Your search found 1480 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 552-939:

studio in eo elaborare debent, ut istas male sanas, aut vitio admixti pravae intelligentiae veneni insalubres Scripturae locutiones sanent, removendo ab eis afflatum infusumque filiorum serpentis venenum, et restituendo eis suum nativum ac salubrem sensum, notionemque, ut sint maneantque salutaria verba vitae. Quod quidem etiam ego in toto hoc opere CLAVIS, omni conatu, collatis quanta potui diligentia Scripturae locis, consultisque linguarum fontibus, Dei ope perficere contendi, dum et singulis vocibus ac locutionibus, suum pristinum ac nativum vigorem sensumque, et toti contextui in

Eodem facit, quod saepe alias eos obiurgat, quod metaphoras seminis, somni, panis fermenti, et aliarum vocum non intellexerint. Sic et Sapientia divina profitetur se magistram huius partis Grammatices. Invitans enim auditorem ad suam scholam, inquit: Ut intelligat parabolam, et interpretationem, verba sapientum, et aenigmata eorum. Quare omisso nunc Hebraismorum doctrinae encomio, recensebo tantum compendio, quid potissimum in hac Sectione operis nostri agatur. Haec igitur Secunda pars habet multos Tractatus, et Regulas universales, de vocibus,

Theologiaeque studio. Postremo, hisce omnibus veluti appendicis vice accessit Index Biblicus, iam antea ab alio distributus, monstrans res ac sententias, per Libros et Capita, partesque Capitum minores, literis iam olim notatas. Qui cum demonstrent, non tantum simplices res ac verba, sed etiam integras sententias, omnino magnum commodum afferet omnibus sacra volumina legentibus. Nam etiam veluti locorum communium, aut integrarum tractationum materiarumque vicem praebere poterit. In quo quidem studiosae iuventuti et tenuioribus pastoribus gratificari voluimus, qui

somnes miseri mortales usque labores
Sectantur, cunctis undique nulla quies.
Sunt qui castra colunt, merces aliique fugaces
Per mare, per terram, maxima regna, petunt.
Ast hic Iura docens quid rectum aut utile pandit,
Hic amat arguti garrula verba fori,
Sic alius repetit pulchras et Apollinis artes,
Rerum naturas exprimit ille manu.
Rectius at multo sanctorum scripta Sophorum,
Quaeque Deus mandat, continet iste Liber.
Caetera cuncta ruunt, fallax mundusque peribit:
Sed verbum

aut religionem: induere Christum, aut maledictionem. 13 Duriter inter se cohaerentes tropos non raro adhibent: ut, aedificari et plantari virginem filiam Sion. 14 Anacolutha et anandapodota verborum, sermonis, sensuum ac rerum reperiuntur. Saepissime enim fit, ut vel verba, vel constructio seu forma orationis, vel denique etiam sententiae aut res si ad Latinum morem examinentur, parum respondeant praecedentibus: aut plane non adsint, sed tantum subintelligi debeant. 15 Multae Enallagae partium orationis, et etiam accidentium eorum, passim in Hebraeo

significatio eorum mirabiliter variat: sed etiam crebro tum abundant, tum desunt, tum denique non suo loco collocantur. 29 Tota connexio sermonis Latinis auribus durior est. Neque enim ita in hoc vel verba vel sententiae inter se molliter concinneque connexae aut conferruminatae sunt, ut in multis aliis Scriptoribus: sed confragoso, fluctuoso et vorticoso quodam impetu interdum ruunt: qua in re Sacris literis nonnihil similes sunt Thucydides et Salustius. 30 Orationis constructio

recondebant Apostoli et D. Virgo, ex dictis, concionibus et factis Christi: quae postea demum, accedente eventu, usu et illuminatione Spiritus S. intellexerunt. Sic Luc. 18 dicitur de prophetia Christi, praedicentis suam passionem et resurrectionem: Ipsi vero nihil horum intellexerunt, erantque verba ista abscondita ab ipsis, nec cognoverunt quae dicebantur. Contra Luc. ultimo dicitur, quod illius praedictionis recordati sint, eamque intellexerint. 39 In hac vero collatione doctrinae Ethicae et Theologiae, prorsus memorabilis est sententia Aristotelis Ethicorum 6, quod

quae statim assequi non possumus, ea ne piguerit diligentius rimari, tum ipsum textum ac res considerando, tum interpretum libros consulendo, tum etiam doctos simul et pios interrogando. 8 Quod si etiam in praesentiarum plane aliquid assequi nequimus, memoriae tantum locum ac verba eius mandemus: sperantes et expectantes, ut id nobis Dominus clementer aliqua occasione patefaciat. Nihil enim in Sacris frustra scriptum est, nihilque etiam contemnendum. Atque hae 8. praeceptiones sunt quasi externae et generales: nunc de iis dicamus, quae ipsum textum propius

coniungenda, et separare distinguenda, vel cumprimis salutare est. Exemplo sint nobis sequentia loca. Lucae 7, in dicto, Quia dilexit multum, plurimum obscuritatis inde accessit, quia non coniunxerunt totam coniungendam sententiam. Recitarunt enim ac considerarunt tantum illa male versa verba: Remittuntur ei peccata multa, quia dilexit multum: cum illa omnia simul cohaereant, Propterea dico tibi, remissa sunt ei peccata multa, nam dilexit multum. Eo enim principio, vel potius capite caeteris adiuncto, facile patuisset, non esse expositionem rei: seu non doceri ibi pharisaeum,

rei: seu non doceri ibi pharisaeum, quaenam sit causa efficiens remissionis peccatorum: sed asseri contra eius cogitationes, illi vere esse remissa peccata. Est igitur affirmatio cum sua probatione, non explicatio tantum, docens quaenam sit causa, qui effectus. Sic in Sacra coena, si distinguas verba Testamenti Domini in essentiam et fructum testamenti, sicut et Calvinus distinxit 1 ad Corinthios 11. praescindes multas occasiones Sophisticandi, nec admittes, ut in priore parte, ubi tantum de essentia Sacramenti agitur, disseratur de spiritualibus eius fructibus, de quaro alibi prolixius

vel ob res minus notas: vel etiam ob sermonem aut intricatum, aut alioqui a nostro more loquendi nimium alienum: cuiusmodi nobis necessario multa in Sacris literis sese offerunt, utpote iam olim et a gente linguaque remotissima a nostra conscripta: ubi non raro expedit magis in mentem quam in verba Scriptoris respicere. Cum enim nobis constat, quid in toto eo libro agat Scriptor, quid etiam in proxime praecedentibus et sequentibus, non difficulter divinabimus, quid etiam illa obscura sententia dicere velit, praesertim si aliunde totam eam materiam de qua ibi agitur, probe didicerimus,

in toto eo libro agat Scriptor, quid etiam in proxime praecedentibus et sequentibus, non difficulter divinabimus, quid etiam illa obscura sententia dicere velit, praesertim si aliunde totam eam materiam de qua ibi agitur, probe didicerimus, et similia Scripturae loca, sive quo ad res; sive quo ad verba, contulerimus. 10 Saepius sane supra dixi, conferenda esse cum loco dubio antecedentia et sequentia: nec tamen pigebit id idem etiam hic repetere. Multipliciter enim id facere potest ad illustrationem dubii dicti, si modo sit scriptum in unum corpus conformatum, et non sint

facere, et hominem securum in sua securitate confirmare. Sic et Paulus aliis lac, aliis solidum cibum in docendo offert. 16 Ingens discrimen est etiam, de quo fiat sermo, aut aliquid dicatur aut negetur. Sic Eunuchus Act. 8 dubitat, an Isaias de se, aut alio quopiam pronunciet illa verba: Tanquam ovis ad mactationem ductus est. Aliud et aliter pronunciatur de contritis, aut incontritis, peccantibus scienter, aut inscienter, per imbecillitatem, aut per malitiam. Hinc pronunciat Dominus de Pharisaeis iustitiariis, et de publicis ac crassis peccatoribus, quod illos praecedent in

illius doctrinae, ministerii ac doctorum: scirentque, non tantum sacerdotes ac pontifices vim et carceres ac gladios minari, sed etiam Deum subito contemptores filii sui extinguere posse. 22 Ultima circumstantia est, Instrumentum: quod etiam rem illustrat, amplificat aut minuit. Petrus verba Ananiam interficit: Samson mandibula asini tot Philistaeos: David funda Goliathum, tam bonis instrumentis ornatum: Christus mundum validissimis armis instructum expugnat per stulta imbecillaque mundi, et per ea quae non sunt. Sic Christus luto illito sanat oculos, verbo compescit mare et

cum contra patres nequaquam expediant omnes quaestiones, quae in Sacris literis continentur. 33 Porro locorum collatio potest esse multiplex. Alias enim, propter res ipsas ubique similes ac illustrandas: alias, ob sermonem loca conferuntur: alias item, quia eaedem sunt res aut verba utrobique: alias, quia proportione seu analogia quadam correspondentia: alias item loca similia, alias plane contraria conferuntur. Nam et contraria sese invicem illustrant. Alias item conferuntur loca, in quorum altero sunt antecedentia, vel etiam consequentia dictorum loci illustrandi: unde

dare libellum repudii, et dimittere? Quibus Christus non ait Moysen mandasse, sed ad duriciam cordis permisisse, ut uxores dimitterent. Apud Marcum autem Pharisaeis dicentibus, Moysen permisisse libellum repudii, respondet Christus: Ad duriciam cordis permisit Moyses praeceptum hoc. Sed diligenter verba Christi ponderantes, videbimus nullam esse contrarietatem. Nam aliud est dimittere uxorem, aliud dare libellum repudii. Dimittere uxorem, non praeceptum, sed ad duriciam cordis erat permissum: et hoc voluit Christus apud Matth. de dimissione uxoris respondens. Dare autem libellum repudii,

aut proprium morem dicendi ac docendi sacrarum literarum, tum in genere totius voluminis, tum et in specie singulorum librorum. Quid autem vocem docendi rationem, ex eo facile apparet, quod omnes scientiae habent tria quaedam, in quibus ab aliis differunt: nempe, materiam, seu res de quibus agunt, verba quaedam propria, et porro docendi aut tradendi suas res, modum aut rationem. Sic et Sacra biblia habent suas quasdam proprietates, quas pernosse utile est. Dicam autem de istis generalibus Scripturae consuetudinibus, progrediendo per singula rerum capita aut primarias materias, a primis ac

fidelis dubitet non esse inaniter dicta? Quis ea non ad intelligentiam spiritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest, revocanda esse fateatur? Porro Philippus Melanch. libro Rhetoricae suae secundo aliquanto prolixius de hac materia disserit, cuius sententia mihi sane probatur. Verba eius haec sunt: Quidam enim inepte tradiderunt, quatuoresse Scripturae sensus: Literalem, Tropologicum, Allegoricum, et Anagogicum. Et sine discrimine omnes versus totius Scripturae quadrifariam interpretati sunt. Id autem quam sit vitiosum, facile indicari potest. Fit enim incerta oratio,

partiri, ut aliam appellent literalem, aliam spiritualem: et hanc ipsam rursus modo tropologicam, modo allegoricam, modo anagogicam. Literalem vocant, quae iuxta sensum Grammaticum et ex primaria vocum significatione accipitur: ut id dici atque significari intelligatur, quod communi loquendi more verba sibi volunt. Haec ratio interpretandi semper primo loco inquirenda est, et ab hac non licet in gravioribus disputionibus discedere. Nota vero evadit ex Grammaticis, Dialecticis, Rhetoricis praeceptionibus, nec non ex cognitione phraseon, atque consuetudinis Scripturarum.

semper primo loco inquirenda est, et ab hac non licet in gravioribus disputionibus discedere. Nota vero evadit ex Grammaticis, Dialecticis, Rhetoricis praeceptionibus, nec non ex cognitione phraseon, atque consuetudinis Scripturarum. Spiritualis interpretato est, cum multo aliud quam quod verba simpliciter significant, adeoque abstrusius quiddam et subsumius eruitur. Iam Tropologia, quae primas in spirituali interpretatione obtinet, est, qua adnotantur, quae ad mores et vitam formandam conducunt: veluti quando ex historia inebriati Loth coligitur, quam detestanda sit ebrietas et

conducunt: veluti quando ex historia inebriati Loth coligitur, quam detestanda sit ebrietas et crapula, et cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero cum his quae in Christo capite, vel in Ecclesia eius corpore cernuntur. Quo pacto quae olim gesta

iis quae dicta factave inveniuntur in Testamento novo. Quod genus est, si quis disserens de Iuda Dominum sium prodente hostibus osculo, quod symbolum est amicitiae dicat eum idem fecisse, quod olim Ioab, qui Amasan confodit, dum simulat se velle osculari, secundo Samuelis vigesimo. Item, si quis verba Christi vel Apostoli demonstret per omnia consentire cum verbis Mosi, sive alterius cuiuspiam sancti Prophetae aut viri eximii. Intelligit autem quivis, dum istud fit, nequaquam mutari aliquid in sensu Grammatico: sed tantum facta collatione, adhibitisque docendi causa exemplis, splendorem

enarratio, quae fluit ex artificio Rhetorico vel Dialectico, quando quidem a simplici verborum sententia non abducit, ad sensum literalem sive Grammaticum pertinere iure censebitur. Haec igitur de eo sensu delibasse sit satis. Interpretatio Tropologica non est remota ab eo sensu quem verba orationis pariunt: sed accommodatio eius quod verbis innuitur, ad vitae ac morum institutionem. veluti quando obvia est historia inebritati Loth, recte adiicitur per Tropologiam, quod ex ea discimus, ebrietatem modis omnibas esse aversandam. Non difficile est eodem pacto, quae ad virtutes

expectanda, aut de mysterio Trinitatis: atque a visibilibus fiat transius ad invisibilia, a speculo et aenigmate (ut Paulus ait) ad Dei claritatem. quemadmodum Ioannes de Baptismo disserens, progreditur ab aqua ad spiritum, Iohannis capite tertio. Item Apostolus ad Collossenses capite secundo, verba faciens de resurrectione nostra cum Christo, iubet caelestia tantim intueri: vitam quippe nostram et conversationem in caelis esse. Sed raro admodum huiusmodi interpretationem in Scripturis offendas. Quid autem est allegorica interpretatio, nisi in qua similiter dictum factumve exponitur,

utrum a visibilibus antiquioribus ad visibilia recentiora perducere eam sufficiet, an usque ad animae adfectiones atque naturam, an usque ad incommutabilem aeternitatem. ubi duo posteriora membra anagogen innuunt, nihilo tamen minus sub allegoria comprehenduntur, cum de interpretanda allegoria se verba facere astruat. Hieronymus ad Hedibiam tantum triplicem interpretandi formam agnoscit, nimirum secundum historiam, secundum tropologiam, et tertiam iuxta intelligentiam spiritualem, sive iuxta theoriam: nimirum hic intelligens allegoriam, perinde atque anagogen, quas arbitratus est reipsa non

Prima: quando Scripturae, nisi tropum subesse accipias, falsitatem prae se ferunt. Verbi gratia, Psalmus canit de Christo: Super aspidem et basiliscum ambulabis, et conculcabis leonem et draconem. Atqui cum Christus fecisse istud non legatur, subesse videtur verbis Prophetae falsitas. Quare verba illa per allegoriam, si de superatis ac debellatis diabolo, mundo, peccato, morte enarres, perspicuam ac veram habes sententiam. Secunda quando verba Scripturae in sensu Grammatico accepta pariunt absurditatem. Quo pertinent locutiones illae de Deo, quibus tribuuntur ei adfectus humani,

ambulabis, et conculcabis leonem et draconem. Atqui cum Christus fecisse istud non legatur, subesse videtur verbis Prophetae falsitas. Quare verba illa per allegoriam, si de superatis ac debellatis diabolo, mundo, peccato, morte enarres, perspicuam ac veram habes sententiam. Secunda quando verba Scripturae in sensu Grammatico accepta pariunt absurditatem. Quo pertinent locutiones illae de Deo, quibus tribuuntur ei adfectus humani, nonnunquam etiam vitiosi: ut ira, poenitentia, taedium, dubitatio, vel ignoratio, furor, etc. Item ad Romanos 12, Hoc faciens, carbones

pertinent locutiones illae de Deo, quibus tribuuntur ei adfectus humani, nonnunquam etiam vitiosi: ut ira, poenitentia, taedium, dubitatio, vel ignoratio, furor, etc. Item ad Romanos 12, Hoc faciens, carbones ignis congeres super caput eius. ubi cum de cibando et reficiendo inimico verba praecedant, videntur sane ista contra amicitiae leges esse addita. Verum oportet allegorice interpretari (quemadmodum ait Augustinus de Doctrina Christiana libro tertio, capite decimo sexto) ut intelligas

sive pedemqui offendiculi causa existit, eruas, abscindas, abs te proiicias. Sed quando sine peccato, quod hic verbis mandatur, haud posset perfici, cogit profecto necessitas allegoricam interpretationem inquirere. Itaque recte Chrysostomus in Matth. Hom. 17, non de membrorum disturbanda compage verba fieri astruit, sed malum argui voluptatis: nec non de his esse sermonem, qui nobis familiaritate iunguntur. Fugiendam igitur esse voluptatem: fugiendos et propinquos qui a pietate nos abducunt. Permulta huius generis occurrunt in Canticis canticorum: ut de multis uxoribus et

propter regnum Dei. Liquet igitur, necessitatem interdum imperare, ut allegoricae interpretationes in medium adducantur. Iam vero utilitas suadet, adhiberi allegorias: quando nimirum, sive in historiis, sive in praeceptis et concionibus, tam in lege quam in Evangelio obviis, verba ipsa Grammatice sumpta, nullam videntur adferre utilem doctrinam, aut institutionem: vel si aliqua apparet, longe tamen proveniret uberior, ubi interpretatio allegorica adiungeretur. Quod exemplo planum faciam. Legis in historia Iacob, quomodo deceptus fuerit a socero Laban: quomodo Liam

locos, quam ad artificium interpretis, convertere mentis aciem oportet. Postremo, cum variis modis Scriptura nonnunquam enarratur, eius commendatur foecunditas, et multiplex commoditas. Praeclarum enim hoc est, quod historia vel sententia obvia non illud modo significat, quod verba simpliciter sonant: neque solum suppeditat locos morales, verum etiam adfert aliquid sublimioris intelligentiae, et de Christo, de lege, de Evangelio, de Ecclesia, de Spiritu et carne, denique de omni pietatis officio nobis valde eruditas, nec minus salubres admonitiones proponit. Fieri autem

Sine hac cogeris, Lector, ab aliorum pendere iudicio, aut potius divinare significationem, cum facile etiam ab ipsius interpretis mente aberrare queas, dum non mox animadvertis, quid ille respexerit, aut quomodo eo loci suis verbis usus abususve sit. Secunda est, qua sensum orationis, quem verba in singulis periodis constituunt, intelligant. Hic necesse est, ut non solum singula verba intelligant, sed et recte coniungenda coniungant, ac dividenda dividant: ne sinistra vel coniunctione vel divisione vocum in alienos male dispositarum periodorum sensus incidant. Hasce duas cognitiones

cum facile etiam ab ipsius interpretis mente aberrare queas, dum non mox animadvertis, quid ille respexerit, aut quomodo eo loci suis verbis usus abususve sit. Secunda est, qua sensum orationis, quem verba in singulis periodis constituunt, intelligant. Hic necesse est, ut non solum singula verba intelligant, sed et recte coniungenda coniungant, ac dividenda dividant: ne sinistra vel coniunctione vel divisione vocum in alienos male dispositarum periodorum sensus incidant. Hasce duas cognitiones Textus possis ad Grammaticam referre, ut sit Grammatica quaedam intellectio Scripturae.

loquentis vel Dei, vel Prophetae, vel Apostoli aut Evangelistae spiritum intelligant. Spiritum autem voco rationem, mentem, consilium ac propositum loquentis. Hac intelligitur nonsolum quid, sed et quare, et quo fine dicatur. Sine ista intelligentia parum in Scripturis intelligit, etiam qui verba ac sensum orationis intelligit. Hac in parte deficiunt admodum multi, praesertim caeci Iudaei, qui sic corticiliterae inhaerent, ut potissimorum Scripturae locorum spiritum haud quaquam cognoscant. Haec et sequens cognitio Scripturae possunt sub uno nomine Theologicae tractationis Scripturae

factae ad Abraham, ad illud usque tempus quo data est lex (sic enim ait: Abrahae dictae sunt promissiones, et semini eius. Hoc autem dico, testamentum ante comprobatum a Deo in Christum, lex quae post annos 430 coepit, non facit irritum, ut abroget promissionem) prudenter videndum, quomodo verba Mosae conveniat intelligere. Sequemur igitur ipsum Apostolum, peritissimum, iuxtaque fidelissimum Mosae et legis interpretem: ac statuamus, annos 430 sup putandos simpliciter ab eo tempore, quo prima ad Abraham promissio facta est. Haec vero Gen. 10. describitur facta, anno aetatis ipsius

quoque est, futura a Prophetis praenunciari forma optandi, seu imprecandi. Neque enim eos, cum videntur mala imprecari aliis, revera sic imprecari: sed imprecationis figura, ea quae ventura sunt, certo praevidere. Itaque cum dicitur, Sit mensa eorum ante ipsos in laqueum: tantundem sibi volunt ea verba, ac si diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in commentario ad Psalmum 5, super verbis illis: Decidant a cogitationibus suis. Item ad Psalmum 34 et 78. supputatione Augustini. Item in Sermonibus, sermone 109. Verum de variis Prophetiarum

vehementia affectuum sunt conscripti sed ut pii eos in suos animos illabi patiantur, suaque corda veluti transforment ac transfigurent in habitum formamque mentis Psalmistae. 12 Quare cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in

in suos animos illabi patiantur, suaque corda veluti transforment ac transfigurent in habitum formamque mentis Psalmistae. 12 Quare cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium

illam concionem Christi a coena habitam, diffuse describit: solus recitat historiam de eo qui 28 annos morbo affectus, ad probaticam piscinam decubuit. 7 Interdum vero unus citra additionem vel detractionem plane idem narrat quod alius: alter tamen altero loquitur evidentius, ac verba magis idonea usurpat. Exempla sunt passim in conspectu posita. Istiusmodi igitur collatio, quando plus lucis quam credi potest suppeditat: et sive in rebus ipsis, sive in verbis tantum fiat mutatio, nunquam sine commoditate abit ea diligentia: merito admonendos candidos Lectores censui. Quo

eorum concordationem quaeramus. Ex illa ipsa historia transformationis Christi coram tribus discipulis factae, exemplum instituto accommodum sum; potest. Inter Matthaeum et Marcum convenit, dicunt namque Christum post dies sex adduxisse discipulo: in montem. Atqui Lucas ait: Factum est post haec verba diebus fere octo, assumpsit Petrum et Iohannem et Iacobum. Quid igitur? dissentiuntne? minime. Conciliantur autem hi loci nullo negotio: tum quod Lucas dicat, non simpliciter octo, sed fere octo: tum quod per synecdochen, partem aliquotam diei praecedentis, et rursus partem aliquotam

Christi historiam, in more habent, ad conprobandum eum esse semen benedictum et Messiam patribus olim promissum, atque per prophetas multis ante seculis praenunciatum: promissiones atque vaticinia prophetarum ascribere, et in memoriam reducere. Ita Matthaeus, posteaquam capite primo retulisset verba angeli, testantis de virgine, quod concepisset virtute Spiritus sancti: atque illam parituram filium, qui salvum faceret populum a peccatis suis: statim adiicit ex Isaiae 7, Porro totum hoc factum est, ut perficeretur quod dictum fuerat a Domino per Prophetam ita loquentem. Ecce virgo erit

Matth. 27, Acceperunt triginta argenteos, precium aestimati, et dederunt eos, etc. 13 Tenendum igitur est, ita plerunque citari solere vetus Testamentum a sacris novi Testamenti scriptoribus ut sensum respexerint, et prophetiae potius impletionem, quam oraculi ipsius verba recensuerint. Id autem nemini mirum aut temerarium videbitur, qui sibi persuaserit, quod res ipsa convincit, eundem spiritum ore Evangelistarum locutum esse, qui aperuerit os Prophetarum. Deinde Prophetarum munus fuisse, quid futurum esset praedicere: Evangelistarum vero, quid sit factum

capita referuntur. quaecunque usquam alibi sunt de Scripturarum usu prodita. Atqui operaeprecium est videamus, quomodo proprie haec capita distinguantur, et quid appellationes eae sibi velint. Quid παρωμης seu consolatio significet, non est obscurum: et verba tam antecedentia quam sequentia in oratione Apostoli ad Romanos 15. abunde id declarant. Passim vero obviae fiunt in Propheticis et Apostolicis concionibus apertae consolationes. Deinde historiae de piis hominibus, qui in adversis manserunt constantes, atque ex horrendis periculis fuerunt

sunt, et ne in tertam cadant servantur. 8 Increpatur illorum temeritas, qui bonas creaturas conantur perdere, quas Deus interim tutandas ad se recepit. Poterit quivis hac via in caeteris locis redargutiones colligere, quantum natura rei, qua de sermo est, patitur. Scite Theophylactus ad illa verba ad Galat. 4. Misit Deus filium suum, factum ex muliere: redargutionem pariter et doctrinam adiicit hoc pacto: Factum, non per mulierem, dixit, ne occasionem inveniant, qui per virginem asserunt, tanquam per canale aliquod, Dominum processe in mundum id falso omnino existimantes: sed ex

ad puritatem, innocentiamque sine qua Deo placere nemo potest, inducunt. Quarto loco veniunt observandae ἐπανορθώσεις seu correctiones, quas hac ratione concinnabis. Haerebimus autem in eodem exemplo ex Matth. 10. 1 Corrigunt ea verba Christi illorum negligentiam, qui non contendunt precibus a Deo impetrare synceram dilectionem, qua inflammati non detrectent vel vitam propter nomen eius profundere. Quin etiam excitant, atque urgent nos ad orandum, quo [?:--ntae ] dilectioni iungatur verus timor, qualis

vel disputatio pertractanda suscipitur, nequaquam opus est ista omnia eo ordine investigare: sed satis fuerit, occasionem scribendi, authoris consilium, summam sive statum rerum discutiendarum, cum quadam utilitatis commemoratione indicare paucis. Nunc ad ipsum opus, sive ad Scriptoris verba. Quia vero ad scrutandum eruendumque authoris mentem, et perspicue enarrandum eandem, ratio postulat, ante omnia accurate considerari res ipsas, deinde verba, verborumque positum: (quemadmodum ipsi quoque qui scribunt, primum solliciti sunt de rerum inventione, post de collatione, sive

sive statum rerum discutiendarum, cum quadam utilitatis commemoratione indicare paucis. Nunc ad ipsum opus, sive ad Scriptoris verba. Quia vero ad scrutandum eruendumque authoris mentem, et perspicue enarrandum eandem, ratio postulat, ante omnia accurate considerari res ipsas, deinde verba, verborumque positum: (quemadmodum ipsi quoque qui scribunt, primum solliciti sunt de rerum inventione, post de collatione, sive elocutione) ita interpretatio quoque omnis sic videtur in hoc studiorum genere partienda, ut primo loco explicentur res ipsae, secundo loco verborum proprietas. 1

ut ita dicam, procedens: sed a proximis orditur, ut hoc quod prius est, postremum significet. propter hoc enim dixit: Si annunciavero vobis ea quae quotidie fiunt, recordabor ab his, et mentionem faciam eorum quae ab aeterno sunt. Idem lib. 2. tom. 1. contra haereses: Omnia divina verba non allegoria opus habent, sed prout se habent, accipienda sunt. Speculatione autem indigent, et sensu, ad cognoscendam uniuscuiusque propositi argumenti vim ac facultatem. Idem lib. 3. tom. 3. contra haereses: Tametsi dicat Scriptura, Christum voluisse cruci tradi: aut etiamsi

Et Latinae quidem linguae homines, quos nunc instruendos suscepimus, et duabus aliis ad Scripturarum divinarum cognitionem habent opus: Hebraea scilicet, et Graeca: ut ad exemplaria praecedentia recurratur, si quam dubitationem attulerit Latinorum interpretum infinita varietas: quanquam et Hebraea verba non interpretata saepe inveniamus in libris, sicut Amen, Alleluia, et Racha, et Osanna, et si qua sunt alia. quorum partim propter sanctiorem autoritatem, quamvis interpretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est Amen et Alleluia: partim vero in aliam linguam transferri non potuisse

