RATIO OPERIS / LECTORI AB INTERPRETE REDDITA

Vetus est, amice lector idemque erudite, opinio jam usque ab Ennii Terentiique ducta temporibus, eaque et Italorum deinceps, et omnium cultarum gentium firmata consensu, eos litteris praesertim humanioribus prodesse plurimum, qui, quae praeclare aliena lingua fuere scripta, in aliam aeque recte transferunt, id est, res pulcherrimas paucis cognitas et exploratas intellectui plurimorum atque usui accommodant. Nam quum omne humanitatis studium duabus rebus maxime constet, exercitatione nimirum et imitatione, fieri nequit, quominus sit perutilis ille labor, quo et necessario stili elegantiam diligenter exercemus, et optimum exemplar, cujus tamquam formam scribendo exprimere conamur, aliis ad imitandum lingua conversum usitatiore proponimus. Sed quoniam plerosque viros summos vel ipsius rei difficultas, quae certe magna est; vel ipsa molestia, gravis profecto, in alienis semper insistendi vestigiis, decursu temporis ab hoc scriptionis genere avocavit, factum est, ut homines nec ingenio florentes nec satis litteris perpoliti hanc sibi arrogarint provinciam, eamque laudem, quae hinc olim a doctis tantum viris ingenioque abundantibus petebatur, male vertendo corruperint omnem atque foedaverint. Quicumque enim poterat quidpiam a se ipso excogitatum proferre, malebat auctor, quam interpres haberi; qui vero per se ipse nihil valebat, aliena potius corrumpere amabat, quam omnino quiescere. Quamobrem etiam inter sapientes exorta est dissensio magna de toto hoc genere interpretandi. Etenim alii putant, exstingui omnem in scribendo ardorem in iis oportere, qui libere nequeunt excurrere, quo eosdem mentis impetus ingeniique vis trahit quodammodo ac proripit:alii autem affirmant, servari omnino non posse, si elegans velit esse interpres, sententias easdem verborumque proprietatem, quibus auctor usus est. Itaque consequi necessario, ut omnia aut enervia sint, aut multum ab exemplari discrepent. Latine vero qui id faciat, eum non hominibus, quibuscum vivit, sed mortuis nihilque jam sentientibus scribere vociferantur. Quid quod etiam inventi sunt, qui vetera vertentes, ne verbum credo pro verbo non redderent, prosa oratione poëtas non versibus interpretati sunt, rerum videlicet solliciti magis, quam vocum numerique suavitatis? Quod quidem quam recte fecerint, ipsi videant; mihi certe summopere displicet. Cur enim conari non debemus, efficere possimus, ut et eodem igne mentisque calore, quibus auctor aestuabat, correpti videamur; et eadem versuum elegantia, qua graece scriptae sunt, latine (ea nimirum lingua, quae adhuc et florentissima est, et in tanta linguarum diversitate habetur una tamquam communis hominum conciliatrix, ac veluti quoddam doctrinae vinculum) res interpretatas exhibeamus? Cur unam tantum rerum utilitatem, non etiam verborum venustatem persequamur, solumque animi, non aurium quoque voluptati serviamus? Id quidem cum alii multi litterati homines egregie praestiterunt, tum praeclarissime Raymundus Cunichius vir doctissimus mihique familiarissimus. Et quoniam tu, amice lector, anno proxime elapso latinam ab eo Homeri Iliadem habuisti editam, tantaque felicitate perfectam, ut nata in Latio, non inserta videatur; Odysseam nunc habe latinis itidem versibus a me expressam, eaque, qua potui tanti viri et exemplo et aemulatione incensus, diligentia perpolitam. Utrumque certe dignum est opus, quod multorum cura et explicetur et convertatur. Ac si in Iliade singularem quamdam magniloquentiam et divinam granditatem es admiratus; magnam atque incredibilem prope rerum varietatem in Odyssea mireris necesse est. Equidem illam, quum sit fere tota in describendis Graecos inter Trojanosque atrocissimis praeliis, si immenso cuidam flumini saxa inter rupesque maximo cum fragore decurrenti comparavero, nihil alienum ab ejus natura me dixisse arbitrabor. Hanc vero, quae in varia Ulyssis itinerum errorumque per tot annos narratione versatur tota, fluvio aeque magno, sed tranquillo pacatoque cursu labenti similem dicere non dubitabo: ut mihi in utrumque poëma intuenti summus ille Graecorum poëtarum princeps Homerus videatur voluisse nobis duo genera epici carminis ad imitandum proponere, alterum sublime ac magnificum, aequabile alterum ac temperatum. Quod et vidisse prius videtur et probasse Virgilius, qui cum semper ante oculos inter scribendum habuit Homeri carmina, tum suam ita partitus est Aeneidem, ut priores sex libri ex duodecim, quibus tota continetur, Odysseam referrent, posteriores Iliadem. Neque vero timuit vir divino ingenio praeditus atque arte maxima, ne cuiquam in mentem veniret, priores Aeneidis libros propterea languidiores ac prope senium redolentes judicare, quod non obstreperent tubarum armorumque sono. Noverat enim omnem poëtae vim atque adeo laudem in eo sitam esse, ut quamque rem convenienter

