Barić, Adam Adalbert (1742-1813) [1792], Statistica Europae, versio electronica (), Verborum 91598, Ed. Neven Jovanović [genre: prosa oratio - tractatus] [word count] [baricastat].
Statistica practica Belgii foederati
§ 1--us Situs et territorium
1.1 Mare Germanicum Belgis est ad septemtrionem; ad meridiem est Brabantia
et episcopatus Leodinensis. Ad orientem sunt principatus Iuliacensis, Geldria Austriaca,
Geldria Borussica, episcopatus Monasteriensis, etc. 2 Situs geographicus est
intra 52. et 54. latitudinis septemtrionalis gradum et intra 22. et 25, proin sub zona
temperata septemtrionali; tota superficies 625 milliaria quadrata continet.
2.1 Tota provincia constat ex 7 provinciis foederatis; sunt hae ordine
praerogativae honoris: Geldria, seu maxima pars antiqui Geldriae ducatus; huc pertinet etiam
comitatus Zutfaniae antiquae; ista provincia divisa est in superiorem et inferiorem, inferior
rursus divisa est in Vetaviam et Velaviam; Comitatus Holandiae, haec antiquitus Batavia
nuncupabatur, constat ex ipsa Hollandia et Frisia occidentali; haec provincia est maxima et
potentissima ex omnibus provinciis, habet enim 300 milliaria in superficie sua; Comitatus
Zeelandiae – haec provincia ex 8 insulis constat, nempe: Valcria, Bevelandia australis; Tola,
S. Phylipi, Valferdic, Bevelandia septemtrionalis, Duibeland, Scaldria; quarta provincia est
Utrajectensis, olim erat episcopatus; Comitatus Frisiae prius regnum celebre erat quod Carolus
Magnus evertit, hodie in 3 partes est divisa: in occidentalem, quae est pars Hollandiae, in
orientalem, quae est pars Germaniae et ad Borussiam spectat, denique in Frisiam ipsam, quae
est ipsa haec provincia; haec 100 milliaria complectitur; ipsa Frisia in 3 partes subdivisa
est, nempe in Tractum orientalem (Oster Goe), Tractum silvanum (Senenvolden), et Tractum
occidentalem (Vester Goe); ad hanc provinciam etiam 4 minores insulae spectant; sexto est
provincia Trans Isalana (Ober Isel), haec in superficie habet 1 et 80 milliaria ,
subdividitur in 4 partes: Daventia (Dvente), Sallaudia, Vollenhovia, Drentia; septimo est
Groningen, [habet] 80 mil. in superficie habet, haec multitudine canalium excellit,
dividitur in Omelandiam et Groningam; per Groningam intelligitur urbs huius
2-134
nominis cum suo territorio; per Omelandiam intelligitur provincia tota circa urbem et eius
territorium; tota ergo provincia nuncupatur Provintz von Stadt und Land. 2
Praeter has provincias conspicuae provinciae pertinent ad Belgium, quas plerumque jure belli a
Hispanis possident; provinciae hae nuncupantur provinciae Generalitatis, cum subjectae sint
Statibus generalibus; provinciae hae Generalitatis sunt diversae: in Brabantia possidetur urbs
et dominium Silva Ducis, item urbs Gravia, regio Glicana (Land v. Guick), possidetur urbs
Breda et marchionatus Berga ad Zomam (Berg ob Soom) et Trajectum ad Mosam, et comitatus
Froenhowensis; in Linburgensi Ducatu etiam habent Belgae provincias, nempe provinciam Trans
Mosam, ex parte comitatus Dalemensis etiam possident plurimum, in provincia hac etiam partem
Ducatus Rodiensis habent Belgae; praeter haec vi Tractatus barrier alias ditiones possident
Belgae in Flandria in urbe Slusa, quae portu provisa est; item urbs Alexia, quae arce munita
gaudet, Bensoa urbs ad Mosam, Stephanoverda, quae duae urbes in Geldria superiore sitae sunt.
3.1 Clima Belgii generatim temperatum est, aura tamen, ob nebulas ex aquis
copiosis, et pluvias, insalubris est, venti etiam septemtrionales acerba frigora adferunt;
haec omnia proprios morbos Belgis causant, uti scorbutum, paralisim (Gicht), catharum; hi
morbi praecipue Hollandiae, Zeelandiae, Groningae, et Frisiae communes sunt, et longam aetatem
non admittunt; his accedit hydrops et febres.
4.1 Montes habentur in Geldria, in Ultrajectensi et Transisalana provincia,
sed non magni et steriles; ceterae provinciae planitie et cumulis arenarum gaudent.
2 Fluvii et aquae sequentes habentur: maximus fluvius est Rhenus, qui ex
Helvetia per Germaniam ad Belgium defluit et ibi ramos plurimos format, partim naturales,
partim artificiales canales, talis est canalis Corbullonis; 2--o) est Mosa, qui ex Lotharingia
decurrit et secat Geldriam et Hollandiam et influit in Rhenum; 3--o) Scoldis (Schalde), oritur
in Picardia Franciae, format in Belgicis provinciis 2 cornua, et influit in mare.
3 Praeter hos fluvios est sinus maris Süder See, erumpit ex mari
2-136 Septemtrionali, et Hollandiam, Geldriam, Transisalanam, et ex parte Frisiam
lambit, in longitudine habet 15 milliaria et in tota periferia 50; Belgis utilissimus est hic
sinus pro commercio interno; in Hollandia est Lacus Harlamensis, item aquae, quas Ij
appellant, et sunt ultra Amsterodamum, formantque lacum; habetur etiam lacus Bisbos, hic anno
1421, 19. novembris enatus est, 72 pagi absorpti sunt cum omnibus incolis. 4
Multos jam exsiccarunt lacus; praeter haec canales factitii copiosi habentur pro commercii et
vecturarum facilitate; sed sanitati et aeris salubritati non omni ex parte prosunt; adsunt
stupendae cataractae et coarctationes aquarum maritimarum, quae ipsis instar arcium et
praesidiorum sunt, nam apertis cataractis inundare noverunt provincias suas sicque hostes
arcere.
5.1 In regno animali habentur pecora cornuta copiosa ob pascua copiosa,
maxime in Hollandia, Frisia, Groninga et Transisalana provincia, hinc gaudent lacte, butiro et
caseo; habentur greges etiam ovium ex quibus lana non mediocris habetur; ferae sunt exiguae,
sed pisces copiosissimos !, aves copiosae habentur in Zeelandia, praesertim
maritimae; ex regno vegetabili habent in Hollandia aliquantum frumenti, etiam in Geldria, sed
fructus arborum in abundantia habentur; ex regno minerali, habentur lithantraces, sed ligna
exigua, etiam gleba focaria gaudent. 2 Modicum ferrum habentur in Sudfania,
aliud nullum beneficium regni mineralis; laborat ergo Belgium penuria frumenti, vini, ligni,
metallorum et lapidum, imo in quibusdam plagis nec aquam potabilem habent, et cisternis
collectis aquis pluvialibus utuntur. 3 Summam ergo naturae penuriam
incredibili industria et fatigiis suis superant, et ditissimas reddiderunt provincias suas per
unicum commercium et fabricas. 4 In Hollandia florentissimae urbes, horti
amoenissimi censentur, imo Hollandi in tota Europa peritissimi sunt hortulani, fabricantes
optimi.
