Proiectum exsiccandi Districtus Hanszags, et Stagnorum Förtöiensium

Ut Palludes quas per varias Regni partes immensum ferme Spacium occupant exsiccentur adhuc Augusta Maria Theresia distinctos in respectivis Districtibus Commissarios, qui Opus hoc dirigant, cum necessariis Geometris ordinavit. Proponebatur eotum ut per Stagna Lacus Fertő Paludesque Districtus Hanszags dicti in fluvium Rabam, non procul ab eius in Danubium influxu Canalis ducatur, quo ingens illa Palludum Plaga exsiccari possit. Cum opus hoc Comitatum Castriferrei, Soproniensem, Mosoniensem, et Iaurinensem iuxta respiciat, Convocati fuere omnium horum Comitatuum Deputati cum suis Geometris, adhibitus Hydraula Regni Krieger, necdum enim Hydraulicum Departamentum exstabat. Collata fuere Consilia, efformata Plana, Subducti Laboratorum et sumptuum calculi. Verum totum hoc Opus in quaestione illa quis? In qua proportione Comitatus concurrere debeat? Subinde adhaesit. Princeps tamen Eszterhazÿ ab Eszterház versus Iaurinum sat longum Canalem fodi curavit, sed cum multos transversos Canales duxerit, exiguam adiacentem tantum Terreni partem exsiccavit.

Exsiccatio Palludum Alba Regalensium suscepta

Exsiccandis e converso per efformandum fluvio Sárviz, qui eas efficit alveum Palludibus Comitatus Albaregalensis manus effective ea ratione admota fuit, ut Dominia necessarios per Terrenum suum Sumptus suppeditent, si quod vero id recusaret, rata eius Publicis etiam impensis perficiatur, usus tamen exsiccandae hac ratione Plagae penes Publicum tamdiu permaneat? Donec impensi in eam Sumptus compensentur. Verum opus hoc quod ab influxu Sarvizÿ in Danubium ad Battam inchoari debuisset, supra Albam regalem praepostere inceptum, usque tamen Limites Comitatus Albensis perductum fuit. Comitatus Tolnensis ad id ut alveum hunc continuet, et in Danubium educat, nulla ratione perduci potuit. Utrumque hoc opus Directioni Comitis Sigrai Concreditum fuit. In amplissima illa, quae Tibiscanos occupat Comitatus Palludum Sede notabiles sed haud magno cum fructu Labores sub directione Comitis Antonii Károlyi susceptae fuere, nimirum regulatus fuit Samusii Cursus, et per id aliquot quas ille formabat Palludes reipsa exsiccabantur. Verum Comitatus Szabolesensis per ipsam hanc regulationem Terrena sua magis adhuc inundari querulabatur. Id, quod reipsa facile evenire potest: si superiori fluvio promptus refluxus procuretur, antequam inferior in quem ille influit, reguletur. Admota etiam fuit manus exsiccandae Paludi Essediensi eoque Labor perductus, ut magna Terreni pars reipsa exsiccata fuerit. Verum seu quod fluvii Crisii, in quos Palludi huic effluxus procurari debuit praevie regulati non fuerint, seu quod nulla postea in Conservationem iam efformatorum Canalium Opera impensa sit, nec hi Labores seu notabilem seu stabilem fructum produxerunt.

Notitiae hae poterunt Hydraulicae Commissioni, quae generale Navigationis et exsiccationis Palludum Systema elaboratura est, deservire.

De Pallude Alba paucisque aliis quae in Banatu adhuc supersunt stagnis exsiccandis proiecta saepius proposita, formata Plana, Schaemata Sumptuum elaborata: nunquam tamen operi manus admota fuit.

Omnia haec quorum meminimimus Plana et Schaemata in Archivo Litteralis Consilii exstant, quae licet moderno fluviorum Stagnorumque Statui planê non correspondeant, poterant tamen non exiguo pro Hydraulicae, quam Deputatio haec propositura est, commissioni usu deservire. Omnes etiam, quas praemisimus, notitiae praebebunt illi Lumen aliquod pro gravi illa Quaestione decidenda: quos (cum omnes simul inchoare res ipsa non admittat) Labores praeferentes suscipere intersit? In quo nexu Scopus exsiccationis Paludum cum efformatione artificialium pro Navigatione Canalium obtineri possit? Quale denique generale et fixum totius operis Planum ita construi possit, ut Labores non tantum ex occasione et sparsim uti hactenus suscipiantur, sed hi semper in sequelam Generalis Plani ea ratione quotannis ordinentur, ut grande illud exsiccandarum tam vastarum Palludum, obtinendaeque per intermedios artificiales Canales Commercialis Communicationis Propositum post aliquot adminus annorum effluxum obtineri possit.

Notae

1. non MS

2. qui MS

3. exigui MS