-- --

tractet; id qui fuerit a principio ad finem usque assequutus, illum egregie muneri officioque suo satisfecisse. Quamobrem dicant per me licet cum Longino fastidiosiores quidam ac morosiores poëtarum judices, quidquid ipsis collibuerit: nullius erit apud me auctoritas tanta, ut quod ego videam poëma omni semper antiquitati summopere placuisse, mihi quoque ceterisque recte mecum sentientibus non probetur, praesertim etiam quum et Aristoteles et Q. Horatius Flaccus poëticae facultatis disceptatores acerrimi ex utroque Homeri carmine et inveniendi et disponendi et ornandi exempla promiscue desumant, aliisque imitanda proponant. At Ilias magis quodammodo tragica est, Odyssea pacatior. Sit ita sane, et Achilles furiosior, quam Ulysses. Illic caelum ac tellus, mare et sidera, dii atque homines, omnis tandem rerum natura ardere interdum et conflagrare videtur: heic vero sedata omnia, crebrae narrationes, fictionesque rerum personarumque quae nec fuerunt usquam terrarum nec fortasse esse potuerunt. Atqui ita esse conveniebat; iique omnes, quos laudes bellicae magis delectant, quam quae in pace prudenter sapienterque gesta aut audimus aut legimus, Ulyssi Achillem praeponere non dubitabunt. Quibus vero mira quaedam providentia in periculis praevidendis, summa in vitandis fugiendisque dexteritas, ac maxima in rebus omnibus aggrediendis conficiendisque alacritas placet, nae illi Odysseam adamabunt magnoque habebunt in pretio, eamque ut delicium exosculabuntur suum. Sit igitur nobis fixum hoc atque certum, nec ea quae in Iliade continentur, neque ea, quae Odyssea complectitur, aliter debuisse tractari, quam sunt ab Homero descripta atque exornata. Si enim alterius laudes alteri fuissent eaedem datae, non duo quidem generis diversi, sed ex duobus unum atque idem ferme poëma diversi nominis coaluisset. Et sane Horatius, postquam Lollio familiari suo graecisque litteris erudito affirmasset, Homerum quid sit pulcrum, quid turpe honestumque docuisse plenius ac melius philosophis et Stoicis et Academicis, inquit;
Fabula, qua Paridis propter narratur amorem
Graecia Barbariae lento collisa duello,
Stultorum regum et populorum continet aestus.
Anterior censet belli praecidere caussam.
Quid Paris? ut salvus regnet, vivatque beatus,
Cogi posse negat. Nestor componere lites
Inter Peliden festinat et inter Atriden:
Hunc amor, ira quidem communiter urit utrumque.
Quidquid delirant reges, plectuntur Achivi:
Seditione dolis scelere atque libidine et ira
Iliacos intra muros peccatur et extra etc.

