stay, Benedikt (1714-1801) [1755], Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica (, Rim), 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, Ed. Neven Jovanović [genre: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [word count] [staybphilrec].
Tum ego, video, inquam, didascalici carminis tuendi studio nos esse fortasse plus
aequo abreptos. Cum enim Didascalicos in poetarum civitate initio vix
retinuerimus, paulatim ad primos subselliorum gradus adducimus, et jam cum ipsis
credo majorum genitum poetis fere contendimus. Tunc A. equidem, inquit, neque
turbas metuo ab his minime ambitiosis civibus, neque ullam arbitror, aut certe
levem esse posse contentionem ordinum inter se dissimilium. Sejunctae cuique
sunt sedes, dispares carminum gradus, varia rerum discrimina intercedunt. Neque
enim eosdem impetus omnia, nec eosdem spiritus postulant. Epici siquidem
illustrium virorum gesta concinunt; patrias res etiam ab eorum versibus
cognoscimus, regna ac gentes, quibuscum multa nobis communia sunt jura,
discimus. Quae quidem omnia et ipsa rerum magnitudine nostros sublimium atque
admirabilium appetentes animos valde capiunt, et nostra magnopere intersunt,
nosque propius attingunt. Temperatior autem dicendi modus, veritatis nimirum
docendae, didascalicis poetis erit adhibendus. Verum, si Epicorum vires eisdem
minus conveniunt, non idcirco sui etiam illis comptus venustatesque desunt.
Menander Homeri similis esse noluit, neque vitio sibi dandum putavit, si
propriis contentus dotibus, alienis careret. Tum B. an, inquit, didascalicos,
quoniam in remissiore scribendi genere versantur, idcirco ab omni sublimium
rerum magnitudine arcebimus? An solis Epicis ingentium hujusmodi argumentorum
omnem apparatum tribuemus? At ne illi quidem ipsi in eadem semper magnificentia
versantur. Iliadem dicendi vi ac magnitudine Odissea uberiorem ipsa rerum
magnitudo ac dignitas faciebat: nec iis assentior, qui Homeri magniloquentiam
cum aetate consenuisse existimant; sed πολίτειας
οικονομία grandiorem opinor sonos etiam majores sua sponte
protulisse. Verum quot genera hujusmodi sublimium rerum pertractari a
Didascalicis possunt, quae ipsis Epicorum argumentis nec admirationis minus
habeant, nec nostra XXII minus intersint? Si de
virtute atque honestate, si de moribus ac legibus, si de administranda civitate
dicere instituent, quae series, quae ubertas orietur rerum magnificentissimarum?
Sed si Empedoclem illam rationem velint persequi, ac de rerum naturas et causis
dicere, quid esse poterit ad agendum amplius, quid hac mundi universitate majus,
quid nobis opportunius? Illae Graecorum concertationes, atque ipsa Romani
Imperii constitutio, quam minutae res atque angustae videbuntur, quam ad nos
fere nihil pertinentes, si huic tantae magnitudini, totque commodis conferantur.
At de illa, inquit A., magnitudine, atque utilitate rerum agimus, quae sensu
ipso per se gignitur, suaque sponte nos excitat. Sint enim haec, quae de naturae
causis atque effectibus dici possunt, magna aeque, nobisque percommoda, num
tamen idcirco perinde quadam naturae nobis tam finitimae sunt ac propinque?