Alleluia, et Racha, et Osanna, et si qua sunt alia. quorum partim propter sanctiorem autoritatem, quamvis interpretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est Amen et Alleluia: partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum linguarum, quae in usum alterius linguae per interpretationem transire non possunt. Et hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba potius motum animi significant, quam sententiae contextae ullam particulam. Nam et haec duo talia esse perhibentur. Dicunt enim Racha indignantis

est antiquitas, sicut est Amen et Alleluia: partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum linguarum, quae in usum alterius linguae per interpretationem transire non possunt. Et hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba potius motum animi significant, quam sententiae contextae ullam particulam. Nam et haec duo talia esse perhibentur. Dicunt enim Racha indignantis esse vocem, Osanna laetantis. Sed non propter haec pauca, quae notare atque interrogare facilimum est: sed propter diversitates, ut dictum est,

contineri: quia per generis differentiam adversante natura, nunquam dissidentia coeant, nec diversa consentiant, nec sibi invicem aliena communia sunt. Quae cum ita sint, interrogo inter verum et falsum Deum, quomodo hoc dictum intelligatur: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram? Verba sensum enunciant, sensus rationis motus, rationis motum veritas incitat. Ex verbis igitur sensum sequamur, et ex sensu rationem intelligamus, et ex ratione veritatem aprehendamus. Idem de synodis adversus Arianos: Fallit enim plerunque et audientes et docentes, brevitas verborum:

recordamur. Quotiescunque lectioni vacantes, mandata Dei et praecepta scrutamur, in quantam amplitudinem intelligentiae mentium nostrarum dilatantur angustiae, et quam patulus nostrae humilitatis in desideria divina sit sensus. Idem in Psal. 118. Sed quae sint Dei verba, ante discendum est: et nunc illuminationis, et postea intelligentiae ratio praestanda est. Verba Dei sunt, quaecunque prophetae locuti sunt. Cum enim Moses verbis suis populo Hebraeo legis observantiam nunciaverit, tamen in libro eiusdem legis ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Mosen: Dic

amplitudinem intelligentiae mentium nostrarum dilatantur angustiae, et quam patulus nostrae humilitatis in desideria divina sit sensus. Idem in Psal. 118. Sed quae sint Dei verba, ante discendum est: et nunc illuminationis, et postea intelligentiae ratio praestanda est. Verba Dei sunt, quaecunque prophetae locuti sunt. Cum enim Moses verbis suis populo Hebraeo legis observantiam nunciaverit, tamen in libro eiusdem legis ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Mosen: Dic filiis Israel. Usus igitur est his legislator verbis, quibus ei ut uteretur praeceptum est. Ergo

Verba Dei sunt, quaecunque prophetae locuti sunt. Cum enim Moses verbis suis populo Hebraeo legis observantiam nunciaverit, tamen in libro eiusdem legis ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Mosen: Dic filiis Israel. Usus igitur est his legislator verbis, quibus ei ut uteretur praeceptum est. Ergo verba Dei sunt, quae per officium licet humani oris audita sunt. Sed magnus ille propheta ipso iudicio Domini nostri Iesu Christi bene locutus, cum dixisset, Audi caelum, et auribus percipe terra: [?:- ] , Quoniam Dominus locutus est. Et post aliqua, quae querelis maximis

Sed magnus ille propheta ipso iudicio Domini nostri Iesu Christi bene locutus, cum dixisset, Audi caelum, et auribus percipe terra: [?:- ] , Quoniam Dominus locutus est. Et post aliqua, quae querelis maximis increpabantur, dixit: Os enim Domini locutum est haec. Haec ergo omnia Dei verba sunt: sed declaratio sermonum maxime necessaria est. Sunt enim sub velamine opinionis alterius praedicata, sunt secundum Apostolum allegorumena, sunt comparativis significationibus amphibola. Testis est Dominus, haec eadem per Esaiam ita dicta esse, Iudaeis infidelibus exprobrans

ex nobis est, quod intelligimus: sed ex eo qui quae innoscibilia erant, fecit intelligi. Itaque ab eo speranda intelligentia est, qui et pulsantibus aperit, et quaerentibus demonstrabit, et perentibus non negabit. Idem de Trinit. lib. 9. Haeretici ad implendas aures ignorantium, pauca verba sola haec et nuda memorant, aut absolutionibus eorum tacitis, aut causis, cum dictorum intelligentia aut ex praepositis, aut ex consequentibus expectetur. Idem de Trinit. lib. 7. Atque ut in caeteris observatum a nobis est, eorum ipsorum dictorum ratio ex his ipsis dictis

Sunt aut Tropicae locutionis species: Ironia, antiphrasis, hyperbole, metaphora, et id genus alia multa. Ironia, pronunciatione indicat quid velit intelligi: veluti tum dicitur homini mala facienti, Res bonas facis. Antiphrasis, ut contraria significet, non voce pronunciantis efficitur: sed verba habet sic posita, ut a contrario intelligatur quid loquimur, veluti si dicamus: Cave tibi ab illo, quia bonus homo est. Postremum Augustin. in eodem lib. 3. enumerat septem Ticonii cuiusdam

doctor est servus legis, quia neque supra legem addere potest aliquid de suo sensu, neque subtrahere aliquid secundum proprium intellectum: sed hoc tantummodo praedicat, quod habetur in lege. Neque enim potest mens humana detrectare, quod sapientia divina dictat. Sic enim ait Salomon: Ne addas ad verba Dei, neque detrahas inde. TERTUL. IN LIB. DE PRAESCRIPT. HAERETI. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere quod aliquis de arbitrio suo induxerit. Apostolos Domini habemus authores, qui nec ipsi quicquam de suo

sunt omnia persequi: non aliquid addere, aut immutare, aut auferre. AUGUSTIN. LIB. 1. DE TRINITATE, CAP. 1. Ut ergo ab huiusmodi falsitatibus humanus purgaretur animus, sancta Scriptura parvulis congruens, nullius generis rerum verba vitavit, ex quibus quasi gradatim ad divina sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus

Regum. cap. 2. lib. 2. Nolite gloriantes loqui: quia sacra eloquia altius exquirenda sunt: sed quo altius exquitens proficit, semetipsum cohibere a vanae gloriae fastu debet, per custodiam humilitatis. Dicitur etiam ociose loquentibus: Recedant vetera de ore vestro. Vetera quippe sunt verba seculi: quia dum in eis loquentis animus per intentionem figitur, devotionis suae decore spoliatur. Idem super 38. cap Iob, lib. 28. Moris sacri eloquii est, ut res semel dicta pro confirmatione replicetur. ALIAE REGULAE

Serviet aeternum, qui parvo nescit uti. Non enim potest in aeternum servire, cuius ipsa vita, qua servit, aeterna esse non potest. Quod testimonium non adhiberem, nisi locutionis esset. Verborum quippe illi sunt nobis autores, non rerum, vel sententiarum. Sunt quaedam peculiaria verba in sacris Literis, quibus utuntur ad aliquid proprie significandum. Ambros. sup. Luc. cap. 1.

EXPLICATIO. Bene Angelus apparuisse dicitur Zachariae, qui eum repente conspexit. Et hoc specialiter aut de angelis, aut de Deo Scriptura divina

Distinctio ambiguorum, quae in pronunciando aut in pungendo sit, necessaria est sacrae Scripturae intelligentiae. Id autem sit ex locis planis et fidei regula, Ecclesiaeque autoritate. August. De doctrina lib. 3. cap. 2. et 3.

EXPLICATIO. Cum verba propria faciunt ambiguam Scripturam, primo providendum est, ne male distinxerimus, aut pronunciaverimus. Illa haeretica distinctio est, In principio erat verbum, et verbum erat apud Deum, et Deus erat verbum, hoc erat in principio apud Deum. Non vult, verbum Deum confiteri. Sed hoc regula

de Trinitatis aequalitate praescribitur, ut dicamus: Et Deus erat verbum. Deinde subiungamus: Hoc erat in principio apud Deum. Ex verbis sensum sequamur, ex sensu rationem, et ex ratione veritatem apprehendamus. Hilarius quinto de Trinit.

EXPLICATIO. Verba sensum enunciant, sensus rationis est motus, rationis motum veritas incitat. Hieronymus in Ecclesiastem cap. 1. Non enim, inquit, possumus scire sensum, nisi eum per verba discamus. Magno errote ergo, qui linguarum cognitionem aut negligunt, aut contemnunt, tenentur.

ex ratione veritatem apprehendamus. Hilarius quinto de Trinit.

EXPLICATIO. Verba sensum enunciant, sensus rationis est motus, rationis motum veritas incitat. Hieronymus in Ecclesiastem cap. 1. Non enim, inquit, possumus scire sensum, nisi eum per verba discamus. Magno errote ergo, qui linguarum cognitionem aut negligunt, aut contemnunt, tenentur. Omne quod dicitur in sacris Literis, quadripartita potest qualitate distingui. Aut enim mala male, aut bona bene: aut mala bene, aut bona male dicuntur. Gregor. 23. Moral.

dicta sunt. Sicut autem in factis quaeritur quid factum sit, et quid significet: ita in verbis, quid dictum sit, et quid significet. Dum dicitur serpenti, Super pectus tuum gradieris, etc. tota ista sententia figurata esse potest. Quod autem scriptum est, Et dixit Dominus serpenti: verba sola scribentis sunt, et haec exigenda sunt per proprietatem vocum. Cavendum est, ne figuratam locutionem ad literam accipiamus. Nec locutio propria ut figurata accipienda est. August. 3 de Doctrina Christiana, cap. 5. et cap. 10. et 11.

gentem, verum etiam quod est, de faturum est, secundum imitationem fidei toto orbe terrarum in omnibus gentibus? Eodem locutimis genere dictum est et a Iohanne in Evangelio, totum mundum capere non posse libros qui scribi possunt de signis quae Dominus IESUS fecit. Salva enim rerum fide, plerunque verba excedere videntur fidem; quod non fit, quando aliquid, quod erat obscurum, vel dubium, causa et ratione reddita exponitur: sed quando id quod apertum est, vel augetur, vel extenuatur, nec tamen a tramite significande veritatis erratur. Quoniam sic verba rem quae indicatur, excedunt, ut

fecit. Salva enim rerum fide, plerunque verba excedere videntur fidem; quod non fit, quando aliquid, quod erat obscurum, vel dubium, causa et ratione reddita exponitur: sed quando id quod apertum est, vel augetur, vel extenuatur, nec tamen a tramite significande veritatis erratur. Quoniam sic verba rem quae indicatur, excedunt, ut voluntas loquentis, nec fallendus appareat, qui novit quousque credatur: a quo, ultra quam credendum est, vel minuitur loquendo aliquid, vel augetur. Neque enim mendacium est, quando ad intelligentiam veritatis aliud ex alio significantu referuntur, Caeterum

Hieronymus explicat in epistola ad Paulinum, cuius initium est: Frater Ambrosius. Has autem Epistolas ideo hic non subiicimus, quia in omnibus sacrorum Bibliorum voluminibus habentur, et vulgatissima res est. Tantum admonuisse Lectorem voluimus. Quotiescunque in novo Testamento eadem verba leguntur, quae in veteri Testamento habentur, videndum est, an sensus, an sermo tantum consentiat. Hieronymus in Matth. cap. decimo.

EXPLICATIO. In Evangelio secundum Matthaeum Salvator ait: Veni enim separare hominem adversus patrem suum et

EXPLICATIO. In Evangelio secundum Matthaeum Salvator ait: Veni enim separare hominem adversus patrem suum et filiam adversus matrem suam, et nurum adversus socrum suam, et inimici hominis domestici eius. Hic locus prope iisdem verbis in Michaea propheta scribitur. Quae verba utrum assumpta sint de propheta, an propria autoritate praecepta, explorare utile est. In narratione rerum gestarum res ipsae prius intelligendae sunt, ut narrantur: tunc demum si quid aliud significant, oportet perscrutari. August. 8. de Genes. ad literam, cap. 7.

possit esse contrarium. Sacra eloquia in exordiis narrationum qualitates exprimunt, terminosque causarum. Gregorius 2. Moral. cap. 2.

EXPLICATIO. Aliquando id ostendit sacra Scriptura a positione loci, sicut de Israel dicitur, quia verba Dei audire non potuit in monte, sed praecepta in campestribus accepit, subsequentem infirmitatem populi indicans, qui ascendere ad summa non valuit, sed semetipsum in infimis neglecte vivendo laxavit. Aliquando a positione corporis futura denunciat, sicut in Actibus Apostolorum, Stephanus

vocibus velit, ut Deum de cuncta eorum controversia consulat, et responsionis eius cognita ratione, conquiescat. Heliu autem praevidens, quod Scripturam sacram Dominus conderet, ut in ea vel publicis, vel occultis cunctorum quaestionibus responderet, ait: Adversus eum contendis, quod non ad omnia verba responderit tibi? Semel loquitur Deus, et secundo id ipsum non repetit: ac si diceret: Deus singulorum cordibus privatis vocibus non respondet, sed tale eloquium construit, per quod cunctorum questionibus satisfaciat. In Scripturae quippe eius eloquio causas nostras singuli, si requirimus,

nam virtus in infirmitate perficitur. Quod idcirco illi in infirmitate propria dictum est, ne singulatim nobis omnibus diceretur. In Scriptura igitur sacra vocem Dei afflicto Paulo audivimus, ne cum fortasse affligimur singuli, audire eum privata consolatione quaereremus. Non ergo Dominus ad omnia verba nobis respondet, quia semel loquitur, et secundo idipsum non repetit, id est, in his quae per Scripturam sacram ad patres nostros protulit, nos erudire curavit. Ill. Observa sic esse audiendam Scripturam, ut si Deus caelitus nobis respondeat ad omnia nostra dubia. Mos est divinarum

Paulus Apostolus cum dilectum discipulum de instituendis Ecclesiae officiis admoneret, ne quos forte ad sacros ordines inordinate proveheret, dixit: Manus cito nemini imposueris, neque communicaveris peccatis alienis: teipsum castum custodi. Qui ad infirmitatem eius corporis protinus verba convertens ait: Noli adhuc aquam bibere, sed modico vino utere propter stomachum et frequentes tuas infirmitates. statimque subiungit, dicens: Quorundam hominum peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium, quorundam autem et subsequuntur: quid ergo ad illud pertinet, quod ab infirmo

non poterat, dicuntur non esse percussa, id est, duris ictibus laesa, quae postea comedit locusta. Item quod hic dicitur, Et moros eorum in pruina, non est in exodo: multum enim pruina distat a grandine. Nam serenis hyemalibus noctibus pruina terra canescit. Respondeo, non invenitur, si nuda verba spectes: sed si sensum consideres, reperitur. Divinae literae non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed eorum parentes plerunque solent laudare. Ambros. super cap. 1. Lucae. EXPLANATIO. Sic sancti Samuel mater Anna laudatur: sic Isaac a

se cor hominis verbi Dei severitatem, et admittit ad se male suadentis serpentis blanditias. Sacra Scriptura aliquando loquitur ex persona tapitis Ecclesiae, scilicet Christi, aliquando ex persona corporis. August. in Ps. 21, et 40.

EXPLICATIO. Ita verba sonant de capite et membris, ut intelligamus, caput et corpus in unitate integritatis consistere, nec separari ab invicem tanquam coniugium illud, de quo dictum, Erunt duo in carne una. Si ergo agnoscimus duos in carne una, agnoscamus duos in voce una. Inimici, inquit, mei dixerunt male mihi,

occidamus eum, et nostra erit haereditas. Unde pontificis illius Caiphae vox est: Videtis, quod turba multa eum sequitur, et seculum post illum abit: si dimiserimus eum vivere, venient Romani, et tollent nobis et locum et gentem. Expedit ut unus moriatur homo, quam tota gens pereat. Evangelista verba nescientis quid diceret, exposuit nobis, et ait: Hoc autem non a se dixit, sed cum esset pontifex, prophetavit: quia oportebat eum mori pro populo et gente. Tamen illi cum viderant, populum post eum ire,

se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei suggessissent, illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat secretum illius sermonis Domini: non intelligebat, sed bona esse verba quae non intelligebat, pie credebat. Sic et nos, si incidamus in locum aliquem durum atque difficilem, pie credamus illum, et aperietur nobis. Rationibus exponere sacram Scripturam, et non auctoritate, periculosum est. August. 3 de doctrina Christiana, cap. 28.

illum, et aperietur nobis. Rationibus exponere sacram Scripturam, et non auctoritate, periculosum est. August. 3 de doctrina Christiana, cap. 28. EXPLANATIO. Quid in divinis eloquiis largius et uberius potuit divinitus provideri, quam ut eadem verba pluribus intelligantur modis, quos alia non minus divina contestantia faciant approbare? Ubi aut talis sensus eruitur, cuius incertum certis sanctarum Scripturarum testimoniis possit aperiri, restat, ut ratione reddita, manifestus appareat, etiam si ille, cuius verba intelligere quaerimus,

provideri, quam ut eadem verba pluribus intelligantur modis, quos alia non minus divina contestantia faciant approbare? Ubi aut talis sensus eruitur, cuius incertum certis sanctarum Scripturarum testimoniis possit aperiri, restat, ut ratione reddita, manifestus appareat, etiam si ille, cuius verba intelligere quaerimus, eum forte non sensit. Sed haec consuetudo periculosa est. Per scripturas enim divinas multo tutius ambulatur: quas verbis translatis occupatis cum scrutari volumus, aut hoc in de exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura ubicunque inventis

peccatores disperdet. Norma est sacrarum Literarum, ut deficientibus viris sanctis, mulieres in virorum laudentur op probria. Hier adversus Iovinianum lib. 1. sic fit in historia Iudith, Abigail, Deborae, et Cananeae. Quomodo in his nostris literis non potest quis ad legenda verba texendaque procedere, nisi prius ab elementis coeperit: ita in scripturis divinis non valemus ea quae maior a sunt, nosse, nisi ab Ethica in ipsis habuerimus exordium. Hieron in Prooemio Lament. Hierem.

EXPLICATIO. Sic. n. propheta ait: A mandatis tuis

Graece ἐνωτίσασθε, et Latine sonat, auribus percipite: proprie non aure, sed corde percipitur. Qui senes sunt et caelestes, audiunt spiritualiter: qui autem habitant in terra, appellanturque terreni, auribus percipiunt. Ubicunque aut haec duo verba ponuntur, non ad simplicem tantum verborum sonum, sed ad reconditam quoque directorum intelligentiam pertinere intelligendum est. In Genesi Lamech loquitur ad uxores suas: Audite verba mea uxores Lamech, auribus percipite sermones meos: quia virum occidi in vulnus meum, et iuvenem in livore

spiritualiter: qui autem habitant in terra, appellanturque terreni, auribus percipiunt. Ubicunque aut haec duo verba ponuntur, non ad simplicem tantum verborum sonum, sed ad reconditam quoque directorum intelligentiam pertinere intelligendum est. In Genesi Lamech loquitur ad uxores suas: Audite verba mea uxores Lamech, auribus percipite sermones meos: quia virum occidi in vulnus meum, et iuvenem in livore meo. Et Esaias: Audite caeli, et auribus percipe terra. Donec, seu Usque, dupliciter intelligitur in sanctis Literis. Saepe enim ex idiomate sacrae Scripturae certum tempus in

solent cachinnum attollere, et iurare se penitus nescire quod dicimus. unde et nobis curae fuit. omnes veteris Legis libros, quos vir doctus Adamantius in exempla digesserat, de Caesariensi bibliotheca descriptos, ex ipsis authenticis emendare. in quibus et ipsa Hebraea propriis sunt characteribus verba descripta, et Graecis literis tramite expressa vicino. Aquila etiam et Symachus, Septuaginta quoque et Theodotion suum ordinem tenent. Divinae scripturae consuetudo est, eundem hominem diversis nominibus nuncupare. Hieron. adversus Hevidium.

EXPLICATIO.

regulam Scripturarum bonis malisque commune sit, in eo differunt, quod boni Prophetae esse dicuntur sapientes: mali autem stulti et insipientes. Vide Regulam 185. Inter caetera prophetiae mir acula hoc quoque mir andum habent libri Prophetarum, quod sicut eis verbis res, ita nonnunquam verba rebus exponuntur: ut eorum non solum dicta, sed etiam res gestae prophetia sit. Gregor. 25 Mor al. cap. 21. et super Ezech. Homil. 11.

EXPLICATIO. Intelligendum de eo est, quod Prophetae suas prophetias etiam aliquibus externis signis ac

eo est, quod Prophetae suas prophetias etiam aliquibus externis signis ac operibus expresserunt: ut Hieremias portando catenam, Ezechiel fugam nocturnam simulando, et sculptam Hierosolymam obsidendo. Consuetudo prophetiae est, nunc ista, nunc illa conspicere, et ab aliis in aliud subito verba derivare, Gregor. super Ezech. Homil. 7.

EXPLICATIO. Psalmista cum de Domino loqueretur, dixit: Deus iudex iustus, fortis et patiens, nunquid irascitur per singulos dies? Nisi convertimini, gladium suum vibrabit, arcum suum tetendit, et paravit illum, et

mittent sortem. Neque tamen de his verbis quisquam calumniatur, nisi qui non sentit varietatem istam figurarum in loquendo, nihil veritati rerum minuere, et plurimum afferre affectibus animorum. Et Apostolus dixit: Nunquid non audierunt? In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum. Spiritus prophetiae nec semper, nec eodem modo prophetae animum tangit. Gregorius Homil. I. super Ezechielem.

EXPLICATIO. Ex praesenti prophetiae spiritus prophetantis animum aliquando tangit, atque ex futuro non tangit. sicut Iohannes

In unius Evangelistae expositione videndum est, quid alii Evangelistae dicant, cum ille locus exponitur. August. 1 de Adulterinis coniugiis, cap. 11 et 12. Nulla alia causa est, cum Evangelistae eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut intelligeremus non omnem blasphemiam, sed quandam: nec verbum omne,

estis, evangelizare. Epistola ergo ad Romanos non caeteras omnes tempore praecessit, ut multorum fert opinio: eas quidem omnes quae Romae scriptae fuere, anteit: caeteras alias, quamvis non omnes, subsecuta est. Nam quae ad Corinthios scriptae sunt, ambae ante hanc scriptae fuere. Argumento sunt verba ea, quae ad huius epistolae finem adscripsit, ita loquens: Nunc aut proficiscor Hierosolymam ministrans sanctis. Visum est enim Macedoniae et Achaiae communicationem aliquam facerem pauperes sanctos, qui sunt Hierosolymis. Corinthiis aut scribens, ait: Quod si fuerit operaeprecium, ut ipse

apud illos sermonem movisset, his verbis: Caeterum de fraterna charitate non necesse habetis, ut scribam vobis: ipsi enim vos a Deo didicistis, ut diligatis vos invicem. Etenim hoc facitis erga cunctos fratres, qui sunt in tota Macedonia. Tum demum enim ad Corinth. scripsit, id quod illius verba haec declarant. Novi promptitudinem animi vestri, quam de vobis iacto apud Macedones, quod Achaia parata est ab anno superiore, et vestrum exemplum provocavit quamplures. Quibus ex verbis declaravit, se cum illis prius hac de relocutum. His igitur epistolis, quae ad Rom. scripta est,

Titanorum in Regum libris: Syrenae et Onocentauri in Esaia: Arcturus et Orion et Pleiades in Iob: et caetera his similia, quae utique vocabula, Gentilium fabularum et causas et origines habent. Apostoli et Evangelistae aliquando veteris Testamenti adducunt testimonia, ut sensum, et non verba citent. Et tamen sermonum varietas spiritus unitate concordat, quamvis nec cum Septuaginta, neque cum Hebraeis verba conveniant. Hieronym. ad Pammachium de optimo genere interpretandi.

EXPLICATIO. In Matthaeo legimus Dominum praedicentem Apostolis fugam,

quae utique vocabula, Gentilium fabularum et causas et origines habent. Apostoli et Evangelistae aliquando veteris Testamenti adducunt testimonia, ut sensum, et non verba citent. Et tamen sermonum varietas spiritus unitate concordat, quamvis nec cum Septuaginta, neque cum Hebraeis verba conveniant. Hieronym. ad Pammachium de optimo genere interpretandi.

