Your search found 31215 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 17031-19814:

iterum, sine operibus absque gratia factis: alias, sine operibus antecedentibus tantum: aliquando denique id intelligendum esse volunt de sola prima Iustificatione, et quas alias innumeras corruptelarum glossas quotidie excogitant. Tale est, quod Concilium, vocem PECCATUM, cum Paulus ea dictione non semel reliquias originalis mali nominat, corrumpit: ut non vere peccatum, sed tantum qualemcunque fomitem peccati significet. Talia plurima exempla corruptarum sacrae Scripturae vocum sunt in istorum sophistica Theologia: idque in vocabulis, phrasibus ac

ut non vere peccatum, sed tantum qualemcunque fomitem peccati significet. Talia plurima exempla corruptarum sacrae Scripturae vocum sunt in istorum sophistica Theologia: idque in vocabulis, phrasibus ac sententiis longe maximi momente tametsi tota Biblia istis hominibus barbarizare, cum ipsorum male verso Aristotele, et corrupta philosophia, corruptioreque Grammatica, coacta sint: ut perversis vocabulorum significationibus, vere totus ille Dei liber, istorum culpa male sanam formam sermonis habuerit. Est vero istud malum in hoc libro et lingua tanto et proclivius

et corrupta philosophia, corruptioreque Grammatica, coacta sint: ut perversis vocabulorum significationibus, vere totus ille Dei liber, istorum culpa male sanam formam sermonis habuerit. Est vero istud malum in hoc libro et lingua tanto et proclivius et nocentius quam in aliis, cum ob multas alias causas, tum etiam ob illam eius proprietatem, de qua Iamblichus Platonicus percommode hisce verbis pronunciat: Οὐδὲ γὰρ παντως τὴν αὐτην δια σώζει διάνοιαν μεθερμηνευόμενα τὰ

βάρβαρα ὀνόματα πολλην μεν ἔμϕασιν, πολλην δὲ συντομίαν, ἀμϕιβολίας τε ἐλάττονος μετέσχηκε, καὶ ποικιλίας, καὶ τοῦ πληθους τῶν λέξεων. Tam mirifica igitur cum sit emphasis, et tam concisa brevitas in Sacro sermone, ut nec doctissimi quidem, ac dicendi peritissimi satis apte ac plene eam exprimere queant: facile est divinare, quid boni sperandum, aut potius mali

quidem, ac dicendi peritissimi satis apte ac plene eam exprimere queant: facile est divinare, quid boni sperandum, aut potius mali metuendum fuerit a sophistis, Sacrum sermonem ac voces interpretantibus: cum omnis linguae etiam maternae imperitissimi fuerint, et tantum quod in buccam venit, audacissime balbutierint, effutiverintque. Quare contra pii doctores omni studio in eo elaborare debent, ut istas male sanas, aut vitio admixti pravae intelligentiae veneni insalubres Scripturae

phrasium significationibus disserui: ita iam in hac parte, ordinem Syntheticum sequendo, de variis Hebraismis, secundum partes orationis, troposque ac figuras, et denique secundum totas sententias, varias Regulas, ac etiam integros Tractatus proponendo, disputavi. Grandis sane, ac cum primis ardua mihi haec materia fuit, ut quae cum per sese sit difficilima, tum etiam a nullo hactenus vel mediocri diligentia tractata. In priori quidem parte non parum sum ab aliis adiutus, qui vel in Commentationibus, aut etiam Annotationibus suis, vetus aut novum Testamentum illustrarunt:

in hac parte, ordinem Syntheticum sequendo, de variis Hebraismis, secundum partes orationis, troposque ac figuras, et denique secundum totas sententias, varias Regulas, ac etiam integros Tractatus proponendo, disputavi. Grandis sane, ac cum primis ardua mihi haec materia fuit, ut quae cum per sese sit difficilima, tum etiam a nullo hactenus vel mediocri diligentia tractata. In priori quidem parte non parum sum ab aliis adiutus, qui vel in Commentationibus, aut etiam Annotationibus suis, vetus aut novum Testamentum illustrarunt: vel phrases quoque Biblicas collegerunt,

Non dubito autem obiecturum mihi aliquem esse illud Aristotelis: Imperitos facile quidem, sed inepte sententias fabricare: eoque et me temere de tantis rebus audere; novas Regulas cudendo, pronunciare. Cui respondeo: Me haec studio publici boni, ac obedientiae Deo praestandae causa molitum esse, cum nemo eruditior id tentare vellet: licere vero per me cuivis, longe hisce meliora praestare. Neque enim hoc labore mihi privata gloria, sed tantum publica Ecclesiae Dei utilitas quaesita est: quam si vel tenuiter promovero, aut saltem occasionem eius promovendae alteri dedero, satis me meo voto

premenda: ut ii solent, qui non tam publicam utilitatem ex matura suorum scriptorum editione, quam propriam gloriam ex accuratissima perpolitione eruditionisque ostentatione captant. quandoquidem expositionem Troporum et aliorum Hebraismorum, eximiam utilitatem habere ad cognitionem Scripturae, cum per sese constat, tum etiam ipse D. Augustinus lib. 3. de Doctrina Christiana, cap. 29. hisce verbis testatur: Sciant, inquit, literati, modis omnibus locutioni, quos Grammatici Graeco nomine Tropos vocant, authores nostros usos fuisse: et multiplicatius atque

Illud sane plus satis omnibus Theologiae Sacrarumque literarum candidatis ad ardentissimum horum studiorum desiderium esse deberet, quod ipsemet Dei filius, unicus noster praeceptor, serio a suis Apostolis exegit, ut omnis generis tropos ac parabolas allegoriasque intelligerent ac discerent. ut cum Marci 4. et alias inquit: Nescitis parabolam istam, et quomodo omnes parabolas cognoscetis? Eodem facit, quod saepe alias eos obiurgat, quod metaphoras seminis, somni, panis fermenti, et aliarum vocum non intellexerint. Sic et Sapientia divina profitetur se magistram huius partis

declarata ac illustrata, ordine explicantur: quibus admonitus instructusque diligens Lector, facile similia exempla in Sacris literis observabit, et tanto clarius intelliget. Quinto variae ac latissime petentes regulae de sermone et multiplici rerum tractatione sacri voluminis, una cum multis exemplis, exponuntur: ubi etiam de stylo, aut filo orationis Sacrorum librorum disseritur. Sexto, varii libelli, maxima ex parte ad sermonem pertinentes, adiunguntur: ut, De nomine IEHOVA: De IESU: De velamine Mosis: De praedicationibus poenitentiae: De multiplici

aliquot Orationes de lingua Hebraea et de Scripturae Theologiaeque studio. Postremo, hisce omnibus veluti appendicis vice accessit Index Biblicus, iam antea ab alio distributus, monstrans res ac sententias, per Libros et Capita, partesque Capitum minores, literis iam olim notatas. Qui cum demonstrent, non tantum simplices res ac verba, sed etiam integras sententias, omnino magnum commodum afferet omnibus sacra volumina legentibus. Nam etiam veluti locorum communium, aut integrarum tractationum materiarumque vicem praebere poterit. In quo quidem studiosae iuventuti et tenuioribus

omnino magnum commodum afferet omnibus sacra volumina legentibus. Nam etiam veluti locorum communium, aut integrarum tractationum materiarumque vicem praebere poterit. In quo quidem studiosae iuventuti et tenuioribus pastoribus gratificari voluimus, qui librorum copia destituuntur, nec Biblia cum indicibus comparare facile queunt: nec etiam omnia Scripturae loca, quae legerunt, meminisse subito possunt. Illi igitur hic, una cum aliis commodis ad studium Theologiae organis, etiam hoc Indicis instrumento recte uti fruique poterunt. Sunt vero haec omnia quae hactenus a me

materiarumque vicem praebere poterit. In quo quidem studiosae iuventuti et tenuioribus pastoribus gratificari voluimus, qui librorum copia destituuntur, nec Biblia cum indicibus comparare facile queunt: nec etiam omnia Scripturae loca, quae legerunt, meminisse subito possunt. Illi igitur hic, una cum aliis commodis ad studium Theologiae organis, etiam hoc Indicis instrumento recte uti fruique poterunt. Sunt vero haec omnia quae hactenus a me commemorata sunt, ita tractata et comparata, ut non minus possint imperitis Hebraeae linguae esse utilia, quam peritis. Omnibus enim, quoad

imbecillitati non tam odiose imputent, obiiciantque, quam benigne condonent. Nam opere in longo, teste Horatio, fas est, vel potius etiam plane necesse est, obrepere somnum: et quandoque etiam isti boni summique Homeri dormitant, nedum nos minores, qui nunquam de laude vel ingenii, eruditionis cum quoquam contendimus: sed etiam adversariis nostris, idque in editis scriptis, largissime et promptissime eam palmam, nostra propria confessione concessimus. Sunt sane hae perquam arduae tractationes. Nam primum, Regularum legumque formatio tum obsermonis, tum ob rerum difficultatem

plane pertinacissime adversarii, multiplicibusque rationibus ac persecutionibus, omnes commodas versiones, editiones et illustrationes huius sacri codicis impedire conati sunt: quod abunde vel sola Apologia Roberti Stephani, bene cum de studiis Theologicis, tum etiam de aliis bonis literis meriti viri, contra Theologosophistas testatur. Caeterum in ea ipsa Apologia memorabilis plane vox cuiusdam primarii magistri Sorbonistae refertur, qui publice legens, et contra Scripturam declamitans, dixerit: Per Deum S. ego

suam Theologiam non ex sacro illo oraculorum Dei codice, sed ex suo Magistro Sententiarum, sophistis, Aristotele et Mahometano Averroe haurire solitos fuisse. Verum postquam omnino non potuerunt omnes versiones ac editiones impedire, excogitaverunt novam fraudem, ut videlicet et ipsi cum versiones, tum etiam vulgatae versionis commodas editiones lectoribus obtruderent: sed partim in ipso versionum textu corruptas, partim etiam impiis scholiis contaminatas. Cuius rei valde illustre testimonium praebet versio Diethenbergii vulgaris, tum corrumpens primaria Scripturae loca, tum

Ubi igitur gloriatio? Exclusa est. Per quam legem? operum? Non: imo per legem fidei. arbitramur enim iustificari hominem per fidem, sine operibus legis. Ibi Maledictus iste adscribit in margine: Abutuntur quidam hoc loco ad destructionem operum iustitiae, solam fidem posse sufficere affirmantes. cum tamen alibi dicat Apostolus: Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Ubi observa multiplicem fraudem. Primum est crimen falsi. nam in textu ibi non est, Nihil mihi prodest: sed, Nihil sum. Secundo, non agit illic de iustificatione, non

eamque exclusis operibus, soli fidei in Christum attribuat. Sciens ergo ac volens, dataque opera corrumpit genuinum sensum verbi Dei. Sic mox et in sequenti Capite, ubi Paulus adimit Abraami operibus iustitiam, et soli fidei tribuit: iste vult id intelligi de operibus ceremonialibus cum Paulus manifestissime etiam opera totius legis excludat. Rectissime igitur huic impostori illud D. Augustini opponi potest: Nemo serenissimum sensum nubilosa contradictione perturbet, consequentia perhibeant testimonium praecedentibus verbis. Illa enim loca Pauli Rom. serenissima sunt, et per

per suas significationes. In illis igitur id unice agit, ut primarias Sacrarum literarum voces (ut sunt, Fides, Iustitia, Iustificatio, Gratia, Peccatum, et similia) foedissime corrumpat. Exempli gratia: Fides, ubicunque ei iustitia aut salus tribuitur, constantiam virtutem illi significat. ut cum toties repetitur: Fides tua salvum te fecit: Fides reputatur ad iustitiam: Iustitia revelatur de fide in fidem: et similia. Quis unquam sic vel ex Patribus vel ex recentioribus ea loca intellexit? Nempe igitur cum Cananaea, aut quispiam alius miser, mendica fide opem a Deo impetrat, constantiae

ubicunque ei iustitia aut salus tribuitur, constantiam virtutem illi significat. ut cum toties repetitur: Fides tua salvum te fecit: Fides reputatur ad iustitiam: Iustitia revelatur de fide in fidem: et similia. Quis unquam sic vel ex Patribus vel ex recentioribus ea loca intellexit? Nempe igitur cum Cananaea, aut quispiam alius miser, mendica fide opem a Deo impetrat, constantiae suae merito impetrare dicitur. Sic nimirum etiam mendici constantia, non mendicitate sese alere, secundum istius interpretationem

merito impetrare dicitur. Sic nimirum etiam mendici constantia, non mendicitate sese alere, secundum istius interpretationem dicentur, quia scilicet constanter, aut potius inverecunde nedum impudenter stipem flagitant. Cum in Scriptura agitur de iustitia, qua iustificemur: dicit significare novam legem. Cum gratia salvari aut iustificari dicuntur peccatores: tum ille vult significare gratiam, gratum facientem: hoc est, novas virtutes. Inter alia igitur exempla adscribit ibi etiam illud dictum Pauli, Iustificati

Sic nimirum etiam mendici constantia, non mendicitate sese alere, secundum istius interpretationem dicentur, quia scilicet constanter, aut potius inverecunde nedum impudenter stipem flagitant. Cum in Scriptura agitur de iustitia, qua iustificemur: dicit significare novam legem. Cum gratia salvari aut iustificari dicuntur peccatores: tum ille vult significare gratiam, gratum facientem: hoc est, novas virtutes. Inter alia igitur exempla adscribit ibi etiam illud dictum Pauli, Iustificati gratis per gratiam ipsius. ubi in manifestam contradictionem incidit. Quomodo enim

enim gratis, si per nostras virtutes ac merita? In definitione iustitiae Psal. 32. et Rom. 4. Beatus vir, cui Dominus non imputavit peccatum: vult, tantum originale peccatum intelligi. Quid ergo, an non etiam alia peccata non imputari piis, condonante Deo necesse est? Cum de piorum salute dicitur, intelligit significari nescio quam legem novam. Summa, iurasse dicas impium hominem, in pervertendas Sacras literas, et obscuranda oracula Dei. Illud nihilominus unum in eius Praefatione laudabile, et ad imminuendam imposturam perutile est, quod non

linguam consuluisse: quarum etiam plane imperitum esse apparet. multo autem minus diligentissime Scripturae loca inter sese contulisse, totumque contextum examinasse, ac ex iis omnibus veram vocum notionem scrutatum esse: unde tamen potissimum omnis harum rerum noticia petenda est. Hoc igitur cum animadverterint Theologicae candidati, facilius eius perniciosas fraudes, et veluti positos laqueos praeteribunt ac devitabunt. Quapropter veritatis studiosi, omni diligentia, tum adversariorum impias fraudes, et corruptelas oraculorum Dei devitent: tum etiam, summa industria

Celsitudini, Principes Illustrissimi, primum ideo hoc Opus dedico, quod earum laudatissimus pater tum diutissime, atque adeo inde ferme a iuventute per longam aetatem maximos sumptus, labores, pericula, ac denique ingentia damna, gravissimamque crucem purioris religionis causa, una vobiscum et cum suis fidelissimis subditis pertulit: tum etiam semper publici boni, ac in primis libertatis patriae studiosissimus fuit: quam ego esse vel amplissimam virtutem, laudemque, praesertim in principe viro, duco. Ingens sane decus, singulareque Dei donum est, si cui contingat non tantum credere in

illius vere opt. maximique Iehovae ac patris caelestis, eiusque Ecclesiae nutricii existatis. Quod ad me attinet, semper ius ac normam verbi Dei, et non violentiam, audaciam, aut denique somnia opinionesque humanas, in Ecclesia Dei valere ac vigere cupivi: semper contra errores, cum Augustana confessione et verbo Dei pugnantes, sedulo luctatus sum: semper etiam me, una cum multis aliis veritatis confessoribus obtuli, tum privatim, tum etiam publicis scriptis, ad legitimam cognitionem Ecclesiae Christi, tum in doctrina, tum etiam in moribus, humiliter Synodum postulans.

Quod ad me attinet, semper ius ac normam verbi Dei, et non violentiam, audaciam, aut denique somnia opinionesque humanas, in Ecclesia Dei valere ac vigere cupivi: semper contra errores, cum Augustana confessione et verbo Dei pugnantes, sedulo luctatus sum: semper etiam me, una cum multis aliis veritatis confessoribus obtuli, tum privatim, tum etiam publicis scriptis, ad legitimam cognitionem Ecclesiae Christi, tum in doctrina, tum etiam in moribus, humiliter Synodum postulans. Quae uti aliquando tandem pie legitimeque cogatur, utque de multiplicibus corruptelis

aedificare, urgere, eaque perpetuo regere, ut sint efficacia. Duo fontes. 1 Inobedientia hominis a serpente. 2 Et violata Lex ac iustitia Dei, quae tradidit hominem Satanae carnifici in peculium: ac sic ruptum est illud vinculum hominis cum Deo, et commutatum in contrarium vinculum. Lex et iustitia, seu ira Dei, inobedientia hominis laesaac irritata: dansque diabolo, tanquam carnifici suo, potestatem in nos, nostraque omnia. 1 Totus mundus. 2 Omnes

sub praetextu castitatis omnia polluentes. Contraria forma priori est: ex Papa, tanquam Deo quodam, pendere: maximamque copiam variorum sacerdotum, templorum, sacrorum, et similium nugarum habere: in eisque omnem pietatem magna cum specie ponere: fide carere: Christum pro Iudice ac legislatore tenere, et innumeros alios Servatores resque salvantes habere. Sanctiss. Papam adorare: sanctos, statuas et reliquias, et deum Maozim auro argentoque colere, operibus, missis,

ac legislatore tenere, et innumeros alios Servatores resque salvantes habere. Sanctiss. Papam adorare: sanctos, statuas et reliquias, et deum Maozim auro argentoque colere, operibus, missis, indulgentiis, et aliis nugis velle salvari: cum Satana, cruce, aqua, cera, et similibus pugnare. Opera supererogationis: potestas plenaria; scrinium vectoris, vectris Poit. indulgentiae, Misse, Sanctorum merite, Intercessio, et Relquiae, Benedictio apostolica et inani

Theologia, ac simul Lex et ira Dei. Potestas Satanae, rasorum et unctorum variae species, scortatores Babylonici, seductores, et potentes. Revelari spirituoris Christi, evisque praesentia aboleri, ac tandem una cum omnibus suis in abyssum inferni et damnationis praecipitari. Homo peccati, filius perditionis, adversarius Christi, effert se contra DEUM: sedens in templo, ostentat se pro Deo: cuius adventus est secundum operationem Satanae, cum prodigiis,

una cum omnibus suis in abyssum inferni et damnationis praecipitari. Homo peccati, filius perditionis, adversarius Christi, effert se contra DEUM: sedens in templo, ostentat se pro Deo: cuius adventus est secundum operationem Satanae, cum prodigiis, mendaciis, et omni deceptione iniustitiae. Quia enim homines dilectionem veritatis non habuerunt, ideo immisit eis DEUS efficaciam illusionis, ut credant mendacio, et condemnentur. 2. Thessal. 2. Quinta Monarchia, aut potius primae perfecta instauratio et absolutio, erit

et omni deceptione iniustitiae. Quia enim homines dilectionem veritatis non habuerunt, ideo immisit eis DEUS efficaciam illusionis, ut credant mendacio, et condemnentur. 2. Thessal. 2. Quinta Monarchia, aut potius primae perfecta instauratio et absolutio, erit in futura vita, cum Christus abolito omni principatu ac potentia, morte et peccato, praecpitatoque in infernum Satana cum omnibus impiis, abstersis omnibus lachrymis piorum, et cunctis scandalis, offeret ac subiiciet se et Ecclesiam Patri, eique regnum tradet, ut ipse sit omnia in omnibus, sicut et prius fuit,

immisit eis DEUS efficaciam illusionis, ut credant mendacio, et condemnentur. 2. Thessal. 2. Quinta Monarchia, aut potius primae perfecta instauratio et absolutio, erit in futura vita, cum Christus abolito omni principatu ac potentia, morte et peccato, praecpitatoque in infernum Satana cum omnibus impiis, abstersis omnibus lachrymis piorum, et cunctis scandalis, offeret ac subiiciet se et Ecclesiam Patri, eique regnum tradet, ut ipse sit omnia in omnibus, sicut et prius fuit, cuus regni ac gloriae non erit finis aut modus. 1. Cor. 2 et 15. ¶ Harum quatuor

docetur: tamen in uno etiam loco separatim, quasi praxim totius operis proponere operaeprecium duxi: idque potissimum hic initio Universalium Regularum. Hoc enim tractatu cognito primum, melius scient Lectores, quem usum vel ex praecedentibus, vel etiam ex sequentibus habere possint: eoque maiori cum fructu singula cognoscent, dum scient in quem usum unumquodque eorum quae postea praecipientur, tradatur, et qua ratione eo uti debeant. Deinde etiam, tum recreabuntur ex longo labore cognitae praecedentis partis, tum etiam invitabuntur ad sequentium cognitionem. Exhilarat enim omnes, spes

sensus Sacrarum literarum excogitari, quam quod praecipuorum vocabulorum, aut rerum potius (ut peccati, iustitiae, iustificationis, fidei, gratiae, carnis, spiritus, et similium) paene philosophicas et Aristotelicas significationes in Sacras literas invexerunt, easque adeo plane inverterunt, ut cum illae sua vi proprie ac ex professo unicum agnum Dei, eiusque sacrificium merita ac opera tanquam unicam salutis viam monstrent: istorum fraude ita nunc distortae sint, ut videantur Moysen et bona opera ac merita hominum ostentare ac depraedicare? 3 Sermo est nonnihil obscurus:

docet, idque etiam in vulgaribus inguis, in quibus multi multos annos versantur perpetuo colloquendo, legendo, scribendo, et subinde peritos percunctando. 5 Vetustus sermo recentioribus obscurus est. Romani linteos libros et annales Pontificum vix intelligebant, teste Horatio, cum adhuc eadem lingua esset. Sic Germani nunc non intelligunt ea quae tempore Caroli Magni scripta sunt, cum quidem eadem sint vocabula, ut videre est in Otfridi Evangeliorum versione. Tota omnino illa vetustissima ratio dicendi, atque adeo etiam vivendi, est recentioribus et obscura et

legendo, scribendo, et subinde peritos percunctando. 5 Vetustus sermo recentioribus obscurus est. Romani linteos libros et annales Pontificum vix intelligebant, teste Horatio, cum adhuc eadem lingua esset. Sic Germani nunc non intelligunt ea quae tempore Caroli Magni scripta sunt, cum quidem eadem sint vocabula, ut videre est in Otfridi Evangeliorum versione. Tota omnino illa vetustissima ratio dicendi, atque adeo etiam vivendi, est recentioribus et obscura et difficilis. 6 Stylus connexus et

est recentioribus et obscura et difficilis. 6 Stylus connexus et pendens, facit non raro ignorari principium et finem. Proprium hoc genus ita commodi fuit veteribus praesertim, teste Aristotele Rhetor. 3. Quod fit, cum oratio non prius finitur, quam ipsae materiae, sed semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum

semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum scriptorum, praesertim autem Novi et Veteris testamenti (cum tanquam unius autoris, sicut et est, accipi debeant tota Biblia) non modicum impedimentum adfert imperitiori lectori. Ut enim quis maxime se ad unius illorum scriptorum phrasim assuefaciat, non mox alterum intelliget. Praeterea non raro ille diversus sermo, diversas etiam res adferre videtur.

prosopopoeiis, et similibus Schematibus, quae non quivis non praemonitus intelligere ac decernere potest. 9 Habet multos ac varios tropos, eisque plurimum utitur: quorum non pauci sunt inusitatiores aliis linguis, praesertim quod ad singula exempla. nam generum alia ratio est, cum ad eadem nomina omnium linguarum tropi aut figurae possint redigi. 10 Hebraei continuatos saepe tropos vel eiusdem generis, ut metaphoras: vel diversi generis, ut metaphoras, metonymias, synechdochas, anthropopathias, et similes inter se commiscent. 11 Saepe in una voce

integra methodo pertractantur, ut nihil plane desideres praeterea. In genere vero, ipsarum tractatio est quiddam mixtum aut medium ex singulis sententiis aut aphorismis, et ipsarum rerum methodicis plenioribusve explicationibus. Diversissimae enim (ut omnes norunt) tractationes rerum sunt, cum vel singulae sententiae sparsim breviterque recitantur, ut Aphorismi Hippocratis, Phocylidis et Catonis, aut septem sapientum sententiae, cuiusmodi sunt etiam Proverbia Salomonis: et contra, cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac

methodicis plenioribusve explicationibus. Diversissimae enim (ut omnes norunt) tractationes rerum sunt, cum vel singulae sententiae sparsim breviterque recitantur, ut Aphorismi Hippocratis, Phocylidis et Catonis, aut septem sapientum sententiae, cuiusmodi sunt etiam Proverbia Salomonis: et contra, cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac tractatione omnia sunt clariora, cum ob ordinem, tum ob integram rerum expositionem, dum aliae partes aut sententiae aliis plurimum perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum

sparsim breviterque recitantur, ut Aphorismi Hippocratis, Phocylidis et Catonis, aut septem sapientum sententiae, cuiusmodi sunt etiam Proverbia Salomonis: et contra, cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac tractatione omnia sunt clariora, cum ob ordinem, tum ob integram rerum expositionem, dum aliae partes aut sententiae aliis plurimum perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum videtur materias ex professo tractare, tamen ferre mixtum quiddam est ex isto duplici scribendi genere. 35 Dubium

cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac tractatione omnia sunt clariora, cum ob ordinem, tum ob integram rerum expositionem, dum aliae partes aut sententiae aliis plurimum perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum videtur materias ex professo tractare, tamen ferre mixtum quiddam est ex isto duplici scribendi genere. 35 Dubium vero est, cur Scripturam sic quasi sententiatim et concisim in quibusdam partibus tradicerit Deus, sicut et Ius Caesareum scriptum est? An, quia ex singularibus casibus,

prolixius explicabitur. 38 Ex alio in aiud fit non raro progressio tum subita, tum obscura: atque ad ea incommoda declaranda, propriam Regulam suo loco adscribam. 39 Argumenta aut rationes non semper perspicue distinguuntur: aliquando miscentur vel inter se, vel cum aliis rebus adiunctis. 40 Ignoratae, aut non satis, suoque loco expensae, negociorum conditiones et circumstantiae, in quas subinde Apostoli ac Prophetae in dicendo respiciunt, causae sunt obscuritatum. Aut enim errores ac seductores, aut auditorum animi, aut scandala aliqua et

vobis, facite: Igitur omnes ac in omnibus debent Papae et episcopis obedire, sine omni exceptione, quicquid illi doceant aut praecipiant. Quare restringendae sunt: de qua re proprio Cap. suoque loco disseretur. 43 Causae non verae, ut verae saepe ponuntur, aut certe non cum suis effectibus coniunguntur: quod in peritis occasionem errandi praebet. De qua re in proprio Cap. agetur. 44 Lex et promissio, aut Evangelium, videntur pugnare non intelligenti. Eorum concordia et discrimen est certissima clavis totius Scripturae. Est autem eorum

officio praestandae iustitiae ac vitae, nunc famulari Evangelio, et accidentaria functione fungi: nempe ut peccata ac iram Dei revelando, homines ad quaerendum medium compellat, sicque sit paedagogus ad Christum. 45 Verus quidem ac nativus usus legis multum in Scriptura urgetur, cum is iam nostra culpa plane perierit: nempe, iustificare ac vivificare. Accidentarius vero qui iam primarius est, obscurius in veteri Testamento proponitur. Quod plurimis occasionem errandi praebet. Sed de hac re agitur in Libello cui titulus De velamine Moysis. 46 Velamen Mosis

Scripturae, et alia perspicua porro urgeant ac inculcent. Sed iam ad institutum redeamus. REGULAE COGNOSCENDI SACRAS LITERAS, EX IPSIS DESUMPTAE. 1 Omnia bona a Deo petenda sunt, praesertim hoc summum, nempe cognitio ipsius verbi. Ideo dicamus cum Davide: Revela oculos meos, ut videam mirabilia de lege tua, ne abscondas a me mandata tua: Psalm. 119. Quare assiduis ardentissimisque precibus vera salutarisque Scripturae caelestis cognitio a Deo per filium eius flagitanda est. Quaerenti enim monstrabitur, pulsanti aperietur, et petenti