6.1 Praeter has possessiones Europeas Belgae possident etiam in aliis mundi
partibus amplissima territoria, quae omnia vi armorum sibi subjecerant in omnibus 3 mundi
partibus; in America occasione belli Hispanici subegerunt sibi fere totam Brasiliam
Portugallicam, quam tamen maxima ex parte amiserunt; in Provincia Guiana 3 colonias possident;
1--a Suinane est, haec ad 30 milliaria extenditur introrsum versus, 2/3 partes
2-138
huius coloniae pertinent ad urbem Amsterodamensem, 1/3 vero ad Indiae societatis
occidentalis compagniam; 2--a Besseguero, 3--a Barnice; haec 3--a est privatorum civium
colonia; possident etiam insulam Currassao et S. Eustachius, et hae ditiones ob sacharum,
caffe, indigo et tobacam sunt perutiles. 2 In Africa possident celebre
promontorium Bonae spei; hoc summi est momenti cum sit clavis in Indias orientalis
propugnaculoque munitissimo provisum est, gaudet vino optimo hoc promontorium, quod ipsum
utillissimum commercium praebet ipsis. 3 Habetur hic hortus botanicus cui par
in orbe non datur; titulo proprietatis hoc promontorium pertinet ad societatem Indiae
orientalem; aliae vero omnes possessiones Africae ad occidentalem societatem Indiae pertinet;
nempe in Ginea littoribus arces munitissimas duas possident De la Minha seu fanum S. Georgii;
praesidium dein Moure, seu Nassoviense. 4 In Asia orientali ditissimas habent
possessiones Belgae; in continenti praeter innumeras factorias et depositoria in littoribus
Malabariae possident Cananor, Cangananor, Cochin, Coilan, quae praesidia nobilissima sunt in
regnis eiusdem nominis; cum his regulis Belgae foedus colunt commercii causa; in litoribus
Colomandel habent Nagapatnan, aliud est munimentum Geldriae; in Litoribus piscationis Belgae
arbitri sunt totius piscationis et commercii; ad Tutucorin habent piscationem perlarum cum
exclusione omnium gentium; in paeninsula Malacca habent urbem eiusdem nominis et portum, una
cum territorio amplo. 5 In maribus diversas possident insulas; possident
magnam partem insulae Ceilon seu Cinamoni, in qua integra silvae cinamoni habentur; in hac
insula habent diversa munimenta, cidadella, ut eam in suo potestate retineant, et alios
arceant gentes. 6 In insula Iava possident integrum regnum Iacatra; utuntur
dominio directo in diversos adhuc regulos huius insulae; in hoc regno Iacatra sita est
celeberrima urbs Batavia, quae inexpugnabili praesidio et portu provisa est, hic est centrum
totius commercii Belgici; haec insula suppeditat orisam, gosipium, caffee, sinsiper, imper; in
Sumatra insula possident 2 munimenta Palimban et Iamblin, per haec sunt in dominio totius
commercii; in insula Timor habent depositorium munitum; insula Macassar seu Celeps cum omnibus
populis et regulis dominium supremum Belgarum recognoscunt, tributum solvunt, et ab anno '667.
cum Belgis solis commercium faciunt; ipsa urbs Macassar Belgarum est.
2-140
7.1 Insulae Molucae etiam spectant ad Belgas; primaria ex his est Ambuina,
quae 3 adnexas habet insulas, quae communi nomine Uliasse veniunt; altera est insula Bandai,
quae etiam 4 minoribus constat insulis, in his insulis cariofili, nuces et flos miristicus
unice crescit, proin soli Belgae suppeditant toti Europae haec aromata; nunquam autem plus
invehunt in Europam quam sciunt consumendum, cetera comburunt, ne aut vilescant pretium, aut
nimis extollatur; Termata, Tido, Timo et Bastian sunt etiam insulae in quibus tantum supremum
dominium habent Belgae.
8.1 Septem provinciae conjunctae efficiunt territorium metropolitanum et
dominans; singulae hae provinciae sunt independentes in negotiis privatis; praeter has habetur
etiam alia provincia, Trencia dicta, quae non est foedere juncta cum 7 prioribus, sed omnia
jura majestatica ipsa exercet, vivit tamen in statu protectionis respectu totius reipublicae.
2 Provinciae Generalitatis sunt provinciae stricte subjectae.
3 Aliae provinciae vel ad privatos vel ad societates mercatorias spectant et
sunt subjectae; provinciae hae gubernantur per suos gubernatores, qui omnes subsunt
gubernatori summo Bataviae residenti.
§ 2 De incolis
1.1 In provinciis his ingens est copia hominum respective, intuitu nempe
exigui territorii et sterilitatis; causa huius est quod illi aliis modis, nempe piscatione,
fabricis et manufacturis deprehenderint modos se sustentandi, cogente necessitate; religionis
libertas etiam multum facit ad augendum numerum populi; facilitas dein se sustentandi aeque
multum facit ad copiam hominum; aestimetur numerus populi ad medium tertium millionem.
2.1 Populus iste Belgicus originem suam ducit ex diversis gentibus; Batavi,
Frisii antiqui primi erant incolae; accesserunt Romani, Franci, diversique populi Germanici
sedes fixerunt exstincto imperio Romano; temperamento gaudet populus melancholico-flegmatico,
sunt benefici, taciti, serii et sinceri, in affectibus admodum moderati, neque in iram proni,
judicii
2-142
maturitate et acumine ingenii gaudent; hae dotes animi aptos reddunt Belgas ad commercium,
ad speculationem. 2 Probitas, fidelitas et honestas capitales olim virtutes
Belgarum erant, hodie tamen nonnihil hae virtutes deficiunt. 3 Libertatis
maxime sunt amantes, hinc etiam aliis libenter succurrunt, qui in periculo sunt eam amittendi;
vitia communia Belgarum sunt avaritia et habendi cupido; haec omni ex parte censeri non
possunt, hic enim stimulus ipsis originali tempore summe neccesarius fuit. 4
Arguitur etiam intemperantia eorum in potu, utut vinum ipsis non crescat; hoc tamen ex
physicis explicari debet rationibus, illi enim intra aquas habitantes debent roborare corpus
suum per labores copiosos delassatum; sexus femineus laudatur puritate morum, ordine in rebus
domesticis, et a parsimonia; imperii domestici cupidae sunt, quod Belgae ultro ipsis
concedunt; laudatur decor formae et candor ipsarum; in conversatione notatur quaedam coactio
et difficultas. 5 Loquuntur propriam linguam Hollandicam, quae est corrupta
Germanica lingua; hoc saeculo Germanica pura et Gallica invaluit, ipsa domestica Hollandica
est locupletata et ad regulas gramaticae exacta. 6 Etiam Latina in summo flore
est in Belgio. 7 In nonnullis partibus linguam antiquam obscuram colunt, quae
distincta est a Belgica; talis in Frisia locum habet.
§ 3--ius De legibus fundamentalibus
1.1 Septem provinciae Belgicae unica lege fundamentali, nempe foedere
Utrajectensi nectuntur; huius foederis de anno '579. haec sunt specialia: hae provinciae
nectuntur tam arcto nexu ac si una esset provincia, absque tamen imminutione praerogativorum,
jurium et independentiae singularum provinciarum. 2--o) Harum omnium defendendarum causa
provinciae mutua auxilia sibi pollicentur contra omnem seu exterum, seu domesticum hostem.
3--o) Belli, pacis et praestationum negotia communi consensu decidantur, cetera decidantur
suffragiorum pluralitate. 4--o) Nulla provincia foedera cum exteris jungere possit, sed
foedera omnibus communes esse debent. 5--o) Omnes provinciae domesticum imperium independenter
ordinent, et religionis negotium tractent. 6--o) In cudendis monetis omnes provinciae eandem
normam observent. 7--o) Lites si emergerent, per ipsas provincias
2-144
amice componantur; si lis emergeret communis, definiatur consensu provinciarum, si non
possit, arbitrio gaudeat vicarius in eo negotio. 8--o) Status foederati [convocati] teneantur
toties quoties convocati ad negotia publica tractanda ad urbem Ultrajectensem; absentes vero
conclusis praesentiam stare teneantur. 9--o) Si in his defixis articulis obscuritas emergeret,
quae explicatione indigeret, haec omnibus statibus est relicta; si non coalescerent provinciae
in explicatione, vicarius facere possit interpretationem. 10) In his articulis sine consensu
communi omnium provinciarum nihil mutetur, nihil novetur. 2 Vigore huius
foederis provinciae hae conjunctae sunt in unam rempublicam, cui praesunt in casibus exceptis
status omnium 7 provinciarum, in ceteris omnibus pari jure utuntur omnes provinciae septem.
3 Ad exercenda jura omnium olim toties quoties congregabantur status universi
provinciarum Utrajecti, conventus isti durabant tamdiu, quamdiu non terminabatur negotium,
proin hi conventus non erant stati, non fixi; ab anno 1593. hi conventus statuum generales
sunt fixi et perpetui, Hagae Conventum, substitutique sunt congregationi statum universalium.
4 Numerus deputatum ex consuetudine determinatus est, sic Utrajectensis
provincia mittit 3, Frisia 5, Transisalana 5, Groninga 6, Hollandia 12, Geldria 19, Zelandia
7; mensae tantum 42 adsident, nam pro quavis provincia tantum 6 subsellia sunt ad mensam;
sessiones sunt quotidianae; praesidium sustinet alternative per unam septimanam quivis ex
assessoribus, durat autem praesidium usque mediam noctem diei Dominici et Lunae; pergit per
turnum: prius est ex Geldria, dein Hollandia, Zelantia ! etc.