EXPLICATIO. In Matthaeo legimus Dominum praedicentem Apostolis fugam, et hoc ipsum Zachariae testimonio confirmantem: Scriptum est, ait, Percutiam pastorem, et dispergentur oves. At in

testimonium, et tamen Apostolus non verbum expressit ex verbo, sed παραφραστικῶς eundem sensum aliis sermonibus indicavit. Ex quibus omnibus perspicuum est. Apostolos et Evangelistas in interpretatione veterum Scripturarum, sensum quaesisse, non verba: nec magnopere de ordine sermonibusque curasse, dum intellectui res pateret. Idem in Esaiae cap. 29. Illa, inquit, observanda est regula, Evangelistas et Apostolos absque damno sensuum interpretatos in Graecum ex Hebraeo, ut sibi visum fuerit. Lege regulam 218. Si

fiat generalis gubernatio. Cap. 13. Quibus modis fiat gubernatio specialis. Cap. 14. De legislatione et differentiis eius. Cap. 15. De lege per opera. Cap. 16. De lege per verba. Cap. 17. De angelica gubernatione. Cap. 18. De humana gubernatione per homines. Cap. 19. De accidentibus naturae. Cap. 20. De accidentibus voluntatis.

aut Heli, aut Heloim, aut Est. Ex hisce octo vocibus duae tantum nonnunquam et de aliis abusive dicuntur, Deus et Dominus, teste Paulo: Quia Dii multi, et domini multi, et, Dii estis, et filii excelsi omnes. Reliqua vero sex, nunquam nisi de Deo. dicuntur De Deo haec verba significant, non quod est, sed quia est. Quid enim sit Deus, comprehendi non potest. Quibus modis Deus consequenter significetur. Cum personas, aut operationem, aut collationem eius ad creaturas Scriptura exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem

omnia ideo de Deo dicuntur, quia nulli creaturae eius collatione conveniunt. Per negationem autem collatio fit, cum praepositione privativa ea in Deo negantur, quae in creatura sunt: ut est ingenitus, incorporeus, increatus, incorruptibilis, immortalis, impassibilis, et similia. Haec verba quidem de creatura etiam dicuntur, sed non secundum eandem rationem. Nam cum homo dicitur simplex, non quia compositus non est (solius enim Dei est esse essentiam simplicem) sed simplex homo dicitur, quia non habet doli duplicitatem. Sic et cum dicitur aliquid invisibile, non quia a nullo in

aliqua facta sunt, corporea sunt. Incorporea autem, neque ipsa ex aliquo, neque ex ipsis facta sunt aliqua. Haec vero incorporea accipienda sunt, non sicut Deus incorporeus dicitur: eius enim comparatione nihil incorporeum est, sicut nec et immortale, nec invisibile. Alius enim modus est, quo haec verba soli divinitati conveniunt: alius, quo de creaturis loquimur, sicut animabus vel angelis. Quomodo sex diebus Deus dicitur operatus esse, et septimo die requievisse? Si nec faciens aliquid laborat, ut necessaria ei requies credatur: nec aliquando cessat, Domino in Evangelio

hoc Apostoli dicto: Quia gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt, faciunt. Hi legem non habentes, ipsi sibi sunt lex. Secundum hanc et Cain reus erat fratris sui occisi. Extrinsecus constituta lex in duas partes dividitur: in opera, id est, actuum retributionem, et verba. De Lege per opera. Cap. XVI. In opera, per quatuor modos, Aut per generalem praesentem retributionem: ut est fructuum eorumque proventus. Aut per specialem praesentem retributionem: ut est Abraham in peregrinatione ditatus, vel Noe

homines, sicut prophetas: aut per bestias, sicut per serpentes in eremo, atque similia. Et per haec enim, velut quandam substantialem ac materialem legem, a malis prohibet, propter quae ingeruntur, et ad bona, propter quorum retributionem oratur, impellit. De Lege per verba. Cap. XVII. Lex in verbis constituta in duas partes dividitur: aut enim immutabile aliquid praecipitur, aut temporale. Immutabilium genera duo sunt, dilectio Dei, et dilectio proximi. Temporalia praecepta in duas partes dividuntur: aut enim

pro omni populo supplicare. 3 Futurorum nulla est difficultas; tamen ex superfluo: ut in duobus filiis Isaac, duo Testamenta monstrata sunt. Quoniam et de prophetia similem pene definitionem diximus, quid interest? Quod in prophetia verbis, secundum hoc, quod verba sunt, futura significantur: in typis autem res declarantur. Ex rebus possunt tamen haec duo, et ita definitione misceri, ut dicamus, quia prophetia est typus in verbis, secundum id quod verba sunt: et contra, typus prophetia est in rebus, in quantum res esse noscuntur.

similem pene definitionem diximus, quid interest? Quod in prophetia verbis, secundum hoc, quod verba sunt, futura significantur: in typis autem res declarantur. Ex rebus possunt tamen haec duo, et ita definitione misceri, ut dicamus, quia prophetia est typus in verbis, secundum id quod verba sunt: et contra, typus prophetia est in rebus, in quantum res esse noscuntur. De differentiis typorum. Caput XXVI. Typorum vel figurarum modi principaliter sunt quatuor. 1 Aut enim grata gratis significantur: 2 Aut moesta moestis. 3 Aut grata moestis:

figurae ad Novum intentione respiciunt: Novum autem futurae vitae beatitudinem repromittit. et sic omnia ad futuri seculi spem ex ipsa intentione currunt. De praedictionibus. Caput XXVII. Praedictio est futurarum incertarum rerum, verbis, in quantum verba sunt, manifestatio. Accidunt praedictionibus principaliter tria: quod 1 Quaedam ante legem fuerunt: 2 Quaedam sub lege: 3 Quaedam sub gratia. De praedictionibus ante legem, quot modis factae sint. Caput XXVIII. Quinque modis factae sunt

Porro, quia res Deus non ociosas, sed operosas esse voluit: ideoque et vires quasdam, aptitudines et inclinationes illis indidit: ideo illi motus rerum aut ab ipsis in alia quaedam transeunt, aut aliunde in eam veniunt, aut denique per se cum rebus ipsis subsistunt. Unde sunt verba alia activa, alia passiva, alia neutra. Atque hae duae sunt maxime naturales, maximeque necessariae partes orationis: harum enim connexione sensa animi exprimimus. Porro, quia motui rerum aliquando etiam quasi circumstantiae quaedam aut accidentia adsunt, vel temporis, vel loci,

Sum, sicut etiam multa adverbia, praesertim affirmativa et negativa. Hebr. 9, Hic sanguis foederis, quod mandavit Deus erga vos: subintellige, est. Sic Luc. 22, Hoc poculum novum Testamentum in meo sanguine: subintellige, est. DE VERBO. 1 Verba eadem Hebraei per varias coniugationes ducunt, sicut Graeci per varia genera activum, medium, et passivum: eaque ratione plures significationes ac genera efficiunt, ac crebro fit, ut quod in prima est neutrum, in secunda fiat activum ac transitivum. Hinc porro etiam in novum Testamentum et

ad participandum sortem sanctorum in Iuce. 2. Cor. 3, Qui idoneavit nos ministros novi Testamenti, id est, idoneos fecit. Tale est etiam verbum χαριτέω apud eundem. Eph. 1, Gratiavit nos in dilecto, id est, gratis gratos aut acceptos fecit. Talia verba iuxta naturam Hiphil necesse est vertere pro facere, esse aut fieri. Tale est etiam illud Ephes. 1. Pater Christum suscitavit ex mortuis, et sedit eum ad dextram suam in caelis: id est, fecit sedere. Verbum neutrum habet antecedentem transitionem. Sic Matth. 21, habent quaedam exemplaria,

pro exaudire crebro ponitur. Utuntur quoque primitivis verbis pro derivatis: ut sunt, inchoativa, desiderativa, frequentativa, meditativa, et similia. Psal. 145, Dominus sustentat cadentes, id est, cadescentes. Luc. 11, Prohibuistis intrantes, pro Intranturientes. Sic saepissime verba quartae coniugationis pro frequentativis: Tu es Deus latitans, Isa. 45. 4 Latinis et Graecis paucissima verba sunt quae significent existentiam: pleraque autem vel actionem, vel passionem, vel motum aliquem denotant: at Hebraeis pleraque in prima coniugatione significant tantum

meditativa, et similia. Psal. 145, Dominus sustentat cadentes, id est, cadescentes. Luc. 11, Prohibuistis intrantes, pro Intranturientes. Sic saepissime verba quartae coniugationis pro frequentativis: Tu es Deus latitans, Isa. 45. 4 Latinis et Graecis paucissima verba sunt quae significent existentiam: pleraque autem vel actionem, vel passionem, vel motum aliquem denotant: at Hebraeis pleraque in prima coniugatione significant tantum existentiam, seu qualitate quapiam praeditum esse, quam in secunda et tertia coniugatione, in alium transferunt.

existentiam: pleraque autem vel actionem, vel passionem, vel motum aliquem denotant: at Hebraeis pleraque in prima coniugatione significant tantum existentiam, seu qualitate quapiam praeditum esse, quam in secunda et tertia coniugatione, in alium transferunt. 5 Hinc est, quod crebro verba habitualiter accipiantur, nulla ferme temporis habita ratione: ut cum perditus filius dicit, Peccavi: indicat se pravum, iniustum, ac reum esse. Sic dicitur: Agnus Dei qui tollit peccata mundi, id est, qui semper aufert. Sic Rom. 5, In Adamo omnes peccaverunt. Verum de hoc Hebraismo postea

accipiantur, nulla ferme temporis habita ratione: ut cum perditus filius dicit, Peccavi: indicat se pravum, iniustum, ac reum esse. Sic dicitur: Agnus Dei qui tollit peccata mundi, id est, qui semper aufert. Sic Rom. 5, In Adamo omnes peccaverunt. Verum de hoc Hebraismo postea plenius. §. Verba vero activa saepe usurpantur Hebraeis pro habere, et passiva pro esse: ut. Animalia quae dividunt ungulas, id est, habent ungulas fissas, Levit. 11. Sic Matth. 23, Dilatant phylacteria sua, et producunt fimbrias vestium suarum, id est, talibus utuntur, aut talia habent. Gen. 3,

fieri, pro esse, saepe usurpatur in novo Testamento. 6 Sicut autem supra dixi de nominibus, quod saepe non tantum eam rem notent, cui proprie attributa sunt, sed etiam antecedentia, sequentia, et quoquo modo coniuncta: ita et de verbis verissime pronunciatur. Sic omnia verba noticiae, ac etiam sensuum, crebro sequentes motus animi, et etiam externas actiones notant. Pari ratione etiam affectuum verba et voluntatis. de qua Synecdoche aut Metonymia postea prolixius disseretur. 7 Verbum sequentium actionum aut passionum vult antecedentia intelligi.

non tantum eam rem notent, cui proprie attributa sunt, sed etiam antecedentia, sequentia, et quoquo modo coniuncta: ita et de verbis verissime pronunciatur. Sic omnia verba noticiae, ac etiam sensuum, crebro sequentes motus animi, et etiam externas actiones notant. Pari ratione etiam affectuum verba et voluntatis. de qua Synecdoche aut Metonymia postea prolixius disseretur. 7 Verbum sequentium actionum aut passionum vult antecedentia intelligi. Psal. 27, Sacrificabo in tabernaculo eius sacrificia iubili: vult subintelligi, simul fore, ut restituatur.

Psal. 27, Sacrificabo in tabernaculo eius sacrificia iubili: vult subintelligi, simul fore, ut restituatur. Psal. 5, Mane audies vocem meam: i. Mane te orabo, et sic demum me exaudies. De hoc tropo dicetur plenius in capite de Brevitate. 8 Quod non raro verba in ampliori quadam significatione accipienda sint quam plerunque sonant, perinde ac si eis adverbia intendendi addita essent, dictum est in propria regula. 9 Innumerae Metaphorae verborum passim sunt obviae: ut, Abraham vidit diem meum, id est, fide cognovit, Iohan. 8, Non dabis

regula. 9 Innumerae Metaphorae verborum passim sunt obviae: ut, Abraham vidit diem meum, id est, fide cognovit, Iohan. 8, Non dabis sanctum tuum videre corruptionem. Sic videre bona, aut gustare mortem, Verum de Metaphoris in proprio capite plenius agetur. 10 Activa verba nonnunquam permissive intelligenda sunt: ut, Ne nos inducas in tentationem, id est, ne permittas. Sic: Induravit cor Pharaonis, Exod. 10. Sic dicitur Esa. 63, Quare errare fecisti nos a viis tuis, et

saepe casus agentis personae subintelligendus est: aliquando etiam non: ut Gen. 7. et 8. Rupti sunt fontes et apertae sunt cataractae. Et 8. conclusi sunt fontes, et cohibitae sunt pluviae. Contrarium exemplum et regula in Glossa Praeordinati, Act. 13, Cl. 2. 187. invenietur. 12 Verba ferme omnia, praesertim activa, circumscribuntur per nomen sui effectus, et verbum Sum, vel expressum vel tantum subintellectum. Christus erit mortis mors, et inferno pestis: id est, perdet ea. Christus est vita, via, veritas, lux, iustitia, sanctificatio, redemptio: id est, vivificat,

Iudaeorum casus sunt divitiae gentilium: id est, horum abiectio est reconciliatio Ethnicorum, id est, ditat ac reconciliat eos suo quodam modo, quin eis veluti locum in tabernaculo Domini cedit, ut in locum ipsorum succedere, et populus Dei fieri queant. Sic Dialectici resolvunt orationes aut verba Aristotelis, scribit, per, est scribens. In Metonymia dixi de hac phrasi, poni effectum pro causa: ut, Haec est gratia, id est, causa gratiae. 13 Catachresis aut abusus verborum multiplex est in hac lingua. Exod. 20, Populus vidit vocem Dei, pro. audivit. Psal. 39,

aut abusus verborum multiplex est in hac lingua. Exod. 20, Populus vidit vocem Dei, pro. audivit. Psal. 39, Audi lachrymas meas: tametsi possis ibi exponere ipsum nomen vocem lugubrem aut lachrymosam. Sic Psal. 145, Oculi omnium in te sperant Domine. 14 Verba actionum aut passionum, aut etiam alia, non raro tantum declarationem aut noticiam rei a se significatae notant. Psal. 143, Non erit iustus coram te omnis vivens: id est, agnoscetur aut declarabitur iustus. Psal. 51, Ut sis iustus cum loqueris. Esa. 6, Impingua

publice esse impinguatum. Ier. 1, Praefeci te super gentes ad destruendum, evellendum, dissipandum, etc. id est, ut praedices, me talia in gentibus facturum. Ponitur factum, pro dicto aut noticia. Reperitur sane et contrarius huius tropus. de utroque postea suo loco plenius agetur. Verba primitiva saepe ponuntur pro variis derivativis, ut pro inchoativis, meditativis, frequentativis, ac similibus. Psal. 145, Dominus sustentat cadentes, i. iam iam cadentes. Sic Luc. 11, Intrantes in regnum caelorum prohibuistis, 1. intraturientes. 15 Nonnunquam

Verba primitiva saepe ponuntur pro variis derivativis, ut pro inchoativis, meditativis, frequentativis, ac similibus. Psal. 145, Dominus sustentat cadentes, i. iam iam cadentes. Sic Luc. 11, Intrantes in regnum caelorum prohibuistis, 1. intraturientes. 15 Nonnunquam verba, praesertim futuri et praeteriti temporis, necesse est exponere per Soleo, possum, debeo, aut volo, et infinitivum suum. 1. Reg. 1, Populus est multus, non numerabitur prae multitudine: id est, non poterit numerari. Matth. 23, Super cathedram Mosis sederunt Scribae et Pharisaei: pro,

utuntur Hebraei pro imperativo, sicut et aliquae aliae linguae. Quare plerunque prohibitiones per futurum indicativi efferunt: Non assumes nomen Dei invanum, Non occides, Non furaberis, Non moechaberis, etc. 24 Futuro utuntur pro praesenti. 1, Sam. 24, Ut quid audies verba, pro, audis? Gen. 2, Inde dividet se. pro, dividit. Gen. 32, Quo vades, pro, quo vadis? Psal. 30. et Matth. 27, In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum: pro, nunc commendo. Quod participio praesenti utantur pro indicativo praesenti, postea in participio dicetur.

2, Inde dividet se. pro, dividit. Gen. 32, Quo vades, pro, quo vadis? Psal. 30. et Matth. 27, In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum: pro, nunc commendo. Quod participio praesenti utantur pro indicativo praesenti, postea in participio dicetur. 25 Non raro verba non significantia motum, ob adiunctam praepositionem et contextum, motum nanciscuntur, et quasi duplicant significationem. Esa. 38, Tollant massam ficorum, et contundant eam super ulcus: id est, contundant et ponant. Num. 18, Accipient a te vitulam russam, etc. id est,

diligentia, et multo sudore hausit. Aut vehementiam vel certitudinem, aut celeritatem, aut omnino aliquid futurum: ut, Videndo vidi. Exod. 3 Quare scripsisti in eo, dicendo, veniendo veni, et rex Babel, Ier. 36. Excidendo non excidam te, Ier. 46. id est, prorsus non excidam. 43 Verba duo coniuncta per copulam usurpantur ab eis, quorum alterum in infinitivo ponitur a Latinis. Et coepit et plantavit, Gen. 9, pro, coepit plantare. Festinavit et effudit, Gen. 24 et 25. pro, festinavit effundere. Et reversus est et fodit, Genes. 26. Utinam voluissemus et mansissemus

te, 1. Reg. [18.] pro, Cum ego abiero a te, spiritus, etc. Audierunt malum meum, gavisi sunt, Thren. 1. pro, audito malo meo gavisi sunt. Voluit ambulavit post praeceptum, subintelligendum Ieroboam. Non addes vocabunt te, Esa. 47. pro, non addes ut vocent te. 45 Verba duo per coniunctionem copulata, aut sine copula: quorum prius Latinis per adverbium exprimitur. Festinavit et venit. 1. Sam. 4. pro, Festinanter venit, aut festinus venit. Festinaverunt obliti sunt, Psal. 106, pro, continuo obliti sunt. Act. 15, Post haec revertar et

exprimitur. Festinavit et venit. 1. Sam. 4. pro, Festinanter venit, aut festinus venit. Festinaverunt obliti sunt, Psal. 106, pro, continuo obliti sunt. Act. 15, Post haec revertar et aedificabo, id est, iterum aedificabo tabernaclum David collapsum. 46 Crebro verba et participia activa et passiva omni tempore soluta, habitum magis quam actionem aut passionem, certo tempori alligatam, significant. Psal. 51: Tibi soli peccavi, et malum coram te feci: id est, tuo iudicio fui semper, sum et ero peccator et maleficus. Psal. 112:

maleficus. Psal. 112: Dispersit et dedit pauperibus: id est, Pius homo semper talis est, qui egentes semper omnibus modis iuvet et sustentet. Psal. 2: Quare fremuerunt gentes, id est, fremuerunt, fremunt et frement. Ezech. 13: Audientes mendacium. 47 Duo verba coniuncta per copulam: quorum prius Latinis convertitur per praesens participium vel praeteritum. Et vidit, et ecce populus egrediebatur, Iud. 9. pro, Et videns populum egredientem. Et audivit Ruben, et eripuit eum, Gen. 37. pro, Et audiens Ruben eripuit eum. Et multiplicati sunt dies, et

praecipiet sacerdos, et tollet ei (qui mundatur duos passeres) etc. Levit. 14. pro, ut tollat. Verbum imperativum pro adverbio hortantis. Da quaeso ingrediar, Gen. 38, pro, Age quaeso ingrediar. Nunc ergo veni, et mittam te, Exod. 3. pro, Nunc ergo age, et mittam. 49 Verba duo imperativa sine copula, quorum prius Latini per adverbium efferunt. Revertere, tolle tibi volumen: Ier. 36. pro, Rursum tolle tibi. 50 Verbum plurale nomini singulari iunctum. Et evenerint bellum, Exod. 1. pro bellum et bellum, id est bello. Et dixit principes, Iud. 8.

Hermon, qui descendit super montem Sion, Psal. 133. pro, Sicut ros qui descendit super Hermon, et qui descendit super montem Sion. 52 Verbum subauditum, Transi Iardem ad terram, etc. Ios. 1. pro, ut pergas ad terram, etc. Postulaverunt a nobis verba cantici, Psal. 137. pro, ut cantaremus verba cantici, id est cantica. Matth. 4: Tunc assumit eum Sathan in civitatem sanctam, id est, assumit et transfert. Aliqui ponunt hanc regulam: Quod posito uno verbo, alterum proximae actionis ultro subintelligatur. Luc. 3: Dicebat

133. pro, Sicut ros qui descendit super Hermon, et qui descendit super montem Sion. 52 Verbum subauditum, Transi Iardem ad terram, etc. Ios. 1. pro, ut pergas ad terram, etc. Postulaverunt a nobis verba cantici, Psal. 137. pro, ut cantaremus verba cantici, id est cantica. Matth. 4: Tunc assumit eum Sathan in civitatem sanctam, id est, assumit et transfert. Aliqui ponunt hanc regulam: Quod posito uno verbo, alterum proximae actionis ultro subintelligatur. Luc. 3: Dicebat turbis exeuntibus ut baptizarentur ab ipso, i. exeuntibus a

Sum sine circumscriptione praedicati aut accidentis. Nondum erat spiritus, scilicet datus. Ubi erat David, Iohan, 7. scilicet natus et educatus. 59 Repetitur subiectum pro verbo Sum. Genes. 31, Filiae filiae meae, et filii filii mei, et oves oves meae: subaudi, sunt. 60 Verba, sicut et nomina, facile intelligibilia crebro omittuntur: ut, Filii hominum, usque quo gloria mea in ignominiam? scilicet vertetur: sic Philip. 3. 1: Quorum finis in exitium Deus venter, et gloria in ignominia eorum: scilicet est, ac peribit, aut vertetur.

Qui autem scandalizaverit unum ex his minimis in me credentibus, prodest ei, ut suspendatur mola asinaria ex collo eius, etc. id est, satius esset cuique homini alligata mola asinaria in mare praecipitari, quam scandalizare unum ex his minimis. Matth. 24, Caelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt: id est, Potius caelum et terra interibunt, quam mea dicta. Psal. 125, Circum Ierusalem sunt montes, et Dominus est in circuitu populi sui: i. non aliter quam urbs munita est undique asperitate montium, ita tuetur circumquaque populum suum Deus.

volo vel malo misericordiam quam sacrificium. Sic forte illud Ier. 7, Non praecepi de sacrificiis, sed audite vocem meam, et ero vobis in Deum. Sic et Isa. 1. negat se ab illis sacrificia et alios caeremoniales cultus postulare, sed cor: pro magis. 31 Caelum et terra transibunt, verba mea non transibunt, Matth. 24. pro, potius aut citius transibunt. Sic forte exponi posset illud: Cum facis prandium, noli vocare amicos et divites, sed voca pauperes, mutilos, claudos: pro, Potius ac libentius egentes quam divites invita. non enim simpliciter prohibet convivia amicorum.

ociose, non tamen sine incommodo: ut cum similitudinis particulae non similitudinem, sed ipsam rei veritatem notant. quod Iudaei dicunt caf vel sicut veritatis. Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint.

pro gloriam fortitudinis. Lux orta est iusto, et rectis corde laeticia, Psal. 97, pro, Lux laeticiae sata est iusto, sive rectis corde. Non possum (subaudi ferre) iniquitatem et coetum, Ies. 1, pro, iniquitatem coetus, vel potius coetum iniquum. Postquam combusserat rex volumen et verba, Ierem. 36, pro, volumen verborum, id est, in quo erant descripta verba. Sic forte est: Ut dem vobis finem et expectationem, Ier. 29. 29 Substantiva eadem repetita: coniunctione interposita: ut, Lapis et lapis, mensura et mensura, Proverb. 20, pro, Diversa pondera, et diversae

97, pro, Lux laeticiae sata est iusto, sive rectis corde. Non possum (subaudi ferre) iniquitatem et coetum, Ies. 1, pro, iniquitatem coetus, vel potius coetum iniquum. Postquam combusserat rex volumen et verba, Ierem. 36, pro, volumen verborum, id est, in quo erant descripta verba. Sic forte est: Ut dem vobis finem et expectationem, Ier. 29. 29 Substantiva eadem repetita: coniunctione interposita: ut, Lapis et lapis, mensura et mensura, Proverb. 20, pro, Diversa pondera, et diversae aut duplices mensurae. 30 Substantivis in nominativo, altero

pro adiectivo: Multitudo populi cecidit, 1 Sam. 1, pro, Multi populi corruerunt, vel etiam numerosus populus. Sit via eorum tenebrae et lubricitates, Psal. 35. Eduxit me e loco coeni, Psal. 40. pro coenoso. 34 Subauditum substantivum. Non audivit verba Iephthe, quae misit ad eum: subintellige per legatos, Iud. 11. Misit rex et congregavit, etc. subintellige nuncios, 2 Reg. 13. Sic etiam Adiectivum non semper suo substantivo tribuitur, ut Medium in penetralibus hostem, pro mediis in penetralibus. 35 Atque his modis

35 Atque his modis Hebraei non tantum ea nomina construunt, quae quasi possessoris personam exprimunt, sicut Latini faciunt, qui in genitivo possessorem ponunt: sed etiam ea ad quae quis aptus, inclinatus addictusve significatur: ut Exod. 4, Vir verborum, id est aptus ad verba seu sermones, eloquens. Et Gen. 9, Noah coepit esse vir terrae: id est, addictus fuit agriculturae. Exod. 15, Dominus est vir belli. Item Num. 32, Terra pecorum, et locus pecorum, id est, Locus vel

quod interdum idem valeat in sacris Literis quod adverbium demonstrantis, Ecce, disserui nuper in quodam libello, titulo Triginta demonstrationes. Nunc igitur hic suo loco pauca de hac vi pronominis adiiciam. Hebr. 9 capite manifestum est huius Hebraismi exemplum, ubi Apostolus recitat verba Mosis Exod. 24. proferentis sanguinem victimarium ac foederalem, quo aspergendo populum tum ille illud Testamentum sanxit, dicens: Ecce sanguis Testamenti quod mandavit Deus erga vos. Nam illud Ecce, vertit Apostolus τοῦτο ἐστὶ τὸ

pronomen τοῦτο, nunc eius naturam sequens, facere censendum est. 32 Omnino autem horum Mosis verborum verus hic est sensus: Ecce sanguis victimarum, quo iam in vos distributo, aut sparso, hoc foedus inter vos et Deum sancietur. Cum vero eadem verba recitentur etiam a Christo in sacra coena, non est dubium eandem esse eorum vim, cum sit prorsus similis materia: ita ut Dominus novum foedus sanciendo, videatur omnino ad illud foedus respexisse, et inde verba foederalia mutuatus esse. 33 Sic porro pronomen demonstrativum cum

in vos distributo, aut sparso, hoc foedus inter vos et Deum sancietur. Cum vero eadem verba recitentur etiam a Christo in sacra coena, non est dubium eandem esse eorum vim, cum sit prorsus similis materia: ita ut Dominus novum foedus sanciendo, videatur omnino ad illud foedus respexisse, et inde verba foederalia mutuatus esse. 33 Sic porro pronomen demonstrativum cum ipso sanguine etiam in Matthaeo et Marco connectitur. Nam omnes vertunt τοῦτο ἐστι τὸ αἷμα, Hic est sanguis: ut manifeste pateat, demonstrativam particulam

Disrumpamus, et Rex cum Praedicabo, coniungenda sunt: aut complenda concisa oratio: Fremuerunt gentes dicentes, Nos disrumpamus. et: Qui rex ego sum, et praedicabo. 4 Cum Hebraei verbum sine subiecto ponunt, tum generaliter ad quoslibet extendunt rem eam, de qua agitur, et tunc commode verba activa in passiva resolvi possunt. Rom. 7, Ego venditus sum sub peccatum. 5 Hebraei igitur plurimum non variata sententia mutant personas, numeros, tempora, et modos. Levit. 25, Et cum vendideris venditionem proximo tuo, aut emeris a populari tuo. Gal. 4, Misit Deus spiritum

homines suas stultas opiniones recitare, non ut eas tueantur, sed potius ut errorem suum confiteantur ac damnent. 13 Persona secunda pro tertia: Edent pauperes, et saturabuntur, etc. Vivet cor vestrum in seculum, Psal. 22, pro, cor eorum. Non audiet verba mea, etc. et: Non audistis, Ier. 29, pro, non audierunt. 14 Persona secunda pro tertia plurali, Ut enarres in auribus filii tui, et filii filii tui. Exod. 10, pro, Ut enarrent filii Israel filiis et nepotibus suis. 15 Persona tertia pro prima: Erit

in aeternum iram suam, Mich. 7, pro, non retines. Lapis quem dedi coram Iehova, Zach. 3, pro, coram te: id est, cuius adventum revelavi tibi. Et in uxorem adolescentiae tuae non praevaricetur, Malach. 2, pro praevariceris. 17 Omnibus linguis, non tantum Hebraeae usitatum est, ut verba dativos praeter suos consuetos casus admittant, quibus significetur, aliquid in alicuius commodum, gratiam aut damnum, vel odium fieri: ut illud proverbiale: Non omnibus dormio. Gen. 12, Abi tibi de terra tua: et 23, Intercedite mihi apud Ephron filium Zohar. Exod. 18, Et abiit sibi ad

vobis. Zach. 9, Rex tuus veniet tibi iustus. Matt. 23, Testamini vobis, quod sitis filii propheticidarum, id est, contra vos, in vestrum exitium. 18 Non raro in sacris Literis voces rerum longius distantium connectuntur, efficiuntque et durum et obscurum sermonem. Hinc enim fit, ut verba et aliae voces, contra suam naturam cum aliis construantur, aut coniungantur. Quare ut sententia quasi expleatur, magisque perspicua reddatur, mediis aliquibus vocibus aut sensibus supplenda, et veluti sarcienda est: ut Proverb. 10, Labia norunt scientiam, pro, secundum perceptam scientiam

illud foedus novum inter Deum ac homines. Nam idem valet illud In, quod Per, seu causam efficientem, aut instrumentalem. Verum de hoc genere Hebraismi plenius dicetur infra, sub titulo, Quod interdum tractentur duo ut unum, et contra. 20 Duo aut plura diversae constructionis verba coniungere solet. 2 Ioan. Qui transgreditur nec manet in doctrina Christi. Prius requireret post se accusativum, posterius non item. 21 Verbum activum non raro sine sequenti casu ponitur. Matth. 2, Tunc Herodes mittens, interfecit omnes pueros: omittitur casus indicans missos:

indicans missos: quos tamen facile est intelligere fuisse satellites aut carnifices. Sic Psal. 57, Mittet e caelo, et liberabit me, scilicet angelos, aut auxilium mittet. 22 Variae in omnibus linguis figurae accidunt, dum non raro constructio magis ad sensum, quam ad verba respicit. Cuiusmodi Hebraismorum aliquos tantum hic notabo. 23 Saepe igitur verbis figuratis talem constructionem, sensum ac sententias adiungunt, ac si esset ibi ipsa propria. Zach. 9, Castrametabor circa domum meam ab exercitu transeunte: id est, Tuebor aut defendam domum meam

respectu adiunctae, aut etiam subintellectae alicuius vocis. Rom. 15, Charitas Dei effusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum datum nobis: id est, Spiritus sanctus est effusus in corda nostra, qui et testatur de charitate Dei erga nos, et ob eam est nobis datus. 33 Hebraei verba et participia verbis ita iungunt, sicut adverbia iungi solent, vel potius verba pro adverbiis ponunt. Gen. 8. Et addidit mittere columbam, i. iterum misit. Ibidem: Et non addidit columba reverti, i. Non est amplius reversa. Ibidem: Non addam maledicere terrae, non addam percutere terram.