Deo per filium eius flagitanda est. Quaerenti enim monstrabitur, pulsanti aperietur, et petenti dabitur. 2 Christi munus est, tum nobis aperire Scripturam: tum cor nostrum illuminare, ut intelligat Scripturas. Luc. 24. Ex illius plenitudine nos omnes accipere oportet. Hoc autem fit, cum eum fide agnoscimus et apprehendimus. 3 Spiritus sanctus est autor simul et explicator Scripturae. Ipsius est, nos ducere in omnem veritatem: Ioan. 16. Ipsius est Scripturam cordi nostro inscribere: Ierem. 31. Nam prophetia totaque Scriptura (teste Petro) non est proprii

debet, 2 Pet. 1. 4 In Christo sunt omnes thesauri scientiae et sapientiae Dei: ad Coloss. 2. Nihil ultra et supra eum quaerere debemus, nihil maius nobis Deus revelabit: sicut Antichristus et fanatici maiora quaedam mysteria somniant, et stulte impieque captant, et aliis pollicentur: cum Paulus ipse neget, se quicquam aliud scire quam Christum crucifixum. Talia autem sunt in Papatu, mediatio angelorum, sanctorum et sacrificorum, ac praesertim perfectio monastica, et Homerica descriptio Inferorum ac Paradisi. 5 Planae sunt viae Domini, et iusti ambulabunt per eas,

cadet de Scriptura, quin omnia impleantur: potius caelum et terra transibunt. Nihil ergo contemnendum aut parvifaciendum in Sacris literis: Matth. 5. 7 Defendenda est modis omnibus autoritas istius externae et divinitus patefactae aut pronunciatae doctrinae, per quam omnino vult Deus cum homine agere, eumque docere et convertere. Omnino ita egit cum homine Deus, non ut cum angelo, sed ut cum corporea creatura: ut per aures ac oculos, verbo ac sacramentis, non tamen citra internam motionem ac illuminationem, eum instruat. Ideo instituit externum ministerium, et sacrum volumen

transibunt. Nihil ergo contemnendum aut parvifaciendum in Sacris literis: Matth. 5. 7 Defendenda est modis omnibus autoritas istius externae et divinitus patefactae aut pronunciatae doctrinae, per quam omnino vult Deus cum homine agere, eumque docere et convertere. Omnino ita egit cum homine Deus, non ut cum angelo, sed ut cum corporea creatura: ut per aures ac oculos, verbo ac sacramentis, non tamen citra internam motionem ac illuminationem, eum instruat. Ideo instituit externum ministerium, et sacrum volumen suorum oraculorum nobis tradidit: ideoque perpetuo clamat et

contemnendum aut parvifaciendum in Sacris literis: Matth. 5. 7 Defendenda est modis omnibus autoritas istius externae et divinitus patefactae aut pronunciatae doctrinae, per quam omnino vult Deus cum homine agere, eumque docere et convertere. Omnino ita egit cum homine Deus, non ut cum angelo, sed ut cum corporea creatura: ut per aures ac oculos, verbo ac sacramentis, non tamen citra internam motionem ac illuminationem, eum instruat. Ideo instituit externum ministerium, et sacrum volumen suorum oraculorum nobis tradidit: ideoque perpetuo clamat et praecipit, ut audiamus. Quam

parvifaciendum in Sacris literis: Matth. 5. 7 Defendenda est modis omnibus autoritas istius externae et divinitus patefactae aut pronunciatae doctrinae, per quam omnino vult Deus cum homine agere, eumque docere et convertere. Omnino ita egit cum homine Deus, non ut cum angelo, sed ut cum corporea creatura: ut per aures ac oculos, verbo ac sacramentis, non tamen citra internam motionem ac illuminationem, eum instruat. Ideo instituit externum ministerium, et sacrum volumen suorum oraculorum nobis tradidit: ideoque perpetuo clamat et praecipit, ut audiamus. Quam totam seriem

et conversionis gradatim Paulus describit Roman. 10, inquiens: Deum mittere doctores, nempe instructos Sacris literis et Spiritu: Lucae 24 illos docere, audientes verbum Dei ex ore eorum credere, credentes invocare, et denique invocantes salvari. Quare est manifestissima impostura satanae, cum nos fanatici, ut Swenckfeldius et Papa, a Sacris Bibliis ad nescio quas spirituales revelationes, et impurissima sui pectoris scrinia abducere conantur, ubi sint omnia iura et Spirituales revelationes reconditae, cum sint potius cloacae malignorum Spirituum. 8 In timore Dei legendae

et denique invocantes salvari. Quare est manifestissima impostura satanae, cum nos fanatici, ut Swenckfeldius et Papa, a Sacris Bibliis ad nescio quas spirituales revelationes, et impurissima sui pectoris scrinia abducere conantur, ubi sint omnia iura et Spirituales revelationes reconditae, cum sint potius cloacae malignorum Spirituum. 8 In timore Dei legendae sunt Sacrae literae: ita ut certo statuamus, inde neque ad dextram neque ad sinistram, vel in fide vel in moribus, aut ullis actionibus declinare. Iosuae 1. Deuteron. 5. Nam et summe sapiens est, ut solus veram

ita ut certo statuamus, inde neque ad dextram neque ad sinistram, vel in fide vel in moribus, aut ullis actionibus declinare. Iosuae 1. Deuteron. 5. Nam et summe sapiens est, ut solus veram viam noverit: et merito in hac sua domo, ut unicus summusque paterfamilias, audiendus est. 9 Cum convertimur ad Christum, tum tollitur velamen de nostro corde, et etiam de ipsa Scriptura: non solum quia illuminamur spirituali luce, sed etiam quia scopum et argumentum totius Scripturae tenemus, nempe ipsum Dominum IESUM cum sua passione et beneficiis. 2 Corinth. 3. Finis enim legis est

domo, ut unicus summusque paterfamilias, audiendus est. 9 Cum convertimur ad Christum, tum tollitur velamen de nostro corde, et etiam de ipsa Scriptura: non solum quia illuminamur spirituali luce, sed etiam quia scopum et argumentum totius Scripturae tenemus, nempe ipsum Dominum IESUM cum sua passione et beneficiis. 2 Corinth. 3. Finis enim legis est Christus. Ille solus est illa margarita aut thesaurus: quem si in hoc agro Domini invenimus, satis bene sumus negociati. 10 Afflictio dat intellectum: Esai. 28. Bonum est quod humiliasti me, ut discerem

verus Meschias. Minor, quae est definitio circumscriptiva IESU, a variis accidentibus et circumstantiis eius sumpta, probatur tot ocularibus testibus: nempe, non tantum 12 Apostolis, sed et 70 discipulis piis ac impiis. Multa ex hac definitione aut circumscriptione IESU, testantur Iudaei ac Turcae cum suo Alcorano etiam hodierna die, quorum testimonium suspectum esse non potest. Nonnulla testantur etiam ipsae ruinae Hierosolymae, et dispersio reiecti populi, totiusque illius cultus tam longa abolitio. Cum hoc syllogismo secundo, qui est novi Testamenti proprius, urgetur etiam

Multa ex hac definitione aut circumscriptione IESU, testantur Iudaei ac Turcae cum suo Alcorano etiam hodierna die, quorum testimonium suspectum esse non potest. Nonnulla testantur etiam ipsae ruinae Hierosolymae, et dispersio reiecti populi, totiusque illius cultus tam longa abolitio. Cum hoc syllogismo secundo, qui est novi Testamenti proprius, urgetur etiam ille prior veteris, Quicquid Deus dicit aut testatur, id est verissimum. Sed Deus suo testimonio confirmat conciones IESU, emissa ter caelitus voce: Matth. 3. 17. Ioan. 12: praeterea editis tot et tantis miraculis, de

ter caelitus voce: Matth. 3. 17. Ioan. 12: praeterea editis tot et tantis miraculis, de quibus dicit ipsemet Dominus: Si non creditis mihi, at credite propter haec opera quae Pater mecum operatur. Et Nicodemus ait: Scimus quod a Deo venisti magister: nemo enim potest talia facere, nisi Deus sit cum eo. Et turbae dicebant: Num Meschias veniens maiora hisce faciet? Huc referatur etiam eversio Hierosolymae, cultus ac gentis. Igitur quod dixit ac docuit IESUS, eiusque Apostoli, verissimum est. Hanc summam totius veteris ac novi Testamenti duobus hisce Syllogismis contentam, animo complecti

in certa ac bona quadam navi, si modo nihil mortalis peccati unquam postea admittamus. Quod si postea peccato aliquo admisso ex ea excidamus, necessario nobis ad secundam tabulam poenitentiae et bonorum operum confugiendum sit, ut ex illo naufragio enatemus, evadamusque. Sic illi tripliciter Mosen cum Christo, et Legem cum Evangelio, gratiamque cum meritis concordant, vel potius foedissime impientissimeque confundunt: quod observasse, utilissimum studioso sacrarum literarum fuerit. 15 Post hanc summam utile est, studiosum percipere brevem quandam Catechesin: quam nobis itidem

navi, si modo nihil mortalis peccati unquam postea admittamus. Quod si postea peccato aliquo admisso ex ea excidamus, necessario nobis ad secundam tabulam poenitentiae et bonorum operum confugiendum sit, ut ex illo naufragio enatemus, evadamusque. Sic illi tripliciter Mosen cum Christo, et Legem cum Evangelio, gratiamque cum meritis concordant, vel potius foedissime impientissimeque confundunt: quod observasse, utilissimum studioso sacrarum literarum fuerit. 15 Post hanc summam utile est, studiosum percipere brevem quandam Catechesin: quam nobis itidem Scriptura offert, Primum

peccati unquam postea admittamus. Quod si postea peccato aliquo admisso ex ea excidamus, necessario nobis ad secundam tabulam poenitentiae et bonorum operum confugiendum sit, ut ex illo naufragio enatemus, evadamusque. Sic illi tripliciter Mosen cum Christo, et Legem cum Evangelio, gratiamque cum meritis concordant, vel potius foedissime impientissimeque confundunt: quod observasse, utilissimum studioso sacrarum literarum fuerit. 15 Post hanc summam utile est, studiosum percipere brevem quandam Catechesin: quam nobis itidem Scriptura offert, Primum exhibendo quasi Symbolum

intelligant sermonem ipsum, ut singulas voces, praesertim metaphoras: ut, quid significet fermentum Pharisaeorum, quid gladius quem eos emere iussit, quid somnus Lazari, quid cibus quo libentius vescatur, Ioan. 4. Sic alibi eos accusat, quod non intelligant parabolam aut similitudinem seminis, cum omnes parabolas eos intelligere oporteret. In fine Ioannis accusantur, quod non intellexerint interrogationem, aut etiam ipsam interrogativam pronunciationem, et sermonem conditionalem, cum de Ioanne ad Petrum dicit: Si volo eum sic manere, quid ad te? Conditionalem enim et interrogativam

vescatur, Ioan. 4. Sic alibi eos accusat, quod non intelligant parabolam aut similitudinem seminis, cum omnes parabolas eos intelligere oporteret. In fine Ioannis accusantur, quod non intellexerint interrogationem, aut etiam ipsam interrogativam pronunciationem, et sermonem conditionalem, cum de Ioanne ad Petrum dicit: Si volo eum sic manere, quid ad te? Conditionalem enim et interrogativam orationem pro simplici et asservativa accipiunt, perinde ac si dixisset, Volo eum sic manere: aut, Non moritur. Exigit igitur Christus, ut tum vocum significata, tum et omnigenos tropos ac

eum sic manere, quid ad te? Conditionalem enim et interrogativam orationem pro simplici et asservativa accipiunt, perinde ac si dixisset, Volo eum sic manere: aut, Non moritur. Exigit igitur Christus, ut tum vocum significata, tum et omnigenos tropos ac figuras orationis probe intelligamus: sicut cum etiam ad amutos apices et iota Scripturae nos vult esse intentos, quandoquidem nullum illorum sit irritum, casurum, aut periturum. Sic et Paulus vult nos in templo et rebus religionis, praesertim

aut unius sententiae, aut integrae tractationis, neque quid de ea affirment aut negent: ut qui hoc tempore liberum arbitrium tuentur, non considerant aut exponunt, an loquantur de naturali vel divinitus dato velle, de vetere aut novo homine: non etiam, quantum per se possit aut cooperetur cum alio. Oportet igitur distinguere accurate id, de quo aliquid dicitur tum ab eo quod de eo affirmatur aut negatur: tum et ab aliis omnibus, praesertim vicinis rebus, sive in unica propositione, sive in integro sermone, libro aut aliqua eius parte. Porro si debemus nosse utrunque tum quid sit id

3 et 4, et Paulus Rom. 3. 4. 5. 6. 7 et 8 summo studio distinguit inter legem ac promissionem, seu Evangelion, quo scire possimus quid unde petendum sit, quidve singulis tribuendum, quaeve inferior aut superior doctrina sit, alteram regens, eive cedens, et quis uniuscuiusque verus usus sit: ne cum Iudaeis et Papistis a ministerio peccati ac mortis iustitiam ac vitam quaeramus, iustitiam Legis sectantes: aut etiam ministerium doctrinamque iustitiae ac vitae, quae est promissio gratuita de Christo, in Legem accusantem, iudicantem ac condemnantem cum eisdem transformemus. Oportet igitur

et quis uniuscuiusque verus usus sit: ne cum Iudaeis et Papistis a ministerio peccati ac mortis iustitiam ac vitam quaeramus, iustitiam Legis sectantes: aut etiam ministerium doctrinamque iustitiae ac vitae, quae est promissio gratuita de Christo, in Legem accusantem, iudicantem ac condemnantem cum eisdem transformemus. Oportet igitur docentem et discentem Sacras literas, aut sermonem veritatis, ut hic Paulus vocat, recte et solerter tum sermonem, tum et res secare: ita ut non tantum quomodo res prorsus disiunctae inter sese differant, cernat: sed etiam, quomodo vel unum quid diversas

sermonis doctrina, tum singularum definitionum, propositionum, ac denique etiam ipsarum rerum solidior cognitio. 22 Tit. 3 vult, exponentem Sacras literas esse idoneum ad docendum: sicut et 2 Tim. 2. Quo tota doctrina Logices, aut Grammatica, Dialectica et Rhetorica pertinet, una cum quadam naturali dexteritate: quae tamen multo est praestantior, si sit supernaturalis, superneque per Spiritum S. allata: cuiusmodi decus ac salutare iudicandi ac differendi organum multis caelitus donatum videmus. 23 Denique praecipit idem, aut potius Spiritus Domini per eum, 1

Methodo alibi in hoc Opere disseruimus. 24 Observandum vero semper est, ut ex vero fonte doctrina quaeque petatur. Sic enim et in humanis scientiis accurate praecipitur, ut omnes Methodi ac doctrinae a veris principiis iusta limataque ratio ne deducantur ac extruantur: et denique cum rerum suarum natura, experientiaque, ac communi bono aut hominum utilitate confirmentur. At hic non est nostrum, formare vel componere genus doctrinae: sed iam formatam, ac in libro comprehensam, caelitus accipimus: tantumque id restat, ut eam probe cognoscamus et ad quotidianum usum

nos Deus ablegat: haec sunt nostrae huius scientiae aut sapientiae principia, κριτήρια, aut Lydii lapides, normaeque iudicantes, ac promptuaria, ut supra audivimus, cum inquit: Scrutamini Scripturas: Ad Legem et Prophetas. Item, Habent Moisem et Prophetas. 25 Porro quoniam quidam homines nos ablegant ad quaerendam veritatem, iam a veteribus, iam ab eruditissimis, iam etiam a patribus et maiorum traditionibus: ideo contra diligenter observandum est,

26 Christus Matth. 13 dicit, omnem scribam doctum in regnum caelorum, debere proferre vetera ac nova, instar praedivitis patrisfamilias, qui ex opulento penu omne genus cibariorum et aliarum rerum utilium proferre possit: quo ostendit etiam, eum qui sacras literas exponit, Vetus testamentum cum Novo conferre, et veteres patefactiones, historias, ac sanctiones Dei cum recentioribus comparare, et in publicum proferre, aliisque explicare debere: sicut et Apostoli accurate cum suis concionibus Veteris testamenti dicta contulerunt. Eodem pertinet, quod Apostolus dicit, omnia illa vetera

debere proferre vetera ac nova, instar praedivitis patrisfamilias, qui ex opulento penu omne genus cibariorum et aliarum rerum utilium proferre possit: quo ostendit etiam, eum qui sacras literas exponit, Vetus testamentum cum Novo conferre, et veteres patefactiones, historias, ac sanctiones Dei cum recentioribus comparare, et in publicum proferre, aliisque explicare debere: sicut et Apostoli accurate cum suis concionibus Veteris testamenti dicta contulerunt. Eodem pertinet, quod Apostolus dicit, omnia illa vetera nostros typos fuisse, propter nos scripta esse, et non propter Abraamum:

et aliarum rerum utilium proferre possit: quo ostendit etiam, eum qui sacras literas exponit, Vetus testamentum cum Novo conferre, et veteres patefactiones, historias, ac sanctiones Dei cum recentioribus comparare, et in publicum proferre, aliisque explicare debere: sicut et Apostoli accurate cum suis concionibus Veteris testamenti dicta contulerunt. Eodem pertinet, quod Apostolus dicit, omnia illa vetera nostros typos fuisse, propter nos scripta esse, et non propter Abraamum: Rom. 4, et 1 Cor. 10. 27 Observanda vero diligenter est reprehensio Christi, qui dicit: Ideo

nos scripta esse, et non propter Abraamum: Rom. 4, et 1 Cor. 10. 27 Observanda vero diligenter est reprehensio Christi, qui dicit: Ideo Sadducaeos errare, quia ignorent Scripturas et potentiam Dei: docens pie ac salutariter, in hoc studio philosophantes semper debere coniungere Deum cum sua Scriptura: ne eum alium esse, aut aliter affectum credant, quam sese in Scriptura patefecit: nec Scripturam aliter audiant, quam si ipsummet Deum coram astantem audirent ac viderent loquentem: nec dubitent illa omnia quae Deus in Scriptura indicet aut promittat, verissima ac certissima

est, ut et de aliis omnibus articulis: ac sine omni vel seductorum, vel philosophiae, vel aliorum humanorum figmentorum aut traditionum additamento in pectus nostrum transfundenda est, et non adulteranda, ut multi faciunt, opera quoquo modo Christo admiscentes. 2 Cor. 2. Quid enim tritico cum paleis, quid oraculis viventis Dei cum humanis somniis? Ier. 23. 29 In expositione autem Scripturae ac in eruendo eius vero sensu, maximam vim efficaciamque habet post Spiritum Dei collatio locorum Scripturae: qui vel verbis aut phrasi, vel etiam rebus similes sunt. Sic etiam

ac sine omni vel seductorum, vel philosophiae, vel aliorum humanorum figmentorum aut traditionum additamento in pectus nostrum transfundenda est, et non adulteranda, ut multi faciunt, opera quoquo modo Christo admiscentes. 2 Cor. 2. Quid enim tritico cum paleis, quid oraculis viventis Dei cum humanis somniis? Ier. 23. 29 In expositione autem Scripturae ac in eruendo eius vero sensu, maximam vim efficaciamque habet post Spiritum Dei collatio locorum Scripturae: qui vel verbis aut phrasi, vel etiam rebus similes sunt. Sic etiam collatio partium unius loci examinatio

destituantur: non tamen adsunt illae ociosae delicataeque veneres aut illecebrae, illa externa dulcedo et blanditiae, illa numerositas sonorum, seu illae nugae canorae in sermone Sacrarum literarum, quae in ostentatoriis Oratorum aut Poetarum scriptis tunc temporis in Graecia et Romae maxima cum aviditate et admiratione audiebantur et celebrabantur. Ipsae quoque res, tametsi plane divinae, quae in Sacris tractantur, prorsus alienae et ab intellectu, ac veluti gustu captuque nostrae ruditatis et perversitatis etiam, facillime nos offendunt, ac a nobis contemnuntur. Cavendum igitur

alienae et ab intellectu, ac veluti gustu captuque nostrae ruditatis et perversitatis etiam, facillime nos offendunt, ac a nobis contemnuntur. Cavendum igitur vehementer est, ne ad hunc offensionis lapidem impingamus, corruamus et pereamus, dum nostro gustui arridentem probatamque sapientiam cum Graecis (ut Paulus de eis ait) quaerimus, et divinae istius praedicationis aut doctrinae apparente stulticia offendimur. 32 Aristoteles initio suorum Nicomachiorum Ethicorum, disserit de auditore aut discipulo eius doctrinae: ut ostendat, qualis quove modo ille esse affectus debeat,

sensus proprii peccati, experimentum ac sensus remissionis peccati, seu iustificationis ac pacis cordis, efficaces consolationes verbi, testimonium Spiritus S. clamantis in corde nostro Abba pater, variae ac graves tentationes, crux multiplex, crebra invocatio et lucta fidei in orando, pugnando cum satana et duris rebus, sensus novitatis, et ardens assiduumque studium obediendi Deo, et pie vivendi, Rectissime igitur dicitur, Beatus vir qui tentatus fuerit. Qui non est tentatus, qualia novit? Iacob. 1, Eccles. trigesimo quarto, sic et Christus dicitur esse tentatus per omnia, ut sciret

positos esse, non ad interitum: 1 Thess. 5. Sic 1 Pet. 3. dicimur esse genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis, translatus ex tenebris in admirabilem lucem Dei, ut praedicemus virtutes excelsi. 43 Est quoque duplex noticia in Sacris literis: alia, cum simpliciter aliquid Deus affirmat aut negat, quae est longe certissima: alia, cum ex Dei affirmatis aut negatis sententiis, aliquid deducimus, ubi nos facile decipi possumus, et plerique haeretici decepti sunt. Christus deducit immortalitatem animae, et etiam corporis resurrectionem ex dicto:

electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis, translatus ex tenebris in admirabilem lucem Dei, ut praedicemus virtutes excelsi. 43 Est quoque duplex noticia in Sacris literis: alia, cum simpliciter aliquid Deus affirmat aut negat, quae est longe certissima: alia, cum ex Dei affirmatis aut negatis sententiis, aliquid deducimus, ubi nos facile decipi possumus, et plerique haeretici decepti sunt. Christus deducit immortalitatem animae, et etiam corporis resurrectionem ex dicto: Deus est Deus Abraham, Isaac, etc. Alteri non fuisset ita obvia, aut

aliquid deducimus, ubi nos facile decipi possumus, et plerique haeretici decepti sunt. Christus deducit immortalitatem animae, et etiam corporis resurrectionem ex dicto: Deus est Deus Abraham, Isaac, etc. Alteri non fuisset ita obvia, aut etiam certa ratio consequentiae. Sic cum Epistola ad Hebraeos, ex dicto Dei, Vide ut facias tabernaculum ad imitationem eius, quod tibi in monte exhibitum est: nobis non perinde facilis et evidens ratiocinatio fuisset. Tertium quoddam genus Theologiae semper inepti homines extruere conati sunt, nempe ratiocinando ex

absurda. Bone Deus, quantos clamores tantum de prosopolepsia dederunt? At expensare, deprehensum est, eos nec ipsam quidem definitionem prosopolepsiae tenere. Dixerunt enim esse, dare aequalia inaequalibus, aut inaequalia aequalibus: obliti addere, tunc demum in talibus esse prosopolepsiam, cum fit distributio ex merito aut debito. Aut cum quis sua sponte largitur, illi esse liberum dare cui et quantum vult: sicut ille magnus paterfamilias ad suos operarios dicit. Hoc igitur genus Theologiae, ut prorsus vanum ac nugax prorsus explodendum est. 44 Philosophi noticiam et res

de prosopolepsia dederunt? At expensare, deprehensum est, eos nec ipsam quidem definitionem prosopolepsiae tenere. Dixerunt enim esse, dare aequalia inaequalibus, aut inaequalia aequalibus: obliti addere, tunc demum in talibus esse prosopolepsiam, cum fit distributio ex merito aut debito. Aut cum quis sua sponte largitur, illi esse liberum dare cui et quantum vult: sicut ille magnus paterfamilias ad suos operarios dicit. Hoc igitur genus Theologiae, ut prorsus vanum ac nugax prorsus explodendum est. 44 Philosophi noticiam et res scibiles distingunt, quod alia per se nota

Timotheum, ut veram doctrinam incorrupte propaget. Caveamus igitur omni studio ac vigilantia, ne a simplicitate fidei in Christum ulla ratione aut occasione seducamur, sicut Evam serpens seduxit: 2. Cor. 11. 53 Omnibus modis necessaria ac salutaris admonitio est Pauli ad Colossen. 2, cum iubet ut caveamus, ne decipiamur in caelesti doctrina per philosophiam: ubi non solum de pseudophilosophia, sed et de verae philosophiae abusu imposturaque loquitur Apostolus. Non enim dici potest, quam facile nobis stultaeque rationi nostrae, eius sententiae ac dogmata arrideant, quamque se

omnes scientias, artes, cogitationes, consilia, conatus et actiones hominum et angelorum suprema architectonica est. 55 Exploratio, ante institutionem utilis est. Sic discipulus videt quid sibi desit: et tanto avidius institutionem docentis arripit. Hanc Christus crebro adhibet: ut cum quaerit ex Philippo quomodo saturare illos homines possint, aut quot panes habeant, aut ex omnibus discipulis, quid homines de se sentiant loquanturve? aut ex Petro, num filii regni dent tributum? etc. Eodem facit, quod interdum eis obscuras parabolas proponit, quas cum vident se

adhibet: ut cum quaerit ex Philippo quomodo saturare illos homines possint, aut quot panes habeant, aut ex omnibus discipulis, quid homines de se sentiant loquanturve? aut ex Petro, num filii regni dent tributum? etc. Eodem facit, quod interdum eis obscuras parabolas proponit, quas cum vident se suo Marte intelligere non posse, ipsum consulere coguntur. Sic patitur eos vexari disputationibus Pharisaeorum, et fatigari irrito conatu eiiciendi mali Spiritus. 56 Examinatio, post institutionem necessaria est. Sic enim fit discipulus attentior, et videt quid sibi desit,

irrito conatu eiiciendi mali Spiritus. 56 Examinatio, post institutionem necessaria est. Sic enim fit discipulus attentior, et videt quid sibi desit, quamque recte doctrinam perceperit: Diligentius eam etiam expendit, et veluti ruminatam concoquit. Hanc crebro Christus exercet. ut cum quaerit, Vos quem me esse dicitis? aut, Intelligitisne parabolam? 57 Sed longe efficacissima institutio est, si adhibeatur non tantum verbalis, verum etiam realis examinatio, ut cogantur discipuli praxin praeceptionum exercere, et discere iam quasi sine cortice natare. Quod in

aut, Intelligitisne parabolam? 57 Sed longe efficacissima institutio est, si adhibeatur non tantum verbalis, verum etiam realis examinatio, ut cogantur discipuli praxin praeceptionum exercere, et discere iam quasi sine cortice natare. Quod in Evangelistis saepe Christus facit, ut cum eos post miraculum tot millium paucis panibus saturatorum, sine pane, in navigationem periculosam inducat. 58 Volunt quidam homines hodie Gigantea audacia sese supra authoritatem Scripturae, atque ita supra Deum ipsum, qui eam loquutus est, collocare: eamque plane praetoria, aut

et usu ipso exercere. At contra, Scripturam dubiam aut obscuram per Scripturam exponere et diiudicare, tutissimum simul et utilissimum est, ita ut Deus ipse ac eius verbum sit omnium controversiarum ac dubiorum supremus iudex et diremptor. Hoc vero diligentissime agit Christus, disputans cum diabolo, ubi et quando proprie Deus custodiat homines: nempe, cum non tentant, sed in sua vocatione ordinaria ratione modoque convenienti versantur. et cum Iudaeis disputans, quatenus Meschias sit, aut non sit filius David: cum alibi dicatur eius Dominus, et sedere ad dexteram Dei. Sic et

per Scripturam exponere et diiudicare, tutissimum simul et utilissimum est, ita ut Deus ipse ac eius verbum sit omnium controversiarum ac dubiorum supremus iudex et diremptor. Hoc vero diligentissime agit Christus, disputans cum diabolo, ubi et quando proprie Deus custodiat homines: nempe, cum non tentant, sed in sua vocatione ordinaria ratione modoque convenienti versantur. et cum Iudaeis disputans, quatenus Meschias sit, aut non sit filius David: cum alibi dicatur eius Dominus, et sedere ad dexteram Dei. Sic et Apostolus Paulus facit: cuiusmodi eius studii exempla sunt multorum

Deus ipse ac eius verbum sit omnium controversiarum ac dubiorum supremus iudex et diremptor. Hoc vero diligentissime agit Christus, disputans cum diabolo, ubi et quando proprie Deus custodiat homines: nempe, cum non tentant, sed in sua vocatione ordinaria ratione modoque convenienti versantur. et cum Iudaeis disputans, quatenus Meschias sit, aut non sit filius David: cum alibi dicatur eius Dominus, et sedere ad dexteram Dei. Sic et Apostolus Paulus facit: cuiusmodi eius studii exempla sunt multorum Scripturae testimoniorum congestio, Rom. 3. 9. et Hebraeis 1 ac 2, cum conferuntur

iudex et diremptor. Hoc vero diligentissime agit Christus, disputans cum diabolo, ubi et quando proprie Deus custodiat homines: nempe, cum non tentant, sed in sua vocatione ordinaria ratione modoque convenienti versantur. et cum Iudaeis disputans, quatenus Meschias sit, aut non sit filius David: cum alibi dicatur eius Dominus, et sedere ad dexteram Dei. Sic et Apostolus Paulus facit: cuiusmodi eius studii exempla sunt multorum Scripturae testimoniorum congestio, Rom. 3. 9. et Hebraeis 1 ac 2, cum conferuntur testimonia, ut explicetur, quomodo Christus dicatur futurus tum gloriosus, tum

versantur. et cum Iudaeis disputans, quatenus Meschias sit, aut non sit filius David: cum alibi dicatur eius Dominus, et sedere ad dexteram Dei. Sic et Apostolus Paulus facit: cuiusmodi eius studii exempla sunt multorum Scripturae testimoniorum congestio, Rom. 3. 9. et Hebraeis 1 ac 2, cum conferuntur testimonia, ut explicetur, quomodo Christus dicatur futurus tum gloriosus, tum etiam humiliatus aut exinanitus infra angelos. Illud vero vel primarium est, quod pene oblitus fueram, quod videlicet homines pro sua perversa et inimica Deo curiositate, vel ex miraculis

sacrosanctae Triados, eiusque mysteriorum clementissime largiatur. PRAECEPTA DE RATIONE LEGENDI SACRAS LITERAS, NOSTRO ARBITRIO COLLECTA AUT EXCOGITATA. 1 In omnibus excogitationibus, conatibus et actionibus, praesertim gravibus, cum primis autem Sacris, utilissimum est divinam opem implorare, ut is omnem nostrum conatum et praeveniat inspirando, et adiuvet prosequendo, et denique finiat benedicendo, aut felicem exitum incrementumque ac fructum labori nostro largiendo. 2 Cum autem ad omnes conatus oporteat

et actionibus, praesertim gravibus, cum primis autem Sacris, utilissimum est divinam opem implorare, ut is omnem nostrum conatum et praeveniat inspirando, et adiuvet prosequendo, et denique finiat benedicendo, aut felicem exitum incrementumque ac fructum labori nostro largiendo. 2 Cum autem ad omnes conatus oporteat afferre piam bonique propositi mentem: tum praesertim hic necessum est hoc unum cogitare ac in votis habere, ut cupias veram ac genuinam Sacrarum literarum sententiam assequi, qua velis ad gloriam Dei, et tuam aliorumque utilitatem, praesertim spiritualem ac