Proinde quis unquam siderum, et caeli conversiones aeque, atque civitatum motus
ac mutationes ad sese pertinere existimat? Nuda scilicet ac vacua omnia animorum
perturbatione ista sunt, neque propterea cum illa humanarum rerum utilitate
comparanda, quae cum suavibus hisce motibus tam arcte conjungitur. Nosti enim,
quem ictum habent, quo pellunt animos, falsae illae atque inanes affectiones;
quam jucunde agitamur, cum amamus, cupimus, expavescimus. Similitudine rerum
abrepti nos ipsos in illis fortunae commutationibus versari fere credimus, et
affinitatis quadam conjunctione commovemur. Haec ab ipsis naturae initiis
profecta, et in omnium insita sensibus subito nos excitant; illa autem, quae tam
longe a nobis remota intelligendo diuque meditando vix assequimur, aut nullos
aut lentos certe, ac desides motus afferunt. Tum B., at ista, inquit, si ita
videtur, accuratius exquiramus: fortasse enim nec tam segniter nos ab iis rebus
moveri comperiemus, quas intelligendo meditandoque intime percipimus; nec ab iis
ipsis, quae communibus infixae sensibus videntur, impelli nos acriter
cognoscemus, nisi cum easdem antea animo et cogitatione probe perspexerimus.
quid enim quempiam XXIII nulla cogitatione
instructum, nisi pene stipitem aut beluam ad paulum abjectam censeas? Earum
quippe etiam rerum, quarum peculiares nobis conciliationes natura fecerit,
facile tum sensus hebescit atque extinguitur, cum nullo usu intelligentiaque
excitatur. Proinde, si qui ab omnium societate sejuncti in montibus ac sylvis
nati atque alti sunt, ipsos hominum occursus fugiunt, et omnem naturae
conjunctionem abrumpunt. Quo autem quisque est societate et convictu hominum
excultior, et suae et caeterorum utilitatis intelligentior, eo acrius illius
conjunctionis vi capitur, et reliquorum opis atque auxilii indigentem se videns
ad opitulandum aliis est propensior. Primo suae ipse civitatis, deinde
finitimarum, demum omnium gentium propinquitate devinctus, humani nihil a se
alienum putat; regionum etiam remotissimarum res, moresque inquirit, casibus
fortunisque movetur, tantum denique caritate ac benevolentia, quantum cognitione
progreditur. Verum si idem rerum cognoscendarum limites non terrae finibus
terminaverit, sed eo usque intelligendo perrexerit, quoad animo et cogitatione
potest pertingere; si non solum fluxa haec et brevia, sed immensa etiam ac
perennia mundi corpora, eorumque ingentes illos cursus conversionesque viderit,
quam se ille repente e socordia colliget, ac recipiet, et hujus tantae
magnitudinis animadversione excitatus, quam se antea hospitem ac peregrinum in
hac naturae universitate fuisse mirabitur! Cumque se non unius loci popularem,
sed mundi ipsius tanquam ingentis municipii civem agnoscet, quam illum fere
poenitebit rerum atque commoditatum omnium, quae angustis nostrarum urbium ac
regionum spatiis coarctantur! Quam nihil majus reputabit, nihil quod nostra
magis intersit, quam hunc tam ingentem rerum omnium ac tam praeclarum ordinem!
Peragrare tum sibi immensos naturae fines videbitur, ac supra hominis fortunam
ac vitae conditionem erigi; neque enim annorum brevitate atque imbecillitate
corporis, sed animorum comprehensione, et scientiae amplitudine vivendi rationes
aestimabit. Qua rerum admiratione qui semel rapti sese iis cognoscendis
implicuerunt, ab iisdem divelli vix unquam XXIV
patiuntur. Neque enim si tranquilliores, ac minus turbulenti sunt, quam
caeterarum cupiditatum, hi scientiae motus, minus alacres idcirco atque ad
alliciendas mentes validi sunt illius impetus. Siquidem insatiabili, quod nobis
a natura est inditum, sciendi desiderio, sine summo jucunditatis sensu facere
satis non possumus. Hinc ambitionum illecebras missas faciunt, non odio, non
metu, non voluptate alia a semel instituto studio detorquentur, vitae ipsius