Dei effusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum datum nobis: id est, Spiritus sanctus est effusus in corda nostra, qui et testatur de charitate Dei erga nos, et ob eam est nobis datus. 33 Hebraei verba et participia verbis ita iungunt, sicut adverbia iungi solent, vel potius verba pro adverbiis ponunt. Gen. 8. Et addidit mittere columbam, i. iterum misit. Ibidem: Et non addidit columba reverti, i. Non est amplius reversa. Ibidem: Non addam maledicere terrae, non addam percutere terram. Gen. 31. Abscondisti te ad fugiendum, pro, Clam aufugisti. Iob. 10, Et

iudicium: i. Verum iudicium: Veritas et misericordia: id est, constans. Item Psal. 16, Vocem meam, supplicationem meam. De quibus locutionibus in constructione Nominis diximus. 34 Varia verba deficiunt, ut in capite de Eclipsi dicetur: sed tamen plerunque verbum Sum substantivum creberrime deficit: plerunque autem in pronominibus et adverbiis negativis et affirmativis subintelligitur. Cuius exempla sunt innumera, tum in veteri, tum in novo Testamento. Est vero haec proprietas non

Cuius exempla sunt innumera, tum in veteri, tum in novo Testamento. Est vero haec proprietas non minus usitata Graecis quam Hebraeis, ut vel Graecismum vel Hebraismum vocare possis. 35 Saepissime per verbum Sum et participium, aut etiam nomen conveniens circumscribunt alia verba quaecunque. Matth. 19, Iuvenis ille erat, habens possessiones multas, pro, habebat aut possidebat. 2 Corinth. 5, Deus erat reconcilians mundum, id est, reconciliavit. Marc. 5, Erat Ioannes baptizans in deserto, pro, baptizabat. Est nihilominus haec periphrasis et Graecis ac Latinis

ferme affinitatis habere videri queant. Initio tamen quaedam proponam de multiplici variandi significata ratione: deque modo agnoscendi ubi sit tropus aut non: ac ubi voces proprie aus figurate intelligi debeant. PROLEGOMENA TROPORUM. Verba sunt notae rerum, et contra. Verba dicuntur pro subiecta materia intelligenda esse: et contra etiam verba dicuntur notae rerum. Omnino citra omnem controversiam mutuam sibi operam res et verba praebent, ut alterum ex altero tanto rectius intelligas: potissimum tamen res ex verbis iudicandae

queant. Initio tamen quaedam proponam de multiplici variandi significata ratione: deque modo agnoscendi ubi sit tropus aut non: ac ubi voces proprie aus figurate intelligi debeant. PROLEGOMENA TROPORUM. Verba sunt notae rerum, et contra. Verba dicuntur pro subiecta materia intelligenda esse: et contra etiam verba dicuntur notae rerum. Omnino citra omnem controversiam mutuam sibi operam res et verba praebent, ut alterum ex altero tanto rectius intelligas: potissimum tamen res ex verbis iudicandae sunt. nam ad hoc ipsum sermo

ratione: deque modo agnoscendi ubi sit tropus aut non: ac ubi voces proprie aus figurate intelligi debeant. PROLEGOMENA TROPORUM. Verba sunt notae rerum, et contra. Verba dicuntur pro subiecta materia intelligenda esse: et contra etiam verba dicuntur notae rerum. Omnino citra omnem controversiam mutuam sibi operam res et verba praebent, ut alterum ex altero tanto rectius intelligas: potissimum tamen res ex verbis iudicandae sunt. nam ad hoc ipsum sermo institutus est et habetur, ut tum occulta alienae mentis alii patefaciat, tum

figurate intelligi debeant. PROLEGOMENA TROPORUM. Verba sunt notae rerum, et contra. Verba dicuntur pro subiecta materia intelligenda esse: et contra etiam verba dicuntur notae rerum. Omnino citra omnem controversiam mutuam sibi operam res et verba praebent, ut alterum ex altero tanto rectius intelligas: potissimum tamen res ex verbis iudicandae sunt. nam ad hoc ipsum sermo institutus est et habetur, ut tum occulta alienae mentis alii patefaciat, tum etiam. externas res depingat, et auditorem in ipsarum noticiam perducat.

ac verissime cognoscenda est, coniunctae eius noticiae proprietates cohaerentes expendendae, quae sese invicem mirifice illustrant. de qua re alibi dictum est. Videndum autem iterum atque iterum est, ne quis sibi in sacris Literis fingat res, quales ei libet, et postea violenter verba ad suum sensum torqueat: sicut semper haeretici, et etiam omnes male eas intelligentes fecerunt, clamitantes, verba ad res, non contra inflectenda esse. Hoc sane modo etiam Papistae sibi finxerunt iustitiam fidei, gratiam et fidem iustificantem esse meras qualitates: postea vim Paulino textui

mirifice illustrant. de qua re alibi dictum est. Videndum autem iterum atque iterum est, ne quis sibi in sacris Literis fingat res, quales ei libet, et postea violenter verba ad suum sensum torqueat: sicut semper haeretici, et etiam omnes male eas intelligentes fecerunt, clamitantes, verba ad res, non contra inflectenda esse. Hoc sane modo etiam Papistae sibi finxerunt iustitiam fidei, gratiam et fidem iustificantem esse meras qualitates: postea vim Paulino textui intulerunt, ut in Praefatione dictum est. Quia vero nihilominus sermo ac singula etiam verba,

clamitantes, verba ad res, non contra inflectenda esse. Hoc sane modo etiam Papistae sibi finxerunt iustitiam fidei, gratiam et fidem iustificantem esse meras qualitates: postea vim Paulino textui intulerunt, ut in Praefatione dictum est. Quia vero nihilominus sermo ac singula etiam verba, praesertim figurate accepta, sunt ex natura rei ac materiae, de qua agitur, iudicanda: videndum est, ut rerum naturam veluti divina quaedam vestigia observemus, quo per eam ad sermonis figurati intelligentiam perveniamus. Vicina huic materiae videri queat controversia de verbis

veluti divina quaedam vestigia observemus, quo per eam ad sermonis figurati intelligentiam perveniamus. Vicina huic materiae videri queat controversia de verbis ac sensu: de qua forte postea suo loco plenius agetur. Solet vero illud praecipue in ea disceptatione praecipi, ut non tam verba quam mentem auditoris attendamus. Quod quidem rectissime dicitur, si quis alia ratione eius mentem percipere potest: nam alio qui unde ea rectius, quam ex eius propriis verbis, quibus eam ipsem et

alias dicimus aliquem edere caseum, qui iam ipso opere et actu edit, alias qui solet aut potest edere eum. Dicimus aliquem non bibere vinum, eo sensu, quod iam non bibat: alias quod omnino bibere nequeat, neque soleat. Notant hanc Regulam etiam Pontificiae decretales, lib. 3. hisce verbis: Multa verba secundum communem usum loquendi non ad actum, sed ad aptitudinem referuntur. De qua re alibi prolixius actum est. 6 Alias secundum rei veritatem, idque exactam. Ioan. 8, Si ego de meipso testificor, testimonium meum est verum, id est fide dignum. Talia sunt pleraque Scripturae

vos aut sapientes in Christo: nos infirmi, vos autem validi: vos gloriosi, nos ignominiosi. Quod si etiam sermone imperitus sum, et non cognitione: 2 Cor. 11, id est, Fac sane me imperitum esse eloquentiae, ac non solidae sinceraeque Theologiae. 15 Alias per allusionem ad aliena verba: Ioan. 6, Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quem ille misit. Fidem vocat opus, alludendo ad eorum verba: Quid faciemus, ut operemur opus Dei? Tale est illud Terentianum: Cur te ergo in hisce ego conspicor regionibus? T. Vobis fretus. P. Scis quam fretus. ubi illud Fretus posterius

sermone imperitus sum, et non cognitione: 2 Cor. 11, id est, Fac sane me imperitum esse eloquentiae, ac non solidae sinceraeque Theologiae. 15 Alias per allusionem ad aliena verba: Ioan. 6, Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quem ille misit. Fidem vocat opus, alludendo ad eorum verba: Quid faciemus, ut operemur opus Dei? Tale est illud Terentianum: Cur te ergo in hisce ego conspicor regionibus? T. Vobis fretus. P. Scis quam fretus. ubi illud Fretus posterius ponitur tantum allusione quadam ad responsum militis. 16 Alias secundum rei naturam. Sic aliqua

facile confunduntur, pro se invicem ponuntur, aut etiam utramque significant. Sic meretrix, et scortum et cicatricem significare solet: quia ipsae artes aut functiones nimis crebro coniunguntur. Sic meridies et aestus, medium ac cor pro se invicem ponuntur. 33 Aliquando tum nomina, tum verba rerum actionumve tantum initiis earum, aut etiam ipsum initium alicuius operis, actionumve praecedentibus, ut est ius seu convenientia, voluntas et potestas ipsarum, tribuuntur, veluti per quandam anticipationem: ut, initio creavit Deus caelum et terram, id est, rudes eorum massas aut

ערב ereb, commixtio aut confusio vocatur vespertinum tempus, quia res quasi commisceat aut confundat: non quidem per se, sed tantum nostris oculis, ne eas discernere queamus. De quo Hebraismo propria Regula prolixius agetur, sicut et de contrario, quod interdum verba noticiae aut sermonis pro ipsa existentia rerum ponuntur: ut 1 Cor. 5, Talis scortatio inter vos auditur, quae nec inter Ethnicos quidem nominatur. Audiri et nominari ibi rem quampiam, pro existere ponitur. Verum de hoc, coniunctis Hebraismis alibi.

praesentia aut exhibitio in coena Domini esse inutilis: aliis denique videtur, id ad illud foedus necessario requiri, quia ea exhibitione et participatione sanguinis ac corporis sanciatur, sitque id certissimum pignus spiritualium Christi beneficiorum. Quare illa verior regula est, Verba sacrarum Literarum proprie accipienda esse, nisi loci sensus in aliquem articulum fidei aut charitatis praeceptum propalam incurrat, et simul alio multo evidentiore, illustrioreque oraculo eiusdem figuratus sermo detegatur probeturque. Sic hoc tempore flagitatur ab iis, qui asserunt verba

est, Verba sacrarum Literarum proprie accipienda esse, nisi loci sensus in aliquem articulum fidei aut charitatis praeceptum propalam incurrat, et simul alio multo evidentiore, illustrioreque oraculo eiusdem figuratus sermo detegatur probeturque. Sic hoc tempore flagitatur ab iis, qui asserunt verba Testamenti Domini tropice accipienda esse, ut id alio multo evidentiore loco Scripturae demonstrent. Solet et illa Regula adferri ad diiudicationem huius dubii, quod Spiritus sanctus plerunque ea, quae semel figurate dixit, mox vel ibi, vel alibi soleat proprio sermone illustrare:

eius loci clarissime in aliquem articulum fidei impingat, Quod quidem est etiam omnium linguarum ac sermonum principium. Ius ait: Non aliter a propria significatione recedi oportet, quam si manifestissimum sit, aliud testatorem sensisse. 1. Non aliter. ff. de leg. iii Item: Verba statutorum sunt proprie intelligenda. Scripturae alioqui interpretatio debet esse fidei analoga. Quinta: Quicunque vult aut ipse discedere, aut alium abducere a nativo sensu verborum Scripturae, ille tenetur evidentissimis demonstrationibus aliorum oraculorum aut dictorum Dei eum

propriae sequi cogitur. Crebro sic novum Testamentum Hebraismos veteris indicat. ALLUSIO. ¶ Referatur sane et ALLUSIO ad Schemata, quae aliquando vicina est Mimesi. Est autem, cum ad alienum dictum aut scriptum ita respicimus, ut etiam verba aliqua inde mutuemur, aut nostris verbis ea attingamus. Varie omnino hoc fieri solet. Paulus Rom. 10, versu 6, descripturus iustitiam fidei, mutuatur verba Moysis, aut alludit ad ea, quibus ille promptam, exhibitam et paratam omnibus veram religionem esse testatur. Aliqui putant, eum illa

sane et ALLUSIO ad Schemata, quae aliquando vicina est Mimesi. Est autem, cum ad alienum dictum aut scriptum ita respicimus, ut etiam verba aliqua inde mutuemur, aut nostris verbis ea attingamus. Varie omnino hoc fieri solet. Paulus Rom. 10, versu 6, descripturus iustitiam fidei, mutuatur verba Moysis, aut alludit ad ea, quibus ille promptam, exhibitam et paratam omnibus veram religionem esse testatur. Aliqui putant, eum illa citare: eoque sese et Moysen et Paulum misere excarnificant, dum eos concordare conantur. Sic per allusionem vocat Christus Iohan. 16, fidem,

alludit ad ea, quibus ille promptam, exhibitam et paratam omnibus veram religionem esse testatur. Aliqui putant, eum illa citare: eoque sese et Moysen et Paulum misere excarnificant, dum eos concordare conantur. Sic per allusionem vocat Christus Iohan. 16, fidem, opus: respiciendo ad verba Iudaeorum, Quid facientes operabimur opus Dei? Estque quasi tecta quaedam antithesis, dum Iudaei volunt multa bona opera Deo praestare, eumque veluti demereri ac obligare sibi: Christus contra iubet eos gratuita Dei beneficia aut panem caelestem per fidem precario mendicare. Sic

opus Dei? Estque quasi tecta quaedam antithesis, dum Iudaei volunt multa bona opera Deo praestare, eumque veluti demereri ac obligare sibi: Christus contra iubet eos gratuita Dei beneficia aut panem caelestem per fidem precario mendicare. Sic allusione quadam ad praesentem actionem et verba dicit Christus Matth: 26, Non bibam amplius de fructu vitis, donec illum bibam novum in regno caelorum, id est, donec fruar caelesti gloria: id est simpliciter, Non bibam amplius corporalem potum, sed fruar spirituali caelestique felicitate: id est, sicut Lutherus exponit, Hic potus erit

spirituali caelestique felicitate: id est, sicut Lutherus exponit, Hic potus erit ultimum valete huius temporariae vitae. Sic allusione quadam ad illam ultimam coenam dicit ibi Dominus Apostolis, Dispono vobis, ut bibatis et edatis in regno patris mei. Sic forte alludit Christus ad verba et cogitationes Pharisaeorum, dicentium Luc. 5, Quis potest remittere peccata? cum subdit, Utrum est facilius dicere, Remissa sunt tibi peccata, an, Surge et ambula? quasi diceret: Disputatis de possibili ac impossibili, et quod sit impossibile homini remittere peccata. Scio autem vos non

vocando) quod etiam vocabulo intemperantiae indicat, et quod mox eandem similitudinem aut Metaphoram clarius proponit, conferendo eos cum sepulchris dealbatis: sed vocabula alludunt tantum ad id, unde sumpta est occasio dicendi, nempe ad externam lotionem poculorum: ut Lucas videtur clarius haec verba exponere cap. 11. Sic Matth. 5, occasione interpretatiuncularum Pharisaicarum, Qui occiderit hominem, erit reus iudicio: abutitur, illis vocabulis, dicendo: Peccans sic, erit reus iudicio: peccans sic, erit reus consessui: peccans aut sic, erit reus gehennae: cum ille non

non solum qui opere externo cedem peregerit, sed etiam temere irascens: quique adiecerit insuper maiora aut minora maledicta, capitaliter peccavit. Omnes isti sunt rei aeterni exitii. Sic eodem cap. Qui unum ex hisce minimis praeceptis violaverit: videtur alludere ad Pharisaeorum verba aut cogitationes, qui aliqua Decalogi praecepta pro leviculis habuerunt: non quod ipse sic de eis senserit. Sic idem vocabulum longius trahit, Erit minimus: quasi dicat, Vestri Rabini habent ista pro parvulis, at videant, ne ipsi fiant in regno caelorum vere parvuli, vel potius plane nihil.

aliquo loco in ea felicitate vitae futurae. Nam omnes salvati non possunt esse simul maximi. VOCABULA A RE PRAESENTI. Posses hunc Hebraismum et sic non minus commode exponere, quod interdum Scriptura ex alia re ad aliam progrediens, multa verba ex illa priori transumat in sequentem, quasi durius aut etiam violentius eis abutendo. Cuius moris praeter praecedentia est illud Iohan. 6 valde illustre exemplum. Ubi quoniam initio miraculose panibus paverat multitudinem, ideo postea in toto capite utitur metaphorice

etiam est, ut illa aliena vocabula pro subiecta materia, non secundum suam naturam intelligamus, etiamsi nonnunquam iusto durius aut etiam violentius ad novas illas significationes pertrahantur. Huius etiam generis est, quod in similitudinibus, parabolis et collationibus aliquo aliqua verba ex praecedenti membro commode in sequens transferuntur: ut in parabola infidelis oeconomi in applicatione dicitur: Sic et vos facite vobis amicos de iniusto mammona, ut vos recipiant in aeterna tabernacula: cum nec Deus admittat eleemosynam de rapina, nec pauperum sit recipere quenquam in

vos facite vobis amicos de iniusto mammona, ut vos recipiant in aeterna tabernacula: cum nec Deus admittat eleemosynam de rapina, nec pauperum sit recipere quenquam in caelestes mansiones, sed patris caelestis. Horum igitur utrunque violentius dicitur per quandam allusionem ad praecedentis membri verba, ut non sit necesse ad verbum nimium urgeri. Talia sunt innumera in sacris Literis. MIOSIS, cum grandiori rei tenuius vocabulum tribuitur: quae etiam Liptote est. Contraria est Auxesis, quam superat Hyperbole: de quibus omnibus supra dictum est. SCHEMA.

etc. Qui pecuniam suam non dat ad usuram, etc. Qui facit haec, non movebitur in aeternum. In hoc exemplo, Non movebitur in aeternum: respondet omnibus praecedentibus membris. Contraria figura est HYPOZEUXIS, cum singulis membris, aut etiam nominativis sua vel verba vel membra correspondent, aut subiunguntur. Psal. 144, Virtutem terribiliorum tuorum dicent, et ego quoque magnitudinem tuam narrabo. Memoriam excellentis bonitatis tuae effabuntur, et iustitiam tuam praedicabunt. Sic 1. Cor. 13. Sive prophetiae evacuabuntur, sive linguae

sed prohibitus sum usque adhuc: ut fructum aliquem haberem inter vos quoque, sicut et inter reliquas gentes. ANACOLUTHON et Anantapodoton etiam inter figuras constructionis merito referri possent: sed dixi de eis in Tractatu de ordine sententiarum. HYSTEROLOGIA est, cum verba praeponenda postponuntur. HYSTERONPROTERON, cum res sensusve praeponendi posteriore loco collocantur. de quarum utraque figura in capite de Perturbatione vocum actum est. HYPALLAGE est, quando res permutantur, dum aliis coniunguntur, quam quibus iungi debent. Virgil.

scripserit, non Apostolum, sed discipulum fuisse. Nam, ut dixi, totus ille locus, et alia plura eius epist. ita per istam figuram sonat, ac si ille doctor non ex cathedra auditores in subselliis sedentes allo queretur: sed ipse quoque unus ex discipulis, et quidem male se gerentibus, esset. Verba eius loci sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis, quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantam

in Sacris literis propositae. Sic cum Psalmo 45 Christus per sponsum, et etiam regem bellatorem exprimitur. Sic Psal. 37, pulcherrima imagine aut hypotyposi dicit, Vidi impium vigentem et virentem instar lauri, et transivi, et ecce non erat. MIMESIS, cum aliena verba loquendo nonnihil exprimimus, non ex professo omnia narrando: ut Isa. 14, Ascendam super excelsa nubium, et similis ero altissimo. ubi Propheta exprimit superbissimas iactationes regis Assyriorum. Sic Psal. 2 et 24, verba impiorum, Meschiam oppugnantium recitantur: tametsi

et ecce non erat. MIMESIS, cum aliena verba loquendo nonnihil exprimimus, non ex professo omnia narrando: ut Isa. 14, Ascendam super excelsa nubium, et similis ero altissimo. ubi Propheta exprimit superbissimas iactationes regis Assyriorum. Sic Psal. 2 et 24, verba impiorum, Meschiam oppugnantium recitantur: tametsi potius ipsi loqui inducantur. Disrumpamus. et, Quis est iste rex gloriae? Sic Psalmo 12, Labia nostra a nobis sunt: quis erit noster Dominus? Sic Psal. 3, Multi dicunt animae meae, non est ipsi salus in Deo eius. Col. 2,

tantum allusiones ad aliena dicta, quas animadvertere plurimum facit ad intelligendum verum Scripturae sensum: ut cum Iudaei Ioan. 7 dicunt, Novimus unde hic sit. Christus respondens ait, Et me nostis, et unde sim nostis. quod quidem ille magis tantum per Mimesin quandam aut allusionem ad eorum verba dicit, quam quod ipse sua sponte, suisve verbis asserat, eos vere nosse unde sit. Quod si quis ea accipiat pro simplici assertione, sudabit multum in exponendo eo loco. Dixi Hypotyposin posse videri esse genus quoddam multarum figurarum, et simul eius species recensui et exposui:

dicitur eos curare, θεραπεύειν, morbos, pro sanare penitus aut perfecte. Sic ira pro poena saepissime legitur: sicut et iudicium pro castigatione: odi pro negligo, et contra amo pro benefacio. quae exempla cum similibus mox prolixius exponam. Sic et verba noticiae plerunque pro sequentibus animi motibus, aliquando etiam pro externis actionibus ponuntur: ut copiosius in prima parte libelli De fide, ostendi, et mox prolixius ostendam. Mar. 5 dicitur, neminem potuisse illum obsessum vincire catenis: quod non est intelligendum de prima

ostendam. Mar. 5 dicitur, neminem potuisse illum obsessum vincire catenis: quod non est intelligendum de prima colligatione, sed de finali detentione. Colligabant enim quidem eum, sed frustra, tandem tum pente eo catenas. Ponitur ergo initium actionis, pro pleno ac optato eius eventu. Sic verba conatus pro eventu, Pilatus et Iudaei convenerunt, ut facerent, quae Deus praefinivisset, Act. 4. Sunt et alia innumera verba, quae per Metonymiam, Metalepsin, aut alium quempiam similem tropum, partim non tantum suam nativam significationem aut rem, sed et consequentes actiones

de finali detentione. Colligabant enim quidem eum, sed frustra, tandem tum pente eo catenas. Ponitur ergo initium actionis, pro pleno ac optato eius eventu. Sic verba conatus pro eventu, Pilatus et Iudaei convenerunt, ut facerent, quae Deus praefinivisset, Act. 4. Sunt et alia innumera verba, quae per Metonymiam, Metalepsin, aut alium quempiam similem tropum, partim non tantum suam nativam significationem aut rem, sed et consequentes actiones aut passiones notant: partim vero tantum sequentem aliquam actionem aut passionem. Sic Psalmo primo, abire, stare, sedere, etiam

suam quoque significationem retinet, ut Psal. 27, dicit David: Sacrificabo in tabernaculo eius sacrificia iubilationis: sed intelligit simul praecedentia, nempe restituar in regnum, adibo tabernaculum Domini, et sic demum sacrificabo Domino sacrificia. Aliquando igitur huiusmodi verba suam simul et praecedentem significationem aut rem indicant: aliquando autem tantum antecedentem. Sed huius Hebraismi supra sunt plura exempla proposita. Proponetur quoque proprium caput, quomodo consequens denotet suum antecedens, aut contra. Nomina substantiva aliquando non

disserui. Huc recte referri posset illa prophetica figura, quod sub uno Antichristi aut Babyloniae meretricis nomine aut persona, de tota illa Babylone aut abominationum confusionis desolatione disserit. Quod nunc quidem clarum est: utpote Dei beneficio revelatum, at olim ignotum. Verba quoque generalia aliquoties pro specialioribus ponuntur: ut Levit. 24, Locutus est Dominus, id est, praecepit. Sic in novo Testamento saepe dicere, pro praecipere accipitur: ut Matth. 4, Dic ut lapides isti panes fiant: Domine dic sorori meae, ut me adiuvet. Rom. 12, Dico enim per

quadam oratione se confodisse quinque cives, pro, curasse interfici seditiosos ac coniuratos Catilinae. Pervsitatum est Hebraeis, causam pro effectu, et effectum pro causa ponere, qui sermonis tropus ad Metonymiam referri solet. Huius species aliquot recensebimus. Nomina ac verba cognitionis aut notitiae persaepe Hebraeis non solum otiosam noticiam significant, sed etiam effectus cognitionem sequentes, alias plures, alias pauciores, ut sunt etiam affectus ac motus animi, complectuntur. Psal. 1, Novit Dominus viam iustorum, id est, amat, tuetur. 2 Tim.

sed etiam affectus consequentes, quos pii doctores hoc tempore uno fiduciae nomine complectuntur, quos nos libro de voce et re Fidei prolixius et ex instituto explicavimus, totiusque huius vocis naturam plenissime edisseruimus, ut iam necesse non sit eadem illa hic repetere. Sic et verba sensuum non tantum noticiam, sed etiam sequentes motus significant. Sic Videre significat non solum oculis obiecta intueri, sed etiam voluptatem aut dolorem, quae plerunque sensum comitantur, percipere: mox enim viso laeto obiecto gaudemus, et contrario tristamur. Psal. 106, Ut

percipere nostram precationem, inclinare aures ad nostram precationem: nam exaudire, est percipere et probare petitionem. Simili Hebraismo videtur et dictum, Gustare mortem, pro, mori, Matth. 16, Luc. 9. Ioan. 8. Item, Gustare coenam, pro, frui ea, Lucae 14. Similiter verba significantia Iudicare, quae multa ac varia sunt, non solum significationem propriam obtinent, sed etiam consequentes actiones complectuntur: ut Schaffet / non solum causam cognoscere, sed etiam condemnare aut absolvere, item exequi sententiam, nempe castigare, aut liberare et vindicare

Dei favore, ergo non ex merito eorum. Meritum enim seu debitum, et gratuitum inter se pugnant. Aut si omnino contendit aliquis servari homines proprio merito, ergo non gratuito Dei favore: nam alio qui meritum non vere esset meritum. Posset et hoc ad Metonymiam referri, quod saepe verba significant non ipsam tantum actionem nudam, ut proprie solent ac debent, sed quasi suis quibusdam causis et accidentibus convestitam: ut 1 Ioan. 3 et 5. Ioannes apostolus repetens inculcat, quod qui ex Deo natus est, non peccet, et contra qui peccat, non ex Deo sit, sed ex diabolo. Ubi non

libenter, cupide, et quasi quodam naturali instinctu: sicut ipse Ioannes dicit. Semem Dei manet in eo. Tale quid est, quod alibi monuimus, verbis Hebraeis nonnunquam addenda aut subintelligenda esse adverbia intendendi, aut similia. Hisce exemplis conveniret et illa Regula, quod verba Hebraeis saepe magis habitum quam actionem certo tempori alligatam denotent. Nihil ergo hoc dictum. Ioannis patrocinatur Pelagianis, Catharis, Anabaptistis, Libertinis, et Papistis. Sancti enim peccant, et non peccant. Non peccant sponte, ultro, data opera, sine intermissione, seu non ruunt

eos, qui vos, etc. id est, gratis miseris benefacite, non tantum potentibus, inescando eos et captando remunerationem. Matth. 10, Ne sumatis peram, aut baculum, aut pecuniam in via: id est, nolite vos onerare cura et solicitudine ac copiis rerum necessariarum. Contrarium, si verba spectes, mandatur Luc. 22. per quod ibi indicatur imminens periculum, et mox longior peregrinatio et varia necessitas periculaque. Copia enim subsidiorum, indicat magnitudinem difficultatum. Sic Matth. 7, Multi mihi dicent in illa die, Domine Domine: id est, blandientur mihi, et suam