Haec quidem de Iliade vir ille acerrimus in judicando; clarissimeque patet cuique haec carmina legenti, eum voluisse nobis significare totam Iliadis fabulam, quum inter fortissimos reges agatur res, maxime ad concitandos inflammandosque animorum motus valere. Quid vero de Odyssea dicat, audiamus;
Rursus quid virtus et quid sapientia possit,
Utile proposuit nobis exemplar Ulyssem:
Qui domitor Trojae multorum providus urbes
Et mores hominum inspexit, latumque per aequor,
Dum sibi dum sociis reditum parat, aspera multa
Pertulit, adversis rerum immersabilis undis.
Sirenum voces, et Circes pocula nosti,
Quae si cum sociis stultus cupidusque bibisset,
Sub domina meretrice fuisset turpis et excors.
Vixisset canis immundus, et amica luto sus; et cetera, quae nosti opinor. Videsne igitur rem heic aliter omnem procedere: nullas esse potentissimorum regum inimicitias, populorumque dissensiones, nullos armorum strepitus praeliorumque aestus, nullas heic denique caussas, quibus aut concitati sedantur, aut incenduntur pacati legentium animi? In eo totus poëta est, ut absolutissimum cuivis hominum generi variae cujusdam admirandaeque virtutis ac sapientiae specimen exhibeat; atque idcirco Ulyssem ille suum per omnes fere acerbissimae fortunae calamitates gravissimas salvum tandem atque incolumem deducit in patriam multis atque magnis obsessam periculis, ut nullam esse ostendat rerum adversarum vim tantam, quae ab homine sapiente atque industrio vinci superarique non possit. Itaque et Ilias grandiori stilo, quum magis sit, ut graece dicam, παθητική; et temperatiore, quum sit magis ἠθική, describenda erat Odyssea. Vitia enim ut fugiamus, praecipitesque animi motus, omni verborum copia ac sententiarum gravitate eorumdem deformitas est demonstranda: contra ut virtutem sequamur, quae ipsa per sese valet plurimum, sufficit ejus pulcritudinem nativis quibusdam coloribus delineatam ponere ob oculos, eumque qui sit usus eadem, felicem consequi debuisse finem, multarum rerum ad id facientium apta dilucidaque narratione ostendere. Atque ego quidem, an hoc non multo sit difficilius recte facere, quam primum illud, vehementer dubito. Illic enim, quum mens furore illo poëtico aut potius igne incaluit, plena etiam virium ac nervorum quodammodo oratio ipsa feratur necesse est: heic vero, quum pacatior sit ac tranquillior animus, ut sunt remissiores commiserationis quam iracundiae motus, ne langueat oratio atque concidat, maxima cavendum est providentia. Quod etsi Homero feliciter contigisse omnes harum rerum periti aestimatores ultro fatentur; tamen ne mihi ejusdem carmina latinis verbis interpretanti non aeque feliciter contingat, magnopere formido. Cujus enim ingenii tanta vis esse possit, ut in hoc ipso, in quo ille totius antiquitatis consensu incredibili excelluit, se cum illo conferre et quasi certare non dubitet ? Atqui ita profecto est: qui aut orationem interpretatur aut poëma, in quibus non tantum sententiae explicandae suscipiuntur, sed virtus omnis atque forma exprimenda est, ille id pollicetur, sibique proponit, ut, si fieri possit, eadem semper cum dignitate atque elegantia tum verborum tum figurarum, qua sunt ab oratore vel poëta dicta, interpres efferat. Ac proinde nemo non videt summa illi esse opus, praeter omne artificium ejus rei, qua de agitur, utriusque linguae et facultate et copia: quo instructus praesidio possit optime pervidere, quam vim quaeque habeat vox; sententiasque singulas, tamquam si auctor illa ipsa, quam tu ad scribendum selegeris, utatur lingua, liberaliter ac generose enunciare. Nihil in ulla parte servile, nihil hiulcum, nihil absonum, nihil per vim intrusum; omnia esse debent libera, omnia plena, omnia suavia, ac suo loco suoque in lumine collocata: color denique , ut ita dicam, atque habitus et verborum et sententiarum tamquam succus quidam atque sanguis per totum operis corpus ille idem transfusus appareat. Hoc illud nimirum est, in quo dicebam hujus sermonis initio nobis esse elaborandum, si placere velimus; neque aliam esse caussam duco, cur in tanta interpretum copia paucissimi sint dignique habeantur, quorum res scriptae cum utilitate ac voluptate legantur, nisi quod aut laboris impatientia aut virium inopia id efficere vel neglexerunt, vel non potuerunt. Imo fit saepe, ut quem auctorem sua lingua disertissime loquentem fueris paullo ante admiratus, ejusdem te misereat foedissime balbutientis ignavia interpretis aut potius socordia, vel quod singulas voculas atque adeo apices putidius consectatur, vel contra effrenata quadam libidine multa detrahit,

-- --

multa addit, susdeque vertit omnia. Itaque volo in interprete judicium acre, atque eximiam in ea facultate scientiam; volo maximam et ejus linguae, qua usus est auctor, et ejus, in qua ipse scribit, peritiam; volo denique non festinationem in illo, sed obstinati quamdam animi perseverantiam: potissimum vero haec duo generatim caveat, nihil ut addat, nisi quod lucem aliquam afferre possit; nihil ut praetermittat, nisi quod satis jam dictum sit. Haec opinor qui adjumenta attulerit, et in poëtarum lectione fuerit exercitatus, nае ille ad hunc laborem paratus accedet, optimamque litteris navabit operam, ac tandem illud Euripideum apud Ciceronem sibi crebro repetet:
Suavis laborum est praeteritorum memoria.

Ain vero? Pergin tu tantum studii, tantum diligentiae, tantum facultatis in interprete requirere? Ego vero omnia haec debere illi inesse, et multo etiam plura censeo, ob eamque caussam jam me ipsum ferme imprudentiae ac temeritatis condemno. Age vero, ipsum Odysseae initium contemplare: facilene tibi esse negotium videtur, primos illos graecos versus latinis aeque elegantibus exprimere? At si stilum ad scribendum advertas, profecto longe majorem, quam suspicaris, difficultatem experiere. Herculi clavam facilius extorqueas, quam Homero versum, ajunt solitum fuisse dicere suis Virgilium obtrectatoribus: quod quam verum sit, tute ipse per te videas, volo. En primos Odysseae versus:
῎Ανδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε·
Virum mihi dic musa versutum, qui admodum multum
Jactatus est, postquam Trojae sacram urbem evertit.

Heic graeca verba latinis singula respondent: quid dubitas? manum admove atque experire. Ego vero, inquit, me et facile expediam et sine vitio: ita enim dicam cum Horatio.

Dic mihi musa virum, captae post tempora Trojae
Qui mores hominum multorum vidit et urbes.