5 Groninga respicit urbis Groningensis deputatos in ordine; auctoritas
deputatorum non solet esse generalis, negotia concluduntur pluralitate votorum, quaevis enim
provincia habet unum suffragium tantum. 6 Aliquando etiam per deputationes
deciduntur speciales casus; quae deputatio semper ex 9 subjectis constare debet: ex 7
deputatis, ex pensionario et secretario Hollandiae; fit haec deputatio sub praesidio
pensionarii, quae dignitas est perpetua; secretarius habet tantum votum consultivum, non
decisivum. 7 Potestas Statuum generalium est summa, nam omnia jura majestatica
exercent illi, legati primam solemnem audientiam coram ipsis habent, secundam coram vicario;
potestas tamen Statuum generalium est deputata et delegata, neque jure proprio regunt, nam
saepe ad reddendas rationes pertrahuntur; etiam vicarius
2-146
generalis gaudet sessione in generalibus statuum congregationibus, sed tantum votum
consultorum habet, non decisivum, propter militare servitium; milites enim et qui in servitiis
exterae aulae sunt perpetuo excluduntur a decisivis votis. 8 Bis jam in
casibus extraordinariis congregati sunt status universales, et tunc Statuum generalium
evanescit auctoritas, patet ergo et hinc Statuum generalium delegatam esse auctoritatem.
9 Hi conventus in negotiis religionis habiti sunt, in his conventibus leges
fundamentales conduntur cum omnium provinciarum consensu.
2.1 Haec regiminis ratio et commoda et incommoda sua habet; mirum est
gubernium, una enim est respublica quae 7 aliis constat rebus publicis; status in qualibet
provincia sunt nobiles, civitates, et alii opulenti cives; domestica quidem nobilitas nulla
habetur, sed antiqua nobilitas retineri potest, dein etiam externam admittunt assumere
nobilitatem, sic multi habentur Imperii equites, Franciae nobiles, et hi faciunt unum statum;
alium constituunt cives civitatum et possessores fundorum. 2 Negotia ergo
propter has ambages non possunt non adhaerere in hac regiminis forma; plurimum ad hoc facit
etiam diversitas finium; aliqui hoc, aliqui illud volunt ob diversum finem; dein diversa
potentia provinciarum etiam multum facit; sic Hollandia, et in Hollandia civitas
Amsterodamensis, praedominatur omnibus aliis provinciis, et respectus illius haberi debet cum
plurima onera sufferat. 3 Exsequens potestas est penes vicarium provinciarum;
origo huius vicarii est a temporibus cum provinciae hae subessent ducibus Burgundiae, domui
Austriacae et Hispanicae; in absentia enim principum creati sunt vicarii, seu gubernatores
provinciarum, qui omnes provincias gubernabant. 4 Republica semel enata
mutatio facta est per se in negotio regiminis; dignitas tamen vicarialis retenta est, ad
regendum populum qui jam assuevit regi per gubernatores, quamquam jam tunc gubernium penes
status esset, et ab hoc tempore permansit vicarius praecipua dignitas in Belgio, exsecutorque
decretorum statuum; habuit tamen haec dignitas multos adversarios, uti in historia vidimus,
hinc exstincta aliquoties est haec dignitas generalis vicarii; sed semper restituta est, et
hinc anno '747. Vilhelmus creatus est generalis vicarius omnium provinciarum et in simul
vicarius provincialis uniuscuiusque provinciae haereditariaque effecta est pro utroque sexu
penes stirpem Nassoviensem; ordo ergo successionis est
2-148
mixtus, nempe femineae veniunt in subsidium, et observatur in successionem jus
primogeniturae, et locum habet majoratus, non senioratus.
3.1 Vicarius generalis diversis utitur juribus; est primarius reipublicae
officialis, est supremus capitaneus intuitu exercitus campestris, et supremus architalassus
intuitu classis; in singulis dein provinciis aeque et primarius officialis est in politicis,
et supremus capitaneus exercitus. 2 Ex munere civili haec profluunt jura:
vicarius generalis est arbiter in negotiis omnes provincias tangentibus. 3
Absque eius scitu nihil decidi potest in conventu statuum generalium; et hinc competit ipsi
jus sessionis, sed non voti in conventu. 4 Legati et oratores secundam
audientiam solemnem habent apud eum; ac tandem gaudet jus exsecutionis omnium statutorum
conventus.
4.1 Ex functione militari vicarius est summus bellidux copiarum Belgicarum;
hinc copiae ipsi aeque fidelitatis juramentum praestant; ille nominat usque ad colonellum
omnes officiales, ceteros status creant; praesidiorum commendantes nominat, ex candidatis
tamen statuum; belli tempore, dum exercitum ipse ducit, etiam generales nominat vicarius.
2 Toti potentiae marinae praeest ipse; confert complures dignitates navales,
et titulum admiralis gerit; si ipse non proficiscatur, vice--admiralis eius vices subit;
praesidium gerit in collegio admiralitatis; classis instruendae, conservandae curam gerit vi
muneris sui; 10--ma pars praedarum maritimarum vicario cedit. 3 Interim
proprio arbitrio nullam operationem bellicam suscipere potest, ad evitandas tamen molestias
tempore belli adjudicantur ex conventu aliquot rei bellicae periti, qui vicarium ad castra
sequuntur, et hos consulere debet in omni operatione sua.
5.1 Jura vicarii in specialibus provinciis sunt omnia ea, quibus gaudet
intuitu totius reipublicae, in quantum cum circumstantiis provinciarum compatibilia sunt; dein
in provinciis, in quibus bona possidet, censetur inter status et jus sessionis et voti habet.
2 Supremam gerit inspectionem super administratione justitiae in singulis
provinciis, ipsiusque nomine sententiae publicantur et jure aggratiandi gaudet, nominatque
officiales justitiae; in maioribus tamen foris status candidant aliquos ex quibus ille eligere
potest pro arbitrio suo; etiam jus aggratiandi restrictum est, in atrocioribus enim delictis
et homicidio voluntario non potest aggratiare. 3 In quibusdam provinciis etiam
magistratus urbanos denominat vel dependenter ex
2-150
candidatione, vel plane independenter; speciatim utuntur ! in provinciis
jure exsequendi, defendendi et manutenendi jura urbium et tandem curae politicae ipsi
incumbit; munera militaria confert in provinciis, praefectus ! portuum et
commendantes, curae commissam habet disciplinam militarem. 4 Interim
majestatem et venerationem summam habet in omnibus provinciis; hoc saeculo renunciatus est
etiam capitaneus provinciarum generalitatis; societas Indiae orientalis eum sibi praefectum
denominavit; adnexi sunt ipsi reditus conspicui; et occidentalis quoque societas eum
praefectum elegit; declaratus est vicarius in provincia Trentia. 5 Vicarius
habet praerogativam prae omnibus officialibus singularibus, immunis est in sua persona et
rebus omnibus; si naturam reipublicae huius consideremus patebit hanc dignitatem vicarii non
esse necessariam, sed solummodo utilem reipublicae, praesertim intuitu rerum et negotiorum
militarium; vidimus enim tempore intervicariatus statum militarem desolatum fuisse.
6.1 Geldria, quae ordine praerogativaque prima est, habet 2 status,
nobilitatem et urbes 13; est divisa provincia in 3 quarteria: Noviomagense, Sudfaniense et
Aramatense; status horum quarteriorum quotannis suos conventus particulares celebrant in
praecipua quarterii urbe; ex omnibus dein quarteriis conveniunt etiam omni anno ad
provincialem conventum; praeses huius conventus est bourggravius Noviomagensis.
7.1 In Hollandia, quae cum Frisia occidentali juncta est, 2--o sunt status
aeque, nobilitas et 18 urbes, 11 Hollandiae et 7 Frisiae; hic status seorsim non conveniunt,
sed quotannis quater conveniunt omnes in simul, sed nobilitas tota habet
unicum suffragium, et quaevis urbs unum, proin 19 sunt vota, conveniunt Hagae comitum; in hoc
conventu pensionarius Hollandiae praesidet.
8.1 In Zeelandia status sunt 2; vicarius, qua princeps Nassoviensis et
marchio duarum urbium, Campoveriae, et Flisingae, ille ergo repraesentat totam nobilitatem;
dein sunt 6 urbes. 2 Urbes hae subjectae seorsim habent sub--suffragia.
3 Locus comitiorum est Midelbourg, et vicarius praesidium tenet.
2-152
9.1 Utrajectensis provincia 3 status numerat, repraesentantes capitulorum et
episcopatus Utrajectensis; deputati nobilitatis et urbis unicae Utrajectensis deputati.
2 Repraesentates capitulorum olim erant 8; 4 nobiles, 4 ignobiles; tardius
nobilibus adjectus est unus, omnes hos deputatos nominat vicarius.
10.1 In Frisia sunt duo status, deputati 3--um quarteriorum, et 11 urbium;
3--a quarteria haec distribuuntur in 30 jurisdictiones, quorum quaelibet suum praesidem habet,
et deputatos 2 mittunt, nobilem et ignobilem, ad conventus generales. 2 Locus
conventus est Leobarda, consident in 4 salis, omnes nempe distinctim et separatim.