Sed nihilominus voluit Apostolus eorum pravum iudicium de Meschia simul complecti: quasi diceret, Vos iudicando IESU esse patibulo quam Meschiae honore dignum, vosmet condemnastis. Addatur sane et haec Regula, licet in praecedentibus ferme iam comprehensa videri queat, quod videlicet verba denotantia motus voluntatis, aut certe quae cum externo opere simul voluntatem includunt, interdum pro solo externo opere ponantur. Prioris exemplum est, Amare, pro benefacere, Dilectio, pro beneficio, et contra Odisse: de quibus alibi dictum est. Sic et alii affectus pro externis operibus

plura: ut sunt causa et occasio aliquid agendi, ius, debitum, voluntas, votum, coactio, mos, permissio, facultas, potentia, eaque vel vicina vel remota, actus, habitus, conatus, actio, operatio, aut factum, scopus, et denique effectus seu ultimus exitus, quem etiam agnitio hominum sequitur. Quare verba ac nomina illas actiones significantia alias aliud horum denotant, ac veluti sursum ac deorsum vagantur alias ad fontes regrediendo; alias ad exitus, et non semper vel haec omnia simul, vel ipsam proprie actionem aut factum, ut alioqui usitate accipiuntur. Potest autem et hic tropus ad

et hic tropus ad Synecdochen referri, quoniam ea quasi mater quaedam Troporum habetur. Simile quid et Latini interdum habent, in permissivo et potentiali modo. Reperitur omnino et in aliis linguis haec sermonis consuetudo. Vicina huic, tametsi aliquanto angustior, regula est, quod verba, praesertim futuri temporis, crebro exponenda sint per volo, possum, permitto, soleo, debeo, et proprium infinitivum, quam aliquanto post subiiciemus. Posses sane utramque aliquatenus ad Synecdochen aut Metonymiam referre: videtur enim etiam hic causa pro effectu, aut contra usurpari. nunc

potentiae multa sunt et in communi sermone: ut cum alius ex alio quaerit, an bibis vinum, an edis caseum: id est, perfertne id tua natura et mos, potes ne bibere aut comedere talia? Hoc praeceptum etiam ipso iure Canonico habetur, 1. cap. maiores mensa. caeterum de Bapt. quod scilicet verba saepe intelligenda sunt secundum potentiam, non secundum actum. Sic accipiendum est illud Iohan. 1, Illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: id est, potest omnes illuminare, omnibus illuminationem acquisivit: non quod reipsa aut actu omnes illuminet. Huc aut superius ad

Proverb. 17, Occurrat tibi ursus orbatus catulis, et non stultus in stultitia sua: id est, illud potius optes fieri quam hoc. Laudet te alius, et non os tuum: id est, illud potius cupias ac velis fieri. Sic Latini dicunt, Vale: id est, cupio te valere, et vivat Arturius, Vivite felices. Ubi illa verba votum notant. Exempla facultatis, quae aliquantulum a praecedentibus differunt. Nam ibi potentiam ferme, ut physici, accipio. 1. Corinth. 2, Spiritualis diiudicat omnia, id est, potest diiudicare omnia feliciter, valet iudicio, ac diiudicat. hic vires aut facultatem denotat.

quasdam proprietates conferre, de quibus Linacer disserit exponens modum permissivum et etiam potentialem, quem saepe ostendit explicari per volo, audeo, debeo, ac possum, et similia, ac infinitivum sui verbi. De quibus vide ibi. Vicina admodum huic est et illa Regula, quod non raro verba completae actionis ponuntur pro solo eius initio aut inchoatione, quam plenius in capite de Synecdoche exposui. Sunt quoque varii gradus aut respectus praedictorum concurrentium, ita quod in unico gradu aut respectu verum est, in alio falsum. Gal. 1, Si hominibus placerem, servus Christi

queant, nihil verentes tautologiae reprehensionem. DE VERBIS, QUAE PER SUUM INFINITIVUM et SOLEO, POSSUM, VOLO, CONOR, AUT PERMITTO, EXPONENDA SUNT. Cum in omni actione sint causae et effectus, principium et finis, accidit saepe, ut verba actiones significantia retro ad causas retrahantur, ponanturque pro causis, principiis, et inchoatione actionis. Quare cum actionum causa sint, facultas, voluntas, ius, permissio, saepe fit, ut verba Hebraea, praesertim futuri temporis, sint exponenda per volo, possum, permitto, soleo, debeo,

Cum in omni actione sint causae et effectus, principium et finis, accidit saepe, ut verba actiones significantia retro ad causas retrahantur, ponanturque pro causis, principiis, et inchoatione actionis. Quare cum actionum causa sint, facultas, voluntas, ius, permissio, saepe fit, ut verba Hebraea, praesertim futuri temporis, sint exponenda per volo, possum, permitto, soleo, debeo, ac proprium infinitivum, ut propemodum cum potentiali modo convenire videantur. Exempla, ubi per soleo et infinitivum fit interpretatio. Gen. 29, Non fiet sic in locis nostris, ut

in imperativo, Tange montes, et fumigabunt: id est, qui ita tangere montes queat, ut protinus accendantur et fumigent. Aliqui dicunt poni in talibus locutionibus Dei actionem, pro eius potentia. Rom. 9, Potestati eius quis restitit: id est, quis tesistere queat? Sic et in iure Candicitur, quod verba saepe intelligi debent secundum potentiam, non secundum actum, De hoc Hebraismo dicitur aliquid etiam in verbo Possum. Exempla, ubi sensus per debeo et verbi infinitivum reddendus est. Levit. 4, saepius repetitur Thease, non debet fieri. Si feceris aliquid ex omnibus, quae non

servus Christi non essem: id est, si studerem inprimis hominibus placere, non possum simul et Christo servire. Nam nemo potest duobus dominis servire. 1. Cor. 10, Sicut ego per omnia omnibus placeo, id est, placere studeo. Citavimus in hac parte Regulae duo Pauli dicta, quae, quod ad verba attinet, pugnare interse videntur: quorum alterum est 1. Cor. 10, Quemadmodum ego per omnia omnibus placeo: alterum vero Gal. 1, Si hominibus placerem, servus Christi non essem. Est autem sensus posterioris dicti: Si placerem, id est, si inprimis et praecipue hominibus placere studerem,

ut Rom. 1, Dare in reprobum sensum. Gen. 20, Propterea non dedi te attingere eum. 1. Sam. 18, Non dedit eum reverti in domum patris sui: id est, non permisit. 3. Reg. 2, Non deduces canitiem eius in pace, in sepulchrum: id est, non permittes eum pacifice mori. ¶ Vicinum huic est, quod verba eius fere non tantum usitatam significationem, sed etiam quandam eius quasi qualitatem aut conditionem simul indicant: ut 1. Pet. 4, Reddent rationem iusto iudici: id est, volentes nolentes cogentur difficilem et tristem sibi rationem iniuste factorum reddere. Oseae 14, Iusti ambulabunt

eius quasi qualitatem aut conditionem simul indicant: ut 1. Pet. 4, Reddent rationem iusto iudici: id est, volentes nolentes cogentur difficilem et tristem sibi rationem iniuste factorum reddere. Oseae 14, Iusti ambulabunt per eas, pro, commode, expedite, ac citra offensam. Crebro verba et participia activa ac passiva omni tempore soluta habitum magis quam actionem aut passionem certo tempori alligatum significant. Atque haec Regula cum praecedenti aliquatenus convenit: ut Psal. 51, Tibi soli peccavi, et malum coram te feci: id est, tuo iudicio semper fui, sum

inquit Esaias: sicut Augustus in spongiam incubuit mea Tragoedia Aiax. Qui abnegaverit me coram hominibus, abnegabo et ego eum coram patre caelesti, id est, destituam, non iuvabo, non intercedam: tantum alludit ad praecedens Nego. Sic, Facite vobis amicos de iniquo mammona: allusio est ad verba Parabolae. Huc pertinent quae per allusionem, τὸ ἐν δύνασαι, si potes credere, alludens ad illud ipsius, Iuva si quid potes, etc. Sic aliquando sequentes voces trahuntur ad praecedentia, ut constructio Graeca. Verba ac

est ad verba Parabolae. Huc pertinent quae per allusionem, τὸ ἐν δύνασαι, si potes credere, alludens ad illud ipsius, Iuva si quid potes, etc. Sic aliquando sequentes voces trahuntur ad praecedentia, ut constructio Graeca. Verba ac voces aliquae ob praecedentia aut allusiones quasi violentius adhibentur, certe nativa earum significatio non observatur. Roman. decimoquarto, Alius iudicat diem praedie, alius iudicat omnem diem, id est, perinde censet aut habet. Posterius non proprie accipitur. Ibidem, Id iudicate

salutaveris: Peram et marsupium non habeas: Si te quis percusserit in sinistram maxillam, obverte et alteram: Si habueris duas vestes, alteram dato egenti: Capillus non cadet de capite eius: Ne loquaris cum eo a bono ad malum, id est, nihil mali, Gen. 24. et 31. et alia innumera: quorum non tam verba, quam sensus spectandus est. Huiusmodi igitur proverbialia dicta non debent ad verbum intelligi, sed ad sensum. Talia sunt et illa: Septem mulieres apprehendent virum unum: Septem mulieres coquent in furno uno: Convertentur flumina eius in picem, et pulvis eius in sulphur, eritque terra eius

quales sunt, stare, sedere, descendere, ascendere, ambulare: deindeque et affectus humanos, nempe iram, furorem, potentiam, admirationem, ignorantiam, oblivionem, et quae eius sunt generis, attribuere solet. 2 Sunt vero haec omnia Scripturis usitata, non quod sic se res habeat, uti verba sonant (est quippe Deus incorporeus, inconspicuus, et membrorum expers: ex quo etiam sequitur, nec stare, nec sedere, nec ambulare, nostro more eum posse: omnium vero minime obnoxius est ullis affectibus) sed quod per tales locutiones ex nostris rebus sum ptas, multo clarissime, quae sit Dei

possemus, nisi sacra Scriptura iis uteretur loquendi de Deo formulis, quae rebus humanis propinquae sunt. Itaque Spiritui sancto Scripturarum authori placet propter captus nostri imbecillitatem nostro more balbutire, et blandius, humiliusque, quam maiestati tantae convenit, nobiscum per signa et verba agere. 3 Ut autem quivis rectius iudicare, necnon apposite interpretari locutiones istiusmodi valeat: nos exempla nonnulla subiiciemus, quibus adiunctae erunt interpretationes: ac primo loco de corporis humani membris. 4 Generatim membra humana tales demonstrant a Deo

imaginem et membra avis: ita peraeque absurdum est, propter locutiones ante expositas suspicari, Deum humani corporis figura esse in dutum. 18 In hoc vero tropo Anthropathias seu translationis vocabulorum ab homine aut rebus ad Deum, observandum est, quod omnes voces, praesertim autem verba fiant multo significantiora, quam antea fuerunt, cum res humanas denotarunt. Quare etiam si antea sermonem aut noticiam significarunt, iam ad Deum translata rem ipsam vivasque ac praepotentes actiones indicant. Exemplo sit benedicere et maledicere Dei, quod non est amplius verbale, ut apud

congemit et comparturit piis. Haec de Metaphora: iam ad Allegoriam transeamus. ALLEGORIA. Allegoriam supra diximus esse continuatam Metaphoram. Verum in Theologia etiam aliquando ad Allegoriam traducuntur, quae primum recte ac utiliter ad literam, et ut verba sonant, accipiuntur et exponuntur. Quare etiam aliter solet definiri, nempe cum res, facta, aut sententiae praeter nativum intellectum, porro ad aliquam piam doctrinam fidei aut morum traducuntur. Sed et illa priore forma Allegoriarum seu longo ductu Metaphorarum plurimum utuntur. Matth. 3,

saepe rem ipsam, et contra simplex sermo similitudinem significat. Nam Similitudinis particulae saepe non similitudinem rei, sed rem ipsam significant: sicut Hebraei de suo caf veritatis disserunt. quare aut abundant, aut vim asserendi habent: ut Deut. 9, In illis autem Recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus: id est, illa ipsa omnia inerant. Iud. 13. Non fecisset nos audire Cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tan quam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat: omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Cor. 4,

ex praecedentibus et sequentibus suppleri potest, nempe iniustitia aut reatus, et contra meritum aut iustitia. Sic eodem capite in illis quinque versibus est antithesis et collatio, quae si plene intelligenda esset, prolixe evolvi posset suppletis ex altero quae in altero desunt. Verba Pauli sunt haec: Christus enim, cum adhuc nullis viribus essemus, suo tempore pro impiis mortuus est. Enimvero vix pro iusto quisquam moriatur: nam pro eo qui sit ipsi utilis, forsitan aliquis etiam mori sustineat. Commendat autem suam charitatem erga nos Deus, quod cum adhuc essemus

inde orientium. Ubi in fine postremi versiculi paucissimis verbis, nempe qui est typus futuri, subindicatur alterum membrum collationis, subindicatum posterius membrum collationis, quod repleri debet ex praecedente. Antitheses ac res oppositae non semper optime respondent, si verba spectes. Rom. 6, Servi estis, cui obeditis, aut peccati ad mortem, aut obedientiae ad iustitiam. Opponuntur inter se peccatum et obedientia, ac mors et iustitia: quae, si verborum sonum spectes, minus recte conferuntur, sin sensum, rectissime. Nam peccatum est iniustitia, obedientia est

Tametsi hoc videatur esse Hypallage. Sicut et illud Rom. 15, Ab Ierosolymis usque in Illyricum impleni Evangelium: id est, omnia implevi Evangelio. De huiusmodi transpositionibus vocum dicit Aristoteles in libro de Interpretatione, et utrunque ius Caesareum ac Pontificium, nomina et verba transposita idem significant. Cuius tamen rei est modus aliquis. Nam transpositio vocum non raro valde mutat sensum. Variae sunt omnino huiusmodi transpositiones, crebro in Hyperbata aut Σύγχυσιν, aliasque figuras excuntes. Quare non

corde: fecisti, ut carerent communi sensu, non intelligerent, quae alii norunt. Est quoque Hypallage quaedam constructionis. Ioh. 19, Qui vidit testatur: clarius esset, si diceres, Qui testatur, is hanc rem ipse coram vidit, spectavit, etc. Sic Ioan. 8, Qui ex Deo est, verba Dei audit: propterea vos non auditis, quia ex Deo non estis. Non est quaestio an audiant, sed an sint ex patre Deo aut diabolo, ideo in conclusione rectius fuisset dicere: Propterea vos nequaquam ex Deo estis, quia verbum eius non auditis. Sic illud Ioan. 9, Quis peccavit, hic aut parentes

et responsione soliti sint sermonem suum inchoare: verbum Respondeo, eis crebro pro inchoatione sermonis ponatur. Aliquando interrogationes talia quaerunt, quae accepta praebent commodiorem occasionem disserendi. Responsiones, si ad Romanum morem exigi debeant, saepe, quatenus ad verba, minus commode interrogatione redditae videntur, tametsi reb. commode. Ut Tu dixisti. 2, Sam. 9, Tune es Ziba? qui ait, servus tuus, etc. 2. Sam. 14. Ne caeles quaeso me verbum, de quo te

manibus comedunt? quia recte dixit Isaias de vobis hypocritis, etc. id est, quia non est peccatum illotis manibus comedere, sicut vos superstitiosuli putatis, qui totam pietatem in rebus externis collocatis, quod dudum Isaias prophetico spiritu in vobis reprehendit. Saepe verba, et praesertim futuri temporis, per interrogationem elata, non de actione vel passione, per ipsum verbum significata, quaerunt, sed de causa eius. Ezech. 33, Quare moriemini domus Israel? id est, quare vultis dare causam huic tanto malo, etc. 1 Sam. 19, Dimitte me, quare te

hominem venientem in hunc mundum, scilicet qui illuminantur: vel intellige de potentia aut iure, potest illuminare omnes homines venientes in hunc mundum. Omnia omnibus placeo. Haec priora exempla ideo observanda sunt, ut in sequentibus dictis contra Papistas non tantum sententiam, sed et verba habeamus. Matth. 16. Quicquid ligaveritis in teris, erit ligatum in caelis: et quicquid solveritis in terris, erit solutum in caelis. Item Ioan. 20, Quorumcunque remiseritis peccata, remittuntur eis: et quorumcunque retinueritis, retenta sunt: scilicet agendo secundum meam vobis datam

eius caecitas, cum alioqui et ille et parentes eius peccatores essent, quia homines erant, ut explicatur Rom. 5. et 1. Ioan. 1. Iam etiam de contraria Regula dicamus, ubi vocibus aliquibus quasi per Miosin positis significatio intendenda est, si veritas exprimi debet: saepe enim verba Hebraea, necesse est in maiori quadam emphasi accipi, quam alioqui usitate significant, perinde fere ac si particula Valde, vel aliquod aliud intendendi adverbium eis additum sit: posset forte ad Liptoten referri. Matth. 6, Nolite soliciti esse de crastino, id est, valde excruciari

aliquid eximium. 1. Cor. 1, Elegit ea quae non sunt, ut ea quae sunt, confundat: id est, ea quae non valde sunt, et ea quae valde sunt. Nolo vos ignorare, 1. Cor. [10,] pro, cupio hoc vos valde considerare. Aliqua praedictorum exemplorum etiam hac Regula complecti possemus, quod verba dehortandi aut deprecandi saepe completive accipienda sint. Exod. 13, Ne timeas, pro, ne patiaris te opprimi timore. Ne nos inducas in tentationem, pro, ne patiaris nos opprimi tentationibus: alioqui Deus vult pios tentari, idque eis utile est, tum exercitii ac Orationis causa, ne ociosi,

Non pepercit a morte animae eorum. Sic confirmare promissionem, pro, implere, Rom. 15, quod maius est. Exaudire, pro, facto ipso praestare. Scire me fecisti vias vitae, pro, re ipsa in vitam perduxisti. Sic accipi potest, quod interdum signum, forma, imago, similitudo pro re ipsa ponitur. Sic verba noticiae et affectuum pro opere ipso ponuntur. Verba tenuiora et quasi noticiae pro realissimis: ut Maiora hisce ostendet pater filio: id est, dabit facienda, aut per cum faciet, opereque ipso patrabit. Sic et Iohan. 8, Quod ego vidi apud patrem meum, id loquor: et vos quod

pro, implere, Rom. 15, quod maius est. Exaudire, pro, facto ipso praestare. Scire me fecisti vias vitae, pro, re ipsa in vitam perduxisti. Sic accipi potest, quod interdum signum, forma, imago, similitudo pro re ipsa ponitur. Sic verba noticiae et affectuum pro opere ipso ponuntur. Verba tenuiora et quasi noticiae pro realissimis: ut Maiora hisce ostendet pater filio: id est, dabit facienda, aut per cum faciet, opereque ipso patrabit. Sic et Iohan. 8, Quod ego vidi apud patrem meum, id loquor: et vos quod vidistis apud patrem vestrum, facitis. Ubi Videre in multo potentiore

illam doctrinam corrumpit, aut Domino IESU officium mediatoris adimit. Nomen eius erit Emanuel, Nomen eius erit IESUS: id est, erit verus servator. Sic Hebr. 11, Si recordati fuissent prioris patriae unde exierant: id est, si voluissent eo reverti. Sic nunc Synergistae conantur per illa tenuiora verba: Qui audit ac discit a patre, ille venit ad me: eludere illud significantissimum dictum: Nemo potest venire ad me, nisi pater traxerit eum: quasi illa tractio nihil aliud sit, quam externum audire ac discere. Verum Christus citans prophetam de interna regeneratione legisque inscriptione

etiam plures voces simul deficiunt. Ruth 1, Ne filiae meae, scilicet sitis mihi molestae. Sic Gen. 25, Si sic, quid ego? id est, Si sic accidere debebat, quid ego commodi hinc accipiam, aut quid ego stulta petii a Deo prolem? Talia sunt innumera exempla passim in Scriptura. Nec verba tantum aliquot desunt, sed interdum etiam integrae sententiae, alias una, alias plures. Gen. 3. Et nunc ne forte mittat manum suam, et accipiat de arbore vitae, et vivat in aeternum, et ablegavit eum Deus de paradiso: deest, ideo expellamus eum foras, etc. Sed in hoc exemplo

funibus tuis praeparabis in faciem eorum, Psal. 21. sub. sagittas. Euge euge vidit oculus noster, sub. quae optavimus videre. Et, Vidisti Iehova, ne taceas, Psal. 35. sub. iniurias, quibus me afficiunt. Emittunt per labium. Psal. 22. sub. subsannatoria verba. Secretum Iehovae timentibus ipsum, Psal. 25. sub. revelatur, vel revelari solet. Nisi credidissem me visurum bonitatem Iehovae, etc. Psal. 27. deest, defecissem, nisi credidissem, etc. Ne taceas a me, Psal. 28. pro, ne

una aut plures. Dico autem abundare, non quod ociosae plane aut inutiles sint: sed quod etiam sine illis nihilominus videretur necessarius sensus constitutus. Abundantes vero illae voces alias rem plenius exponunt, alias emphasin addunt, alias evidentiam faciunt. Abundanter saepe et verba et nomina quaedam ponuntur, cum tamen ea in aliis adiunctis inclusa sint, neque tamen carent sua emphasi et fructu: ut, Et aperuit os suum, et locutus est. Item: Voce mea clamabo ad Dominum. Item Gen. 13, Et levavit Loth oculos suos, et vidit planiciem circa Iordanem. Item aliquoties in

ut, Et aperuit os suum, et locutus est. Item: Voce mea clamabo ad Dominum. Item Gen. 13, Et levavit Loth oculos suos, et vidit planiciem circa Iordanem. Item aliquoties in Psalmis, Vocem precationis exaudivit. Exod. 15, Reduxit super eos aquas maris. Psal. 54. Auribus percipe verba oris mei. Item Gen. 23, In auribus alicuius loqui. Sic Ezech. 4, Auribus audire, oculis videre. Saepe tamen talia nomina sunt verbo adiuncto cognata: ut Ioel. 3. Senes vestri somnia somniabunt, et iuvenes visiones videbunt. Solent hoc genus aliqui Archaismum vocare: ut est, Dona dare,

denuo in vitam revocati sunt. Per mortuos igitur respice substantiam, non illud accidens. Deus non est mortuorum Deus: hic mortuus, totius substantiae hominis totalem abolitionem notat. nam si homines plane aboliti essent, Deo non indigerent, nec Deus eorum curam ageret. Act. 5, Praedicate omnia verba vitae huius. Pronomen (Huius) demonstrat eam vitam aut felicitatem, circa quam functio Petri et sermo Angeli tunc versabatur, non illam, quam communiter dicimus hanc vitam aut praesentem vitam. Angelus monstrat eo pronomine vitam et salutem sibi et Petro praesentem: id est, de qua ipsi tunc

homuncionem, cuius sermo alioquin ab omnibus cernitur et contemnitur. Deinde eiusmodi hominem, qui apud stultam plebeculam in magna authoritate est, eoque eius stulticia vel sermo damnum dat. Praeterea verba (Secundum stulticiam) prius notant verborum nimiam levitatem, acerbitatem, aut maledicentiam, quae gravem ac serium virum non decent. Posterius vero indicat sententiarum gravitatem, evidentiam, soliditatem et pietatem, qua liquido potenterque ille morosophus, aut stulte sapiens redarguatur,

coniungendum sit. Huius vero admonitionis de vigilanti iudicio, quae nam res aut voces, quibus et quatenus, in una sententia connectendae sint, ideo in hac lingua maior est usus, quod in brevitate et energia sacri sermonis, et in hac quasi violenta verborum compactione, saepe singula verba sententiam continent, ut valde vigilanter attendendum sit, quatenus tanta rerum copia et varietas inter sese ordinanda connectendaque sit, aut non. Sed de hac Regula aut Hebraismo alibi agetur prolixius. Cum varii sunt fines ac gradus unius actionis aut rei, primarii ac

sed in azymis sinceritatis et veritatis. Hic posset quis putare, duo diversa fermenta esse, vetus et malitiae ac nequitiae, cum sit unicum. Sic Rom. 3, Deus iustificat circumcisionem ex fide, et praeputium per fidem. Videntur duo diversa dici, cum unicum sit, Ex fide, et Per fidem iustificari. Verba igitur tantum diversa sunt; res vero unica. Sic 1. Cor. 5, Non commisceri, non comedere. Hoc saepe fit in mutata constructione, et repetito vocabulo, veluti epexegeseos gratia. Huc

tum praesens liberatio Ierosolymae, tum et verae Ecclesiae spiritualis atque adeo illa in ultima die futura praedicuntur. 3 Huc referti posset Regula de verbis motum significantibus, aut significationem duplicantibus, ob adiunctam aliquam vocem, praesertim praepositionem. Saepe enim verba motum non significantia, nanciscuntur eum ex praepositione adiuncta, et quasi duas significationes nanciscuntur, ita ut ad eorum plenam explicationem etiam aliud verbum intelligi aut addi sit necesse. Expergiscere ad me ob praeceptum quod praecepisti, Psalm. 7. Isa. 38, Tollant massam

Sententiar. lib. 3. dist. 18. Unde apparet vetustiorem esse: Posset huius generis latior quaedam regula in hunc modum fieri. Utuntur Hebraei crebro tali quodam tropo, ut (sicut Linacer in fine secundi loquitur) factum pro dicto ponant, seu vocibus realibus pro verbalibus abutantur. Nam verba quae alias esse aut fieri quippiam significant, saepe non essentiam aut actum, sed illius essentiae actusve alias indicationem, vel (ut sic dicam) notificationem, alias opinionem, alias cognitionem denotant. Iudico autem Metaphoram esse. Nam cum, teste Aristotele, cogitatio et sermo sint

de Tito veritas facta est: id est, agnita est esse verax. Et 1 Thessal. 1, Fides vestra exiit in omnem locum: id est, agnita est ubique. Sic Iliad. 3, Solvat poenam, quae maneat apud posteros: id est, sciatur, memoria teneatur. Est et contrarius huic Hebraismus satis usitatus, ut verba verbalia pro realibus ponantur, seu dictum pro facto. Ut cum dicimus Deum alicui benedicere aut maledicere, pro, benefacere et malefacere. Item; verbum Gaar, increpare, pro punire, Psal. 9. Item, Deus vocat ea quae non sunt, Rom. 4. id est, cum vult, statim ea effecta

¶ Ad hunc vel praecedentem Hebraismum referre possis, quod aliquando aliqua vituperantur aut laudantur non pro sua natura, sed vel ob abusum, vel ob hominum talem opinionem de re quapiam. Cuiusmodi Hebraismum Lutherus piae memoriae in re gravissima ostendit super Gal. 4. cuius haec verba sunt: Valde autem contumeliose de lege loquitur Paulus, cum eam vocat elementa (ut et supra initio cap. 4. ) deinde non simpliciter elementa, sed infirma et egena elementa. Annon est blasphemia, quod tam scelestas appellationes tribuat legi Dei? Lex in vero suo usu debet servire

scandali: et Paulus ait, se ac Evangelium esse multis exitio, ac odorem mortis: cum alibi dicatur causa et autor summae pacis ac quietis et tranquillitatis publicae. Tale quid videtur etiam esse, quod Christus Matth. 5 detersurus pravas glossas legis a Rabinis excogitatas, ipsa verba legis citat, vel uti reprehendens ea. Reprehendit autem ea non per se, sed quatenus perperam ab illis exponebantur. Ad hunc Hebraismum referri potest, quod cum Deus promiserit se habitaturum esse in arca, in suo tabernaculo et templo: Salomon tamen 1. Reg. 8, et Esa. 66, ac

vel subiti alicuius motus aut affectus gratia, vel ornatus, vel amplificationum, vel denique occurrentium obiectionum causa adiiciuntur. In eas ergo aliquando scriptor etiam longius extra illam naturalem genuinorum sensuum connexionem ac linean digreditur. Cumulantur saepe et verba diverso consilio, quibus nonnunquam valde illae principales sententiae earumque connexio turbatur et obscuratur, quod certe in Paulo admodum crebro accidit. Quare lectorem, qui diligenter sensum scriptoris cognoscere ac expendere velit, valde operaeprecium est, perinde omnia illa

declarant et illustrant. Huc referri possunt exempla duo, alterum ex Gal. 2, ubi non facile est divinare, quousque se extendat sermo Pauli ad Petrum habitus. Alterum ex Isa. 3, ubi itidem obscurum est, ubi sermo seditiosorum desinat. Sic Gen. 2, dubitare possis, an Deus aut Adamus dicat illa verba: Propterea deseret vir patrem ac matrem suam, et adhaerebit uxori suae. Sed Christus Matth. 19, id dictum tribuit creatori. Videntur igitur interdum propositiones quasi studio occultari: ut Rom. 1, molliter aut quasi latenter, aliudve agendo transit ab exordio ad

vox aut etiam sententia in fine repetatur: at ut per cohaerentes sensus progrediendo ad primum redeas, nec tamen aut sensum violes, aut ineptus putidusve sis: hoc vero factu perdifficile est, et Paulo (ut opinor) proprium. Consimilis longaque circuitio est etiam Coloss. 1. cuius verba asscribam. [2.] Gratias agimus Deo et patri Domini nostri Iesu Christi semper de vobis orantes, [4] audientes fidem vestram in Christo Iesu et dilectionem in omnes sanctos, [5] propter spem repositam vobis in caelis, [5] quam audivistis per sermonem veritatis Evangelii praesentis in

est fidus amicus: Tu quoque fac simile: sic ars deluditur arte. Simile prorsus est Marc. 6, Quicunque non receperint vos nec audierint: egressi inde excutite pulverem, etc. Qui simulat, deludatur a te vicissim simulatione benevolentiae. Est igitur Anacoluthon, cum vel verba, vel etiam sensus apte principio orationis non respondet. Aliquando enim sensus redditur prorsus diversa oratione aut verbis; ut non nisi ab attento lectore animadverti queat redditum esse membrum, quod

igitur in membro reddito: Hoc praestitit Deus hac ratione, nempe mittendo filium suum, vel potius adest quidem redditum membrum, sed aliis verbis expressum, quam quae tum perspicuitas, tum et praecedens oratio desiderasset. Nam illud quod erat legi impossibile, omnino requirebat correspondentia verba, Hoc Deus effecit aut praestitit, etc. Valde ergo varia Anantapodota reperiuntur in sacris Literis, quae tamen ab attento et intelligente lectore non difficulter subintelligi queunt. ut 1 Timoth. 1, Apostolus mox post salvationem dicit: Sicut te iussi manere Ephesi,

sequentia membra, sed tantum significare initium orationis, aut id quod primarium aut praecipuum dicimus. Verum observetur sane, quod supra monui, aliquos pro eodem habere Anacoluthon et Anantapodoton, ut utrunque sit, cum vel desunt ea, quae aut praecedere aut sequi deberent, vel verba vel sententiae, aut etiam non concinne sibi invicem, ut Grammaticae regulae postulant, correspondent. Aliquando studio quodam rhythmico non vere correspondentia membra adduntur. Quaeruntur enim saepe quaedam, quae diversis respondeant, magis linguae consuetudine quam rei

aliquo modo etiam ad ordinem Sententiarum referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς, Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam

2 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, non novi, sive extra corpus, non novi, Deus novit, raptum istum talem in tertium caelum. et, scio istum talem hominem, sive in corpore, sive extra corpus, non novi, Deus novit, quod raptus sit in paradisum, et audiverit verba, quae non licet homini loqui. Est et hoc observandum in sacris Literis, quod saepe, cum etiam integre aliquid dictum est, tamen si cohaerentia illorum praecedentium cum sequentibus animadverti non potest, sive quia sunt ob verborum et sensuum copiam turbatiora, sive quia est

repeti: ut Genes. 28, Vidit autem Esau quod benedixit Isaac Iacob, et misit eum in Mesopotamiam Syriae, ut inde duceret uxorem, et quod post benedictionem praecepit ei dicens, Non accipies uxorem de filiabus Canaan, et obedivit Iacob patri et matri suae, et ivit in Syriam. Repetit post multa verba, ut addat sequentia: Et vidit Esau, quod malae essent filiae Canaan in oculis Isaac patris sui, et abiit Esau ad Ismaelem, et accepit Mahelath filiam Ismaelis. Item Rom. 1, Propterea tradiditeos Deus in cupiditates cordium, etc. Repetit paulo post haec eadem, quo possit

principio annectere non possint. Coguntur igitur iterum novam orationis formam texere, quo illam nondum absolutam orationem vel totam repetant, vel certe perficiant, ita ut initium et ea quae in alia forma sermonis adduntur, simul coniuncta unam principalem orationem absolvant, etiamsi quod ad verba attinet, non satis recte illa duo frusta cohaerere possint. Rectissime autem ad Epanalepsin is quoque Hebraismus refertur, ut Ephes. secundo: Et vos existentes mortuos peccato: primo ponit tantum accusativum principalis propositionis, deinde tribus vers. attexit alia, quibus pro necessitate

ut sententiam absolvat, his verbis: Deus autem nos mortuos peccato convivificavit. Sic tertio capite dicturus se orare pro Ephesiorum et aliorum gentilium in vera pietate profectu, primum haec verba ponit: Huius rei gratia, Ego Paulus vinctus Iesu Christi pro vobis gentibus: deinde nondum addito verbo, quod affirmet se facere aut pati, statim digreditur ad occupationem obiectionis, cur ipse potissimum pro Ethnicis sit solicitus. Qua digressione finita, tandem revertitur ad propositam

repetat: illud tamen relictum in principio fragmentum, non est omnino ociosum: sed plurimum ad huius principalis secundo demum absolutae orationis intellectum facit. Atque hanc digressionem observare debemus, quia omnes versores ideo male hunc locum verterunt, quod non animadverterunt, quae verba connectenda sint, et ubi sit digressio. Galat. 2, Ab iis vero qui videbantur esse aliquid (digreditur) quales aliquando fuerint, nihil mea interest: personam hominis Deus non accipit. Refingit totam orationem: Mihi enim illi qui videbantur, nihil addiderunt. Sequitur et aliud exemplum

tanti conatus commendaturus. In Thucydidis sermone, solent literati haec sex potissimum celebrare, quod sit brevis verbis, et copiosus ac densus rebus, ita ut propemodum verborum numerum rerum copia consequatur: esse aiunt grandem et efficacem urgentemque, esse in eo valde emphatica verba, esse crebras sententias, esse asperam compositionem. Haec omnia sex rectissime etiam in maxima parte Sacrorum librorum notari possunt. Nam primum rebus sunt copiosissimi ac ditissimi, de qua eorum virtute in proprio Capite prolixius dictum est: ubi etiam ostendi, unde tanta rerum

Secundo, verborum frugalitas ac parsimonia summa in eis, ut in capite de Laconismo plenius ostendam. Tertio, grandem sermonem passim in Sacris occurrere prius ostendi, et postea docebo, praesertim in eo capite, ubi de efficaci sermone disseram. Quarto, verba habet etiam sacer sermo cum primis illustria, simul et emphaseos plenissima: quod in capite de Metaphoris, et etiam hoc ipso demonstravi. Quinto, de sacrarum Literarum (ut ita dicam) sententiositate, aut copia sententiarum, supra prolixius dixi. Sexto, asperior

in Scripturis sanctis magis minusve profecit: non dico in eis multum legendis, memoriaeque mandandis, sed bene intelligendis, et diligenter earum sensibus indagandis. Sunt enim qui eas legunt, et negligunt: legunt ut teneant, negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui verba earum minus tenent, et cor earum sui cordis oculis vident. Sed utrisque ille melior, qui et cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet dicere, etiam quod non potest, eloquenter verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem

negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui verba earum minus tenent, et cor earum sui cordis oculis vident. Sed utrisque ille melior, qui et cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet dicere, etiam quod non potest, eloquenter verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis: et qui propriis verbis minor erat, magnorum testimonio quodammodo crescat. probando enim delectat, qui minus potest

usi sunt, per alteram quandam eloquentiam suam, ut nec eis deesset, nec emineret in eis: quia nec improbari ab illis, nec ostentari oportebat: quorum alterum fieret, si vitaretur: alterum putari posset, si facile agnosceretur. Et in quibus forte locis agnoscitur a doctis, tales res dicuntur, ut verba quibus dicuntur non a dicente adhibita, sed ipsis rebus velut sponte subiuncta videantur, quasi sapientiam de domo sua, id est, pectore sapientis procedere intelliges, et tanquam inseparabilem famulam etiam non vocatam sequi eloquentiam. Quis enim non videat, quid voluerit dicere, et quam

eloquentiae praecepta Apostolum secutum fuisse contendat, nonne a Christianis doctis indoctisque ridebitur? Et tamen agnoscitur hic figura, quae κλίμαξ, climax Graece, Latine vero a quibusdam est appellata Gradatio, quoniam scalam dicere noluerunt, cum verba vel sensa connectuntur alterum ex altero: sicut hîc, ex tribulatione patientiam, ex patientia probationem, exprobatione spem connexam videmus. Agnoscitur et aliud decus, quoniam post aliqua

in Emath magnam, et descendite in Geth Palaestinorum, et ad optima quaeque regna horum, si latior terminus eorum termino vestro est. Simul etiam cum ista dicuntur, locorum nominibus tanquam luminibus ornatur eloquium, quae sunt Sion, Salvaria, Calamne, Emath magna, et Geth Palaestinorum. Deinde verba quae his adiunguntur locis, decentissime variantur: Opulenti estis, confidite, transite, ite, descendite. Consequenter denunciat futura sub iniquo rege propinquare captivitas, eum adiungitur, Qui separati estis in diem malum, et appropinquatis solio iniquitatis. Tunc subiiciuntur merita

ornatibus acceptum est, quam violentis animi affectibus. Nam capit etiam illa ornamenta pene omnia: sed ea si non habuerit, non requirit. Fertur quippe impetu suo, et elocutionis pulchritudinem, si occurrerit, vi rerum rapit, non cura decoris assumit. Satis enim est ei propter quod agitur, ut verba congruentia non oris eligantur industria, sed pectoris sequantur ardorem. Nam si aurato gemmatoque ferro vir fortis armetur intentissimus pugnae, agit quidem illis armis quod agit, non quia speciosa, sed quia arma sunt: idem ipse est tamen, et valet plurimum, etiam cum rimanti telum ira

Bonum est autem in bono aemulari semper, et non solum cum praesens sum apud vos. Filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis. Vellem autem nunc adesse apud vos, et mutare vocem meam, quia confundor in vobis. Numquid hîc aut contraria contrariis verba sunt reddita, aut aliqua gradatione sibi subnexa sunt, aut caesa et membra circuitusve sonuerunt? Et tamen non ideo tepuit grandis affectus, quod eloquium fervere sentimus: sed Apostolica ista sic clara sunt, ut et profunda sint: atque ita conscripta, memoriaeque mandata, ut non solum lectore

Lycurgus ait: Simplex est iusta causa. Haec igitur est praecipua simplicitas sacrarum Literarum: cui et illa adiungi potest, quod saepe se mirabiliter attemperat ad quorumvis etiam rudium captum: quo pertinent illae tam blandae compellationes ac invitationes, illa tam perspicua ac prorsus communia verba Metaphorae, a communibus obviisque rebus sumptae, illae tam communes et obviae similitudines, de bove, de asello, de cyconia et hirundine agnoscente suum herum et suum tempus, homine autem non agnoscente: de lupo, leone, ove, agno, cane, gallina: et illae Christi parabolae, quod Evangelium

rerum, personarum, temporum locorumque descriptiones, causarum item discussiones elaboratas, et alia his similia historiae ornamenta in profanis historiis sparsim magno cum splendore adhibita, nihil moratur Matthaeus: ita in verborum compositione phaleras et exornationes Rhetoricas, picturata verba et splendida non adhibet. Spiritui Christi sese praebuit organum, et quod ille revelavit et suggessit, ipse calamo suo profudit. Est autem spiritus Christi modestus, simplex, integer, incoinquinatus et apertus: idcirco dictio quoque eius, qua usus est Matthaeus, pura est, et ab omni

ut in vitae etiam discrimen veniatur. Et ne quid desit, adiectus est ad extremum gladius. Haec omnia, inquit Apostolus, non habent eam vim, ut persuadere possint electis, se a Deo non amari. Est etiam ille locus Pauli 1 Corinthior. 4, tum grandis, tum vehemens, tum plenus: cuius haec verba sunt: Quid enim te diiudicat? Quid autem habes quod non accepisti? Quod si etiam accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Iam saturi estis, iam ditati estis, absque nobis regnum adepti estis. Et utinam sane regnaveritis, ut et nos simul vobiscum conregnemus. Arbitror enim, quod Deus nos

persecutionem patientes, sustinemus. Conviciis affecti, obsecramus. Velute excrementa mundi facti sumus omnium reiectamentum ad hunc usque diem, etc. Ubi sermo est grandis: primum, quia res sunt grandes, extrema nuditas generis humani, fastus Corinthiorum, et Apostolorum miseria. Verba quoque sunt grandia ratione significationis, Gloriaris, saturati, ditati, regnastis, Apostoli omnium miserrimi, morti addicti, spectaculum mundo, angelis et hominibus, stulti, prudentes, gloriosi, ignominiosi: et aliae, etc. Vehemens etiam oratio et ardens est, quia urget primum

sarcasmis quibusdam, Iam saturati estis, iam ditati estis, etc. postremo comparatione suae durae sortis ac militiae odiose premit Corinthios, quasi ipse tantus Apostolus multo duriorem sortem sustineat, ipsis multoque sit abiectior. Plenitudo porro in eo est, quôd et verba et res multas congerit, ut Saturitatem, divitias, regnum: et contra opponit plenissimo sermone, varias tristissimas conditiones, quibus se esse oneratum queritur, posito primum genere mali, deinde variis eius speciebus, ac postremo denuo repetito genere. Genus aut summa est, initio Deus nos

omnino sunt formae efficacissimarum locutionum ac figurarum in sacris Literis, idque etiam in historiis, quae non possunt nunc a nobis recenseri. Exemplo sit vel illud unum Ioabi dictum ad regem Davidem, intempestive scelerati parricidae Absolonis mortem muliebriter lamentantem, cuius haec sunt verba: Ingressus ergo Ioab ad regem in domum dixit Davidi: Confudisti hodie vultus omnium servorum tuorum, qui salvam fecerunt animam tuam, et animam filiorum tuorum et filiarum tuarum. Diligis odientes te, et odio habes diligentes te: et ostendisti hodie, quia non curas de ducibus tuis et de

Ad vehementiam vel efficaciam sermonis sacrarum Literarum, illud quoque referre omnino possis, quod non tantum verbis mire emphaticis, sed et rebus ipsis loquuntur. Quod aliae linguae non perinde faciunt crebro ac potenter. semper enim res ipsae vividius quiddam potentiusque sunt quam verba: quandoquidem haec quidem signa tantum ac umbrae sunt, illa vero res vere, suaque natura existentes. Huc referre possis omnes typos veteris Testamenti, in quo non tantûm illa sacra, ritus, victimae ac tabernaculum, sed et personae ipsae, earumque varia facta, casus et conditiones, quin et

Talia sunt etiam tum visiones ac imagines rerum futurarum, promissionumque ac minarum Dei propositae, aut solis prophetis, aut etiam omnibus hominibus: item illa prodigiosa opera prophetarum, quibus futura depinxerunt. Huc referre possis etiam Sacramenta, quae sunt quaedam visibilia ac realia verba, ut ea Augustinus vocat. Hoc modo tota rerum natura inducitur, nos docens de Deo et vera pietate, Rom. 1, Act. 14 et 15, Sic bos et asinus nos docent agnoscere Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis.

vero Epicheremata huc referunt, quae dicunt esse syllogismos habentes maiorem ac minorem confirmatas. Hoc vero genere laudis excellit Scriptura, praesertim novi Testamenti, ac in primis Pauli, qui non solum refertus est manifestis rationibus aut probationibus, sed saepe etiam singula eius verba, sua eaque praevalida Enthymemata habent, si modo recte expendantur. Quare si quis sacrum sermonem diligenter expenderit, nihil profecto reperiet eo nervosius. Illud quoque admodum illustre exemplum efficaciae sermonis sacri est, quod aliquando speciem aut partem vehementer in

me? Solent enim pii mentis suae oculos intendere in promissiones Dei, veluti in penu quoddam aut promptuaria, tanquam beneficia liberationesque Dei inde expectantes et accepturi: sicut Isaacus prodibat foras, spectaturus an iam sua dulcis sponsa adventaret. Quin etiam aliquando interna verba cum externis vocibus aliquanto violentius coniungunt, ut modo res magis innotescat, et quasi cernatur. Tale est diligere verbis, aut diligere opere, percutere ac occidere lingua: Lacerate corda vestra, non vestimenta vestra: Interna vestra sunt plena rapina. Secundo, fit talis

saepissime vera aut falsa animi pietas aut poenitentia non aliter ac bona malaque arboris indoles per externa conspicuaque folia et fructus depingitur. Haec enim sunt cuivis nota, et cerni possunt, illa non item. Sic Ioannes in sua prima Epistola, depingit vere pium ac impium, per verba actionum, idque praesentis temporis: Qui ex Deo est, non peccat: qui ex diabolo est, peccat. Multo vero etiam evidentiori nota et magis in oculos incurrente pingit Christus suos, cum ait: Oves meae vocem meam audiunt. Qui ex Deo est, verbum Dei audit: ideo vos non auditis, quia ex

male detorto contra veritatem abutantur. Illa quoque in eo Christi dicto evidentia est, quod similitudo ducta est ab ovibus sui pastoris vocem agnoscentibus et sectantibus. In hoc vero studio evidentiae ac repraesentationis verborum activorum, nihilominus illud sciendum est, quod talia verba non tam active de praesenti actione, quam habitualiter de continuata natura aut proprietate accipienda sint: Qui ex Deo est, non peccat, nempe non tantum iam praesenti ac externa actione, sed etiam interna et simul perpetua proprietate et vita. Evidentem rem facit, cum externa

leptologias referre possis: ut, Levare oculos, et videre: aperire os, et loqui dicendo, etc. Levare vocem, et clamare: surgere, et abire. 1 Ioan. 1, Quod vidimus oculis nostris, et manus nostrae palpaverunt. Phalereus dicit repetitiones sistere ante oculos, et praesertim verba ficta, quia rei naturam imitentur: quale est apud Paulum, Cymbalum alalazon tinniens, a sono fictum. Talia sunt valde multa in Hebraea lingua, quae maximo studio ipsarum rerum naturam sectatur, ad easque sese attemperat tum in singulis nocibus, tum et in tota oratione.

sententia repetitur, Vani facti sunt, obtenebratum, stulti facti: mox per species plene exponitur, quomodo sint vani et stulti facti, et quomodo gloriam Dei commutaverint, et quomodo tandem sint etiam puniti a Deo reprobo sensu, et horrendis sceleribus. Sic capite secundo post verba, Ecce tu cognominaris Iudaeus, et acquiescis in lege, et gloriaris in Deo: plene ac copiose exponitur hypocrisis Iudaeorum, qua et simulant, sibique ipsis persuadent se esse pientissimos, et contra revera intus et in corde sunt impientissimi. Qua expositione non tantum res ipsa plene

tristissimarum poenarum extremaeque vastitatis, qua Iudaei eorumque regio tunc extreme afflicta, et tantum non abolita fuit: maxime autem in mox sequente reiectione omnium cultuum illorum, in quibus sunt commemorationes, inculcationes ac distributiones poenarum ac cultuum, in suas species. Verba eius sunt haec: Audite caeli, et auribus percipe terra, quoniam Dominus locutus est: Filios enutrivi et exaltavi, ipsi autem praevaricati sunt contra me. Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepe Domini sui: Israel non cognovit, populus meus non intellexit. Vae genti

Pauli locus in fine 1 Ephes. ubi splendidis verbis copiose subdividitur et enum eratur multiplex cognitio rerum divinarum, et simul multiplex gloria Christi, qua a patre exaltatus exornatusque est. Sic mox initio secundi capitis est in eo styli plenitudo, quod statim post verba, Et vos existentes mortuos peccatis, ante absolutam orationem inseritur ἐπεμβολὴ, iniectum quid, aut emblema, exponens illam multiplicem mortem et varia peccata: qua finita per Epanalepsin resumit illud initium orationis, eamque perficit, Vos

deinde id idem copiosius explicatur, in capite de Ordine sententiarum dictum est. Ad hanc sermonis formam forte et illud referri potest, quod Ambrosius epistola sexagesimatertia, libro octavo dicit, in omni arte debere esse causam, materiam, et perfectionem, idque crebro in Scripturis reperiri. Verba eius haec sunt: Scriptores, inquit, divinorum librorum, quamvis non secundum artem scripserint, sed secundum gratiam, quae super omnem artem est: ii tamen qui de arte scripserunt, de eorum scriptis artem invenerunt, et contulerunt commenta artis ac magisteria. In arte quippe requiruntur

etiam per albedinem aut maturitatem segetum: si non utare transitionibus, si utare asyndetis: si caveas omnes repetitiones aut verborum aut rerum: si verbis significantibus utare, quorum singula recte posita integros sensus contineant: ut Cicero dicit, Thucydidem tot pene sententias habere, quot verba: si compositione verborum ea utare, ut non sit necesse ob singulos sensus propriam orationem texere, sed aliquas aliis una tantum aut altera voce Nominis, Participii aut Gerundii tactas, aliis alligare: ut Paulus apostolus segregatus ad Evangelium Christi non ait, Quem segregavit Deus ab

De Thucydide scribit Cicero, eum adeo esse rebus plenum refertumque, ut prope verborum numerum rerum numero consequatur. Suetonius quoque et Valerius Max. multas res paucis verbis exprimere solent: sed Scriptura hac virtute dicendi facile omnes alios scriptores superat, cuius non raro singula verba singulas aut etiam plures sententias complectuntur. Quinetiam non raro singula verba plures sensus aut res continent, ut expendenti initium totius sacri volum inis facile patet: In principio creavit Deus caelum et terram. Vox Principii, indicat tunc et temporis et rerum initium

rerum numero consequatur. Suetonius quoque et Valerius Max. multas res paucis verbis exprimere solent: sed Scriptura hac virtute dicendi facile omnes alios scriptores superat, cuius non raro singula verba singulas aut etiam plures sententias complectuntur. Quinetiam non raro singula verba plures sensus aut res continent, ut expendenti initium totius sacri volum inis facile patet: In principio creavit Deus caelum et terram. Vox Principii, indicat tunc et temporis et rerum initium factum esse: antea plane nihil fuisse, praeter ipsum creatorem, qui ad nullum principium, medium

omnia adiuncta, quae licet prima die non sunt plane effecta, in materia tamen ac potentia aderant. Saepe quoque singulae sententiae aliis aut verbo aut participio, aut nomine aliquo inseruntur, ac veluti infarciuntur. Statim initio Roman. 1, in sola subscriptione singula verba integras prolixasque sententias continent: Paulus servus Iesu Christi, vocatus Apostolus, separatus ad Evangelion Dei. Singulae enim hae voces multa complectuntur, prolixaque expositione indigent. de qua re alibi actum est. Decimooctavo. Summa, Scripturae verba non sunt ociosa,

subscriptione singula verba integras prolixasque sententias continent: Paulus servus Iesu Christi, vocatus Apostolus, separatus ad Evangelion Dei. Singulae enim hae voces multa complectuntur, prolixaque expositione indigent. de qua re alibi actum est. Decimooctavo. Summa, Scripturae verba non sunt ociosa, non dormitantia aut superflua, sed singula aut necessario aut certe utiliter adhibita. Singula ibi, non aliter ac operae in officina seduli artificis, aliquid agunt, laborant, et aliquem singularem eximiumque fructum ferunt, ut supra ex testimoniis patrum cognovimus. Non raro

ac veluti extendere, et coram oculis explicare. Supra in Similitudinibus ostendi, quomodo saepe brevissime subindicatae similitudines dilatandae sint: docui etiam, quomodo in collationibus ex alio membro aliud sit plenius exponendum. Saepissime enim in altero collationum membro aliqua verba desunt, quae in altero reperiuntur, et vicissim. Non raro antecedentia ex sequentibus, et contra sunt intelligenda et illustranda. Sit nobis exemplo ipsa sacra coena. Matthaeus in prima eius Sacramenti parte tantum haec verba recitat: Accipite, hoc est corpus meum. Oportet ergo supplere hanc

plenius exponendum. Saepissime enim in altero collationum membro aliqua verba desunt, quae in altero reperiuntur, et vicissim. Non raro antecedentia ex sequentibus, et contra sunt intelligenda et illustranda. Sit nobis exemplo ipsa sacra coena. Matthaeus in prima eius Sacramenti parte tantum haec verba recitat: Accipite, hoc est corpus meum. Oportet ergo supplere hanc brevitatem ex sequentibus, subintellectis illis vocibus, Quod pro vobis traditur, quod diserte Lucas etiam in prima parte recenset: item illis, Comedite ex eo omnes: item, novi Testamenti: item, In remissione peccatorum.

mentis, cordisve statum ex hisce externis cognosci et ponderari. ORATIO PENDENS AUT CONNEXA. Scribit Aristoteles Rhetoric. tertio, capite nono, duplicem esse orationem, aliam pendentem seu connexam vinctamque: aliam vero sectam aut distinctam. Verba eius ex translatione H. Barbari haec sunt: Locutionem ipsam necesse est aut pendentem, et continenter uno complexu tantum, atque cursu coniunctam esse, cuiusmodi sunt dithyrambicis sui orbes sive dilationes: aut distinctam intervallis, ac caesam, et veterum poetarum antistrophis similem.

vel propositionem annectit. Ut 1. Corinth. 1: Non enim misit me Christus baptizare, sed Evangelizare (propositio sequentium breviter praecedentibus alligatur) non in sapienti sermone, ne evacuetur crux Christi. 1. Cor. 3: Sed ne iam quidem potestis. adhuc enim carnales estis. Ista ultima verba breviter praecedentibus velutiratiuncula quaedam adiecta, sunt propositio sequentium. 1. Corinth, 12: Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia autem membra corporis unius cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus, etc. In hoc exemplo, Sic et Christus,

accepistis, an ex praedicatione fidei? Adeo stulti estis, cum spiritu coeperitis nunc, carne consummamini? Tam multa passi estis frustra, si tamen et frustra. Qui igitur subministrat vobis spiritum, et operatur virtutes in vobis, utrum ex operibus legis, an ex praedicatione fidei? Verba eius sunt plena dignitatis et emphaseos. Argumentis validissimis et evidentissimis refertissimus est. saepe singulae voces singula enthymemata continent. Verum intelligentia et attentione opus est, ut animadvertantur. Quanta est vis aut emphasis in istis ipsis verbis praecedentis dicti?

efficaciam Christi et Evangelii, dum per eius fidem, non per legem, Spiritum Sanctum accepissent. Eos spiritu accepisse suam religionem, et nunc carnalibus cultibus consummare velle: eos denique tam multa frustra passos esse pro Christo et puro Evangelio, quod nunc repudient. Singula igitur verba ibi suas vividissimas energias, et quasi propria enthymemata continent. Quibus addit repetitas interrogationes, ut eos tanto magis urgeat. Sic cap. 2, multa simul agit recitando

sed homines iusti, ut meritô prae aliis de iustitia operaria confidere potuissemus. Sod tamen abiecta hac tanta iustitiae, et etiam gentis nostrae praerogativa, tanquam rebus inutilibus ad solum Christum convolavimus: sicut ille Phil. 3, hoc suum exemplum copiosius exponit. Singula ergo verba ei suam vitam ac operositatem habent. Omnia vero ista fiunt Paulo tanto vividiora et potentiora, quôd ea in illustribus exemplis ac veluti in motu vitaque proponit. quasi dicat: Controversia ista iam saepe coram Ecclesia vivis ac vehementibus actionibus agitata, et luculenter

errorem de resurrectione mortuorum, praefatur de doctrina ipsis ab initio tradita: admonetque eos, ut recordentur quid nam ab eo didicerint. Sic et II eiusdem, reprehensurus eos de ataxia sacrae coenae, cum aliquo exordiolo ad eam materiam transit. Habet Paulus quasi peculiaria quaedam verba ac formulas loquendi, Connasci, consepeliri cum Christo, concrucifigi, convivere, conformari, conregnare, conglorificari, resurgere cum Christo, baptizari in eius mortem, crucifigere corpus peccati, resurgere in novam vitam, veterem hominem corrumpi, eundem exuere, et novum induere,

doceret Christum imbecillitati nostrae compati. Illud autem quod praecipue urgent quidam ex 2 cap. quod ipsemet scriptor se quasi eximat ex numero Apostolorum, et accenseat eorum auditoribus, non ita evidenter demonstrat, non esse ab Apostolo scriptam, ut isti opinantur. Verba eius sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is qui per angelos dictus fuerat, sermo fuit firmus et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantum neglexerimus

velut in ecstasin raptus tandem addit, Os nostrum patet ad vos, ô Corinthii. Hieronymus quoque interdum magnifice sermonem Paulinum celebrat, cuius unum aut alterum dictum asscribam. In Apologia adversus Iovinianum: Paulum Apostolum proferam, quem quotiescunque lego, videor mihi non verba audire, sed tonitrua. Legite Epistolas eius, et maxime ad Rom. ad Galat. ad Ephes. In quibus totus in certamine positus est: et videbitis eum in testimoniis, quae sumit de veteri