Praeclare vero dixeris ita, si ad id, quod eo loci Horatius facere instituerat, animum advertas; si autem Homeri verba acutius introspicias, fortasse non recte. Dii boni! tantamne etiam feremus arrogantiam? arrogantiamne dicam an impudentiam singularem? Tu ut Horatium illum Flaccum, quem et quantum poëtam, sancte Juppiter ac Minerva! non probes; tu ut illius versus reprehendas, tu ut respuas? At ego nihil istorum; et qui hosce versus ex libro XII. de Sirenarum cantu a M. Tullio ita conversos:
. . . Nemo haec transvectus caerula navi est,
Quin prius adstiterit vocum dulcedine captus;
Post variis avido satiatus pectore musis
Doctior ad patrias lapsus pervenerit oras.
Nos grave certamen belli clademque tenemus,
Graecia quam Trojae divino numine vexit,
Omniaque e latis rerum vestigia terris etc. ex ejus libro V. De Finibus vel furari vel rapere non dubitavi, ut me alienis, tamquam illa vetus cornicula, coloribus ornarem; multo minus duos versiculos a tanto poëta mutuos accipere dubitassem. Dicam clarius: illos ego versus et vehementer probo, et omni laude ac commendatione dignos existimo; tamen justa caussa est, cur illorum mihi usum interdixerim. Quid enim, rogo, tum agebat Horatius? Objurgabat nempe ineptum quemdam scriptorem Cyclicum, qui quum turgidius esset poëma ita auspicatus:
Fortunam Priami cantabo et nobile bellum etc. ingens nescio quid ac magnificum, quum meras ageret nugas, sibi dixisse videbatur: illi proinde sic Horatius subjungit:
Quid dignum tanto feret bis promissor hiatu?
Parturient montes, nascetur ridiculus mus.
deinde ait continuo:
Quanto rectius hic, qui nil molitur inepte:
Dic mihi musa virum, captae post tempora Trojae
Qui mores hominum multorum vidit et urbes.
Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem
Cogitat, ut speciosa dehinc miracula promat
Antiphatem Scyllamque et cum Cyclope Carybdim.

Videsne hunc optimum ac sapientissimum et effectorem artis poëticae et magistrum hoc loco non Homeri Odysseam ea, qua par erat, diligentia interpretari, sed ampullas et sesquipedalia verba fundentem illum Cyclicum coarguere exemplo ab initio Odysseae desumpto? Huc illa spectant: Non fumum ex fulgore etc. Imo mihi dedita opera ipsum illud principium,

-- --

quo magis inepti hominis fastum ac tumorem ridiculum exhiberet, extenuasse videtur ita ut: nihil humilius, nihil pressius, nihil esse possit modestius. DIC: Monosyllabon invenit quo et nullus initio epici carminis usus est poëta, et nihil esse potest gracilius. DIC MIHI: littera I nulla vocali alia interposita, mirum quantum faciat ter repetita ad exilitatem soni. Perbelle quidem ad rem vates prudentissimus: at si graeca verba cum latinis conferas, quamvis idem utraque significent, non eodem certe modo etiam auribus sonant.

῎Ανδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, etc.

plenum habent nescio quid ac sonorum, nec multum discrepant ab iis Virgilii: Arma virumque cаno etc.

Contra vero haec:
Dic mihi musa virum etc. minutulum quiddam, aut ad summum molle et pastoritium, nisi vehementer fallor, videntur sapere. Quid plura? putasne, si interpretis partes heic tuendas suscepisset Horatius, vocem illam πολύτροπον,

-- --

cujus multiplex est apud Eustathium significatio, et latine aut experientem aut gnarum et industrium ac ad tempus atque locum accommodantem semper ingenium dicere possumus, fuisse relicturum quasi supervacaneam atque ad explendum versum ab Homero appositam? Itane illum parum intelligentem arbitraris, ut non videret homo sagacissimus eamdem non posse sine flagitio contemni ac preteriri? Est enim ea vox tamquam character quidam aut nota, quae illius viri, cujus poëta res gestas narrandas pollicetur, naturam atque ingenium dessignat. Quid quod et illa, ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη, quae plurimum ad commiserationem valent, omnino praetermissa sunt? Mitto ea, Captae post tempora Trojae; ubi quamquam Homerus rei bene gestae potissimam Ulyssi laudem videatur tribuere; non tamen nescio posse subaudiri a se captaeaut aliquid aliud hujusmodi, quemadmodum et ego ipse in mea versione subaudiri volo sibi; dixi enim: post eruta Trojae Pergama. Cur ista quaeso omnia, quae incurrunt in oculos, si non peccata ac vitia, certe non laudanda maxime et probanda in duobus hisce versiculis summus poëta sibi quodammodo passus est excidere atque effugere? Non aliam profecto ob caussam, nisi quemadmodum initio dixi, quod non latine vertendam sibi proposuerat Odysseam ut fidus interpres, sed turgidiorem reprehendendum