11.1 Transisalana habet nobilitatem et 3 urbes; haec provincia praeterea in
3--a quarteria est divisa; congregantur status alternatim in 3 urbibus, praeses ipsorum est
praefectus Salamiae, qui Dros apellatur.
12.1 Groninga habet duos status, urbem Groningam et Omelandiam; Omelandiae
status sunt nobiles et fundorum possessores. 2 Deputatorum numerus non habetur
defixus, suffragio tamen unico gaudent. 3 Generatim in omnibus his provinciis
pluralitate suffragiorum deciduntur negotia.
13.1 Provinciae hae habere solent duo judicia; aliud vocatur consilium
status, quod est politicum; aliud vero collegium iustitiae quod est civile et revisorium
forum. 2 In Trentia provincia aeque nobiles et urbes mittunt sua suffragia;
provinciae generalitatis, ut subjectae, non exercent iurisdictionem, sed reguntur.
3 Nobilitas proprie Belgica nulla habetur, sed ab antiquis temporibus,
monarchicis videlicet, residui sunt nobiles; praeter hanc nobilitatem antiquam habetur etiam
recens sed peregrina, nempe vel Imperii vel Franciae, sed haec nobilitas qua talis nulla
privilegia habent !, et ut non--ens considerantur; si tamen fundos suos
habeant, considerantur ut possessores fundorum. 4 2--o) Habetur etiam species
nobilitatis reipublicae, nempe descendentes eorum qui conspicua munia reipublicae gesserunt,
hi secundum tenent locum post nobiles. 5 3--o) Sunt fundorum possessores.
6 Hos sequuntur 4 loco mercatores, quorum numerus et opes amplissimae sunt;
5--am classem constituunt artifices et opifices, 6--am navigatores et piscatores; 7--am
rustici et agricolae.
2-154
§ 4 De ceteribus iuribus etc.
1.1 Dignitatum quarumcunque in Belgio nunquam et nulla obtinet haereditas,
idque ex forma libera reipublicae. 2 Vicarius generalis inde a 47--o huius
saeculi anno jure haereditario tenet dignitatem suam. 3 Titulus diversus est
in Belgio pro diversitate imperantium; statuum generalium titulus conspicuus quidem est, sed
simplex: nempe Hochmögende Herren Generel-Statten der Vereinigten Niederlanden: Celsi ac
potentes vel praepotentes domini ordines generalis foederati Belgii; hos titulos anno '629.
ipsi Belgae defixerunt; rex Franciae ipsos compellat Percari et Grandes Amici Confoederati;
Hispania eos compellat: Domini Status Generales; interim ab anno '29. tribuitur ipsis
ordinarius titulus Celsi ac Potentes; imperator primus fuit Iosephus 1. qui anno 10. huius
saeculi dedit Belgis competentem titulum, vocula tamen Domini emanet semper; in contextu Euer
Hochmögende, Vestra Potentia; Belgium vindicat sibi locum post reges et rempublicam Venetam,
proin ante electores Imperii; hi tamen contrarii fuerunt, et obtinuerunt tacito consensu hanc
praecedentiam.
2.1 Quod adtinet titulos speciatim provinciarum, status Hollandiae vocantur:
Edle und Großmögende Herren, nobiles ac praepotentes domini; in aliis provinciis vocantur Edle
und Mögende Herren, nobiles et potentes domini. 2 Vicarius generalis habet
hunc titulum: Vilhelmus 5. princeps Aransionensis, comes Nassoviae S. R. I. princeps; marchio
Vlisingae etc. vicarius haereditarius, generalis capitaneus et admiralis foederatarum Belgii
provinciarum, praeses equitum et nobilium Hollandiae ac Frisiae occidentalis gubernator
generalis Indiarum Belgicarum. 3 In contextu: Seine Hochheit, Votre Altesse,
Vestra Celsitudo; antecessores Vilhelmi primi solummodo Excellentissimi Domini, Son
Excellence, nominabantur.
3.1 Scutum Belgii foederati est leo aureus erectus in campo rubro, qui
brachio dextro gladium tenet, sinistra fasciam 7 sagittis constantem. 2 Usque
pacem Vestphalicam leo hic in capite habuit pileum libertatis, ab eo tempore vero coronam
auream. 3 Antequam in libertatem fuissent asserti, scutum eorum fuit Pera
mendicalis (Bettelsack), tardius navis
2-156
fluctibus agitata, et in periculo fluctuans cum inscriptione Incertum, quo fata ferent.
4 In monetis habetur scutum in parte antica, in postica miles catafractura
indutus dextra gladium, sinistra fasciam tenens 7 sagitarum, cum hoc simbolo: Concordia res
parvae crescunt.
4.1 Geldria habet scutum horisontaliter sectum, superior pars in duas areas
dividitur; in dextro leo aureus in campo rubro, in sinistro rex niger in campo aureo; inferius
est leo aureus in campo caeruleo. 2 Hollandia habet leonem rubrum in campo
aureo. 3 Zeelandia habet scutum diagonaliter divisum, superius est leo ruber
in campo aureo, pars inferior compluribus fasciis caeruleis et argenteis, undarum instar
repleta est. 4 Utrajectensis: scutum est area argentea ducta linea rubra
obliqua. 5 Frisia gerit 2 erectos congredientes leones aureos in campo
caeruleo. 6 Transisalana habet leonem rubrum in campo aureo, per corpus leonis
ducta est fascia caerulea non recta, sed undulatim assurgens. 7 Groninga habet
aquilam nigram bicipitem in campo aureo, in pectore habet scutum rubrum per cuius transversum
traps ! argentea ducta est. 8 Vicarius qua talis utitur scuto
generali.
5.1 In Belgio archiofficia vacant, cum rex non adsit; vicarius enim
pensionariusque Belgii sunt tantum officiales publici. 2 Ordines equestres non
dantur aeque; quamquam ordo aurei velleris ex Burgundia ducat originem. 3
Metropolis in singulis provinciis habetur ea, in quibus status conveniunt quotannis; Haga
comitum (Grafen Haagen vel Haagen) est metropolis communis; est autem tantum pagus, sed is
ingens, magnus, splendidusque et elegans; adest in ea palatium nobilissimum, Princen Hof, a
Vilhelmo anno 1250. aedificatum, et ab eo tempore exornatum; narratur quod ligna a saeculo 13.
necdum sint a vermibus corrosa; in hoc palatio vicarius habet residentiam et status consident;
alias potissimum in bonis suis in Silva Ducis residet; ibi residet et consilium status et
camera rationaria, adest officina monetaria, et consilium bellicum, nec non sedes est omnium
legatorum aularum exterarum.
2-158
§ 5 Externae securitatis remedia
1.1 Exercitus Belgicus opera Mauritii eiusque successorum in vicariatu
celebritate nominis mirum quantum crevit in Europa, ita ut scola artis bellicae fere toti
Europae esset; mutatis tamen circumstantiis, adepta libertate sua cum se totos commercio
darent, fervor militaris eorum languescere coepit in tantum ut coacti fuerint tardius
peregrinam militiam suscipere. 2 Singulae tamen provinciae statarium militem
intertenere debent etiam pacis tempore; exercitus tamen belli tempore communiter 100 000 est,
pacis tempore a 30 000 usque 40 000; anno '770. militiae equestris unum escadron, militiae
praetorianae vicari a 174 hominibus; 2 centurias turmae Hollandicae ad 258 capita, 6 legiones
equestris militiae, singula legio a 336 capitibus, proin 2016; 3--a regimina dragonera 1008,
tota ergo ad 3456 capita; militiae pedestris una legio cum 14 centuriis turmae Hollandicae ad
1600 capita; una legio Helvetarum a 1120 capitibus; 29 legiones partim nationales, partim
Germanicae militiae, singula legio a 720 capitibus consequenter 20 880; una legio Vallorum ad
1080 capita; 3 legiones Scotorum ad 2160; 5 legiones Helvetarum ad 3600; una legio militiae
marinae ad 720; 1 legio tormentariorum 1800 capita; 4 companiae cunicularii (Minörs) ad 208;
ingeneurs ad 97; tota militia ergo 32 825 capita. 3 Praeter hanc militiam in
Hollandia sola 10 000 provincialis militia anno '760. inducta est. 4 Tempore
belli a Germanicis principibus erga annua subsidia conducunt sibi exercitum.