(ut ita dicam) mortuum librum legere, non etiam alicuius sanctissimi, gravissimi aut sapientissimi hominis scripta cognoscere: sed ipsius viventis Dei nunc ibi coram secum agentis, oracula auscultare. Ille enim est istius libri autor, ac ita eum humano generi proposuit, ut qui semper velit coram cum hominibus per istum librum colloqui, eosque de se et ipsorum aeterna salute docere. 4 In omnibus porro gravibus rebus ac negotiis, distracta variis curis ac cogitationibus mens, infeliciter versatur. Quare in hoc studio sit mens omnibus curis, ac veluti eam suffocantibus spinis,

et expectantes, ut id nobis Dominus clementer aliqua occasione patefaciat. Nihil enim in Sacris frustra scriptum est, nihilque etiam contemnendum. Atque hae 8. praeceptiones sunt quasi externae et generales: nunc de iis dicamus, quae ipsum textum propius attingant. 9 Cum igitur aggrederis lectionem alicuius libri, id statim initio, quoad eius fieri potest, age, ut primum scopum, finem aut intentionem totius eius scripti, quod veluti caput aut facies eius est, protinus anteque notum habeas: qui plerunque paucis verbis notari potest, et non raro in ipso statim

aut intentionem totius eius scripti, quod veluti caput aut facies eius est, protinus anteque notum habeas: qui plerunque paucis verbis notari potest, et non raro in ipso statim titulo notatur: sive is unus est, cum totum scriptum in unum corpus conformatum est: sive plures cum sunt plures eius partes, prorsus inter sese non cohaerentes. 10 Secundo elabora, ut totum argumentum, summam, epitomen aut compendium eius comprehensum habeas. Voco autem argumentum, illam pleniorem conceptionem tum

eius est, protinus anteque notum habeas: qui plerunque paucis verbis notari potest, et non raro in ipso statim titulo notatur: sive is unus est, cum totum scriptum in unum corpus conformatum est: sive plures cum sunt plures eius partes, prorsus inter sese non cohaerentes. 10 Secundo elabora, ut totum argumentum, summam, epitomen aut compendium eius comprehensum habeas. Voco autem argumentum, illam pleniorem conceptionem tum scopi, tum et totius corporis delineationem: in quo simul saepe

(ut ita dicam) caput, pectus, manus, pedes, etc. Ibi igitur accurate expendas, quale illud corpus sit, quomodo omnia ea membra complectatur, quave ratione illa tot membra aut partes ad efficiendum hoc unum corpus conveniant: quae nam sit singulorum membrorum vel inter sese, vel etiam cum toto corpore, ac praesertim cum capite ipso, convenientia, harmonia ac proportio. 12 Denique utile fuerit, etiam in tabellam diducere totam illam unius corporis in tam varia membra anatomiam aut diductionem, quo tanto liquidius et animo percipere ac intelligere opus illud queas, et

pedes, etc. Ibi igitur accurate expendas, quale illud corpus sit, quomodo omnia ea membra complectatur, quave ratione illa tot membra aut partes ad efficiendum hoc unum corpus conveniant: quae nam sit singulorum membrorum vel inter sese, vel etiam cum toto corpore, ac praesertim cum capite ipso, convenientia, harmonia ac proportio. 12 Denique utile fuerit, etiam in tabellam diducere totam illam unius corporis in tam varia membra anatomiam aut diductionem, quo tanto liquidius et animo percipere ac intelligere opus illud queas, et melius memoriae infigere, cum

cum capite ipso, convenientia, harmonia ac proportio. 12 Denique utile fuerit, etiam in tabellam diducere totam illam unius corporis in tam varia membra anatomiam aut diductionem, quo tanto liquidius et animo percipere ac intelligere opus illud queas, et melius memoriae infigere, cum ita sub oculos in synopsin aut unum quas: aspectum omnia subiecta habueris. 13 Haec vero quatuor, scopus, argumentum, dispositio et tabellaris synopsis, proba, vera ac genuina esse debent. Sicut enim, si vera sint, plurimum adiumenti afferunt: ita contra, si prava sint, toto caelo

et vocibus magnum lumen affert, ut tum clarius perspicere queas quis sit genuinus eorum sensus, et quis non. Quod enim a toto illo scopo et argumento aut summa dissonare videtur, id hauddubie alienum ac falsum est. 15 Praestat etiam dispositio, ut tanto melius singulas partes cum illo scopo concinnare possis, duplicemque inde fructum percipias, dum et singularum sententiarum utilem institutionem habes, et perspicis quomodo ea pars principalem scopum confirmet, aut constabiliat. 16 Tertio praestabit, ut non veluti errans in sylva, aut navigans, vel iter

in qua parte verseris, ac quorsum tendas: sed semper scias ubi sis, et quorsum tendas: ubi tibi sit Oriens, Occidens, Septentrio aut Meridies: quam procul aut prope sis alicui fluvio, monti, valli aut praecipitio. 17 Quarto, conferre poteris hac occasione semper utilissime praecedentia cum sequentibus, ac cum eo ipso loco aut sententia, in qua nunc versaris: unde tibi ingens adiumentum accedit ad perspiciendam ac percipiendam veram loci sententiam, omnemque fructum qui inde peti potest aut debet. 18 Denique, tum multo celerius ac certius totum scriptum cognosces, tum

ac quorsum tendas: sed semper scias ubi sis, et quorsum tendas: ubi tibi sit Oriens, Occidens, Septentrio aut Meridies: quam procul aut prope sis alicui fluvio, monti, valli aut praecipitio. 17 Quarto, conferre poteris hac occasione semper utilissime praecedentia cum sequentibus, ac cum eo ipso loco aut sententia, in qua nunc versaris: unde tibi ingens adiumentum accedit ad perspiciendam ac percipiendam veram loci sententiam, omnemque fructum qui inde peti potest aut debet. 18 Denique, tum multo celerius ac certius totum scriptum cognosces, tum etiam fidelius

in qua nunc versaris: unde tibi ingens adiumentum accedit ad perspiciendam ac percipiendam veram loci sententiam, omnemque fructum qui inde peti potest aut debet. 18 Denique, tum multo celerius ac certius totum scriptum cognosces, tum etiam fidelius memoria retinebis, semperque cum usus postulabit, vel totum vel partem aliquam eius in tuum commodum applicare poteris. 19 Verum quoniam huius examinationis scriptorum ingens simul et multiplex utilitas est, asscribemus adhuc aliquot plures praeceptiones huius generis, praesertim ad singulas easque difficiliores

plures praeceptiones huius generis, praesertim ad singulas easque difficiliores partes aut textus pertinentes, ut tanto exactius certiusque totum opus omnesque eius partes resolvere ac perscrutari, et denique Deo benedicente penitus perspicere possimus. Nam, ut ingenue, quod sentio, confitear, cum multi interpretes in explicatione sacrorum librorum, erudite hactenus de singulis eorum partibus, ac etiam sententiis disputaverint, nemo tamen, aut certe perpauci, accurate textum examinare solitus est, multoque etiam minus diligentissime argumentum ac dispositionem simul monstrare, et totum

ad reliquas, et praesertim ad caput totumque adeo corpus conferre et applicare consuevit. Quod tamen vel maxime factum oportuit, si vere pleneque earum vis, natura ac usus perspici monstrarive debuit. Sed iam, ut promisi, illas reliquas huius generis praeceptiones adiiciamus. 20 Cum igitur omnino totus textus nobis obscurus, est, sive ob res, sive ob sermonem, valde profuerit eum (ut modo diximus) accurate examinare, ac tum scopum, tum genus quoddam totius corporis perpendere, an sit narratio aut historia, institutio aut doctrina quaedam, consolatio aut obiurgatio, vel

vario genere scriptionum aut librorum sacrorum alibi in hisce Regulis dictum est. 21 Quo veluti genere scripti animadverso, tum porro eius partes aut membra, seu quasi quasdam subdivisiones inquiramus. Quibus inventis ac distributis, illarum tum inter sese mutuo convenientiam, tum et cum suo toto consideremus. Impossibile enim est esse aliquod sanum scriptum, quod non certum scopum, certum quoddam genus alicuius (ut ita dicamus) corporis exhibeat, et aliquas partes aut membra in se complectatur, quae certo ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto

tum et cum suo toto consideremus. Impossibile enim est esse aliquod sanum scriptum, quod non certum scopum, certum quoddam genus alicuius (ut ita dicamus) corporis exhibeat, et aliquas partes aut membra in se complectatur, quae certo ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto corpore, ac praesertim cum scopo suo sint coagmentata: sic enim examinato scripto, necessario fiet nobis familiarius ac dilucidius: nec aberit spiritus ac benedictio Domini omnia suggerens, ac in omnem veritatem nos deducens, si modo serio in verbo eius sudaverimus. 22

Impossibile enim est esse aliquod sanum scriptum, quod non certum scopum, certum quoddam genus alicuius (ut ita dicamus) corporis exhibeat, et aliquas partes aut membra in se complectatur, quae certo ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto corpore, ac praesertim cum scopo suo sint coagmentata: sic enim examinato scripto, necessario fiet nobis familiarius ac dilucidius: nec aberit spiritus ac benedictio Domini omnia suggerens, ac in omnem veritatem nos deducens, si modo serio in verbo eius sudaverimus. 22 Profuerit quoque plurimum in examinando

23 Quaeratur igitur, sicut iam dixi, ad quod genus et quasi corpus istud Sacrum scriptum eiusve locus referri possit, ex iis omnibus scriptionum generibus, de quibus istae artes disseruerunt, aut quae in vitam hominum et rerum tractationem et cum hominibus actionem incidere solent: ut si forte ad aliquod genus orationum locus referri queat, sive ad Iudiciale, sive ad Deliberativum, sive ad Demonstrativum, sive denique Didacticum, aut aliam scriptionis formam. 24 Ubi id erit deprehensum, examinetur secundum praecepta illius

tum denique etiam argumentationes, quas aliquando utile est in breves syllogismos, aut alias Dialecticas formas includere. Quaeratur qualis inventio, qualis dispositio, et qualis elocutio sit. Videatur, quid nam rebus, et quid hominibus datum sit, aut eorum causa dictum: quid etiam conveniat cum humano more ac consuetudine, et in quo tandem divinae maiestatis sermo ab hominum vanitate differat. 25 Nec parvam utilitatem afferet, si tuo sermone id scriptum varie retexas: ut si primum veluti facta anatomia, ac tanquam abiectis omnibus carnibus, ornatus amplificationum,

ibi explicet res aliquas, earum causas aut effectus monstret pharisaeo, veluti docens cupidum discendi discipulum: vel potius asserat aliquid certi, ut confutet falsam pharisaei opinionem, qui illam mulierculam pro iniustissima habebat: mirabaturque ipse de sua iustitia tumens, quod Christus cum tam iniustis quicquam commercii haberet. Si simpliciter docet discipulum docilem, nimirum illud, Quia dilexit multum: ostendit dilectionem esse causam remissionis peccatorum. Sin est confutatio falsae opinionis aut cogitationis pharisaei, et simplex quaedam assertio: tum illa particula continet

salutare est. Exemplo sint nobis sequentia loca. Lucae 7, in dicto, Quia dilexit multum, plurimum obscuritatis inde accessit, quia non coniunxerunt totam coniungendam sententiam. Recitarunt enim ac considerarunt tantum illa male versa verba: Remittuntur ei peccata multa, quia dilexit multum: cum illa omnia simul cohaereant, Propterea dico tibi, remissa sunt ei peccata multa, nam dilexit multum. Eo enim principio, vel potius capite caeteris adiuncto, facile patuisset, non esse expositionem rei: seu non doceri ibi pharisaeum, quaenam sit causa efficiens remissionis peccatorum: sed asseri

nam dilexit multum. Eo enim principio, vel potius capite caeteris adiuncto, facile patuisset, non esse expositionem rei: seu non doceri ibi pharisaeum, quaenam sit causa efficiens remissionis peccatorum: sed asseri contra eius cogitationes, illi vere esse remissa peccata. Est igitur affirmatio cum sua probatione, non explicatio tantum, docens quaenam sit causa, qui effectus. Sic in Sacra coena, si distinguas verba Testamenti Domini in essentiam et fructum testamenti, sicut et Calvinus distinxit 1 ad Corinthios 11. praescindes multas occasiones Sophisticandi, nec admittes, ut in priore

Sacramenti agitur, disseratur de spiritualibus eius fructibus, de quaro alibi prolixius docui. Huius generis innumera exempla proferri possent. Contra hoc praeceptum gravissime et perniciose peccatum est a Papistis et Sophistis, qui licet rarissime legerint Sacras literas, tamen etiam cum legerunt, solum sententiolas aliquas inde pro suo arbitrio decerpserunt, et porro etiam pro lubitu eas inter sese connexuerunt: non aliter ac ludibundae puellae ad libitum colligunt in pratis flores, et pro libitu inde vel serta, vel aliud quippiam texunt. Sic illi igitur pro libidine sua, in

pro suo arbitrio decerpserunt, et porro etiam pro lubitu eas inter sese connexuerunt: non aliter ac ludibundae puellae ad libitum colligunt in pratis flores, et pro libitu inde vel serta, vel aliud quippiam texunt. Sic illi igitur pro libidine sua, in Sacris literis eludentes id effecerunt, ut cum etiam meris Scripturae verbis loquerentur: tamen sua, non Scripturae sensa illis centonibus efferrent. Hoc genus tristissimae et perniciosissimae calamitatis inter alias innumeras quae ibi grassatae sunt, diligentissime observandum est. Quo magis ista religiosa diligentia adhibenda est, ut

est, tum consulere ipsos fontes, tum etiam ad talium vocum synonymiam assuefieri. Non parum etiam contextus ipse adiuvat. 8 Producuntur aliquando in medium vel a versoribus, vel etiam in ipsis fontibus, voces vicinarum significationum, vel in eodem vel in diversis textibus: quas cum imperitior lector nequeat subtiliter solerterque distinguere, putat eandem rem agi. Quare contra tum fontes consulendi sunt, tum contextus: tum denique accurate observandum est discrimen vicinarum vocum, quanto facilius etiam oculatis imponere solent. Ut 1 Timoth. 2, inter deprecationem,

locus magni momenti, aut etiam dubius est, et illi volunt, sicut et debent, religiose in vertendis oraculis Dei versari. Sive etiam, quia nullum vocabulum perinde appositum ac emphaticum in sua lingua reperire possunt: ibi iam imperiti originariae linguae haerere incipiunt. Sit pro exemplo, quod cum vox דבר dabar innumera significata habeat, multum pro ea subiiciunt Latini versores nomen Verbum, quod tamen nequaquam illas omnes notiones habet. Sic verbum Benedicere, Iustificare, Gratia, Fides, Peccatum, et innumera alia. In quibus difficultatibus,

nisi filios Aaron. Non quia iam sacerdotes erant, sed quia futuri erant, hoc eos iam tum Scriptura appellavit per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum. Nam et filius Nave Iesus appellatus est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum imponatur. Quod observandum est, ne illa nomina mox initio cum rebus extitisse opinemur, ac erroris alicuius occasionem accipiamus. 17 Sicut supra

iam sacerdotes erant, sed quia futuri erant, hoc eos iam tum Scriptura appellavit per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum. Nam et filius Nave Iesus appellatus est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum imponatur. Quod observandum est, ne illa nomina mox initio cum rebus extitisse opinemur, ac erroris alicuius occasionem accipiamus. 17 Sicut supra diximus, Hebraismos in singulis vocibus remorari Lectorem: ita observandum est, eandem rationem esse etiam

per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum. Nam et filius Nave Iesus appellatus est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum imponatur. Quod observandum est, ne illa nomina mox initio cum rebus extitisse opinemur, ac erroris alicuius occasionem accipiamus. 17 Sicut supra diximus, Hebraismos in singulis vocibus remorari Lectorem: ita observandum est, eandem rationem esse etiam coniunctarum vocum. Nam et in phrasibus aut constructione multi Hebraismi sunt, quos

quoque vocibus saepe obscurant sensum, ut sunt hyperbolae: Semen tuum erit sicut stellae caeli, sicut pulvis terrae, arena maris: item enallagae, periphrases, prosopopoeiae, allegoriae, et si miles: de quibus singulis in hisce universalibus Regulis in proprio tractatu agetur. Quae tractatio una cum praedictis adminiculis a studioso utiliter adhiberi poterit in eruendo vero loci dubii sensu. 19 In pluribus vocibus solet et illa difficultas exoriri, quod admodum crebro Hebraei idem bis dicunt, aliquando prius figurate, postea aperto sermone: aliquando autem tantum paulum

pluribus vocibus solet et illa difficultas exoriri, quod admodum crebro Hebraei idem bis dicunt, aliquando prius figurate, postea aperto sermone: aliquando autem tantum paulum variatis verbis, citra figuram. Gen. 39, praefectus carceris non videbat quioquam in manu Ioseph, quandoquidem Deus erat cum illo: nam quid quid ille faciebat, Deus prosperabat, ubi idem est, Deum esse cum aliquo, et eius facta prosperare. Videndum igitur est caute, ne cum idem diversis verbis dicatur, nos diversas res agi putemus. 20 Contra etiam nonnunquam paululum variata locutione solet res

bis dicunt, aliquando prius figurate, postea aperto sermone: aliquando autem tantum paulum variatis verbis, citra figuram. Gen. 39, praefectus carceris non videbat quioquam in manu Ioseph, quandoquidem Deus erat cum illo: nam quid quid ille faciebat, Deus prosperabat, ubi idem est, Deum esse cum aliquo, et eius facta prosperare. Videndum igitur est caute, ne cum idem diversis verbis dicatur, nos diversas res agi putemus. 20 Contra etiam nonnunquam paululum variata locutione solet res diversissima adiici: ubi sedulo vigilanterque cavendum est, ne nos unum idemque esse et agi

autem tantum paulum variatis verbis, citra figuram. Gen. 39, praefectus carceris non videbat quioquam in manu Ioseph, quandoquidem Deus erat cum illo: nam quid quid ille faciebat, Deus prosperabat, ubi idem est, Deum esse cum aliquo, et eius facta prosperare. Videndum igitur est caute, ne cum idem diversis verbis dicatur, nos diversas res agi putemus. 20 Contra etiam nonnunquam paululum variata locutione solet res diversissima adiici: ubi sedulo vigilanterque cavendum est, ne nos unum idemque esse et agi arbitremur. ¶ Dictum est hactenus de obscuritate, vel

considerandae materiae, et totius contextus. 2 Porro quia non mox animadvertitur, an sit oratio propria aut figurata: ideo Augustinus libro 3 de Doctrina Christ. cap. 10. 12 et 16 monet videndum esse, an Textus proprie acceptus aliquid impii doceat aut praescribat, quod cum fidei analogia aut morum honestate pugnet. Si enim tale quid sit in textu proprie accepto, proculdubio figuratam orationem esse. 3 Huic illius celeberrimi patris praecepto possis etiam quasi quandam ampliationem adiicere, ut si sermo ita acceptus etiam quid inutile, frivolum, et

nunc, et olim, sicut etiam ipsi Apostoli, initio illas gloriosas ac (ut ita dicam) mundanas descriptiones potentiae et splendoris Meschiae et Ecclesiae ad verbum accipiebant, eoque longissime a vero sensu aberrabant, et totum Christi regnum ex spirituali carnale temporariumque faciebant; quod cum per sese plane impium esset, tamen etiam multipliciter cum Scriptura pugnabat. Unde facile coniicere poterant ac debebant, illas orationes esse figuratas, et partim per metaphoras et parabolas a politico regno ad spirituale translatas: partim etiam synecdochice non tantum praesentem crucis

gloriosas ac (ut ita dicam) mundanas descriptiones potentiae et splendoris Meschiae et Ecclesiae ad verbum accipiebant, eoque longissime a vero sensu aberrabant, et totum Christi regnum ex spirituali carnale temporariumque faciebant; quod cum per sese plane impium esset, tamen etiam multipliciter cum Scriptura pugnabat. Unde facile coniicere poterant ac debebant, illas orationes esse figuratas, et partim per metaphoras et parabolas a politico regno ad spirituale translatas: partim etiam synecdochice non tantum praesentem crucis statum aut militantem Ecclesiam, sed etiam futurum gloriae seu

Deinde, quid in toto eo loco proprie ac ex professo agatur. Plerunque enim improprie dicta, a praecedentibus vel etiam sequentibus declarantur. Expensa igitur materia subiecta ac scopo, tum et praecedentibus ac sequentibus, mox profecto attente ac in timore Dei cogitanti succurret aliquid quod cum illis conveniat, et quo quasi supplemento commodissime illam quasi lacunam obscurae vocis aut tropi supplere possis. 7 Hisce adde etiam illorum ipsorum figurate positorum verborum diligentem ponderationem, et considera ad quemnam sensum maxime prona esse videantur: omnia enim

dum omnia oppleant: sicut ros caelestis cadit, qui non gignitur a crassa nubium materia, sed a pura illa aetherea, nec quomodo decidat cernitur, sed tantum genitus iam conspicitur passim tegere humum. Simili aut sermonis figura eandem rem etiam Micheas Cap. 5 declarat. Convenit cum hac expositione figurae et sequens Textus: quia postquam descripsit regnum Christi, et subditos tum regi convenientes, quia in die victoriae acquirentur: tum sacerdoti, quia colent eum in ornatu sancto, ut inferiores quidam sacerdotes: tandem etiam incipit dicere de stabilitate eius sacerdotii,

vel etiam ob sermonem aut intricatum, aut alioqui a nostro more loquendi nimium alienum: cuiusmodi nobis necessario multa in Sacris literis sese offerunt, utpote iam olim et a gente linguaque remotissima a nostra conscripta: ubi non raro expedit magis in mentem quam in verba Scriptoris respicere. Cum enim nobis constat, quid in toto eo libro agat Scriptor, quid etiam in proxime praecedentibus et sequentibus, non difficulter divinabimus, quid etiam illa obscura sententia dicere velit, praesertim si aliunde totam eam materiam de qua ibi agitur, probe didicerimus, et similia Scripturae loca,

non difficulter divinabimus, quid etiam illa obscura sententia dicere velit, praesertim si aliunde totam eam materiam de qua ibi agitur, probe didicerimus, et similia Scripturae loca, sive quo ad res; sive quo ad verba, contulerimus. 10 Saepius sane supra dixi, conferenda esse cum loco dubio antecedentia et sequentia: nec tamen pigebit id idem etiam hic repetere. Multipliciter enim id facere potest ad illustrationem dubii dicti, si modo sit scriptum in unum corpus conformatum, et non sint sententiae tantum quoquo modo congestae, ac veluti quaedam scopae dissolutae: ut in

13 Primum enim solent recte in Theologico studio dicere, quod in lectione Sacrarum literarum, ac examinandis dictis non tam attendendum est quid dicatur, quam quis dicat. At in lectione aliorum Theologicorum librorum, potius videndum est quid dicatur, quam quis dicat. Nam in Sacris literis cum potissimum Deus loquatur, omnia nobis ipsius debent esse rata ac probata, quae ille praecipit, qualiacunque ea demum sint. At in aliis scriptis cum homines loquantur, qui omnes sunt mendaces, sive magni sive parvi sint, nemini prorsus fidendum est: sed considerandum, an id quod dicunt, sit ex

quid dicatur, quam quis dicat. At in lectione aliorum Theologicorum librorum, potius videndum est quid dicatur, quam quis dicat. Nam in Sacris literis cum potissimum Deus loquatur, omnia nobis ipsius debent esse rata ac probata, quae ille praecipit, qualiacunque ea demum sint. At in aliis scriptis cum homines loquantur, qui omnes sunt mendaces, sive magni sive parvi sint, nemini prorsus fidendum est: sed considerandum, an id quod dicunt, sit ex verbo Dei desumptum. 14 Secundo, sicut Deus loquens citra omnem dubitationem ac exceptionem audiendus est: ita contra, quae in Sacris

Iobe multa ipse et amiciparum sana dicunt. Quin etiam pii homines multa inepta dicunt: ut Petrus dissuadens Christo passionem, et Philippus volens sibi patrem monstrari: aut etiam Iacobus, persuadens Paulo ut radat caput, et ceremonias ac sacrificium pro se in templo offerri curet, ad peragendam cum illis aliis quatuor purificationem. Potremo hoc discrimen personarum loquentium etiam Paulus respicit, cum 1. Cor. 7 pleraque nominem Dei loquitur, quaedam tamen etiam suo: ut de retinendo infideli coniuge. Sic forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum:

Christo passionem, et Philippus volens sibi patrem monstrari: aut etiam Iacobus, persuadens Paulo ut radat caput, et ceremonias ac sacrificium pro se in templo offerri curet, ad peragendam cum illis aliis quatuor purificationem. Potremo hoc discrimen personarum loquentium etiam Paulus respicit, cum 1. Cor. 7 pleraque nominem Dei loquitur, quaedam tamen etiam suo: ut de retinendo infideli coniuge. Sic forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum: Precare Deum, si forte remittatur tibi cogitatio cordis tui. Non ille ibi nomine viventis Dei determinat,

velit: sed ex sese eum territat, minis adipiscens promissiones, in quibus adhuc homini incontrito non omnem metum eximere, aut certam securitatem alioqui nimium securo polliceri vult. Eadem ratione et illud Hebrae. 6, exponi posset Hoc faciemus, si permiserit Deus, etc. Aliud est cum simpliciter aliquid affirmant, aut negant. Sed de hoc loco in vocabulo Possibile. 15 Sic etiam magnum facit discrimen persona, ad quam loquimur. Aliter Christus loquitur ad superbos ac praefractos Pharisaeos, aliter ad cupidos veritatis, aliter ad contentiosos: aliter ad illos

praestare legem: aliter Nicodemo, de sua disciplina, et longo tempore comparatis bonis habitibus, ac naturae aut liberi arbitrii bonitate tumenti, ubi totam naturam tanquam ad veram pietatem inutilem damnat, et novam nativitatem quaerere iubet: at denique iterum aliter ad miseros peccatores, cum sua conscientia ac ira Dei et peccatis luctantes, quibus simpliciter condonationem peccatorum, aut gratuitam iustificationem, tanquam unicum vitae iter, mox initio commonstrat. Hanc diversitatem

conscientia ac ira Dei et peccatis luctantes, quibus simpliciter condonationem peccatorum, aut gratuitam iustificationem, tanquam unicum vitae iter, mox initio commonstrat. Hanc diversitatem discipulorum, et agendi cum eis, ipsemet Christus praescripsit per parabolam novi ac veteris vini, et novorum ac veterum utrium, inter quae sit servanda debita proportio, multoque magis inter doctrinam et discipulos. Tale est quod modo dixi, Petrum malitioso ac incontrito Mago non mox voluisse certam spem salutis facere,

dicatur, interdum est discrimen. nam et spectatorum habetur ratio. Sic dicit Christus Ioan. 12, illam caelestis patris vocem ad ipsum, (Glorificavite, et glorificabo) non propter ipsum, sed propter astantes aut spectatores factam esse. Sic Christus non coram omnibus vult se transfigurare, et cum Mose ac Elia colloqui. In hac circumstantia personarum multum valet illa Regula Augustini lib. 3 de Doctrina Christiana, cap. 17: Erit hoc in observationibus intelligendarum Scripturarum, alia omnibus communitur praecipi, alia singulis quibusque generibus personarum: ut non solum

statum valetudinis, sed etiam ad suam cuiusque membri propriam infirmitatem medicina pertineat. 18 Secunda circumstantia est Tempus, quae et ipsa maximi momenti est. Nam non tantum humanam in tempore geruntur, et ad tempora accommodantur: sed et Deus alio tempore aliter in quibusdam cum homininibus egit. Initio obscurius sese patefecit quam postea, eoque etiam maiorem suorum mysteriorum ignorationem in hominibus patienter perferre potuit. Multi proculdubio olim servati sunt, qui trinitatem personarum, et Christi officium aliqua ex parte ignorarunt: quod genus ignorantiae non

qua nihil prorsus humanae gratiae aut amicitiae dari conveniebat, sed eam exactissime ad praescriptum caelestis Patris administrare. Sic et alibi adhuc puer existens asperius respondet: Quid est quod quaesivistis me? an nescitis, quod in iis quae patris mei sunt, oporteat me esse? Sic, cum Matth. 12 et 23 vocat Iudaeos progeniem viperarum: et Ioan. 8, Filios diaboli: et Matth. 16. Petrum Sathanam: videtur modus aut forma sermonis nimium austerus. sed rei magnitudinem, zelum, et personae praestantiam decet illa severitas sermonis. Denique quid aliud agunt omnes impii, cum

Sic, cum Matth. 12 et 23 vocat Iudaeos progeniem viperarum: et Ioan. 8, Filios diaboli: et Matth. 16. Petrum Sathanam: videtur modus aut forma sermonis nimium austerus. sed rei magnitudinem, zelum, et personae praestantiam decet illa severitas sermonis. Denique quid aliud agunt omnes impii, cum convincuntur de veritate doctrinae et iuste factis Christi et verorum doctorum? tum postremo eo confugiunt, ut modum agendi ac dicendi nimium fuisse vehementem, et hominibus ac negotiis parum convenientem contendant, dicantque res et causas actionesque per sese bonas male agendo corruptas et

ut qui tantum metu ac contra propriam conscientiam ac doctrinam id agebat: sed etiam ingens damnum dabat. nam seducebat plures, ac etiam Barnabam et Iudaizantes in sua pertinacia confirmabat, libertatem Christianam convellebat, conscientias gentilium fratrum sauciabat, et denique Christum cum suo merito elevabat, tanquam qui non posset sine bonis operibus et Moyse peccatores salvare. Iustissimo ergo zelo movetur Paulus, ut acrius cum eo expostulet, quo veritas Evangelii inviolata permaneret in Ecclesia. Praeterea illud publice a Petro datum scandalum non potuisset tolli, nec tot

Barnabam et Iudaizantes in sua pertinacia confirmabat, libertatem Christianam convellebat, conscientias gentilium fratrum sauciabat, et denique Christum cum suo merito elevabat, tanquam qui non posset sine bonis operibus et Moyse peccatores salvare. Iustissimo ergo zelo movetur Paulus, ut acrius cum eo expostulet, quo veritas Evangelii inviolata permaneret in Ecclesia. Praeterea illud publice a Petro datum scandalum non potuisset tolli, nec tot incommoda sanari, nisi eum Paulus sic acriter coram tota Ecclesia, et denique in faciem redarguisset: sic enim scandalum publice datum solenniter

brevi postquam aliquantulum profecisset, abiret in quascunque terras docendi gratia. Quare nec qui habebant possessiones, poterant illis colendis vacare: nec qui nihil habebant, poterant manuariis operibus vacare, unde victum lucrarentur: et denique, quia cito erant illinc alio migraturi, quid ibi cum immobilibus bonis agerent? Forte etiam multos movit prophetia Christi de devastatione Ierosolymae, dutius illius gentis, ut tanto libentius sua venderent. Nunc sane etiam, si adesset maior fratrum copia aliquo loco, nec possent necessaria acquirere, tenerentur ditiores vel omnia sua in eos

purus defendi ac obtineri non potest, vel contra Osiandrum, vel contra Papistas. Sunt vero eius causae diligenter recitatae et expositae Rom. 3. Multi nunc Papistae, Osiander et nos, dicimus, hominem per solum Christum iustificari. Videmus ergo imperitis consentire. At contra maxima contentio est cum Papistis primum de causa instrumentali, an sola fide apprehendamus iustitiam. Secundo cum Osiandro et Papistis, de causa materiali: quid id sit, quod nobis applicatum, et quasi appositum, nos ut proxima causa efficiat iustos. Nos dicimus, esse iustitiam obedientiae ac passionis Christi:

eius causae diligenter recitatae et expositae Rom. 3. Multi nunc Papistae, Osiander et nos, dicimus, hominem per solum Christum iustificari. Videmus ergo imperitis consentire. At contra maxima contentio est cum Papistis primum de causa instrumentali, an sola fide apprehendamus iustitiam. Secundo cum Osiandro et Papistis, de causa materiali: quid id sit, quod nobis applicatum, et quasi appositum, nos ut proxima causa efficiat iustos. Nos dicimus, esse iustitiam obedientiae ac passionis Christi: Papistae et Osiandristae contendunt hanc esse remotorem causam, et veluti precium verae