-- --

poëtam ut artis magister optimus. Ceterum haec minutius ac fortasse plus aequo religiosius persequentem quum videris, nolim ex eorum secta atque haeresi me esse arbitrere, qui nefas atque scelus continuo clamant commissum esse ab interprete, si unam tantum litterulam mutet, si relinquat voculam, si apicem detorqueat. Apage istas nugas, quae a semidocto aliquo Graeculo et vocularum quasi venatore fortasse possunt laudari; ab hominibus cordatis vereque sapientibus magnopere vituperantur, quaeque optimarum suavissimarumque rerum non ornamenta, sed pestis quaedam acerbissima ac venenum esse dicendae sunt. An, ut alios omittam, illum summum eloquentiae principem M. Tullium dignum praeter ceteros, unde in omni recte dicendi ratione et praecepta et exempla petantur, nescimus ita vertisse illas Demosthenis atque Aeschynis orationes vere Atticas, ut magis orator, quam interpres esse videretur? Easdem ille sententias et earum formas tamquam figuras servavit; verba ad latinam consuetudinem aptavit, ut nimirum essent eadem quod spectat ad genus atque vim, non vero quoad numerum atque speciem: non enim, ait, ea me adnumerare lectori putavi oportere, sed tamquam appendere. Itaque statuamus oportet, si tanti viri quidquam auctoritas apud nos valet, ut debet valere plurimum, eum qui hoc pacto in aliorum scriptis interpretandis, praesertim si ad litteras humaniores pertinent, se gerat, praeclare fungi munere officioque interpretis. Atque in eum jam locum me esse paullatim delapsum video, ut mihi necesse sit pauca de me ipso dicere, deque hac mea, qualiscumque est, Odysseae latina interpretatione. Ego quidem, quamvis ab ineunte jam adolescentia graeca semper cum latinis conjunxerim, quamvis et Homerum et Virgilium seu natura seu casu aliquo primae institutionis prae omnibus semper poëtis adamaverim, assidueque triverim manibus; tamen video, quantum mihi adhuc optimarum artium praesidii desit, ut laudabiliter eum, in quem fortasse temere, sed libenter certe, sum ingressus, peragam cursum. Dicam tamen confidentius, sed vere, nullum me laborem subterfugisse, quominus si non perfectus, essem saltem ceteris interpres diligentior; proptereaque illos Horatii versus;
Nec virtute foret clarisve potentius armis,
Quam lingua Latium, non offenderet unum
Quemque poëtarum limae labor et mora etc. mihi esse dictos judicavi. Itaque omnem in eo posui curam diligentiamque, ne quisquam posset jure me negligentiae ignaviaeque condemnare. Nihil ergo in te reprehendendum? Imo multa atque magna, quae non satis mea potuit cavere prudentia: aperte autem profiteor atque affirmo, me nullam umquam fugisse limae molestiam, versus omnes et multa die et multa coërcuisse litura, atque adeo eruditorum amicorum arbitrio non tantum decies, sed centies etiam, si opus erat, castigavisse. Interpretes plerosque consului, Eustathium vidi et Strabonem: in primis latina ne discreparent a graecis summopere cavi; ubi potui, non vim tantum verborum, quod M. Tullius se fecisse dicebat, sed ipsum paene numerum atque speciem reddidi; genus certe ubique, opinor: breviter brevia, gravia graviter, leniter lenia dixi; omnia denique, ut erant poëtica, poëtice conatus sum exprimere. Addam etiam, fuisse mihi ita semper P. Virgilium ante oculos propositum, ut quod scribebam, nisi illam ejus carminum elegantiam suavitatem coloremque aliquo modo referret, omnino respuerem ac reiicerem. Quantum vero his rebus omnibus sim consequutus, non est meum judicare: hac de re tuum erit aliorumque judicium, quod fieri velim potissimum ex illorum comparatione, qui hoc eodem in stadio sese exercuerunt, id est latinis versibus sunt Odysseam interpretati. Habes, quod sciam, nonum decimum undecimum duodecimumque Odysseae librum latino carmine elegiaco redditum a Joanne Prassino; habes octo priores libros a Francisco Florido Sabino latinis item versibus conversos; habes denique integram Homeri Odysseam latine heroico carmine redditam a Simone Lemnio Rheto, dicatamque ab eodem Francorum regi potentissimo Henrico II. Horum duos primos mittamus oportet, et quod partem tantum, non opus totum perfecerunt, et quod eorum labores numquam aspicere potui. Scio equidem Franciscum Floridum magnam spem expectationemque sui admirabilem in animis litteratorum hominum, ac praecipue illius amplissimi optimarum artium maecenatis Francisci I. Galliarum regis, cui suos dedicarat libros, excitavisse. Sed vir singulari doctrina atque industria praeditus immaturo fato praereptus nequivit opus, quod inceperat, absolvere: qui si diutius vixisset, nec esset florente adhuc aetate inimicorum fraude sublatus, magna me fortasse cura molestiaque liberasset. Nam quum fuisset egregie suo functus labore, me ab hoc opere suscipiendo deterruisset: multoque melius ille fortasse mihi, quam ego et otio et meae consului famae, consuluisset. Restat igitur unus Simon Lemnius, qui cum ego committendus sum. Hic qualis sit, quidque valeat, non ex me audias, sed ex ejus versibus videas licet. Verum prius Homeri ipsius aliquot carmina recitemus, et ea quidem, quae prima sunt, et in quibus nondum labore defatigatus solet diligentior esse interpres atque accuratior.
῎Ανδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε·
πολλῶν δ' ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω,
πολλὰ δ' ὅ γ' ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν,
ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων.
ἀλλ' οὐδ' ὧς ἑτάρους ἐρρύσατο, ἱέμενός περ·
αὐτῶν γὰρ σφετέρῃσιν ἀτασθαλίῃσιν ὄλοντο,
νήπιοι, οἳ κατὰ βοῦς ῾Υπερίονος ᾿Ηελίοιο
ἤσθιον· αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιμον ἦμαρ.
τῶν ἁμόθεν γε, θεά, θύγατερ Διός, εἰπὲ καὶ ἡμῖν.
ἔνθ' ἄλλοι μὲν πάντες, ὅσοι φύγον αἰπὺν ὄλεθρον,
οἴκοι ἔσαν, πόλεμόν τε πεφευγότες ἠδὲ θάλασσαν·
τὸν δ' οἶον etc.