2.1 Respublica Belgica copiosis praesidiis munita est; in Geldria est
Neomagum, Arenacum et Zutfania. In Transisalana Daventria et Zvolla. In Trencia est Trencia,
Conardia. In Groninga ipsa urbs Groninga. Provinciae Generalitatis plenae sunt munimentis; in
Flandria est Zlusa et ager Gandanensis; Breda, Bergobzoom et Liloea in Brabantia. In Geldria
Genloa et Stephan-verda; haec munimenta sibi stipulati sunt Belgae a Hispanis, et alte Barrier
dicebantur; tardius vero in provinciis Austriacis sibi sunt stipulati sunt praesidia, quae
neue Barrier dicuntur; sunt autem sequentes: Namurium, Tornacum, Meunena, Furnae, Varnetonium,
Ipra et fortalitium Gnochianum. 2 Ad haec ergo Austriaca fortalitia ex
conventione Caroli 6. miles Belgicus illocatus fuit, et imperator militiam alere debuit; bello
2-160
Austrico-successionis desolatae sunt hae provinciae a Gallis; Iosephus 2. anno 83--o via
facti exegit militiam Belgicam ex his provinciis.
3.1 Belgae in 3 classes dividunt munimenta sua; in prima sunt maxima
munimenta, quae Guvernemente apellant et sunt 14; in 2--a sunt 30, quae Commendantenplätzen
dicunt; in 3a sunt 16 Majorsplätze dicta; proin universim 60 munimenta.
4.1 Quod classem adtinet, etiam haec in longe inferiori deprehenditur statu
quam olim; potentissima enim fuit classis eorum tempore belli Hispanici et Gallici; bello
postremo vix 4--am partem habuerunt antiquae classis; modo ultra 30 naves vix numerat classis
eorum, partim quia tuti sunt et in statu foederis vivunt cum Anglis, partim quia deficit
commercium Belgicum, partim quia ipsae provinciae inter se de exercitu non conveniunt, et quia
se in aliena negotia immiscere nolunt amplius.
5.1 Quod subsidia belli et classis intertenendae adtinet, haec potissimum ex
telonialibus perceptis habebantur. 2 Florente commercio proventus teloniales
ad 5 milliones florenorum aestimabantur, modo vix ad 2 milliones amplius; praeter haec
singulae provinciae ratas suas subsidiales conferre debent; urgente vero necessitate camera
admiralitatis etiam mutuam contrahere potest. 3 Tota classis Belgica in 5
cameras admiralitatis divisa est; sunt autem hae camerae collegia virorum quibus cura classis
commissa est; sunt autem hae: camera ad Mosam, seu Roterodamensis; 2--a Amsterodamensis; 3.
camera Zeelandiae seu Midelburgensis; 4. Frisiae occidentalis, quae 3 mensis Hornae et 3
Encusii considet; 5. est camera Harlingensis. 4 In his cameris praesidium
tenet vicarius per substitutum suum; inter has ergo cameras distribuitur restauratio classis;
Amsterodamensis 1/3--am partem navium restaurat, ceterae 1/6--am. 5
Quotiescumque 25 vel supra adhuc naves adornari debeant, omnes camerae consentire debent; si
vero pauciores, sufficit consensus plurium. 6 Societas mercatoria communiter
ipsa 10 naves adornat, sed etiam 20 adornarunt jam in necessitate. 7 Tota
classis Belgica in 3 partes dividitur, subinde etiam in 5; singulis partibus praeficiuntur
commendatores, qui Flagge officiers dicuntur; generalis admiralis unionis totius est summus
architallassus. 8 Post ipsum est Generalis admiralis locumtenens, si
2-162
vicarius domi maneat; post hunc est Admiralis locumtenens. 9 Post hunc
Viceadmiralis; tandem Schud bin Acht. 10 Singulae naves per navium capitaneos
reguntur. 11 Generalem admiralem locumtenentem status generales nominant,
ceteros officiales nominant provinciae camerarum admiralitatis ex 2 candidatis per vicarium et
consilium bellicum propositis. 12 Capitaneos vero vicarius creat ex candidatis
camerarum; inferiores officiales pluralitate votorum in cameris creantur. 13
Belgae gratissimi sunt erga belliduces suos; sic Trompio, Obdam ? et Ruiter
monumenta nobilissima erexerunt. 14 Omnes conspicua subsidia habent tam
officiales, quam gregarii; invalidis aut pensiones, aut conspicuam summam ad semel offerunt.
6.1 Provisa est provincia necessariis portubus pro classe, maximus est
Amsterodamensis, qui munitissimus est; habentur adhuc praeterea 4 ubi camerae admiralitatis
habentur.
§ 6 De administratione iustitiae
1.1 Singula provincia habet suas distinctas leges municipales, nam singula
format rempublicam privatam, imo ipsae urbes suas leges privatas habent; leges ergo apud
Belgas sunt copiosae. 2 Invaluit jam olim apud eos codex Romanus; hic tamen
codex est tantum subsidiarius quasi in omnibus tamen casibus, in quibus speciales leges non
adsunt, valet codex Romanus.
2-164
2.1 Singulae provinciae per suos judices et forapedanea regunt
! et justitiam administrant; primo ergo tribunal Geldriae, hoc est mixtae
functionis, est apellatorium et politicum. 2 Aliud est Tribunal Hollandiae et
Zeelandiae, quae constat ex Aula (Hof) Hollandiae, et ex Consilio supremo Hollandiae; utrumque
forum commune est et Hollandiae et Zeelandiae. 3 Tertium tribunal est
Utrajectense; in hoc membra generalis vicarius creat. 4 Quartum est tribunal
Frisiae, quod Leobardae residet, vicarius creat membra. 5 Quintum est
Transisalanum, in hac provincia 3 urbes efficiunt tribunal; a judicibus ergo pedaneis ad
magistratum 3 urbium appellatur. 6 Sexto est Groningense tribunal; ab anno
'749. fit etiam apellatio a magistratibus ad hoc tribunal, prius ad consilium provinciale; a
provincialibus tribunalibus datur recursus ad consilium provinciale.
3.1 Quod provincias generalitatis adtinet, unum residet Hagae tribunal,
aliud Miedelburgi, tertium Venloae residet; ex 1--o et 3--o nulla datur apellatio, sed
recursus per modum gratiae. 2 Ex 2--o formalis apellatio habet locum et quidem
ad status generales. 3 Processus magnis vitiis laborant, formalitatibusque
magnis obsepta est via juris; vel maxime jus criminale vitiis laborat.
§ 7 De reditibus publicis
1.1 Distingui debent reditus totius reipublicae a reditibus singularum
provinciarum. 2 Quod communes reditus adtinet, hi ex his titulis habentur: huc
pertinent omnes reditus provinciarum generalitatis; 2--o) praestationes teloniales omnes
omniumque provinciarum; 3--o) illud, quod quotannis detrahi solet ex lucro societatum
commercialium; si hi reditus non sufficiant 4--o) contribuunt 7 provinciae in simul.
3 Haec tamen subsidia omni anno renovari debent; consilium nempe status
generale cum vicario in fine anni rationes ineunt quantae expensae futuro anno necessariae
sint, hic calculus per rubricas proponitur statibus generalibus, demptisque percipiendis fit
repartio in singulas provincias secundum normalem praefixam; haec clavis est sequens: si 100
floreni contribuendi sunt, Geldria dat 5 f. solidos 11 et 2 den. (solidus = grosso); Hollandia
dat 57 f. 14 sol. et 2-1668 D; Zeelandia 9f. 1. S. et 10 D; Utrecht 5 f. 15 S. et 5
D; Frisia 11f. 10 s. 11 D; Transisalana 3 f. 10 S. 8 D; Groninga 5 f. 15 S. 6 D; Trentia 1 f.
19. S. et 10. D; cum hac tamen clavi non omnes provinciae sunt contentae, hinc specialis
commissio determinata fuit quae jam ab aliquot annis laboret in novo clavi conficiendo.
4 Ipsa Amsterodamensis urbs plurimum fert. 5 Praeter istas
rubricas ordinarias habentur etiam extraordinariae, nempe omnes ratae, quas societates
commerciales solvunt pro privilegiis suis renovandis. 6 In casu necessitatis
fiunt etiam spontaneae oblationes societatum; quandoque societates etiam commerciales tributa
imponunt suis subditis; huc pertinent etiam praedae tempora belli factae. 7 Hi
reditus omnes Belgii ad 20 milliones pacis tempore computantur; horum redituum curam habet
consilium status et camera. 8 Praeter haec quaevis provincia habet suos
peculiares reditus fere ex iisdem titulis, nempe partim ex praediis publicis, partim ex
monopoliis chartae signatae; praestatio, quae fundis omnibus inhaeret; 40--mus numerus omnium
rerum emptarum et venditarum, quo pertinent etiam naves; 5--o huc pertinet praestatio ab agris
seminatis, 6. intuitu jumentorum, 7. titulo famulitii, rhedarum; 8. accisa omnium rerum
fungibilium, 9--o vigesimus numerus, quem haeres omnis solvere debet de sua haereditate, hoc
generatim tantum de capitalibus et rebus nobilibus intelligitur; 10. de dignitatibus et
caracteribus.