[?:--- ] , aut pro doctoribus censeamur. Dicit igitur Osiander: Sanguis aut passio Christi est precium, quo ibi emitur substantialis filii Dei iustitia: ea demum es iustus. Papistae quoque consimiliter aiunt: Sanguis Christi est precium, quo tibi comparatur iustitia bonarum qualitatum, quae cum tibi infunduntur, iustus es. [?:-- ] est inter nos discrimen de causa materiali, seu de eo quod adhibitum, ut proxima causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad

quoque consimiliter aiunt: Sanguis Christi est precium, quo tibi comparatur iustitia bonarum qualitatum, quae cum tibi infunduntur, iustus es. [?:-- ] est inter nos discrimen de causa materiali, seu de eo quod adhibitum, ut proxima causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam

calefactionis, vel aqua humectationis. Porro autem modus quo illa iustitia nobis imputatur, applicatur aut agglutinatur, est causa formalis iustificationis. Ibi enim forma, modus aut ratio, quo iustificemur, continetur ac describitur: quod propter Coloniensium cum Monhemio contentionem de hac re, adiicere volui. 26 Hinc apparet, maximum esse usum causarum, etiam in explicandis religionis controversiis, et Sacris literis. Quare studiosus Sacrarum literarum, hanc etiam inter alias Regulam aut praeceptionem diligenter industrieque in Sacrarum

tam dispersarum sententiarum cernitur. Verissimum profecto est, quod Lutherus piae memoriae in Libro Conciliorum scripsit, omnes Patres et omnia concilia non posse efficere una Biblia: at illa posse illos, et multo etiam plura, id est, omnia ipsorum utilia documenta ac sententias ex sese exhibere, cum contra patres nequaquam expediant omnes quaestiones, quae in Sacris literis continentur. 33 Porro locorum collatio potest esse multiplex. Alias enim, propter res ipsas ubique similes ac illustrandas: alias, ob sermonem loca conferuntur: alias item, quia eaedem sunt res aut verba

aut substantia (ut multi vertunt) Hebraeorum 11. explicui collatis duobus similibus dictis ex eiusdem epistola. Vide vocem Fides, ubi etiam plura exempla sunt. Sic in verbo Dono, contuli duo loca locutione simillima, ac pene etiam sensu, ex 1. Thess. 4 et 5. Verum cum innumera passim habeantur exempla etiam in hoc toto Opere, non immorabor in hac re diutius. Hanc Regulam exponendi Scripturam, etiam patres plurimum probant. Contra autem pontifex cum suis, vult pro suo arbitrio non tantum obscuram, sed et evidentissimam scripturam interpretari, plane praetoria

sunt. Sic in verbo Dono, contuli duo loca locutione simillima, ac pene etiam sensu, ex 1. Thess. 4 et 5. Verum cum innumera passim habeantur exempla etiam in hoc toto Opere, non immorabor in hac re diutius. Hanc Regulam exponendi Scripturam, etiam patres plurimum probant. Contra autem pontifex cum suis, vult pro suo arbitrio non tantum obscuram, sed et evidentissimam scripturam interpretari, plane praetoria autoritate ac potestate. 34 Ad hanc porro collationem locorum nonnihil proderunt Concordantiae, quas vocant, tum magnis voluminibus Hebraice, Graece et Latine collectae,

aut causarum, aut rationum, locorum aut temporum, aut personarum, inter se non pugnant. 6 Prima ergo sit praeceptio, ut tum sermonem, tum et res dictorum pugnantium diligenter cognoscamus ac examinemus. Sadducaei putabant pugnare dicta Prophetarum de resurrectione et vita aeterna, cum Mose praecipiente ut frater mortui uxorem ducat, et cum omnibus aliis mandatis de non possidendo alieno, Contradictionis summa haec illis erat: Homines vivent, homines carebunt commodis vitae, ut propriis uxoribus et bonis, quae non poterunt plures habere ac possidere. In causa erat ipsorum

personarum, inter se non pugnant. 6 Prima ergo sit praeceptio, ut tum sermonem, tum et res dictorum pugnantium diligenter cognoscamus ac examinemus. Sadducaei putabant pugnare dicta Prophetarum de resurrectione et vita aeterna, cum Mose praecipiente ut frater mortui uxorem ducat, et cum omnibus aliis mandatis de non possidendo alieno, Contradictionis summa haec illis erat: Homines vivent, homines carebunt commodis vitae, ut propriis uxoribus et bonis, quae non poterunt plures habere ac possidere. In causa erat ipsorum propria inscitia Scripturarum, potentiae Dei, et

In causa erat ipsorum propria inscitia Scripturarum, potentiae Dei, et proprietatum novae illius vitae: ubi non nubent, neque edent, ut respondet Christus. Ficta contrarietas est. Vivent enim commutata natura sine bonis accommodis huius vitae. Iudaei putabant pugnare Prophetas cum Mose et aliis Scripturis, pollicentibus stabilitatem ac protectionem Dei illi Populo et cultui: sed non considerabant illas promissiones esse conditionales. Non etiam intelligebant vocem עולם Olam seculum, saepe Mosaicis promissionibus adiunctam, non

illos pugnantes concordet, aut nostram illorum conciliationem suo testimonio confirmet. Sic Paulus nostram conciliationem legis et promissionis confirmat. Moyses astipulatur conciliationi Christi contra Sadducaeos, asserens et ipse resurrectionem, indicto, Deus est Deus Abraam, Isaac et Iacob: qui cum vivant, nihil tamen vel uxoribus vel aliis adiumentis huius vitae indigent. 9 Tertio, Antecedentia ac sequentia dicta, totusque contextus, probe in utroque loco consideratus, plurima dicta facilime

consideraverimus, reperturi simus in ipsis verbis aliquid, quod antinomiam dissolvat, et mentem fuisse authoris aliam ostendat. 10 Quarto, circumstantiae de quibus supra diximus, multa loca conciliabunt: ut, tempus conciliabit praecepta mandantia circumcisionem, ac alios ritus Mosaicos cum praeceptis prohibentibus, aut dictis libertatem Christianam et abrogationem legis urgentibus. Quibus conciliationibus aderit arbiter et confirmator Christus, pronuncians, Lex et prophetae usque ad Ioannem. Sic Paulus ad Galatas conciliat antinomias, dum ostendit, quamdiu haeres debuerit esse

legis urgentibus. Quibus conciliationibus aderit arbiter et confirmator Christus, pronuncians, Lex et prophetae usque ad Ioannem. Sic Paulus ad Galatas conciliat antinomias, dum ostendit, quamdiu haeres debuerit esse sub tutoribus et servitute elementorum Mosaicorum, et quando ab illis liberari: cum quidem ei severissime praecipitur, ut in libertate stet, nec semet ullo modo amplius sub iugum pristinae servitutis dedat. 11 Quinto videndum est, an utrunque dictum perinde loquatur simpliciter, generaliter, specialiter aut conditionaliter, parigradu, aut comparatione quadam et

dilectio autem officiosissima erga proximum. Fides item est mendica apud Deum, at dilectio dives et benefica erga proximum. 14 Crebrum valde hoc est, ut alterum contrariorum alius ratione dicatur quam alterum. De libello repudii videtur contrarietas inter Evangelistas. Nam apud Matth. cum Christus doceret non esse relinquendam uxorem, Pharisaei leguntur eum interrogasse: Quid ergo Moyses mandavit dare libellum repudii, et dimittere? Quibus Christus non ait Moysen mandasse, sed ad duriciam cordis permisisse, ut uxores dimitterent. Apud Marcum autem Pharisaeis dicentibus, Moysen

servabitur semen Abraae, quia adhuc aliquando Israelitae covertentur: Rom. 11. Ita Apostolus multipliciter hanc contradictionem Scripturae conciliat. 18 Septimo conciliantur loci, quia alius loquitur de rei natura per se, alius per accidens. Per se: ut, pacem meam do vobis, Pacem habentes cum omnibus. Non clamabit in plateis. Per accidens autem dicitur, Non veni mittere pacem, sed gladium ac ignem: scilicet culpa satanae et impiorum, qui contra me ac meos excitabunt horrendas persecutiones. Sic vita aeterna iam vocatur donum ac haereditas, quod proprie est: iam praemium, quod est

nec se id adfectare, quia videat eum nulla arma aut milites circa se habere. 20 Nono, multa Scripturae dicta prorsus gloriose de piis loquuntur: ut sunt quae de ipsorum iustitia, sanctitate ac mundicie, Deique noticia piorum ac Ecclesiae, in Prophetis magnificententissime dicuntur: cum contra innumera sint, quae perpetuam remissionem peccatorum eis esse necessariam inculcent, et testentur veterem Adamum potenter contra Deum, eius Verbum ac Spiritum pugnare. Quae ita concilianda sunt, ut illa gloriosius dicta intelligantur in hac vita vel de imputativa iustitia, vel de

aut etiam fragilitate, ut sunt varii pravique adfectus vel cupiditatum vel timiditatis: sive a pravo spiritu nos varie tentante, vibrante et adfligente: tum et a spiritu consolante. de hisce enim potissimum rebus Scriptura agit. Haec si ignoramos, perinde nobis sermo sacer obscurus est, ac si cum aliquo puero loquaris de rebus longe gravissimis, quas soli viri, iique in rebus summis exercitati utcunque norunt, Quare, quemadmodum in Scripturis observare oportet mutationes temporum et personarum, ita et in eisdem operaeprecium est observare frequentes mutationes adfectuum et passionum,

esse Ecclesia, D. Scriptura loquitur de Spirituali Ierusalem. Alios servavit, seipsum servare non potest, Matth. 27. Respondeo: Potest, sed non vult. 23 Postremo innumerae plane sunt occasiones hallucinandi, ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere disserui, et forte adhuc de ea re proprium tractatum edam, adhaec multorum conciliatorii libelli extant: ideo nunc de hac materia nihil amplius adiiciam. DE

ac pene ridiculae sunt illae similitudines, metaphorae ac parabolae, quod in solitudine erunt stagna, fontes, quercus, abietes, etc. talibus enim rebus sunt plenissimae solitudines Septentrionales. Sic ridiculum pene videri aliquibus queat, quod commendetur haustus aquae frigidae cum Septentrionales et abundent aqua, et non urantur aestu, et raro aquam bibant. 7 Meteora sunt in illis calidis locis vehementiora: sicut et imbres, procellae, tonitrua, fulgura, ac grandines, item terraemotus, torrentes, et similia. Quare utile est, ista omnia cognosci diligentius ex

ex libris et aliunde, ut perspecta locorum ac hominum illorum natura et ingenio, sermonem eorum tanto melius intelligere queamus. 8 Plurima sane similis moris dicta sunt in Graecis authoribus, praesertim in Poetis, ac in primis in Pindaro et Homero: quae utinam diligentissime essent cum Sacris locutionibus collata. Sed de tota hac materia postea proprio Capite prolixe disseretur. DE MORE DOCENDI SCRIPTURAE. Postquam dictum est de rationibus perscrutandi obscuriora dicta, conferendi etiam diversa, et conciliandi quae videntur

quas pernosse utile est. Dicam autem de istis generalibus Scripturae consuetudinibus, progrediendo per singula rerum capita aut primarias materias, a primis ac praecipuis inchoando, et ad alia progrediendo. DE DEO. 1 Observandum hic est, quod cum omnes putemus uni rei unum tantum nomen tribuendum esse, facileque auditis pluribus nominibus, praesertim rerum appellativis, ac multo etiam magis personarum aut locorum propriis, mox etiam plures res indicari, naturaliter opinemur: videndum est, ne etiam in nominibus Dei hic error nobis

2 De variis porro nominibus Dei, et significationibus, ac phrasibus inde orientibus, dixi in voce DEUS, in prima parte. De primario autem illo maximeque mystico nomine disseritur in proprio Lib ello, etiam antea cum libro de Fide ac iustificatione edito, et nunc hisce adiuncto. 3 Coniunguntur quoque nonnun quam plura Dei nomina, sive ut Deus eiusve quasi proprietates magis hominibus declarentur, sive tam terribilium nominum iteratione religio ac timor Dei illi incutiatur, quo maxime necesse est

eiusve quasi proprietates magis hominibus declarentur, sive tam terribilium nominum iteratione religio ac timor Dei illi incutiatur, quo maxime necesse est eum in audiendis Dei oraculis praeditum esse. 4 Sive autem unum ex illis quodcunque, sive plura nomina connectatur, praesertim cum ali quid dicere aut facere dicitur, quod quidem ad summam sensus attinet, perinde est ac si diceretur, Deus dixit, vel fecit, seu ibi positum esset nomen Deus. Dico autem, quod ad summam noticiae aut scopum sententiae attinet, non quod non aliquam utilem ac veluti accidentariam monitionem

filius David. Dominus, etc. perinde plane ac praesenti more dicitur, Carolus Imperator Rom. et Rex Hispan. etc. Quam naturam illius nominis et descriptionum divinarum, obscurant versiones, dum pro illo nomine proprio ponunt appellativum Dominus: eoque inepte sonat, cum nonnunquam bis repetitur Dominus Dominus. sed Germanica recte id commodi adhibuit, ut vocem Herr, cum pro illo augusto nomine ponitur, maiusculis scribat: quod suum consilium, eius author statim initio testatus est. Sed ab impressoribus id discrimen foede negligitur, qui non rare utrunque

Rom. et Rex Hispan. etc. Quam naturam illius nominis et descriptionum divinarum, obscurant versiones, dum pro illo nomine proprio ponunt appellativum Dominus: eoque inepte sonat, cum nonnunquam bis repetitur Dominus Dominus. sed Germanica recte id commodi adhibuit, ut vocem Herr, cum pro illo augusto nomine ponitur, maiusculis scribat: quod suum consilium, eius author statim initio testatus est. Sed ab impressoribus id discrimen foede negligitur, qui non rare utrunque maiusculis exprimunt. 7 Denique de Deo et illa consuetudo Scripturae observetur, quod ut sese

patre inquam, et filio, et Spiritu sancto, quaedam proprie atque separatim accipi debere constat. Pater describitur, gignens filium ex utero ante luciferum, filium habens in sinu, omnia creans per filium, sive verbum: diligens adeo mundum, ut unigenitum tradiderit, etc. omnia nobis cum filio suo largiens: clamans de filio, Hic est filius meus dilectus, in quo acquiesco, hunc audite: dicens filio suo, Hodie genui te: Dabo tibi haereditatem usque ad fines terrae: Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, etc. 11 Filius

autem notabile, quod generale nomen divinitatis totius, aliquando etiam singulis personis tribuitur: ut Psal. 110. Dixit Iehova Domino meo, Sede a dextris meis: id est, paterfilio. Sic Psal. 2. Ihova dixit ad me, Filius meus es tu. Contra tribuitur etiam soli filio, cum Ier. 23 et 33 cap. legitur, Iehova erit iustitia nostra. 18 De personarum trinitate et illud adnotare solent, ex libro Augustini contra Sermonem Arianorum, Quod omnia opera personarum ad extra sint tribus personis communia: ut, quic quid est praeter gignere, gigni

filius David, etc. et denique alia ab officio: tamen omnia, quatenus habent formam nominis concreti, totam hanc personam complectuntur, ac simul eius officium denotant. 21 Nomen Spiritus propria quadam ratione tribuitur tertiae personae, eo quod spiret in corda piorum: cum alioqui recte dicatur a Christo de tota trinitate, Deus est spiritus. Solent vero de hac voce et hoc veteres adnotare, quod ubicunque legatur in Sacris nomen Spiritus, sine omni adiectione, intelligatur tertia persona: quae alioqui et Spiritus sanctus, ac Dei bonus spiritus nuncupari solet. Sed

sancti, prolixe dictum est in singulorum vocabulorum expositione. 22 Quae Deo aut Christo Scriptura tribuit, ad nos referenda sunt. Non enim ea proprie quid Deus in se, sed quid nobis esse soleat aut velit, docet. Seu Scriptura non disserit de Deo absoluto, sed de Deo correlativo: ut cum dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus, se ponere iridem in signum foederis cum genere humano, ut eo ipse admoneatur, ne amplius inducat diluvium. Non indiget ille admonitione, sed fides nostra tali

quid Deus in se, sed quid nobis esse soleat aut velit, docet. Seu Scriptura non disserit de Deo absoluto, sed de Deo correlativo: ut cum dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus, se ponere iridem in signum foederis cum genere humano, ut eo ipse admoneatur, ne amplius inducat diluvium. Non indiget ille admonitione, sed fides nostra tali confirmatione: nos enim putamus, Deum esse obliviosum, praesertim nostri, in calamitatibus. Esa. 39 pingitur Deus sollicitus, quod non sit qui se opponat irae eius, et ruenti

annulo inclusa. 24 Caeterum alia loca aperte ac sine figura de eo loquuntur, quae tanto facilius observari et intelligi queunt: alia sub typo quodam, ut quae de agno Paschali dicuntur: item Melchisedech, sacrificatio Isaac, petra in deserto, eductio populi, manna, totum tabernaculum cum omnibus suis ceremoniis, serpens suspensus, Iehosua, David, Ionas, idea tabernaculi in mente ostensi, Samaritanus in Evangelio, et similia in numera: quae tamen caute ac ex collatione Scripturae investiganda sunt. Ad talem porro animadversionem, et considerationem locorum de Christo

Piulus in quit, 1. Cor. 12. Sicut corpus unum est, membra autem multa: ita et Christus. ubi necessario Christus Ecclesiam, seu mysticum Christi corpus notat. Vicissim aliqua dicuntur de Christo, quae ad Ecclesiam referri est necesse. sic Psal. 69 proprie de Christo disserit: sed cum dicitur ibidem, Deus tu nosti stulticiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita: stulticia proprie ad Ecclesiam pertinet, nisi quis malit de imputata Christo stulticia accipere. Atque haec est una ex 7 Regulis Ticonii, quas Augustinus celebrat ac exponit, de quibus alibi in hoc Opere

quae de impiis leguntur, non raro simul etiam patrem eorum diabolam concernant. Augustinus profert pro exemplo illud Isa. 14. Quomodo cecidisti de caelo lucifer, fili sororae? quae videntur proprie dici de tyranno Babylonico, et tamen complectuntur etiam ipsum principem regni tenebrarum, cum suis angelis. DE ECCLESIA. 1 De Ecclesiae quoque variis appellationibus et acceptionibus foret operaeprecium aliquid monere: sed quae ad nostrum hoc quasi forum pertinent, sunt in vocabulo Ecclesiae exposita. Hoc tantum adiicimus, quod saepe sub

aut eius filius Salomon, qui sit templum Domino conditurus: et tamen intelligitur potissimum Meschias verum cultum ac templum Domino extructurus, verumque Israelem recturus ac beaturus. Talia sunt passim innumera. 2 Utilis est et illa multorum etiam veterum admonitio de Ecclesia, quod cum sit in genere coetus omnium per verbum vocatorum, et doctrinam ac sacramenta Christi profitentium, inter quas sunt aliqui quasi perfectiores, aliqui imbecilli, aliqui etiam improbi: diligenter attendendum sit, ubi Scriptumin genere de toto coetu loquatur, ubi de illis quasi perfectioribus, ubi

de gratia, statim subiiciantur nonnulla de Dei ira. Id autem receptum est ita fieri, tum quia Evangelii dignitas nusquam magis elucet, quam ubi legis doctrina ei ad latus opponitur: tum quia fragilis conditio et varietas animorum in hominibus omnino postulat Evangelium ac legem simul tradi. Cum enim in quacunque hominum societate permixti sint boni et mali, lex in culcanda est propter malos, Evangelium propter bonos: imo vero propter utrosque ex aequo debent lex et Evangelium omni tempore pariter praedicari. Siquidem boni cum audiunt Evangelium, confirmantur, ne remissiores fiant in

in hominibus omnino postulat Evangelium ac legem simul tradi. Cum enim in quacunque hominum societate permixti sint boni et mali, lex in culcanda est propter malos, Evangelium propter bonos: imo vero propter utrosque ex aequo debent lex et Evangelium omni tempore pariter praedicari. Siquidem boni cum audiunt Evangelium, confirmantur, ne remissiores fiant in fide: cum audiunt legem, excitantur, ne frigescant in bonis operibus. Caeterum mali cum audiunt legem, ad ducuntur ad suorum peccatorum agnitionem, incipiunt de poenitentia nogitare, confitentur se propter scelera reos aeternae

in quacunque hominum societate permixti sint boni et mali, lex in culcanda est propter malos, Evangelium propter bonos: imo vero propter utrosque ex aequo debent lex et Evangelium omni tempore pariter praedicari. Siquidem boni cum audiunt Evangelium, confirmantur, ne remissiores fiant in fide: cum audiunt legem, excitantur, ne frigescant in bonis operibus. Caeterum mali cum audiunt legem, ad ducuntur ad suorum peccatorum agnitionem, incipiunt de poenitentia nogitare, confitentur se propter scelera reos aeternae damnationis. Cum deinde iidem audiunt Evangelium: iterum, ne desperent,

est propter malos, Evangelium propter bonos: imo vero propter utrosque ex aequo debent lex et Evangelium omni tempore pariter praedicari. Siquidem boni cum audiunt Evangelium, confirmantur, ne remissiores fiant in fide: cum audiunt legem, excitantur, ne frigescant in bonis operibus. Caeterum mali cum audiunt legem, ad ducuntur ad suorum peccatorum agnitionem, incipiunt de poenitentia nogitare, confitentur se propter scelera reos aeternae damnationis. Cum deinde iidem audiunt Evangelium: iterum, ne desperent, eriguntur, animis fidem de misericordia propter Christum

audiunt Evangelium, confirmantur, ne remissiores fiant in fide: cum audiunt legem, excitantur, ne frigescant in bonis operibus. Caeterum mali cum audiunt legem, ad ducuntur ad suorum peccatorum agnitionem, incipiunt de poenitentia nogitare, confitentur se propter scelera reos aeternae damnationis. Cum deinde iidem audiunt Evangelium: iterum, ne desperent, eriguntur, animis fidem de misericordia propter Christum obtinenda concipiunt, ac revera veniam consequuntur. Omnes igitur tam boni quam mali, ex

Venite quaeso, ut nostram agamus causam, dicit Dominus. Si fuerint peccata vestra ut coccinum, quasi nix albescent, etc. Ioan. 1. Lex per Mosen data est, gratia et veritas per IESUM Christum exorta est. Ubi Evangelista illustrat Evangelii amplitudinem, ex collatione eius cum lege. Christus in concionibus, Apostoli in epistolis, post obiurgationes ponut quae animos blande invitant solanturque Meminerint igitur pii tyrones, ut in scriptis Prophetarum, in historiis, denique in quibuscunque tam veteris quam novi instrumenti libris, assuescant apte distinguere, quid ad

ad Legem, quidve ad Evangelium pertinens dicatur. Ingentem lucem multis locis recte intelligendis distinctio ista allatura est. 6 Puerilis est error, suspicari, libros legales nihil continere quod ad Evangelium spectet: rursusque, libros Evangelicos nihil complecti ad Legem referendum, cum illa ubique mixtim tradantur. 7 Trita ac nota est, Dei beneficio, divisio totius Legis in Moralem, Ceremonialem, et Iudicialem: quarum duae posteriores partes penitus sunt abrogatae: nisi quod aliquid tamen utiliter docent, ac praesertim Ceremonialis, quae nobis egregie pingit

ad impietatem abutuntur, nostraque obedientia similiter abuti vellent. Posset quidem eludi haec Regula aut distinctio, quod et affirmativa requirant proprie cor, quod semper obedire debet, ac suo quodam modo potest, etiamsi actio non semper praestetur: et negativa habent suas exceptiones, ut cum occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque beneficiis. Paulus ad Gal. vocat promissionem, quia eam cum lege confert, ut olim

habent suas exceptiones, ut cum occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque beneficiis. Paulus ad Gal. vocat promissionem, quia eam cum lege confert, ut olim tradita fuit Abraamo. Rectius sane in veteri Testamento Evangelica doctrina vocata fuit promissio, aut etiam prophetia: quia ventura aut exhibenda bona, nempe benedictum semen, eiusque benedictionem, promisit praedixitque. At postquam illa promissa bona exhibita sunt,

Evangelica doctrina vocata fuit promissio, aut etiam prophetia: quia ventura aut exhibenda bona, nempe benedictum semen, eiusque benedictionem, promisit praedixitque. At postquam illa promissa bona exhibita sunt, rectius dicitur Evangelion, aut laetum nuncium exhibitae praestitaeque promissionis. Cum enim aliqua bona contigerunt, dicuntur laeto nuncio, aut (ut vulgo dicimus) bonis novis nunciari. Quod discrimen appellationis utile fuerit observasse, cum ad multos alios usus, tum etiam ad animadvertendam consonantiam Veteris et novi Testamenti. Sed nunc de promissione dicamus. 13

At postquam illa promissa bona exhibita sunt, rectius dicitur Evangelion, aut laetum nuncium exhibitae praestitaeque promissionis. Cum enim aliqua bona contigerunt, dicuntur laeto nuncio, aut (ut vulgo dicimus) bonis novis nunciari. Quod discrimen appellationis utile fuerit observasse, cum ad multos alios usus, tum etiam ad animadvertendam consonantiam Veteris et novi Testamenti. Sed nunc de promissione dicamus. 13 Distinguit Augustinus super Exodum quaest. 92. et super Num. 33, legales promissiones ab Evangelicis, dicens: Legales polliceri tantum temporaria, et

sicut Paulus eas confert, Rom. 10. 15 Plerisque promissionibus temporalibus adiunctae, aut quasi subintelligendae sunt etiam spirituales: quae nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut cum dicimur centuplum recepturi, et cum toties piis res laetae et magna commoda in hac vita promittuntur. Sic Abraamo non tantum filius Isaacus promittitur, sed etiam sub nomine eius verus Meschias, verum illud benedictum benedicensque semen, Sic etiam sub nomine Salomonis extructuri templum, et

15 Plerisque promissionibus temporalibus adiunctae, aut quasi subintelligendae sunt etiam spirituales: quae nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut cum dicimur centuplum recepturi, et cum toties piis res laetae et magna commoda in hac vita promittuntur. Sic Abraamo non tantum filius Isaacus promittitur, sed etiam sub nomine eius verus Meschias, verum illud benedictum benedicensque semen, Sic etiam sub nomine Salomonis extructuri templum, et Cyri liberaturi populum, promittitur

causa fieri, quod illa ita certo futura sint, ac si iam facta essent. Phalereus dicit, Vehementiae aut efficaciae gratia solere scriptores praeteritum pro praesenti, aut futurum interdum usurpare. De variis modis aut formis prophetiarum, est proprium caput in hisce Universalibus Regulis: quod cum hisce coniunge. 19 Scriptura tum bonorum, tum malorum, bona et mala facta ac dicta, citra prosopolepsiam recenset, ut Saulis, Davidis, Petri, Pilati, Mosis et Mariae ipsius: quia etiam mala bonorum facta nosse expecit, tum ad cognoscendam malitiam, tum et Dei misericordiam.

