Your search found 5790 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 2690-2981:

ita iam in hac parte, ordinem Syntheticum sequendo, de variis Hebraismis, secundum partes orationis, troposque ac figuras, et denique secundum totas sententias, varias Regulas, ac etiam integros Tractatus proponendo, disputavi. Grandis sane, ac cum primis ardua mihi haec materia fuit, ut quae cum per sese sit difficilima, tum etiam a nullo hactenus vel mediocri diligentia tractata. In priori quidem parte non parum sum ab aliis adiutus, qui vel in Commentationibus, aut etiam Annotationibus suis, vetus aut novum Testamentum illustrarunt: vel phrases quoque Biblicas

meliora praestare. Neque enim hoc labore mihi privata gloria, sed tantum publica Ecclesiae Dei utilitas quaesita est: quam si vel tenuiter promovero, aut saltem occasionem eius promovendae alteri dedero, satis me meo voto potitum, optatosque laboris fructus percepisse statuam. Non fuit autem tractatio haec vel differenda, vel in nonum usque annum, secundum Horatianum praeceptum, premenda: ut ii solent, qui non tam publicam utilitatem ex matura suorum scriptorum editione, quam propriam gloriam ex accuratissima perpolitione eruditionisque ostentatione captant. quandoquidem

sermonis oraculorum Dei, ex quibus salus temporaria simul et aeterna humani generis dependet. Saepe igitur inter scribendum trepidans cogitavi, aliquos forte aliquando hoc aut illo modo, aliqua mea Regula, ad stabiliendos suos errores, abuti posse: quae pericula me multo magis impossibile fuit devitare, quam ipse Spiritus sanctus praecavit, ne quis eius oraculis in hominum perniciem et Dei contumeliam abuteretur. Pie certe, ac ex officio omnes pii fecerint, si ardentissimis votis a caelesti illo patre, et omnium misericordiarum ac beneficiorum fonte petierint, ut ille

adeo inde ferme a iuventute per longam aetatem maximos sumptus, labores, pericula, ac denique ingentia damna, gravissimamque crucem purioris religionis causa, una vobiscum et cum suis fidelissimis subditis pertulit: tum etiam semper publici boni, ac in primis libertatis patriae studiosissimus fuit: quam ego esse vel amplissimam virtutem, laudemque, praesertim in principe viro, duco. Ingens sane decus, singulareque Dei donum est, si cui contingat non tantum credere in Christum, sed etiam pati propter eum. Utinam tantum Dei beneficium grata mente agnosceremus:

vita, cum Christus abolito omni principatu ac potentia, morte et peccato, praecpitatoque in infernum Satana cum omnibus impiis, abstersis omnibus lachrymis piorum, et cunctis scandalis, offeret ac subiiciet se et Ecclesiam Patri, eique regnum tradet, ut ipse sit omnia in omnibus, sicut et prius fuit, cuus regni ac gloriae non erit finis aut modus. 1. Cor. 2 et 15. ¶ Harum quatuor Monarchiarum subditi omnes sumus, aut fuimus, licet sese invicem hostiliter oppugnent, et destruant. Et extribus primis aliquid adhuc habemus: ex prima vitam hanc, eique necessaria: ex secunda,

illa vetustissima ratio dicendi, atque adeo etiam vivendi, est recentioribus et obscura et difficilis. 6 Stylus connexus et pendens, facit non raro ignorari principium et finem. Proprium hoc genus ita commodi fuit veteribus praesertim, teste Aristotele Rhetor. 3. Quod fit, cum oratio non prius finitur, quam ipsae materiae, sed semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput

veteri Testamento proponitur. Quod plurimis occasionem errandi praebet. Sed de hac re agitur in Libello cui titulus De velamine Moysis. 46 Velamen Mosis multiplicem obscuritatem continet, quam in libello qui hunc ipsum titulum habet, et huic parti adiunctus erit, exposui: qui et antea fuit editus. 47 Mirabile opus sapientiae ac providentiae Dei est, quod ita sua mysteria tradere voluit, ut sicut prima patefactio, ita etiam sequentes illustrationes tantum de eius benigna manu promptaque liberalitate expectarentur. 48 Singulari consilio Deus initio

Noster autem IESUS prorsus talis persona est, ut a Prophetis Meschias depingitur: quia venit tali tempore, nempe non regnante amplius Iuda, in secundo templo, et in fine 70 hebdomadarum Danielis. Est quoque tali loco, et ex tali genere ac matre virgine natus: talia etiam miracula fecit: sic fuit homo simul et Deus, talem praecursorem habuit, sic denique passus ac resuscitatus est, sic etiam eo veniente corruit Moyses et idola totius mundi. Omnia denique sic prorsus in eius adventu evenerunt, ut olim Prophetae praedixerunt. Igitur hic ipse homo IESUS, est verus Meschias. Minor, quae

nominibus propriis, mox putemus etiam diversas personas aut loca indicari. 15 Nomina propria saepe imponuntur vel ab aliquo eventu: vel ut moneant personam cui imponuntur, aut alios: vel Prophetica quadam futurorum praeindicatione: ut nomen Moisis ab eventu, quia ex aquis extractus fuit, aut quia populum extraxit ex servitute: Abraam, quia erat futurus pater multarum gentium: Filii Isaiae, a futura populi vastitate. Sic Petrus, ac Iesus: ubi tum Etymologiae nominum, tum et historiae negligendae non sunt. Saepe enim maxima rerum momenta in iis continentur. Sic quoque Graeci et

hominibus patienter perferre potuit. Multi proculdubio olim servati sunt, qui trinitatem personarum, et Christi officium aliqua ex parte ignorarunt: quod genus ignorantiae non preculdubio exitiale est. Sic initio ac ante legem pauciores ceremoniae ac ritus sunt ab hominibus requisiti, liberiorque fuit religio: postea sub lege plures sunt praescriptae, a quibus nos nunc plane liberi sumus. Polygamia olim, initio etiam sororum ac fratrum coniugia fuerunt concessa: sub lege ac postea non perinde. Apostoli sub initium abrogationis ceremoniarum concesserunt, aut etiam praeceperunt,

aut etiam praeceperunt, abstinentiam a sanguine et suffocato: quod nunc iniungere Ecclesiis impium esset, et restitutionem Iudaismi olret. In prima illa Ecclesia multa fuerunt miracula, et Deus illis credi voluit, quandoquidem Sacra scriptura, praesertim novi Testamenti, non dum apud omnes recepta fuit. Postea prohibitum est, quaerere miracula: et insuper praedictum est, Antichristum et spiritus impostores tales efficacias illusionum allaturos. Sic quinque libri Mosis maximis miraculis confirmati sunt: et simul mandatum est Deut. 13, ne prophetis afferentibus miracula et novam doctrinam

mutare solet. Christus Ioan. 2 dicit matri oranti se de vino miraculose suppeditando in nuptiis: Quid mihi et tibi mulier? Modus sermonis videtur nimium vehemens et austerus, parumque filio erga matrem conveniens, qui sane minime nos communes homunciones deceret: sed illum decuit, qui non solum fuit homo, sed et verus Deu: quique praeterea in tanta functione tunc versatus est, in qua nihil prorsus humanae gratiae aut amicitiae dari conveniebat, sed eam exactissime ad praescriptum caelestis Patris administrare. Sic et alibi adhuc puer existens asperius respondet: Quid est quod quaesivistis

tribuantur: vel contraria praedicata diversa ratione eidem tribui: vel certe id fieri tantum quodam respectu. In praecedentibus exemplis, amor et odium parentum observatio et neglectio circumcisionis, sunt contraria: sed diversa ratione eidem tribuuntur, Observatio circumcisioni dum eius tempus fuit, neglectio postea: amor Parentibus simpliciter, odium peraccidens, si arceant liberos a vero cultu: tametsi ibi odium non tam animi affectum, quam solam externam illorum perversorum mandatorum neglectionem significet, ut in capite de Metonymia prolixius ostendi. 5 Nulla omnino

subiectis, vel in praedicatis talium contradictionum: ut, Meschias est dominus Davidis, et filius Davidis. Dominus est ratione divinitatis, redemptionis, et maiorum donorum: filius, ratione humanitatis. Meschias fuit ante Abraam, et nondum fuit annos 40 natus: hoc dicitur ratione humanitatis, illud ratione divinitatis. Abraamus gestivit videre diem IESU, et vidit, ac gavisus est: Igitur maiorest IESUS quam Iacob, Isaac aut Abraam: contra, est eorum filius. Concordatur, ut prius de Davide. Meschias manet

talium contradictionum: ut, Meschias est dominus Davidis, et filius Davidis. Dominus est ratione divinitatis, redemptionis, et maiorum donorum: filius, ratione humanitatis. Meschias fuit ante Abraam, et nondum fuit annos 40 natus: hoc dicitur ratione humanitatis, illud ratione divinitatis. Abraamus gestivit videre diem IESU, et vidit, ac gavisus est: Igitur maiorest IESUS quam Iacob, Isaac aut Abraam: contra, est eorum filius. Concordatur, ut prius de Davide. Meschias manet semper: quomodo tu dicis,

historiarum, vel naturae locorum, vel animalium aut animantium, ac lapidum, vel artium, vel aliarum huiusmodi rerum, quae dicta ac loca sine noticia prae dictarum rerum intelligi nequeunt. De quo toto genere postea proprio capite prolixius agetur. Exempla proferemus singulorum, 2 Mos fuit illi genti, in suis luctibus radere caput, barbam, ia cere in cinere aut cilicio, tenuiter sorddeque victitare, conspergere caput pulvere: contrarius autem, in laeticia. Sic etiam fuit consuetudo clara voce lamentari mortuos, eos aromatibus condire, et aliquando exurere: ut et Graecis et

De quo toto genere postea proprio capite prolixius agetur. Exempla proferemus singulorum, 2 Mos fuit illi genti, in suis luctibus radere caput, barbam, ia cere in cinere aut cilicio, tenuiter sorddeque victitare, conspergere caput pulvere: contrarius autem, in laeticia. Sic etiam fuit consuetudo clara voce lamentari mortuos, eos aromatibus condire, et aliquando exurere: ut et Graecis et Romanis. Talis consuetudinis saepe fit mentio in Sacris. Mos etiam fuit illi genti, multa in sinum reponere ac gestare. 3 Secundo crebro fit in Sacris mentio historiarum, quae si

in cinere aut cilicio, tenuiter sorddeque victitare, conspergere caput pulvere: contrarius autem, in laeticia. Sic etiam fuit consuetudo clara voce lamentari mortuos, eos aromatibus condire, et aliquando exurere: ut et Graecis et Romanis. Talis consuetudinis saepe fit mentio in Sacris. Mos etiam fuit illi genti, multa in sinum reponere ac gestare. 3 Secundo crebro fit in Sacris mentio historiarum, quae si ignorentur, etiam ipsa dicta erunt obscura. 4 Tertio, variae fiunt allusiones ad arbores, lapides, plantas, animalia diversi generis, quorum multa sunt aliis

in homines saevire: quomodo ibi soleant sub vite aut ficu sua habitare: qualia sunt in Sacris innumera. 5 Quarto fit mentio artium, quarum aliquae aliter apud eos tractantur: ut in re rustica, illi bobus triturant, sicut et Vallachi et Crabatae. Illi oves multo mollius curant: nec fuit apud eos ignominiosum esse pastorem, sicut est nunc apud Germanos, et olim apud Aegyptios. 6 Alia ratio situsque locorum est: ibi sunt montes, valles, petrae, foveae, cavernae, magni aestus, inopia bonae aquae, varii, vehementes ac noxii venti, et similia innumera, alibi inusitata.

ac ex forma Dei exinaniverit: quique a patre opem petat, ab eoque resuscitetur et glorificetur. Servus ergo est erga patrem, servus etiam suo modo erga nos, quibus venit ministrare, non ut sibi ministretur. Contra tamen etiam Dominus fuit, et est, Ecclesiae ac omnium, dupliciter: ratione donationis a patre factae et ratione redemptionis, quia ille sibi hanc haereditatem precioso sanguine redemit. Taceo enim nunc dominium, quod habet ratione Deitatis ac creationis. Quin etiam est Dominus omnium: quia ei tradita est omnis

obliviosum, praesertim nostri, in calamitatibus. Esa. 39 pingitur Deus sollicitus, quod non sit qui se opponat irae eius, et ruenti iustitiae succurrat. Tandem dicit, eum sibimet opem tulisse suo brachio, et sua iustitia, seu suo mediatore: nobis scilicet, non sibi. nam ipse in nullo periculo fuit, aut ope indiguit: sed facit id ad nostrae fidei confirmationem, ut agnoscatur tam sollicitus ac condolens esse, nostrumque periculum suum facere. 23 Porro in lectione Scripturarum diligenter observanda sunt ea praesertim dicta, quae de Christo loquuntur. Ipse enim est finis legis,

occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque beneficiis. Paulus ad Gal. vocat promissionem, quia eam cum lege confert, ut olim tradita fuit Abraamo. Rectius sane in veteri Testamento Evangelica doctrina vocata fuit promissio, aut etiam prophetia: quia ventura aut exhibenda bona, nempe benedictum semen, eiusque benedictionem, promisit praedixitque. At postquam illa promissa bona exhibita sunt, rectius dicitur Evangelion, aut laetum

potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque beneficiis. Paulus ad Gal. vocat promissionem, quia eam cum lege confert, ut olim tradita fuit Abraamo. Rectius sane in veteri Testamento Evangelica doctrina vocata fuit promissio, aut etiam prophetia: quia ventura aut exhibenda bona, nempe benedictum semen, eiusque benedictionem, promisit praedixitque. At postquam illa promissa bona exhibita sunt, rectius dicitur Evangelion, aut laetum nuncium exhibitae praestitaeque promissionis. Cum enim aliqua bona

nunc istas quatuor monarchias in tabella delineatas subiiciam. 8 Recte quoque dividitur tota Scriptura in legem et Evangelium: de qua divisione supra prolixius dictum est. Haec nunc sufficiat obiter attigisse, de rerum ipsarum in Sacris literis contentarum distributione: quae fuit prima pars propositae paulo antea divisionis. Nunc de Secunda, nempe de tractatione dicamus. 9 Tractationem igitur voco potissimum Methodum ipsam, aut seriem traditionis Sacrarum literarum. Solent vero scientiae potissimum triplici ordine tradi per Synthesin aut compositionem,

serpentis caput, ac regnum suumque ac patris verbo, Spiritu sancto et potenti efficacia promovens et absolvens, usque dum omnes suos adversarios plenissime sibi subiiciat, ipseque Ecclesiam et sese patri submittat ac offerat, ut ille sit omnia in omnibus, sicut mox initio in prima illa creatione fuit, et multo etiam gloriosius maiorique cum maiestate. Nec mirum est, Sacras literas historice tradi. nam et methodus utriusque est Synthetica, et pleraque sunt in eis historica, aut res gestae. ut, Creatio, lapsus, legislatio, promissionis datio, doctrinae ac sacramentorum totiusque

21 Deinde, cum de singulis personis Scriptura agit, plerunque de eis ita agit, ut totum genus per eas intelligi velit: vel etiam omnes homines, in eis tanquam in fontibus quibusdam aut parentibus includit. Ut initio creationis necesse est Scripturam de uno quodam loqui, quia tantum unus fuit: sed in eo uno vult indicare, totum genus humanum sic ad imaginem Dei conditum esse, sic mundi dominio donatum, sic mandatum obedientiae proposita vita ac morte accepisse. Vult quoque intelligi in eo totum genus humanum lapsum esse, ac datam ipsi promissionem sanationis per benedictum semen,

quod sit vir secundum cor Dei: sic et alii prophetae, sic Apostoli quoque agnoverunt, et Deus ipse caelitus testa tus est IESUM esse filium suum, et eum a Deo venisse, et nomine Dei fidelissime dicere quae ab ipso audisset. Sic ille porro edo cuit et misit Apostolos suos, sicut ipse a patre missus fuit, instructos certissimis ac evidentissimis miraculis, ita ut testarentur de eo verissime coram toto orbe terrarum, adeo ut non illi loquerentur, sed Spiritus patris caelestis per os eorum. De tali certitudine sui testimonii ac doctrinae, etiam Paulus gloriatur, dum passim ostendit se esse

haudquaquam digna est, cuius ulla ratio in pia Scripturae tractatione habeatur: qui passim in Sacris literis contemnens literalem sensum, allegorias, aut somniorum potius figmenta pro libitu excogitavit, eumque esse verum ac genuinum loci sensum et Dei sententiam contendit. Quod nihil aliud fuit, quam pro Dei omnipotentis voce ac oraculis humanae vanitatis sensa sententiasque obtrudere. Sicut quidam non ignobilis pater scripsit: Origenes sui ingenii lusus pro Dei mysteriis venditat. 3 Secundo, secutis postea temporibus, et praesertim intra quadringentos annos, inolevit ac

omnipotentis voce ac oraculis humanae vanitatis sensa sententiasque obtrudere. Sicut quidam non ignobilis pater scripsit: Origenes sui ingenii lusus pro Dei mysteriis venditat. 3 Secundo, secutis postea temporibus, et praesertim intra quadringentos annos, inolevit ac usu receptissimum fuit, ut quatuor sensus Scripturarum in plerisque confingerentur, ferme citra omne discrimen dictorum locorumue: quorum primum dixerunt Literalem, secundum Moralem aut Tropologicum, tertium Allegoricum, quartum Anagogicum. De qua materia et Sophistarum errore, aliorum sententiam adscribam, ut me

artifex huius rei, nisi perfectam cognitionem habeat istorum locorum, qui sunt in doctrina Christiana praecipui, quos paulo ante recitavi. Christus alicubi alludit ad historiam Ionae: interpretatur serpentem exaltatum in deserto. Paulus in Corinthiis velum interpretatur, quo facies Moysi tecta fuit. Hos videmus versari intra locos illos quos nominavi, et maximas res quasi pictas his imaginibus ostendere, Afferunt enim, in loco adhibitae, et gratiam et lucem orationi: ut si quis in commendatione linguarum et artium, comparet ad cophinos, in quos colligebantur reliquiae quinque panum,

Vidit quippe doctissimus Scripturarum interpres, allegoriam et typum vehementer discrepare. Quamvis dissimulari non potest, allegoriam quoque statim aspergi, ubi Apostolus Hierosolymam interpretatur matrem nostram: intelligens haud dubie Ecclesiam ex gentilibus collectam, quae sterilis semper fuit existimata, sed foecundior effecta est quam Synagoga ladaeorum. Qua de re Hieronymus in commentariis super verbo illo Isaiae quinquagesimo quarto, Laeteris sterilis quae non paris. Caeterum, inquit, allegoriae non ita crebrae sunt, ut typi: et allegoriae spectantur non modo in historiis,

Sed observationes plures congerere supersedemus. Magis optamus, ex ipsa allegoriarum artificiosa tractatione, qualis tum in sacris libris, tum insanctorum patrum commentariis conspicitur, addisci quae huc pertinent: quam ex nostris Annotatiunculis. Augustinus, ubi illi visum fuit allegorias adiungere, caeteris patribus visus est felicior, sicut etiam parcior. Recentiores non ita multum, et (ni fallor) ad evitanda apud imperitos offendicula, (nonnulli enim nostra aetate allegoriis mire abusi sunt) sese in his exercuerunt: etiamsi quidam excellentis ingenii homines

sed et Ecclesiasticarum mutatione, consideretur primum, quomodo Deus subinde sui noticiam patefecit, et praesertim promissionem benedicti seminis magis ac magis illustravit. 12 Secundo, considerentur variae vicissitudines status religionis ac Ecclesiae, quae iam illustrior et purior fuit, iam etiam obscurior, praedominantibus impiis: ut interfecto Abele, coepit florere Cainica factio et impietas, et obscurari vera pietas, quam tamen Enos et Henoch instaurarunt. Sublato in caelum Henoch,

Sublato in caelum Henoch, paulatim invaluit impietas, et obscurata est religio ac Ecclesia usque ad diluvium, frustra reclamante Noacho, et Deo tot modis protestante ac minitante. Sic tempore Abrahami evocati, fuit imminutus piorum numerus. et obscurata vera religio. 13 Postremo, observentur variae vicissitudines, quod iam Deus suos gloriose tuetur, et impios punit, iam omnia sunt remissiora: aliquando denique, idque crebro, veniunt tempora cribrationis piorum, et potestatis tenebrarum.

ad sermones suos, Deus pollicetur Spiritum ac intelligentiam, iuxta illud. Timor Domini est initium sapientiae:) tum etiam ad hoc, ut eo rectius uti eis libris doctrinaque eorum queamus, scientes quantum eis tribuendum sit. 3 Observetur etiam summa ac scopus eorum doctrinae, qui fuit primum, promissionem de benedicto semine, eiusque adventu ac beneficiis, suis Prophetiis illustrare: hominesque in eius expectatione et fiducia confirmare. Deinde, instantes poenas tum suo populo, tum et exteris regnis nomine Dei praedicere aut prophetare. Tertio sui temporis idololatrias et

Danielis, de quatuor monarchiis. 2. Alia vero sine interpretatione: quo spectant figurae illae et visa in Ezechiele, atque Apocalypsi. 3. Tertii generis est, quod Ionas demittitur in mare, ac devoratus a pisce, ad diem tertium rursus eiicitur: qua in re vaticinium de Christi morte ac resurrectione fuit reconditum. Item, quod Ieremias iubetur circumspicere, et videt baculum amygdalinum, ollam bullientem: quod conqueritur de conspirantibus in mortem suam viris Anathoth (ubi Hieronymus diserte ait, vaticinium de Christo latuisse) quod curante Phashor sacerdote coniicitur in carcerem, in qua

suis concionibus admirabile lumen toti veteri Testamento, dum ostendit, quis sit verus ac primarius scopus totius Scripturae, quae sit unica ratio salutis, quis usus legis moralis, quis item ceremonialis, quae iam desierit. Nam ad hoc quoque munus caelitus a patre missus instructusque fuit, ut plenius clariusque ex sinu caelestis patris nobis eius admiranda mysteria patefaceret, totamque religionem illustrius et copiosius toti mundo revelaret, quam unquam antea factum fuit. 4 Est quoque maxima varietas summarum rerum in Evangelistis. nam ibi reperiuntur tum

item ceremonialis, quae iam desierit. Nam ad hoc quoque munus caelitus a patre missus instructusque fuit, ut plenius clariusque ex sinu caelestis patris nobis eius admiranda mysteria patefaceret, totamque religionem illustrius et copiosius toti mundo revelaret, quam unquam antea factum fuit. 4 Est quoque maxima varietas summarum rerum in Evangelistis. nam ibi reperiuntur tum acutissimae disputationes, tum et gravissimae errorum multiplicium refutationes. Occurrunt quoque ibi plurimae ac suavissimae salutaresque consolationes, necnon et horrendae castigationes, ac

et sequentia: aut argumentationum singularum ductus forma, et vis: modo per ἀνάλυσιν id est, partium resolutionem: modo per ἐρωτήματα, hoc est quaestiones, (nam haec quoque enarrandi ratio veteribus fuit usitata) modo per similitudines, quae illustrant quod obscurum involutumque apparet. Et quis enumeret omnes idoneas interpretandi formulas? Caeterum hanc rationem explicandi authoris mentem ne quis aversetur cevabiectam, aut puerilem (quem modum, meminialiquando quosdam audire, qui

qua utriusque Testamenti congruentia perspicitur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Ut Christus allegoria utitur ex veteri Testamento: Generatio, inquit, haec signum quaerit, et signum non dabiturei nisi signum Ionae prophetae. Sicut enim Ionas in ventre ceti tribus diebus et noctibus fuit, sic filius hominis tribus diebus et tribus noctibus erit in corde terrae. Et Apostolus ipsam Exodi historiam futurae Christianae plebis allegoriam fuisse significat, ad Corinthios Epistola prima: Nolo autem vos ignorare, fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt, et omnes mare

venturus ex semine ipsius Abraham secundum carnem, quam assumpsit, ut omnes etiam filii essent Abrahae, qui fidem eius imitarentur: et sic est factum. Natus est Christus de Maria virgine, quae ex illius genere fuit. Praedictum est per prophetas, quod in cruce passurus esset ab eodem populo Iudaeorum, de cuius genere secundum carnem veniebat: et sic factum est. Praedictum est, quod resurrecturus esset: resurrexit, et secundum ipsa praedicta prophetarum ascendit in caelum, et discipulis suis spiritum

Iob illum esse crediderunt. Nequaquam tamen Iob propterea ante legem fuisse credendus est, quia Israeliticorum regum tempora praecessisse perhibetur. Quod dum quidam minus caute considerant, Moysen beati Iob gestorum scriptorem putant, et ante Moysi tempora fuisse crediderunt. Horum de numero fuit Origenes, qui Moysen librum Iob scripsisse dicit, ut filios Israel in Aegyptia captivitate positos consolaretur. Sacra scriptura omnibus respondet. Gregor. Mor al. cap. 18, 19.

