RATIO OPERIS AB INTERPRETE REDDITA.

Illyricos inter poetas, qui aevo decimo septimo Ragusae floruere, suisque scriptis claram nominis famam posteritati tradiderunt, unanimi literatorum hominum sententia principem obtinet locum Ioannes Franciscus Gondula Ragusae e nobili patriciorum genere die 8. Januarii 1588 natus. Solerti parentum curâ in patrio Societatis Iesu collegio educatus, studiis ibi diligentissimam operam navavit ; quapropter acri ut fuerat ingenio, et egregia indole praeditus brevi magnopere profecit tum in humanioribus literis, quam in philosophiae, iurisprudentiae et politices scientiis et disciplinis. A genitore spectatae probitatis, sapientiae, et magni consilii viro hausit a primaeva aetate verae religionis amorem, huiusque protulit tam suis editis opusculis, quam privata et publica vivendi ratione perspicua argumenta.

-- VIII --

Triginta annos natus uxorem duxit Nicoletam Sorgo aeque e nobili patriciorum genere ortam, ex qua tres natos suscepit, nempe Franciscum, Hieronymum, et Sigismundum, quorum primi duo Caesareae Regiae Austriacae Domus stipendia meruere, alter excelluit in armis uti Campi Mareschallus, praesertim in Hungaricis bellis adversus Ottomanos gestis, alter uti militum Tribunus cecidit gloriose in Barcinonensi obsidione interfectus ; tertius vero supremum diem obiit anno 1682 Ragusinae reipublicae Rector. Vix ubi patriis legibus praescriptam aetatem Gondula attigerat, publicis muneribus fungi coepit, illaque summâ cum dexteritate integerrime explere, utpote qui ingenio pollens in iurisprudentia tantopere praestaret. Et quamvis reipublicae curis, domusque suae negotiis distineretur, naturae tamen motibus obsequens ad studium illyricae linguae, et poeseos adeo ferebatur, ut rara animi alacritate in id incumbens brevi tempore plura suae poeticae virtutis specimina in lucem ediderit.

Vertit in illyricum Torquati Tassi epicum carmen « Ierusalem liberata; » Ubaldi Bonarelli fabulam « Phyllis in Scyro;» Hieronymi Preti carmen « Amator timidus; » Davidis septem Psalmos poenitentiales; composuit carmen, cui titulus « Dei magnitudo;» aliud « Filii prodigi lacrymae ;» alterum in laudem Ferdinandi II magni Etruriae Ducis; finxit etiam plures fabulas a mythologiae argumentis desumptas, quorum aliquae adhuc supersunt : « Arianna, Proserpinae raptus, et cet. Per hasce elucubrationes experiens quantum valeret ad maiora coepta tentanda, grandi animo suscepit epicum carmen componere, quod adhuc in lingua illyrica desiderabatur. Huius, uti a viris eruditis perspectum fuit, duo genera censentur, alterum sublime,

-- IX --

ac magnificum, quod vocari solet actionis, in quo ex maxima parte saeva bella describuntur, aequabile alterum, ac temperatum, quod dicitur contemplationis, et quo varii mirabiles eventus enarrantur. Ad primum genus attinet Homeri Ilias, ad secundum Odyssea. Virgilius, cui semper ante oculos proposita fuerant Maeonidis carmina, ita est partitus Aeneidem, ut priores sex libri ex duodecim, quibus tota continetur, Odysseam referant, posteriores autem Iliadem. Tassus in hoc etiam est Maronem imitatus, transfusitque in Ierusalem liberatam commixtum hoc duplex genus, magis tamen in Iliadem propendens. His grandibus exemplis inhaerens Gondula, latum sibi campum aperuit, ubi posset summa cum laude in utroque mixto genere spatiari, atque ita in uno prompsit maiores ingenii poetici vires, ac nervorum robur, in altero evolvit leniores, ac tranquilliores animi sensus doctrinae luminibus temperatos. Argumentum eius operi suppeditarunt bella aevi decimi septimi principio, anno praesertim 1621 inter Polonos, et Turcas gesta, in cuius exitu evasere primi victores summa immortali gloria Regis Sigismundi III et eius filii Principis Vlaudislavi supremi exercitus Ducis, quodque talem extremum finem habuit, ut Osmanus I Othomanidum Caesar solio ceciderit, violentamque hinc mortem Ianicerum seditione coorta anno 1622, suae aetatis XXI miserrime obiverit (*).