pericula contemnunt, aut minime sentiunt. Quod quî fieret, nisi hic veritatis
quaerendae ardor caeterarum omnium cupiditatum vim antecederet? Atque inde
profectae sunt illae nobilium etiam philosophorum sententiae, in veritatis
cognitione summum bonorum finem statuentium. Ad hanc scientiae vim cum suavitas
carminis accedet, quam validiora erunt haec ipsa invitamenta naturae? Quam
labentur vehementius, tanquam amentatae hastae, et quam altius intimis sensibus
inhaerescent? Hanc igitur scientiae ac humanitatis societatem si Didascalici
sequentur, quid est, quod illis singularem movendi et delectandi opportunitatem
non concedamus? Quid enim aliud indicant illi Sirenum cantus, qui ab Homero tam
valentes ad sapientis animum fuisse memorantur, ut Ulisses de suis, qui uberem
rerum scientiam polliceretur, suavitate carere? Quid a Virgilio convenientius
repertum est epulis Conditorum Romani et Cartaginensis Imperii, quam illud ab
Atlante traditum? Nempe ut declararet optimo cuique, doctrinam cum elegantia
conjunctam esse jucundissimam. Tum ego, magnifice inquam, haec a te dicuntur;
sed si rem ipsam propius intueare, vereor, ne repente dilabi hanc tantam
jucunditatem invenias, et hos Sirenum cantus ab auditoribus pene vacuos ac
desertos relinqui. Quotus enim quisque ad haec quaeso se conferet? Si iis rebus
moventur homines, quas intelligunt, videtis, quam pauci sint, qui horum scientia
trahantur. Atque hi quidem ipsi, nisi humanitatem litterarum cum doctrina
conjunxerint, haud scio, an haec ita versibus exornata facile respuant. Quo
igitur recidet ea tam gloriosa suavitas, quae XXV
ipsa audientium infrequentia palam refellitur? Quod eo magis in hoc scribendi
genere erit reprehendendum, cum Poetae et utilitatem plurimorum maxime spectent
et voluptatem? Tum A., at cur, inquit, a Didascalicis flagitabimus, ut
quaecumque litteris mandaverint, ad omnium intelligentiam accomodentur? An iis
duriores scribendi leges, quae caeteris omnibus imponimus? Quasi vero qui
ornatos ac venustos se esse velle profitentur, continuo eos oporteat facile item
ac dilucide omnibus dicere, atque hebetiorum etiam ingenia acuere. At cur non
illud idem a caeteris compte et jucunde scribentibus expetimus? Qui quidem
scribendi officio facere satis putantur, si a peritis earum rerum, de quibus
agunt, probentur. Qui historiis scribendis dant operam, cum de regionum situ, de
instruenda acie accuratius dicunt, ab iis fere solis, qui locorum descriptiones
rite teneant, et militari scientia instructi sint, intelligi probe possunt,
neque tamen praeclare conscriptae historiae laude carent. Nemo Aristotelem, nemo
Platonem non inter summos egregie dicendi magistros collocat, tametsi a
doctissimis tantummodo legantur. Ipse latinae eloquentiae parens Cicero non
minorem opinor propterea sibi laudem comparavit in iis, quae de philosophia
eximie scripsit, quia a paucioribus cognoscuntur. Sed discedamus a philosophis,
ad poetas veniamus. Ipsum illud insolens eorum dicendi genus, et aliena pene,
qua loquuntur, lingua, quid magis declarat, quam fugiendae multitudinis
consilium? Nonne aperte istud etiam indicat, cum identidem profanum atque
imperitum vulgus a usis versibus arcendum denunciant? Quod eo magis mirandum
est, cum in rebus in communi intelligentia positis idem faciunt, et peritioribus
placendi studio hac ipsas a populi judicio removent. Non est necesse commemorare
multos. Quis Pindaro in rebus facillimis difficilior? Sed num idcirco non illum
inter poetarum principes numeramus? Quanto magis igitur Didascalicis id erit
dandum in rebus altissimis, et suapte natura a multitudinis usu abhorrentibus?
Nisi forte, quod in levibus etiam argumentis concedimus caeteris, in philosophia
non ipsis dabimus, ut peritissimis XXVI placeant.