EXPLICATIO. Afflicti cordis est proprium, ut in omni

vener antur. August. 18. de Civit. Dei, cap. 38.

EXPLICATIO. Ante illud grande diluvium noster utique Noe patriarcha, quem prophetam non quoque immerito dixerim. Siquidem ipsa area quam fecit, et in qua cum suis evasit, prophetia nostrorum temporum fuit. Quid Enoch septimus ab Adam, nonne in Canonica epistola Apostoli Iudae prophetasse praedicatur? Quorum scripta ut apud Iudaeos, et apud nos in authoritate non essent, nimia fecit antiquitas, propter quam videbantur habenda esse suspecta, ne proferrentur falsa pro veris. Nam proferuntur

est enim, Maledictus omnis, qui non permanet in omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea. Et rursum in eadem epistola: Lex propter praevaricationes posita est, donec veniat semen cui repromissum est, disposita per angelos in manu Mediatoris. Et iterum: Itaque Lex paedagogus noster fuit in Christo, ut ex fide iustificemur. postquam autem venit fides, nequaquam ultra sub paedagogo sumus. omnes enim filii Dei est is per fidem, quae est in Christo Iesu. Historia quoque, quae praecepta non continet, sed quid factum sit refert, ab Apostolo Lex appellatur. Dicite mihi, inquit, qui

Seon rex Amorrhaeorum, per Samech literam et pronunciatur et scribitur. Si igitur a nobis haec nominum et linguae idiomata, ut videlicet barbara, non ita fuerint expressa, ut exprimuntur ab Hebraeis, solent cachinnum attollere, et iurare se penitus nescire quod dicimus. unde et nobis curae fuit. omnes veteris Legis libros, quos vir doctus Adamantius in exempla digesserat, de Caesariensi bibliotheca descriptos, ex ipsis authenticis emendare. in quibus et ipsa Hebraea propriis sunt characteribus verba descripta, et Graecis literis tramite expressa vicino. Aquila etiam et Symachus,

futurum sit a Domino praesciatur? Unum vero e duobus est: quia si electi sunt, fieri non potest: si autem fieri potest, electi non sunt. Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio tentationis fuit, quia qui electi sunt ad persistendum, per signa praedicatorum Antichristi tentabuntur ad cadendum. Per hoc ergo quod dicitur, Si fieri potest, hoc exprimitur, quod electi in corde tentabuntur. Nutant quidem, sed non cadunt. Revelatio pluris est quam visio. Visio vero et divinatio

etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum proverbiis, quod cum utraque externa specie videantur difficilia, intellectu tamen non sint ardua. Porro proverbialis tractationis species est, ut Iunilius inquit, quaedam figurata locutio, aliud sonans,

utilitatem, sed ad ornatum. Utilia enim non sibi, sed angelis vel hominibus sunt, pro quibus etiam facta noscuntur. Ornatum vero etiam invicem praestant. Quippe et caelum inornatum sine caelestibus luminaribus fuit, et luminaria ipsa, ne superflua facta essent, videntium oculis indigebant: et mare inornatum, donec aut locum suum reciperet, aut animalibus impleretur: et terra incomposita, praeter habitantium vel nascentium usum: et irrationabilia animalia, sine hominis regimine inepta: et herbae absente

similitudine operum poenis similibus detrudentur. sicut et beatus Petrus eadem forma ad deterrendos utitur peccatores, dicens de Deo: Quia et angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis tradidit eos. 3 Tertius modus est, cum moestis grata significantur: ut Adae transgressio, typus fuit iustitiae Salvatoris nostri: sicut beatus Apostolus docet: Quia sicut per inobedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt multi: sic etiam per obedientiam unius hominis, iusti constituentur multi. Regnavit enim mors ab Adam usque ad Mosen, etiam in eos qui non peccaverunt, in

unius hominis, iusti constituentur multi. Regnavit enim mors ab Adam usque ad Mosen, etiam in eos qui non peccaverunt, in similitudinem transgressionis Adae, qui est forma futuri, id est typus. In Graeco enim typus specialiter legitur. Secundi ergo Adam, id est Christi, gratia, forma vel typus fuit transgressionis Adae, per contrarium scilicet figurata. 4 Quartus modus est, cum gratis moesta figurantur: ut Baptisma. Etenim figura est mortis Domini nostri Iesu Christi, sicut dicit Apostolus: Quotquot enim baptizati estis, in morte Iesu Christi baptizati estis. Quid enim aut Baptismate

finis. 32 Aut mala finis ipsius una cum ipsa fine: ut cum dicitur, Statim post tribulationem dierum illorum, sol occaecabitur. Has praedictiones ad futurum seculum dicimus pertinere eodem modo, sicut de acceptationibus diximus: quia ea quae praedicta sunt ante legem, intentio eorum fuit ad tempora legis aut gratiae. Rursus, quae in lege praedicta sunt, gratiam figurabant; et quae in gratia, causam et praemium regni caelestis habuerunt. Ita colligitur, praedictionum omnis intentio ad futuri seculi bona respicere. De effectibus praedictionum. Caput

nobis erit propitius. Sic 1. Ioan. 3, Videte qualem dilectionem nobis dedit pater, ut filii Dei vocemur: id est, simus re ipsa. Sic et in Apocalypsi aliquoties dicitur nomen alicui fuisse, aut ei superinscriptum fuisse, mors, exitium, mysterium Babylon: id est, re ipsa talis ea res aut persona fuit. Sic Ieremias 20. cap. dicit ad filium sacerdotis, Deum eum vocasse Magor pavor: quia sint ipsi suisque nationibus talia pericula ac clades venturae ut trepident. Sic Ierem. 23, et 33, Hoc est nomen quo vocabunt Meschiam, Iehova, Iustitia nostra: id est vere erit Iehova, et

propria, aut eorum inflexiones: ut Ierem. dicit ad filium sacerdotis, fore ut pro Passhur vocetur Magor. Sic Deus praedicens futura, pro Abraamo vocat eum Abraham: pro Bethel fit Bethaven, id est, pro domo Dei domus vanitatis aut idololatriae, quam Scriptura vanitatem vocat. 8 Usitatum fuit, et adhuc est apud Orientales, ac nunc apud Turcos, ut acquesitis servis nova nomina imponant, neglectis prioribus: hoc enim dominii signum est, teste Chrysostomo et Apollinari. Sic Adam imponit reb. nomina intrans in mundi possessionem. Sic Pharao mutat nomen Iosepho, et Nabuchodonosor

plerunque, cum nomini praeponuntur literae Bachiam: sicut contra Latini infinitivum pro nomine ponunt. Sic Deuteron. 1. Beschineati propter odium nos: id est, propter odisse eduxit nos Deus. Deuteron. 7, Propter amorem vos Dominus: id est, Propter amari vos a Domino mea che vach. Esaiae 29, Fuit timor eorum me: id est, ipsorum timere me. Marc. 4, Docebat eos Christus per parabolas multa, dicebatque eis in doctrina sua: id est, In docere aut docendo. 7 Nomen substantivum cum praepositione In, ponitur pro adverbio. Iud. 5, Calcasti anima mea in fortitudine, id est,

et facere loqui eum de multis: id est, interrogationibus suis allicere eum ad pronunciandum de multis, si quid forte arripere possint. Sic Paul. Col. 1, ἱκανόω verbum fecit veluti in Hiphil: ac si in prima coniugatione significasset, Idoneus fuit: in tertia vero, Idoneum fecit: Gratias agentes patri, qui nos idoneavit ad participandum sortem sanctorum in Iuce. 2. Cor. 3, Qui idoneavit nos ministros novi Testamenti, id est, idoneos fecit. Tale est etiam verbum χαριτέω apud eundem. Eph. 1,

vocabitur. Deut. 25, Quoniam vocabitur remissio ipsius Domini 2. Sam. 20, Stabitur in promontorio. Gen. 12, Dic quod sis mea soror, ut benefit, vel bene fiat mihi. Ibid. Abrahamo vero bene fuit propter ipsam. Ios. 21, Quae nominatim sic vocatur. Num. 13, Locus vero ille nominatus est Eschol. Esa. 9, Et vocabitur nomen eius admirabilis. Quae omnia in tertia persona vocis activae videntur esse impersonalia passiva. Gen. 27, An non vere Kara nomen eius, id est, vocatum est.

iunctum. Et evenerint bellum, Exod. 1. pro bellum et bellum, id est bello. Et dixit principes, Iud. 8. pro, unus ex principibus. Et erit iniquitates eorum super ossa ipsoram, Ezech. 32. pro, Et erunt iniquitates. hoc est, Ossa eorum ferent poenam iniquitatibus ipsorum debitam. Et custoditum fuit praecepta Omri, Mich. 6. pro, singula praecepta Omri custodistis, id est imitati estis impietates Omri. 51 Verbum repetendum. Sicut ros Hermon, qui descendit super montem Sion, Psal. 133. pro, Sicut ros qui descendit super Hermon, et qui descendit super montem

Ubi spectarint conversationem vestram casti in timore: id est, vitam vestram castam, et timentem Deum ac virum et 2 Pet. 2, Sodomitarum conversatio in luxuria aut libidine, id est libidinosa. Matth. 22, Viam Dei in veritate doces: id est, veram viam Dei, vel vere. 1 Tim. 2, Mulier seducta fuit, vel facta est in transgressione, id est transgrestrix, peccatrix. Ibidem mulierem esse in silentio, id est, silentem. Esa. 21, Dabo opus eorum in veritate: id est, verum, firmum. Ephes. 6, Mandatum primum in promissione. Rom. 1, Definiti filii Dei in potentia per Spiritum

quasi possessoris personam exprimunt, sicut Latini faciunt, qui in genitivo possessorem ponunt: sed etiam ea ad quae quis aptus, inclinatus addictusve significatur: ut Exod. 4, Vir verborum, id est aptus ad verba seu sermones, eloquens. Et Gen. 9, Noah coepit esse vir terrae: id est, addictus fuit agriculturae. Exod. 15, Dominus est vir belli. Item Num. 32, Terra pecorum, et locus pecorum, id est, Locus vel terra apta alendis pecoribus. Iud. 1, Vir contentionis fui ego, et populus meus cum Amon

per relativum antecedentia nomina longius, quam ut commode referri possint, distantia, cum sint alia propria, quae videri possint per ea relativa referri. Proinde vigilantia in ea re adhibenda est, ne ea referri putemus propter propinquitatem, quae non sunt vere antecedentia. Exod. 34, Et fuit ut descenderet Moyses de Monte Sina, et duae tabulae lapideae in manu Mosis, cum descenderet de monte: et Moses nesciebat, quod cutis faciei ipsius fulgorem, instar cornu, emitteret, propter loqui eum cum ipso, id est Deo: quod antecedens longius ab est. Eodem capite in fine: Et reposuit

loqui eum cum ipso, id est Deo: quod antecedens longius ab est. Eodem capite in fine: Et reposuit Moses velamen super faciem suam, donec rediret, ut loqueretur cum ipso, scilicet Deo vestro. Et Deut. 20, Non facietis sic Domino Deo vestro. Sic refert quaedam longius distantia. Iud. 6, Et fuit nomen ei, scilicet Gedeoni: quod antecedens longius abest ab hoc relativo Ei. Ephes. 3, Et participes promissionis eius in Christo. Eius refert Deum, quod nomen procul ab hoc relativo legitur. Marc. 6, [?: lanotuit ] enim nomen eius: procul inde abest nomen Christi, quod

antecedens, ociose relativa adhibentur: idque vel praeposita: ut Ios. 1, Ad terram quam ego do eis filiis Israel. Et Exod. 2, Et vidit eum infantem. Item 1 Sam. 21, Et mutavit eum vultum suum. Vel postposita: ut Levit. 14, Avem vivam accipiet eam. 2 Sam. 6, Michol autem, filiae Saul, non fuit proles ei usque ad mortem eius. Gen. 3, De arbore quae est in medio horti, dixit Deus, ne comedatis de ea. Rom. in fine: Potenti vos confirmare, soli sapienti Deo, per Christum Iesum, cui gloria in secula, Amen. Ubi Cui relativum abundat, sicut prius de ea re dixi, qui levis nodus multis

sacri sermonis observanda est. 8 Hic igitur mos sacri sermonis observandus est, ne ignari eius turbemur, ac etiam a sensu ipso aberremus. 9 Nomen pluralis numeri raro cum singulari verbo construitur. Gen. 26, Et fuerunt exacerbans spiritum, id est, unaquaeque earum fuit exacerbans. Et 27, Maledicentes tibi maledictus, et benedicentes tibi benedictus: id est, unusquisque e maledicentibus, et unusquisque ex benedicentibus. Exod. 17, Fuit manus eius, id est, utraque manus. Gen. 49, Filiae incedebat, id est, unaquaeque a filiabus. 1. Sam. 4, Et oculi eius

pluralis numeri raro cum singulari verbo construitur. Gen. 26, Et fuerunt exacerbans spiritum, id est, unaquaeque earum fuit exacerbans. Et 27, Maledicentes tibi maledictus, et benedicentes tibi benedictus: id est, unusquisque e maledicentibus, et unusquisque ex benedicentibus. Exod. 17, Fuit manus eius, id est, utraque manus. Gen. 49, Filiae incedebat, id est, unaquaeque a filiabus. 1. Sam. 4, Et oculi eius caligavit, id est, uterque oculus. Psal. 119, Rectum iudicia tua, id est, unumquodque ex iudiciis tuis. Proverb. 1, Sapientiae foris praedicabit: id est,

28 Figuratae locutiones, saepe ita cum propriis construuntur, ac si essent propriae, habita nimirum ratione sensus, non verborum. Apud Israelitas non movebit canis linguam suam, ab homine ad iumentum. Exod. 11. perinde construitur illud Non mutivit canis, ac si dixisset: Apud Israelitas fuit summum silentium, aut quies in homine et pecudibus, nihil vel brutorum vel hominum laesum est. Quid enim canis mutiret ab homine ad iumentum, quid latratus canis est in homine et iumento? Sed sensus est, quod summa pax fuerit in homine et iumentis. Ex corde erit malus oculus. Hic malus oculus

aeterna est donum aut haereditas. 5. Alias per accidens: Christus venit ut excitet dissidium, et positus est in ruinam multorum, estque petra scandali, et causa ut videntes caeci fiant, scilicet per accidens. Contra per se causa est, ut caeci videant: hoc proprium ac nativum eius opus fuit. Sic vita aeterna est et dicitur praemium: quia licet gratis detur, tamen simul largissime remunerat omnia piorum benefacta. Hic morbus Lazari non est ad mortem, Ioan. 11. per accidens dicitur, scilicet me sanaturo et resuscitaturo eum. Sic Dominus affirmat puellam non esse mortuam, sed

salvantur, aut omnibus actu eius passio prodest. Sed de hac progressione vocis a primis causis ad ultimos fontes, alibi prolixa Regula habetur. 20 Alias aliquid dicitur ob mox futurum. Sic vocatur miserrima Dido ob futuram calamitatem, et Pamphila in Adelphis virgo, quia paulo ante fuit. Quod ergo paulo ante fuit, aut mox erit, iam adesse videtur. 21 Alias aliquo respectu. Mundanis controversiis infimos vestrum praeficite, 1 Corinth. 5. Mox exponit, se id non simpliciter praecipere, sed ut eos confundat, ac indicet eos tam parvi facere debere res terrenas, et

actu eius passio prodest. Sed de hac progressione vocis a primis causis ad ultimos fontes, alibi prolixa Regula habetur. 20 Alias aliquid dicitur ob mox futurum. Sic vocatur miserrima Dido ob futuram calamitatem, et Pamphila in Adelphis virgo, quia paulo ante fuit. Quod ergo paulo ante fuit, aut mox erit, iam adesse videtur. 21 Alias aliquo respectu. Mundanis controversiis infimos vestrum praeficite, 1 Corinth. 5. Mox exponit, se id non simpliciter praecipere, sed ut eos confundat, ac indicet eos tam parvi facere debere res terrenas, et tam alienos esse a litibus,

עני anu et ani, mansuetus et afflictus: sive quia similitudo est illarum rerum, unde Metaphorae, Parabolae, Proverbia, Similitudines petuntur. 24 Vicina sese invicem indicant: ut, Afflixerunt pedes eius compedibus: Ferrum venit in animam eius, id est, captivus fuit. Alioqui si prorsus fuisset vinctus catenis, quomodo potuisset in carcere ministrare? Psalm. 105, Iael dedit Siserae butyrum, id est, lac. David iuravit se non ascensurum lectum aut dormiturum, donec reperiat locum arcae aut templo, id est non conquieturum: species pro genere. Sic Germani:

Homilia 10. super Matthaeum, partem prophetiae Christi de extrema die, ab ea quae est de ruina Ierosolymae separare conatur: quasi ibi Tunc non respiciat ad praecedens tempus. Sic sane 1. Samuel. 3, Factum est in die illa: accipitur simpliciter pro quadam die. Sic ibidem primo capite, Et fuit dies: significat quandam forte solennem diem, sed non circumscriptam, aut alligatam ad praecedentia. EADEM VOX PROPRIE ET TROPICE. Eadem vox semel posita, ratione diversorum membrorum ad quae respicit, potest et figurate et proprie

tropos paulo prolixius. MACROLOGIA est, cum non necessariis vocibus longa fit oratio, quae recte ad Pleonasmum referri potest, de quo alibi. Gen. 13, Quin et ipsi Loth comitanti Abraham erant greges, et armenta, ac tabernacula. Et non sustinuit eos terra, ut habitarent simul: quia fuit eorum possessio multa, et non potuerunt simul habitare. Haec tamen etiam ad Tautologiam referre queas. ENALLAGE vel Heterosis, commutationem significat. Fit vero in omnibus linguis multiplex commutatio: vel partium orationis, ut pro verbo nomen, aut indeclinabilis pro declinabili,

ut non facile eorum naturalem ordinem cernere possis: quae omnino varia est et pene incomprehensibilis praeceptione. Rom. in fine: Ei vero, qui potest nos confirmare secundum Evangelium meum, et secundum praedicationem IESU Christi, ex revelatione mysterii, quod a temporibus aeternis tacitum fuit, nunc vero factum est manifestum per scripturas propheticas, ex imperio aeterni Dei, in obedientiam fidei, apud quasvis gentes declaratum: soli sapienti Deo, cui gloria per IESUM Christum, in secula, Amen. et primo capite: Nolo autem vos ignorare fratres, quod saepe proposui venire ad vos, sed

aut contentio est, cum opposito contrario res illustratur. Isa. 59. Expectavimus lucem, et ecce tenebrae: splendorem, et in caligine versamur. Isa. 5, Expectavi botros, et ecce labruscae: expectavi iustitiam, et ecce clamor. Isa. 1, Quomodo facta est meretrix civitas fidelis? plena fuit iudicio, et iustitia pernoctavit in ea, nunc autem homicidae. Talis contentio, aut per antithesin amplificatio prolixa est. Isa. 43, Non adduxisti ad me pecora holocaustorum tuorum, nec sacrificiis tuis honorasti me: nec ego feci te servire in oblatione Mincha, nec laborare te feci in thure.