Eo tempore illyricus Epidauritanus Parnassus tres diversos literarum cultus per tria saecula progressos recensebat, quae quadam similitudinis ratione conferri queunt cum illis italicis aevi decimi tertii, decimi quinti et decimi sexti titulo distinctis. Gondula itaque quum multum, diuque horum temporum exemplaria versasset,

-- X --

meliora e singulis eligens hausit a primis archetypam formam, simplicitatem, et robur, a secundis linguae puritatem et elegantiam, ab ultimis liberam scribendi rationem, imaginum splendorem, acumen, vim, et sublimitatem. Et sic perfecit, ut lingua et metrum, quod sibi comparavit, singulares differentium temporum notas et venustates complectantur, praeseferens tamen eius proprium stilum, ac indolem, licet haud raro imitatus esset classicos latinos,et italos poetas, in quorum palaestra fuit ille exercitatus. Quod manifeste testatur sui carminis inventio, dispositio, ornatus, digressionum ad operis metam recte convergentium nexus, quos miro industri artificio suo poemati intexuit, itemque admirari iuvat praesertim aliqua librorum prooemia Lucretii et Areosti more sententiarum gravitate referta. Gondula dedit suo operi Osmanidis titulum, quod in viginti libros digessit, sed die octava decembris 1638 morte obita, quum vix quinquaginta annos attigisset, reperti dumtaxat decem et octo fuere, deficientibus decimo quarto, et decimo quinto libris, idque evenit, aut quod ab auctore non fuerant, ut aliqui putant, confecti, sive quavis ignota caussâ illorum fieret iactura. Huic defectui mire suffecit Petrus Ignatius Sorgo ex paterna avia Nicoletta Gondula dicti Ioannis Francisci pronepos. Osmanides prout fuit post auctoris mortem reperta, atque uti illam dictus Sorgo absolvit, fuit primum anno 1826 Ragusae Antonii Martecchini typis vulgata. Altera editio nonnullis mutatis, omissis, et additis Zagabriae anno 1844 subsequuta est, Ludovici Gay typis edita. Animadvertendum est tamen, quod duorum librorum loco, quos supplevit Petrus Ignatius Sorgo, duo alii suffecti in illa secunda editione fuerunt a Ioanne

-- XI --

Mazuranich dictae urbis cive, non sine laude exarati. Binae inde italicae versiones secundum textum Ragusinum prodierunt in lucem, quarum altera versu soluto omnimode libera, et pene ut periphrasis habenda anonymi auctoris, quae tamen communiter Nicolao Giaxich Iadertino tribuitur; altera, metro Areosti, auctore Marco Vidovich Sibenicensi, utraque Ragusae dicti Martecchini typis edita, prima anno 1827, secunda anno 1838. Non est meum, nec ad rem pertinet, de praefatis italicis versionibus iudicium ferre, quod iamdiu a dignis censoribus fuit prolatum. Cupiens tamen, quantum in me situm est, maiorem huius clari operis diffusionem, et cognitionem provehere, maxime inter doctos Europae coetus, a quibus latina lingua magnopere colitur, quaeque adhuc apud illos florens in tanta linguarum diversitate habetur una tamquam communis hominum conciliatrix, ac veluti quoddam doctrinae vinculum, exemplo insuper, et aemulatione meorum concivium inductus, qui variis poeticis latinis versionibus clarum sibi nomen peperere, aggressus sum Osmanidem heroico carmine primus interpretari, et post indefessum aliquot annorum studium, favente Deo, ad optatum finem perduxi. Arduum equidem est opus, measque tenues vires exsuperans, mea tamen bona voluntas, et meta proposita excusationem, et indulgentiam apud benevolum lectorem mihi concilient. Ex Catharina Gondula mea avia paterna, et sorore Sigismundi Gondulae ultimi huius patriciae domus agnati masculi, quae cum illo mense ianuarii 1800 fuit extincta, recenseor etiam ego inter dicti Ioannis Francisci Gondulae pronepotes; ideoque pergratum quoque mihi accidit tanto illustri proavo hoc devotionis, et obsequii vel tenue signum offerre. At fortasse non