2.1 Extraordinarie praestatio quae fundis imponitur triplicatur vel
quadruplicatur; accipitur 100 vel 200 vel etiam 50 pars omnium rerum; exigitur etiam
capitatio. 2 Olim omnes istae rubricae erant exarendatae; cum tamen anno '748.
in rebellionem abiret pleps ! propter exactiones arendatorum, elocatio reditum
publicorum prohibita fuit, exceptis accisis.
3.1 Tota haec res publica magnis gravatur debitis, partim propter multa
bella, partim ob malam administrationem redituum publicorum; Hollandiae debita majora sunt
quam omnium 6 provinciarum, computantur ad 450 milliones, reliquarum provinciarum ad 400
milliones; Geldria tamen et Transisalana exsolvit jam omnia debita sua; cum tamen usurae
exiguae sint, uti 1 vel 1 1/2 p.c, hinc debita haec onerosa non sunt reipublicae neque fidem
publicam unquam labefactabunt, cum adsit fundus securitatis sufficiens.
2-168
§ 8 De agricultura, manufacturis, etc.
1.1 Industria huius gentis omni tempore stupenda fuit parsimoniaque eorum
summa; obest tamen ipsorum diligentiae nativa sterilitas omnium provinciarum; meliorationes
tamen copiosas susceperunt, praesertim in domandis aggeribus aquis, exsiccandisque superfluis
aquis, ita ut paucissimis incorrigibilibus desertis exceptis omne frustum terrae fructificare
cogatur.
2.1 Belgae agricultura non poterant operam navare ob sterilitatem, sed eo
magis rei pecuariae, hinc boves, oves in copia habentur; fructus hortenses non desiderantur;
ex piscatura quoque ramum maximum commercii et sustentationis effecerunt; prima piscatura
Belgarum est Cabelliau Fischfang, est species salsae; hac piscatura facile 150 naves
occupantur; pisces hi partim ad littora Belgii partim intra Islandiam et Luttiam capiuntur;
pisces hos partim vivos perferunt in patria, partim statim in mari insalsant et hic est piscis
Laberdan. 2 Alia est piscatura Halecum, Herringfischerei; haec est maxima
eorum piscatio, praesertim ab eo tempore quo arcanum saliendi detectum est; hac piscatura
1500, imo etiam 2000 naves occupabantur, haec piscatura 25--a Iunii initium sumit et durat
usque 25 Novembris, incipiendo in septemtrione, regrediendo semper ad patriam suam; perampla
haec occupatio novissimis temporibus valde imminuta est, respublica tamen omni possibili modo
fovet hanc hominum occupationem. 3 Tertia piscatio est Cetria, Wallfischfang,
haec parva piscatura dicitur, cum paucos homines respective occupent: anno '615. in finem
huius piscationis coaluit societas piscatoria septentrionalis, quae tamen anno '645. cessavit;
modo ad litora Grenlandiae piscantur hunc piscem; olim 160, etiam 200 naves occupabantur ea,
hodie aegre 100; haec piscatio est valde pretiosa, 35 000 f. una solum navis constat pro hoc
negotio.
4.1 Fabricae, manufacturae, opificia omnis generis apud populum hunc
florent; florent fabricae ipsorum quam maxime ob leve manupretium, 2-170 homines
enim nimis parce vivunt, hinc paucissimis sibi provident de rebus necessariis; census exigui
sunt, hinc facile pecuniae haberi possunt pro speculatione, hinc etiam minori lucro contenti
esse possunt quam aliae gentes; hodie tamen fabricae non sunt in eo flore in quo erant prius,
potissimum ex eo quod etiam aliae gentes suas fabricas habeant; dein ipse luxus et frugalitas
Belgarum maius manupretium produxit pretiumque mercium auxit. 2 Maxime
florentes manufacturae sunt Amsterodami et Harlemi, ubi sericeae maximae, byssus praeparatur.
3 Lugduni, Utrajecti florent pannificinae; textura lini omnis generis hodie
quoque in maximo flore est; Harlemii habent ingens insolatorium (Bleiche); in Geldria et
Hollandia charta optima conficitur; Delphis conficiuntur vasa figuli optima, alibi etiam
porcelana; in arte petras poliendi excellunt Belgae Amsterodami et Antverpiae.
4 Conficiuntur horologia quoque, artefacta, instrumenta diversa Amsterodami;
Utrajecti sclopi conficiuntur optimi; Amsterodami infinita multitudo habentur fabricarum
Vulcani, sic enses, sclopi, tormenta, pulvis pyraeus pro Hispania, Italia, et Turcia ibi
paratur. 5 Typographiam habent praestantissimam.
5.1 Ex fabricatis tam copiosis necessario commercium tam externum quam
internum resultat; commercium ipsorum maximum est in Hispania, ab illis coemunt vinum, lanam,
ferrum et poma citri; vendunt ibi fabricata sua omnis generis. 2 Frequentes
sunt Belgicae naves in Portugallia, hic vendunt aeque aromata sua et artefacta omnis generis,
emunt vinum et fructus. 3 In Francia praeter pisces et aromata vix aliquid
vendunt, emunt vinum, salem, vitra et pro parte papyrum; in Anglia utut portus ingredi non
audeant, tamen commercium magnum cum illis habent; Scotiam enim et Hyberniam ingredi audent,
emunt lanam, stannum et plumbum; lanae Anglicanae exportatio furtiva plerumque est.
4 Cum Belgio Austriaco et toto Imperio florens commercium habent per Rhenum;
in partibus septemtrionalibus, Russia, Svecia, Norvegia, Dania, aeque floret commercium; sic
ferrum, cuprum in Svecia emunt; in Norvegia ligna et pisces; in Dania legumina, pelles; in
Polonia cerum, mel et frumentum; distrahunt ubique artefacta sua et aromata. 5
Ex Italia vina, olea, amigdala, ficus etc. coemunt; in partibus orientalibus maris
Mediterranei aeque florent; sic Smirnae, per universam Greciam, Aegyptum, per insulas
Archipelagi, Alexandriae etc. coemunt gossipium, thus, lanam etc; hoc
2-172
commercium regitur per commissionem seu societatem Levantinam, unicuique tamen liberum est
in his partibus commercium exercere soluta certa taxa; per Africam, Americam aeque commercium
exercent; in Africa coemunt nigrites, aurum, pelles, aromata, ebur, venduntque aromata sua et
artefacta. 6 In America exiguum quidem habent commercium, non tamen
contemnendum caffee, sacharum, gossipium, cacao et tabacam evehunt ex America; commercium
tamen furtivum habent etiam cum coloniis aliarum gentium, in quo exercitatissimi sunt. -
7 In Asia aeque florentissimum commercium habent non obstantibus impedimentis
per alias gentes positis. 8 Sic cum Iaponensibus illi solent habere commercium
ceteris Europeis exclusis, et cum ceteris quoque Indiarum orientalium gentibus; omne hoc
commercium exercet societas commercialis; cogebantur enim Belgae statim initio reipublicae se
consociare ad superanda omnia impedimenta quae Hispani, Portugallique ipsis objiciebant in hoc
commercio; enatis autem pluribus societatibus cum sibi ipsi impedimento essent perque
concursum pretium mercium ipsi adaugerent, hic societates hae minores conjunctae sunt in unam
magnam anno '602--o privilegioque firmata est; fundus huius societatis fuit antea 6 million et
600 000 fl., sed tardius reductus est ad 6 milliones 441 000 fl. qui fundus in 2147 accias
divisus est, proin quaevis accia ex 3000 fl. constat; haec societas, uti scimus, amplissimas
possessiones habet et integra regna, intuitu quarum provinciarum societas omnia jura
majestatica exercet; dependet tamen societas tota a statibus generalibus, omnia enim ex
privilegio habent; societas haec in partibus provinciarum suarum 12 000 regulatae militiae
habent, belli vero tempore duplicatur et triplicatur etiam, si necesse sit; praeterea 100
naves bellicas habent quae armantur tormentis a 20 usque 60; tota societas divisa est in 6
cameras, nempe Amsterodamensis, Midelburgensis, Delfensis, Rhaeterodamensis, Harlemensis et
Encusiensis, singula camera habet suum praefectum, qui eliguntur plerumque ex iis qui plurimas
accias possident. 9 Sex istae camerae subordinantur collegio 17 virorum qui ex
singula camera eliguntur; sic Amsterodamensis eligit 8 membra, Midelburgensis 4, reliquae
camerae singulae seorsim 1; decimus septimus alternatim a minoribus eligitur cameris.
10 Omni anno ter congregatur hoc collegium alternatim Amsterodami et
Midelbourgi. 11 Datur etiam collegium 10--virale quod instar
2-174
cancellariae magni collegii habetur, nam hoc executioni dare solet decreta collegii 17
virorum; ipse vicarius sessionem et reditus habet ex hac societate.