auditores in subselliis sedentes allo queretur: sed ipse quoque unus ex discipulis, et quidem male se gerentibus, esset. Verba eius loci sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis, quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem? Quae cum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo, et signis et prodigiis simul, variisque

Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem? Quae cum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo, et signis et prodigiis simul, variisque virtutibus, et Spiritus sancti distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Nec solum ratione huius figurae hic locus sic exponi, et praedicta ratiocinatio reiici posset: sed etiam, quod hic scriptor proprie in ipsos Hebraeos

multus et fortis, cui similis non est factus a saeculo, nec adiiciet (fieri) post eum usque in annos generationis et generationis. Ante illum devorat ignis, et post eum exardescet flamma: quasi hortus Eden fuit terra ante eum, et post eum similis erit deserto squalido, ut nulla reliquiarum salvatio sit ei. Aspectus eius sicut aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus,

mox clarius exponit, inquiens, Si quis dixerit verbum, etc. Sic ibidem. Quomodo potestis bona loqui, cum mali sitis: exponit per sequentia. Ex abundantia cordis os loquitur. Bonus ex bono thesauro, malus ex malo, etc. sic ibidem, Dabitur eis signum Ionae: exponit, Sicut fuit Ionas, etc. Sic Matth. 22, quater paululum variatis verbis eadem sententia repetitur: Praeceptor scimus te veracem esse, et viam Dei in veritate docere, nec quenquam curare: non enim respicis in faciem hominum. Vide infra in lapsu styli. APODIOXIS, reiectio aut

Dicta completiva sunt saepe inchoative intelligenda, seu factum ipsum, res aut opus iam plenum et absolutum pro solo eius initio aut conatu accipitur, posito pro solo principio: quando quidem bonum principium dimidium facti, aut etiam plus eo est, ut vetus proverbium habet. Sic Gen. 7, Et fuit diluvium diebus 40: id est, inchoatum, conflatum, aut confluxit primum in illo temporis initio: alioqui duravit integro anno. Sic 8 capite: Et defecerunt a quae post dies 150. pro, deficere coeperunt. Tales sunt locutiones, cum saepissime Psal. 118 iactat David, se custodire

sperat ac expectat. 2 Pet. [3,] Evangelium praedicatum est mortuis, id est hominibus vivis, quibus postea mors accidit. Iudicabit vivos et mortuos: id est, qui fuerant mortui, sed tunc resuscitati astabunt. Tribuitur igitur id accidenti, quod est substantiae. Sic et Matth. 8, Confestimque fuit mundata lepra eius: id est, ipse fuit mundatus a lepra, quomodo et sanguines aut peccata mundari dicuntur, de quo in praecedentibus dictum est. Matthaei 12, Beati oculi et aures vestrae, quod vident et audiunt haec. id est, vos beati. Matth. 23. Ecce relinquitur vobis domus deserta, id

Evangelium praedicatum est mortuis, id est hominibus vivis, quibus postea mors accidit. Iudicabit vivos et mortuos: id est, qui fuerant mortui, sed tunc resuscitati astabunt. Tribuitur igitur id accidenti, quod est substantiae. Sic et Matth. 8, Confestimque fuit mundata lepra eius: id est, ipse fuit mundatus a lepra, quomodo et sanguines aut peccata mundari dicuntur, de quo in praecedentibus dictum est. Matthaei 12, Beati oculi et aures vestrae, quod vident et audiunt haec. id est, vos beati. Matth. 23. Ecce relinquitur vobis domus deserta, id est, vos male peribitis: tametsi hoc ad

eius speciem, quae tales animi motus praese fert, quam veritatem internarum motionum. quod etiam supra in Metonymia docui. Mar. 6, Apostolis in mari noctu periclitantibus venit IESUS ambulans, ac volebat eos pertransire: sed ipsi postquam eum agnoverunt, receperunt eum in navem: id est, talis fuit eius species et motus corporis, ac si ipsos insalutatos praeterire vellet. Sic ibidem praedicatur animus Herodis erga Baptistam, quomodo eum libenter audierit et magnifecerit, et postea doluerit, quod ob iuramentum cogeretur eum interficere: cum appareat omnia ea ab illa vulpecula simulata

Sic Christus producit pro exemplo inconstantiae in vera pietare uxorem Loth, Lucae 17. et Iacobus Heliam, ut declaret efficaciam precum. 9 Similitudo est, ubi cum proposita re aut sententia aliquod simile aut etiam plane dissimile, peradverbia similitudinis confertur: ut sicut Ionas fuit tres dies ac tres noctes in ventre ceti: sic oportet etiam filium hominis tres dies esse sepultum. Huc proverbia Salomonis referre possis, nisi quod illa simul sunt sententiosa. Quintilianus hoc modo de discrimine Similitudinis et Metaphorae consentiente cum Aristotele pronunciat. In totum

in caelestia domicilia. Sed utraque locutio attemperatur nimium ad Parabolae sermonem. Ubi Theologi ignari huius Hebraismi sese misere torquent. Sic persolvtio vinitorum non docet aliquos vere suis operibus regnum caelorum mereri, alios vero illud gratis accipere. Tale est: Sicut Ionas fuit in ventre coeti per tres dies et tres noctes: sic filius hominis erit tribus diebus et tribus noctibus, etc. Marci 12. Propter Ionam illud de tribus diebus et noctibus dicitur, non propter Christum, qui per tres noctes non fuit. Num. 23, Non accubabit, donec bibat sanguinem

alios vero illud gratis accipere. Tale est: Sicut Ionas fuit in ventre coeti per tres dies et tres noctes: sic filius hominis erit tribus diebus et tribus noctibus, etc. Marci 12. Propter Ionam illud de tribus diebus et noctibus dicitur, non propter Christum, qui per tres noctes non fuit. Num. 23, Non accubabit, donec bibat sanguinem hostium: dicitur de Israelitis propter similitudinem aut metaphoras a leone sumptas, non quod ipsi revera sanguinem adversariorum biberint, cum nec pecudum quidem eis fas esset. Sic, Donec solvat ultimum quadrantem, sic enim in humanis rebus

perdit ac punit. Sic Christus Matth. 13 dicit, simile esse regnum caelorum homini seminanti bonum semen in agro suo, etc. id est, ipse rex huius regni similis est homini seminanti bonum semen in agro. Matth. 24, Sicut dies Nohe erit adventus filii hominis: id est, qualis status fuit imminente diluvio, aut qualis ratio, talis erit etiam in adventu Christi. Cum igitur non semper sint clarae applicationes, et praecipuorum momentorum, in quibus collationis vis sita est, indicationes: necesse est Lectorem cogitatione supplere quod deest, et quasi aptius conferruminare simile

eius. Et latitudo quatuor cubitorum cortinae unius, Exod. 26, pro, latitudo cortinae unius quatuor cubitorum. Suffimentum quod facies, secundum compositionem eius non facietis vobis, Exod. 30, pro, non facietis vobis suffimentum iuxta compositionem illam, quam mihi facies. Ier. 14, Quod fuit verbum ad Ieremiam, pro, verbum quod fuit ad Ieremiam. Quicunque fuerit immundus super anima, aut fuerit, etc. ex vobis, Num. 9, pro, quicunque ex vobis. Manus eius sinistra mittens sese et dextra eius ad malleum laborantium, Iud. 5, pro, manus eius ad clavum et dextra eius ad

unius, Exod. 26, pro, latitudo cortinae unius quatuor cubitorum. Suffimentum quod facies, secundum compositionem eius non facietis vobis, Exod. 30, pro, non facietis vobis suffimentum iuxta compositionem illam, quam mihi facies. Ier. 14, Quod fuit verbum ad Ieremiam, pro, verbum quod fuit ad Ieremiam. Quicunque fuerit immundus super anima, aut fuerit, etc. ex vobis, Num. 9, pro, quicunque ex vobis. Manus eius sinistra mittens sese et dextra eius ad malleum laborantium, Iud. 5, pro, manus eius ad clavum et dextra eius ad malleum laborantium miserunt sese, pro,

5, pro, manus eius ad clavum et dextra eius ad malleum laborantium miserunt sese, pro, arripuerunt. Ad Chitin surge transeas, Iesa. 23, pro, surge et transeas in Chitin, id est, in Graeciam vel Italiam. Quod fuit verbum Iehova ad Ieremiam, Ier. 46. Et octo gradus, gradus eius, Ezech. 40, pro, et gradus eius octo gradus erant. Inter duo substantiva ita coniungenda, ut alterum poni debeat in genitivo, quod quasi accidentis aut possessoris locum obtinet, fit saepe commutatio, ut id quod

Iob. 15, Dies loquentur, et multitudo annorum indicabit sapientiam: id est, homines habentes multos dies ac annos. Evangelium praedicatum est mortuis, 1. Pet. 4. id est, hominibus vivis, quibus postea mors accidit. Tribuitur ergo id accidenti, quod substantiae est. Sic Matth. 8, Confestimque fuit mundata lepra eius: id est, ipse fuit mundatus a lepra. Sicut in praecedenti de hominis mundatione dicitur: sic saepe mundari sanguines aut peccata reperitur. Et Deus dicitur irasci aut propitius fieri alicuius peccatis, cum ipsis hominibus peccantibus fiat iratus propter peccata, et propitius

annorum indicabit sapientiam: id est, homines habentes multos dies ac annos. Evangelium praedicatum est mortuis, 1. Pet. 4. id est, hominibus vivis, quibus postea mors accidit. Tribuitur ergo id accidenti, quod substantiae est. Sic Matth. 8, Confestimque fuit mundata lepra eius: id est, ipse fuit mundatus a lepra. Sicut in praecedenti de hominis mundatione dicitur: sic saepe mundari sanguines aut peccata reperitur. Et Deus dicitur irasci aut propitius fieri alicuius peccatis, cum ipsis hominibus peccantibus fiat iratus propter peccata, et propitius condonatis peccatis. Sic

essent, posterius ponuntur: aut contra, quae posterius, prius. Prioris seu neglectae intelligentiae aut perspicuitatis exemplum sit illud Genes. 6, ubi prius de arca praecipitur, quam dilunium futurum praedicatur. Est aut quidem naturae ordine prius navis quam navigatio, priusque arca fabricanda fuit quam diluvium veniret: sed intellectus ratione de diluvio prius dici debebat quam de arca, ut Noe constaret, cur Deus arcam fieri praeciperet. Quorsum enim opus est structura arcae in terra arida procul a mari, si talis submersio mundi futura ignoretur? Prius ergo periculum aut malum narrandum

2, qui sic ad verbum sonat: Illum aut modicum prae angelis imminutum cernimus, Iesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum, ut gratia Dei prae omnibus mortem gustaret. Ubi legitimus sententiarum ordo est: Cernimus illum Iesum gloria et honore coronatum, qui modicum prae angelis fuit imminutus ob passionem mortis, ut gratia aut beneficio Dei erga nos pro omnibus mortem gustaret. Ubi videmus mirificam tum perspicuitatem tum certitudinem utilissimae sententiae accedere, recte inter se distributis ac connexis eius membris. DE NEGATIONE ET

ulla in nobis iusta opera, quibus nostra salus tanquam causa nitatur. Quod exemplum citat ipsemet Nazianzenus eo loco. Sic igitur negat Christus, se venisse ut voluntatem sua faceret: id est, propriam quandam voluntatem a patris voluntate separatam, quam certe nullam habuit. Nam quaecunque in ipso fuit voluntas, sive divina sive humana, distincta quidem fuit in sese a patris voluntate, at non separata, sicut Iudaei imaginabantur: ut qui Christum non intelligerent esse ex Spiritu sancto conceptum, ideoque ab omni peccati labe purum. Sic cum Christus Matthaei 12 inquit: Quisquis locutus

nitatur. Quod exemplum citat ipsemet Nazianzenus eo loco. Sic igitur negat Christus, se venisse ut voluntatem sua faceret: id est, propriam quandam voluntatem a patris voluntate separatam, quam certe nullam habuit. Nam quaecunque in ipso fuit voluntas, sive divina sive humana, distincta quidem fuit in sese a patris voluntate, at non separata, sicut Iudaei imaginabantur: ut qui Christum non intelligerent esse ex Spiritu sancto conceptum, ideoque ab omni peccati labe purum. Sic cum Christus Matthaei 12 inquit: Quisquis locutus fuerit adversus Spiritum sanctum, non remittetur ei neque in

Adverbia interrogandi, Cur, Quare, etc. saepe non immediate iunguntur illi propositioni de qua interrogant, sed alicui alii, quae illi coniuncta est, eamque praecedit: ita ut aliud quiddam quaerere, quam id quod quaerunt, videri possint. Isa. 50, Quare veni, et non fuit vir: clamavi, et non respondit? Latini dicerent, Cur nemo recepit, cum veni: nemo respondit, cum vocavi? Esa. 58, Quare ieiunavimus, et non vidisti? affliximus animas nostras, et non cognovisti? pro, quare non respexisti, cum ieiunavimus, etc. Sic Marc. 2, Quare discipuli

lignorum respondente de reperto nido. Monet de hac Regula Catharinus (ne sancto illi Patri suam laudem invidisse videamur) cum docet Christum ad quaestionem Pharisaeorum respondentem, Matth. 19, plenum divortium cum iure novi coniugii pronunciasse: quia de pleno divortio, quale tunc ei genti fuit usitatum, sit ab illis consultus. Aliquando tamen videtur responsio, quo ad externam speciem, non plane respondere interrogationi. Tale est illud praecedens, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? Quia recte Isaias de vobis hypocritis pronunciavit, Populus hic labiis me

interrogationes potissimum ad vigorem et acrimoniam sermonis, quia et dicentis commotionem indicant, et auditorem et etiam reum urgent. Aliquid tamen et sua vitatis sua varietate et simul etiam magnitudinis ex illo motu ac impetu assumunt. Verum de hac realibi prolixius dixi. Usitata fuit etiam Iudaeis illa ratio disceptandi per interrogationes et responsiones, quali Platonem uti videmus, de qua Aristoteles Topicorum 8 praecipit. Quare videmus ea multum esse usum Christum, et eius adversarios. Interrogabat autem actor, aut qui ultro prior opponebat. Respondebat vero

cum rebus connectuntur, ut veri, per suas coniunctiones. Ioan. 12, Non crediderunt in eum, ut sermo Isaiae impleretur: non quidem id eo fine proprie factum est, sed tamen est consecutum. Ibidem, Ideo non potuerant credere, quia Isaias prophetavit: non sermo Isaiae, sed immota caecitas causa fuit. Sic saepe in sacris Literis dicitur aliquid aliquo fine factum esse, cum eo fine factum proprie non sit, sed tum ille finis consecutus sit: ut Ioan. 11, Christus passus est, ut congreget filios Dei dispersos: ille quidem pro omnibus hominibus passus est, sed non omnes fide eius meritum

Ubi eandem rem diverso modo ac animo voluerunt princeps et latrones, ipse quidem iuste, illi vero iniustissime. Vicinum huic est, quod supra dixi poni accidens pro substantia, et contra. Tale est illud Ioan. 6, Hoc vos offendit, quid si videritis filium hominis eo ascendentem, ubi fuit prius: id est, Ego mea ascensione probabo me esse panem de caelo venientem et salutiferum: etiamsi vos hoc nec visuri, nec credituri sitis. Sic Matt. 23, Nequaquam me videbitis amplius, donec dicatis: Benedictus qui venit in nomine Domini: id est, donec ego fuero glorificatus: asserit tantum

ad cursum ministerii: et postea indicavit varias difficultates eis obviaturas: sed tamen interim voluit etiam illud ipsum factum ab eis fieri. Sic tota lex aliud sonat et valet externa cortice, aliud interno nucleo. Quin etiam moralis lex aliud externo velamine, quo facies Mosi tecta fuit, portendit, aliud vera ac detecta Mosis facie. Externo illo velamine videtur vere afferre et offerre iustitiam ac vitam obedientibus, omnesque ad eam apprehendendam excitare: at contra interna facie et quasi vero cordis sui sensu omnes ad desperatiovem de iustitia ac vita impellit, omnesque a

Contra aliquando etiam posterioribus gestis aliqua antecedentia, seu dudum gesta admiscentur. Quod vero attinet ad nominum anticipationem, exemplo sit illud Gen. 1, In principio creavit Deus caelum et terram: ubi per anticipationem illa rudis et informis massa eis nominibus notatur: quia fuit veluti materia quaedam caeli et terrae. Seu fuit, ut ita dicamus, in potentia caelum et terra. Sic Ioann. 11, Erat autem Maria quae unxit Dominum: quod per anticipationem dicitur, quia sequenti capite fit ea unctio. Verum de hac figura plura forte mox in capite de Narrationibus dicentur.

aliqua antecedentia, seu dudum gesta admiscentur. Quod vero attinet ad nominum anticipationem, exemplo sit illud Gen. 1, In principio creavit Deus caelum et terram: ubi per anticipationem illa rudis et informis massa eis nominibus notatur: quia fuit veluti materia quaedam caeli et terrae. Seu fuit, ut ita dicamus, in potentia caelum et terra. Sic Ioann. 11, Erat autem Maria quae unxit Dominum: quod per anticipationem dicitur, quia sequenti capite fit ea unctio. Verum de hac figura plura forte mox in capite de Narrationibus dicentur. Non raro fit, ut scribentes aut

Meschias etiam in primo adventu veniet, observata ac diligenter distincta, facile istae tam diversae descriptiones unius adventus Domini intelligi et concordari poterunt. Consideretur quque duplex rerum natura, corporalis et spiritualis. In corporalibus rebus aut specie externa non fuit ei decor aut forma ulla, eoque non est refutatus, ut habetur Esa. 53. At in spiritualibus contra satanam, peccatum, iram Dei et legem accusantem fuit praepotens, efficax et terribilis, ubi feliciter ac victoriose omnia peregit. Quare saepe illae terribiles minae non proprie ipsis

concordari poterunt. Consideretur quque duplex rerum natura, corporalis et spiritualis. In corporalibus rebus aut specie externa non fuit ei decor aut forma ulla, eoque non est refutatus, ut habetur Esa. 53. At in spiritualibus contra satanam, peccatum, iram Dei et legem accusantem fuit praepotens, efficax et terribilis, ubi feliciter ac victoriose omnia peregit. Quare saepe illae terribiles minae non proprie ipsis peccatoribus, sed tantum peccato exitium minantur: quin potius peccatoribus suaves et salutares sunt. Posset aliquis dicere ad talium descriptionum

sed praesentem et exhibitum amplectimur. Tota eius vitae afflicta, despecta et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in

in libro Senedrin in cap. Chelec. Idem Rab. Salomoh super ultimum caput Ezech. de superna Ierusalem exponit, ut Apoc. 20. In Midrasc Coheleth super illud: Nihil sub caelo novum, legitur Rab. Berachiam dixisse: Redemptor ultimo revelabitur, et revertetur, qui occultatus fuit. In expositione vero Psal. 112, dum converteret Deus captivitatem Sionis, inter caetera legimus: Quando vero revertetur Meschias, et seipsum ostendet Israelitis, tunc replebitur risu os eorum, ac gaudebunt et verificabunt primum adventum, ratione huius secundae ostensionis, et

Plato in Cratylo, et Aristoteles in Metaphysicis, et Cicero in finibus, fuisse Philosophos, qui dicerent nihil rerum per sese suave natura esse, sed prout homini videantur, tale etiam existere. Hominem enim esse mensuram omnium rerum: inter quos illi potissimum nominant ac redarguunt Protagoram. Fuit autem sane teter furor potius quam error: sed tamen in communi sermone multae sunt tales locutiones in omnibus linguis ac gentibus. Certe sermo Hebraeus saepe admodum secundum cognitionem, iudicium aut opinionem praesentium hominum de rebus magis loquitur, quam secundum ipsius rei existentiam,

Signum filii hominis. Similis factus est vanitati, Psal. 144. Sic tanquam similitudo filiorum hominis tetigit me, Daniel. 10. cum vere esset imago quaedam aut species hominis. Similitudo aliquando pro re, aut tanquam pars propriis verbis dictae sententiae ponitur. Fuit mihi lachryma panis die aut nocte, Psal. 42 et 80. id est, Perinde voluerunt se per faciem meam, ac in os influxerunt, ut eas devorarem sicut cibum ac potum. ut Luc. 9, Nemo qui mittit manum suam ad aratrum, et retro respicit, idoneus est ad regnum caelorum: id est, Nemo qui

nobis est ignotus Deus. Rom. 1. Act. 14. et 17. Sic et Aristoteles saepe dicit alia esse per sese aut natura nota seu perspicua, alia per nos: addens similitudinem de noctuis in meridie caecutientibus. Sic alius cibus est sanus per se, alius nobis. Sic doctrina Christi caecutientibus Apostolis fuit parabolica et obscura, sed post illuminationem desiit esse parabolica aut aenigmatica. Similis huic est illa quoque Regula inter universales recitata, quod vid elicet persaepe negativae orationes simpliciter dictae, non tamen simpliciter prorsus, sed secundum quid intelligendae

bonos usus propositas de ipsis rebus per se intelligamus. Ut cum laudatur villicus iniquitatis, Rechabitae, spoliatio Aegyptiorum, et caedes Cananaeorum, furor Chaldaeorum et Assyriorum in puniendis Iudaeis, communio rerum initio Actorum, quae in illa tanta copia revera studiosorum Theologiae fuit non solum utilis, sed etiam necessaria. Toti enim erant in id studium intenti, mox per orbem terrarum ad propagationem Evangelii dispergendi, idque non tantum viri, sed et mulieres. ASSERTIVA CONDITIONALITER, ET CONTRA! Assertiva saepe conditionaliter