-- XII --

unus insurget sciscitans, an Osmanides praescriptis epici carminis regulis, et legibus satisfaciat, et dignum sit, ut huiusmodi poematibus adnumeretur. Haec disceptatio a clarissimis scriptoribus non semel fuit agitata, et licet super illa exstent variae sententiae prolatae, in eo tamen omnes consensere, ut non animadversis ex una parte saeculi sui vitiis, quibus vel maximi viri urgentur, quum scilicet methaphorae, hyperboles, et antitheses tantum modo increbuerant, et nonnullis locis ex altera minori severitate ad trutinam vocatis, quae ob immaturum auctoris mortem non potuerant perpoliri, et diligentiori limâ ad unguem pene redigi, totum Osmanidis carmen singulares dotes, et venustates complectatur. Et revera illud nitido sententiarum lumine, et speciosa imaginum varietate, quae velut graphice pictis tabulis ante oculos exhibentur, lectoris animum delectat, instruit, commovet, in admirationem rapit. Iuvat huic proposito Anonymi distichon memorare, quod in Gondulicae versionis psalmorum poenitentialium prooemio legitur :
Regia dum patriis donas oracula Musis,
Te Regem illyrici carminis esse doces. Nihilominus, ut quaestionem melius solvere detur, opportunum erit insigne Francisci Mariae Appendini e Scholis piis iudicium de hoc poemate offerre, viri in literarum republica clarissimi potissimum opere, cui titulus : [ERROR: no reftable :]Notizie istorico-critiche sulle antichità, storia, e letteratura dei Ragusei: Ragusae typis dicti Martecchini anno 1803 edito. Tale Appendini iudicium legitur in prooemio versionis italicae a dicto auctore anonymo confectae, et est tenoris sequentis :

-- XIII --

Confesso prima di tutto, che ove vogliasi stare al rigore delle leggi della buona epopea, può in qualche parte l’Osmanide apparire mancante. Conscio per altro, che la di lei lettura mi scuote, e piace, quanto piacer sogliono i buoni poemi, domando a me stesso, come ciò accader possa a danno delle vere regole inventate d’altronde per dilettare, ed istruire. Dopo un' accurata analisi del poema parmi poter forse non malamente concludere, che le sette stanze per esempio, che danno incominciamento al poema, non sono secondo i precetti dell’ arte epica, perchè apparentemente non contengono che moralità fuori di luogo, enunciate con sentimenti troppo ampollosi; con tutto ciò dopo aver letto tutto il poema esse mi sembrano l' annunzio il più immaginoso ed il più piacevole di tutta l'anima, dirò così, del poema ridotto alla grande moralità principale, a cui tendeva il poeta, a quella, cioè, di far vedere, che la superbia occasionata, fomentata e variata da più accidenti e da più interlocutori, ebbe un fine infelice costretta, suo malgrado, ad ammirare il trionfo della virtù. Nello sviluppo poi di questi accidenti, e nella opera di questi interlocutori sparsi per i diversi canti ritrovasi una condotta, starei per dire, lirica, e se non temessi qualche rimbrotto dei partigiani del classicismo, vi aggiungerei, che due secoli fa il gran genio del Gondola, intollerante di tutto il rigore del freno poetico, a somiglianza di Lord Byron, ma con assai più di moderazione e di sobrietà, e forse con miglior successo, tentò talvolta di spaziare con l' immaginazione, secondando più il suo genio, che la legge, onde rappresentare con energia cose nuove, quali sono, per esempio, i più bei tratti