6.1 Duo sunt distincti gubernatores, in civilibus supremus gubernator
residet Iava insula in urbe Batavia; hic est supremus gubernator et admiralis totius classis
socialis; confertur ista dignitas in annos 5, quia hi homines habent oportunitatem divitias
comparandi; ut ergo etiam alter hoc favore gaudeat, conferunt tantum in 5 annos; dein etiam ne
usurpatio fiat dignitatum. 2 Post gubernatorem est director generalis qui
summa potestate in negotiis mercaturae gaudet; praeter hunc habentur directores commercii
particulares, qui in partibus dirigunt et referre debent ad generalem directorum.
3 Habetur praeter hos consilium status Bataviae residens, quod ex 14 membris
constat, quod exsequitur decisa Europae.
7.1 Habetur etiam collegium justitiae in quo processus revidentur; hoc
collegium ex 8 ordinariis constat viris; portus, urbes rursus habent suos gubernatores, qui
subsunt consilio status. 2 Opes huius societatis sunt amplae in commercio;
juxta pretium emptionis aestimatae sunt merces invectae ad 360 milliones, quae ab origine
societatis invectae sunt; 1260 milliones lucrati sunt; anno 1672. lucrum ad 10 milliones
aestimatum est, modo vero ad 3 aureorum milliones aestimatur lucrum quotannis.
3 Habet societas suas 35 vel 40 naves commerciales, quae diversis anni
temporibus expediuntur; modo tamen male geri negotia socialia fertur, large agi cum pecuniis
socialibus.
8.1 Alia est societas occidentalis Indica, quae in America et Africa
commercium exercet; haec societas anno '621. coaluit et fundus eius ad 7 milliones et 200 000
aestimatur; haec societas '628. classem argentariam Hispanicam intercepit, quae ad 11
milliones aestimabatur; haec tamen societas anno '674. cassata est, ob exortas turbas anno
tamen '675. nova societas fundata est, quae hodie adhuc viget, sed rursus in turbis existit.
9.1 Omne commercium Bellgicum facilitat Banco Amsterodamense quod '609.
erectum est; communiter pecuniae in hac mensa argentaria existentes ad 400 milliones
existimantur; hic ergo pecuniae privatorum sub cura publica existunt pro commercii
facilitatione; apochae seu chartae huius banco per totam Europam circulant, et quidem sub
maxima fide, quia quaevis charta habet suam pecuniam repraesentatam in banco.
2-176
10.1 Belgae pro commercio promovente in omnibus mundi partibus habent suos
portus, factores, procuratores et emporia; Amsterodamum est sedes totius commercii, bilanx
commercii tam numerica, quam utilitatis summa est in Belgio; pannus, tela, aromata et pisces
sunt praecipuae rubricae commercii Belgici; quaevis natio libenter commercium exercet cum
Belgis, quia Belga nunquam ad credit accipit, sed potius anticipat pecunias; magnam etiam
facilitatem in eo habent, quod omnes Europeae aulae sint debitores Belgarum ob ingentem vim
pecuniarum praesentium. 2 Per cambium aeque ingens emolumentum habent
Belgae.
§ 9
1.1 Belgae triplicem monetam habent, florenum, grossum (Stübar) et nummum
(Pfening) florenus in 20 Stübar dividitur, grossus in 16 denarios; in negotiis tamen
aerarialibus tantum 18 denarios valet grossus; in negotiis aerarialibus locum habet etiam
norma Flandrica, seu Belgii Austriaci moneta, nempe Libra Flandrica, quae 20 solidos valet, et
unus solidus (Schilling) valet 12 grossos. 2 Florenus Holandicus valet 48
denarios nostros, et grossus 4 denarios nostros; aureus valet 4 florenorum et 26 denarios.
3 Aureae monetae sunt hae: Rieders – haec moneta 1749. invaluit, valet 14
Holl. florenos; haec moneta habetur etiam in dimidio. 4 Cuduntur aurei
Hollandici, qui valent 5 florenos et 5 Stübar. 5 Argenteae monetae sunt
multiplices: Ducaton valet 63 Stübar. 6 Cuditur dein moneta 3 florenorum
nomine Guilelmi 3-tii, 60 Stübar valens. 7 Cuduntur Dalders seu Taller, valet
1 f. et 10 Stübar. 8 Sunt etiam Ricks-Dalders (Reichstaller), valet 50
grossos. 9 Cuduntur etiam in dimidio valore, etiam in quadrante valoris.
10 Cuduntur Albertstaller vel Kreuztaller, valent 50 Stüber.
11 Löwentaller = 42 grossis; Kronentaller = 2 florenis; Gestampelte Goldgulden
= 28 grossis. 12 Cuduntur etiam in dimidio valore: Ungestampelte Goldgulden =
26 grossis; Gulden = 20 grossis; Halben Gulden = 10 grossis; 1/4 Gulden 5 grossis; Gestampelte
Schillinge = 6 grossis; dimidii in valore 3 grossis; Ungestampelte Schilling = 5 gr. et 1/2;
Dübeljat = 2 grossis; Stüber 16 - 12 grossis. 13 Monetam exteram secundum
internum valorem recipiunt Belgae. 14 In ipso Belgio valor monetarum idem est
in omnibus provinciis, officina monetaria Hagae
2-178
comitum est, constat hoc officium ex Generali Müntz minister, item generali inspectore
monetarum, 3 consiliariis et uno secretario; individua huius collegii nominant status
generales; hoc collegium invigilat monetis omnium provinciarum, cognoscit causas controversas.
15 Ob favens commercium non est necesse in Belgio evectionem pecuniarum
procurare prouti in Hungaria fit incassum. 16 Belgae tot et tam varias monetas
argenteas cudunt pro indole et genio populorum [cum] quibuscum commercium habent, non vero
suae necessitatis causa, quo enim magis accedit moneta sua ad monetam alterius gentis, eo
libentius suscipiat alia natio illam speciem pecuniae, proin eo libentius cum Belgis
commercium habebit, et potius aliquanto leniori pretio dabit Belgae quam alteri, qui magis
diversam pecuniam dabit ipsi. 17 Sic in favorem commercii Portugallici
cuduntur aurei Portugallici; pro Germania tota et regnis septentrionalibus, utuntur aureis
Hollandicis; imperialibus Albertinis utuntur in Dania, Suecia et Russia; Leoninis imperialibus
utuntur in partibus Levantinis, Turcicis Ducatons in Asia orientali utuntur.
§ 10 De negotio religionis
1.1 Scimus negotia religionis non ultimam causam esse cui existentiam et
consistentiam huius reipublicae adtribuamus; ab eo statim tempore summa libertas religionis et
conscientiae inducta est, sicque diversissimae religiones enatae.
2.1 Anno '579. in foedere Utrajectensi actum quoque est de negotiis
religionis, decisum quoque est cuique provinciae integrum esse cuique adhaerere
religioni, frequentissimi tamen reformatae religioni se addixerunt.
2 Haec res ergo ansam dedit ut statuerent Belgae praeter reformatam nulli
religioni liberum exercitium tribui debere; commigrarunt tamen ad Belgium evangelici, Iudaei,
anabaptistae, chatolici, Graeci, quae religiones omnes toleratae evaserunt; ab hac tamen sua
tolerantia erga advenas desciverunt, cum de reformatis suae nationis ageretur,
2-180
persequebantur enim se invicem propter contrarias sententias in materia gratiae, quae in
universitatibus locum suum habebant. 3 Scimus quod doctrinae Arminii
adhaeserint omnes eruditi et nobiles, Gomaristis vero clerus et plebs una cum Mauritio
vicario; aperta ergo seditio et rebellio enata est multique Arminiani sanguine suo
confirmarunt sententias suas; hae turbae usque '619. perdurarunt, quo in synodo Arminiani
oppressi sunt. 4 Non tamen illico statuta synodi recepta sunt, sed primo 1651.
in conventu statum generalium canones et decisa synodus Dorderacensis recepta et civitate
donata sunt, ab eo ergo tempore dominans religio est dominans !, ceterae vero
omnes, qualescumque sint, sunt toleratae; et ad munera eminentiora reipublicae nemo
admittitur, nisi reformatae religionis.
3.1 Ab hierarchia ecclesiastica omni abhorrent Belgae, solos praesbyteros,
seniores et diaconos recognoscit; quaevis ecclesia particularis habet suos praedicatores,
diaconos et seniores. 2 Quavis hebdomada seniores et praesbyteri congregantur
et determinant ea, quae ad regimen illius ecclesiae spectat. 3 Numerus plurium
ecclesiarum ad semel congregatarum vocantur classis; quaevis ecclesia ad classem mittit unum
seniorem et praesbyterum, haec classis regimen gerit sui districtus; celebrantur classes
minimum ter quotannis; si classes integrae provinciae conveniant, habentur synodus generalis
illius provinciae; ad synodum provincialem singulae classes 2 vel 3 praedicatores et totidem
seniores mittunt. 4 Habentur in tota republica 9 synodus provinciales; in
Hollandia duo synodus habentur, reliquae unam formant, Trencia provincia ultimam.