Ephes. In quibus totus in certamine positus est: et videbitis eum in testimoniis, quae sumit de veteri Testamento, quam artifex, quam prudens, quam dissimulator sit eius quod ait. Videntur quaedam verba simplicia et quasi innocentis hominis rusticani: et qui nec facere nec declinare noverit insidias, sed quocunque respexeris, fulmina sunt. Haeret in causa, capit omne quod tetigerit: tergum vertit, ut superet: fugam simulat, ut occîdat. Calumniemur ergo illum, atque dicamus ei: Testimonia

et dispositione, utcunque M. Tullius has prudentis eloquentiam Oratoris faciat. Sapienter enim Fabius dixit, Curam verborum, rerum volo esse solicitudinem. nam plerunque optima rebus cohaerent, et cernuntur suo lumine. Et Aristoteles studium ornatus circa elocutionem corruptis auditoribus, verba potius quam sensa morantibus fert acceptum. D. Paulus itaque, cui hoc in scribendo consilium fuit, ut fidem Domini nostri Iesu Christi, et vitam hac dignam persuaderet, hoc est, summam traderet sapientiam, rerum quam verborum studiosior fuit. Unde illud de se ipse testatus est: Etsi vero

rerum speciem, quam certam et solidam utilitatem facit, in id fere plus curae ac operae impendamus: docuit dictionem Evangelii, quod istud malum abolet, sic constitui, ut in rem ipsam animi defigerentur, avocati ab admiratione in anis ornatus verborum. Iacent siquidem sensus in oratione, in qua verba laudantur, inquit Quintilianus: nec valet animus, dum rerum admiratione et studio tenetur, de verborum cultu esse solicitus. Si ergo consideremus primum quis scripserit hasce Epistolas, nempe Apostolus crucifixi: deinde, quid, nimirum Evangelium crucifixi: postremo, ad quos, eos scilicet, qui

ita pro internis externa, pro veritate speciem, ac pro corpore umbram, sicut ille pro Iunone nubem complectamur. Vicissim quoque, si recta ac expresse ipsas res internas Scriptura exigeret, nempe sanitatem animae rationalis, aut conformitatem hominis cum Deo: rudiores nec ipsa quidem verba intelligerent, minusque illae locutiones in communi vita et operibus, quae in actionibus consistit, usus haberent: multis etiam fanaticis daretur occasio mirabilia vel monstrosa potius confingendi, ut Osiandro de hominis Deificatione et imagine Dei. Nunc vero contra, dum et ruditati nostrae

usus haberent: multis etiam fanaticis daretur occasio mirabilia vel monstrosa potius confingendi, ut Osiandro de hominis Deificatione et imagine Dei. Nunc vero contra, dum et ruditati nostrae consulit, et usui captuique hominum quasi commodam doctrinam proponere conatur, ipsam praxin et practica verba urgendo ac inculcando: accidit hoc alterum incommodum, de quo modo est dictum. Verba enim utcunque a nobis intelliguntur, sed ad verum nativumque sensum sermonis ac voluntatis divinae descendere ac penetrare minime possumus. Ociose igitur ac inutiliter in solo cortice haeremus, stulte

confingendi, ut Osiandro de hominis Deificatione et imagine Dei. Nunc vero contra, dum et ruditati nostrae consulit, et usui captuique hominum quasi commodam doctrinam proponere conatur, ipsam praxin et practica verba urgendo ac inculcando: accidit hoc alterum incommodum, de quo modo est dictum. Verba enim utcunque a nobis intelliguntur, sed ad verum nativumque sensum sermonis ac voluntatis divinae descendere ac penetrare minime possumus. Ociose igitur ac inutiliter in solo cortice haeremus, stulte putantes nos ibi illud quod primarium maximeque apprehendendum est, consecutos esse.

omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat. 10 Multo igitur melius sensit et locutus est de bonis operibus episcopus Rufensis contra Lutherum scribens, quam Maioristae nostri hoc tempore: cuius episcopi verba haec sunt: At Lutherus hîc dicet, quod fides, priusquam quicquam operetur, iustificet, ac propterea fidem absque operibus iustificare posse contendit. Et istud ego non inficior, nempe quod absque partu operum, hoc est, cum nondum peperit opera, iustificare quempiam potest: at iam parturit

propriarum, ad intellectum sermonis sacrarum Literarum. Horatius praeclare praecipit, rerum cognitionem ante omnia necessariam esse ad rectam scriptionem: quia scribendi recte sapere sit principium et fons, et quod eum rem probe cognitam meditatamque habeat, non sint vel verba vel lucidus ordo destituturus. Quare iubet non tantum ipsum caput aut genus principalis materiae cognovisse, sed et aliarum rerum ac personarum, quarum qualiscunque mentio forte fieri in scriptione potest, naturam ac proprietates: pro exemplo proponit, quod oporteat nosse aetatum et

apparet, quomodo voces notantes vel potentias vel motus aliquos hominis, simul quoque iam praecedentia, iam sequentia denotent. Nolo hanc amplissimam materiam prolixius persequi tantum exempla quaedam proponam. Ostendi in libello de Fide et priore parte huius Operis, saepissime omnia verba noticiae qualiscunque vel rationalis partis, vel etiam solius animalis aut sensuum, non tantum noticiam, sed etiam motus eam noticiam naturaliter sequi solitos denotare: ut, Cognoscere et videre, pro curare: credere, pro fidere: quia si cui promittenti opem credimus, mox etiam plerunque

plerunque fidimus: audire, pro intelligere et obedire. Christus iustitia sui iustificabit multos, Isaiae 53. id est, vera fiducia, quia noticia boni nostri necessario parit aliquam fiduciam. Sic iudicare, pro sententiam ferre, et tum punire sontes, tum liberare insontes. Sic quoque monstravi, verba et nomina affectuum, amare, odisse ira, et alia, non raro etiam sequentes motus et actiones denotare: ut in Metonymia et praedictis vocabulis plenius ostensum est. Saepe etiam contra externi motus aut actiones hominis significant eius internos motus: ut, ridere aut flere, pro bene aut male

Garizin et Ebal, sibi invicem admodum vicini: ex quorum altero, nempe Garizin, benedictiones populi Israelitici recitatae sunt: ex altero vero, Ebal, maledictiones, si legem Dei non observarent. In quo etiam iussu Dei, Deut. 27, Iosuas erexit statuam, aut lapideam quandam molem, in qua scripsit verba legis: et praeterea altare, ac sacrificavit Domino. Iosu. 8. Ibidem credo etiam Sichemitas unxisse sibi Abimelechum filium Gedeonis in regem, atque huius statuae in ea narratione fieri mentionem, Iudic. 9. Quare etiam Elon ibi rectius quercum, quam planiciem verteris. In monte enim et

in eodem latere Iordanis, in quo Iudaea: at pictura situs docet, Iordanem tendere a Galilaea ad Iudaeam, eoque posse id iter confici, vel vitato penitus Iordane, vel etiam bis traiecto, ita ut semel prope Galilaeam traiicias, secundo prope Iudaeam. Matth. 4 citantur ex Isa. 8 haec verba: Terra Zabulon, et terra Nephtalim, via maris ultra Iordanem, Galilaea gentium. Hîc dubitant, quomodo dicatur Ultra Iordanem, cum et Propheta et Evangelista fuerit in eodem latere Iordanis, in quo est Galilaea. Respondeo: Illud Ultra aut trans Iordanem, non dicitur ratione prophetae, sed

ita exundarit flumen, ut copia et impetu aquarum everteret claustra et proxima moenia, qua in urbem influxit, ac per eam rupturam residente aqua intrasse hostem. Convenit etiam quod Propheta ait, ita omnes eo casu fuisse perterrefactos, ut nemo stare ac repugnare ausus fuerit. Verum adscribam ipsa verba Diodori ex vetusta historia: Erat enim responsum progenitoribus datum, nunquam Ninam capi posse, nisi cum fluvius urbi hostis fieret. Quod rex nunquam futurum ratus, spem coeperat obsidionis traducendae: et simul futura auxilia expectabat. Hostes urbem, quam propter moenium altitudinem

potestate permissa. Ieremias 51 dicit de captivitate Babylonis: Arefaciam mare eius, et exiccabo fontem ipsius. quod interpretes varie torquent. Sed ex historiis profanis facile intelligitur, id dici de averso Euphrate, per cuius alueum Cyrus cum exercitu intravit. Idem significant verba, Stagnum aut carecta exusta sunt. Hinc etiam liquido apparet, cur Ieremias librum suum bene colligatum munitumque apppenso lapide in Euphratem abiici iusserit: nempe, ut exiccato flumine reperiretur, et divina providentia, eiusque propheticus spiritus agnosceretur. Vide Apocal. et Glossam

tum inter sese quoque probe convenirent. Oporteret vero primum observare, quas voces ac phrases Moyses usurpasset: deinde, quomodo eas Prophetae ac Psalmi aut sequuti fuissent, aut diversis vocabulis enunciassent: denique, quomodo easdem vel Evangelistae vel Apostoli expressissent. Omnino enim verba sunt nobis notae rerum, ut nos eas ex notis agnoscere sit necesse: ac saepissime fiat, ut paululum immutatis notis, vel prorsus a tota re aberremus, vel certe plurimum eius quasi proprietatum amittamus. Porro collatis ac expositis primariis Scripturae vocibus ac phrasibus in

non negligendum involucrum aut velamen est, quod cum aliae partes mysterii Christi minus perspicuae fuerunt patefactae, tum etiam fides iustificans ac salvans sub hoc quidem ipso nomine aut voce. Nam vetus Testamentum rarius fidem, plerunque autem fidere, confidere, sperare, expectare, et similia verba inculcat, iisque Dei favorem, iustitiam ac vitam apprehendi docet. Contra vero novum Testamentum plurimum flagitat fidem, eique omnia bona, praesertim spiritualia, pollicetur. Cuius diversitatis causam ad intelligendum vetus Testamentum et utriusque harmoniam nosse utile esset. Summa vero

evolvens. Primum addit amplificationem aut explicationem thesium Decalogi, qua ostendit, tum quam late pateant istae tam breves synecdochae praeceptorum, tum et quam perfectam absolutamque integritatem ac obedientiam, et non tantum externorummembrorum actionumque lex flagitet, ut sane quaedam eius verba negligentiûs expensa hypocritis sonare videntur: sed etiam mentis ac cordis ipsius nativam ac primitivam sanitatem, aut sanctitatem, ac obedientiam, ut scilicet omnia sint sana, integra, ac imaginem Dei in tota sua essentia repraesentantia, omnesque eius inclinationes et motus perpetuo

ac imaginem Dei in tota sua essentia repraesentantia, omnesque eius inclinationes et motus perpetuo proficiscantur et fiant studio obediendi Deo: idque ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus: ut Moses ipse primum praeceptum Deut. 6, et Christus Matth. 5, exponit contra Pharisaeos, verba ipsa Decalogi secundum τὸ ῥητὸν urgentes, quasi sit tantum externum aut manuum homicidium, non etiam cordis, prohibitum, multo minus ira et convicia. Hypothesis. Secundo addit Hypotheses

ac instauratae, ut initio conditi fuimus. TESTIMONIA UNDE POPULUS ISRAELITICUS A PROPHETIS ET aliis sanis doctoribus etiam sine auctoritate propheticorum scriptorum doceri et convinci poterat, quod sacrificia non expient peccata, ut quaedam verba veteris Testamenti sonare videntur: sed Meschiae sit hoc opus proprium. Ne autem quis audiens Mosen esse velatum, recidat in contrarium errorem, tanquam si nulla omnino indicia veri sensus legis ac voluntatis Dei in eo reperiantur, eoque nemo olim servatus sit: colligemus inde

3 Ab illa commixtione iustitiae imputativae et inhaerentis, ad solam virtutum nostrarum iustitiam: atque ita ab Evangelio prorsus ad Legem, a Christo ad Moysen. 4 A iustitia obedientiae cordis, ad externam disciplinam moralium operum: seu a legis pleno sensu, ad externa verba legis. Quam imperfectam disciplinae iustitiam totum caput quintum Matth. et innumera alia loca refutant, ut sunt illa quoque: Cor eorum procul a me est, labiis et aliis externis operibus mihi

perdere: potius de ipsa causa assumpti huius nominis, deque eius significatione dicamus. Exodi 3 et 6 testatur Deus, se tunc primum in ea liberatione et eductione populi hoc nomen assumere. Quae loca, si accurate expendantur, facile utranque harum quaestionum explicabunt. Verba prioris loci sunt haec: Et ait Moses ad Deum: Ecce ego veniens ad filios Israel, dicam, Deus patrum vestrorum misit me ad vos. Et si dixerint ad me, Quod est nomen eius? quid dicam eis? Et respondit Deus: אהיה אשר אהיה Ero, quod Ero, Et ait: Sic

iam tanti dogmatis aedificium de iustificatione peccatoris, per solam substantialem iustitiam totius divinitatis huic insufficienti fundamento superstruere audeat, quod nomen Iehova soli divinitati Christi, et nullo modo etiam eius humanitati conveniat, cum in hoc ipso scripto clare scribat haec verba, quibus verbis David hominem quendam non modo mortalem, verumetiam mortuum, hoc sacratissimo Dei nomine יהוח Iehova, dignatus est, eumque a Domino e media morte eripiendum et resuscitandum praedixit. Et paulo ante: Nomen Iehova ubique unius veri Dei

esse. Neque hoc etiam dici potest, quod in eam quidem sententiam Christus disserverit: caeterum Evangelistae verbis, quibus ipsi voluerint, eadem extulissent. Videmus enim Evangelistas, praesertim in istiusmodi gravioribus sententiis, non solum sensum verborum Christi, sed et ipsa verba expressisse. Huc accedit, quod Matthaeus et Lucas eadem omnino verba recitant, ut illa ipsa concordia testetur, eos etiam ipsa verba a Christo prolata recitasse. Ex hoc igitur Christi dicto certo sequitur, Legem ac Prophetas, non solum literis, sed et apicibus iam inde a principio scriptos,

sententiam Christus disserverit: caeterum Evangelistae verbis, quibus ipsi voluerint, eadem extulissent. Videmus enim Evangelistas, praesertim in istiusmodi gravioribus sententiis, non solum sensum verborum Christi, sed et ipsa verba expressisse. Huc accedit, quod Matthaeus et Lucas eadem omnino verba recitant, ut illa ipsa concordia testetur, eos etiam ipsa verba a Christo prolata recitasse. Ex hoc igitur Christi dicto certo sequitur, Legem ac Prophetas, non solum literis, sed et apicibus iam inde a principio scriptos, qui tam firmi ratique esse debeant. Aut, si quis rixosior hoc

quibus ipsi voluerint, eadem extulissent. Videmus enim Evangelistas, praesertim in istiusmodi gravioribus sententiis, non solum sensum verborum Christi, sed et ipsa verba expressisse. Huc accedit, quod Matthaeus et Lucas eadem omnino verba recitant, ut illa ipsa concordia testetur, eos etiam ipsa verba a Christo prolata recitasse. Ex hoc igitur Christi dicto certo sequitur, Legem ac Prophetas, non solum literis, sed et apicibus iam inde a principio scriptos, qui tam firmi ratique esse debeant. Aut, si quis rixosior hoc concedere nolit, illud tamen cogetur concedere, tempore Christi iam

quadam: cur ergo hoc nomine accusor, aut cur etiam quisquam reclamare audet, quasi novitas quaedam in caelestem doctrinam hac opinione invehatur? Accedit huc, quod nullis verbis perinde clare sensus verus proponi possit. Proinde non curiositate quadam aut alio pravo vitio ista verba a me usurpantur, sed ipsa evidente rei necessitate id postulante. Denique cum videamus, id tum olim in sophistarum scholis et scriptis plane obtinuisse, ut peccatum originale sit dictum tantum quoddam accidens, ut Luth. eos accusat, tum etiam nunc id quidam philosophotheologi importunissime

usurpentur phrases ac descriptiones originalis peccati, quas Scripturam usurpasse supra ostendi, aut etiam Lutherus piae memoriae, ut mox monstrabo. Illis enim vocibus ac descriptionibus satis assereretur, peccatum originale esse substantiam, ut tanto minus opus esset, illis frequentatis, haec verba adeo urgere. Ne vero quis suspicetur, sinceriores Theologos sic hactenus non docuisse, proponam illustria testimonia: primum nostrorum doctorum, deinde etiam ipsius verbi Dei: tametsi posterioris non pauca testimonia iam proposui. Lutherus in festo Circumcisionis inquit: Morbus

ita etiam sequetur, peccatum quod successit, non esse de essentia hominis? An'non igitur frustra est, mittere redemptorem Christum? Ubi Luth. disertissime dicit, quod et imago Dei in primis parentibus, et peccatum originale sint non accidentaria, sed de substantia aut essentia hominis ipsius. quae verba valde emphatica sunt. Et accusat gravissime sophistas diversum sentientes. Auss den Schmalkaldischen articklen: Endtlichen im artikel von der busse stehn diefe wort: Die busse kehret

Gen. 1 dicit, novum hominem, esse novum creationis opus, sicut et primum fuit. Ergo et contraria abolenda res, fuit quaedam essentialis res, nempe vetus Adam. In argumento Latino Epistolae ad Rom. affirmat Luth. peccatum originale esse ipsum cor ac rationem cum omnibus suis viribus. Verba eius haec sunt: Restat ut quid vocabulo Peccati accipiendum sit, videamus. Peccatum in Scripturis non solum significat opus externum, sed totam illam vim et nativam energiam, incredulitatem seu cognatam pravitatem, qua ex veteri Adamo impellimur et rapimur ad peccandum: nempe cor ipsum

agit, ut doceat, quid haec vocabula et res Paulo sint aut valeant. Ibidem super cap. 7 asserit, ipsummet hominem esse illam carnem pugnantem cum lege, id est, originale malum: quomodo ergo ea pestis non esset substantia, si est ipsem et perversus homo, eius cor ac ratio? Verba eius haec sunt: Also treibet und fordert und wuetet auch das Fleisch wider den Geist / und wil seinen lust haben: widerum treibet und fordert der Geist wider das Fleisch / und wil seinen lust haben. Diser zank weret in uns / so lang wir leben / in einem mehr

in quam hisce primum diebus incidi, cum iam ante biennium prorsus eodem modo meam sententiam in Appendicibus secundae editionis disputationis Vinariensis explicuissem: si forte quis magis eius autoritate moveatur. Disservi alioqui de hac re prolixe in resolutione disputationis Ienensis. Verba eius haec sunt, Ioan. 4: Noticia enim Dei, qualis nunc hominibus restat, nihil aliud est, quam horrenda idololatriae et superstitionum omnium scaturigo: iudicium in rerum delectu et discrimine partim caecum ac praeposterum, partim mutilum et confusum: quicquid industriae habemus, in

saepe hoc originalis sermo afferat. Laudatur ab eruditis sermo, qui πρὸ ὁμμάτων ποιεῖ. i. res ipsas ante oculos pingit, ac quasi coram oculis spectandas et contemplandas exhibet: at vero vix credi queat, quam saepe singula sacrarum Literarum verba res ipsas perspicue significanterque exprimant, et revera coram oculis aliisve sensibus spectandas ac contemplandas proponant. Sexto, experientia in rebus omnibus evidens argumentum veritatis aut falsitatis, damni aut utilitatis, innataeque bonitatis aut malitiae haberi solet. Nec

ardentes in corde reddit. At Iudaei contra habent suam quandam fidem aut summam noticiae de Deo et Messia erroribus longe plenissimam, ea δόξα βιάζει τὴν ἀλήθειαν. Ad eam omnia trahunt ac torquent violenter, quantumvis, et verba Scripturae et res, ac denique ipsorum propria conscientia propalam repugnent. Possidentur quoque et agitantur a malo genio, qui facit ut videntes non videant, et audientes non audiant, praeterquam quod naturali coecitate alioqui laborant. Carent denique omnibus bonis artibus, praesertim

unquam Latina aut etiam vulgarium linguarum versio extitit, ubi non utile fuisset subinde ipsos fontes inspicere, imo ubi etiam non saepe versor a tota sententia aberraverit? In communi vita ac quotidianis negotiis, dubiis ac litibus saepe ad perspiciendum clarius et certius sensum verba (uti nunc in foro loquuntur) formalia flagitantur: quia perpetuus usus experientiaque nos docet, facillime a vero verborum ac dictorum sensu, facta admodum modica inclinatione alicuius voculae, procul discedi aberrarive posse. Nulla certe versio tantam apud nos ac alios recte

ubi vel conscientia, vel etiam adversarius summam ac invictam certitudinem flagitat, non sit necesse inspicere ipsum fontem Hebraei sermonis, non tantum ratione unius vocis, sed etiam constructionis, atque adeo totius contextus praecedentis ac consequentis, ubi saepe praecedentia aut sequentia verba in suo nativo sermone evidentissimas ac invictissimas demonstrationes veritatis secum afferunt, quas nequaquam ex versione habere potes, cum et de illa controversa voce et de aliis praecedentibus ac sequentibus dubitare cogaris, an ea argumenta gignere possint, quae tu inde extruere conaris.

forte etiam est Latinum Numen. Sed omittamus hasce minutiores illecebras aut dulcoramenta huius linguae, quae tamen simul vetustatem linguae, gentis ac religionis Hebraeae demonstrant: ac illud tantum addamus, quod nihil possit vere piae menti suavius aut iucundius esse, quam ipsamet verba ac sermonem, quo Deus sese ei patefacit ac offert, suam voluntatem illi declarat, et totam rationem salutis commonstrat, coram diligentius expendere ac contemplari. Nemo certe nostrûm non malit cum charissimo amico summoque benefactore coram colloqui, ac veras audire et reddere voces, quam

commonstrat, coram diligentius expendere ac contemplari. Nemo certe nostrûm non malit cum charissimo amico summoque benefactore coram colloqui, ac veras audire et reddere voces, quam per intermedium aliquem interpretem. Summa ergo voluptas est, bonae ac recte iudicanti menti, ipsa verba viventis Dei coram audire, contemplari, scrutari, et veluti aurum aut etiam longe preciosissimas gemmas ponderare et expendere. Iactant aliqui Platonis stylum, tantamque esse eius dignitatem, elegantiam, copiam ac splendorem, praedicant, ut si Iupiter humano sermone uti voluisset,

tum aeterno, tum temporario exitio aut salute. Taceo nunc, quod eadem lingua olim primi nostri parentes et illi sanctissimi viri, per quos Deus veram religionem constituit, omnesque Prophetae, atque adeo ipsemet filius Dei locuti sint. Quapropter haec sit nostra summa voluptas, ipsa verba viventis, et nobiscum loquentis patris caelestis audire, considerare, ac in eis die ac nocte meditari, eis tenacissime immorari, atque adeo etiam tandem suaviter immorari. Ut vero id tanto libentius aut potius ardentius faciamus, praeter supra indicatas causas ac rationes etiam

seu ut Lutherus p. m. apposite reddidit, Suesse und prechtige wort: quibus decipiant corda simplicium. Petrus quoque ait eos ὑπέρογκα ματαιότητος ϕθέγγεσθαι. i. tumida et vana verba iactare. Contra porro praecipit Sanctus S. ut habeamus in docendo savam verborum formam: et Esaias dicit de Meschia, quod Deus ei dederit linguam eruditam ad docendum et consolandum imbecillos. Certum igitur est, oportere sincerum doctorem non solum res veras proponere, sed etiam sanam

facere debemus, quod scriptura non humano, sed divino plane arbitrio, voluntate ac ordinatione in nostrum usum commodumque constituta conservataque est, et hodierna adhuc die nobis proponitur ac exponitur. Perinde ergo eam audiamus, et quasi revereamur, ac si iam verus ac vivens Deus Scripturae verba ac sententias praesens caelitus ad nos loqueretur: quod et vere facit. Deinde postquam affirmavit, propter nos ac in nostrum commodum Scripturam esse conscriptam, recenset ibi et alibi passim plures utilitates, quas inde percipiamus. Dicitigitur 2 Tim. 3, Scripturam esse utilem

ac flores, paucissimos autem salutares fructus reperias: cuiusmodi infrugiferas segetes praepingues agri humidis tempestatibus proferre solent, ut multum quidem insit straminis, minimum autem puri tritici. At solae sacrae Literae plures habentres, ac veras salutaresque sententias, quam verba. Quam primûm ergo tantum aperis, et intueris eas, mox reperis aliquam eximiam praeceptionem, quae te vel in veritate instruat, vel errores refutet, vel mores tuos formet, vel denique consoletur: in qua certo ac constanter pieque acquiescere possis. Quod ergo in Chrysostomi aut Origenis