En verba verbis latinis respondentia ex versione Bergleriana, qualiscumque ea sit, exscripta.
Virum dic mihi musa versutum, qui admodum multum
Jactatus est, postquam Trojae sacram urbem evertit.
Multorum vero hominum vidit urbes, et mores cognovit;
Multosque idem in mari passus est dolores suo in animo
Juxta aestimans suamque vitam et reditum sociorum.
Sed neque sic servavit socios tametsi cupiens:
Sua enim ipsorum insipientia perierunt,
Stulti, qui boves sublimis solis
Comederunt: ille vero eis abstulit reditus diem.
Haec aliqua ex parte dea filia Jovis dic et nobis.
Jam alii quidem omnes, quotquot effugerunt saevam mortem,
Domi erant beloque elapsi atque mari.
Hunc solum etc.

Audiamus jam Simonem Lemnium haec eadem versibus adornantem.
Dic mihi Musa virum, qui postquam Pergama Trojae
Celsa sacrae evertit, populatus moenia flammis,
Classe diu raptus, variisque erroribus actus;
Qui mores hominum multorum vidit et urbes,
Multa quoque et ponto passus, tot adire labores
Compulsus fuerat, tristes sub corde dolores
Dum premit, atque suam defendit puppe salutem,
Eripiens animam, sociosque per aequora vectos;
Et patriae reditus quaerit sub gurgite vasto
Pellax et vario ingenio praeclarus et armis.
Non tamen ille suos casu pelagique ruinis
Incolumes Ithacae socios deduxit in arva.
Invisi fatis subiere pericula mortis
Ob scelera atque famem. mactarunt litore tauros,
Prostratosque boves solis, qui sidera lustrat,
Quique globum caeli transit super aethera vectus,
Absumpsere nefas: illis rex ipse negavit
In patriam reditus Titan; mersitque sub undas.
Vix e conspectu siculae telluris in altum
Vela mari dantes, spumasque sub aere ruentes
Obruit, et pelagi disjecit in aequore nantes.
Horum igitur casus memora mihi musa canenti
Calliopea, Jovis proles: exordia cursus
Erroresque sacro revocabo carmine Grajum.
Argolici rediere duces et Dorica pubes,
Jamque domi laeti, libabant pocula Bacchi
Grajarum proceres, quicumque ferocia fata,
Interitumque viri, Trojae sub moenibus altis,
Assaracaeque duces immania praelia gentis,
Undososque aestus atque aequora celsa carinis
Evasere domos repetentes, patria rura.
Cum solum gelidis Ithacum etc.

Audistin, amice lector? Bene est; quid igitur tibi de his versibus Lemnianis videtur: placentne illi, an aliquid melius desideras? Nihil dices, opinor, de primo versu; nam et Horatii sunt priores voces, et posteriores non displicent, nisi forte requiras illud πολύτροπον omissum, cujus loco irrepsit; populatus moenia flammis= classe diu raptusetc.

Multa quoque et ponto passusetc. praeclare: nam ita et Virgilius, cujus ubique vel invitos ac reluctantes versus in suas partes cogit concedere. Sed quod sequitur: tot adire labores compulsus fuerat; quamvis aeque Virgilianum, nullum heic tamen locum habet.

.................. tristes sub corde dolores
Dum premit, atque suam defendit puppe salutem
Eripiens animam, sociosque per aequora vectos etc.

Dixerat jam ante et quidem recte Virgilius de Aenea:

Spem vultu simulat, premit altum corde dolorem.