Nam quod ne doctis quidem ipsis patere promiscue aditum ad suos versus sinunt,
sed praestantiorum tantummodo suffragia postulant, quis hoc in illis jure
reprehendat? Cum Socraticis olim laudi fuerit, quod iis tantummodo scriberent,
qui essent et philosophia et politioribus litteris exculti, cur non idem
consilium in his artium docendarum poetis erit aeque commendandum? Si eos sibi
judices seligent, qui doctrinas cum humanitate conjunxerint, reliquos vero quasi
non satis musarum ritu initiatos rejicient, quis non auditorum paucitatem
eorumdem dignitate probe compensatam existimet? Si quae quis scriberet, probare
optimis posset, quid jam plurimorum sententias quaereret? Musarum enim cultus ii
demum sunt maximi, qui et doctrinis ipsis lucem ac splendorem afferunt, et
praestantiora ingenia perficiunt, ac illustriore loco statuunt. Hic ego, vos
vero, inquam, egregie Didascalicorum rationes defenditis, et quibus in rebus
verebar, ut mihi non satis eorum causam probaretis, ibidem valere eos plurimum
persuadetis. Jam enim fateri cogitis singularem inesse posse in eorumdem
versibus praestantiam, et quae cum ipsis epicis facile possit contendere. Tum B.
sed ne plus aequo Didascalicis, inquit, videamur tribuere, ad illam normam, si
placet, rem perpendamus, qua una fere in caeteris artibus aestimandis utimur;
nimirum quo quaeque acriorem animi vim atque ingenii aciem postulant, eaedem ut
majore etiam in laude sint. Quem enim alium modum in judicio de artibus ferendo
adhibemus, cum prae hac ingenii existimatione nullam interdum ne utilitatis
quidem ipsius, ac vitae necessitatis, quae caeteroquin tanquam finis artibus est
propositus, rationem habeamus? Quis enim signa ac picturas egregie laboratas, ob
eam utilitatis inopiam minus magnifaciet? Aut poetarum labores ob solam dicendi
excellentiam, non philosophorum, ac mathematicorum etiam inventis conferat, cum
utraque parem animi solertiam in dissimili genere praeseferant. Si ad hanc
igitur legem Didascalicorum conatus exigemus, qui in hac ingenii contentione
duas habent excellendi partes, duplicemque XXVII
commendationis causam, alteram a dicendi laude, alteram a rerum praestantia
deductam. Ac de dicendi quidem laude satis esse arbitror, quae hactenus sunt
commemorata. Quod ad res ipsas attinet, certe non minorem ingenii vim declarant.
Nam quaecumque in promovendis doctrinis excogitata ab aliis, atque inventa
divinitus fuerunt, dum illi in bono lumine collocant, atque eo Musarum speciem
afferunt, ut parem iisdem rerum auctoribus ingenii sibi gloriam vindicent.
Quidni enim inveniendi pene laudem promereri ii possint, quorum egregio dicendi
artificio quaecumque exposita sint, continuo eadem nova omnino, et nunquam antea
aut lecta, aut audita videantur? Quare quae tam praeclara erit Epicorum et
Tragicorum opera in fabula rite constituenda, atque in rebus, quas quis
gesserit, apte disponendis, quae hoc admirabili rerum contextu a naturae ipsius
fonte deducto, ac Musarum comptu exornato non obscuretur? Tum ego, sed vide,
inquam, quid hoc constituendae fabulae nomen valeat, ne ejus significationem,
quo minime est aequum, trahas, si propriam Epicorum in recta rerum constitutione
laudem cum Didascalicis communices. Quid enim quaeso commune habet cum eo, quem
Didascalici sequuntur in rebus apte collocandis ordine, haec, de qua est sermo,
rerum, sive fabulae constituendae ratio? Nosti eam totam Epicorum, ac Tragicorum
virtutem esse, qua omnes poematis partes mira rerum consensione constringunt,
unamque rem efficiunt. Quorum artificium in eo nimirum versatur, ut summa
varietate distinguant omnia, rursus eadem ut inter se nectant, et posteriora
prioribus, quae praecedunt, consequentibus ita colligent, unum ut exitum cuncta