ET CONTRA! Assertiva saepe conditionaliter proponuntur. Si abiero ad patrem, mittam spiritum. Causa ambiguitatis est Si, quod etiam Cum notat. Vide plura exempla in explicatione particulae SI. Ioan. 6, Hoc vos offendit, quid si videritis filium hominis eo ascendentem, ubi fuit prius: pro, certo ac indubitanter videbitis. Sic Virgil. Aeneid. 5, Si nona dies venerit, proponam certamina et praemia, pro, cum. Sic Paul. Act. 26, dicit se docuisse tantum ea, quae prophetae praedixerunt, Si Christus esset passurus, si resurrecturus, etc. id est, quod vere

Si Christus esset passurus, si resurrecturus, etc. id est, quod vere esset passurus et resurrecturus. Terent. Nisi si id est, quod suspicor. Ponitur igitur in talibus locutionibus, Si pro Quod, ut etiam 1. Timoth. 5, Testimonium habens, si liberos educavit, si hospitalis fuit, si sanctorum pedes lavit, si afflictis subvenit: id est, habens testimonium, quod haec omnia fecerit. Sic cum Si, pro Quandoquidem accipitur. Act. 4, Si nos hodie interrogamur de beneficio hominis infirmi: pro, quandoquidem. Rom. 11, Si tu oleaster insertus es in veram oleam, pro,

efficiente, quia sit divinitus vocatus, separatusque, et per Christum acceperit gratiam et Apostolatum: deinde a causa finali seu officio, nempe quod sit destinatus ad praedicationem Evangelii, iam olim in Prophetis promissi, ne illi novam suspectamque doctrinam esse putent. Porro, quia necesse fuit subiectum materiamve Evangelii indicare, quod sit doctrina de Christo: ideo describit Christum a causa formali, quod sit verus Deus et verus homo: a causa efficiente, quod ratione alterius naturae sit filius Dei, et ratione alterius, filius Davidis. Describit eum etiam a causa finali, quod det

a proposito tractet, sed omnia ad praesentem scopum plerunque faciat: quanquam aliquando nonnihil etiam extra rem praesentem hoc modo evagetur. Fit autem is lapsus plerunque occasione ultimae vocis, quae forte explicatione indiget. Eph. 3. Et erudire omnes, quae sit communio mysterii, quod fuit absconditum a condito orbe in Deo, qui creavit omnia per Christum. Hic propositio essentialis, quod Paulus debeat docere Christi mysterium, habet ultimam vocem mysterii, cui voci explicationis gratia nova et quasi accidentaria propositio additur, quod hoc mysterium fuerit absconditum a

multiplicatae sunt aquae, et elevaverunt arcam in sublime a terra. Vehementer enim inundaverunt, et omnia repleverunt in superficie terrae. Porro arca ferebatur superaquas, et aquae praevalverunt nimis super terram, opertique sunt omnes montes excelsi sub universo caelo. Quindecim cubitis altior fuit aqua super montes quos operuerat. Sic Esa. 40, tertio repetitur eadem sententia per talem explicationem: ea autem est summa verae poenitentiae, nempe contritio et fides. Primum enim iubet parare Domino viam: id est, per agnitionem peccatorum conteri, quia Dominus veniat. Deinde

Nam vix pro iusto quisquam morietur, β siquidem pro bono forsitan aliquis etiam mori sustinet. α Commendat autem suam charitatem erga nos Deus, quod cum adhuc essemus peccatores, Christus pro nobis mortuus fuit. Multo igitur magis iustificati nunc sanguine eius servabimur per eum ab ira. β Nam si cum inimici essemus, reconciliati fuimus Deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati servabimur per vitam ipsius. Nobis fuisset clarior oratio, si

peccatum: ita et β donum. Nam si unius α delicto multi mortui sunt: multo magis β gratia Dei et donum per gratiam quae fuit unius hominis Iesu Christi in multos exuberavit. Et non sicut reatus per unum α peccantem: ita β donum. Nam α

Verum adscribam ipsum textum correspondentibus sententiis ac notis Graecarum literarum: in secundo membro secunda proprietas primae praeponitur. Quod si α mortis, ministerium β literis informatum in saxis fuit gloriosum, adeo, ut non possent intueri filii Israel in faciem Mosis, propter gloriam vultus eius, γ quae abolenda erat: β Qui non potius ministerium spiritus erit gloriosum? α Nam si

possent intueri filii Israel in faciem Mosis, propter gloriam vultus eius, γ quae abolenda erat: β Qui non potius ministerium spiritus erit gloriosum? α Nam si ministerium condemnationis fuit gloriosum, multo magis ministerium iustitiae abundat in gloria. Etenim quod glorificatum fuit, ne glorificatum quidem fuit hac in parte: id est, quod ad superantem gloriam attinet. γ Nam si quod abolendum erat, fuit gloriosum, multo magis est gloriosum id

quae abolenda erat: β Qui non potius ministerium spiritus erit gloriosum? α Nam si ministerium condemnationis fuit gloriosum, multo magis ministerium iustitiae abundat in gloria. Etenim quod glorificatum fuit, ne glorificatum quidem fuit hac in parte: id est, quod ad superantem gloriam attinet. γ Nam si quod abolendum erat, fuit gloriosum, multo magis est gloriosum id quod manet. Saepe Paulus veluti exaudiens varias impiorum obiectiones et calumnias,

erat: β Qui non potius ministerium spiritus erit gloriosum? α Nam si ministerium condemnationis fuit gloriosum, multo magis ministerium iustitiae abundat in gloria. Etenim quod glorificatum fuit, ne glorificatum quidem fuit hac in parte: id est, quod ad superantem gloriam attinet. γ Nam si quod abolendum erat, fuit gloriosum, multo magis est gloriosum id quod manet. Saepe Paulus veluti exaudiens varias impiorum obiectiones et calumnias, dum indiquaque vult se

Nam si ministerium condemnationis fuit gloriosum, multo magis ministerium iustitiae abundat in gloria. Etenim quod glorificatum fuit, ne glorificatum quidem fuit hac in parte: id est, quod ad superantem gloriam attinet. γ Nam si quod abolendum erat, fuit gloriosum, multo magis est gloriosum id quod manet. Saepe Paulus veluti exaudiens varias impiorum obiectiones et calumnias, dum indiquaque vult se communire, plura in unum locum congerit. Atque ita obscurat nonnihil textum, dum non relinquit singulas causae partes suis locis

et omnia repleverunt in superficie terrae. Porro arca ferebatur super aquas, et aquae praevalverunt nimis super terram, opertique sunt omnes montes excelsi sub universo caelo. Quindecim cubitis altior fuit aqua super montes quos operuerunt: consumptaque est omnis caro quae movebatur super terram, volucrum, animantium, bestiarum, omniumque reptilium, quae reptant super terram: universi homines, et cuncta, in quibus spira culum vitae est in terra, mortua sunt: et delevit Deus omnes substantias,

summae filiorum Israel iuxta domos patrum ipsorum, ab annis 20 et supra, omnes qui erant apti ad militiam Israel, et fuerunt omnes summae 603550. Quae tria quasi diversa cola, sic complecti forte unico poterant: Census Israelitarum maturae aetatis a Mose, Aharone et principibus Israeliticis, actus fuit 603550. Sed tamen aliquid plus est in illis repetitionibus, quam in hac summa. Causa, quare ita diducant unam orationem in plures, est ea quoque fortassis praeter alias, quod destituantur ea commoditate temporum, modorum et coniunctionum, quam Latina Graecaque lingua habent. Atque

fuerint, nihil mea interest: personam hominis Deus non accipit. Refingit totam orationem: Mihi enim illi qui videbantur, nihil addiderunt. Sequitur et aliud exemplum ibidem statim: Sed contra videntes, quod mihi commissum sit Evangelium praeputii, sicuti Petro circumcisionis (digreditur) Qui enim fuit efficax in Petro ad Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes (repetit) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, Iacobus, Cephas et Ioannes, qui videbantur columnae esse, dextras dederunt mihi et Barnabae societatis, ut nos inter gentes, ipsi vero in circumcisionem,

Refingit totam orationem: Mihi enim illi qui videbantur, nihil addiderunt. Sequitur et aliud exemplum ibidem statim: Sed contra videntes, quod mihi commissum sit Evangelium praeputii, sicuti Petro circumcisionis (digreditur) Qui enim fuit efficax in Petro ad Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes (repetit) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, Iacobus, Cephas et Ioannes, qui videbantur columnae esse, dextras dederunt mihi et Barnabae societatis, ut nos inter gentes, ipsi vero in circumcisionem, etc. Tertium quoque exemplum est eodem capite in his

servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in secula, Amen.) Propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae, etc. quas pergit prolixe enumerare. Gal. 2, Cum vidissent, quod creditum est mihi Evangelium praeputii, sicut Petro circumcisionis (qui enim efficax fuit in Petro in Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes.) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, dederunt dextras. Hic repetit gratiam datam, cum supra dixisset, Creditum Evangelium. 1 Cor. 8, Caeterum de iis quae idolis immolantur, scimus. (Nam omnes scientiam habemus,

in secula, Amen.) Propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae, etc. quas pergit prolixe enumerare. Gal. 2, Cum vidissent, quod creditum est mihi Evangelium praeputii, sicut Petro circumcisionis (qui enim efficax fuit in Petro in Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes.) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, dederunt dextras. Hic repetit gratiam datam, cum supra dixisset, Creditum Evangelium. 1 Cor. 8, Caeterum de iis quae idolis immolantur, scimus. (Nam omnes scientiam habemus, scientia inflat, charitas vero aedificat. Quod si

me nimium quam quisquam studiosorum sibi sufficientem putarent? Haec omnia quoniam a magistris docentur, pro magno habentur, magno precio emuntur, magna iactatione venduntur: quam iactationem etiam ego redolere vereor, dum ista sic differo. Sed male doctis hominibus respondendum fuit, qui nostros authores contemnendos putant: non quia non habent, sed quia non ostentant, quam nimis isti diligunt eloquentiam. Sed forte quis putat, tanquam eloquentem, nostrum elegisse me apostolum Paulum.

Estote sicut et ego: quoniam et ego sicut vos. Fratres, precor vos, nihil me laesistis. Scitis quia per infirmitatem carnis iampridem Evangelizavi vobis, et tentationes vestras in carne mea non sprevistis, neque respuistis: sed sicut angelum Dei excepistis me, sicut Christum IESUM. Quae ergo fuit beatitudo vestra? Testimonium vobis perhibeo, quoniam si fieri posset, oculos vestros eruissetis, et dedissetis mihi. Ergo inimicus factus sum vobis vera praedicans? Aemulantur vos non bene, sed excludere vos volunt ut eos aemulemini. Bonum est autem in bono aemulari semper, et non solum cum

libro de Evangelicae veritatis cognitione contra Graecos 8, piissime et doctissime scribens: Non sunt vobis, ait, sacrae Literae contemnendae, ô viri Graeci: quoniam superfluo sermonis apparatu minus utantur: sed nudam pulchritudinem veritatis, et tamen emicantem vobis proponant. pronum siquidem fuit et quam facillimum sapientiae fonti, qui profanis impiisque hominibus eam qua tantopere gloriantur, eloquentiam dedit, vel Platone facundiores, vel acriores Demosthene, vel rotundiores Thucydide vel Aristotele, et Chrysippo cudendis insolubilibus syllogismis a cutiores efficere veritatis

et ipsum verbum λόγος, aliquoties vel cogitatione saltem repetendum est, dum ei varia epitheta adduntur, et Gloriam eius bis iteratur, dum patefactio eius splendorque describitur. Tale est quod supra recitavi ex initio 1 Epistolae Ioan. Quod fuit ab initio, quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, quod manus nostrae palpaverunt. Verum de vi energiaque repetitionum in capite de Repetitionibus dictum est. Variae omnino sunt formae efficacissimarum locutionum ac figurarum in sacris Literis, idque etiam in historiis, quae

et malarum, significantes duas partes Iudaeorum. Quae omnes dicendi rationes tum grandes sunt, tum efficaces, tum denique etiam in oculos incurrunt, seu evidentiam faciunt. Atque hisce dicendi rationibus Scriptura alias omnes linguas longissime superat: veteribus tamen valde usitatum fuit, tum in brevi dicto, tum et in longa oratione realibus istis locutionibus uti. Hinc sunt parabolae, allegoriae, similitudines, apologi et aenigmata. Dicetur mox in capite de Evidentia, res etiam eo modo magis ante oculos exhiberi, cum fiunt operosae, seu quasi in motu ac vita

Similis plenitudo sermonis cum maxima vehementia coniuncti, est etiam initio Isaiae in descriptione degenerationis Iudaeorum: et multo magis ibidem in descriptione tristissimarum poenarum extremaeque vastitatis, qua Iudaei eorumque regio tunc extreme afflicta, et tantum non abolita fuit: maxime autem in mox sequente reiectione omnium cultuum illorum, in quibus sunt commemorationes, inculcationes ac distributiones poenarum ac cultuum, in suas species. Verba eius sunt haec: Audite caeli, et auribus percipe terra, quoniam Dominus locutus est: Filios enutrivi et

nam (sicut Galenus de Historica aut definitiva methodo dicit) pauca illa primaria capita ob ipsam paucitatem facile memoria tenentur: ea porro quia mox, si intelligantur, suas partes, species, causas aut circumstantias monstrant, facile eas memoriae nostrae subiiciunt ac exhibent. Fuit proculdubio et illud Dei consilium in proponenda tanta tum brevitate sermonis, tum plenitudine rerum, sacra doctrina: quod ipse voluit perpetuo eam per suos varios ministros, quos semper donat ad aedificationem Ecclesiae suae, Eph. 4, dilatare ac illustrare: praeterea etiam Spiritum S. piis

rei, qua de agimus, quod sicut Graeci multo fuerunt studiosiores brevitatis quam Latini: sic porro etiam magis Hebraei quam Graeci. Quanto est succinctior Demosthenes quam Cicero: cuius redundantem copiam aut Asianismum stylum nequaquam Athenienses, multo minus Lacones tulissent. Sed apta forte fuit eius copia rudiori ac crassiori Romanorum Martiae plebi, quae ingenti vi ac copia sermonis veluti ingenti quadam mole aut etiam diluvio fuit proturbanda. At Graecis hominibus intelligentibus suorum rhetorum brevitas abunde suffecit. Quanto igitur Graeci intelligentia et animi celeritate

est succinctior Demosthenes quam Cicero: cuius redundantem copiam aut Asianismum stylum nequaquam Athenienses, multo minus Lacones tulissent. Sed apta forte fuit eius copia rudiori ac crassiori Romanorum Martiae plebi, quae ingenti vi ac copia sermonis veluti ingenti quadam mole aut etiam diluvio fuit proturbanda. At Graecis hominibus intelligentibus suorum rhetorum brevitas abunde suffecit. Quanto igitur Graeci intelligentia et animi celeritate acrimoniaque Romanos superarunt, maiorique sermonis brevitate contenti fuerunt, tanto porro hoc ipso genere Hebraei Graecos superarunt: quare

tandem periculorum sibi propterea immineat. Plurimas igitur, gravissimasque res haec summa brevitas complectitur, praesertim illa duo: Quae vidimus et quae audivimus, quae totam doctrinam et historiam Christi complectuntur: ut multo sint significantiora quam illud celebratum, Et campus, ibi Troia fuit. Talis summa significantissimaque brevitas est etiam in illo Pauli: Filius Dei exinanivit semetipsum, et factus est obediens usque ad mortem ignominiosam crucis. Porro efficax δεινὴ aut praepotens locutio est, primum: quia per antithesin

Locutionem ipsam necesse est aut pendentem, et continenter uno complexu tantum, atque cursu coniunctam esse, cuiusmodi sunt dithyrambicis sui orbes sive dilationes: aut distinctam intervallis, ac caesam, et veterum poetarum antistrophis similem. prior illa quae pendens nexaque dicitur, antiquorum fuit: qualis est ea Herodoti Thurii historia (alias Herodoti Thurii historiae explanatio haec est, ne facta admiranda, etc.) Ea enim (ut dixi) usa est superior omnis aetas, eademque pauci nunc utuntur.

ego Paulus minister, qui nunc gaudeo deiis quae patior pro vobis, et defectus adflictionum Christi vicissim expleo in carne mea pro corpore ipsius, id est Ecclesia, cuius factus sum minister, ex dispensatione Dei, quae data est mihi, apud vos ad praestandum nomen Dei, mysterium quod absconditum fuit a seculis et aetatibus, nunc autem patefactum estsanctis eius, quibus voluit Deus notum facere, quae sint divitiae gloriosi huius mysterii inter gentes, qui est Christus inter vos, spes illa gloriae, quem nos annunciamus, admonentes omnem hominem in omni sapientia, ut praestemus omnem hominem

compactum et connexum esse sermonem Paulinum, ut in quo non tantum constructio Grammatica membra eius inter se connectat ac conglutinet: sed etiam rerum ipsarum naturalis connexio ac societas ex sese invicem pendens aut cohaerens existat. Paulus Apostolus selectum Christi organon fuit non solûm in eo, quod plus laboravit caeteris omnibus pluraque passus est, et latius propagavit veram religionem quam alii: sed etiam, quôd uberius ac luculentius, praesertim corruptionem naturae

Quanta gravitate, austeritate simul et energia vel efficacia illa dicantur Gal. 3, quam tamen epistolam Augustinus ait tenui orationis filo conscriptam esse, exceptis paucis quibusdam: O'stulti Galatae, quis vos fascinavit, ut non crederetis veritati, quibus prae oculis IESUS Christus ante fuit depictus, inter vos crucifixus? Hoc solum cupio discere a vobis, Ex operibus legis spiritum accepistis, an ex praedicatione fidei? Adeo stulti estis, cum spiritu coeperitis nunc, carne consummamini? Tam multa passi estis frustra, si tamen et frustra. Qui igitur subministrat vobis spiritum, et

prorsus observationibus et adminiculis operum Mosaicorum indigeat, ipsique omnes comprobante tota Ecclesia obedienter mihi cesserunt. En igitur habetis quasi duo quaedam celebria concilia. Quid ergo isti errones volunt iam decisam controversiam denuo in dubium revocare? Methodi porro fuit hic Apostolus solertissimus artifex, sedulusque sectator. Cuius artis primarium caput est, ut (secundum eius proprium praeceptum) doctrina recte secetur ac proponatur: quod ipse summa diligentia facit ad imitationem sui unici praeceptoris Christi, nempe ut primum proponat contritionem aut

eoque simplex, sincerum ac sanum, omnique ostentatione carens dicendi genus D. Pauli, ut rude ac indoctum contemnebant: quod sane facile videri potest indoctum iis, qui nec rerum bonitate curant, nec id diligentissime considerant ac examinant. Forte etiam revera aliquod discrimen fuit inter Pauli facundiam, oris et calami, ut ab hac magis valuerit, sicut ei adversarii obiiciebant: 2 Cor. 10. Sunt quidem diversa dona, sed plerunque calami quam oris maioruis est, quantumvis vox viva magis afficere dicatur auditorem. Caruit ergo Paulus humana eloquentia, at non

et contra faciebant: gloriabanturque se de quavis re, a quocunque demum sibi subito proposita plene disserere posse, atque adeo etiam deteriorem causam meliorem, et contra efficere: et denique quidvis auditori persuadere, quae necessario multiplici impostura rariorum sophismatum et malarum fraudum fuit refertissima: qua si Apostoli usi fuissent, merito suspecti fuissent, quod non rerum bonitate evidentique veritate ac Spiritus S. efficacia, sed verborum tantum praestigiis ac imposturis homines dementent, ac veluti incantent. Sicque etiam ipsi conversi, de sua fide dubitare coacti fuissent,

numero Apostolorum, et accenseat eorum auditoribus, non ita evidenter demonstrat, non esse ab Apostolo scriptam, ut isti opinantur. Verba eius sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is qui per angelos dictus fuerat, sermo fuit firmus et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantum neglexerimus salutem? Quae, quum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo et signis et prodigiis simul variisque

Etenim si is qui per angelos dictus fuerat, sermo fuit firmus et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantum neglexerimus salutem? Quae, quum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo et signis et prodigiis simul variisque virtutibus, et Spiritus S. distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Usitata enim est, praesertim in Ecclesia ac in sacris Literis, talis figura sermonis, quae forte Communicatio dici potest: ut is qui loquitur, monet, accusat

Testamenti scripta, tum praesertim Paulus est prorsus refertissimus, ubi scilicet doctor quasi excedens ex docentium coetu sese discipulis admiscet. Accedunt vero etiam causae singulares, cur hic Paulus semet eximat ex numero eorum qui hunc sermonem a Domino audierunt: quia ipse non fuit unus ex illis 12, qui cum Domino coram versati sunt, eumque praedicantem audiverunt: nec etiam unus ex illis fuit, qui Hebraeos primus converterit, utpote qui postea venerit, et praeterea illorum concionator non fuerit. Potest quoque illud εἰς

coetu sese discipulis admiscet. Accedunt vero etiam causae singulares, cur hic Paulus semet eximat ex numero eorum qui hunc sermonem a Domino audierunt: quia ipse non fuit unus ex illis 12, qui cum Domino coram versati sunt, eumque praedicantem audiverunt: nec etiam unus ex illis fuit, qui Hebraeos primus converterit, utpote qui postea venerit, et praeterea illorum concionator non fuerit. Potest quoque illud εἰς, in, significare tempus, non proprie auditores, usque ad nos, i, usque ad nostrum tempus: eam doctrinam esse

testimoniumque meritô plurimi faciendum. Sexto, illa omnino videntur manifeste evincere esse Pauli, quod scribit se fuisse in vinculis, eosque de sua captivitate doluisse, quodque ex Italia scribit. Nemo enim Apostolus perinde in Italia versatus est, nemo ibi, praesertim diu captivus fuit. Diu autem hunc necesse est captivu fuisse, de cuius captivitate Hebraei, qui tunc potissimum in Orientalibus partibus fuerunt, audiverint, doluerint: idque ita, ut etiam ipsi captivo eorum dolor innotuerit. Talem sane longam captivitatem nemo Apost. in Italia sustinuit, nisi Paulus.

discedatur. Hinc sunt tot hebraismi in versionibus bibliorum in omnibus linguis. Postremo citando veteris testamenti testimonia sequitur maxima ex parte versionem LXX. Atqui si Hebraice scripta fuisset, Hebraeum potius textum author in citando secutus fuisset. Versor quoque, si fuit bonae fidei, ita ea testimonia vertisset, ut ea Apostolus citasset, nec ausus fuisset tam libere ab eius verbis discedere. De quo veri indicio copiosius in praefatione Matthaei dictum est. Arguitur porro Paulus ab aliquibus inscitiae Graeci sermonis. Ireneus lib. 3.