Quod ergo in Chrysostomi aut Origenis totius diei lectione habere nequeas, id uno momento ex sacris certo utiliterque accipies. De quare Chrysost. sententiam sup. in ca. de Laconismo adscripsi. Longam et eruditam disputationem requireret, quod dixi, plures esse sententias aut res, quam verba in sacris Literis, ut vere sunt. Quod forte alicui minus recta ratione secum expendenti, absurdum videri queat. Nam saepe brevissima linea plura dogmata aut sensus suppeditat. Atque adeo una vocula recte expensa, non raro tibi maximam optimarum rerum copiam depromit: quod in declamatione de

haberi, et uni aut alteri legere molestum esse. At nos contra audiamus Dominum ac servatorem nostrum dicentem: Noli timere pusille grex, quia in vobis complacitum est patri caelesti. Saepe etiam ipse Christus desertus ab auditoribus, vix paucissimos retinere potuit: neque tamen ob paucitatem verba vitae suos discipulos docere destitit: saepe etiam in ignobilibus pagis, atque adeo et in solitudinibus rude ac ignobile vulgus maxima cum alacritate docuit. Utinam vel ea esset diligentia et fervor tractandi sacra, retinendique religionem in nobis, quae est in caecis istis

continget. Testis non est Dominus rei testatae, sed minister: sic et Ecclesia Scripturae aut verbi Dei. Haec sententia dicti Augustini ut verissima mihi semper placuit: sed reperi nunc primum eandem in Michaelis Medinae regis Hispaniarum theologi volumine Venetiis impresso, cuius verba adscribere operaeprecium censui. Quanquam mihi, dum Sanctarum scripturarum dignitatem expendo, nunquam haec Scripturarum et Ecclesiae comparatio probari potuit, tantum abest, ut hic duabus postremis sententiis, quae Ecclesiam eisdem scripturis canonicis praeferunt, ex animo

ut uni aut duobus perspicuum Dei verbum afferentibus magis credendum sit, quam aliis omnibus sicut id protestantes status in recusatione Tridentinae synodi copiose declararunt, et olim in Nicena synodo, S. Paphnutio pro coniugio sacerdotum dicente, pie factum est. Recitabimus hic etiam memorabilia verba praedictae recusationis hac de re. Dann in einem Christenlichen Concilio soll Christus und sein heiliges wort allein vocem decisiuam haben / das ist / alle ding nach dem wort Gottes und der heiligen Schrift / und gar nicht is nach menschlichen und Baepstlichen satzungen oder

actoris, aut socordia inscitiave errantis, victoria obtenta esse videatur, quam ipsius rei evidenti bonitate, et gladio verbi Domini invicto, omniaque penetrante acumine, ne et gloria Deo debita ad homines transferatur, et fides nostra (ut Paulus inquit) super persuasibilia humanae sapientiae verba, non super immotam ac invictam Dei veritatem fundata esse videatur. 5 Semper initio constituantur certae et categoricae propositiones proprio ac perspicuo sermone, de quibus disputandum est, idque exprioribus actis et scriptis, ut clare constet, tum de quo agatur, tum et quid ei

ac desudemus. 35 Idem etiam prolixius istam Sophisticam ostentatricemque Theologiam et disputandi rationem, magis praestigiatorum more ad applausum vulgi conciliandum et imperitiores fascinandos, quam veritatem illustrandam aut errores refutandos comparatam, insectatur: cuius verba (quoniam hoc quoque tempore ista pestis grassatur) adscribemus: Cur captionibus quasi aranearum telis infirmiores simplicioresque illaqueas? Idque vis videri facinus plane scitum et grande? Cur contra fidem excitas crabrones? Cur Dialecticorum observationes adversus nos pueriliter adeo

exitii mandavit. 3 Vociferantur, non omnia necessaria esse in ea comprehensa. At Spiritus Sanctus eam dicit posse quemvis plene ad salutem instituere, in omni genere institutionis, atque adeo integrum perfectumque, ac ad omne bonum opus aptum hominem in Christo formare. Haec enim eius verba sunt 2. Tim. 3: At tu persistito in his quae didicisti (scilicet in sacris Literis) et quae tibi concredita sunt, sciens a quo didiceris, et quod a puero sacras Literas noveris, quae te possunt eruditum reddere ad salutem, per fidem quae est in Christo Iesu. Omnis Scriptura divinitus

usum etiam aliter quam priores practicando intelligunt, ita cum tali intellectu authoritatem habeat. Si ut consilium dixerit Ecclesia, Scripturam etiam in verbis praeceptivis explicatam, verbo vel praxi acceptandam, cum non habeat aliud authoritatis, quam uti per Ecclesiam dictatur, non sunt ad verba, sed ad experimentalem sensum Ecclesiae obligati. Quoniam Ecclesia est, quae non habet maculam neque rugam erroris et falsitatis, est enim corpus Christi, qui est veritas, et sic spiritu veritatis continue vegetatur et regitur. Dicet aliquis forsitan, quomodo Christi praecepta

imo contra Apostolum et Evangelistam, 15. quaest. 6. quoniam et ipsam legem ligare potest. Summa, quod tanta sit Papae potestas, ut si propalam innumeras animas sanguine Christi redemptas, in infernum traheret secum perpetuo cruciandas, nemo tamen ei contradicere, aut resistere debeat. Verba eius inter alia haec sunt: Cuncta per mundum novit Ecclesia, quod sacrosancta Romana Ecclesia fas de omnibus habeat iudicandi, neque cuiquam de eius liceat iudicare iudicio. Et si Papa suae et fraternae salutis negligens deprehenditur, multum remissus in suis operibus, et insuper

praestanda fides. Ideo Lutherani nullum alium iudicem volunt praeter verbum Domini, id est sanctum Evangelium, non hominum traditiones: ac si nihil unquam potuisset et posset determinari apud Orthodoxos patres, nisi id quod expresse habetur in Evangelio. Idcirco contra eos diriguntur verba Christi, ac manifesta sacrarum Literarum decreta, necnon et generalia concilia Apostolorum et sanctorum Patrum in primitiva Ecclesia celebrata. Audiant igitur ea quae dixit Christus Apostolis suis: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Cum autem venerit Spiritus ille

religionem sunt pertinentia, etiam sine Scripturarum authoritate, quae Spiritu sancto regitur: ita et nunc, Rem autem tam claram ab ecclesia definitam expressamque rursus ecclesia propria authoritate mutavit. Ecce potestas ecclesiae magna est supra Scripturam. Alia etiam eiusdem verba sunt quam plurima, quae possumus adducere exempla, sed haec sufficiant, adiecta hac eius conclusione: Igitur authoritas (nota bene) ecclesiae seu sanctae synodi praeferenda est Scripturis. Quomodo ergo dicunt? Nolumus alium iudicem in concilio, praeter verbum Dei, quorsum tendunt haec

verba sunt quam plurima, quae possumus adducere exempla, sed haec sufficiant, adiecta hac eius conclusione: Igitur authoritas (nota bene) ecclesiae seu sanctae synodi praeferenda est Scripturis. Quomodo ergo dicunt? Nolumus alium iudicem in concilio, praeter verbum Dei, quorsum tendunt haec verba? En habes Christiane lector, ex authentico et ipsi Papae dedicato libro, qui de isto ipso Tridentino conciliabulo scriptus est, horrendas Papistarum blasphemias, quibus diserte asserunt suum conciliabulum, id est Papam cum suis mancipiis et adulatoribus supra divinitus inspiratam

et consuetudines religionis corrumpi et adulterari haudquaquam posse, quia religiose, sancte et accurrate servantur, suntque quotidie in usu et in oculis omnium. Tabulas autem et ipsos quamvis divinae authoritatis Codices, non modo ob multas et varias causas adulterari et corrumpi, sed etiam eorum verba atque sententias, per se licet integras et incorruptas, depravari tamen aliquando, ac pro hominum ingeniis institutis in utramque partem deflecti et contorqueri posse. O' impurissimum os Romanistae Curtisani. Itane tibi verbum viventis Dei, quod manet in aeternum, et cuius iota,

et conspicue suam impuram linguam infernali igne flagrantem, contra Deum et verbum exerat. Nam inter alia (neque enim vacat omnia adscribere) omnes omnium nefandas blasphemias supergressus, dicit, ex sacris Literis impudicitiam disci, eoque eas nequaquam legendas. Ne autem id fingere videamur, verba eius ex libro cui titulus est Nachdruck adscribemus. Sic enim dicit: Ist der halben nicht von noeten / das gleich von stund an ein junges meidlin oder kneblin / so derolaster / von welchen hin und wider in der Bibel meldung geschicht / alters halben nach

Deus voluit omnibus esse communem? Num quid non lux est divina Scriptura? Omnibus ergo patêre deberet. Sed et Paulus conversae Ecclesiae scribit suas epistolas, non Theologis aut Episcopis. Quid ergo tu a vulgo hominum subtrahis, quae Apostoli voluerunt omnibus esse obvia? Apage, bona verba: non subtrahimus Scripturam a fidelibus, sed nolumus ut homines carnales et inextricati crudam eam potius devorent, quam comedant. Audiant Praelatos, Prophetas et Ecclesiae doctores: ab illis discant quae sibi necessaria sunt. Scriptura sacra lux est, fatemur: sed non omnibus comprehensa, sed

fidelibus administrare, sensum earundem aperuit et reseravit, nisi traditionem intelligentiae eius, illis impertiri velle, per quam citra offensionem haud difficulter posset intelligi ab eis, et sancta mater Ecclesia per eos perfecte posset instrui. Haec sunt (inquit Servator noster) verba, quae locutus sum vobis, cum adhuc essem vobiscum: quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Mosis, et Prophetis, et Psalmis de me. Et subdit: Tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas. Ex qua reseratione traditionem intelligentiae in

eos ad ullam de Scripturis disputationem. Si hae sunt illae vires eorum, an ne eas habere possint, despici debet, cui competat possessio Scripturarum, ne is admittatur ad eas, cui nullo modo competit? Haec ommia ipsius Hosii, alium quendam citantis ac comprobantis, verba de removenda ex Religionis disputatione sancta Scriptura, non mea fuerunt. At Christus contra non tantum cum Pharisaeis et Saducaeis, sed etiam cum ipso satana ex Scripturis disputat. Idem porro in eodem libro contendit, non sacras Literas, sed charitatem esse verum ac expressum

synodo admittantur. In qua norma, omnia ad Scripturam referri audimus: sed patres conciliaque tantum eatenus admitti, quatenus se in sacris Literis veraciter fundent. At isti Tridentini patres aut fratres, reiecta illa, hanc sibi commodiorem confinxerunt. cuius haec sunt verba. Et signanter, quod causae controversae secundum sacram Scripturam et Apostolorum traditiones, probata concilia et catholicae Ecclesiae consensum et sanctorum Patrum authoritatem in praedicto concilio Tridentino tractentur. Ubi videmus, alios iudices esse substitutos

peccatorum esse nostram iustificationem: verum non solam, sed una cum sanctificatione ac renovatione. Contra autem spiritus S. Rom. 3, 4 et 5, clarissime iustificationem in sola remissi one peccatorum collocat. Aliquanto vero post iidem patres in eodem capite dicunt unicam formalem, (haec eorum verba sunt) causam nostrae iustitiae esse renovationem mentis nostrae. Quo plane excludunt remissionem peccatorum ex iustitia peccatoris. Ita enim cum verbo Dei manifestissime pugnant, tum et secum. In eadem sessione numero sexto, dilectionem numerant inter praeparantes causasad

grandibus verbis asseverant, conversos prorsus ac perfectissime mundari ac iustificari. In eodem decreto iubent dubitare conversos, an Deus illis iam sit placatus, aut non. At contra tota Scriptura inculcat, firmissime credendum esse, et nequaquam dubitandum. Unde illa tam grandia verba de fiducia et liberrimo accessu ad patrem et thronum gratiae. Ad quam fidem nos Deus longe dulcissimis, et plusquam maternis promissionibus et mandatis, atque adeo etiam iuramentis allicit, invitat, et plane compellit. Quomodo autem tales homines, ô bone Deus, vel initium vel

Christi plane est meriti praemium, ita nostri respectu sit merum ac purum Dei donum: Isa. 55. Eph. 2. Contradicunt ergo isti homines viventi Deo, in suo verbo, apertissime. Quin et sibimetipsis. nam paulo post clare ostendunt, bona opera improprie dici nostra merita. Haec enim sunt eorum verba inter alia: Dei tanta est erga homines bonitas, ut eorum velit esse merita, quae sunt ipsius dona. Denique ne singula huius sessionis propalam impia persequar, anathematizant eos qui dicunt, Christum venisse in hunc mundum ut esset redemptor, et non etiam legislator. At Ioannes

attrahere. In quinta sessione, sub isto impio IIII habita 16 Iulii, anni 1562 (quae forte in numero octavo est) manifestissime contra expressum Dei verbum de Sacramento corporis et sanguinis Domini decernunt. Quod clare ac crasse omnibus demonstrari potest. Haec enim sunt ipsorum verba ex impressa eorum charta descripta. Laicos et clericos non conficientes, non adstringi iure divino ad communionem sub utraque specie, Cap. 1. Itaque sancta ipsa synodus a spiritu Sancto, qui est spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et pietatis,

devovent, si quis non credat eos habere gravissimas causas, cur tantum sub una specie sit communicaridum. At eorum Ius ante 400 annos congestum, et usque in hodiernam diem ab illis pro sacrosancto habitum, contra pronunciat, communionem sub una specie, praegrande sacrilegium esse. Verba eius haec sunt. Gelasius Papa de consec. dist. 2. cap. comperimus. Comperimus autem, quod quidam, sumpta tantummodo corporis sacra portione, a calice sacri cruoris abstineant: qui proculdubio (quoniam nescio qua superstitione docentur astringi) aut integrum

negat ibi quicquam tale a Christo Domino ac Servatore esse factum. Certe sine grandi atque adeo extremo sacrilegio tanta res, ut quidem eam Antichristus esse et haberi vult, excludi non potuisset. Verum ita accurate concinneque illud sacrosanctum Testamentum narratur, itaque singula verba ac sensus inter sese invicem colligantur et coagmentantur, ut etiam si fingere liceret aut liberet alicui, non posset reperire in illo sacrosancto Testamento locum, ubi istud Antichristianum figmentum, oblati a Christo Panis ac Vini, vel saltem verisimiliter intrudere posset. Sed

intrudere posset. Sed quoniam illis adeo probe constat, Christum in Coena ipsorum Missam cel ebrasse, dicant (obsecramus) quibus verbis eos per eorum sacrosanctam Missationem ac mussationem, qua tandem forma et modo obtulerit? Cur etiam non retinent eius propria ac formalia verba? Cur item ipsorum sacerrimus Canon, nullam prorsus mentionem istius panariae et vinariae oblationis, ut sui primarii fundamenti aut basis, facit? Id profecto modis omnibus factum oportuit. At ipsorum proprii scriptores testantur, omnes partes Missae, praesertim autem ipsum Canonem, annis

autem tandem hoc quoque nugamentum, aut potius sacrilegam sacrosancti Testamenti Christi falsationem probant? Quo, inquam, oraculo sacrarum Literarum id confirmant? Contra vero eos, pro nobis, tria sacrosancta Evangelia et Paulus disertissime redarguunt: quae ostendunt et afferunt illa verba, Hoc facite in meam commemorationem, dicta esse de proxime antecedente communione Corporis et Sanguinis. nam illi testantur, quod statim ubi Dominus accepto datoque Pane et Vino dixisset, Accipite et comedite, Hoc est corpus meum: mox adiecerit, Hoc facite in mei commemorationem: ut

meam commemorationem, dicta esse de proxime antecedente communione Corporis et Sanguinis. nam illi testantur, quod statim ubi Dominus accepto datoque Pane et Vino dixisset, Accipite et comedite, Hoc est corpus meum: mox adiecerit, Hoc facite in mei commemorationem: ut impossibile sit aliter illa verba recte intelligi, quam de ipsa sumptione Corporis ac Sanguinis Domini, quae ibi in re praesenti, manibusque erat, instituebatur, mandabatur et peragebatur. Verum praeter hoc sacrosanctorum Evangeliorum testimonium Spiritus sanctus per Paulum selectum Christi organon adhuc

torquetis: sed Biberitis, ostendens ac convincens omnes sanae mentis, illud Facere omnino ad totius Ecclesiae edere ac bibere, et non ad rasi sacrifici gesticulatorios mimos, aut usquam prorsus alio referendum esse. Idem agit et in illis statim adiunctis, quibus quasi paraphrastice verba Domini exponit: Quoties enim panem hunc comederitis, et poculum biberitis, mortem Domini annunciate. Quid quaeso tandem clarius, evidentius ac potentius dici, aut etiam solum excogitari potest, ad refutandam vestram nefariam corruptionem sacrosancti Testamenti? Hinc ergo

vel Hebraismos explicando, vel alia aliqua tali ratione? Id quidem aliqui elaborant, ut aliqua primaria sacra scripta violentis interpretationibus ad suas impietates pertrahant: sed in explicando ipso sacrarum Literarum textu aut sermone, nemo plane occupatur. Unde liquido patet, quomodo sint erga verba Dei affecti. 51 Quam contemnant sacras Literas adversariorum doctores, etiam ex eo patet, quod non tantum non sunt studiosi linguarum, quae ad scrutationem sacrarum Literarum extreme necessariae sunt: sed etiam Reuchlino, Erasmo, Budaeo, Vini, et aliis instauratoribus linguarum

clare de diversis 4 fluminibus et 4 ipsorum propriis nominibus dicitur. In historicis alioqui nihil legi aut audivi unquam, quod propius accedat ad descriptionem paradisi, quae habetur Genes. 2, quam quod est apud Herodotum lib. 3, de loco, unde prodeat Ares fluvius. eius haec sunt verba: Porro extrema terrarum concludunt aliam regionem, intusque cohibent ea, quae nobis pulcherrima putantur, illisque rarissima. Est in Asia planities quaedam undique cincta monte, quinque in locis interciso, quae aliquando fuit Chorasmiorum cum ipsorum finibus, et Hyrcanorum, et

XIII. ibid. Quibus modis fiat gubernatio specialis. Cap. XIIII. 127 De legislatione, et differentiis eius. Cap. XV. ibid. De lege per opera. Cap. XVI. ibid. De lege per verba. Cap. XVII. ibid. De angelica gubernatione. Cap. XVIII. ibid. De humana gubernatione per homines. Cap. XIX. ibid. De accidentibus naturae. Cap. XX. ib. De

338 De velamine Mosis, eiusque detractione 343 Detractio velaminis 346 Testimonia unde populus Israeliticus a prophetis et aliis sanis doctoribus etiam sine auctoritate propheticorum scriptorum doceri et convinci poterat, quod sacrificia non expient peccata, ut quaedam verba veteris Testamenti sonare videntur: sed Meschiae sit hoc opus proprium 350 Gradus declinationis Iudaeorum a vera iustitia ac pietate, ad extremam iniustitiam et impietatem. Et vicissim series revocationis aut retractationis eorundem a Christo et prophetis adhibita 353 De

me, et non invenietis 188 Si hic non esse a Deo, non posset facere quicquam 218 8. Etiamsi ego ipse de me testificor, tamen testimonium meum verum est. 236 In lege vestra scriptum est, quod testimonium duorum virorum sit verum. 235 Qui ex Deo est, verba Dei audit 208 Quod ego vidi apud patrem meum, id loquor 221 Si ego glorifico meipsum, gloria mea nihil est 236 Si ego de me testimonium praebeo, testimonium meum verum non est 237 Vos ex patre diabolo estis 236 9. Non veni propter iustos 163

221 ¶ Act. 4. An coram Deo iustum sit, vos potius audire quam Deum, vos ipsi iudicate 285 Pilatus, Herodes et Iudaei convenerunt ut facerent voluntatem Dei de Christo 191 Si nos hodie interrogamur de beneficio hominis infirmi 238 5. Praedicate omnia verba vitae huius 226 Cur implevit satan cor vestrum 212 7. Coegit eos in concordiam 193 Moses redegit eos in concordiam 182 Stephano caeli aperti sunt 190 8. Video te esse in felle amaritudinis. 258 9. Saule Saule quid me persequeris?

in Iudaea qualis 330 aerem esse factum Scripturae testimonia 111. 112 Aereb vox unde deducatur 235 affectus tristes 307. 308 affectuum malorum mater quae 376. nomina externa opera iuvantia aut laedentia complecti 190. nomina aut verba quid significent 330. pessimorum origo 278 adfectibus qui populi magis ardeant. 335. 336. quibus gentes Septentrionales minus moveantur 307 ex Affectibus animi quatenus diversissimi motus existant, cur difficile sit ostendere 307

sumpserit 338. cur se vitem dicat, membra vero palmites. 333. 334. doctrinam suam quomodo nobis commendet 392. dux vitae 197. et Paulus quomodo sua dicta constabiliant 247. ieiunaturus cur in desertum abierit 157. imago inconspicui Dei 287. in coena sua unde foederalia verba sit mutuatus 157. iustitiae sol 328. 329. maceriae interstitium quomodo sustulerit 334. offensus Iudaeorum idololatria, se prorsus ab illo populo separare conatur 358. perpetuus Ecclesiae sacerdos 441. princeps pacis 197. qua nota suos depingat 278. qua ratione verus

esse sine lapsu. ibid. coena Domini cur sumatur 434 cogitationes hominum facile perturbari 308 cognationis nomina aliquando a vero usu abduci 139 cognitionis Dei primum initium 358 cognitionis et noticiae verba quid Hebraeis significent 184 a Cognitione nostra remota quomodo discenda 95 cognoscere aliquid quomodo Deus dicatur 199 cogo verbi significatio 192 collationis deficiens membrum unde intelligendum 203 collegia

Decreti Pontificii sententia 74 defectus quid 222 definitiva methodus. vide Methodus. definitio a sententia quomodo differat 368. unius, aliorum est exclusio 209 definitionis proprietas 368 dehortandi verba quomodo saepe accipienda 220. 221 δείνωσιν in sermone Paulino, quomodo olim Augustinus notarit 272 demensum et pensum voces latinae unde 337 demittere caput aut faciem 330

Hebraeorum idioma quid infans 111 Hebraeorum seniorum traditio de Scripturarum Sacrarum lectione 106. 107 Hebraeis non esse genus neutrum 139 ad Hebraeos epistolae sublimitas 294. 295. epistolam esse Pauli, testimonium 295 Hebraea verba futuri temporis quomodo sint exponenda 193 Hebraica lingua non insuavis 389. 390. omnis rei literariae fons. ibid. ad Hebraicae linguae cognitionem quomodo facilius perveniendum. ibid. Hebraicae linguae facultas

Graeca et Hebraea ad cognitionem sacrarum literarum necessaria 75. 76. in epist. Pauli ad Corinth. quid appelletur 119 linguae prophetiae cognitio quibus necessaria 393. sacrae phrasis 263 linguae cur sint discendae 388 linguarum certarum verba quaedam in alterius linguae usum per interpretationem non transferri 75. cognitio quam sit necessaria 387. quantum beneficium mortalibus in religione praebeat 385. 386. singulare Dei donum 383. Theologiae studioso necessaria 85. 86 ex Linguarum cognitione

mathaeologia Sophistarum 10. 11 ex Matrimonio quomodo sacramentum factum 385 Matthaeus cur Iosephi potius quam Mariae genealogiam texuerit 336. quo ordine utatur 270 Matthaei consuetudo quae 93. operis argumentum 270. verba qualia. ibid. Matthaeum in citandis scripturis non lxx. interpretum, sed Hebraicam authoritatem sequi 61 medicinae salubres 164 Melchisedechus ἀγενεαλόγητος 352. typus Meschiae.

26. 27 nominis appellativi ratio apud Hebraeos 135. inde ratio apud Hebraeos et Graecos 134. 135. apud Latinos. ibid. nomina adiectiva, interdum relativa 164. Dei cur nonnunquam plura coniungantur 27. duplicia 134 nomina et verba quando abundanter ponantur 224. 225. generalia et specialia singularis numeri pro plurali poni 183. 184. propria, etiam sola, in Scriptura Sacra recensita, non contemnenda 91. propria unde saepius imposita 17. 18. Testamenti veteri quaedam nos alia literatura habere, quam sint

nominum propriorum ratio apud Hebraeos 134. reduplicatio quid denotet 139 in Nominibus propriis difficultas quae 17. 18 notationum acrimonia 281. 282 noticia in literis sacris duplex 10. 11 noticiae et affectuum verba pro ipso opere poni 221. verba pro rerum existentia poni 165. verba quomodo saepe ponantur 182 noticiam et res scibiles quomodo philosophi distinguant 11 novus homo 375. 376 novi hominis creatio quid patribus 342 novum

ratio apud Hebraeos 134. reduplicatio quid denotet 139 in Nominibus propriis difficultas quae 17. 18 notationum acrimonia 281. 282 noticia in literis sacris duplex 10. 11 noticiae et affectuum verba pro ipso opere poni 221. verba pro rerum existentia poni 165. verba quomodo saepe ponantur 182 noticiam et res scibiles quomodo philosophi distinguant 11 novus homo 375. 376 novi hominis creatio quid patribus 342 novum Testamentum ante excidium Hierosol.

quid denotet 139 in Nominibus propriis difficultas quae 17. 18 notationum acrimonia 281. 282 noticia in literis sacris duplex 10. 11 noticiae et affectuum verba pro ipso opere poni 221. verba pro rerum existentia poni 165. verba quomodo saepe ponantur 182 noticiam et res scibiles quomodo philosophi distinguant 11 novus homo 375. 376 novi hominis creatio quid patribus 342 novum Testamentum ante excidium Hierosol. conscriptum 444. ex quibus hominibus

ibid. obscuritas et difficultas difficilem scriptoris parit intellectum 3. tractationes diversissimae 3. 4. uno vocabulo significatarum gradus 162. 163 Res bonas ob abusum vituperari 278. et verba mutuam sibi operam praebere 162. scibiles et notitiam quomodo philosophi distinguant 11 de Rebus duabus saepe tanquam de una agi 227 respectu aliquo valde multa dici 157 retributio vox quomodo usurpetur 314 revelationem pluris

adimendum 406 sacras literas confusum chaos asserentes, impie sentire 397. cur studiosa iuventus summâ diligentia legere debeat 391 etc. omni prorsus errore et imposturâ carere 394 etc. plures habere res ac veras salutaresque sententias, quam verba 395. quomodo tota antiquitas nominarit 403 in Sacris literis experientiam pleraque probare 445. quae potissimum celebrentur 264. cur multa nobis obscura videantur 269 Sacramentum cur sub utraque specie sumatur 431 Sacramenti abusus

literis experientiam pleraque probare 445. quae potissimum celebrentur 264. cur multa nobis obscura videantur 269 Sacramentum cur sub utraque specie sumatur 431 Sacramenti abusus perniciosus 430 Sacramenta Dei unde dependeant. ib. visibilia verba 274 Sacramentorum mutilatio 430. numerus 429. partes quae 430 Sacramenta etiam non credentibus gratiam conferre, papistarum assertio 429 Sacrificia cur non expient peccata 352. cur vituperentur 306. Ethnicorum unde orta 443.

85. summa honestas quae 392. summa quae 6. totius clavis quae 6. totius finis quae 84. totius materiam in quatuor monarchias commode dividi posse 32. totius scopus et argumentum 6. totius summa quaedam in tribus aut qua tuor Genes. capitibus 7. tropos non esse mendacia 88. verba non ociosa 284. veritatis argumentum 445 Scripturam Sacram aliquando tanquam in firmis firmiter loqui 95. aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere 91 ad Scripturam S. discendam quomodo homines affecti 1 Scripturam S. et bona

Israelitas docere debuerit 352 Seneca 234 senes cur prolixi in loquendo 281 sensus carnis cur peccatum originale 380. 381 sensum uno nomine non raro subindicari 228 sensuum ac rerum in sacris literis densitas 239. verba quid significent 184. voces quatenus Deo tribuantur 166 Sententia 179. quibus constet membris 205 sententiae eiusdem in Scripturis repetitio 257 in Sententiae habitu toto difficultates unde oriantur 18. 19 sententiam

per Similitudines varias Deum nobis loqui 87 in Similitudinibus interdum res pro epitheto poni videtur 202 Similitudinibus multis et variis cur eadem res in literis S. insinuetur 105 in Similitudinibus, parabolis, et collationibus quae verba commode transferantur 172. quae cautio observanda 203 similitudinibus quomodo Hebraei utantur 201 in Similitudinibus quid observandum. ibid. quo vox respiciat 159. saepe res non cum vero simili, sed cum eius vicino conferri 203

sint apud Hebraeos 113. vocem plurimum facere ad Sacramentorum explicationem 386 Testamentum Dei sanctissimum papistas mutilare 431. novum varie citare veteris dicta 60. quomodo. ibid. vetus quadrifariam tradi 92 in Testamento novo, cum eadem verba leguntur, quae sunt in veteri, quid videndum 94. cum legimus, Hoc factum et impletum etc quomodo intelligendum 39. pene nulla reperiri, quae veteribus desint. ibid. regula memorabilis 27. veteri et novo credenda etiam futura, nondum completa 92

esse ad aliquem, quid in literis S. sonet 118. Dei papistas innumeris modis conculcare 436. 437. qui audiant 187. 188. substantivum in Hebraea lingua saepe deesse 293 in Verbo, phrasi, sententia, etc. difficultatibus quomodo succurrendum 16 verba et voces cur contra suam naturam cum aliis construantur 158. 159 verba futuri temporis quomodo sint exponenda 191 verba quaedam non ad actum, sed ad aptitudinem referri 162. 163 verba rerum notae 162. sacrarum literarum quomodo sint

436. 437. qui audiant 187. 188. substantivum in Hebraea lingua saepe deesse 293 in Verbo, phrasi, sententia, etc. difficultatibus quomodo succurrendum 16 verba et voces cur contra suam naturam cum aliis construantur 158. 159 verba futuri temporis quomodo sint exponenda 191 verba quaedam non ad actum, sed ad aptitudinem referri 162. 163 verba rerum notae 162. sacrarum literarum quomodo sint accipienda 166 verborum abusus in lingua Hebraea multiplex 143. congerie

lingua saepe deesse 293 in Verbo, phrasi, sententia, etc. difficultatibus quomodo succurrendum 16 verba et voces cur contra suam naturam cum aliis construantur 158. 159 verba futuri temporis quomodo sint exponenda 191 verba quaedam non ad actum, sed ad aptitudinem referri 162. 163 verba rerum notae 162. sacrarum literarum quomodo sint accipienda 166 verborum abusus in lingua Hebraea multiplex 143. congerie plurimum Hebraeos uti 224. diversae constructionis coniunctio

difficultatibus quomodo succurrendum 16 verba et voces cur contra suam naturam cum aliis construantur 158. 159 verba futuri temporis quomodo sint exponenda 191 verba quaedam non ad actum, sed ad aptitudinem referri 162. 163 verba rerum notae 162. sacrarum literarum quomodo sint accipienda 166 verborum abusus in lingua Hebraea multiplex 143. congerie plurimum Hebraeos uti 224. diversae constructionis coniunctio 159. eclipsis 161 in Verborum et sententiarum multiplicibus

gemina vis cognoscenda 160. intellectus 161. motum significantium usus 228. non minor, quam rerum ipsarum, cura suscipienda 69. paucorum pravam versionem saepe integra capita obscurare 385. ratio apud Hebraeos 162. inde. significationes quomodo sumantur 162. 163 verba et participia quomodo Hebraei iungant 160 foederalia in coena sua unde Christus sit mutuatus 157 verba generalia aliquoties pro specialibus poni 183. 184. Hebraeis saepe magis habitum quam actionem denotare 187 verbis aliis quaedam repetere quando

suscipienda 69. paucorum pravam versionem saepe integra capita obscurare 385. ratio apud Hebraeos 162. inde. significationes quomodo sumantur 162. 163 verba et participia quomodo Hebraei iungant 160 foederalia in coena sua unde Christus sit mutuatus 157 verba generalia aliquoties pro specialibus poni 183. 184. Hebraeis saepe magis habitum quam actionem denotare 187 verbis aliis quaedam repetere quando necessitas postulet 257. 258 Veritas ex ipsa Scriptura quaerenda 405. 406. fons boni 12. in literis S. 104

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report