respiciant, atque ad eundem referantur, demum ut loco etiam ac tempore
congruant. Cujus quidem rei tanta vis est, ut caeterae etiam artes illam
admiratae ad sese traduxerint, nec in pictura, nec in architectura praeclarum
quidquam esse possit, quod non ex hac partium conjunctione efflorescat. Sed ab
ea laude Didascalicos suapte natura longe removeri vides. Ob ipsam tam
multiplicem ac variam rerum inter se plerumque disjunctissimarum tractationem
quo pacto possunt adipisci illud unum et simplex, de quo nobis est sermo? Aut si
XXVIII id quoque modo consequentur, isthaec
iners materiae conjunctio, quam unam assequi illi possunt, num satis pellet
animos, et cum illa actionis consensione, quam Epici sequuntur, conferri
poterit? Tum B., At, inquit, si opifices etiam, ut dictum est a te, hanc partium
inter se consentientium, atque ad unum finem spectantium pulchritudinem in suis
artificiis conantur imitari, cur eandem Didascalici, si propriam minus habeant,
non item mutuentur, ad seque transferant? Quod Pictoribus, Architectis, Musicis
concedimus, cur illis invidebimus? Nam si ex ipsa rerum conjunctione potest
isthaec carminis colligatio proficisci, qua ex re aptius eadem, quam ex his
Didascalicorum argumentis orietur? Quod unquam facinus, quae hominum actiones
possunt tam multas, ac tam varias res tam apte colligare atque connectere,
quanta conspiratione et consensu tot ingentia interque se remotissima corpora
gravitatis vi constricta, quasi illo pythagoreo Jovis carcere inclusa, in hujus
universitatis molem unumque mundi corpus coalescunt? Sed haec ex inerti materiae
coagmentatione conflata consensio si tibi non satis accommodata videtur ad illam
assequendam pulchritudinem, si non corporum se varie moventium concordia putas
unum illud effici, quod allicit animos, sed actione opus esse varia, praestante
unius consilio directa, unum ad finem conversa, uno temporis, locique termino
circumscripta, nihilne consilii subesse existimas in iis ipsis tam bene
convenientibus motibus? Ex hac ipsa materiae conjunctione nullane erumpit,
seseque prodit ratio atque intelligentia? Cum hanc rerum molitionem, ac naturae
ordinem numeris, et carminis vi patefactum intuebimur, non in animum irruet, ac
sensus omnem occupabit actio varia, multiplex, infinita, una eademque simplex,
integra, absoluta, rationis ac sapientiae plenissima? Quis auctorem ac
moderatorem operis non subito agnoscet, nec rerum aeque, et carminis πρωταγωνισην Deum esse perspiciet varias corporibus
vires, potestatesque adjungentem, atque his tanquam administris hanc rerum
summam stabilientem ac servientem? Num solemnem etiam ac justam tam ingentibus
rebus continendis loci ac temporis circumscriptionem desiderabit? Nam si annuo
ac diurno solis circuitu, ac urbium, et domorum ambitu hujusmodi actionis
XXIX comprehensionem coarctari minime posse
intelliget, tamen alios inveniet magis consentaneos tanto operi attributos esse
fines, temporum omnium diuturnitate, et spatiorum longinquitate circumscriptos,
ipsius videlicet naturae immensitate prorogatos. Sed quid diutius in hac epici
et didascalici carminis comparatione insistimus? Quid in his immoramur, quasi
dubitemus divina humanis anteponere? Tum ego, Tu vere, inquam, dum Didascalicis
tantam rerum magnificentiam tribuis, sublimius quoddam carminis genus ab iis
postulas, quam quod hominum ingeniis convenire possit. Si in coetus, et concilia
deorum musas introduci oporteret, nullum certe esset, quod illis dari posset,
neque majus, nec diis auditoribus dignius, quam quale est a te adumbratum de
rerum ordine ac mundi conformatione carmen. Cur vero, inquit A., non censeamus
etiam inter homines versari posse divinos eosdem cantus, si praeclara haec