DE MULTIPLICI DIVISIONE SACRARUM LITERARUM. 1 Nunc porro ad divisionem sacrarum literarum progrediemur: nam et hoc plurimum ad earum cognitionem faciet. Omne enim aut confusum, aut etiam arte normaque quadam complicatum aut connexum tum demum recte intelligitur, cum apta quadam ceu anatomia distinguitur, evoluitur, et ordine quodam simul distributis partibus quasi ante oculos mentis spectandum, considerandum et memoria complectendum proponitur. Vult enim omnino mens humana, perinde ut oculus, singula minutissimaque separatim expendere: ex illis recte

distributis ac inter sese connexis unum quiddam integrum conficere, atque ita totum illud quasi corpus ex variis rebus ordine collocatis, veluti intus et foris contemplari: atque ita et unum in multis, et multa in uno, eorumque inter sese tum harmoniam, tum et ordinem cernere ac contemplari. Quare cum Sacrae literae imperitis magnum quoddam et convolutum corpus sint variarum sententiarum et rerum, multo fient magis perspicuae, si dividantur ac certa ratione distribuantur, ita ut auditori veluti ante oculos expansae explicataeque iaceant. 2 Recipient autem illae multiplicem

brevissime et citissime comprehendi queunt. Sacrae literae sane potissimum persynthesin sunt traditae: tametsi etiam resolutiva methodus passim, praesertim in Prophetis et in Novo testamento reperiatur. Verum proponam hanc triplicem methodum, resque per eam distributas in Tabella delineatam, una cum sua declaratione: quo non tantum ordo tractationis, sed etiam rerum utilis cohaerentia conspiciatur, faciliusque considerari queat. DECLARATIO TABULAE TRIUM METHODORUM THEOLOGIAE. Paulus omnino vult Doctorem Ecclesiae esse bonum Dialecticum. Nam 1.

corpus constituant, seu qua harmonia alia aliis consonet: ubi sit principium, medium ac finis. Non enim in singularum tantum partium pervestigatione vera rei cognitio consistit, sed etiam in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus cogitatione iudicioque consocientur ac comparentur: et quid cum illis cognationis, coniunctionisve habeant, quomodo inde dependeant, aptae sint, quid aliis adminiculi conferant aut inde accipiant, diligenter considerentur. Erit quoque piis magna voluptas, ea

Non enim in singularum tantum partium pervestigatione vera rei cognitio consistit, sed etiam in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus cogitatione iudicioque consocientur ac comparentur: et quid cum illis cognationis, coniunctionisve habeant, quomodo inde dependeant, aptae sint, quid aliis adminiculi conferant aut inde accipiant, diligenter considerentur. Erit quoque piis magna voluptas, ea variis formis semel sibi ante oculos ita proponi, ut quasi uno intuitu cerni possint, quae tam

ut illud Horatianum est, ultro autorem suum, illum omnium confusionum patrem satanam confitebitur ac contestabitur. Expositis usibus huius tabellae, iam ad declarationem ipsius progrediamur: quae non adeo erit difficilis, modo lector mediocrem attentionem adhibeat, et hanc explicationem cum ipsis delineationibus accurate conserat, et quo singula pertineant observet. ¶ Tres sunt praecipuae methodi, aut ordinatae compendiariaeque viae, per quas artes traduntur: Synthesis, analysis, et Definitiva. Ideologiae per Synthesin commodissime traditur: sint et

humani generis offert ac sacrificat se patri mediatorem et satisfactorem pronobis, humiliat se, fit homo: et denique obediendo ac patiendo, Deo, eiusque iustitiae ac violatae legi pro homine abundantissime satisfacit, et legem largissime implet, peccatum expiat, Deum humano generi placat, eique cum alia ingentia bona, tum et vitam aeternam impetrat. Atque hoc fit primum initio mundi tantum promissione et efficaciae Mediatoris imputatione applicationeque. Nam hac ratione agnus mox ab initio est mactatus. Postea autem fit etiam reali Meschiae exhibitione. Septima compositio est,

verbo, Spiritu sancto et potenti efficacia promovens et absolvens, usque dum omnes suos adversarios plenissime sibi subiiciat, ipseque Ecclesiam et sese patri submittat ac offerat, ut ille sit omnia in omnibus, sicut mox initio in prima illa creatione fuit, et multo etiam gloriosius maiorique cum maiestate. Nec mirum est, Sacras literas historice tradi. nam et methodus utriusque est Synthetica, et pleraque sunt in eis historica, aut res gestae. ut, Creatio, lapsus, legislatio, promissionis datio, doctrinae ac sacramentorum totiusque religionis constitutio, hominum vocatio,

et alia bona opera, totamque hostiam viventem. Sicque instar Lunae a Sole illuminatae, acceptam caelitus lucem reflectit in Deum et homines, glorificando Patrem caelestem, et iuvando proximum. Decimo, Deus homini mortuo dat vitam, eumve resuscitat, et plene restaurat ad suam imaginem, cum iudicat, ac vita et gloria aeterna ornat. Postremo, homines resuscitati Deo dant gloriam in perpetuum: impii quidem cum diabolis inviti, gementes et eiulantes: pii vero cum sanctis angelis volentes ac laeti, Te Deum laudamus, concinunt. Sic Synthetica Theologiae methodus

homines, glorificando Patrem caelestem, et iuvando proximum. Decimo, Deus homini mortuo dat vitam, eumve resuscitat, et plene restaurat ad suam imaginem, cum iudicat, ac vita et gloria aeterna ornat. Postremo, homines resuscitati Deo dant gloriam in perpetuum: impii quidem cum diabolis inviti, gementes et eiulantes: pii vero cum sanctis angelis volentes ac laeti, Te Deum laudamus, concinunt. Sic Synthetica Theologiae methodus (quae ei maxime propria est) incipit a Deo, tanquam simplicissime elemento, prima causa aut motore: eumque varie cum homine

proximum. Decimo, Deus homini mortuo dat vitam, eumve resuscitat, et plene restaurat ad suam imaginem, cum iudicat, ac vita et gloria aeterna ornat. Postremo, homines resuscitati Deo dant gloriam in perpetuum: impii quidem cum diabolis inviti, gementes et eiulantes: pii vero cum sanctis angelis volentes ac laeti, Te Deum laudamus, concinunt. Sic Synthetica Theologiae methodus (quae ei maxime propria est) incipit a Deo, tanquam simplicissime elemento, prima causa aut motore: eumque varie cum homine componendo progreditur: donec ad ultimum finem, id est, ad

impii quidem cum diabolis inviti, gementes et eiulantes: pii vero cum sanctis angelis volentes ac laeti, Te Deum laudamus, concinunt. Sic Synthetica Theologiae methodus (quae ei maxime propria est) incipit a Deo, tanquam simplicissime elemento, prima causa aut motore: eumque varie cum homine componendo progreditur: donec ad ultimum finem, id est, ad eundem Deum perveniat, iuxta illud Rom. 11. Ex quo, per quem, et in quem omnia: quae est brevissima et Synthetica Theologiae summa. Nam EX Deo cum alia omnia sunt, tum in primis homo ad eius imaginem conditum: PER ipsum

a Deo, tanquam simplicissime elemento, prima causa aut motore: eumque varie cum homine componendo progreditur: donec ad ultimum finem, id est, ad eundem Deum perveniat, iuxta illud Rom. 11. Ex quo, per quem, et in quem omnia: quae est brevissima et Synthetica Theologiae summa. Nam EX Deo cum alia omnia sunt, tum in primis homo ad eius imaginem conditum: PER ipsum omnia bona fiunt, praesertim in religione et reb. spiritualibus: et denique IN eum, tanquam ultimum finem, summumque bonum, tendit, in eoque desinit, et acquiescit. Et sic Deus tandem est, eritque omnia in omnibus:

ex perte tractantur. Sic enim integrae disputationes aut Scripta resolvuntur. Refutationes etiam Scriptorum hanc ferme methodum sequuntur. Licet autem hac methodo, Theologiae corpus commode comprehendi ac tradi non possit, quod prius sunt in ea exponenda posterior a natura, quam priora, cum tamen illoram noticia ex horum expositione dependeat: utile tamen fuerit et hanc delineationem contemplari, quod cum incipiat ab iis quae nobis sunt priora, seu magis necessaria, magisque nota, cernimus hic quae nam sint ei proximae causae ut media, per quae ad id pervenire queamus, de quo

methodum sequuntur. Licet autem hac methodo, Theologiae corpus commode comprehendi ac tradi non possit, quod prius sunt in ea exponenda posterior a natura, quam priora, cum tamen illoram noticia ex horum expositione dependeat: utile tamen fuerit et hanc delineationem contemplari, quod cum incipiat ab iis quae nobis sunt priora, seu magis necessaria, magisque nota, cernimus hic quae nam sint ei proximae causae ut media, per quae ad id pervenire queamus, de quo maxime angimur ac quaerere solemus. Semper enim cognita re necessaria, aut fine aliquo, de eius proximis causis aut modo

nobis sunt priora, seu magis necessaria, magisque nota, cernimus hic quae nam sint ei proximae causae ut media, per quae ad id pervenire queamus, de quo maxime angimur ac quaerere solemus. Semper enim cognita re necessaria, aut fine aliquo, de eius proximis causis aut modo parandi quaerimus: quas cum audivimus, quaerimus ulterius et de illarum causarum causis, atque ita semper retrogradimur, donec tandem ad aliqua certa initia perveniamus, unde actionem conatamque nostrum ordimur, ac progredimur, ad desideratum scopum festinantes. DE METHODO

sunt, non repetam: non potest dici, quantum lucis iudicio in cogitando, dicendo ac scribendo afferat: quantoque sit plenior ac solidior cognitio, si quis totius artis idea bene animo comprehensam habeat, noverit ubi principium, medium, aut finis sit, et omnino singularum inter sese partium, ac cum toto harmoniam pernoscat. Verum de Methodis in quodam libello, tit. Paralipomena Dialecticae, diligentius disputatum est: quem, qui hanc materiam plenius cognoscere volent, legant. Quod si quae hic obscurius, brevius, aut etiam rudius dicta, propositave sunt, spes est exoriturum, qui

rudius dicta, propositave sunt, spes est exoriturum, qui ea meliori ordine ac perspicuitate exponat. Forte et aliarum scientiarum, ac praesertim facultatum eruditis occasio dabitur, ut et illi suarum professionum typos studiosae iuventuti proponant. Deus autem, causa et fons omnis boni, tueatur cum alias iam suo ingenti beneficio illustratas scientias, tum et in primis hanc supremam, contra satanam, et omnes corruptores ac seductores. Amen. 10 Ad tractationem recte referri posset distinctio librorum sacrorum, qui licet omnes ab eodem Spiritu Dei profecti

sunt expositi. 11 Caeterum libri sacri primum hac ratione distinguuntur, quod sint alii Novi, alii Veteris testamenti aut foederis: quorum utrosque recensere, nihil attinet. Dicuntur autem libri ante Christum scripti, Veteris testamenti aut foederis: quia in illis prior pactio cum suis conditionibus contineatur, quae duplex est, nempe pactio aut foedus cum Abrahamo et cum Mose initum. Novi autem foederis aut Testamenti libri sunt ii, qui post Christum sunt conscripti, quia in illis novum foedus inter Deum et homines per Christum in Baptismo et Sacra coena initum

distinguuntur, quod sint alii Novi, alii Veteris testamenti aut foederis: quorum utrosque recensere, nihil attinet. Dicuntur autem libri ante Christum scripti, Veteris testamenti aut foederis: quia in illis prior pactio cum suis conditionibus contineatur, quae duplex est, nempe pactio aut foedus cum Abrahamo et cum Mose initum. Novi autem foederis aut Testamenti libri sunt ii, qui post Christum sunt conscripti, quia in illis novum foedus inter Deum et homines per Christum in Baptismo et Sacra coena initum contineatur expliceturque. Caeterum de triplici foedere, in voce Testamenti, in prima

quod sint alii Novi, alii Veteris testamenti aut foederis: quorum utrosque recensere, nihil attinet. Dicuntur autem libri ante Christum scripti, Veteris testamenti aut foederis: quia in illis prior pactio cum suis conditionibus contineatur, quae duplex est, nempe pactio aut foedus cum Abrahamo et cum Mose initum. Novi autem foederis aut Testamenti libri sunt ii, qui post Christum sunt conscripti, quia in illis novum foedus inter Deum et homines per Christum in Baptismo et Sacra coena initum contineatur expliceturque. Caeterum de triplici foedere, in voce Testamenti, in prima parte dictum

Historici sunt, quinque libri Mosis, Iosuae, Iudicum, Regum, Paralipomena, Esdrae, Esther, Ruth, Iob, 4. Evangelia, Acta. Propheticos dicimus quamor esse maiores Prophetas, Isaiam, Ieremiam, Ezekielem, et Danielem: et 12 minores, tum porro Apocalypsin. Poeticos, aut Musicos voco eos, qui sunt cum cantu pronunciati: ut sunt Psalmi, Cantica canticorum, et Threni Ieremiae. Sententiosos libros voco, Proverbia, Ecclesiasten, et inter Apocryphos Ecclesiasticum ac Sapientiam. Epistolares voco, omnes Epistolas in Novo testamento. 13 Distinguuntur quoque in Canonicos et dubios, ac

sunt libri Mosis, Iosuae, Iudicum, Samuelis, Regum, Paralipomenon, Salomonis et Iobi. Evangelici, Prophetae, Psalmi, Evangelistae, et alii libri Novi testamenti. Quorum illi quidem legales dici queunt, quia aut leges continent divinitus propositas, aut exempla obedientium et non obedientium legi, cum suis praemiis ac poenis, tametsi non careant Evangelicis promissionibus. Hi vero dicuntur Evangelici, quod magis contineant doctrinam, exempla et historias accepti, reiecti, aut propagati Evangelii, licet aliquando etiam legalia contineant. Sunt quoque hi potiores illis, quia praestantiorem

ac specie, non in individuo. Cur igitur et Scriptura non est tradita in genere, sed magna ex parte agit de individuis? Quis etiam usus hinc ad homines pervenire potest? Non enim continuo aliis individuis conveniunt, quae de aliis iam olim sublatis abolitisque dicuntur. 17 Secunda: Cum omnes scientiae rectissime uno quodam corpore ac opere aut libro sibi undique constante, et certa quadam ratione conformato, idque plerunque ab uno Scriptore et uno stylo comprehenso tradantur: cur Sacrum volumen ex tam variis libellis, imo etiam diversissimis concionibus nihil ferme inter se

tradantur: cur Sacrum volumen ex tam variis libellis, imo etiam diversissimis concionibus nihil ferme inter se cohaerentibus aut correspondentibus diversorum authorum, idque admodum diverso stylo, imo etiam prorsus dissimili methodo collectum est? 18 Tertia causa dubitationis sit: Cum omnis sana mens merito quandam certitudinem in omni sermone ac institutione, etiam de minimis, nedum de maximis rebus requirat: cur Deus suam caelestem doctrinam ita nude proponi voluit sine omni probatione ac demonstratione, simplici quadam affirmatione, ut ei merito videatur obiici illud quod

sunt. Hinc est eximia utilitas historiarum, exemplorum, poeseon, fabularum, casuum, consiliorum iuridicorum ac medicorum, et denique etiam variorum in omnibus rebus experimentorum. Hinc quoque est, quod et ius Caesareum ex individuis potissimum extructum est, et per ea quoque: traditur: in quo cum sacro Dei iure valde convenit. 20 Nec tamen sunt Sacrae literae prorsus per individua traditae. Nam passim multae universales sententiae, praesertim in Psalmis, Prophetis, et toto Novo testamento interseruntur: quibus singularum personarum tractationes ad totum genus accommodantur.

convenit. 20 Nec tamen sunt Sacrae literae prorsus per individua traditae. Nam passim multae universales sententiae, praesertim in Psalmis, Prophetis, et toto Novo testamento interseruntur: quibus singularum personarum tractationes ad totum genus accommodantur. 21 Deinde, cum de singulis personis Scriptura agit, plerunque de eis ita agit, ut totum genus per eas intelligi velit: vel etiam omnes homines, in eis tanquam in fontibus quibusdam aut parentibus includit. Ut initio creationis necesse est Scripturam de uno quodam loqui, quia tantum unus fuit: sed in eo uno

proposita vita ac morte accepisse. Vult quoque intelligi in eo totum genus humanum lapsum esse, ac datam ipsi promissionem sanationis per benedictum semen, toti humano generi dari ac valere: quia ille erat pater ac veluti fons totius humani generis, ac in eo omnes homines continebantur. Quare quae cum eo Deus agebat, cum toto humano genere agebat. Sic et quae de iustificatione ac salute Abrahami per fidem dicuntur, de omnibus intelligenda sunt: quia ille erat pater omnium salvandorum. 22 Paulus quoque egregie illas individuorum tractationes in genera extendit, Rom. 4. 15. et 1

accepisse. Vult quoque intelligi in eo totum genus humanum lapsum esse, ac datam ipsi promissionem sanationis per benedictum semen, toti humano generi dari ac valere: quia ille erat pater ac veluti fons totius humani generis, ac in eo omnes homines continebantur. Quare quae cum eo Deus agebat, cum toto humano genere agebat. Sic et quae de iustificatione ac salute Abrahami per fidem dicuntur, de omnibus intelligenda sunt: quia ille erat pater omnium salvandorum. 22 Paulus quoque egregie illas individuorum tractationes in genera extendit, Rom. 4. 15. et 1 Cor. 10, docens

ergo ratione in hac parte Sacrae literae scriptae sunt: quia et habet individuorum tractatio eximiam utilitatem, et repraesentat ea ipsa genera: et denique in Sacris literis generales disputationes passim cum specialibus aut individuorum exemplis connexae sunt, quae optima docendi ratio est. 24 Observetur vero hic simul, quod Sacrum hoc ius, sicut et politicum, ex singularibus aut occasione singularium seu individuorum confectum est: et denuo ad individua, seu ad singulorum hominum et

speculatione in genere ociose haeret. 25 Secundo, unicus est author omnium Sacrorum librorum, non plures ac diversi: nempe ipsemet Deus: nec refert, quod per diversa organa aut homines, diversoque sermonis ac docendi genere locuram sit: imo id etiam ad maiorem certitudinem facit, quod cum multifariam multisque modis ac per multos locutus sit humano generi Deus, omnes tamen illae locutiones aut patefactiones optime sibi invicem consentiant. 26 Quod autem sic Deo visum est, non semel totam doctrinam tradere, sed diversis temporibus, idque subinde clarius ac clarius

ut non nisi vera de se dicere ac docere possent: rem etiam ita certis ac plane divinis miraculis apud homines fide dignos effecit, ut illi cogerentur dicere: Rabbi cogimur fateri te esse nobis a Deo datum, missumque veracissimum magistrum. Nemo enim potest talia signa edere, nisi Deus sit cum eo. Sic Moysen comprobavit esse fidelem ministrum in tota sua domo, ut cum quo coram a facie ad faciem sit locutus, ita ut submerso Pharaone totus populus Israel ei crederet. Sic Samuel est a populo agnitus pro vero Propheta. Sic David est comprobatus, quod sit vir secundum cor Dei: sic et alii

ac plane divinis miraculis apud homines fide dignos effecit, ut illi cogerentur dicere: Rabbi cogimur fateri te esse nobis a Deo datum, missumque veracissimum magistrum. Nemo enim potest talia signa edere, nisi Deus sit cum eo. Sic Moysen comprobavit esse fidelem ministrum in tota sua domo, ut cum quo coram a facie ad faciem sit locutus, ita ut submerso Pharaone totus populus Israel ei crederet. Sic Samuel est a populo agnitus pro vero Propheta. Sic David est comprobatus, quod sit vir secundum cor Dei: sic et alii prophetae, sic Apostoli quoque agnoverunt, et Deus ipse caelitus testa tus

sed Spiritus patris caelestis per os eorum. De tali certitudine sui testimonii ac doctrinae, etiam Paulus gloriatur, dum passim ostendit se esse Apostolum, ac immeditate a Deo ipso eiusque filio vocatum. 35 Sequitur igitur secunda demonstratio Sacrarum literarum, vel eadem potius cum praecedenti, quod quicquid dixerunt aut docuerunt, scripseruntve Moses, Prophetae et Apostoli, id sit a Deo, et sit verissimum: quandoquidem, teste Epistola ad Heb. 2 totaque Scriptura, Deus per os eorum locutus sit, non ipsi suo arbitrio aut voluntate prophetiam attulerint. Inde vero etiam

dixerunt aut docuerunt, scripseruntve Moses, Prophetae et Apostoli, id sit a Deo, et sit verissimum: quandoquidem, teste Epistola ad Heb. 2 totaque Scriptura, Deus per os eorum locutus sit, non ipsi suo arbitrio aut voluntate prophetiam attulerint. Inde vero etiam porro certissime sequitur, quod cum Deus ista loquutus sit, necessario sint verissima. 36 Haec est irrefutabilis demonstratio, et veluti fundamentum ac basis totius Sacrae doctrinae, super quam ea tanquam immobilem petram collocata est, quaeque passim a Prophetis et Apostolis, atque adeo Christo ipso docetur, et

Scripturae, recenset capite 18. Quatuor autem modi (ut inquit Augustinus libro de Genesi ad litera imperfecto, capite 2.) a quibusdam Scripturarum tractatoribus traduntur, Legis exponendae: secundum historiam, secundum allegoriam, secundum analogiam, secundum aetiologiam. Historia est, cum sive divinitus sive humanitus res gesta commemoratur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Analogia, cum veteris et novi Testamentorum congruentia demonstratur. Aetiologia, cum dictorum factorumque causae redduntur. Et libro 15 de Civitate Dei, capite 27, non illis esse consentiendum

Augustinus libro de Genesi ad litera imperfecto, capite 2.) a quibusdam Scripturarum tractatoribus traduntur, Legis exponendae: secundum historiam, secundum allegoriam, secundum analogiam, secundum aetiologiam. Historia est, cum sive divinitus sive humanitus res gesta commemoratur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Analogia, cum veteris et novi Testamentorum congruentia demonstratur. Aetiologia, cum dictorum factorumque causae redduntur. Et libro 15 de Civitate Dei, capite 27, non illis esse consentiendum asserit, qui solam historiam recipiunt, sine allegorica significatione:

capite 2.) a quibusdam Scripturarum tractatoribus traduntur, Legis exponendae: secundum historiam, secundum allegoriam, secundum analogiam, secundum aetiologiam. Historia est, cum sive divinitus sive humanitus res gesta commemoratur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Analogia, cum veteris et novi Testamentorum congruentia demonstratur. Aetiologia, cum dictorum factorumque causae redduntur. Et libro 15 de Civitate Dei, capite 27, non illis esse consentiendum asserit, qui solam historiam recipiunt, sine allegorica significatione: nec illis, qui solas figuras defendunt,

exponendae: secundum historiam, secundum allegoriam, secundum analogiam, secundum aetiologiam. Historia est, cum sive divinitus sive humanitus res gesta commemoratur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Analogia, cum veteris et novi Testamentorum congruentia demonstratur. Aetiologia, cum dictorum factorumque causae redduntur. Et libro 15 de Civitate Dei, capite 27, non illis esse consentiendum asserit, qui solam historiam recipiunt, sine allegorica significatione: nec illis, qui solas figuras defendunt, repudiata historica veritate, hoc pacto scribens: Non tamen (inquit)

libros, per annorum millia tanta religione et tam ordinatae successionis observantia custoditos, aut solas res gestas illic intuendas? Ubi certe (ut alia omittam) si numerositas animalium cogebatarcae tantam fieri magnitudinem, immunda bina et munda septena intromitti animalia quid cogebat, cum aequali numero possent utraque servari? Aut vero Deus, qui propter reparandum genus servanda praecepit, eo modo illa, quo instituerat, restituere non valebat? Qui vero non esse gesta, sed solas rerum significandarum figuras esse contendunt: primum opinantur tam magnum fieri non

sit: et quid intersit inter allegoriam historiae, et allegoriam facti. et allegoriam sermonis, et allegoriam sacramenti: et quomodo ipsa locutio divinarum Scripturarum secundum cuiusque linguae proprietatem accipienda sit. Habet enim omnis lingua, sua quaedam propria genera locutionum, quae cum in aliam linguam transferuntur, absurda videntur. Et libro de Civitate Dei 17, capite 3. Tripartita, inquit, reperiuntur eloquia prophetarum. Si quidem ali qua sunt ad terrenam Hierusalem spectantia, aliqua ad caelestem, nonnulla ad utranque Et infra: Mihi autem sicut multum videntur errare,

Literalem, Tropologicum, Allegoricum, et Anagogicum. Et sine discrimine omnes versus totius Scripturae quadrifariam interpretati sunt. Id autem quam sit vitiosum, facile indicari potest. Fit enim incerta oratio, discerpta in tot sententias. Sed has nugas commenti sunt homines illiterati: qui cum nullam dicendirationem tenerent, et tamen viderent Scripturam plenan: esse figurarum, non potuerunt apte de figuris iudicare. Itaque coacti sunt novam quandam Rhetoricam cominisci. ut cum interpreta bantur hanc sententiam, Tues sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedech primum

Fit enim incerta oratio, discerpta in tot sententias. Sed has nugas commenti sunt homines illiterati: qui cum nullam dicendirationem tenerent, et tamen viderent Scripturam plenan: esse figurarum, non potuerunt apte de figuris iudicare. Itaque coacti sunt novam quandam Rhetoricam cominisci. ut cum interpreta bantur hanc sententiam, Tues sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedech primum historiam aliquam quaerebant. Nec libet recitare, quam absurdas et intempestivas interdum historias affinxerint. Ut in hoc loco plane corrumpitur germana sententia, si quis fingat Danidem habuisse

τροπολογίαν: quae transferebat historiam ad mores. Sicut David imitatus est Melchisedech: ita nos imitemur eius liberalitatem, iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores, vocabant τροπολογίαν, cum quidem in hac voce errarent. aliud enim significat τροπολογία, videlicet non sermonem aut interpretationem de moribus: sed in genere, quicquid figurate effertur. ut, Calicem salutaris accipiam: id est, perferam afflictiones atque aerumnas. Nam

referebantque id tantum ad coenam Domini. Quartus locus addebat ἀναγωγην, quae erat interpretatio de caelesti statu. Tu eris sacerdos: id est, pius et beatus in caelo, Deum tanquam sacerdos celebrabis. Erant autem in hac voce, cum dicunt ἀναγωγίαν, pro ἀναγωγην. Significat enim ἀναγωγία, petulantiam, seu feritatem morum: ab ἀναγωγὸς; quod

facta: ut historia Ionae, qui post triduum revixit: mactatio agni in Paschate: adoratio ad propitiatorium, et aliae ceremoniae. Porro hic non est abiiciendus literalis sensus. Sunt enim mandata Dei, quae non licuit mutare sine autoritate divina: sed ipsa facta et mores conferuntur cum aliis rebus similibus, quae alibi simpliciter et sine figuris propositae sunt. Nam ea quae acciderunt ante patefactum Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone subsistere nos oportet, nec praeter Grammaticum sensum novam doctrinam quaerere. Itaque Allegoria

intra locos illos quos nominavi, et maximas res quasi pictas his imaginibus ostendere, Afferunt enim, in loco adhibitae, et gratiam et lucem orationi: ut si quis in commendatione linguarum et artium, comparet ad cophinos, in quos colligebantur reliquiae quinque panum, disciplinas humaniores. Cum enim panes significent verbum Dei, cophini significabant linguas et artes, quibus inter homines asservatur verbum Dei. Non igitur aspernandae erunt homini Christiano disciplinae humaniores, cum sint vasa in quibus caelestis doctrina conservatur. Aut si quis dicturus de duplici iustitia, civili

et artium, comparet ad cophinos, in quos colligebantur reliquiae quinque panum, disciplinas humaniores. Cum enim panes significent verbum Dei, cophini significabant linguas et artes, quibus inter homines asservatur verbum Dei. Non igitur aspernandae erunt homini Christiano disciplinae humaniores, cum sint vasa in quibus caelestis doctrina conservatur. Aut si quis dicturus de duplici iustitia, civili et spirituali, dicat Tabulas Moysi intus ac foris scriptas fuisse: ut significaretur, eas partim de iustitia cordis coram Deo praecipere, partim de externa ac civili iustitia. Aut, ideo duas

si quis dicturus de duplici iustitia, civili et spirituali, dicat Tabulas Moysi intus ac foris scriptas fuisse: ut significaretur, eas partim de iustitia cordis coram Deo praecipere, partim de externa ac civili iustitia. Aut, ideo duas fuisse Tabulas, quia prior iustitia spiritualem, qua proprie cum Deo agimus, continet: altera, praecepta devita corporali ac civili. Prior continet Theologiam, seu vitam spiritualem: secunda, politica est. Itaque hae Tabulae complexae sunt totam hominis vitam. Extant Lutheri commentarii in Deuteronomion, et in quosdam Prophetas: qui ostendunt,

in quosdam Prophetas: qui ostendunt, quid in hoc genere enarrandi maxime deceat. Hic non traduntur solae Allegoriae, sed prius historia ipsa transfertur ad Locos communes Fidei et Operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit, in hoc genere a via derrare: monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis Scripturae, et authoribus, ubi sine figuris plane traditur summa doctrinae Christianae. Nam allegoriae intempestive adhibitae, perniciosos errores pariunt. Est

imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis Scripturae, et authoribus, ubi sine figuris plane traditur summa doctrinae Christianae. Nam allegoriae intempestive adhibitae, perniciosos errores pariunt. Est autem alia quaedam ratio, ex Scripturis ratiocinandi aliquid: cum ex verbis Geneseos 3. ratiocinamur Christum venturum esse, qui diabolum superaturus sit, et regnum diaboli eversurus, abolito peccato et morte. Textus enim aperte dicit de regno diaboli, quod sit insidiaturus humano generi universo: Sed venturum semen, ut caput diaboli conculcet: Ergo

restim nectere de arena: quia male cohaerentia membra argumentando connectunt. Porro Allegoria magis locum habet in factis enarrandis. At hac ratione argumentandi utendum est in dictis explicandis, in Prophetiis ac promissionibus. Verum et in factis valet argumentatio, cum exempli causa factum proponimus cum aliqua figura: at, Daniel obiectus est leonibus propter verbum Dei: ita et oportet propter verbum Dei perpeti acerrima odia hostium. Hic quaedam similitudo ostenditur: comparatur rabies hostium Evangelii ad leonum truculentiam. Hoc genus argumentorum vocabant

cohaerentia membra argumentando connectunt. Porro Allegoria magis locum habet in factis enarrandis. At hac ratione argumentandi utendum est in dictis explicandis, in Prophetiis ac promissionibus. Verum et in factis valet argumentatio, cum exempli causa factum proponimus cum aliqua figura: at, Daniel obiectus est leonibus propter verbum Dei: ita et oportet propter verbum Dei perpeti acerrima odia hostium. Hic quaedam similitudo ostenditur: comparatur rabies hostium Evangelii ad leonum truculentiam. Hoc genus argumentorum vocabant olim

praecepta, res inter se cognatae aut similes conferuntur. Hoc modo multa ratiocinatur Christus in Evangelio ex parabolis. Haec duxi in hoc loco de quatuor sensibus dicenda esse: ut admonerem, unam aliquam, ac simplicem ac certam sententiam in singulis locis quaerendam esse, quae cum perpetuo contextu orationis et cum circumstantiis negotii consentit. Nec ubique licet Allegorias quaerere: nec temere aliud ex Grammati-ca sententia ratiocinandum est, sed videndum quid in unoquoque loco deceat: nec pugnantia fingenda sunt cum articulis fidei. 5 Denique Hyperius

aut similes conferuntur. Hoc modo multa ratiocinatur Christus in Evangelio ex parabolis. Haec duxi in hoc loco de quatuor sensibus dicenda esse: ut admonerem, unam aliquam, ac simplicem ac certam sententiam in singulis locis quaerendam esse, quae cum perpetuo contextu orationis et cum circumstantiis negotii consentit. Nec ubique licet Allegorias quaerere: nec temere aliud ex Grammati-ca sententia ratiocinandum est, sed videndum quid in unoquoque loco deceat: nec pugnantia fingenda sunt cum articulis fidei. 5 Denique Hyperius adhuc multo accuratius de hac eadem re

sententiam in singulis locis quaerendam esse, quae cum perpetuo contextu orationis et cum circumstantiis negotii consentit. Nec ubique licet Allegorias quaerere: nec temere aliud ex Grammati-ca sententia ratiocinandum est, sed videndum quid in unoquoque loco deceat: nec pugnantia fingenda sunt cum articulis fidei. 5 Denique Hyperius adhuc multo accuratius de hac eadem re agit, veluti prorsus hanc controversiam definiturus, cuius iudicium ad verbum ascribam. Equidem decreveram Allegoriarum negotium silentio prorsus praetermittere: quod malim candidatum caelestis Philosophiae