Sed Homerus nihil heic simulantem aut prementem corde Ulyssem inducit; sed affirmat simpliciter multa eum in mari tulisse incommoda. Quod vero malum est illud: defendit puppe salutem, eripiens animam etc. Vereor ne parum eleganter sit dictum, salutem defendere puppe: nam mitto quod sit alienum a verbis Homeri. Non intelligo etiam, quid hoc loci velit, eripere animam. Scio quidem admodum recte dici, eripere animam hosti, ac idem valere, quod hostem occidere; item eripere animam ex orci faucibus, esse liberare a morte, aut salvare; et hoc fortasse voluit dicere Lemnius. Sed quod addendum erat necessario, reliquit; Ulyssemque nobis nescio plane quam animam eripientem exhibuit. Hoc vero admirandum ac portenti simile:
Et patriae reditus quaerit sub gurgite vasto etc.

Reditum in patriam quaerere scio quid sit; patriae reditus mehercle nescio. Male etiam sub gurgite vasto; namque aut mari, aut mare navigamus, aut per mare: Urinatorum proprium est quaerere aliquid sub gurgite.

Pellax et vario ingenio praeclarus et armis etc. Haec omnia praepostera: nam quamvis et pellax fuerit Ulysses et vario praeditus ingenio et praeclarus armis, nihil heic istorum Homerus dixit.

Invisi fatis subiere pericula mortis
Ob scelera atque famem. mactarunt litore tauros,
Prostratosque boves solis etc.

Equidem minime puto, subire periculummortis idem valere ac mori. At vates, Ulyssem, ait, suos non potuisse comites servare, non quod fuissent invisi fatis, sed quod ipsi sua ipsorum culpa dementiaque perierunt occisis nimirum bobus solis, a quibus ut abstinerent, etiam atque etiam admoniti erant a duce sapientissimo. Illud; ob scelera atque famem, erit fortasse simile illi, pateris libamus et auro, nimirum ob famem scelestam. Sed quorsum haec;
...... qui sidera lustrat,
Quique globum caeli transit super aethera vectus.

Aut nihil addendum erat, aut aliquid, quod esset tolerabilius. Qui etiam sol transeat globum caeli, non satis video.

Vix e conspectu Siculae telluris in altum etc.

Macte Simon hoc pulcherrimo Virgilii versiculo! sed quae sequuntur,

Vela mari dantes, spumasque sub aere ruentes;

multum distant ab iis ejusdem Maronis, duabus tantum a te voculis mutatis:

Vela dabant laeti, et spumas salis aere ruebant etc.

Tu enim dixeras in altum: quare superfluum est illud mari. Elegantissimum hoc spumas salis aere ruebant: tuum illud spumasque sub aere ruentes, obscurum absonum atque uno verbo deterius factum. Quomodo autem dixisti, obruit, idest demersit; quum idem dicas statim, disjecisse in aequore nantes. Nabantne postquam obruti fuere pelago? Id credo fieri non posse: vide igitur, quid scripseris.

Horum igitur casus memora mihi musa canenti

Calliopea etc.

Haec profecto quicumque legent, quum praecesserit, disjecit in aequore nantes, nihilque fuerit medium inter vocem nantes, et hanc horum, intelligent poëtam heic orare musam, ut sibi casus memoret sociorum Ulyssis; quum tamen velit, ut eas res omnes quas proposuerat, aliqua ex parteetiam sibi ipsi musa det posse dicere. Jam haec:
. . . .. . . . exordia cursus,
Erroresque sacro revocabo carmine Grajum; et quae sequuntur, quantum apta sunt ad augendam libri molem versuumque numerum, tantum valent ad omnem Homeri dignitatem eloquentiamque corrumpendam. Sed infinitus sim, si persequar cetera, quae tibi, et cuivis vel mediocriter graecis litteris latinisque erudito vehementer in his Lemnianis versibus, qui plurimis aliis ejusdem interpretis multo sunt meliores, displicebunt. Nihil enim queror, quod nullam Lemnius adhibeat limam in poliendis male tornatis versibus, quod nullum verborum delectum, nullamque latini sermonis venustatem sequatur; quod contorte, implexe, obscure, ac non raro etiam sine ratione syllabarum scribat: hanc illi do veniam; est enim hominis peccatum contra illud Horatii Flacci praeceptum:
Sumite materiam vestris, qui scribitis aequam
Viribus etc.

Cujus vero est, et quantae audaciae illa effrenata ac ullo sine modo licentia aut potius libido sententias Homeri ita saepe amplificandi, ut illis, quae interpres adjungit nova, ea, quae dicta sunt ab auctore, omnino obruantur? Quidni? Poëta senem illum Proteum, in quarto libro haec inducit Menelao vaticinantem, quae heic latine ad verbum expressa exscribo.