argumenta Didascalicorum studio eo usque recolantur et celebrentur, quoad
perducta sint ad eam excellentem formam, quam et recipere ipsa possunt, et
carminis vis sustinere? Num enim communibus ac vulgaribus exornandis rebus
tantummodo poetae praestant, in majoribus vero omnis eorum industria concidet
atque diffluet? Num magnopere nos capient concinendis tenuiorum etiam hominum
casibus, quorum ignotam nobis antea fortunae conditionem praeter expectationem
recognoscimus, cum vero abditas atque obscuras rerum causas, descriptionemque
naturae nobis aperient, neque satis allicere neque detinere nos poterunt? At si
tanta est in poetarum artibus vis illius, quam αναγνωρισιν vocant, nos agnitionem reddere possumus, in nullis
aliis eadem certe melius, quam in Didascalicorum cantibus enitebit. Nunquam enim
mihi persuasum erit ullis inopinatis ac mirabilibus hominum casibus nos tam
jucunde posse affici, ut ex maximarum rerum ac naturae ipsius agnitione non
multis partibus uberiorem voluptatis fructum capiamus. Cum igitur ortus ac
principia intelligemus rerum hujusmodi, quarum vim atque effectus ignotis etiam
causis mirabamur, cum iisdem subesse legibus, et certo et constantis cum
reliquis omnibus ordine nexa atque aptata illa videbimus, quae discrepantia
rebamur, interque se pugnantia, et quorum XXX non
intellectis antea motibus perturbari caetera pene timebamus, quaenam erit unquam
ex aliarum rerum agnitione profecta delectatio, quae non hujus tantae voluptatis
copia superetur? Quae mutationes, qui repentini eventus ex ignotis antea
cujuspiam parentibus praeter opinionem compertis derivati tam suaves esse
possunt, ut pares sint huic cognoscendi jucunditati; cum quoad animo consequi
possumus, longissimam illam causarum aliarum ex aliis succedentium seriem
intelligimus, earumque inter se, et cum iis, quos gignunt, effectibus tanquam
propinquitates et cognationes ediscimus? Tractantur haec ipsa quidem ab aliis
etiam disciplinis, explanantur, docentur. Sed ut Phidias ex Homeri versibus
pulchriorem hausit Jovis Olympii speciem, quam nunquam antea ex ullis aliorum
corporum formis comprehenderat, sic hunc naturae ordinem ex didascalicorum
numeris formosiorem atque augustiorem exoriri agnoscemus, quam ulla antea
aliorum opera perfectum vidimus. ex horum enim disciplinis ad poetarum artificia
delati tanquam e rudibus tectis in ampla ac illustria domicilia, ebore, auro,
picturis instructissima, virgula illa Minervae repente traductos nos esse
mirabimur. Quippe soli demum poetae vitam atque animum rebus, ac divinitatem
fere quamdam tribuunt. Cum haec suis illi comptibus attigerunt, non intervalla
corporum tantummodo, magnitudines, celeritates cognoscimus, sed ad ipsam naturae
molitionem coram intuendam adducimur, interesse operi, motus, conversionesque
contemplari nobis videmur, divinarum denique actionum consiliorumque testes, ac
spectatores assidemus. Nullos alios ego quidem poetarum conatus, non scenas, non
theatra huic tantae pulchritudini comparo. Sed nimis longe nos susceptae
disputationis ardor abducet, si caetera persequi volumus. Nam et Familiares
nostros brevi huc adfuturos opinor, qui si nos in eadem disceptatione
deprehendent, aut ad redintegrandam controversiam adigent, aut exclusos se aegre
ferent. Quare quae reliqua sunt, si ita videtur, in aliud tempus differamus. Cui
cum assensi essemus, vultum et orationem ad remissioris sermonis urbanitatem
traduximus.
FINIS
Stay, Benedikt (1714-1801) [1755], Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica (, Rim), 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, Ed. Neven Jovanović [genre: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [word count] [staybphilrec].
|