Haec ratio interpretandi semper primo loco inquirenda est, et ab hac non licet in gravioribus disputionibus discedere. Nota vero evadit ex Grammaticis, Dialecticis, Rhetoricis praeceptionibus, nec non ex cognitione phraseon, atque consuetudinis Scripturarum. Spiritualis interpretato est, cum multo aliud quam quod verba simpliciter significant, adeoque abstrusius quiddam et subsumius eruitur. Iam Tropologia, quae primas in spirituali interpretatione obtinet, est, qua adnotantur, quae ad mores et vitam formandam conducunt: veluti quando ex historia inebriati Loth coligitur, quam

significant, adeoque abstrusius quiddam et subsumius eruitur. Iam Tropologia, quae primas in spirituali interpretatione obtinet, est, qua adnotantur, quae ad mores et vitam formandam conducunt: veluti quando ex historia inebriati Loth coligitur, quam detestanda sit ebrietas et crapula, et cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero

est, qua adnotantur, quae ad mores et vitam formandam conducunt: veluti quando ex historia inebriati Loth coligitur, quam detestanda sit ebrietas et crapula, et cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero cum his quae in Christo capite, vel in Ecclesia

Loth coligitur, quam detestanda sit ebrietas et crapula, et cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero cum his quae in Christo capite, vel in Ecclesia eius corpore cernuntur. Quo pacto quae olim gesta sunt a sanctis patribus, pleraque aptantur iis

cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero cum his quae in Christo capite, vel in Ecclesia eius corpore cernuntur. Quo pacto quae olim gesta sunt a sanctis patribus, pleraque aptantur iis quae longe post in Evangelio sunt per Christum, vel per Ecclesiam

futurae beatitudinis sit. Tantum Hieronymus. At vero Augustinus paulo aliter. Is enim in libro de Utilitate credendi, capite tertio: rursus libro imperfecto de Genesi ad literam, capite secundo, quadruplicem Sacrarum literarum exponendarum sittionem ponit. Primam, secundum historiam, cum videlicet docetur quid scriptum aut quid gestum sit: quid non gestum sit, sed tantummodo scriptum, quasi gestum sit. veluti cum Christus Matthaei duodecimo capite, citat ex secundo Samuelis capite vigesimoprimo, quod David comederit panes propositionis, etc. Secunda est,

capite tertio: rursus libro imperfecto de Genesi ad literam, capite secundo, quadruplicem Sacrarum literarum exponendarum sittionem ponit. Primam, secundum historiam, cum videlicet docetur quid scriptum aut quid gestum sit: quid non gestum sit, sed tantummodo scriptum, quasi gestum sit. veluti cum Christus Matthaei duodecimo capite, citat ex secundo Samuelis capite vigesimoprimo, quod David comederit panes propositionis, etc. Secunda est, secundum αἰτιολογίαν cum ostenditur qua de causa aliquid dictum vel factum sit.

gestum sit, sed tantummodo scriptum, quasi gestum sit. veluti cum Christus Matthaei duodecimo capite, citat ex secundo Samuelis capite vigesimoprimo, quod David comederit panes propositionis, etc. Secunda est, secundum αἰτιολογίαν cum ostenditur qua de causa aliquid dictum vel factum sit. Matthaei decimonono, Christus prohibens repudium uxoris, nisi interveniente fornicatione, prudenter etiam causam exponit, ob quam libellus repudii Iudaeis antea concessus fuerat. Moses, inquit, permisit eum vobis propter duriciem cordis

exponit, ob quam libellus repudii Iudaeis antea concessus fuerat. Moses, inquit, permisit eum vobis propter duriciem cordis vestri. Tertiam vocat secundum ἀναλογίαν, qua utriusque Testamenti congruentia demonstratur. Quartam secundum allegoriam, cum docetur non ad literam accipienda esse quae scripta sunt, sed figurate intelligenda: quomodo in prima sua epistola ad Corinthios, capite decimo Paulus Apostolus historiam Exodi notat, allegoriam fuisse populi Christiani, et patribus omnia contigisse in figura. Plura huc

seculis crevit audacia. Quidam enim perfricta fronte tentarunt, quicquid usquam occurrit in Sacris libris, per allegorias atque anagogas interpretari, et non tantum historias, in quibus id subinde fit cum gratia, verum etiam conciones didacticas ac disputationes tam Prophetarum quam Apostolorum: deinde praecepta et promissiones, in quibus profecto a simplici sensu Grammatico nulla citra periculum fit digressio. Caeterum quid de diversis hisce interpretandi modis arbitremur

ab interpretatione Grammatica divelli minime potest. Neque enim, quemadmodum nonnulli suspicantur, allegoriae affinis est. Revera enim ἀναλογία nihil aliud quam collatio quaedam existit, qua quae dicta vel facta sunt in veteri Testamento, componuntur cum iis quae dicta factave inveniuntur in Testamento novo. Quod genus est, si quis disserens de Iuda Dominum sium prodente hostibus osculo, quod symbolum est amicitiae dicat eum idem fecisse, quod olim Ioab, qui Amasan confodit, dum simulat se velle osculari, secundo Samuelis vigesimo. Item, si

genus est, si quis disserens de Iuda Dominum sium prodente hostibus osculo, quod symbolum est amicitiae dicat eum idem fecisse, quod olim Ioab, qui Amasan confodit, dum simulat se velle osculari, secundo Samuelis vigesimo. Item, si quis verba Christi vel Apostoli demonstret per omnia consentire cum verbis Mosi, sive alterius cuiuspiam sancti Prophetae aut viri eximii. Intelligit autem quivis, dum istud fit, nequaquam mutari aliquid in sensu Grammatico: sed tantum facta collatione, adhibitisque docendi causa exemplis, splendorem evidentamque orationi accedere: prorsus eodem pacto, quo

nequaquam mutari aliquid in sensu Grammatico: sed tantum facta collatione, adhibitisque docendi causa exemplis, splendorem evidentamque orationi accedere: prorsus eodem pacto, quo solent interdum Rhetores, ad illustrandum facta Romanorum, adiungere facta Graecorum vel exterarum gentium: id quod cum primis eleganter fecisse videmus apud Graecos Plutarchum in Parallelis, apud latinos Valerium Maximum. Itaque eiusnodi exemplorum tractationem in Sacris sermonibus recte nuncupaverimus Argumentationem a typo, de quo post pauca dicturi sumus. Ad summum autem, omnis enarratio, quae fluit ex

obvia est historia inebritati Loth, recte adiicitur per Tropologiam, quod ex ea discimus, ebrietatem modis omnibas esse aversandam. Non difficile est eodem pacto, quae ad virtutes expetendas, vel ad fugienda nitia inducunt, ex Sacris historiis concionibusque colligere. Profecto quisquis vult cum fructu historias vel conciones Sacras legere, eum necesse est optima quaeque ad suam privatim vitam infomandam coacervare: id quod Titum Livium quoque videmus prudenter monuisse, in gravi illa praefatione ad suam rerum Romanorum historiam. Quamobrem haec interpretandi ratio rectius Moralis sive

Quin vero Paulum optimum docendi interpretandique magistrum, et proprie de rebus divinis loquentem, potius audimus, et imitamur: quam quoscunque alios, ineptire subinde solitos? De Anagoge maior videtur esse difficultas. Sed si bene perpendimus, anagogica interpretatio rursus convenit cum allegorica: neque reipsa distinguuntur. Quod tum ex descriptione utriusque, tum ex Patrum sententiis evincemus. Vocant Anagogicam interpretationem, quando sic explicatur Scripturae sententia, ut paululum discedendo a verborum primitiva significatione, colligatur aliquid de caelesti gloria, post

atque a visibilibus fiat transius ad invisibilia, a speculo et aenigmate (ut Paulus ait) ad Dei claritatem. quemadmodum Ioannes de Baptismo disserens, progreditur ab aqua ad spiritum, Iohannis capite tertio. Item Apostolus ad Collossenses capite secundo, verba faciens de resurrectione nostra cum Christo, iubet caelestia tantim intueri: vitam quippe nostram et conversationem in caelis esse. Sed raro admodum huiusmodi interpretationem in Scripturis offendas. Quid autem est allegorica interpretatio, nisi in qua similiter dictum factumve exponitur, novo sensu, a verbis ipsis aliquantum

dicta creditur in Spiritu sancto, utrum a visibilibus antiquioribus ad visibilia recentiora perducere eam sufficiet, an usque ad animae adfectiones atque naturam, an usque ad incommutabilem aeternitatem. ubi duo posteriora membra anagogen innuunt, nihilo tamen minus sub allegoria comprehenduntur, cum de interpretanda allegoria se verba facere astruat. Hieronymus ad Hedibiam tantum triplicem interpretandi formam agnoscit, nimirum secundum historiam, secundum tropologiam, et tertiam iuxta intelligentiam spiritualem, sive iuxta theoriam: nimirum hic intelligens allegoriam, perinde atque

quod videre licet in Commentariis Isaiae 8, 10, 15, 54. Ieremiae 2 Ezechiel. 16 ad Galat. 5 Nec difficile foret plura exempla proferre ex Origene, quem Hieronymus videtur sibi imitandum studiose proposuisse. Ex his igitur perspicuum fit; anagogen atque allegoriam plane inter se convenire Quod cum ita se habeat, quilibet intelligit, quadruplicem sacrarum literarum sensum non rite constitur: sed tantum triplicem, iuxta Hieronymi sententiam ad Hedibiam, aliorumque sanctorum Patrum censuram, posse colligi: literalem videlicet, qui alias Grammaticus seu historicus: tropologicum, quem dicere

sacrarum literarum sensum non rite constitur: sed tantum triplicem, iuxta Hieronymi sententiam ad Hedibiam, aliorumque sanctorum Patrum censuram, posse colligi: literalem videlicet, qui alias Grammaticus seu historicus: tropologicum, quem dicere quidam malunt Ethicum seu moralem, sed rectius cum Apostolo appellaverimus institutionem ac correctionem: denique allegoricum, quem nominant etiam Spiritualem, mysticum, theoreticum. Caeterum quia de literali sensu, itemque tropologico (sic enim loquuntur) satis aperte dictum est: restat de allegorico, propter quem praecipue haec

decerpi. Cuius generis interpretationum formae elegantes extant apud Palaephatum, de non credendis historiis: Fulgentium, in Mythologiis: divum Basilium, in libro seu concione ad adolescentes, de legendis cum fructu scriptoribus gentilibus. Est autem omnis haec interpretatio, si rite expendimus, plane allegorica: et nemo it inficias, utilitatem ingentem in ea esse positam. Ad eundem igitur modum alienum non est, multos Sacrae Scripturae locos allegorice, et quidem magno cum fructu,

de legendis cum fructu scriptoribus gentilibus. Est autem omnis haec interpretatio, si rite expendimus, plane allegorica: et nemo it inficias, utilitatem ingentem in ea esse positam. Ad eundem igitur modum alienum non est, multos Sacrae Scripturae locos allegorice, et quidem magno cum fructu, enarrari: maxime cum in confesso sit, sacram Scripturam mysteriorum esse supra quam dici potest foecundam: nec non uberrimam spiritualium bonorum materiam, in omnem vitae et cognitionis usum suppeditare. Ex his igitur, quid praesenti loco per allegoriam velimus, perspici potest.

gentilibus. Est autem omnis haec interpretatio, si rite expendimus, plane allegorica: et nemo it inficias, utilitatem ingentem in ea esse positam. Ad eundem igitur modum alienum non est, multos Sacrae Scripturae locos allegorice, et quidem magno cum fructu, enarrari: maxime cum in confesso sit, sacram Scripturam mysteriorum esse supra quam dici potest foecundam: nec non uberrimam spiritualium bonorum materiam, in omnem vitae et cognitionis usum suppeditare. Ex his igitur, quid praesenti loco per allegoriam velimus, perspici potest. Caeterum oportet

ubi typus apud Scriptorem sese offert, ibi allegoriam esse falso autumant. Etenim quando legunt 1 ad Cor. 10, Patres nostros omnes sub nube fuisse, et omnes per mare transisse, et omnes in Moysen baptizatos esse, in nube et in mari, etc. opinantur ibi esse allegoriam: sed falluntur, cum typus tantum proferatur, aut verius exemplum. Evincit namque Apostolus, exemplis ob oculos positis, eos qui postquam sacramentis per Christum salubriter institutis usi fuerint, si in pristina peccata recidunt, nequa quam impunes evasuros. Igitur discrimen inter typum et allegoriam hoc

per Christum salubriter institutis usi fuerint, si in pristina peccata recidunt, nequa quam impunes evasuros. Igitur discrimen inter typum et allegoriam hoc observetur. Tipus seu figura (nam hoc nomine vocem τύπου efferunt interpretes) est, cum factum aliquod accersitur e veteri Testamento, idque ostenditur praesignificasse seu adumbrasse aliquid gestum vel gerendum in Testamento novo. Allegoria vero est, cum aliquid sive ex veteri, sive ex novo Testamento, novo sensa exponitur, atque accommodatur ad spiritualem doctrinam, sive ad

Tipus seu figura (nam hoc nomine vocem τύπου efferunt interpretes) est, cum factum aliquod accersitur e veteri Testamento, idque ostenditur praesignificasse seu adumbrasse aliquid gestum vel gerendum in Testamento novo. Allegoria vero est, cum aliquid sive ex veteri, sive ex novo Testamento, novo sensa exponitur, atque accommodatur ad spiritualem doctrinam, sive ad vitae institutionem. Typus consistit in factorum collatione, et totus historicus est: allegoria occupatur non tam in factis, quam in ipsis concionibus, e

Evangelio, in angustum contrahuntur: allegoriae autem latissime patent, et per quascunque diffunduntur materias. Unde fieri potest, ut in una eademque historia, hinc typus, inde allegoria, seu interpretationes longo intervallo dissitae, diversa ratione adnotentur. Nam historiam Davidis pugnantis cum Goliath, si dicam praesignificasse certamen Christi cum diabolo, quem Christus vicit ac prostravit, adduxero expositionem per typum: si vero transtulero ad nos, dixeroque significari pugnam spiritus cum carne, quam unusquisque nostrum in sese experitur, erit haec interpretatio allegorica.

latissime patent, et per quascunque diffunduntur materias. Unde fieri potest, ut in una eademque historia, hinc typus, inde allegoria, seu interpretationes longo intervallo dissitae, diversa ratione adnotentur. Nam historiam Davidis pugnantis cum Goliath, si dicam praesignificasse certamen Christi cum diabolo, quem Christus vicit ac prostravit, adduxero expositionem per typum: si vero transtulero ad nos, dixeroque significari pugnam spiritus cum carne, quam unusquisque nostrum in sese experitur, erit haec interpretatio allegorica. Haud magni negotii est, paria exempla congerere.

longo intervallo dissitae, diversa ratione adnotentur. Nam historiam Davidis pugnantis cum Goliath, si dicam praesignificasse certamen Christi cum diabolo, quem Christus vicit ac prostravit, adduxero expositionem per typum: si vero transtulero ad nos, dixeroque significari pugnam spiritus cum carne, quam unusquisque nostrum in sese experitur, erit haec interpretatio allegorica. Haud magni negotii est, paria exempla congerere. Certe probationes, sive expositiones a typis, passim novo Testamento fiunt obviae. Ionas devoratus a pisce, iterumque eiectus, describitur Matth.

in commentariis super verbo illo Isaiae quinquagesimo quarto, Laeteris sterilis quae non paris. Caeterum, inquit, allegoriae non ita crebrae sunt, ut typi: et allegoriae spectantur non modo in historiis, verum frequenter etiam in praeceptis, tam in lege quam in Evangelio comprehensis: veluti cum iubet Deus bovi trituranti non obligari os, non spargere in agro diversum semem. Item Christus mandat, praecingi lumbos, et gestari lampades manibus. Quibus sane locis allegoriae manifestae subsunt. Si quis exempla plura, discrimen inter typum et allegoriam aperientia, desiderat, Commentarios

non spargere in agro diversum semem. Item Christus mandat, praecingi lumbos, et gestari lampades manibus. Quibus sane locis allegoriae manifestae subsunt. Si quis exempla plura, discrimen inter typum et allegoriam aperientia, desiderat, Commentarios consulat Cyrilli, in Leviticum: ubi frequenter, cum de Sacrificiis, ritibus, et ceremoniis agitur, primo loco exponit, si quis typus de Christo vel Ecclesia in illis lateat: secundo annectit per allegoriam, aliquid ad nostra institutionem conducibile, Hucusque, quantum Allegoria et typus distent. ¶ Superest nunc, ubi et quando

iis dabitur, nec prius licebit ad Allegorias descendere, quam excussa fuerint, primum quae ad sensum Grammaticum, deinde quae ad moralem, sive (ut Apostolus loquitur) πρὸς παιδείαν spectant. Quamvis nec semper, nec temere: sed tunc tantum, cum vel cogit aliqua orationis necessitas, vel suadet singularis auditorum utilitas. Utrunque quomodo contingat, ostendamus. Necessitas quidem exponendi per allegoriam, tribus ex causis provenit. Prima: quando Scripturae, nisi tropum subesse accipias, falsitatem prae se ferunt. Verbi

ostendamus. Necessitas quidem exponendi per allegoriam, tribus ex causis provenit. Prima: quando Scripturae, nisi tropum subesse accipias, falsitatem prae se ferunt. Verbi gratia, Psalmus canit de Christo: Super aspidem et basiliscum ambulabis, et conculcabis leonem et draconem. Atqui cum Christus fecisse istud non legatur, subesse videtur verbis Prophetae falsitas. Quare verba illa per allegoriam, si de superatis ac debellatis diabolo, mundo, peccato, morte enarres, perspicuam ac veram habes sententiam. Secunda quando verba Scripturae in sensu Grammatico accepta pariunt

accepta pariunt absurditatem. Quo pertinent locutiones illae de Deo, quibus tribuuntur ei adfectus humani, nonnunquam etiam vitiosi: ut ira, poenitentia, taedium, dubitatio, vel ignoratio, furor, etc. Item ad Romanos 12, Hoc faciens, carbones ignis congeres super caput eius. ubi cum de cibando et reficiendo inimico verba praecedant, videntur sane ista contra amicitiae leges esse addita. Verum oportet allegorice interpretari (quemadmodum ait Augustinus de Doctrina Christiana libro tertio,

de ea re praecipere. Quotusquisque enim solet bovi obligare os? Itaque rectissime interpretatur Apostolus, eo per allegoriam significari, fideliter laborantibus in Evangelii ministerio, haud deneganda vitae necessaria. Tertio, necessitas cogit allegoriam adhibere, quando sensus Grammaticus pugnat cum sana doctrina, vel adversatur bonis moribus. Praecipit Christus Matth. 5, ut oculum sive pedemqui offendiculi causa existit, eruas, abscindas, abs te proiicias. Sed quando sine peccato, quod hic verbis mandatur, haud posset perfici, cogit profecto necessitas allegoricam interpretationem

factum vero ipsum ad mores non transferant. Quandocunque igitur huiusmodi loci fiunt obvii, necessario ad allegorias confugitur: quando quidem interpretatio Grammatica si retinetur, errores non parvos gignit. Sic enim natus est error Anthropomorphitarum, Deo tribuentium humana membra et adfectus: cum nollent locutiones illas de Deo iam Scripturis usitatas, iuxta tropum, quem ad modum decet, accipere. Similiter errarunt Euchitae, semper orandum esse, stolide contendentes: qui in Evangelio dicitur, Oportet semper orare, et nunquam intermittere. Quamvis hic Synecdoche potius occurritur errori,

fruamur. Alius forte aliter, et commodius, doctiusque. Legis insuper diversa praecepta in Levitico, vel alio volumine, de Sacerdotio, de caeremoniis, sacrificiis, observationibus diversis: atque horum quidem, quando sola inspicitur sententia Grammatica, nullus plane nobis usus est, cum eae functiones legales nunc sint abrogatae, nulloque modo ad nos pertineant. Quo igitur fructum aliquem spiritualem ex his capias, consultum est interpretationes accersere allegoricas, ad vitae tuae institutionem utiliter comparatas. Sic autem Origenes, Cyrillus, Eucherius, praecepta legis

esse decet. OBSERVATIO II. Si animus est allegoriam texere, vide in primis, ut interpretationis eius quam meditaris, sententia alibi in Scripturis clare et absque tropo expressa inveniatur, atque detracto velamine, analogiae fidei respondeat. Cum enim allegoria omnis ad docendos auditores de rebus pietatis instituatur: par est, ut in ea simplex doctrina veritatis eluceat. Quocirca tutum non est, quasvis allegorias ab aliis fabricatas recipere: sed exigere eas oportet ad verbi Dei normam et perpendiculum.

magis quam adiuvat: et de ipso dici potest, quod (iuxta proverbium) extra oleas currat. OBSERVATIO IV. Debet insuper allegoria vere per omnia quadrare ad partes, sive sententiae, sive historiae, quam enerrandam suscipis: neque pugnare ullo pacto cum praecedentibus in ea, aut sequentibus. Etenim si dissentiat, longiusque petita sit tua interpretatio, durior erit, ideoque omnem amiserit gratiam. Non quidem quod necessarium sit singulas particulas et circumstantias superstitiose excutere: sed interim eas quae principales sunt, causamque

plane erit interpretatio, censebiturque parum dextre tractata. OBSERVATIO VI. Neque enim iusto diutius immoraberis, aut longius quam causa postulat persequeris. Unde quibusdam placet, sufficere, si allegoriae paucis tantum verbis, argute, et cum quadam suavi acrimonia perstringantur verius, quam pertractentur. Quod genus usurpatum cernimus in Sacris literis, et propterea merito imitandum. 1. ad Corinthios 9. Non obligabis os bovi trituranti. Num boves curae sunt Deo? an hoc propter nos omnino dicit? Propter nos hoc scriptum est, quod

Allegoria tamen fuerit aptissima, si de iis interpretemur, quae nostra tempestate veritatis fulgorem ferre non possunt. OBSERVATIO VII. Etsi vero breves allegoriae esse debeant: perspicuas tamen, minusque intricatas esse oportet. Obscutias omnis cum intelligentiam impediat, utilitatem tollat, tum vero et fastidium gignit. OBSERVATIO VIII. Cum nihil obsit, quo minus unus idemque locus varie per allegoriam enarretur, cavendum tamem, ne plures interpretationes adhibeantur. au si forsitan

OBSERVATIO VII. Etsi vero breves allegoriae esse debeant: perspicuas tamen, minusque intricatas esse oportet. Obscutias omnis cum intelligentiam impediat, utilitatem tollat, tum vero et fastidium gignit. OBSERVATIO VIII. Cum nihil obsit, quo minus unus idemque locus varie per allegoriam enarretur, cavendum tamem, ne plures interpretationes adhibeantur. au si forsitan ferat locus, atque inveniatur etiam apud doctiores multipliciter expositus: ea tamen sola erit usurpanda enarratio, quae plus habet gratiae, magisque

allegoriarum sit usus, et quo usque censeantur admittendae. Sobrie et raro adhiberi debent: semperque habenda auditorum, praesertim infirm orum, ratio. Nam quanquam tu dextre tractes, non tamen omnes eodem sensu atque adfectu percipiunt. Quamobrem consultissimum est, laborare cum primis in colligenda doctrina morali: vel, iuxta Apostoli traditionem, in eruendis dogmatibus, redargutionibus, institutionibus, correctionibus, consolationibus. Haec omnium bonorum ac doctorum irrefragabilis est sententia.

necnon placide excipient, quicquid per doctorem eruditum et pium remota omni curiositate profertur. Et gaudent ii, confirmanturque in sana doctrina, quando vident argumentum quod tractatur, varie in Sacris literis descriptum delineatumque inveniri. At vero apud imperitam plebem nequaquam pari cum fructu allegoriae proponentur. Ad haec, si forsitan dubitare aliquis incipiat, utrum iuxta Spiritus S. mentem historia vel sententia illud significet, quod per allegoriam innuere astruitur: huic suspicio omnis adimetur, ubi adverterit interpretationem analogam et convenientem esse cum doctrina

pari cum fructu allegoriae proponentur. Ad haec, si forsitan dubitare aliquis incipiat, utrum iuxta Spiritus S. mentem historia vel sententia illud significet, quod per allegoriam innuere astruitur: huic suspicio omnis adimetur, ubi adverterit interpretationem analogam et convenientem esse cum doctrina fidei: si quidem prius ad doctrinae caput, atque ad consentientes Scripturae locos, quam ad artificium interpretis, convertere mentis aciem oportet. Postremo, cum variis modis Scriptura nonnunquam enarratur, eius commendatur foecunditas, et multiplex commoditas. Praeclarum

innuere astruitur: huic suspicio omnis adimetur, ubi adverterit interpretationem analogam et convenientem esse cum doctrina fidei: si quidem prius ad doctrinae caput, atque ad consentientes Scripturae locos, quam ad artificium interpretis, convertere mentis aciem oportet. Postremo, cum variis modis Scriptura nonnunquam enarratur, eius commendatur foecunditas, et multiplex commoditas. Praeclarum enim hoc est, quod historia vel sententia obvia non illud modo significat, quod verba simpliciter sonant: neque solum suppeditat locos morales, verum etiam adfert aliquid sublimioris

locos morales, verum etiam adfert aliquid sublimioris intelligentiae, et de Christo, de lege, de Evangelio, de Ecclesia, de Spiritu et carne, denique de omni pietatis officio nobis valde eruditas, nec minus salubres admonitiones proponit. Fieri autem non potest, quin ex multiplici enarratione, cum iudicio tamen facta, fructum auditores aliquem consequantur. Quod unius palato minus sapit, alterius palato pergratum erit. Manna caelesti quidam magnopere delectabantur, quorundam vero stomacho ciebatur nausea: ita in multitudine sunt quibus varia Scripturarum explicatio arridet, sunt quibus

illis, qui in Scripturis sacris utiliter versari cupiunt. Prima est, qua Lectores voces singulas intelligant. Huc requiritur qualiscunque scientia Sacrarum linguarum, Hebraeae potissimum, deinde et Graecae. Sine hac cogeris, Lector, ab aliorum pendere iudicio, aut potius divinare significationem, cum facile etiam ab ipsius interpretis mente aberrare queas, dum non mox animadvertis, quid ille respexerit, aut quomodo eo loci suis verbis usus abususve sit. Secunda est, qua sensum orationis, quem verba in singulis periodis constituunt, intelligant. Hic necesse est, ut non solum singula verba

SINGULIS SACRARUM LITERARUM LIBRIS. Expositis ergo hactenus generalibus praeceptionibus, nunc ad eam observationem progrediamur, quae singulorum librorum naturam proprietatesque annotat. Habent enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem

Quando igitur ad eundem modum omnis illa varietas in literis sacris invenitur (nam alii quidem libri sunt poetarum scriptis propemodum similes, ut Psalmi: alli historiographis annumerari debent, ut libri Mosis, Iehosua, Iudicum, Regum, Hester, Paralipomenon, Evangelia, Acta Apostolorum: alii cum Philosophorum dissertationibus et didacticis scriptis conferendi, ut Iob, Proverbia, Ecclesiastes: alii oratorum dignitatem redolent, ut pleraeque conciones Prophetarum, nonnullae Apostolorum epistolae)

oratorum dignitatem redolent, ut pleraeque conciones Prophetarum, nonnullae Apostolorum epistolae) quivis profecto intelligit, nos non immerito de unoquoque genere librorum aliqua separatim annotare debere. DE HISTORIA. Cum igitur dicturi simus de singulis Scripturae sacrae libris, deque eorum proprietatibus, operaeprecium fuerit, primum de historia, quae tum ordine prima est, tum etiam facillima ob rerum simul ac sermonis tractationisque perspicuitatem, tractare. 1 Historiae humanae ita plerunque et

consideratur hominum pietas aut impietas erga Deum. Tantum ergo ferme humana industria aut ignavia, huius vitae felicitas et infelicitas, ac rerum humanarum mutabilitas, incertitudoque et varii exitus perpenduntur. At Sacrae historiae ita narrantur, ut in iis potissimum duo regna cum suis administris, regnum Dei et regnum diaboli, Deus omnia pro suo arbitrio moderans, angeli et pii ei adhaerentes, et contra satan ac impii contra pios decertantes cernantur, considerentur, ac perpendantur: utque inde tum Dei omnipotentia, omni sapientia et infinita bonitas, tum etiam piorum

angeli et pii ei adhaerentes, et contra satan ac impii contra pios decertantes cernantur, considerentur, ac perpendantur: utque inde tum Dei omnipotentia, omni sapientia et infinita bonitas, tum etiam piorum fides in Deum, simulque admixta imbecillitas, atque adeo praepotens in eis vetus Adam una cum adiuncta cruce, tum et satanae impiorumque malitia et furor contra Deum, pios et omnem honestatem ac pietatem emineat, cernaturque, Hic igitur non res militaris, non etiam scientia vel politica, oeconomica, vel castrensis, ut ex politicis historiis, sed praecipue theologica sapientia disci

etiam totum ingenium, omnesque proprietates loci, hominum, et aliarum praecipuarum rerum quae in ea regione sunt. 5 Videndum ut accurate observentur causae et occasiones, principiaque, progressus et fines rerum gestarum, et ubi unaquaeque narratio incipiat aut desinat, num cohaereat cum praecedentibus aut sequentibus: aut quoquo modo cum eis connexa, vel etiam affinis ei sit. 6 Animadvertantur et omnes circumstantiae personarum, locorum, temporum, causarum et consiliorum: praesertim vero ipse summus architectus aut nauclerus, moderatorve totius negotii

hominum, et aliarum praecipuarum rerum quae in ea regione sunt. 5 Videndum ut accurate observentur causae et occasiones, principiaque, progressus et fines rerum gestarum, et ubi unaquaeque narratio incipiat aut desinat, num cohaereat cum praecedentibus aut sequentibus: aut quoquo modo cum eis connexa, vel etiam affinis ei sit. 6 Animadvertantur et omnes circumstantiae personarum, locorum, temporum, causarum et consiliorum: praesertim vero ipse summus architectus aut nauclerus, moderatorve totius negotii diligentissime in omni historia observetur, quid ille ibi agat,

quae ibi demum certa firmaque est, ubi eam in novo. Testamento Spiritus sanctus commonstravit ac confirmavit. DE TEMPORIBUS HISTORIARUM. 1 Temporum ratio omnino in lectione Sacrarum historiarum multo magis habenda est, quam in prophanarum: cum propter ipsarum rerum gestarum lumen, quo veritas Dei omnia promissa suo tempore praestans agnoscatur, quo etiam genealogia Christi perspiciatur certius: et denique, ut sciatur tum initium, tum progressus, tum denique et finis mundi, atque ita tum Deus eiusque providentia, tum et ultimum

quod illae alias includant, alias excludant suas illas metas, a quibus incipiunt, aut in quas desinunt: ut ibi etiam exemplis temporis ostendi. Haec Regula plurimum in hoc genere valet. 4 Nonnunquam igitur incompletum tempus completis vocibus exprimitur: ut anni nominantur integri, cum eis plures menses deficiant: sicut etiam vicissim aliquando abundantes dies aut menses non nominat. Sic Dominus dicitur post triduum resurrexisse: cum tres dies in sepulchro non complesset, sed tantum attigisset. Sic 1. Reg. 15 legimus, Abiam regnasse annis 18, Ieroboam tribus annis: cum mox