Fabius dixit, Curam verborum, rerum volo esse solicitudinem. nam plerunque optima rebus cohaerent, et cernuntur suo lumine. Et Aristoteles studium ornatus circa elocutionem corruptis auditoribus, verba potius quam sensa morantibus fert acceptum. D. Paulus itaque, cui hoc in scribendo consilium fuit, ut fidem Domini nostri Iesu Christi, et vitam hac dignam persuaderet, hoc est, summam traderet sapientiam, rerum quam verborum studiosior fuit. Unde illud de se ipse testatus est: Etsi vero idiota sum sermone, non tamen scientia: 2. Cor. 11. Quanquam nec verborum negligens fuit, ut qui

ornatus circa elocutionem corruptis auditoribus, verba potius quam sensa morantibus fert acceptum. D. Paulus itaque, cui hoc in scribendo consilium fuit, ut fidem Domini nostri Iesu Christi, et vitam hac dignam persuaderet, hoc est, summam traderet sapientiam, rerum quam verborum studiosior fuit. Unde illud de se ipse testatus est: Etsi vero idiota sum sermone, non tamen scientia: 2. Cor. 11. Quanquam nec verborum negligens fuit, ut qui fieri omnibus omnia operam dederit, quo vel aliquos lucraretur: maiorem quoque dictionis curam adhibiturus, si e re id fuisset eorum quos instituere

consilium fuit, ut fidem Domini nostri Iesu Christi, et vitam hac dignam persuaderet, hoc est, summam traderet sapientiam, rerum quam verborum studiosior fuit. Unde illud de se ipse testatus est: Etsi vero idiota sum sermone, non tamen scientia: 2. Cor. 11. Quanquam nec verborum negligens fuit, ut qui fieri omnibus omnia operam dederit, quo vel aliquos lucraretur: maiorem quoque dictionis curam adhibiturus, si e re id fuisset eorum quos instituere debuit. Spiritus siquidem Christi omnium artium largitor, ut variis linguis per hoc suum organum loque batur: ita facile etiam summum

fuisse iis quoque obscura, quibus sunt initio scripta. Ubique erant eiusmodi Hebraeograeci in Ecclesiis, et fere semper qui Paulum ipsum audierant, sermonemque eius haberent familiarem: qualis ille et nobis indubie foret, si satis a nobis pietatis, satis adhiberetur studii. Certe et Paulo sermo fuit tam minime vulgaris, inamoenus, aut arte carens, ut Lystris non abs re Mercurius ipse eloquentiae Deus haberetur, ut quoslibet et doctissimos et eloquentissimos non Iudaeos tantum; sed et Graecos: nec hos quosvis, verum Athenienses, et ex his natos disputationibus Stoicos quoque convinceret,

quod alia sit praestigiatrix, ad quam homines obstupescunt, cum videant tolli quae sunt infima, et poni sublimia, fucis haec agit, et imposturis: hanc in Paulo non reperiemus. Est altera eloquentia, quae multum valet ad dogmata propugnanda, et veritatem constantissime tuendam: et hac praeditus fuit maxime Apostolus. Quamobrem in eo haud quaquam requiremus lepôrem Isocratis, amplam sublimitatem Demosthenis, Platonis eximiam dignitatem, aut reverendam maiestatem Thucydidis: sed nudam simplicemque orationem, quae scientiam habeat summarum rerum, et robustissime confirmet quod probandum

habitus est, ob dicendi facultatem. Quod si dixeris, Haec sane vera sunt, quoniam illi a Spiritu sancto dona huiusmodi erant: sit sane ut dicis, non igitur eius dictio reprehendenda est, ut omnibus modis inepta et barbara: et tamen inde non consequitur, eum nullum adhibuisse in dicendo studium. Fuit in legendo et scribendo admodum diligens: quod inde probatur, quod Romae agens, ac vinculis constrictus, Timotheum rogaverit, ut sibi deferri curaret peram cum libris et membranis. Non enim, licet captivus esset, beneficio studiorum carere voluit. Idemque scribit ad Timotheum, ut lectioni

et non tantûm adscripta esse, ut certius veram poenitentiam describerent. Verum de hoc toto genere non pauca infra dicentur in capite de Varia bonorum operum praedicatione. Ex hac eadem Synecdoches inscitia ortus est et ille pestilens et antiquus error, in quo et Chrysostomus fuit, quod scilicet plures essent modi consequendae remissionis peccatorum: quia alias aliis suis fructibus, vera poenitentia passim in sacris Literis descripta est cum adiuncta promissione remissionis peccatorum. Observanda igitur haec forma sermonis est, ut eiusmodi locos rectius intelligere

haec tractatio vicina est materiae de ieiunio, cuius multam mentionem in hoc aliisque capitibus feci, adiiciam illum quoque tractatum protinus huic. DE IEIUNIO, MATERIA HACTENUS PARUM liquido explicata, vera disertatio. Magna fuit omnibus temporibus superstitio et abusus ieiunii, aliarumque coniunctarum afflictionum. Hoc vero tempore praeter abusus, maximae sunt quoque de hac materia controversiae. Quare iuvante Christo statui, quam clarissime potero, et originem seu causam efficientem ieiuniorum, et tam veram quam

recreationibus: praeterea induere se sordidis et malis vestibus, quas illi saccos appellabant, iacere humi, in cinere, pulvere, aut alio qui sordido loco, ut ex Ionae 3 videre licet, in ieiunio Ninivitarum, et 2. Sam. 12, in ieiunio Davidis propter filium aegrotantem. Non tamen fuit una certa forma illius ieiunii. Erat enim quiddam spontaneum et liberum, ideoque haud dubie alius alio modo inter ieiunandum seipsum cruciavit. Nondum enim fuit ieiunium ad certos dies alligatum, sicut in Papatu, praeter dies expiationum, de quibus Leu. 23. nec ad certos cibos. Usi tamen

ex Ionae 3 videre licet, in ieiunio Ninivitarum, et 2. Sam. 12, in ieiunio Davidis propter filium aegrotantem. Non tamen fuit una certa forma illius ieiunii. Erat enim quiddam spontaneum et liberum, ideoque haud dubie alius alio modo inter ieiunandum seipsum cruciavit. Nondum enim fuit ieiunium ad certos dies alligatum, sicut in Papatu, praeter dies expiationum, de quibus Leu. 23. nec ad certos cibos. Usi tamen sunt (ut dictum est) non lautis: nec erat praescriptum tempus comedendi, plerunque tamen ad vesperam usque ieiunabant, ut ex Iud. 20, et 2. Sam. 1 liquet. Nec

ieiunandi quidem tempus erat praefinitum. Ieiunabant enim alias una die, ut Israelitae Iudic. 20. alias 7 diebus, ut 1. Sam. ultimo cives Iabes, alias incerto tempore, ut 2. Sam. 12, tam diu ieiunat David, donec infans morbo cruciatur. Non solum autem Iudaeis is ieiunandi modus fuit, sed et aliis Asiaticis populis, ut apud Homerum in tribus ultimis libris Iliad. Priamus mortem Hectoris tali ieiunio, talibusque cruciatibus luget, abstinet a cibo, sordide se induit, iacet in pulvere. Solatur autem eum Achilles ac hortatur, ut tandem comedat omissis illis cruciatibus, idque

et decimas, aliaque Deo dicata volebat Deus ab Israelitis coram suo tabernaculo commessantibus consumi: haud dubie ideo, ut exhilarati beneficia Dei magis perpenderent, et eo alacriores, magisque ex animo Deo gratias agerent. Eadem quoque causa est, cur in sacris rebus semper Musica in usu fuit, nempe ad exhilarandum et excitandum spiritum. Sed iam nostras rationes huic opinioni contrarias recitemus: quarum prima sit, quod hactenus ostendimus ieiunium naturale quiddam esse. Non igitur consulto propter alium aliquem finem suscipitur, sed ultro ex priori aliqua causa, ac naturaliter

potest ex Esaiae capit. 58, et Michaeae cap. 6. Deinde et illud scire debemus, esse quasdam peculiares consuetudines, et titus apud quasdam gentes, quas Deus non perinde exigit ab aliis gentibus, ut ab illis ipsis, apud quos ille mos inolevit. Ut apud Iudaeos mos fuit, hospitibus advenientibus lavare pedes. Quae tamen consuetudo etiam certam causam habebat. est enim illa regio ob rariores pluvias pulverulenta, et praeterea ibi nudis tibiis incedebant. Id officium Scriptura maximopere probat, quare et Christus discipulis suis pedes lavare voluit, et ipsos

discipulis suis pedes lavare voluit, et ipsos sibi mutuo idem facere iussit. Et Paulus 1. Tim. 5, illud tanquam certum indicium probae viduae ponit, si sanctorum pedes lavit. A nobis non perinde id requiritur. Sic Paulus inquit: Nos talem consuetudinem non habemus. Iam Iudaeis fuit consuetudo, in omni gravi commotione animi, lacerare vestem a pectore. Quare laudat Deus Iosiam regem, ultimi Regum 22, quod cum audivisset legi minas Dei, quibus in Deuter. minatur Deus Iudaeis suam legem deserentibus, disciderit vestem a pectore. Econtra vituperat eius filium Iehoiakim et

a pectore. A' nobis talem ceremoniam non requirit Deus, propterea, quod in his gentibus in usu non est. Item Paulus 1 Cor. 2, omnino vult sexum muliebrem in templo caput velare. In Germania virgines non omnino velant caput in ecclesia, nec tamen propterea peccant, quia hîc alia consuetudo est. Fuit item mos Iudaeis, ut clara voce lamentarentur uxores, liberi, matres, sorores, etc. in funere suorum mortuorum. Tale charitatis pietatisque opus Deus in gente illa probavit, a nobis vero id non exigit, quia hîc talis mos non est. Talis fere est et ieiuniorum

voce lamentarentur uxores, liberi, matres, sorores, etc. in funere suorum mortuorum. Tale charitatis pietatisque opus Deus in gente illa probavit, a nobis vero id non exigit, quia hîc talis mos non est. Talis fere est et ieiuniorum ceremonia: quia enim illi genti mos fuit in omni magno moerore tales afflictiones adhibere, ideo probabat eas Deus, cum etiam in ea tristicia, quae est secundum Deum, adhibebantur. Nobis cum non perinde sit mos in ullo animi moerore tantas corporis cruciationes adhibere, ideo Deus eas non perinde in nostra poenitentia, nec tantas

fracti, contriti et moerentis propter admissa peccata, et Deum offensum: quam sequitur fides remissionem peccatorum postulans. Eius species esse possunt ieiunium Miraculosum, et Possibile seu naturale. Miraculosum est, quod humanae naturae sine singulari ope Dei est impossibile, quale fuit ieiunium Mosi, Exod. 34. Deut. 9. Eliae 1, Reg. 14. Christi, Matth. 4. Possibile seu naturale ieiunium appellamus id, quod humanis viribus aliquandiu praestari potest. Hoc autem rursum subdividatur, si libet, in Intensius et Remissius. Intensius est tanta corporis

Operaeprecium tamen est cognoscere, quomodo ieiunia ex illa vera sua forma, quam adhuc tempore Apostolorum habuerunt, paulatim in hanc tantam hypocrisin et superstitionem, quae in Papatu diu summa fuit, degeneraverint. Breviter igitur, quantum fieri poterit, aliquid de hac quoque parte addamus. Primum ieiunia aliquandiu in Ecclesia per Christi ascensionem in vero usu fuerunt, id est, eiusmodi fuerunt, cuiusmodi ieiunium iam antea descriptum est. Paulatim deinde, cum

statuerat, ut Ecclesia ieiunaret septem hebdomadas ante Pascha: tamen, ut testatur Irenaeus, qui post Christi nativitatem circiter 200. annos vixit, nec Telesphorus non observantes Quadragesimam excommunicavit, neque alii eius successores. Imo vero ne ipsius quidem Irenaei tempore Quadragesima fuit necessarium ieiunium, sed ut ipse inquit, alius uno die, alius duobus, alius octo, alius 40. ante Pascha ieiunavit. Ac denique summam fuisse ieiunandi varietatem et libertatem suo tempore, restatur. Invaluit tamen paulatim ieiunium Quadragesimale, usque ad tempus Ambrosii, qui

Invaluit tamen paulatim ieiunium Quadragesimale, usque ad tempus Ambrosii, qui circa 400 annum Christi floruit, ut plane pro necessario haberetur. Affirmat enim ipse Ambrosius in sermone Quadragesimae, reliqua ieiunia esse libera, hoc vero esse necessarium. Causa autem et occasio huius ieiunii fuit, quia Christus quoque 40 diebus ieiunaverat, quibus quadraginta diebus adiecta est heb domada una, propter passionem Christi. Priusquam autem quadragesima hunc numerum excresceret, ieiunabant alii unam, alii duas, alii tres dies ante Pascha, ut veluti compaterentur Christo, qui illis diebus

fuit, quia Christus quoque 40 diebus ieiunaverat, quibus quadraginta diebus adiecta est heb domada una, propter passionem Christi. Priusquam autem quadragesima hunc numerum excresceret, ieiunabant alii unam, alii duas, alii tres dies ante Pascha, ut veluti compaterentur Christo, qui illis diebus fuit in afflictione. Calixtus Papa, qui circa 220 annum vixit, statuit primo terin anno ieiunandum, quo maior esset proventus frumenti, vini, olei, ut veluti pro singulis his semel ieiunarent. Unde et hoc obiter dicere possumus, eos iam tunc temporis habuisse ieiunium, pro bono ac

Peccata nostra sicut venti dissipaverunt nos: id est, poenae peccatorum. Sic sanguines saepissime pro poenis ob effusum sanguinem ponuntur: ut, Sanguis eius super nos et super filios nostros: id est, poene pro effuso sanguine. Sic verbum נקה naka, innocens fuit, saepissime pro impunito ponitur. Sic iustitia saepissime pro aliquo bono praemii aut commodi ponitur: ut Psal. 4, Cum clamavero, exaudi me Deus iustitiae meae: id est, liberator meus, qui mihi benefacis, ut sequitur. Sic Isa. 54. bis ponitur iustitia pro bono aut commodo. In

fieri mater Domini, cum ea Dei ingentem bonitatem celebret, qui suam vilitatem clementer respexerit. 37 Pertinet et hoc ed extenuationem gratiae, et virtutum ac meritorum humanorum amplificationem, quod quidam novi hominis praestantiam nimium exaggerant. Gravis enim plane error fuit apud Papistas de perfecta renascentia pii hominis, et quod reliquiae peccati in novo homine aut concupiscentia non sint vere peccatum, sed tantum quaedam poena peccati, et fomentum ad peccandum. Hunc errorem merito nostri doctores ac Ecclesiae oppugnarunt, monstraruntque dicta Prophetarum,

peccatori illi per fidem imputato, cogitur (reddito debitorum chirographo, ut cruci affigatur) pronunciare iustum, ac vita aeterna dignum. Atque haec est proprie vera iustificatio peccatoris, de qua nobis nunc cum Papistis, et semper Ecclesiae cum omnibus iustitiariis et operariis certamen fuit, et de qua semper omnes perterrefactae conscientiae aguntur, et apud Deum laborant. Omnis sanctus, teste Psal. 32, et Paulo Ron. 4, cogitur orare pro ea iustitia, quae est remissio, correctio, et non imputatio iniustitiae nostrae, clamans secundum Christi mandatum

non ita illa adficiatur, ut fieri oportet in Sacrarum literarum lectione. Utile igitur fuerit ad sacrorum librorum intelligentiam, tum naturam, proprietates ac temperamentum soli et caeli Iudaicae regionis, tum situm eiusdem, tum denique et mores gentis illius penitus pernovisse. Aer fuit in illis locis valde calidus, aut potius fervens, utpote valde meridionalibus. Notum enim est, quod quanto magis ad meridiem tendas, tanto sint omnia tum fervidiora, tum aridiora: et contrâ quanto magis ad Septentrionem, tanto magis omnia loca tum et humidiora. Ad audendum porro

aprica, ubi maior est solis vis: quod item loca fuerunt inaquosa, et rarae in aestate pluviae, vel potius nullae, ut postea dicetur, quibus homines et iumenta ac terra ipsa, restincto calore, recrearetur. Adcrevit quoque molestia caloris ex eo, quod in ascendendo et descendendo motus fuit hominibus et iumentis difficilior. Denique habuerunt propriam quandam calamitatem ventorum orientalium ac meridionalium siccorum, et omnia adurentium, multo magis quam Boreas frigiditate sua solet in Italia, quae ipsa Boreae malitia Germanis minus noxia notaque est. sicut poeta inquit: Boreae

frigus adurit. Ex hoc tanto aestu, sunt variae locutiones de nimio calore: ut sunt, Cum incalesceret dies: Per diem consumpsit me aestus: Gestavimus pondus et aestum diei: Meschias erit munimentum contra aestum: Exarui sicut ariditates aestivae. Quoniam porro ibi tantus fuit aestus, inde secutum est, ut maxima fuerit utilitas, aut etiam necessitas refrigerii, sive ex umbra provenientes, sive ex nube, sive ex ventorum respiratione, sive ex aquis aut denique pluviis, vel etiam

sive ex ventorum respiratione, sive ex aquis aut denique pluviis, vel etiam rore, refrigerantibus eos. Hinc celebratur umbra arborum, tugurii, nubis, praesertim aestate, ac in primis rupium et petrarum: quae fuit tanto frigidior, tum quia validius solis radios arcuit, rum quia ad radicem petrae aut sub petra, est quasi quiddam subterraneum, etiam cum non sunt cavernae. Hinc sunt tam variae phrases, ab umbra, aqua, refrigerante nube, et petris sumptae: quas ne longius enumerare necesse sit,

cur tantopere celebrentur umbrae, rivi, petrae prominentes, nubes auram refrigerantes, venti aestum mitigantes: non etiam intelliget satis metaphoras et similitudines, inde ad descriptionem Meschiae, aut aliorum bonorum traductas, aut certe, non perinde illis adficietur. Hic idem fervor regionis fuit etiam in causa, cur ibi fruges, poma, vuae aliique fructus multo citius maturuerint, quam in hisce regionibus. Quod discrimen etiam in multis locis Europae atque adeo Germaniae atque Italiae cernitur. Ex hoc eodem loci fervore accidit, ut omnia meteora sint illic vehementiora, ut

sitae celebrentur, quod earum folia non defluant, quod fructus ferant in tempore suo: et denique quod quicquid agant, prosperetur: per quas porro pii depinguntur, qui perpetua clementia ac favore Dei foventur et iuvantur: per diversas vero arbores, impii favore ac ope Dei destituti. Fuit praeterea ea regio valde saxosa, abundans tum parvis lapidibus, tum ingentibus petris, quas vivas vocant: quarum aliae fuerunt perpetua quadam serie dispositae aut cohaerentes, praesertim circa montes aut in vallium lateribus: aliae etiam quasi solitariae, habentes in se amplas et profundas

est, quae ideo vocata est Petra. Cuius aliquam speciem exhibet in Thuringica valle Cala, a pulchritudine dicta, ad Salam in una continua petra, licet non admodum eminente, sita, a qua non procul Iena est, ob vini fertilitatem sic Hebraico nomine appellata. Talis igitur eminens et praerupta petra fuit Etham, in quam confugerat Sampson, Iudic. 15. Item petra Rimon in deserto, in quam confugerant reliquiae Beniamitarum, viri nempe 600: Iud. 20. Describuntur eiusmodi petrae, 1 Sam. 22. Abiit Saul ut investigaret Davidem, in summitatibus petrarum, ubi hirci syluestres habitant. In tali

ac glaciei ingenti vi impingentis non abscissam esse, plane miraculosum est. Talium et aliarum petrarum cavernae ac umbrae passim in Scriptura celebrantur. In tali caverna latitavit David, cum Saul eum quaereret, cumque ei oram vestimenti abscinderet, 1 Sam. 24. Montosa quoque valde fuit terra Canaan. Fuerunt autem valde varii montes: alii praealti, ut Tabor, Carmelus, Hermon, Libanus, et alii aliqui. Alii fuerunt minores, quos vocant colles: al i fuerunt valde acuminati et praerupti, aliique alias formas aut species proprietatesque habuerunt. In eiusmodi praerupti collis

fuêre sylvosi, alii pascuosi, ut Basan. Sic et colles alii vinetis et ficubus, alii olivetis fuêre consiti: plerique omnino utiles, et non steriles, sicut in multis aliis locis sunt aridi, et nihil ferentes. Hinc fit, ut celebrentur arietes et tauri Basan, quin et quercus Basan. Fuit item multis vallibus referta, quarum aliae fuêre mediocres, cultae et amoenae: cuiusmodi fuit illa pulcherrima vallis Hinnon prope Ierusalem, postea ob idololatriam Trophet dicta. Talis olim fuit vallis Sodomae. Aliae fuere admodum profundae ac vastae, syluis et dumis refertae, eoque intus

fuêre consiti: plerique omnino utiles, et non steriles, sicut in multis aliis locis sunt aridi, et nihil ferentes. Hinc fit, ut celebrentur arietes et tauri Basan, quin et quercus Basan. Fuit item multis vallibus referta, quarum aliae fuêre mediocres, cultae et amoenae: cuiusmodi fuit illa pulcherrima vallis Hinnon prope Ierusalem, postea ob idololatriam Trophet dicta. Talis olim fuit vallis Sodomae. Aliae fuere admodum profundae ac vastae, syluis et dumis refertae, eoque intus tetrae et horrendae. Unde illud Psal. 23, Etiamsi ambulavero per vallem umbrae

nihil ferentes. Hinc fit, ut celebrentur arietes et tauri Basan, quin et quercus Basan. Fuit item multis vallibus referta, quarum aliae fuêre mediocres, cultae et amoenae: cuiusmodi fuit illa pulcherrima vallis Hinnon prope Ierusalem, postea ob idololatriam Trophet dicta. Talis olim fuit vallis Sodomae. Aliae fuere admodum profundae ac vastae, syluis et dumis refertae, eoque intus tetrae et horrendae. Unde illud Psal. 23, Etiamsi ambulavero per vallem umbrae mortis, non timebo malum, quia tu mecum es. Talis plane est vallis Arsiae fluminis in mea patria, qui est

quis cum Scripturae sermone conferret, non malam operam navaret. Iosuas tertio capite scribit, Iordanem exundare toto tempore messis: quod multis aliis fluminibus etiam in Europa accidit, quorum origines ex praealtis montibus veniunt, quorum nives aestate resalvuntur. Tanto ergo maius fuit miraculum, tunc aquas Iordanis repressas fuisse ut populus transiret. Flumina ibi fuêre perparva, seu rivi potius, praeter unum Iordanem, cuius magnitudo celebratur. Quare Isa. cap. 8. dicit, illum populum contemnere aquas Siloam leniter fluentes, nempe regnum et