-- XIV --

della geografia, della storia, della politica, della religione, degli usi, e costumi della nazione turca (che offrono un singolare contrasto con l' attuale stato e condizione dell’ impero ottomano), e imitare le cose già dette in un modo tutto suo proprio, ed acconcio, senza apparire plagiatore, a far ricordare ai dotti leggitori i passi, che vi hanno qualche relazione in Omero, Virgilio, in Ariosto, o nel Tasso. Dissi con più di moderazione e sobrietà, e forse con miglior successo dei moderni romanticisti veramente troppo liberi, ed eslegi, mentre osservo, che sebbene il Gondola sedotto e rattenuto qualche fiata da oggetti, ed immagini secondarie, memore nondimeno dell’ avviso di Orazio, che il poeta deve sempre mirare alla meta, a frettarsi, cioè, di arrivare al fine, dopo brevi divagamenti fa ritorno a sè stesso, ed al suo eroe, e mentre mi convinco, che ogni sentenza, ogni descrizione, ogni episodio accidentale, o divisato, ogni sorpresa di azione, o fatto nell' Osmanide collima in ultima analisi col soggetto primario, ch’ è quello della caduta di Osmano, ossia, della punizione dell’ orgoglio umano, il che preso tutt' assieme mi fa quasi ravvisare nell’ intiera Osmanide una grande ode lirica, nella quale i voli dell’ immaginazione del poeta, in apparenza disparati e di remoto interesse, coincidono, mediante un’ arte finissima e nascosta, a magnificare, e completare il soggetto di tutta la grande ode, o poema. Dicasi pure dopo di ciò, che l'Osmanide non regge a tutte le regole dell' epica di Aristotile e di Orazio, come non vi reggono i gran poemi degli Ariosti, nè dei Milton, nè dei Klopstock, nè di più altri; ma non si nieghi che l'Osmanide

-- XV --

non sia una poesia bellissima, che diletta, ed istruisce per quel ricco fondo massimamente di rette massime morali e politiche, per cui già prima degli autori delle Lusiadi, dei Paradisi perduti, delle Enriadi, delle Messiadi, il Gondola era innalzato dai dotti dell’ llliria al rango de’ primi poeti.

Ad meam nunc rediens latinam Osmanidis versionem, quam iuris publici facere constitui, supervacaneum adnotare reor, me fideliter primaevum Ragusinae editionis illyricum textum esse sequutum, ideoque nullam habuisse rationem editionis zagabriensis, et duorum omnino differentium librorum XIV et XV, qui in dicta editione continentur. Quod reliquum, est, mea submissa sententia, his videntur illi anteponendi, qui a praefato Sorgo compositi fuere. Post diuturna studia, et laudatas in poesi illyrica exercitationes, et postquam sibi quodammodo Gondulae stilum, et metrum adscivisset, evasit Sorgus magis idoneus, quam quivis alius ad Osmanidis lacunas implendum. In hoc arduo, et, uti dicam, improbo labore fuit ille potenter, et solertissime a vice-secretis ragusinae reipublicae Ioanne Volanti adiutus, viro ad primum eruditissimo, et ob meliorem Osmanidis lectionem et correctionem optime merito. Nec advertenda videtur obiectio, quae a Zagabriensis textus editore Vikoslavo Babukich fuit in medium prolata, Sorgum videlicet ab historica facti veritate recessisse, quatenus strenui ducis Kerevscki libertatem ipsi ab Osmano summa generositate largitam fìnxit, quum iuxta communem hystoriae traditionem fuit ille Othmanici tyranni mandato in septem turrium carcere crudeliter iugulatus. Quamvis in genere

-- XVI --

haud multum intersit, si quod in epici carminis digressionibus historicum factum, servata tamen veri similitudine, ex parte immutetur, idque potius fiat eo consilio ut clarius poematis meta illucescat, huiusmodi ratio maiore perspicuitate operi, de quo agitur, congruit, quandoquidem ficta liberatione ab Osmano ultro Kerevsko concessa, splendidiore lumine emicat singularis animi magnitudo et generositas praecipui poematis herois, vulgo protagonistae. Iuvat aliunde observare, quod operis argumentum in suis praecipuis adiunctis verae historiae narrationibus cohaeret, idque licet plures historicos comparando sit cuique facile habere persuasum, monebo dumtaxat Dionysii Petavii Rationarium temporum Venetiis anno 1722 apud Laurentium Basilium editum, nec non Imperii, et Sacerdotii annales pro saeculo decimo septimo consulere, quod Marcus Battaglini Venetiis anno 1701 typis Andreae Peletti vulgavit.