Regula plurimum in hoc genere valet. 4 Nonnunquam igitur incompletum tempus completis vocibus exprimitur: ut anni nominantur integri, cum eis plures menses deficiant: sicut etiam vicissim aliquando abundantes dies aut menses non nominat. Sic Dominus dicitur post triduum resurrexisse: cum tres dies in sepulchro non complesset, sed tantum attigisset. Sic 1. Reg. 15 legimus, Abiam regnasse annis 18, Ieroboam tribus annis: cum mox eius filius dicatur successisse anno 20 Ieroboa. De hac synecdochica descriptione ita inquit August. super Exod. quaest, 47, Divina scriptura solet

cum eis plures menses deficiant: sicut etiam vicissim aliquando abundantes dies aut menses non nominat. Sic Dominus dicitur post triduum resurrexisse: cum tres dies in sepulchro non complesset, sed tantum attigisset. Sic 1. Reg. 15 legimus, Abiam regnasse annis 18, Ieroboam tribus annis: cum mox eius filius dicatur successisse anno 20 Ieroboa. De hac synecdochica descriptione ita inquit August. super Exod. quaest, 47, Divina scriptura solet tempora ita nuncupare, ut quod de summa perfectioris numeri paululum excrescit, aut infra est, non computetur. 5 Factum est haud

successisse anno 20 Ieroboa. De hac synecdochica descriptione ita inquit August. super Exod. quaest, 47, Divina scriptura solet tempora ita nuncupare, ut quod de summa perfectioris numeri paululum excrescit, aut infra est, non computetur. 5 Factum est haud raro, ut maturus filius cum seniore ac imbecillo rege aliquando communiter regnum administrarent: illudque communis regni tempus, iam patri, iam filio adscriberetur: ut loram, filius Achab, dicitur 2. Reg. 1, coepisse regnare secundo anno Ioram filii Iosaphat regis Iuda: contra mox tertio capite, dicitur coepisse

regnare 18 anno Iosaphat. Sic communis regiminis tempus primum filio, postea patri. 6 Aliquando tempus mali regiminis alicuius regis omittitur, et tantum boni nominatur: quia illud eius malum regimen fuerit quasi anarchia quaedam. Sic 2. Reg. 8, legitur Ioram 32 annorum fuisse. cum regnare incoeperit, et regnasse 8 annos. Sed ex aetate Achasiae regis diligens observator posset animadvertete, eum 28 annis imperitasse. sed illi 20 omittuntur. Vide 2. Paralipom. 22. Verum hoc diligentiores expendent. 7 Nonnunquam tempus interregni vel praecedenti, vel sequenti

Vide 2. Paralipom. 22. Verum hoc diligentiores expendent. 7 Nonnunquam tempus interregni vel praecedenti, vel sequenti gubernatori adscribitur: ut 1. Reg. 16. Amri primum dicitur regnasse 12 annis, mox tantum 8, computato scilicet tempore quadriennii praeceditis interregni, aut cum parum quiete et pro arbitrio regnavit. Solis enim octo, vere ac pacifice obtinuit regnum. Quare et hanc regulam ponere possemus, quod alias nominetur tantum anni pleni dominii: alias etiam illi, quibus non plane pro sua voluntate imperitavit, resistentibus aemulis. 8 Quia vero de

regnum. Quare et hanc regulam ponere possemus, quod alias nominetur tantum anni pleni dominii: alias etiam illi, quibus non plane pro sua voluntate imperitavit, resistentibus aemulis. 8 Quia vero de annorum supputatione non parva est apud scriptores, praesertim veteres, dissensio, cum Hebraeorum quidam paulo aliter numerent ac Latini vel Graeci (quinetiam ne inter hos quidem satis convenit: diverso enim modo Graecus Eusebius, diverso noster Augustinus, diverso Beda, diverso astronomi, caeterique) visum est brevem quandam supputationem ex alio quodam scriptore hic adiicere,

ad Abraham facta, ad illud usque tempus, quo Iacob migravit in Aegyptum, sub duxerit: comperiet, effluxisse annos non plus minusve 215. Unde restabit, totidem quoque annos Israelitas in Aegypto habitasse, ac Iacob quidem ipsissimo tempore medio annorum 430 eodem commigrasse. Porro cum educeretur populus, praefuit ei Moses iam octogenarius (testante Stephano Actorum 7 ) annos 40. Deut. 1. 34. Psal. 94.
Mosae successit Iehosua, et cum hoc Othoniel, qui itidem administrarunt annos 40. Iud. 3. Othonieli successit Ehud, annos 80.

in Aegypto habitasse, ac Iacob quidem ipsissimo tempore medio annorum 430 eodem commigrasse. Porro cum educeretur populus, praefuit ei Moses iam octogenarius (testante Stephano Actorum 7 ) annos 40. Deut. 1. 34. Psal. 94.
Mosae successit Iehosua, et cum hoc Othoniel, qui itidem administrarunt annos 40. Iud. 3. Othonieli successit Ehud, annos 80. Iud. 3. Post hunc Debora annis 40. Iud. 5. Gedeon annis 40. Iud. 8. Abimelech annis 3, et paulo amplius. Iud. 9. Thola annis

Iehoachaz menses 3. abductus in Aegyptum. 2. Reg. 23. et 2. Par. 36. Iehoiakim Eliakim annis 11. 2. Reg. 23. Iehoiakim Iechanias menses tres. Daniel. Ezechiel anno post migrat. Iechoniae. 2. Reg. 24. et 2. Paral. 36. Hic, cum obsidione premeretur Hierosolyma, consilio prophetae Ieremiae sponte sese dedidit regi Babyloniae Nebuchadnezar, ac deportatus est capitivus cum multis, inque eius locum subfectus per Nebuchadnezar Zidkyahu,

2. Reg. 24. et 2. Paral. 36. Hic, cum obsidione premeretur Hierosolyma, consilio prophetae Ieremiae sponte sese dedidit regi Babyloniae Nebuchadnezar, ac deportatus est capitivus cum multis, inque eius locum subfectus per Nebuchadnezar Zidkyahu, qui regnavit annos undecim. 2 Reg. 25. et 2. Par. 36. Sub hoc Hierusalem, dum nititur Babyloniis rebellare, expugnata vi est, atque incensa. Ipse praeterea Zidkyahu captivus abductus, oculis privatus, filiis prius

Atque totidem plane anni a tritesimosecundo Darii, ad 24 usque Augustini: hoc est, ad Olympiadis 194 annum tertium, quo Christus carnem induit, effluxisse inveniuntur. Ergo ad calculum reductis annis omnibus, liquet, Christum natum quarti Millenarii anno nongentesimo octuagesimonono cum dimidio: hoc est, mundi ter millesimo nongentesimo octuagesimonono cum dimidio. Ita namque quartum Millenarium impleri idcirco haudquaquam conveniebat, quia Dominus propter ardens desiderium sanctorum, summis votis adventum Messiae expetentium, ut est ad benefaciendum semper proclivior,

hoc est, ad Olympiadis 194 annum tertium, quo Christus carnem induit, effluxisse inveniuntur. Ergo ad calculum reductis annis omnibus, liquet, Christum natum quarti Millenarii anno nongentesimo octuagesimonono cum dimidio: hoc est, mundi ter millesimo nongentesimo octuagesimonono cum dimidio. Ita namque quartum Millenarium impleri idcirco haudquaquam conveniebat, quia Dominus propter ardens desiderium sanctorum, summis votis adventum Messiae expetentium, ut est ad benefaciendum semper proclivior, antevertere magis quam differre beneficium gaudet. Quot autem anni a Christo

annis tardius, quibus gubernacula tenuit Zidkyahu, quos ex ordine 70 annorum nos removemus, nitentes nimirum narrationi posterioris libri Paralipomenon cap. ultimo. Rursus hebdomades Danielis quibusdam placet supputare ab anno Darii 20, quo missus Nehemias ad civitatem reparandam: cum nos interim deducamus eas a muro civitatis consummato, hoc est Darii 32. Ex quo fit, ut 23 annos plures, quam illi, nos statuamus. Cuius rei existimavimus pios candidatos candide admonendos, quo ipsi facilius, rectiusque de omnibus valeant iudicare. 10 Reliquum est, de ratione

inculcare Postremo, etiam secundae Tabulae vitia grassantia taxare, ac omnino et in summa contritionem et fidem concionari. Aliquando etiam politica aliqua mandata habuerunt de aliquibus negociis agendis aut omittendis, praesertim tempore bellorum ac difficultatum aliarum. Denique cum eos vel reges aliive magistratus, aut totus populus, vel etiam singuli aliqui homines de rebus futuris, aut alioqui dubiis, praesertim maioris momenti, consulere voluerunt, habuerunt ab eis certa responsa. 4 Non solum vero in genere peccata accusarunt, et ad pia opera homines

Ezechias paulo ante erat velut communis Mecoenas atque alumnus Prophetarum: Manasses vero, hostis et tyrannus in eos saevit. 10. Zophonias sub pio rege Iosia, ante Christum 610. 11. Ieremias, incoepit eiusdem Iosiae anno 13. Prosequitur vero etiam post captam civitatem 610. 12. Daniel in Chaldaea, cum capto rege Ioachim, ante Christum 580. 13. Iezechiel, in Babylone, anno quinto post migrationem Iechoniae, 580. 14. Aggeus, 15 Zacharias, et 16 Malachiae nomine inscriptus liber, editi sunt in reditu ex captivitate Babylonica, ad imperii Babylonici gubernacula sedente Dario Hystaspe, ante

et etiam primarias personas eius temporis: et denique ipsius etiam Prophetae, quoad fieri potest, ingenium, institutionem, mores ac vitam. Crebro enim aliqua dicta in ipsis, ad aliquid eorum respiciunt. 8 Porro pernoscere statum conditionemque rerum ac temporum facile possumus, cum ex historiis praesertim Sacris, ut ex Regum historia, et Paralipomenis: tum et ex ipsismet Prophetis, si modo diligentius attenderimus. Nam si omnino nullum subsidium venit ab historiis: proximum est, ut ex ipso orationum propheticarum contextu, quae facies Ecclesiae aut reipublicae fuerit,

et fossis: de mittendis legatis, qui amicitiam et societatem regum peterent externorum. Argumento haec sunt, graviter tunc periclitatem rempublicam, atque bellum fuisse in foribus, nec non consultationes de repellenda vi hostili habitas. Assequemur omnia multo plenius et certius, si quae legimus, cum iis rebus conferamus, quas nostra memoria aut paulo ante gestas, sive in Ecclesia, sive in politia cognoverimus. 9 Iliud vero plane generale latissimeque patens praeceptum est, ut quae legimus in Prophetis, aut alioqui vel in Sacris, aut etiam prophanis scriptis, cum ipsis rebus,

si quae legimus, cum iis rebus conferamus, quas nostra memoria aut paulo ante gestas, sive in Ecclesia, sive in politia cognoverimus. 9 Iliud vero plane generale latissimeque patens praeceptum est, ut quae legimus in Prophetis, aut alioqui vel in Sacris, aut etiam prophanis scriptis, cum ipsis rebus, usuque ac experientia rerum conferamus. Omnia enim tum obscura, tum quasi ieiuna mortuave sunt, dum in sola ociosa noticia versantur, et a veris vivisque experimentis sunt separata. Semper praxis theoricae non tantum lumen, sed etiam quasi nitam quandam affert. 10 Per

nostri Christi. Quis enim ambigat, longe uberiores, instructiores, et ampliore quadam maiestate conciones omnes a Christo, itemque a Iohanne Baptista esse habitas, quam sunt literis mandatae? 11 Observetur igitur diligentissime, ubi illae summae incipiant aut desinant, quatenus cum sequentibus cohaereant, aut non cohaereant. 12 Huius rei maxima et continua cura esse debet: quando alias in tot transitionibus, digressionibus, patheticis orationibus, multa videbuntur male cohaerentia, quaedam etiam pugnantia coniungi. Ergo observet unusquisque, dum Prophetas

obvios appingerent. Porro quicunque hunc in modum partes concionum praecipuas semel distinxerit, facile assequetur veram atque germanam sententiam, earum praesertim Regularum adminiculo, quas supra de consuetudine Scripturarum tradidimus: de quibus nequaquam opus est aliquid hic loci cum fastidio repetamus. 14 Mos autem est Prophetis, 1 quaedam futura denunciare apertis verbis, 2 quaedam tantum visis sive signis, 3 quaedam actionibus. 1. Primi generis multa extant vaticinia, de Christo, de Antichristo, de falsis doctoribus, de calamitatibus, rursumque de felicitate

postea de re peracta profert Evangelista Matth. cap. 2. Adnotavit plura exempla D. Augustinus, enarrans Psalm. 3. praeterea lib. 2. de Sermone Domini in monte. 16 Deprehensum quoque est, futura a Prophetis praenunciari forma optandi, seu imprecandi. Neque enim eos, cum videntur mala imprecari aliis, revera sic imprecari: sed imprecationis figura, ea quae ventura sunt, certo praevidere. Itaque cum dicitur, Sit mensa eorum ante ipsos in laqueum: tantundem sibi volunt ea verba, ac si diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in

3. praeterea lib. 2. de Sermone Domini in monte. 16 Deprehensum quoque est, futura a Prophetis praenunciari forma optandi, seu imprecandi. Neque enim eos, cum videntur mala imprecari aliis, revera sic imprecari: sed imprecationis figura, ea quae ventura sunt, certo praevidere. Itaque cum dicitur, Sit mensa eorum ante ipsos in laqueum: tantundem sibi volunt ea verba, ac si diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in commentario ad Psalmum 5, super verbis illis: Decidant a cogitationibus suis. Item ad Psalmum 34 et 78. supputatione Augustini.

formis extat in hac parte integrum Caput, quod hisce observationibus aut monitionibus utiliter adiungere poteris. 17 Illa quoque non vulgaris admonitio est, ut diligenter observemus, ubi prophetae ad priores Scripturas respiciunt, ad eas alludunt, aut alioqui sua diligenter cum illis conformant. Solent enim crebro ad praecedentes libros, et praesertim ad Mosen ipsum respicere, qui veluti pater quidam sacrorum scriptorum et librorum est, sicut quidam de Homero in gentilium literis pronunciare solent. 18 Multo vero utilior illa praeceptio est, ut lucernam

adyta et abdita, eorum opes mysteriaque contemplaturi, inferamus. Lucernam autem voco non tantum impletiones Prophetiarum, quae plane veluti sol quidam ipsas obscuriores praedictiones illustrant: sed etiam cum expositiones singularum prophetiarum ac dictorum ex Prophetis citatorum, tum et totam illam immensam lucem, quam Christus et Apostoli veteri Testamento intulerunt, dum et verum eius scopum finemque exponunt; et omnia eius mysteria mirifice illustrant. Hactenus de Prophetiis; nunc de Psalmis.

ex initiali sententia apparet, recitari ibi decretum Dei de officio et exaltatione Meschiae. 4 Post principia vero, si sunt petitiones aut assertiones, sequuntur crebro rationes, et sub finem exultantis ac Deum etiam celebrantis animi gratiarum actiones, quod sit exauditus. Cum sunt institutiones, crebro sequuntur declarationes, et etiam antitheses primorum versuum. ut Psal. 1, quid sit beatitudo ac pietas pii: et contra, tum impietas, tum infelicitas impii. Sic Psal. 2, declaratur in sequentibus, quomodo furat mundus contra Meschiam: et

5 Observa igitur, ac diligenter expende primos versus cuiusque Psalmi, et habebis summam aut argumentum eius, ac veluti lumen quoddam in totum Psalmum illatum videbis. 6 Nec inconsulte fecerit, qui Summas aut Argumenta aliorum piorum ac intelligentium perleget memoria complectetur, cum aliquem Psalmum legere volet: cuiusmodi sunt potissimum Lutheri, et Viti Theodori. 7 Illud certe in hoc genere valde necessario observatur, quod non tantum Iudaei, sed etiam quidam Christiani minus vere experti beneficia Christi et spirituales tentationes, nimiumque Rabinis aut

tractatum ornatu, acrimonia. maiestate: ut profecto appareat, omnes tam verborum quam rerum Theologicarum opes, in unum Psalmorum opus, tanquam praedivitem quendam thesaurum a Spiritu S. congestas. Ergo est volumen Psalmorum ab omnibus quidem Theologicari volentibus, et quasi quotidie et magna cum diligentia legendum: quod tamen non nisi ii penitus intelligent, qui bene tentati et rerum divinarum experti erunt, quique artificium omne dicendi et Scripturarum consuetudinem, Locosque Theologiae praecipuos probe tenuerint. Habebunt sane tyrones illud frequenter in manibus: nec dubium quin in

in manibus: nec dubium quin in eo aliquid consequentur. Sed ad mysteria pertingere non prius dabitur, quam paulo altius in rebus Sacris progressi fuerint. omnia nihilominus in Spiritus S. pios in omnem veritatem ducentis, efficacia consistunt. 11 In omnibus vero bonis scriptoribus sic cum maximo fructu versabere, si tu ipse veluti indueris personam loquentis: teque quasi medio illi negocio, de quo agitur, immiscueris. Nam frigide profecto, minimoque cum profectu in alieno versatur scripto is, qui animi sui sensum ac motus ad scriptoris mentem atque affectiones, quoad eius fieri

in Spiritus S. pios in omnem veritatem ducentis, efficacia consistunt. 11 In omnibus vero bonis scriptoribus sic cum maximo fructu versabere, si tu ipse veluti indueris personam loquentis: teque quasi medio illi negocio, de quo agitur, immiscueris. Nam frigide profecto, minimoque cum profectu in alieno versatur scripto is, qui animi sui sensum ac motus ad scriptoris mentem atque affectiones, quoad eius fieri poterit, non impulerit, attemperaveritque Neque sine causa profecto Psalmi tanta varietate ac vehementia affectuum sunt conscripti sed ut pii eos in suos animos illabi

quoad eius fieri poterit, non impulerit, attemperaveritque Neque sine causa profecto Psalmi tanta varietate ac vehementia affectuum sunt conscripti sed ut pii eos in suos animos illabi patiantur, suaque corda veluti transforment ac transfigurent in habitum formamque mentis Psalmistae. 12 Quare cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum

cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque.

res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina tum in praxi

ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina tum in praxi consistit, tum propter nos, non propter illos veteres

ut quae scriptae sunt ab homine in utroque genere vitae ac rerum versatissimo et expertissimo. Distingendae vero sunt eius operis tractationes. nam quaedam inter se cohaerent, praesertim in primis novem capitibus: quaedam vero sunt valde concisae ac separatae sententiae, nihil cum praecedentibus aut sequentibus cohaerentes, plane instar Aphorismorum Hippocratis, aut Sententiarum Phocylidis: quin nec ordinem quidem aliquem servant. Operaeprecium ergo fuerit, observare istam diversam eius scripti rationem, et cohaerentia rite connectere, separata autem distinguere.

communes vel religionis, vel etiam externae vitae referri debeant: quo praeter superiores utilitates, etiam ea quae in tanta brevitate necessario desunt, ex cognitione totius loci communis suppleri queant. Postremo, facta tali distributione, utile fuerit tum spirituales sententias cum aliis Scripturae locis, ubi eadem plenius aguntur, conferre, ac inde earum uberiorem noticiam haurire: tum et politicas Gnomas etiam cum Philosophorum disputationibus et aliorum doctorum dictis conferre: et quid ab alterutris plenius aut melius dictum sit, considerare. Ecclesiastes,

necessario desunt, ex cognitione totius loci communis suppleri queant. Postremo, facta tali distributione, utile fuerit tum spirituales sententias cum aliis Scripturae locis, ubi eadem plenius aguntur, conferre, ac inde earum uberiorem noticiam haurire: tum et politicas Gnomas etiam cum Philosophorum disputationibus et aliorum doctorum dictis conferre: et quid ab alterutris plenius aut melius dictum sit, considerare. Ecclesiastes, et liber Iob, praeter crebras sententias quibus abundant, exhibent iustas et insignes disputationes, quibus pares in libris

disputationes, quibus pares in libris Philosophorum non invenias. Quamobrem prae caeteris profecturos sese in his ii sperent, qui post Philosophorum placita degustata, ad horum lectionem properabunt. Ecclesiastes autem disputationem habet de summo bono, quod definit esse coniunctionem cum Deo, atque perpetuam Dei fruitionem. Quocirca confutat ante omnia, et primo statim capite, eos qui summum bonum posuerunt in scientia. Secundo ac tertio capitibus, eos qui summum bonum collocant in voluptate. Quarto, qui in honoribus. In quinti capitis progressu, et sexto, eos qui in

9. et Marc. cap. 9 et Matth. 17. Lucas autem ait: Et facta est, dum oraret, species vultus eius alia. Marcus vero de immutatione vultus Christi mentionem non facit: sed satis esse putat, simpliciter dixisse, Christum in conspectu discipulorum transformatum. Caeterum cum Lucas non exprimat, quomodo mutata sit Christi facies: discendum id est ex Matthaeo, qui ait, Splenduit facies eius sicut sol. De vestimentis aut Christi, scribit idem: Vestimenta illius facta sunt candida

et sive in rebus ipsis, sive in verbis tantum fiat mutatio, nunquam sine commoditate abit ea diligentia: merito admonendos candidos Lectores censui. Quo autem commodius collatio talis fieret, Eusebius elegantes concinnavit Canones, qui certo monstrant, qui Evangelistae singuli vel soli, vel cum aliis de re quacunque retulerint. Quamvis non mediocriter etiam adiuvant, quas ad marginem librorum asscriptas videmus, vulgo vocatae Concordantiae. 8 Quia vero in quibusdam narrationibus dissidere Evangelistae videntur; ideo videndum est, tum ne id credimus, nosve offendat, tum ut

vero prius, qualem syllogismum texant Evangelistae in tota sua narratione. Observandum igitur est, quod quoties quidem Prophetarum dicta vaticiniaque de Christo recensent, maiorem illius sui syllogismi recenseant: nempe, Qui erit talis ac talis persona, ut a Prophetis depingitur, is erit Meschias. Cum vero suas narrationes ad illas eorum praedictiones accommodant, et ostendunt in hoc aut illo facto IESU, hanc aut illam prophetiam de Meschia impletam esse, minorem sui illius principalis argumenti attexunt: unde porro sponte sequitur conclusio, hunc ipsum IESUM, et nullum alium hominem esse

Id autem nemini mirum aut temerarium videbitur, qui sibi persuaserit, quod res ipsa convincit, eundem spiritum ore Evangelistarum locutum esse, qui aperuerit os Prophetarum. Deinde Prophetarum munus fuisse, quid futurum esset praedicere: Evangelistarum vero, quid sit factum narrare. Itaque cum spiritus Dei illorum oracula in novo Testamento non exscribat, sed interpretetur, minime certe debuit itidem enumerandis vocabulis astringi. 14 Alias ad verbum citat, praesertim cum aliqua singularis vis in ipsis verbis est; ac ex singulis vocibus

munus fuisse, quid futurum esset praedicere: Evangelistarum vero, quid sit factum narrare. Itaque cum spiritus Dei illorum oracula in novo Testamento non exscribat, sed interpretetur, minime certe debuit itidem enumerandis vocabulis astringi. 14 Alias ad verbum citat, praesertim cum aliqua singularis vis in ipsis verbis est; ac ex singulis vocibus momentum probationis pendet. veluti, cum Apostolus ad Rom. 15 adducit ex 2. Sam. 22, Propter hoc confitebor tibi in gentibus, et nomini tuo

certe debuit itidem enumerandis vocabulis astringi. 14 Alias ad verbum citat, praesertim cum aliqua singularis vis in ipsis verbis est; ac ex singulis vocibus momentum probationis pendet. veluti, cum Apostolus ad Rom. 15 adducit ex 2. Sam. 22, Propter hoc confitebor tibi in gentibus, et nomini tuo canam. Iterum ex Psalmo, Gaudete gentes cum populo eius. Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad

est; ac ex singulis vocibus momentum probationis pendet. veluti, cum Apostolus ad Rom. 15 adducit ex 2. Sam. 22, Propter hoc confitebor tibi in gentibus, et nomini tuo canam. Iterum ex Psalmo, Gaudete gentes cum populo eius. Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam. Quibus sane locis ducuntur argumentationes ex certis vocibus, nem pe gentium et domini. Apostolus namque probat, atque meminit, non

et communi consuetudini, quod non aliter aliquoties dicta Scripturae citaverint, quam sicut iam dudum apud vulgus ex illa versione innotuerant. Sic enim illi pusillis Christi lac praebentes, ac ad eorum captum sese accommodantes, loqui non sunt dedignati. Sic videmus etiam parentes aliquando cum infantibus balbutire. 16 Refert vero non parum, an Hebraica veritas proferatur in medium, an LXX interpretum authoritas. Certum namque est, illam semper anteponendam, nec non momenti plurimum afferre. Quocirca ubi plerunque validiores atque ex verbis sumptae argumentationes

in eius vita, quod ubicunque sive ex persona sua, sive ex persona Domini salvatoris, veteris scripturae testimoniis utitur, non sequatur LXX interpretum authoritatem, sed Hebraicam. 17 Equidem Apostolos iudico voluisse accommodare se iis, ad quos scribebant: itaque Matthaeum, cum ut quidam volunt Hebraice, et ad Hebraeum populum scripserit, de Hebraeo exemplari libenter mutuatum testimonia: caeteros vero Evangelistas et Apostolos, cum scripserint ad gentiles, exiis libris citasse firmamenta, quos videbant gentilium manibus passim teri. Hi autem erant LXX interpretum.

authoritatem, sed Hebraicam. 17 Equidem Apostolos iudico voluisse accommodare se iis, ad quos scribebant: itaque Matthaeum, cum ut quidam volunt Hebraice, et ad Hebraeum populum scripserit, de Hebraeo exemplari libenter mutuatum testimonia: caeteros vero Evangelistas et Apostolos, cum scripserint ad gentiles, exiis libris citasse firmamenta, quos videbant gentilium manibus passim teri. Hi autem erant LXX interpretum. 18 Distinguenda quoque sunt miracula Christi a doctrina. Haec enim ad omnes ex aequo pertinet: miracula autem non itidem, nisi quatenus ad generalem

enim ad phrasin, sermonem, et omnino rationem docendi, doctrinamque Paulinam assuefiemus. 2 Operaeprecium quoque valde fuerit, quod in Prophetis supra monuimus, pernosse historiam actionum, temporum, hominum ac negociorum, de quibus, aut ad quos singulae Epistolae scriptae sunt: quod cum ex Actis Apostolorum, tum et ex ipsismet Epistolis, ac aliunde cognoscere poterimus. Nam necessario illae epistolae non tantum doctrinam generalem Christianae pietatis continent, sed etiam ipsius Pauli ingenium, et eorum quoque ad quos scriptae sunt, mores et rationes referunt. 3 In

rationes referunt. 3 In Epistolis necesse est, aliquas Epistolarum leges servare. Apostolus in eo non servat leges, quod ferme tantum de publicis negotiis, nempe de religione Ecclesiarum scribat: et quod etiam accuratius pleniusque de rebus disserat, quod magis proprium librorum est, cum Epistolae plerunque de privatis negotiis agant, nec aliquam doctrinam institutionemve tam accurate explicent. Habent tamen in eo Epistolarum naturam, quod ad certos quosdam homines, eosque nominatos, sunt directae: quod habet subscriptiones, inscriptiones, et tum initialem, tum et alias in fine

dici possent, quae non parum lucis studioso Sacrae Theologiae afferre possent. Verum illarum pleraque postea suis locis, et praesertim in capite de Sermone Paulinae, exponemus: nunc tantum pauca quaedam monebimus, quae observasse ad earum intellectum non parum profuerit. Sunt igitur volenti cum fructu legere Paulinas Epistolas haec maxima cura observanda. 5 Primum, ad quos Epistola mittatur, et qui nam populi, quibusve moribus fuerint. Quod modo ex ipsis Epistolis, modo ex Geographis cognosci potest. Nonnunquam vero ad hominum, ad quos

ex ipsis Epistolis, modo ex Geographis cognosci potest. Nonnunquam vero ad hominum, ad quos scribit, ingenia attemperata videtur Apostoli oratio. Hinc factum, quod ad Romanos rerum dominos, cernimus graviter et cum maiestate quadam tractata universa: ad Galatas vero, tanquam ad leves et inconstantes, alius est sermonis habitus, nem pe acris et mordens, alicubi etiam humilior quam in aliis. 6 Secundo dispicias, quare sit scripta, sive quae scribendi occasio oblata fuerit. Hic vero disquirere

in aliud Evangelium: non oblique significat, a sana doctrina eos defecisse, idque fraude atque imposturis quorundam hypocritarum, qui sese iactabantueros esse Apostolos, atque primorum Apostolorum familiares. Paulum autem contendebant non esse verum Apostolum, et nunquam a Christo vocatum, nunquam cum reliquis Apostolis habuisse consuetudinem, nunquam de doctrina contulisse. Eodem pacto progrediendum in caeteris. Qua enim arte quaerimus causam et occasionem scribendi in Epistolis Ciceronianis, vel Plinianis, eadem promptum est in venire occasionem scribendi in hisce Paulinis. 7

reprehensiones errorum in ritibus, obiurgationes adversus vitia et corruptos mores. Quarum rerum luculenta exempla in Corinthiis sunt obvia: veluti ubi doctissime disputat de resurrectione mortuorum, ubi reprehendit ac damnat prophanationem coenae Dominicae, ubi obiurgat litigantes in foro magno cum offendiculo apud iudices infideles. Quinetiam in singulis sive disputationibus, sive locis gravioribus investigare oportet, ubi sit propositio, ubi confirmatio, ubi confutatio, ubi conclusio. Frequenter namque videas capita quaedam doctrinae Christianae hac methodo per Apostolum explicata. Qui