Iudaei aestivo et pacato tempore multum in vinetis habitare, sicut et in Italia in multis locis libenter foris in vinetis aestate captandae refrigerationis et fugiendorum pulicum ac cimicum gratia, dormiunt. Quare habitare sub ficu sua, et sub vite sua, quarum amplissima umbrositas amoenissima fuit, significat sua tenere in omni pace ac securitate: Zach. 3, et alias. Duplices etiam fructus annuatim protulerunt eaedem ficus, alios media aestate, alios autumnali tempore: quorum priores sunt vocatigrossi, forte quia sunt multo grossiores ac maiores secundariis. Sic et palmae

viperae: ideô Christus ait, Luc. 10: Do vobis potestatem ambulandi supra serpentes et scorpiones, et supra omnem potestatem inimici. Fuerunt etiam serpentes, praesertim in deserto, tum morsu, tum et flatu adurentes, Deut. 8. unde aeneus serpens exaltatus, Num. 21, qui etiam Christi typus fuit, Iohan. 3. Asinos etiam candidos videntur habuisse, quibus magnates quoque insidere sunt soliti: Iud. 10 et 12. Sicut in Italia mulis: forte fuerunt melioris cuiusdam generis communibus, sicut et Arcadici celebrantur. Causa cur eis soliti sint uti equitando, fuit maxima

etiam Christi typus fuit, Iohan. 3. Asinos etiam candidos videntur habuisse, quibus magnates quoque insidere sunt soliti: Iud. 10 et 12. Sicut in Italia mulis: forte fuerunt melioris cuiusdam generis communibus, sicut et Arcadici celebrantur. Causa cur eis soliti sint uti equitando, fuit maxima confragositas et lapidositas regionis, ubi asellis commode utimur. Sicut et in Thuringia Ienae asinis ob loca montosa multum utuntur. Quare non est adeo mirum aut absurdum, Christum quoque in suo triumpho asello Ierosolymam invectum esse: at in Germania plane ridiculum esset. Observetur

aut gubernatio delineatur. Summa, innumera loca sequentium Bibliae scriptorum veteris ac novi Instrumenti, ex quinque libris Moysis dependent. Quare omnes illos ritus ac leges institutaque gentis pernovisse, utilissimum fuerit ad Prophetarum et aliorum scriptorum intellectum. Separata fuit prorsus Dei mandato ac ritibus ea gens ab aliis omnibus, eoque mutuum irreconciliabileque odium ac contemptus ingens: omnes etiam gentes Israelitae prae se ut impias, atque adeo ut magis maledictas, et etiam naturae magis distortae, sunt detestati. Quam materiam interstitii postea Christus,

sacerdotem, alios inferiores, qui plurali numero vocati sunt principes sacerdotum: et denique communes sacerdotes aut infimos. Optandum vero valde esset, haberi plenissimam Ecclesiasticae illius politiae descriptionem, praesertim qualis tempore Salomonis, ac iam constructi templi fuit. Proculdubio enim diversissimi ordines illorum fuêre: quorum alii potissimum multiplici institutioni intenti fuêre, alii iudiciis, cuiusmodi fuerunt 70 seniores aut Sanedrim: alii cantionibus, alii musicis instrumentis, alii sacrificiis: quorum nonnulli obtulerunt solum, nonnulli postea

Gen. 49. Non fuerunt alioqui initio inter eos alii ordines optimatum, principum, nobilium aut plebeiorum, qui tamen postea a regibus constituti sunt, ut ex Ieremiae prophetia apparet, ubi dicit rex se ob principes nihil posse, et principes eius temporis eorumque functiones nominantur. Fuit quoque propria quaedam ratio eius populi, quod politia erat magis coniuncta et quasi commixta Ecclesiae, ut et sacerdotes ac prophetae multum sese politicis rebus admiscuerint, et vicissim reges multum in formanda ac reformanda religione negotii sibi sumpserint. Nec mirum, cum et reges et

clerus, quasi praecipua portio aut possessio Domini ex toto genere humano. Quare et Petrus inquit, Non dominantes in clero. Quod primum de toto Dei populo dictum, nunc isti spirituales, si diis placet, ad se solos rapuerunt. Quod ad ingenium naturamque eorum attinet, id sane pravum fuit, sicut et omnium hominum est. Scriptura eis passim obiicit, quod sint dura ceruice, et quod semper Deo ac veris doctoribus restiterint, sicut et Stephanus eis coram Act. 7 obiicit: quemadmodum et Ieremias dicit, omnes gentes esse incircumcisas in externa carne, sed Israelitas esse

in capite de Ieiunio dixi. Quanta ac quam indomita sit eorum vel ira vel ardor libidinis, facile in Graecis, Italis, praesertim ultra Florentiam et Apenninum agentibus, quae pars est multo meridionalior, et in Hispanis licet vel experientia animadvertere. Talis omnino ratio fuit etiam Iudaeorum, qui ob hoc etiam polygami fuerunt, sicut ferme semper Asiatici (tametsi boni polygamiam potius ob studium sobolis) eam adhibuerunt. Ob hanc causam crebro aliae quoque foedae promiscuaeque libidines, vel in ipsis falsis religionibus interdum admixtae, in Iudaica gente receptae

ferme semper Asiatici (tametsi boni polygamiam potius ob studium sobolis) eam adhibuerunt. Ob hanc causam crebro aliae quoque foedae promiscuaeque libidines, vel in ipsis falsis religionibus interdum admixtae, in Iudaica gente receptae fuerunt ac viguerunt. Hinc accidit, ut pii quoque, qualis fuit David, Gedeon, Salomon, initio et alii nimis mulierosi aut polygamiae studiosi fuerint. Crudelitas quoque innata fuit illis Asiaticis. hinc factum est, ut reges ac potentes subito, etiam pacis tempore, ac sine aliquo longiore iuris processu, aliquos interfici iusserint, ut Saul,

foedae promiscuaeque libidines, vel in ipsis falsis religionibus interdum admixtae, in Iudaica gente receptae fuerunt ac viguerunt. Hinc accidit, ut pii quoque, qualis fuit David, Gedeon, Salomon, initio et alii nimis mulierosi aut polygamiae studiosi fuerint. Crudelitas quoque innata fuit illis Asiaticis. hinc factum est, ut reges ac potentes subito, etiam pacis tempore, ac sine aliquo longiore iuris processu, aliquos interfici iusserint, ut Saul, David et Salomon, subito aliquos trucidari praecipiunt: sicut et nunc Turcici tyranni ac satrapae: qui mos a mitioribus Romanis

hinc factum est, ut reges ac potentes subito, etiam pacis tempore, ac sine aliquo longiore iuris processu, aliquos interfici iusserint, ut Saul, David et Salomon, subito aliquos trucidari praecipiunt: sicut et nunc Turcici tyranni ac satrapae: qui mos a mitioribus Romanis principibus alienior fuit. Hinc item illae cruentae phrases, In alicuius sanguine pedes aut manus lavare, Sanguinem bibere, et similes. Hinc igitur ob vehementiam affectuum, et simul consuetudinem externis indiciis, aut etiam ritibus eos testificandi ac exerendi, valde variae voces ac loquutiones et similitudines in

vel ex agricultura, vel ex vinetis, quibus adiunge oliveta, ficeta et palmeta: vel denique ex re pecuaria: sicut et in mea patria et multis locis Italiae. Artifices, mercatores, metallici, nautae et aurigae, unde in aliis gentibus plurimi victitant, rari ibi fuerunt. Piscatio quoque non ita magna fuit, multo autem minor venatio: quia loca fuerunt valde culta, ut feras multas praeter aves habere non potuerint. Nec etiam fuerunt ferme ulla vel mediocria stagna, praeter illud unicum Genazareticum aut Capernaiticum. nam amnes piscosi, praeter Iordanem, nulli fuerunt, tum porro piscinas ob

dormire: Sepulchrum patens guttur eorum: Sepulchra dealbata, et similia. Cum enim in unam cavernam tam multa cadavera subinde congererentur, nec a terra absumerentur, aut eorum putridi humores devorarentur: facile est coniicere in illis aestuosis locis valde plena foetoribus fuisse, eoque necesse fuit ea diligenter calce circumlinire. Unde Sepulchra dealbata, locutio venit. Non solitos esse extra tribum suam coniugia contrahere, Theologi ex fine Num. colligunt, eaque ratione ostendunt causam, cur Matth. Iosephi potius quam Mariae genealogiam texuerit: ostensurus nimirum, per eius

vel servitute plerunque mulctarunt, aut alioqui eos ad durissima onera adegerunt: plerunque omnino eis arma ademerunt, sicut saepe Philistaei Israelitis. Victi aut timentes soliti sunt se abdere in rupes, cavernas et foveas, et loca devia, ac recessus abditos: quorum ibi magna copia fuit, ut supra indicavi, ibi pauci aliqui incolumes manserunt: unde reliquiarum crebra mentio, et ad spirituales reliquias translata. In belleis mulum plagiarii, et alioqui parvae praedatorum aut latrunculorum manus grassatae sunt in hostes. Fuerunt quoque loca magis latrociniis idonea ob varios

tanquam arena maris, tamen solum aliquae reliquiae sint servandae: ac plane creberrima est reliquiarum mentio. Varios etiam mores eorum in minoribus rebus nosse utile esset, ut quod osculo soliti sint se invicem salutare, unde apud Paulum talis osculimentio fit: et in veteri Ecclesia fuit mos osculandi sese invicem in templo. Osculo soliti sunt etiam subditi se dominis ac regibus obstringere. Inde illa peccatrix osculabatur pedes Domini. et Psalmus secundus dicit: Osculamini filium: id est, subiicite vos ei, ac obstringite et servite. Laxos sinus soliti sunt habere,

texere. Ioannes dicitur in sacra Coena recubuisse in sinu Domini: quod intelligi satis nequit, nisi quis intelligat veterem morem recumbendi in sumendo cibo, eum autem exposui in prima parte in voce Sinus. In utribus portare vinum et aquam, aliosque liquores, usitatum fuit: inde eorum mentio in veteri ac novo Testamento. Posuerunt autem mustum in utres novos, quia ob flatuositatem oportuit id contineri valido vase: nec utres sua cruditate obfuerunt, aut infecerunt mustum reiicientem potius, quam attrahentem externas affectiones sua exhalatione. Contra vetus

depingunt, ostendere deberent, cur Christus inde potissimum parabolam saucii a latronibus viatoris sumpserit: quia scilicet et multum illac homines commeare sunt soliti, ob utriusque civitatis celebritatem, ob palmetum Iericho et transitum Iordanis: et quia illa intermedia regio mire confragosa fuit, ac latrociniis idonea, et simul infesta: patres allegoricam causam attulerunt. Nec solum historias deberent tales Topographi accommodare ad suas descriptiones, sed etiam loca Scripturae obscura imperitis ob locorum inscitiam inde illustrare, ac denique etiam voces ac phrases,

bovem, perinde est ut si occideret hominem: et qui sacrificat pecus, quasi qui sacrificat canem: et qui offert hostiam Mincha, quasi qui offert sanguinem suillum. Sic innumerae idololatriae Iudaeorum ex Ethnicis historiis intelligi declararique possunt, ut cultus reginae caeli apud Ieremiam, fuit cultus Iunonis: cultum Baal Peor pulchre Luth. exidololatria Priapi declarat. Planctum Thamuz. Ezech. 8, non male exponunt aliqui de planctu Adonidis, sicut etiam vulgata convertit. Sic et Balaami prophetia ex historiis gentilium rectius intelligitur, quae coniungit adventum

primum instauratur, hominem Dei, Tit. 3: et hominem conditum secundum Deum, Eph. 4: et nos spiritu Dei in imaginem Dei transformari a gloria in gloriam: i. magis ac magis refingi ad imaginem Dei, multo etiam gloriosiorem, quam illa prima fuerit. At Sophistae illam imaginem Dei, ad quam primo fuit conditus homo, docent, fuisse tantum quaedam accidentaria ornamenta. Patres porro per illam imaginem, non illam primam rectitudinem ac essentialem bonitatem intellexerunt: sed tres animae potentias, intellectum, voluntatem ac memoriam, tribus personis correspondentes. Sic porro

17 ait, cor hominis esse pravum ac perversum. Ezechiel dicit esse cor lapideum, cap. 11 et 36. Iere. 17, et Zach. 7 vocat cor adamantinum. Sic David petit sibi condi cor novum, damnans vetus. Vocat vero Scriptura in talibus locis cor, ipsam animam rationalem, quae vel praecipue fuit imago Dei, cui illa sedem in corde tribuit. Alius quoque Psalmus dicit, hominem cum in honore esset, non intellexisse, sed iumentis similem factum. Hanc eandem plenam bonarum virium imaginisque Dei amissionem, vehementissime urget etiam novum Testamentum, dicens, homines esse

denuo generari, nasci, creari, condi, ac plane esse novam creaturam. Contra, bone Deus, quam ubique non tantum Sophistae, sed etiam Patres senserunt ac contenderunt illam primam ruinam non substantialem quendam ipsius hominis in suo summo gradu, nempe in imagine Dei, qua proprie homo fuit, interitum, sed tantum accidentium bonorum amissionem, vel potius solummodo quandam debilitationem. Sic et novi hominis creationem nihil aliud esse volunt, quam ablationem malorum accidentium, et sanationem illorum primorum ac bonorum, et simul etiam adiectionem novorum. In hunc

voces ac phrases sacrarum Literarum cum profanis scriptoribus conferret. Valde enim multa similia Sacris, praesertim in vetustioribus Graecis, ut Homero, Pindaro, Herodoto, et etiam tragicis reperiret. Aliquid interdum breviter per occasionem, hactenus indicavi: sed id nimium tenue ac breve fuit. Sed haec opera maiorem quandam eruditionem et accuratiorem lectionem ac observationem Graecorum scriptorum flagitaret, quam mea hactenus fuit, aut forte etiam in posterum esse poterit. Tale forte est, quod Homerus perinde vocat foedera victimas, et ea quae ad sanciendum foedus requiruntur:

ut Homero, Pindaro, Herodoto, et etiam tragicis reperiret. Aliquid interdum breviter per occasionem, hactenus indicavi: sed id nimium tenue ac breve fuit. Sed haec opera maiorem quandam eruditionem et accuratiorem lectionem ac observationem Graecorum scriptorum flagitaret, quam mea hactenus fuit, aut forte etiam in posterum esse poterit. Tale forte est, quod Homerus perinde vocat foedera victimas, et ea quae ad sanciendum foedus requiruntur: sicut et Lucas ac Paulus poculum seu potionem potius vocat novum foedus, et quod sanguinem foederalem irritum fieri a non observantibus illud

ex quibus maioribus, quando, qua ratione, et quibus de eo praecedentibus Dei praedictionibus ac promissionibus, ne de Meschiae persona incerti erraremus aut dubitaremus. Istud vero somnium aut opinio de perpetuitate eius politiae ac regni, admodum rationi humanae gratum probatumque fuit: delectatur enim ea illo ordine, opibus ac securitate, defensioneque, quam inde expectat. Nec enim videt humana mens, quomodo religio sine carnis brachio et politica ope diu conservari queat. Sic videmus humanam sapientiam etiam in Papatu sibi regnum religionis ex gladii potentia, regum

quam ipsa sint, redimenda esse. Nec tamen quicquam in illis sacrificiis fuisse eximium aut divinum, utpote ubi tantum pecudes mactarentur, et sanguine hircorum et taurorum expiatio peccatorum tentaretur: quae omnia essent longissime infra peccatum. Quale enim tandem opus fuit, intueri aeneum serpentem, aut illinire posti sanguinem agni paschalis? Necessario ergo statuere debebant, ad rem tantam longe preciosiore victima aut λύτρῳ esse opus, quam illa, quae excepto Dei mandato, per sese considerata, semiludicra erant.

et vere Sanctum Domini esse praedicabant. Deinde illa ipsa lamina dicitur gestari ad placationem Dei erga populum. Quis vero tam stupidus, et rerum divinarum ignarus fuerit, ut tam parvo metallo tantam rem, nempe placationem Dei erga totum genus humanum, ausit tribuere? Quare necesse fuit sanos intelligere, per illud indicium significari aliquem vere sanctum Domini, qui esset Deum toti mundo placaturus. Qui etiam a Daniele, proculdubio in hunc locum respiciente, vocatur Sanctus sanctorum, inungendus, ac mundo mittendus: cap. 9. 24 Exodi 31 est,

populum, quod non ipsi semet suis bonis operibus sanctos efficiant aut iustificent, sed quod Deus eos gratis per suum mediatorem sanctificet ac iustificet, et omnino aeterna vita beet. Quod est valde observandum. 25 Sed nimirum omnium evidentissima verae vitae ad salutem commonstratio fuit ea, quam Paulus ad Romanos et Galatas, atque adeo totum novum Testamentum urgent: quod videlicet omnes sciverunt ex Genesi, primarium foedus et pactionem Israelitarum, omniume piorum cum Deo, esse Abrahamo datum, et circumcisione (quam et illi in participationem et confirmationem eius foederis

ut fuerunt lotiones manuum, cathedrarum, poculorum, sacrificare extra locum mandatum, et similia. 7 A'iustitia rituum electiciorum, ad propalam prohibita et impia opera, ac cum lege Dei evidentissime pugnantia: ut exurere filios, prostituere filias, sacrificare idolis. Hic fuit ultimus gradus, et veluti infirma sentina, aut etiam cloaca impietatis: ut porro, quo in deterius ruerent, non haberent. Per eosdem porro gradus impietatis, et Papistae ad suam Missam et operum supererogationem ac merita, cultumque et mediationem hominum viventium et mortuorum, et

de tali quodam nomine, quo ipsi et toti populo quasi fundamentum aut scopus totius illius novi et praegrandis conatus aperiretur ac indicaretur. Nam alioqui quam facile erat dicere: Deus creator caeli et terrae, qui et maiorum vestrorum, praesertim patriarcharum, Abrahami, Isaaci et Iacobi, Deus fuit, misit me ad vos. In hoc igitur tam grandi maximarum rerum principio ac conatu, et tam gravi quaestione, Deus multis verbis respondet, dicens: Ero quod Ero. Sic dices filiis Israel, Ero misit me ad vos. Ubi tribus vicibus repetit verbum Ero, et id sibi tanquam proprium nomen

ullam personam; tempus aut modum magis, quam tertiam futuri singularis masculini generis refert. Secundo, nihil obstat, quod vocales nonnihil a futuri tertia persona variant. nam et solent nonnihil accommodari nomina propria ad prolationis facilitatem, ut Samuel pro Saul me el, quae fuit propria etymologia. et variant aliquando huius vocis Iehova vocales: nam etiam in hirec solet desinere, nempe ידרה Iehovi. Dicunt quoque Grammatici, adeo vicina esse et facile mutari hirec in saegol, quod saegol in hac tertia persona futuri esse debebat,

in plenitudine temporis futurus, ac facturus in commodum salutemque ipsorum, et omnium aliorum mortalium: ut semper omnes generationes discerent in illud Erit, et Consummatum est, non in pecudes Leviticas fide respicere. Quasi diceret ille dux populi, qui teste Paulo ipsemet Christus fuit: Haec Levitica sacra totamque legem vobis nunc do, eamque a vobis magnifieri et observari praecipio. Verum ita, ne in ea veram iustitiam ac salutem ullo modo quaeratis, sed sciatis omnia esse umbras, picturas, et veluti paedagogos ad verum unicumque servatorem. Non istae res, leges, sacra ac

est, quod Schadai, id est sufficientia. Si nomen Iehova fuisset antea provulgatum, non nunc primum id sibi Deus assumpsisset, nec dixisset Pharao cap. 6, se ignorare, quis sit iste Iehova, cuius nomine sibi mandata proponant. Caeterum non tantum sonus huius vocis non fuit patribus clare expressus, de quo tamen non valde litigo, sed nec res ipsa hoc mystico nomine significata, reperitur diserte indicata in promissionibus Geneseos, scilicet quod ipsemet verus ac vivens Deus, qui cum illis agebat et colloquebatur, fuerat futurus illud benedictum semen, fuerat

illum ipsum cum eis loquentem Deum, fore Meschiam. Verisimile vero est, omnes primarias promissiones patribus datas de benedicto semine aut Meslia, diligenter â Mose in sua historia annotatas esse. Nam ea fuit vel nobilissima, maximeque necessaria hominibus materia historiae ab eo conscribendae. Non ergo eis indicaverat Deus sensum nominis sacro sancti Iehova Ero et Erit: nec dixerat eis clare, Ego ipse Deus vester Ero illud benedictum semen in quo benedicentur omnes gentes. Utuero

vester, ille Veniens, aut qui venire debuit, quique venturus expectatur, iam adest, etc. Sic quaerunt ex Christo Ioannis discipuli, Tune es ille Veniens seu promissum Ero, aut alium expectemus? Item alibi: Benedictus ille Veniens, ille panis veniens de caelo: item ille veniens qui fuit, qui et Est. Unde clare apparet illud Ero et Erit, expressum esse nomine aut participio, vel potius participiali nomine omni tempore carente Veniens. Summa, sicut totum vetus Testamentum clamat promittendo, Iehova Iehova, Erit, Veniet, mittetur qui mittendus est, Veniet S.