Nemo alius, quatenus mihi constat, tentavit usque adhuc Osmanidem in latinum vertere, teneor nihilominus fateri, quod clarissimus vir Bernardus Zamagna, meus conterraneus, quique sibi ob Homeri Odysseae, Hesiodi, Theocriti, Moschi et Bionis carminum latinam versionem immortalem famam est nactus, Osmanidis novem libri quinti strophas in triginta exametros transtulerit, quod videre est in Tomo 2, pag. 265 dicti operis Francisci Appendini, Notizie storiche etc. Quos ego nulla immutatione ob eorum miram speciem, et tanti nominis auctoritatem suo loco retuli, quique veluti lectissimae gemmae meae versioni a versu 14 usque ad 43 dicti quinti libri insertae micabunt, illique decus, fulgoremque adiicient. O utinam talis vir doctissimus totum illud carmen

-- XVII --

vertisset, atque ita patriae, et doctae Europae novum classicum opus donasset, ceu sunt caetera omnia tanti vatis carmina. Hoc saltem orsum fuisset a celebri latino Ragusino vate Faustino Gagliuffi perfectum, quum illum tale propositum habuisse ab epistola eruitur, quam Genua mense Martio 1821 Ragusam ad Antonium Casnacich misit, quaeque inscripta legitur in praefatione Osmanidis italicae dicti Marci Vidovich versionis. Ast ubi nec laudati summi viri, nec alii mei concives, aut exteri hoc opus exegerunt, dignetur literarum respublica benigne illud excipere, quod meae tenuitatis penitissime conscius audeo illi non sine maxima trepidatione proferre, et quod fortasse volventibus annis ab aliis meliore successu poterit esse perfectum. Post diuturna augustissimi Caesaris stipendia rude clementer donatus in patriam secessi, ibique senili aetate otium nactus gaudeo ipsi meorum laborum fructum tamquam publicum meae dilectionis et existimationis monumentum posse nuncupare. Ducem, et magistrum habui summum Maronem, quem a prima iuventute mihi semper ut exemplar proposui, meque fortunatum arbitratus sum illius textui consonos numeros suis locis referre, ubi Gondula illos pene ad verbum imitari non dubitavit. Et quisnam ausus esset textum, quod attingi nequit, et tam simplicitate, quam magnificentia utique emicat ex minima parte immutare ? Sit hoc mei grati animi, et obsequii erga immortalem poetam luculentum testimonium.

NOTA (*) Sub imagine Sigismundi III Poloniae Regis, quae in aedibus Ragusinae patriciae domus Bonda Anconae sitis, et usque ad annum 1667 ad familiam Gondula pertinentibus asservabatur, legitur sequens inscriptio: VLADISLAVO SIGISMUNDI POLONORUM REGIS FILIO SCHITHARUM TURCARUMQUE TRIUMPHATORI INVICTO GONDULA FAMILIA HOSPITI SUO CUIUS HUMANISSIMAM MAIESTATEM SEMEL IN HIS AEDIBUS ASPEXIT SEMPER IN IMAGINE SUSPICIET In miscellaneis mss. historicis Patris Ioannis Mariae Mattei, quae in bibliotheca PP. Franciscanorum Ragusae exstant, reperitur haec inscriptio. Fortasse tanti hospitis memoria, et subsequuta ejus grandia, et clarissima adversus Turcas gesta tunc iuveni poetae Ioanni Francisco Gondula aditum praebuere illyricum epicum carmen, sub titulo Osmanidis, concipere et exarare, quo suo heroi, et sibi immortalem laudem et gloriam comparavit, et quod nunc primum latinis numeris expressum in lucem prodit.