5 Classes in 9 synodibus sunt 53, praedicatorum numerus ad 1572 capita; si
omnes 9 synodus conveniant, habetur synodus nationalis generalis, in qua negotia omnia fidei
et ipsa dogmata deciduntur; unica fuit '618-19. anno synodus nationalis Dorderacensis.
6 Haec regiminis ecclesiastici ratio nulla lege definita fuit, sed solummodo
consuetudine invaluit; reformati, qui non secundum Dorderacensis synodus decreta vivunt,
distinctam ecclesiam formant, et sunt tantum tolerati; tales sunt copiosi Valones, Galli.
7 Belgae habent etiam in aliis mundi partibus suos praedicatores,
missionarios, ecclesias et synodus; sic in America 9 habentur ecclesiae, in India 46
ecclesias.
2-182
§ 11 De educatione et scientiis
1.1 Modus educandi in Belgio partim privatus, partim publicus est; circa
correctionem petulantis juventutis viget peculiaris modus in aedibus correctoriis; haec tamen
correctio fit circa omnem prostitutionem; nam feruntur in peregrinatione exsistere; in his
aedibus instituitur in scientiis, praesertim in geographia, et cognitione illarum provinciarum
ad quas peregrinasse spargeretur. 2 Belgae ad culturam litterarum omnem
possident proclivitatem neque desunt media et incitamenta apud ipsos, et reipsa plurimos
eruditos huius gentis habemus, in omni scientiarum genere insignes; cultura tamen litterarum
non est communis Belgis, maxima enim pars lucrosis artibus operam impendunt, commercio,
piscationi, agriculturae et fabricis. 3 Copiosa habentur instituta litteraria
pro elementis scientiarum; in omni fere pago habentur scholae, in urbibus habentur gymnasia et
grammaticales scholae; neque universitates desunt, sic Lugduni est celeberrima, hanc sequitur
Franequerensis, Groningensis, Utrajectensis et Hartevicensis. 4 Singulae
universitates habent suos amplissimos fundos; institutum universitatum harum idem est quod in
Germania protestantium; solvuntur lectiones ab auditoribus, liberum est unicuique qui viribus
suis fidit materiam quamcumque tradere, quod institutum aemulationem quidem progignit inter
professores, sed et mater multorum malorum est. 5 Habentur etiam societates
eruditae ab anno 52. huius saeculi in Belgio, Harlemi celeberrima earum residet; ad exemplum
huius in diversis urbibus exsurrexerunt aliae quoque societates, sic Lugduni, Lissingae,
Amsterodami et Roterodami.
2.1 Studium theologicum insigniter elaboratum habetur in Belgio, sed juxta
doctrinam reformatam. 2 Diu tamen turbis theologicis distinebantur Belgae, uti
scimus, donec ad hunc florem pervenisset. 3 Ius iurisque prudentia plurimum
Belgis debet per Grotium, de jure tamen publico suo minime sunt soliciti. 4 In
medica magnopere excellunt Belgae lucem 2-184 praeferente Boeravio, Hallero,
Merzio, Zvitten defunctus; maxime tamen inclaruerunt in botania, chimia, et anatomia.
3.1 Speculativis philosophiae partibus non delectantur, sed practicis, uti
physica experimentali, philologia (studio linguarum), artem etiam criticam; quod ad artes
liberales adtinet, sic in architectura magnos progressus fecerunt, non tamen Gallos et Anglos
superant; sculptura aeque non est in maximo flore; in pictura tamen maximum gradum
perfectionis adepti sunt cum Italis. 2 In calcographia (Kupferststecherei)
Belgae jam magistri erant, cum aliae gentes nec manum adjecisset huic arti. 3
In arte fusoria, praecipue litteras, excellunt Belgae; inventionem typographiae Belgae
adscribunt Laurentio Costa, Germani vero Ioanni Guttenberg; summi artifices sunt Belgae in
conficiendis mappis geographicis.
§ 12 De collegiis publicis
1.1 Summum totius Belgii collegium sunt status universales; cum tamen status
universales difficulter convenire possint, eorum loco conveniunt status generales; hoc
collegium ergo nomine delegato exercet jura. 2 Tertium collegium est collegium
status (der Rath von Staaten), hoc coalescit ex 12 deputatis foederatarum provinciarum,
confertur munus hoc ordinarie ad 3 annos; etiam vicarius sedem habet in hoc collegio, adest
generalis aerarii praefectus, generalis perceptor, et secretarius consilii status; his
consiliariis tribuitur titulus nobiles et potentes (Edle und Vermögende Herren); praeses
ordinarius numquam habetur, sed per 12 deputatos per
2-186
turnum pergit praesidium; suffragia obtinent virilia, non curiata. 3 Hoc
consilium expedit et exsecutioni dat decreta statum generalium; curam etiam quadam tenus gerit
copiarum hoc consilium, nempe procuratione materialium, exsolutionem stipendiorum,
conscriptionem militiae. 4 Quartum collegium est generalis camera rationaria;
haec camera ad facilitandum consilium status erectum ! est; coalescit ex 14
consiliariis, praecipuum munus eorum est revisio calculorum, praetensionum, et expensarum
cassae generalis, revident etiam rationes generalis perceptoris, erogationesque curat
! militiae et classis. 5 Haec sunt generalia collegia; similia
his in omni provincia reperiuntur, quae negotia particularia uniuscuisque provinciae regunt et
dirigunt; quaevis urbs summum magistratum aeque habet; negotia socialia mercatorum, quae
societatibus maioribus non subsunt, reguntur per magistratus urbanos.
§ 13 De ratione status
1.1 Provinciae Belgicae certe omnem gradum felicitatis adtigerunt
possibilem, hinc patet constitutionem et nexum earum optimum esse debere, ratio ergo status
suadet ut haec constitutio ultroque conservetur; dein ut aequalitas inter omnes provincias
conservetur; cavendum est ne vicarius potestatem suam nimis extendat et augeat; ne regiminis
formae singularum provinciarum degenerent. 2 Admittendum non est ne factiones
aut una aut alia penitus obprimatur, neque seu in monarchia, seu anarchia degeneret.
3 Ratio status poscit etiam ut respublica guarantia utatur aliarum gentium ad
conservandam constitutionem suam, prouti reipsa Magna Brittannia et Borussia garantirisavit
eorum constitutionem, praecipue circa constitutionem vicarialem.
2.1 Necesse est semper adesse vim brachiumque internum per quod securitas
interna conservari possit. 2 Tolerantia religionis manu teneri debet ex
ratione status, sicque omnis partialitas et odium mutuum praecaveri; omni curandum erit studio
ne industria civium deficiat, haec enim fuit et erit semper fons omnium divitiarum Belgicarum;
luxus prodigalitasque modo invalescens praecaveatur et impediatur. 3 Luxus,
2-188uti scimus, utilis est civitati si intra certos limites permaneat, sed si in
vitium degeneret impedimentumque industriae fiat, tunc impediendus erit. 4
Omnes dissensiones inter diversas civium classes circa finem ultimum suum, nempe felicitatem
suam, non toleretur. 5 Circa media ad hanc felicitatem semper adesse debebunt
dissensiones, ob factiones, dummodo circa finem non sint; hoc fiet per instillatum amorem
patriae et enthusiasmum libertatis. 6 Negotiorum administrationi non raro mora
obest, ob consensum longiorem jusque exsequendi divisum. 7 Navigatio,
piscatio, quantum fieri potest, ad pristinum reducatur statum; vitia domestica fabricarum
exquirantur, et meliorentur; financiae melior ratio habetur habeatur; onera
publica imminuatur, quantum fieri potest, ne cives in tantum graventur.
3.1 Nexus hic provinciarum pridem per vicinas gentes Hispanos Gallos eversus
fuisset, nisi restitissent viriliterque suam constitutionem defendere potuissent; ratio ergo
status suadet ut tam campestris quam navalis semper adsit militia, qua respublica partam sibi
jam auctoritatem conservet contraque exteros defendat; 3.2 inania bella
declinanda sunt, haec enim onera publica augent, hinc cum vicinis gentibus pacem colant,
foedera, tractatus commerciales ineant.
2-192
Barić, Adam Adalbert (1742-1813) [1792], Statistica Europae, versio electronica (), Verborum 91598, Ed. Neven Jovanović [genre: prosa oratio - tractatus] [word count] [baricastat].
|