vel potius participiali nomine omni tempore carente Veniens. Summa, sicut totum vetus Testamentum clamat promittendo, Iehova Iehova, Erit, Veniet, mittetur qui mittendus est, Veniet S. Sanctorum, Aderit Meschias: ita contra totum Novum clamat, Venit, iam adest, Consum matum est, Fuit et apparuit ille venturus, aut Erit. Operaeprecium quoque est observare, quod hoc nomen sit plane proprium vero ac Israelitico Deo ut nunc breviter exponam. Ut enim una tantum res est essentia illa spiritualis, aeterna, omnipotens, bona, etc. ita vocabulum

omnibus linguis servator nominatur, quo nomine haud dubie omnes gentes etiam ad eius nomen alludere voluerunt, vel potius ex eius nominis significatione id nomen desumpserunt. Quinta: Quod nomen convenire omnino magis potest Christo, quam id, quod eius functionem diserte exprimit? Fuit autem eius officium, salvum facere populum a peccatis suis. Ergo merito Iesus, id est, servator vocatus est. Nec obstat, quod et alii aliqui hoc nomen immerito habuerunt. Nam is demum vere Iehosua, id est, salvator est qui a peccato, ira Dei, diabolo et morte aeterna servat, non qui tantum in

opitulatur. Sexta: Paulus dicit, quod ideo Deus Christo donaverit nomen quod est supra omne nomen, quia cum in forma Dei esset, se exinaniverit, factusque sit obediens, etc. ibi si est intelligendum nomen revera pro ipsa appellatione, ut Osiander vult, certe non fuit necesse Christo nomen יהוה nunc recens propter istud eius novum factum istamque obedientiam donari. Nam filius Dei semper habuit summo iure nomen יהוה. propterea quod essentia ipsa est Deus patri aequalis, non

sit trisyllabum solum. Ultima: Duo potissimum viri virtute, pietate et officio seu functione praestantes hoc nomine Iehosua vel Iesus appellati fuisse leguntur, Iehosua filius Nun, et alius post reditum ex captivitate summus Sacerdos: quorum uterque fuit velutitypus quidam et praefigurator Christi. Iehosua filius Num in eo typum Christi gessit, quod quemadmodum Iehosua populum Dei in terram promissam induxit, quo eos Moyses legislator perducere non quivit: ita noster Iehosua nos in regnum caelorum perduxit, quod lex facere non potuit.

filius Num in eo typum Christi gessit, quod quemadmodum Iehosua populum Dei in terram promissam induxit, quo eos Moyses legislator perducere non quivit: ita noster Iehosua nos in regnum caelorum perduxit, quod lex facere non potuit. Iehosua porro sacerdos in eo Christum expressit, quod fuit summus Sacerdos, sicut et Iesus. Item, sicut ille fuit titio ereptus de incendio, sordidisque pannis primum indutus, cuique satan initio se opposuit, postea vero est glorificatus: sic et noster Iesus post ignominiam passionis et sepulturae est glorificatus. Item, sicut ille templum Deo

Iehosua populum Dei in terram promissam induxit, quo eos Moyses legislator perducere non quivit: ita noster Iehosua nos in regnum caelorum perduxit, quod lex facere non potuit. Iehosua porro sacerdos in eo Christum expressit, quod fuit summus Sacerdos, sicut et Iesus. Item, sicut ille fuit titio ereptus de incendio, sordidisque pannis primum indutus, cuique satan initio se opposuit, postea vero est glorificatus: sic et noster Iesus post ignominiam passionis et sepulturae est glorificatus. Item, sicut ille templum Deo extruxit: sic et Christus Ecclesiam Deo collegit, quae eius

coeperit, postea vero in rem ipsam significatam desiverit. Quare duplex huic loco probatio inest. Prior, quod verisimile est illos viros Iesum praefigurantes, ut rebus, ita et nominibus praefigurasse. Posterior, quod cum illi in translatione Septuaginta, quae et Apostolis familiaris fuit, ἰησοῦς Iesus appellantur, cum Hebraice vocati sint Iehosua: consequitur et Apostolos eorumque discipulos in nomine proprio Christi ad imitationem illius versionis fecisse ἰησοῦν Graecum ex Hebraeo. Atque

novam et miram, quod Iesus, priusquam nasceretur, ab Angelo sit hoc nomine nominatus. Fuisse autem hoc nomen Iehosua, tunc tam pervulgatum, ut si a psittaco fuisset pronunciatum, non fuisset mirum. Sed fatemur ipsum sonum nominis, aut aliquem eo notari, non fuisse rem novam. Verum novum ac mirum fuit, iam illum nasciturum, cui summo iure, id nomen ac reipsa conveniat, etiam Angeli testimonio, id est, qui revera esset futurus servator a peccatis, qualis nemo antea usquam in orbe extiterat, nec postea erat futurus. Quarto ait, nomen יהוה

et cum omittitur, non desiderari eam, et cum exprimitur, non sentiri. Si temere ה litera saepissime abiicitur, non ergo potest probari, quod et ex aliquibus vocibus propterea abiiciatur, ne nomen Iehosua vilescat. Quaero autem, cur nomen Iehova non fuit effabile? Num quia non licuit aut non potuit effari. Effari certe sonarique potest etiam sine ש, ut nemo dubitat. Ergo sequitur, quod non licuerit. Atqui si non licuit sonare id nomen, profecto litera ש nihil ei iuris

ac dicam, Deus vester misit me ad vos: quaerent, Quod est nomen eius? quid dicam eis? Respondit Deus: Dic, IEHOVA misit me ad vos. Hîc diserte quaerit Moyses de nomine dicendo, indicando seu effando Israelitis, et Deus ei hoc nomen IEHOVA, ut eloquatur et indicet Israelitis, praecipit. Ergo fuit nomen dicibile et fabile, eloquibile. Quid enim alioqui totus textus sonat, nisi Quod nomen eius dicam? Dic hoc, etc. Ergo fuit nomen dicibile, fabile, etc. Aut et Moyses et Deus (si sic dicere fas est) nugatur, et dicere, significat hîc tacere, non effari. Adhaec

diserte quaerit Moyses de nomine dicendo, indicando seu effando Israelitis, et Deus ei hoc nomen IEHOVA, ut eloquatur et indicet Israelitis, praecipit. Ergo fuit nomen dicibile et fabile, eloquibile. Quid enim alioqui totus textus sonat, nisi Quod nomen eius dicam? Dic hoc, etc. Ergo fuit nomen dicibile, fabile, etc. Aut et Moyses et Deus (si sic dicere fas est) nugatur, et dicere, significat hîc tacere, non effari. Adhaec quid sibi vult Deus, cum toties Prophetae mandat, ut dicat: Sic dicit Iehova, etc. Cur praecipit, ut dicat, sic dicere Iehovam, si

hominum valde variet: nonńe saepissime auditor alteram pro altera accepisset? Ut autem ipse accepisset, sic aliis tradidisset, semperque errores cumulati fuissent, atque ita plane impossibile fuisset veram lectionem conservari. Verum neque assidue in manibus discentium docentiumque fuit Scriptura, neque semper eruditos interpretes habuit. Nam quod ex sacris Literis constat, sub Manasse, Amon et Iosia, annis circiter 67, quicquid tunc erat sacrarum Literarum, tam fuit ex usu remotum, ut extaret'ne omnino amplius Lex, an non, penitus ignoraverint. Nec credo omnino ullum hominem

impossibile fuisset veram lectionem conservari. Verum neque assidue in manibus discentium docentiumque fuit Scriptura, neque semper eruditos interpretes habuit. Nam quod ex sacris Literis constat, sub Manasse, Amon et Iosia, annis circiter 67, quicquid tunc erat sacrarum Literarum, tam fuit ex usu remotum, ut extaret'ne omnino amplius Lex, an non, penitus ignoraverint. Nec credo omnino ullum hominem privatim clam apud se Scripturam habuisse. Nam si quispiam habuisset, poenitentiam agente Manasse, item 10 annis Iosiae pii regis, proculdubio in lucem produxisset. Illis tam multis

Porro ne hoc quidem recte rem perpendenti valde videtur credibile, ausuros fuisse addere a pices Iudaeos. Etsi enim verum est in torquenda sententia valde audaces esse: tamen in servanda scriptione adeo sunt superstitiosi, ut si quae litera, fortasse etiam casu, aut suo loco mota fuit, aut paulo aliter picta, aut aliqua alicubi defuit, non ausint eam restituere. Sed si alicubi diversas lectiones invenerunt (quae tamen diversitas magis est in literis, quam in significatione) alteram in margine, alteram in textu scripserunt. Habent et pervulgatum dictum, nullam esse literam

hominem refert, sed de ipsa intima nobilissimaque essentia hominis. Ubi imaginem illam satis indicat Scriptura esse ipsam potissimum essentialem formam in summis nobilissimisque hominis partibus, idque in summo eius officio, nempe quatenus Deo adiunctus, ac in creatorem suum essentialiter directus fuit. Dicit enim ipsummet hominem esse formatum et fabrefactum ad, aut secundum imaginem Dei, non tantum ea vestitum aut ornatum, veluti accidentario quodam ornatu, acre ab hominis substantia separabili: ut Manichaei olim senserunt, et nunc Sophistae. Quare ideo etiam Heva ipsa iam

homine a Deo creatum, quod proprie ac per se bonum est, ac peccatum dici nequit, sicut et in diabolis adhuc aliqua praestans Dei creatura superest: tamen illud ipsum est veluti illa ignobilior materia, ac veluti lutum de testa: interim nihilominus illa nobilissima forma substantialis, in quam homo fuit initiô exaedificatus, et quia fuit propriissime conformis imago Dei, est tota inversa in foedissimam statuam aut laruam cacodaemonis infernalis. Ea igitur ipsa inversa forma, est illa originaria pestis, aut peccatum seu fons et primaria origo omnis peccati ac iniustitiae. Et sicut vas

per se bonum est, ac peccatum dici nequit, sicut et in diabolis adhuc aliqua praestans Dei creatura superest: tamen illud ipsum est veluti illa ignobilior materia, ac veluti lutum de testa: interim nihilominus illa nobilissima forma substantialis, in quam homo fuit initiô exaedificatus, et quia fuit propriissime conformis imago Dei, est tota inversa in foedissimam statuam aut laruam cacodaemonis infernalis. Ea igitur ipsa inversa forma, est illa originaria pestis, aut peccatum seu fons et primaria origo omnis peccati ac iniustitiae. Et sicut vas ignominiae non ex materia, sed ex forma

ex patre diabolo esse pronunciat. Quare ad hoc ut homo denuo fiat Dei filius, vult hunc praesentem hominem mori, sepeliri, mortificari, ac prorsus exui: et contra novum ex spiritu et aqua, imo ex se generari, renasci ac innovari, et formari ad imaginem eius, qui eum ab initio condidit, et ita ut fuit ab initio conditus. Neque tamen nego aliquam partem peccati originalis esse accidentia. Scio enim peccatum ita pervasisse totum hominem, ac etiam totum mundum, ut possit in toto homine et in omnibus praedicamentis reperiri, ac sit ferme transscendens quoddam. Aliquod enim peccatum

Psalm. 51 dicit, renovationem non esse accidentium alterationem: sed ipsius novi cordis creationem. Ergo sentit contrarium, cor lapideum esse illam ipsam pestem, quam vult Deus ex nobis penitus exscindi. Super Gen. 1 dicit, novum hominem, esse novum creationis opus, sicut et primum fuit. Ergo et contraria abolenda res, fuit quaedam essentialis res, nempe vetus Adam. In argumento Latino Epistolae ad Rom. affirmat Luth. peccatum originale esse ipsum cor ac rationem cum omnibus suis viribus. Verba eius haec sunt: Restat ut quid vocabulo Peccati accipiendum sit,

esse accidentium alterationem: sed ipsius novi cordis creationem. Ergo sentit contrarium, cor lapideum esse illam ipsam pestem, quam vult Deus ex nobis penitus exscindi. Super Gen. 1 dicit, novum hominem, esse novum creationis opus, sicut et primum fuit. Ergo et contraria abolenda res, fuit quaedam essentialis res, nempe vetus Adam. In argumento Latino Epistolae ad Rom. affirmat Luth. peccatum originale esse ipsum cor ac rationem cum omnibus suis viribus. Verba eius haec sunt: Restat ut quid vocabulo Peccati accipiendum sit, videamus. Peccatum in Scripturis non solum

rationali, quatenus est in imaginem diaboli transformata. Liberum arbitrium, est ipsemet intellectus ac voluntas hominis, quatenus circa religionem et mandata Dei versatur: seu etiam est ipsamet anima rationalis. Id igitur liberum arbitrium, quatenus olim initio sanum conditum est, fuit potissima pars imaginis Dei, et causa omnis boni: idem etiam quatenus postea corruptum inversumque est, factum est imago diaboli, causa omnis mali, atque adeo ipsa originalis pestis, et Deo infestissimus hostis, ac satanae fidelissimus satelles. Iam cogita, an originalis illa lerna malorum

substantiae ipsius, et horrenda transformatio filiorum Dei in filios diaboli, ut rectius sentientes volunt. Si est corruptio substantiae ipsius, notissimum est, quod omnis corruptio unius, est generatio alterius, mutata forma substantiali, sed manente materia. Sicut enim id quod corrumpitur, fuit substantia: ita id quod generatur, per eam corruptionem est nova substantia. Quare quicunque concedunt bonam substantiam, quae fuit imago Dei, et fons omnis boni, corruptam a satana esse, illi coguntur concedere, etiam id quod per eam corruptionem genitum est, esse substantiam ac imaginem

ipsius, notissimum est, quod omnis corruptio unius, est generatio alterius, mutata forma substantiali, sed manente materia. Sicut enim id quod corrumpitur, fuit substantia: ita id quod generatur, per eam corruptionem est nova substantia. Quare quicunque concedunt bonam substantiam, quae fuit imago Dei, et fons omnis boni, corruptam a satana esse, illi coguntur concedere, etiam id quod per eam corruptionem genitum est, esse substantiam ac imaginem satanae, et fontem omnis malitiae. Sic satan corrupit substantiam, ergo etiam id quod per eam corruptionem effecit, est

aliquem, sed tamen formosum belleque vestitum iuvenem cernens, statuit eum quovis Salomone aut Aristotele praestantiorem ac perfectiorem hominem esse. At Theologia acutioribus oculis omnia cernens ac examinans, dicit ei tum vires, tum opus aut munus proprium, ad quod unum potissimum fuit conditus, plane deesse: esse quidem pulchrum caput (ut est in fabulis) sed deesse ei prorsus cerebrum, nempe facultatem tum vere cognoscendi Deum, tum ei obediendi, quae fuit proprie ipsa imago Dei, ad quam, vel in quam fuit homo formatus: quare etiam opus aut munus aut illam functionem summam

acutioribus oculis omnia cernens ac examinans, dicit ei tum vires, tum opus aut munus proprium, ad quod unum potissimum fuit conditus, plane deesse: esse quidem pulchrum caput (ut est in fabulis) sed deesse ei prorsus cerebrum, nempe facultatem tum vere cognoscendi Deum, tum ei obediendi, quae fuit proprie ipsa imago Dei, ad quam, vel in quam fuit homo formatus: quare etiam opus aut munus aut illam functionem summam ac pene unicam ex illis viribus pendentem aut provenientem, ad quam fuit divinitus ordinatus aut vocatus, nempe agnitionem et obedientiam Dei, seu veram pietatem ac cultum

dicit ei tum vires, tum opus aut munus proprium, ad quod unum potissimum fuit conditus, plane deesse: esse quidem pulchrum caput (ut est in fabulis) sed deesse ei prorsus cerebrum, nempe facultatem tum vere cognoscendi Deum, tum ei obediendi, quae fuit proprie ipsa imago Dei, ad quam, vel in quam fuit homo formatus: quare etiam opus aut munus aut illam functionem summam ac pene unicam ex illis viribus pendentem aut provenientem, ad quam fuit divinitus ordinatus aut vocatus, nempe agnitionem et obedientiam Dei, seu veram pietatem ac cultum erga creatorem, illi prorsus deesse: nec tantum

sed deesse ei prorsus cerebrum, nempe facultatem tum vere cognoscendi Deum, tum ei obediendi, quae fuit proprie ipsa imago Dei, ad quam, vel in quam fuit homo formatus: quare etiam opus aut munus aut illam functionem summam ac pene unicam ex illis viribus pendentem aut provenientem, ad quam fuit divinitus ordinatus aut vocatus, nempe agnitionem et obedientiam Dei, seu veram pietatem ac cultum erga creatorem, illi prorsus deesse: nec tantum deesse haec homini pronunciat Spiritus sanctus, sed etiam plane in contrarium esse versa, ut non solum non vere agnoscat creatorem suum, sed tum

Theologiam, nova species dici queant, totaque specie aut genere differentes a sanctis angelis, qui in sua origine permanserunt: eadem ratione et de filiis dia boli, id est de hominibus pronunciari potest. Coram hominibus igitur et Philosophia forte est adhuc eadem species hominis, quae fuit antea: sed Deus ac Theologia nequaquam concedent eandem speciem esse filios Dei, et filios diaboli: angelos lucis, et angelos tenebrarum: novos ac veteres homines: habentes imaginem Dei, aut formatos ad imaginem Dei, et transformatos in imaginem satanae. Forma substantialis hominis fuit initio

quae fuit antea: sed Deus ac Theologia nequaquam concedent eandem speciem esse filios Dei, et filios diaboli: angelos lucis, et angelos tenebrarum: novos ac veteres homines: habentes imaginem Dei, aut formatos ad imaginem Dei, et transformatos in imaginem satanae. Forma substantialis hominis fuit initio imago Dei, qua etiam fuit filius Dei: et nunc contra est imago satanae, qua etiam est filius eius. Sicut igitur satanae iam specie ipsa differunt ab angelis lucis: sic etiam filii Dei a filiis diaboli. Loquorautem secundum iudicium Dei, qui nequaquam vult homines aut diabolos pro suis

Theologia nequaquam concedent eandem speciem esse filios Dei, et filios diaboli: angelos lucis, et angelos tenebrarum: novos ac veteres homines: habentes imaginem Dei, aut formatos ad imaginem Dei, et transformatos in imaginem satanae. Forma substantialis hominis fuit initio imago Dei, qua etiam fuit filius Dei: et nunc contra est imago satanae, qua etiam est filius eius. Sicut igitur satanae iam specie ipsa differunt ab angelis lucis: sic etiam filii Dei a filiis diaboli. Loquorautem secundum iudicium Dei, qui nequaquam vult homines aut diabolos pro suis filiis amplius agnoscere, non

penitûs transmutata est: aut etiam sicut si quis pulcherrimam domum (ut Phil. et Victorini dicta habent) everteret, ac in ἐρείπια seu rudera transformaret, aut etiam in quandam spurcissimam cloacam: ut vere nunc est homo cloaca satanae, qui antea fuit speciosissimum templum Dei. Obiiciunt aliqui: multa esse in homine adhuc bona et praestantia exreliquiis creationis Dei. Respondeo: Etiam in diabolis sunt adhuc multae praestantes creationis dotes, et quidem multo excellentiores quam in hoc carnali homine: sed tamen quia omnes

accedit, quod cum singulae artes ac vitae genera suas quasdam utilitates ac laudes ostentent. suosque eximios praecones habeant, omnes ad sese attrahunt: ac sola haec, cuius utilitas non ita in propatulo exponitur, a plerisque hoc tempore negligitur. Nec illa profecto minima mihi causa fuit, tum orationis tum et lectionis huius, quod cum extrema eaque multiplex necessitas me aliosque meos in Theologica professione collegas coegerit, Philosophiam et omnem plane humanam rationem ac sapientiam ex Theologiae foro, ac rerum divinarum iudicio, contra quosdam cauponatores et

parentes de Noah sperant, ac dicunt, quod illis praestabit quietem et liberationem a maledictione. Ille bifrons est, ut qui viderit prius et posterius seculum. Convenit etiam, quod in vetustissimo numismate Latinorum in uno latere bifrons Ianus, in altero navis, nempe arca et diluvii monumentum fuit expressa. Sic Ceres Hebraice Hores, aratorem significat, nempe patriarchum Iacobum, qui amisit filium ad inferos in puteum ac carcerem abreptum, et post longum luctum ac inquisitionem veluti ex infernis redivivum reperit: quique etiam author fuit Aegyptiis colligendi frumenti

navis, nempe arca et diluvii monumentum fuit expressa. Sic Ceres Hebraice Hores, aratorem significat, nempe patriarchum Iacobum, qui amisit filium ad inferos in puteum ac carcerem abreptum, et post longum luctum ac inquisitionem veluti ex infernis redivivum reperit: quique etiam author fuit Aegyptiis colligendi frumenti contra famem imminentem: qui etiam postea solum divisit, et sementem quoque Aegyptiis suppeditavit. Roma quoque est Ramma ex celsa, quia in collibus fuit sita. Nero, teste Suetonio, strenuum, fortem, terribilem significat: quia non fuit excitatus bellator ut