Tibi vero non est fatale divine o Menelaë
In Argo equos pascente mori et fatum obire.
Sed te in Elisium campum et fines terrae
Immortales mittent; ubi flavus Rhadamanthus est,
Ubi facillima vivendi ratio est hominibus:
Non nix, neque hyems multa, neque umquam imber;
Sed semper zephyri suaviter spirantes auras
Oceanus emittit ad refrigerandum homines,
Eo quod habes Helenam, et ipsius Jovis gener es etc.

Eadem ego sic verti,
Te vero nec fata sinent Menelaë, nec ipsi
Caelicolae quondam patriis occumbere in Argis.
Elisii longe in campos, qua meta recessit
Ultima terrarum, vivum te numina ducent,
Flavus ubi Rhadamanthus, ubi est placidissima vita,
Nec glacies, nec saeva riget nix ulla, nec imber,
Sed zephyros semper spirantes mollibus auris
Sufficit oceanus laetae solatia genti.
Haec te certa manet sedes; haec debita sponso
Tyndaridis generoque Jovis felicia regna etc.

Haec mea, de quibus nihil ego dicam. At quanta heic dii boni! effundit loquacissimus pulcherrimi Homerici hujus loci interpresne an corruptor? Audi, et patienter, si potes, ferto hanc tantam laureati poëtae loquacitatem.

Nunc ad te et tua magna lubens ad fata revertor.
Non te fata sinunt Menelaë o maxime regum,
Ab Jove progenies, proavito occumbere leto,
Atque Argis obiisse diem, generator equorum
Heic ubi ager pinguis, floretque ex ubere glebae.
Te elisios divi campos intrare jubebunt,
Elisiasque domos: virides mittere per oras,
Heic ubi terrarum liquidis est terminus undis,
Heic ubi flave comas judex Rhadamanthe gubernas.
Heicque locos laetos cernes, et amoena vireta
Fortunatorum nemorum sedesque beatas:
Heicque ferax agris per se fert omnia tellus,
Sponte ferunt homini fruges viridantia rura:
Heic faciles victus arbor praedives opacis
Laeta comis, fulvis semper ditabere pomis.
Heicque nives numquam pluviaeque hyemesque rigentes.
Heic semper zephyri molles et leniter aurae
Spirant oceano missae: recreantur ab illis
Corpora tacta levi afflatu, et florentia nutrit
Membra homini, meliorque heic eurus, et aether inerrat,
Largior et campos heic aër lumine vestit
Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
Amissum ne crede diem: sunt altera caelo
Sidera; sunt orbes alii, lumenque videbis
Purius, elisiosque magis mirabere campos,
Cultoresque pios. illic pretiosior aetas,
Aurea progenies habitat, semperque tenebis,
Quod superi meruere semel. nec mollia desunt
Prata tibi; zephyris illic melioribus halant
Perpetui flores, quos nec tua protulit aetas;
Nempe quod es conjux Helenae, Jovis et gener alti, etc.

Ohe jam satis est? pol me occidisti, inquis. Quae solis octo versiculis Homerus, ut cetera, belle comprehendit; quae novem tu, uno scilicet plus, satis commode expressisti; ille, ut triginta versibus vix explicet, atque interpretetur? Quid hocce aliud, nisi illud apud veterem poëtam
. . . .quod Sysiphus versat
Saxum sudans nitendo, neque proficit hilum.

Stomachari jam te video, amice lector, ac mihi jure subirasci, quod in his diutius, quam necesse erat, immoratus sim. At ego verebar, ne si dixissem mihi Lemnianam improbari versionem, nihilque ex ejus versibus protulissem, magis invide quam vere id a me quisquam dictum arbitraretur. Quare quum ea satis me culpa et invidiae suspicione liberatum jam videam; hanc totam orationem relinquamus, ac redeamus, unde discessimus. Peto igitur abs te, ut si Lemnii Odyssea latina, (quod de perveteri quadam Odysseae versione in Bruto dicit Tullius) est sic, tamquam opus aliquod Daedali, et Livianae fabulae non satis dignae, quae iterum legantur; laborem hunc meum aequo bonoque animo excipias, videndumque judices prius, quam omnino contemnas, quid ipse feram. Nec sane dubito, quin multa futura sint hoc in opere praesertim tam longo tamque impedito, quae multo melius elegantiusque dici potuisse pronunciabis: ita tamen statuamus oportet, ut, si minus ceteris peccasse videbor, aliquam mihi gratiam habeas, quod in omnium maximo latine interpretando poëta si minus eam, quae perfectissima est, referre laudem potuerim; majorem tamen, quam ceteri, tuo etiam judicio gravissimo atque optimo sim consequutus. Quod si tribueris mihi, amplissimum laborum omnium ac vigiliarum fructum me cepisse existimabo.

ARGUMENTA SINGULORUM LIBRORUM SINGULIS DYSTICHIS AB INTERPRETE COMPREHENSA.

rursus, quid virtus et quid sapientia possit,
utile proposuit nobis exemplar ulyssem. Horat. Ep. Lib. I. Ep. II.