abreptum, et post longum luctum ac inquisitionem veluti ex infernis redivivum reperit: quique etiam author fuit Aegyptiis colligendi frumenti contra famem imminentem: qui etiam postea solum divisit, et sementem quoque Aegyptiis suppeditavit. Roma quoque est Ramma ex celsa, quia in collibus fuit sita. Nero, teste Suetonio, strenuum, fortem, terribilem significat: quia non fuit excitatus bellator ut Romulus: vel quia crebro habuit in ore illud sacrum verbum, Neum dixit D. quem suorum institutorum semper autorem citavit. Unde forte etiam est Latinum Numen. Sed omittamus

reperit: quique etiam author fuit Aegyptiis colligendi frumenti contra famem imminentem: qui etiam postea solum divisit, et sementem quoque Aegyptiis suppeditavit. Roma quoque est Ramma ex celsa, quia in collibus fuit sita. Nero, teste Suetonio, strenuum, fortem, terribilem significat: quia non fuit excitatus bellator ut Romulus: vel quia crebro habuit in ore illud sacrum verbum, Neum dixit D. quem suorum institutorum semper autorem citavit. Unde forte etiam est Latinum Numen. Sed omittamus hasce minutiores illecebras aut dulcoramenta huius linguae, quae tamen simul vetustatem

textum exponere instituerim, easque nos filius Dei summa diligentia scrutari iusserit, et in tanta re plerique nimium frigeant ac stertant: quid obsecro magis a me fieri convenit et necessarium est, quam ad earum sedulam lectionem studiosam iuventutem excitare ac inflammare? Socrates solitus fuit dicere, se suum docendi munus pulchre absolvisse, ubi modo auditorum animos ad ardentem discendi cupiditatem impulisset perduxissetque: nec sane immerito. Nam volenti nihil est difficile. καὶ ἐαν ἔσῃ φιλομαθής, ἔσῃ καὶ

sacras Literas, ipsa perpetua omnium seculorum experientia refutat. Cum enim tot fuerint extra Ecclesiam barbari, Graeci ac Latini philosophi, et alioqui homines ingenio, solertia, diligentia ac eruditione praestantes: omnes tamen fuerunt idololatrae, omnes a caelesti veritate aberraverunt: non fuit qui saperet, non usque ad unum, ut Psalmus inquit. Effuderunt quidem illi aliquando etiam tolerabiles sententias de uno Deo, eius iustitia ac providentia: sed quas ipsi a patribus acceperant, et in quibus nunquam constanter, praesertim in rebus adversis permanserunt, ut tantum

et in Academiis studiosae iuventuti institutiones aut etiam Methodos uberiores. Nec id nunc tantum fit, sed et olim primitiva Ecclesia longo tempore factitavit, donec tandem praevalente desolatrice Antichristi abominatione aut apro syluestri, (ut eum Psalmista vocat) adeo haec ratio institutionis fuit abolita, ut etiam ipsa significatio vocis Catecheseos aut Catechumeni ignoraretur. Nec solum synceri doctores talem docendi rationem secuti sunt, sed et ipsi sacri scriptores, ut D. Paulus in Epist. ad Rom. et ad Galatas fecit: quod postea clarius dicetur. Istam ergo laudem habent Methodicae

deberet, ut non tantum publicis concionibus, sed et scholasticis institutionibus aut lectionibus sinceram Christi doctrinam, ubique constitutis lecturis, multum accurateque tractaremus. Nec tantum post Christum ista consuetudo scholastice Theologiam tractandi in Ecclesiam recepta fuit: sed et ante inde a Mose, vel potius a Deo ipso ordinatum mandatumque fuit, ut in loco sacri cultus etiam schola Levitarum haberetur: unde tum dubiorum ac controversiarum diiudicatio, tum etiam sinceri doctores ad alias synagogas ac civitates peterentur, Deut. 17. Hanc divinitus

aut lectionibus sinceram Christi doctrinam, ubique constitutis lecturis, multum accurateque tractaremus. Nec tantum post Christum ista consuetudo scholastice Theologiam tractandi in Ecclesiam recepta fuit: sed et ante inde a Mose, vel potius a Deo ipso ordinatum mandatumque fuit, ut in loco sacri cultus etiam schola Levitarum haberetur: unde tum dubiorum ac controversiarum diiudicatio, tum etiam sinceri doctores ad alias synagogas ac civitates peterentur, Deut. 17. Hanc divinitus ordinatam docendi rationem etiam prophetae, cum viderent sacerdotes et

sicut nunc Parisiis, Lovanii, Coloniae, aut alibi, et inprimis olim Romae. Inde toties fit mentio scholarum et synagogarum Iudaicarum: et Apostoli affirmant, Moysen habere suas scholas, ubi perpetuo tractetur. Ex illa veteri institutione ac consuetudine mansit receptumque fuit, ut in hodiernam usque diem Iudaei etiam quadam accuratiore ratione ac modo suam illam Theologiam studiosis iuvenibus proponerent, quam reliquae communique plebi: quin et quasdam promotiones eorum, qui profecissent in Rabinos et magistros, haberent. Nec in paucis quoque

ratione ac modo suam illam Theologiam studiosis iuvenibus proponerent, quam reliquae communique plebi: quin et quasdam promotiones eorum, qui profecissent in Rabinos et magistros, haberent. Nec in paucis quoque frequentioribus urbibus Germaniae, praesertim Evangelicis, id receptum fuit, et adhuc hodie est, ut Theologicae lectiones ac disputationes habeantur. Magdeburgensis superintendens, ante Protestantium cladem, summam in hac re diligentiam, tum legendo publice, tum et disputando adhibuit. quin et hodierna die Hamburgae duo lectores Theologici habentur, sicut et

a falsis discernendi potestatem exercet, eam eisdem Scripturis authoritate praestare infirme colligitur: nisi etiam is qui inter hominum confertissimas turbas mihi regem ostenderet, potioris etiam quam rex ipse authoritatis habendus esset: aut nisi Mosaica lex, quae Christi et Evangelici status fuit index, iuxta illud, Si crederetis Mosi, crederetis et mihi: et illud, Scrutamini Scripturas, quia illae sunt, quae testimonium perhibent de me, etc. maioris esset authoritatis quam Christus, aut Christi Evangelium, quod est absurdissimum. Enimvero Ioannes Baptista Christo

illud, Si crederetis Mosi, crederetis et mihi: et illud, Scrutamini Scripturas, quia illae sunt, quae testimonium perhibent de me, etc. maioris esset authoritatis quam Christus, aut Christi Evangelium, quod est absurdissimum. Enimvero Ioannes Baptista Christo testimonium perhibuit. Fuit enim homo missus a Deo, ut testimonium perhiberet de lumine, et omnes crederent per illum: neque tamen continuo Christo fuit maior aut aequalis. Moses et Helias simul cum nube et caelesti voce, Christum esse Messiam, et eundem cunctis mortalibus quasi caelestem praeceptorem audiendum

de me, etc. maioris esset authoritatis quam Christus, aut Christi Evangelium, quod est absurdissimum. Enimvero Ioannes Baptista Christo testimonium perhibuit. Fuit enim homo missus a Deo, ut testimonium perhiberet de lumine, et omnes crederent per illum: neque tamen continuo Christo fuit maior aut aequalis. Moses et Helias simul cum nube et caelesti voce, Christum esse Messiam, et eundem cunctis mortalibus quasi caelestem praeceptorem audiendum testificantur: neque tamen protinus maiores aut aequales sunt Christo. Denique stella, pastores, Magi, Anna et Simeon, qui omnes

Non liceat alteri alterum interrogare, nisi de rebus ad praesentem controversiam extreme necessariis: nec sint interrogationes captiosae aut Sophisticae, eoque liceat respondenti mox responsum explicare, si adversarius eo aliorsum aut in alio sensu abuti vellet, quam respondentis mens sententiaque fuit. 20 Liceat etiam interrogato, si quaestionem aut non satis intelligit, aut ambiguam captiosamque esse putat, ante certam et categoricam responsionem, expositionem eius petere ab interrogante, vel ipsi eam exponere, quonammodo ipse eam intelligat: et porro quaerere, an is sensus aut

hominem in Christo per eam erudiatur. Et denique adiecit ad summam commendationem, tantam esse istius Scripturae ac verbi firmitatem, ut caelum et terra potius sint transitura ac interitura, quam vel unicus eius apex aut iota. Verum contra tantus est nunc, et aliquot seculis antea fuit, furor Antichristi, eiusque seductorum, ut hanc ipsam viventis Dei Scripturam, authoritate ac commendatione ipsius caelitus humano generi propositam, propalam pedibus conculcent, et se suaque impia decreta aut dogmata supra Deum, eiusque verbum audiendos, sequendos et adorandos collocent, et

recedet, qui veritas est, cum qua Christus semper se mansurum pollicitus est. (Nota quae'nam Ecclesia possit modo sic, modo aliter expressum verbum Dei interpretari: nempe sanctissima cathedra Petri, et osculantes beatissimos pedes eius.) Et consequenter in novo Testamento visum fuit post aliquot tempora irrationabile fore, quod in Sacris ordinibus existentes contraherent, similiter et solenniter voventes: quod si facerent, separandos esse: qui tamen ante, tanquam a Deo coniuncti, separari non potuissent. Quare manifestum est, sicut non iudicabimus Deum eos

fides, eadem Ecclesia, etc. Sicut igitur tempore Apostolorum et aliorum sanctorum Patrum Ecclesia erat sancta et immaculata quae errare minime poterat, extra quam nullus poterat salvari: ita et nunc, praecipue quoad essentialia fidei. Et sicut Petrus apostolus constitutus fuit a Christo (ut statim videbimus) princeps Apostolorum, et caput ecclesiae militantis: ita et (nota) quilibet summus Pontifex gerens vicem ipsius, eandem habet authoritatem. Et quidem tunc temporis ecclesia universalis ipsam repraesentans, habet authoritatem et potestatem cognoscendi,

Et D. Athanasius de consimili re sermonem habens ad Epictetum Corinthiorum episcopum, perhibet: Hoc solum modo respondere ad talia, et dicere sufficit, quod ista non sunt catholicae Ecclesiae, neque ista Patres nostri senserunt, et ante hos sanctissimus Lugdunensis episcopus Irenaeus, qui fuit secundo Christianae religionis seculo, Anno scilicet a Christi natali die centesimo quinquagesimo: Si qua, inquit, disceptatio oriatur, oportet ad antiquissimas recurrere Ecclesias, in quibus Apostoli conversati sunt. et ab eis de praesenti quaestione statuere, quod certum est. (Aliud est de

Romam, consulite Coloniam, et alia loca, ubi sunt multa monasteria, canonicatus, et id genus impurissima fex sacrificorum. Dominus Iesus fulmine, aut etiam infernali igne, istud impurissimum os reprimat et obturet. Amen. MARTINI PERESII HISPANI. Fuit in aula Caroli V. summae autoritatis episcopus Martinus Peresius Hispanus, is prolixum volumen de traditionibus conscripsit, in quo foede, vel potius blaspheme Scripturae obscuritatem exagitat, praeterquam quod vulgus Christianorum penitus ab eius lectione arceat: cuius aliquot loca testimonii

ut contra eos ex Scriptura disputent aut pugnent. In cuius rei testimonium unum locum ex plurimis proferam, in quo alterius cuiusdam sententiam de hac re citans comprobat: quem textum adverbum nihil meum interserendo, ne quis erret, adscribam. Semper frequens in ore haereticorum fuit: Quaerite, et invenietis: Scrutamini Scripturas. Ac hortatur fideles, ut finem tamen aliquem esse quaerendi velint, simul fidem exercitationi Scripturarum praefert. Tandem iis verbis utitur: De Scripturis agunt haeretici, de Scripturis suadent. (Aliunde scilicet suadere possent, de rebus

toto mundo attribuere non verentur. Alteram isti dicunt speciem ad salutem Christianis sufficere. At Spiritus sanctus, qui per Paulum loquutus est, qui proculdubio diversus ab hoc Tridentini conciliabuli spiritu fuit, contra affirmat, vel mediocrem abusum huius sacrosancti Sacramenti esse prorsus perniciosum: ut quod Corinthii non satis semet probabant, nec alios in communicando expectabant. Quid non minarum ac poenarum illis Apostolus proposuisset, si cognovisset Corinthios audere ipsam filii Dei in

hac potestate usum esse satis constat, cum in multis aliis, tum et in hoc ipso sacramento, cum ordinatis nonnullis circa eius usum, Caetera (inquit 1 Cor. 11. ) cum venero, disponam. Contra vero haec sola potestas perpetuo Ecclesiae in sacramentis, verbo ac ordinationibus Christi fuit, Audi filia, et inclina aurem tuam. Qui salverit unum de mandatis hisce minimis, minimus vocabitur in regno caelorum. Et, Beati qui audiunt verbum Dei, et custodiunt. Et, Vos dico amicos meos, si feceritis quaecunque ego praecipio vobis. Ipsemet viventis Dei filius testatur ac protestatur, se

anathemate totam Ecclesiam Christi usque ferme ad nostra tempora sacrilege anathematizant, quae sensit ac docuit, esse Dei mandatum, ut sub utraque specie hoc sacrosanctum Sacramentum sumatur. Quin et ipsum unigenitum viventis Dei filium blasphemo ore excommunicant. Nam ipse, sicut a patre iussus fuit, disertissime dixit, Bibite ex hoc omnes: idque non tantum semel dixit, sed et saepius repetiit, ut supra abunde ostendi. Si igitur confitentes hoc mandatum anathematizantur, multo certe magis instituens tam iniustum mandatum. Quae autem tandem sunt istae causae mutilandi

sacrificus, aut etiam millesimus Christianus scivit, esse aliquem librum divinitus Ecclesiaedatum, secundum quem omnes salvandi vivere aut credere debeant. Hodierna etiam die vix vigesimus aut trigesimus sacrificus in Papatu habet Biblia. 24 Licentia allegorizandi et typizandi summa fuit, et adhuc est in Papatu. Quod revera est non ipsas sacras Literas, sed sui capitis somnia et mythologias, plausibilesque cogitationes, poemata aut inventiones docere. Quae ratio docendi non sacrarum Literarum cognitionem, sed tantum ociosas cogitationes, aut etiam poetarum figmenta requirit.

prohibetur, docetur, exponitur, ligatur, coarctatur, gravatur, laxatur, concreditur aut indulgetur. Quare Scriptura nihil opus est: sufficient tales Bullae ad salutem et omnem pietatem. 37 Episcopi proximis annis sexcentis, aut eo amplius, non sunt concionati. Quid ergo illis opus fuit Scriptura? Eandem vero neglectionem concionum iam quoque retinent, et retinebunt. Ante annos 20 decretum est grandibus verbis in isto conciliabulo, ut concionentur. Quis autem illorum ab eo tempore coepit docere populum? Sic et in posterum stertent. Quis ergo usus erit Bibliorum? Iam amplius

lib. 3, de loco, unde prodeat Ares fluvius. eius haec sunt verba: Porro extrema terrarum concludunt aliam regionem, intusque cohibent ea, quae nobis pulcherrima putantur, illisque rarissima. Est in Asia planities quaedam undique cincta monte, quinque in locis interciso, quae aliquando fuit Chorasmiorum cum ipsorum finibus, et Hyrcanorum, et Parthorum, et Sarangyorum, et Thomaniorum. Sed postea quam Persae rerum potiti sunt, facta est regis. Et hoc circumiecto monte ingens amnis profluit, nomine Ares, qui quondam per singulas undique intercisiones ductus ac distributus, totidem

Domini, tum etiam novi Testamenti veritatem et autoritatem, quod ante illud excidium conscriptum esse certum est. 41 Turcae et alii non negant neque negare possunt, Christum fuisse sanctum et divinum prophetam: quinetiam quandam divinitatem ei Alcoranus tribuit. At si sanctus propheta fuit, sancta profecto eius dicta et facta fuisse necesse est. In his enim consistit omnis sanctitas. 42 Christus Apostolis vaticinatus erat, se adfuturum illis et successum largiturum, ut propagaretur Evangelium, et ubique gentium radices ageret: sed fore etiam, ut ipsi graviter propter

largiturum, ut propagaretur Evangelium, et ubique gentium radices ageret: sed fore etiam, ut ipsi graviter propter id affligerentur. Id postea perpetuus eventus ostendit. Habemus historiam 12 Apostolorum, et primitivae Ecclesiae per Apostolos erectae, per quos Evangelium in totum orbem sparsum fuit, quique omnes, praeter unum, Iohannem, supplicio sunt affecti. Eadem ratio et sequentium plurimorum doctorum fuit. 43 Mirabilis et potens verbi Dei per orbem propagatio, inprimis ea, quae per Apostolos facta est, confirmat nostram Religionem. Impossibile enim foret, teste ipsa

id affligerentur. Id postea perpetuus eventus ostendit. Habemus historiam 12 Apostolorum, et primitivae Ecclesiae per Apostolos erectae, per quos Evangelium in totum orbem sparsum fuit, quique omnes, praeter unum, Iohannem, supplicio sunt affecti. Eadem ratio et sequentium plurimorum doctorum fuit. 43 Mirabilis et potens verbi Dei per orbem propagatio, inprimis ea, quae per Apostolos facta est, confirmat nostram Religionem. Impossibile enim foret, teste ipsa ratione et omni rerum experientia, tam paucos et indoctos homines, tam brevi tempore, tot regiones, sola concione,

quorum tot myriades omnibus seculis passae sunt, non humanum, sed divinum opus est. Atqui profecto aliarum Religionum homines propter suam Religionem tot cruciatus passuri non essent, nec passi unquam sunt. Certe tanta constantia nostrorum martyrum gentibus omnibus miraculo admirationique fuit. 50 Sectatores nostrae Religionis, qui maxime et pii et synceri sunt, etiam ventura praedixerunt, ut nostra aetate Lutherus plurima vere praedixit. Oportet igitur a Deo omnia praesciente et agente regi. 51 Furor persequutorum huius Religionis, qui amota omni ratione,

profecto nulli esse, sed manifesta experientia probari potest, instare mundi interitum, ex variis indiciis. Hominis vita brevior, robur, valetudo infirmior quam olim: malitia et astutia maior, scelera plura: radicum, herbarum, arborum, aliarumque rerum quibus homo utitur, languidior vis, quam fuit olim: denique omnia ad interitum propalam tendunt. 58 Totingentia miracula et satanae inimitabilia convincunt omnes, hanc religionem veram esse. Scribunt Evangelistae plurima et maxima miracula tum in vita,

hominem 184 Finis universae carnis venit coram me, etc. 207 Omnis caro corruperat viam suam 217 7. De omnibus animantibus veniant ad te bina. ibidem Accipies septem, etc. 255 Omne animal venit ad Noham 218 Et fuit diluvium diebus quadraginta. 182 8. Et defecerunt aquae post dies centum quinquaginta. ibidem Et addidit mittere columbam 161 Et non addidit columba reverti. ibid. 11. Gentes requirent ad eum 228 13. Ne loquaris cum ipso a

tui, etc. 158 11. Apud Israelitas non movebit canis linguam suam, etc. 160 12. Nec os confringetur in eo 231 16. Cum dederit nobis Iehova vesperi, etc. 223 Quod pinsetis, quod coquetis, coquite. 194 17. Fuit manus eius 158 19. Super alas aquilarum gestaut te. 201 et 203 20. Non habebis deos alienos 222 21. Maledicens patri aut matri suae morte moriatur 218 Pecunia eius est 223 22. Qui immolaverit diis, occidetur 205 Si affligendo

Loquere tu, ut sis iustus 165 44. Narra tu ut sis iustus 234 Operabitur brachio fortitudinis 229 49. Reges lingent pulverem pedum ecclesiae 234 Et si illa oblita fuerit, ego tamen non obliviscar tui 87 etc. 50. Quare veni, et non fuit vir 211 53. Servus meus iustitia sua iustificabit multos 330 Noticia sui iustificabit multos 184 54. Haec est haereditas servorum Domini, et iustitia eorum a me, dicit Dominus 323 Vae quae dicit patri, Quid gignis? 160 In iustitia

1. Praefeci te hodie super gentes et regna, ut evellas, etc. 235 2. Nunquid obliviscetur virgo ornamentorum suorum? 191 5. Ut non audiat vir labium proximi sui 185 13. Si potuerit Aethiops mutare pellem aut nigredinem suam 222 14. Quod fuit verbum ad Ieremiam 206 16. Dominus fortitudo mea, et robur meum 286 20. Non vocaberis amplius Paschus, sed Magor 168 24. Ficus bonas, bonas 255 26. Iudicium mortis est viro huic 185 30. Et vincula tua rumpam 159 33. In diebus

Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, etc. 110 Quis est vestrûm homo, quem si petierit filius panem 254 Multi mihi dicent in illa die, Domine Domine 189 8. Ego homo sum, habeo sub me milites, etc. 223 Confestimque fuit mundata lepra eius. 188 Filius hominis non habet, ubi caput reclinet 158. 159 9. Cum auferetur ab eis sponsus, tunc ieiunabunt 309 Non oportet vinum novum in veteres utres imponere 201 10. Qui invenerit animam suam, perdet eam 194 Non vos

filius hominis bibens et comedens 221 12. Beati oculi et aures vestrae qui vident et audiunt haec 188 Peccatum in Spiritum sanctum non remittitur, etc. 209 Genimina viperarum, quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali? 213 Sicut Ionas fuit in ventre ceti per tres dies et tres noctes 202 Si satanas satanam eiicit, quomodo ergo stabit regnum eius? 213 13. Propterea per parabolas loquor eis, etc. 190 Qui enim habet, ei dabitur 221 Simile est regnum caelorum homini seminanti

Ephes. 1. Reconciliare omnia quae sunt in caelo et in terra 294 2. Et vos existentes mortuos peccato. 259 Gratia estis servati, et hoc non ex vobis 294 Iam non estis hospites, etc. 198 3. Et erudire omnes, quae sit communio mysterii, quod fuit absconditum a condito orbe in Deo 247 Huius rei gratia ego Paulus vinctus Iesu Christi pro vobis gentibus 260 Siquidem audivistis dispensationem gratiae Dei datam mihi ergavos 247 Ut possitis scire quae sit latitudo, longitudo, profunditas et sublimitas,

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report