Theologici, quotquot in Epistola explicantur. Quae res non solum monstrat scripti multiiugem utilitatem, verum etiam instruit, praeformatque animum: ut si quando dicendum sit, habeant studiosi quasi cellaria, unde paratam rerum Theologicarum supellectilem expromant. Haec ita a nobis annotata, cum diligentem, tum sagacem Lectorem reddere queunt. 11 Est Apostolo familiare, Epistolas secare in duas partes principales: quarum priore ea tradit, quae pertinent ad doctrinam, id est dogmata fidei: ut de lege, de peccato, de gratia, de hominis iustificatione, de vocatione gentium ad

et ministros suos ignis flammam. Atqui eadem doctrina iis quoque comprobatur historiis, quae narrant angelos a Deo ad homines vel docendos, vel consolandos, vel ex periculis eripiendos, subinde esse missos. Ἐλεγχος, idem est quod redargutio: veluti cum redarguuntur et convincuntur, qui non recte argumentantur. Unde Aristoteles partem Dialectices, qua monstrat rationem retegendi dolos ac fraudes sophistarum, de Elenchis, id est redargutionibus sophisticis inscripsit. Et ad Titum cap. 1, Apostolus eum vult Episcopum, qui potens

non male dixerimus, si Apostoli mentem libetintueri, quae colliguntur ad corrigendum atque instaurandum, quae in vita actionibusque hominum neglecta vel collapsa apparent. In quam sententiam etiam D. Ambrosius hanc Apostoli vocem interpretatur. Huius igitur generis sunt, cum proferuntur ex Scripturis sententiae aptae ad reprehendendos homines propter contemptam disciplinam Ecclesiasticam, propter fastum, ambitionem, avariciam, dissidia: deinde cum ostenditur, quomodo qui lapsi sunt, in viam redire, moresque emendare et possint, et debeant. Ad summam, doctrina et

vel collapsa apparent. In quam sententiam etiam D. Ambrosius hanc Apostoli vocem interpretatur. Huius igitur generis sunt, cum proferuntur ex Scripturis sententiae aptae ad reprehendendos homines propter contemptam disciplinam Ecclesiasticam, propter fastum, ambitionem, avariciam, dissidia: deinde cum ostenditur, quomodo qui lapsi sunt, in viam redire, moresque emendare et possint, et debeant. Ad summam, doctrina et redargutio versantur in explicatione dogmatum: institutio sive admonitio atque correctio, de vita agunt, moribusque. Ad illas duas referuntur capita fidei, ad has vero referuntur

de Dei providentia. De quibus haec dogmata valde apposite, nec non salubriter memoriae commendantur. 1 Necessarium esse, ut cognitam veritatem, quoties a nobis exigitur, publice profiteamur, parati rationem nostrae fidei reddere (quemadmodum Petrus loquitur) omni poscenti. 2 Id aut faciendum etiam cum fortunarum omnium atque capitis periculo, si quando contingat, tyrannos propter illam confessionem, tormenta, proscriptiones bonorum, exilia, deportationes, denique mortem interminari. 3 Unum Christum, eiusque veritatem, prae omnibus rebus quae in mundo sunt, colendam, atque prae ea etiam vitam

haudquaquam descendentem. 6 Redarguuntur omnes haeretici, quales in primis Pelagiani, plus iusto humanis tribuentes viribus, perinde ac si in hominum manu esset fidem pro arbitrio amplecti, in eadem constanter perseverare, eandem intrepide confiteri, metu periculorum aut mortis nusquam angi: cum haec omnia constet solius Dei esse dona: testante Apostolo, Actorum 17. Eph 2. Philip. 2. 7 Reprehenduntur omnes qui plus nituntur ac fidunt rebus externis, et caducis opibus, amicitiis, potentiorum auxiliis, quam divinae potentiae ac bonitati: a qua tamen vel pili capitis nostri numerati

in sanctorum patrum Scriptis observare. Tertio loco videamus, ecquid afferantuerba Christi πρὸς παιδείαν, id est, ad vitae morumque institutionem, cuius sane prima cura omni tempore esse debet. Has vero hic tibi institutiones habe. 1 Cum audis; unum Deum timendum prae omnibus hominibus: discis sane, omni tempore pro virili enitendum, ut verum Dei timorem ob oculos tibi versari declares: discis, quomodo animum perpetuis meditationibus de se veritate divini iudicii, de poenarum magnitudine, quae timorem Dei abiicientibus, et

quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet, quomodo ex locis quos enarrandos suscipiunt, adnotare semper soleant, modo quod ad doctrinam vel redargutionem, modo quod ad institutionem vel correctionem, modo quod ad consolationem pertinet: cum neminem lateat, propter has potissimum commoditates spirituales, tanquam fines destinatos, Scripturam universam divina ordinatione in lucem esse editam. Eum qui harum rerum nihil observat, credibile non est serio quicquam legere, tantum ab est ut intelligat. Imanis est sacrarum rerum meditatio,

Sacras literas tractant vel in concionibus templorum, vel etiam in lectionibus Scholarum, et ab ipsis quoque Sacrae literae discendae sunt, adiiciatur aliquid etiam de eorum modo tractandi eas. Hac enim commonefactione instructioneque cognita, tum ipsos Sacrarum literarum interpretes maiore cum fructu audiemus, tum etiam prudentius et veluti oculatius in Sacris literis versabimur, scientes quid nam potissimum in eis considerare ac expendere debeamus. Duplex igitur est tractandi Scripturas ratio: altera popularis, Scholastica altera. Illa quidem, ad promiscuam multitudinem

absolutissima exempla videre licet primum in Prophetarum et Christi Apostolorumque concionibus, quas certe ad plebem atque imperitam multitudinem esse habitas, non est obscurum: deinde in Homiliis, id est familiaribus sermonibus Origenis, Basilii, Nazianzeni, Chrysostomi: et nostro tempore cum in aliorum multorum concionibus, tum Lutheri (unus hic inter omnes principatum obtinet) et similium. In quibus sane orationibus multa accommodata sunt eruditis, plurima imperitae multitudini, omnia vero universis: quandoquidem universis prodesse, pii authores studuerunt. Sed de populari

et praeludium, in ipso vestibulo praemitti digna. Quod si tantum pars aliqua libri vel disputatio pertractanda suscipitur, nequaquam opus est ista omnia eo ordine investigare: sed satis fuerit, occasionem scribendi, authoris consilium, summam sive statum rerum discutiendarum, cum quadam utilitatis commemoratione indicare paucis. Nunc ad ipsum opus, sive ad Scriptoris verba. Quia vero ad scrutandum eruendumque authoris mentem, et perspicue enarrandum eandem, ratio postulat, ante omnia accurate considerari res ipsas, deinde verba, verborumque positum:

qui scribunt, primum solliciti sunt de rerum inventione, post de collatione, sive elocutione) ita interpretatio quoque omnis sic videtur in hoc studiorum genere partienda, ut primo loco explicentur res ipsae, secundo loco verborum proprietas. 1 Prima autem cura est, de commoda versione. Enimvero cum sacri libri peregrinis linguis sint conscripti, nempe Hebraea et Graeca: in nostris autem Scholis, propter auditores qui non omnes potuerunt eas linguas perdidicisse, praelegantur plerunque Latinae versiones: interest sane ipsius doctoris, eam eligere et usurpare, quae de multis sit optima,

eas linguas perdidicisse, praelegantur plerunque Latinae versiones: interest sane ipsius doctoris, eam eligere et usurpare, quae de multis sit optima, fidelissima, et quam proxime ad veritatem Hebraicam in Testamento veteri, vel Graecam in Novo accedens. Quamvis ipse suo marte, quod aiunt, Latina cum Hebraeis et Graecis diligenter conferet: et si quid in versione, qua uti decrevit, obscurius vel minus apte redditum, vel sententiam perturbans, offenderit, clarius id reddet, ratione etiam auditoribus exposita. Id inquam primo perficere loco decet. Apta enim versione proposita, via ad res de

enunciare, Qua autem ratione id fiat, quid refert modo fiat? Memores esse decet triti Proverbii, σαϕέστερον καὶ ἀμαθέστερον: quantumvis crasse, modo clare. Oportet doctores se subinde accommodentauditorum ingeniis: et cum admittamus omnis generis homines, inque iis etiam rudes quosdam, et liberalium artium palaestris inassuetos: est sane in istorum gratiam etiam ruditer et quasi paedagogorum more lo quendum. Unde factum quoque est, quod sacri libri medio quodam dicendi genere, quandoquidem omnibus debent esse

quandoquidem omnibus debent esse expositi, sunt contexti. Sed et ipsi Prophetae atque Apostoli crebro locos quosdam tractant, plane ea quam commemoravimus ratione. Digerunt enim probationes in faciles et apertos syllogismos, utuntur enthymematibus, inductionibusque. Christus ipse, dum disputat cum eruditis adversariis, dum docet imperitam plebeculam, idem subinde facit: quod possemus longa oratione demonstrare, et multis comprobare testimoniis. Quam vero artificiose et diffuse explicat Apostolus ad Galat. 3. locum illum, In semine tuo benedicentur omnes Gentes? Quas non eruit

non utamur eorum obsequio, ad Theologiae dignitatem illustrandam? Caeterum ubi hoc pacto tenuiter expressa fuerit authoris sententia, reliquum est, ut tertio loco declaret doctor, quantum ponderis in causa quae agitur habeat, quod verbis authoris significatur. Solent namque Prophetae, cum locum ex Lege depromunt, item Apostoli, si quando ex Lege aut Prophetis aliquid mutuantur, libenter id explanare, atque diversis rationibus ostendere. Exemplum luculentum extat ad Gal. 3. ubi Apostolus solertissime excutit pondus promissionis divinae ad Abraham factae Genes. 22: In te, sive

legis iustificari aut benedici: evincit, eos qui ex operibus legis salutem, sive benedictionem volunt consequi, execrationi esse obnoxios. Testimonium profert ex Deut. 27. Execrabilis, inquit, omnis qui non manserit in omnibus quae scripta sunt in libro Legis, ut faciat ea. Ex quo ratiocinatur: Cum nemo legem exacte praestet, fieri sane hinc, ut per legem omnes execrabiles officiantur. Fide autem iustificari homines, declarat pronunciatio Abacuc: Iustus ex fide vivet. Quo demonstret porro, quomodo benedictio iis obtingat, qui quando quidem non praestiterunt opera legis, execrationem

haec omnia pertractata, prodest interdum explicare graviorem aliquam quaestionem fortuito, ut fieri solet, oblatam: vel locum communem tempori atque negociis convenientem. Enimvero aliae aliis temporibus in Ecclesia quaestiones agitantur. Itaque has decet non in transcursu et raptim, sed magna cum diligentia, omnibusque rite aestimatis, evolvere atque explanare. Quo pacto in Epistola ad Romanos capite 14. tractat Apostolus locum de usu rerum indifferentium: ubi de delectu ciborum, observatione dierum, gravis inprimis extat disputatio. Et in priore ad Corinth. multi loci pro statu

Galatas, tum illa ad Hebraeos. Hinc comment. Hieronymi in Prophetas, et August. in quosdam Psalm. succinctius enarratos. Addere licet Ambrosii comment. in D. Pauli Epistolas. Haec de ratione cognoscendi Sacras literas, nunc compendio annotare volui, quae spero studiosum veritatis magno cum fructu in perdiscendis illis sequuturum esse. ¶ In omni vero hoc conatu pii Aristotelicum illud potissimum in oculis animoque semper habeant, finem huius doctrinae non cognitionem, sed praxin vitamque esse: quod cum ille de Ethica doctrina, quae est qualiscunque secundae Tabulae

nunc compendio annotare volui, quae spero studiosum veritatis magno cum fructu in perdiscendis illis sequuturum esse. ¶ In omni vero hoc conatu pii Aristotelicum illud potissimum in oculis animoque semper habeant, finem huius doctrinae non cognitionem, sed praxin vitamque esse: quod cum ille de Ethica doctrina, quae est qualiscunque secundae Tabulae tractatio, dixerit: nos profecto id multo rectius de sanctissima Theologiae sapientia dicere possumus, ac debemus. Praxis vero Theologiae est, ut et animum aut cor, et corpus secundum eam regamus: ut inquam, tum

nos per eam: illa est tantum potentia quaedam, aut instrumentum Dei, ad sanandum servandumque omnem credentem. Quandoquidem enim ille caelestis rerum omnium opifex ac creator noster non sic nobis opitulari vult, ut rebus inanimatis, plantis, aut brutis animalibus: sed ita nobiscum agit, ut cum creaturis rationalibus, ac ad eius imaginem cognitionemque conditis, ita nempe ut sese nobis patefaciat, nosque alloquatur, ac suam voluntatem nobis et doctrinam notam faciat. Quare si illum summum medicum ac opitulatorem nobis adiungere, propitiumque habere volumus, necesse est nos hunc sacrum

PATRUM DE RATIONE DISCENDI SACRAS LITERAS, TRACTATUS II. PRAEFATIO. Praeposito compendio de Ratione cognoscendi Sacras literas, quod veluti argumentum aut praxim huius secundae partis esse diximus: recte nunc dicta ac regulae patrum consequentur. Cum enim nunc prolixius incipiamus eandem artem intelligendi sacrum volumen explicare: merito patrum dicta regulasque praeponimus, tum maiore authoritatis gratia: tum ne quis fingat (ut calumniatores proculdubio nunquam deerunt) nos potius rationem pervertendi Sacrum textum proponere, quam vere

exactior ordo adhibitus: tamen id ad pernoscendam eorum sententiam instructionemque nihil obfuerit. Saepe etiam unum dictum plura continet, ut in certos locos ac sensus distribui ea nequiverint. Nec illud quidem merito quenquam offendere debebit, si aliquando eadem repetita esse videbuntur, cum non sine causa celebretur vetus proverbium, δὶς καὶ τρὶς τὰ καλά. BASILII MAGNI ADHORTATIO AD STUDIUM SACRI SERMONIS, et LECTIONEM SACRARUM LITERARUM. Collaudo tuum discendi

tuum discendi studium, et morum industriam: et sane valde gavisus sum instantia tua, ac mentis sobrietate eo quod nullam vocem citra investigationem relinquere oportere putas, ex his quae de Deo per omnem Scripturae usum proferuntur, o charum caput, et prae omnibus mihi venerandum, Amphilochi. Nam cum recte audieris admonitionem Domini, quod omnis qui petit, accipit: et qui quaerit, invenit: per petendi sedulitatem etiam desidiosissimum mihi excitare posse vide eis ad impertiendum. Verum illud in te etiam amplius admiror, quod non tentandi gratia, velut plerique tunc solent, quaestiones

pro sapientia reputatur: prudentem auditorem, qui a Propheta admirando consiliario coniunctus est, quanti precii putabimus? profecto iustum est, ut ipsum omni laude dignemur, et eum ulterius producamus, et una cum ipso studium attingamus, et omnia una cum ipso elaboremus ad perfectionem festinante. Ni non oscitanter audire Theologicas voces, sed conari sententiam in singulis vocibus ac syllabis latetem perscrutari, non est segnium ad pietatem, sed eorum qui scopum vocationis nostrae cognoscunt: quod

reputatur: prudentem auditorem, qui a Propheta admirando consiliario coniunctus est, quanti precii putabimus? profecto iustum est, ut ipsum omni laude dignemur, et eum ulterius producamus, et una cum ipso studium attingamus, et omnia una cum ipso elaboremus ad perfectionem festinante. Ni non oscitanter audire Theologicas voces, sed conari sententiam in singulis vocibus ac syllabis latetem perscrutari, non est segnium ad pietatem, sed eorum qui scopum vocationis nostrae cognoscunt: quod propositum est nobis similes fieri Deo,

introducuntur. Nam si quis prima elementa velut minuta contemnat, quando perfectorum sapientiam assequetur? Ne, et non, syllabae duae sunt. Attamen fortissima omnium bonarum rerum veritas, et extremus pravitatis limes mendacium, parvis his verbis saepenumero comprehenduntur. Et quid haec dico? cum iam quis etiam capite solum nutu facto in testimoniis pro Christo, omnem pietatem explevisse iudicatus sit. Si vero haec hoc modo se habent, quodnam verbum Theologicum adeo parvum est, ut aut recte aut secus se habens, non magnum habeat in utramque partem momentum? Si enim ex lege iota unum,

non transibit: quomodo tutum est nos etiam minutissima transilire? Porro quae ipse a nobis diiudicanda requisivisti, eadem brevia sunt, et magna: compendio quidem proferendi, brevia, et ob id fortassis contemptibilia: verum, potentia eorum quae significantur, magna: ad sinapis similitudinem, quod cum minutissimum sit inter sarmentitia semina, si iustam curam nanciscatur, ad magnam altitudinem exurgit, facultate quae in ipso est expassa. Quod si quis ridet nostram videns circa syllabas, ut Psalmi verbo utar, nugacitatem: ipse quidem inutilem risus fructum decerpere se sciat. Nos autem minime

neutiquam investigationem relinquamus. Tantum enim abest ut propter haec parva erubescam, ut si vel minimam dignitatis ipsorum partem adsequor, et mihiipsi velut magnas res adepto gratulaturus sim, et fratri haec una nobiscum perscrutanti, non parvum hinc lucrum accessisse dicturus sim. Itaque cum in parvis verbis maximum videam certamem, ob spem mercedis laborem non detrecto, et mihiipsi frugiferum fore sermonem arbitratus, et audientibus perpetuam utilitatem allaturum esse. Qua propteriam cum ipso ita dicam, sancto Spiritu ad enarrationem procedam. Idem: Maxima autem via ad

et fratri haec una nobiscum perscrutanti, non parvum hinc lucrum accessisse dicturus sim. Itaque cum in parvis verbis maximum videam certamem, ob spem mercedis laborem non detrecto, et mihiipsi frugiferum fore sermonem arbitratus, et audientibus perpetuam utilitatem allaturum esse. Qua propteriam cum ipso ita dicam, sancto Spiritu ad enarrationem procedam. Idem: Maxima autem via ad officii dicentis inventionem, est meditatio ac studium Scripturarum divinitus inspiratum. In his enim et actionum praecepta inveniuntur: et beatorum virorum vitae literis traditae, velut imagines

sunt. Itaque in quacunque re se unusquisque indignum esse senserit, si in illis conversetur: velut ex communi medicamentaria officina, medicamentum aegritudini commodum reperit. Et, qui quidem temperantiae amator est, historiam de Ioseph assidue revolvit, et ab ipso temperantiae actiones edocetur: cum reperiat ipsum non solum continenter se habere ad voluptates, sed etiam habitualiter ad virtutem dispositum. Fortitudinem vero discit a Iob, qui non solum cum vita ipsi in contrarium mutata esset, pauperque ex divite, et orbus ex pulchros liberos habente, in uno temporis momento factus esset,

commodum reperit. Et, qui quidem temperantiae amator est, historiam de Ioseph assidue revolvit, et ab ipso temperantiae actiones edocetur: cum reperiat ipsum non solum continenter se habere ad voluptates, sed etiam habitualiter ad virtutem dispositum. Fortitudinem vero discit a Iob, qui non solum cum vita ipsi in contrarium mutata esset, pauperque ex divite, et orbus ex pulchros liberos habente, in uno temporis momento factus esset, idem permansit, invictam ubique animi constantiam conservans: sed neque amicis ad consolandum ipsum venientibus, ipsique insultantibus, et dolorem

lenitate vero erga homines: invenit David, generosum quidem in virilibus belli factis, mitem vero et immobilem in hostibus retaliandis. Talis erat et Moses, magno quidem animo contra eos qui in Deum delinquunt exurgens, leni vero animo calumnias contra se sustinens. Et ubique velut pictores, cum imaginem de imagine pingunt, frequenter ad exemplar respicientes, lineamentum inde ad suum opificium transferre studio habent: sic oportet eum qui studio habet seipsum omnibus virtutis partibus perfectum efficere, ad sanctorum vitas, velut statuas mobiles et actuosas respicere, et illorum bona

sua facere. Preces rursus lectionibus succedentes, fortiorem et vigentiorem animam desiderio ad Deum commotam suspiciunt. Bona autem est precatio, quae evidentem Dei notionem animo inducit: et hoc est Dei inhabitatio, nimirum Deum per memoriam sibiipsi insidentem habere. Sic efficimur templum Dei, cum non curis terrenis memoriae continuitas dirimatur, neque inopinatis adfectionibus mens turbetur: sed amans Deum omnibus relictis ad Deum secedat, expellens provocantes nos ad intemperantiam adfectiones, et in studiis ad virtutem ducentibus conversetur.

absolvent parabolas: et per dictionum multas voces, unam consonantem melodiam in nobis sentiet, laudantem hymnis Deum, qui fecit omnia. Idem adversus haereses Valentini et similium, lib. 3. cap. 2. Haeretici, cum ex Scripturis arguuntur, in accusationem convertuntur ipsarum Scripturarum, quasi non recte habeant, neque sint ex authoritate: et quia varie sint dictae, et quia non possit ex his inveniri veritas ab his qui nesciant traditionem. Non enim per literas traditam illam, sed per vivam vocem. Ob

Christiana religio: et inveniet ex hac Scriptura omnium doctrinarum regulas promanasse, et hinc nasci et huc reverti quicquid Ecclesiastica continet disciplina, etc. Idem de lib. novi et veteris Testamenti: Hae literae Sacrae, hi libri integri numero et authoritate: aliud cum istis est nihil comparandum: quicquid extra hos fuerit, inter haec sancta et divina nullatenus est recipiendum. TERTULLIANUS LIB. DE PROSCRIPTIONE HAERETICORUM. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere, quod aliquis de

fideliter nationibus adsignarunt. Itaque si angelus de caelo aliter evangelizaret, anathema diceretur a nobis. HILARIUS DE SYNODIS, ADVERSUS ARRIANOS. Nos enim omnibus quae divinis Scripturis tradita sunt a Prophetis et Apostolis, vere et cum timore et credimus et sequimur. Vult D. Hilarius, ut Concilia Scripturae cedant. Vide et consule diffusius in Psal. 118, de authoritate falsa docentium, et de authoritate synodorum. Idem quoque in lib. ad Constantium Augustum affirmat.

RECTA FIDE. Necessarium nobis est divinas sequi literas, et in nullo ab earum praescripto discedere. Idem in Evangelium Iohann. libro 1. capite quarto: Paulus ait, cognitionis ac sapientiae thesauros in filio esse absconditos: credere oportet, non ab alio ipsum discere. Sed cum in patre sit, omnia patris, tanquam perfecta eius sapientia, naturaliter scire: ideo non nugis hominum, sed Spiritus sancti doctrinae attendere oportet. ORIGENES IN EZECHIEL. HOMILIA VII. Nullum imitemur: et si volumus imitari quempiam,

audiendus est, non debemus attendere quid aliquis ante nos faciendum putaverit: sed quid prius, qui ante omnes est Christus, prior fecerit. neque enim hominis consuetudinem sequi oportet, sed Dei veritatem, cum per Esaiam propheci loquatur Deus et dicat: Sine causa colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet, quod consuetudo naturali iuri postponitur. Ibidem, distinct. 9. Can. 3. Scripturis canonicis tractatorum literae deserviunt. Noli meis

et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet, quod consuetudo naturali iuri postponitur. Ibidem, distinct. 9. Can. 3. Scripturis canonicis tractatorum literae deserviunt. Noli meis literis quasi canonicis scripturis deservire: sed in illis, et quae non credebas, cum inveneris, incunctanter crede: in istis autem, quod certum non habebas, nisi certum intellexeris, noli firmum tenere. Idem ad Vincentium victorem lib. 2. Can. 4. In tractatorum opusculis multa corrigenda inveniuntur. Negare non possum, nec debeo, sicut in ipsis maioribus, ita multa

Pelagianos, Epist. 19. ait, scripturam a Graecis codicibus translatam esse. Idem in libro de Vera religione, cap. 49. Locutio divinarum Scripturarum secundum cuiusque linguae proprietatem accipienda est. Habet enim omnis lingua sua quaedam propria genera locutionum, quae cum in aliam linguam transferuntur, videntur absurda. Idem in libro secundo de doctrina Christiana, capite 15. Et Latinis quibuslibet emendandis Graeci adhibeantur, in quibus Septuaginta interpretum, quod ad vetus Testamentum attinet, excellit autoritas. Idem de Vera

fructus. Idem paulo post: Sed ne illorum ineptias in medium proferentes, etiam ipsi indecora dicere cogamur: age ipsorum stulticiam et multifariam dementiam destruentes, ad ipsum divinae Scripturae scopam incedamus, quae seipsam interpretatur. Idem paulo post: Nam cum divina Scriptura tanta usa est diligentia, et non refugiunt quidam loquacitate sapientiaque peregrina inflati, adversa Scripturis loqui, et dicere, non esse super terram paradisum, multaque alia praeter ea quae dicta sunt introducentes, quod non sicut scripta sunt, sed alia ratione

sicut scripta sunt, sed alia ratione intelligenda, et quod ea quae de terra de his quae in caelis sunt dicta esse arbitrandum sit: nisi humilitate et congruenti nobis sermonum familiaritate beatus Moses usus foret, Spiritu sancto linguam eius movente, quo non excidissent? Quamvis sacra Scriptura, cum nos tale quiddam docere vult, seipsam exponit, de auditorem errare non sinit. Sed quia plerique, non ut commodi quippiam ex sacris Literis aucupentur, sed voluptatis gratia aures accommodent his qui demonstrata narrant: et propterea non eos qui magis prosunt, sed qui magis oblectant, ut audire

opinione tractandum est: neque de creatore suo opificii ipsius materia decernat. Assumenda autem nobis est stulticia, ut sapientiam sumamus non in prudentiae sensu, sed naturae nostrae conscientia, ut quod cogitationis terrenae ratio non concipit, id nobis rursum ratio divinae virtutis insinuet. Cum enim recognita stulticiae nostrae intelligentia imperitiam naturalis in nobis imprudentiae senserimus: tum per divinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam imbuimur, cum sine modo virtutes Dei ac potestatem metiamur, cum naturae Dominum non intra naturales leges cohibeamus, cum hoc solum de

nostrae conscientia, ut quod cogitationis terrenae ratio non concipit, id nobis rursum ratio divinae virtutis insinuet. Cum enim recognita stulticiae nostrae intelligentia imperitiam naturalis in nobis imprudentiae senserimus: tum per divinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam imbuimur, cum sine modo virtutes Dei ac potestatem metiamur, cum naturae Dominum non intra naturales leges cohibeamus, cum hoc solum de Deo bene credi intelligamus, ad quod de se credendum ipse sibi nobiscum et testis et autor existit. Idem de Trinitate lib. 1. Optimus enim lector est, qui

ratio non concipit, id nobis rursum ratio divinae virtutis insinuet. Cum enim recognita stulticiae nostrae intelligentia imperitiam naturalis in nobis imprudentiae senserimus: tum per divinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam imbuimur, cum sine modo virtutes Dei ac potestatem metiamur, cum naturae Dominum non intra naturales leges cohibeamus, cum hoc solum de Deo bene credi intelligamus, ad quod de se credendum ipse sibi nobiscum et testis et autor existit. Idem de Trinitate lib. 1. Optimus enim lector est, qui dictorum intelligentiam expectet ex dictis potius quam

insinuet. Cum enim recognita stulticiae nostrae intelligentia imperitiam naturalis in nobis imprudentiae senserimus: tum per divinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam imbuimur, cum sine modo virtutes Dei ac potestatem metiamur, cum naturae Dominum non intra naturales leges cohibeamus, cum hoc solum de Deo bene credi intelligamus, ad quod de se credendum ipse sibi nobiscum et testis et autor existit. Idem de Trinitate lib. 1. Optimus enim lector est, qui dictorum intelligentiam expectet ex dictis potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit: neque cogat id

sibi nobiscum et testis et autor existit. Idem de Trinitate lib. 1. Optimus enim lector est, qui dictorum intelligentiam expectet ex dictis potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit: neque cogat id videri dictis contineri, quod ante lectionem praesumpserit intelligendum. Cum itaque de rebus Dei erit sermo, concedamus cognitionem sui Deo, dictisque eius pia veneratione famulemur. Idoneus enim sibi testis est, qui nisi per se cognitus non est. Si qua vero nos de natura Dei et nativitate tractantes comparationum exempla afferemus, nemo ea existimet

Non ignoramus autem, ad res divinas explicandas neque hominum elocutionem, neque naturae humanae comparationem posse sufficere. Quod enim inenarrabile est, id significantiae alicuius finem et modum non habet: et quod spirituale est, id a specie corporalium exemploque diversum est. Tamen cum de naturis caelestibus sermo est, illa ipsa quae sensu mentium continentur, usu communi et naturae et sermonis sunt eloquenda: non utique dignitati Dei congrua: sed ingenii nostri imbecillitati necessaria, rebus scilicet verbisque nostris ea quae et sentimus et intelligimus locuturi. Atque haec

et naturae et sermonis sunt eloquenda: non utique dignitati Dei congrua: sed ingenii nostri imbecillitati necessaria, rebus scilicet verbisque nostris ea quae et sentimus et intelligimus locuturi. Atque haec sicut primo libello testati sumus, nunc quoque idcirco a nobis commemorata sunt, ut cum aliquid ex humanis comparationibus proferimus, non secundum naturas corporales de Deo sentire credamur, nec passionibus nostris spiritualia comparare: sed potius rerum visibilium speciem ad intelligentiam invisibilium protulisse. Idem super Psalmum 63. Esse autem plures memini,

plures, qui caelestium verborum simplicitatem pro voluntatis suae sensu, non pro veritatis ipsius absolutione susciperent, aliter interpretantes, quam dictorum virtus postularet. De intelligentia enim haeresis, non de scriptura est: et sensus, non sermo sit crimen. Nunquid corrumpi veritas potest, cum patris nomen auditur? Nunquid natura filii non continetur in nomine? Nunquid Spiritus sanctus non erit qui nuncupatur? Idem in Matth. Canon. 25. Frequenter admonuimus, proprietates verborum et locorum contuendas, ut momenta praeceptorum caelestium consequamur. Idem in

perpensumque iudicium expositionis Psalmi uniuscuiusque praestandum, ut cognoscatur qua unusquisque eorum clave intelligentiae aperiendus sit. Nam libet omnis similis est urbi pulchrae atque magnae, cui aedes complures diversaeque sint, quarum fores propriis clavibus diversisque claudantur: quae cum unum in locum congestae permixtaeque sint, volenti unamquamque aedem aperire, maximam ignaro afferant difficultatem, ut claves uniuscuiusque aedis inveniat: sitque aut familiaris scientiae cognitam clavem cito ex copia illa congestae in unum varietatis eligere: aut ingentis laboris, aptam et

veritari. Et quidem sensu humanae opinionis commune iudicium est, nequaquam veris falsa sociari, neque haec terum genera mutuo sibi assensu contineri: quia per generis differentiam adversante natura, nunquam dissidentia coeant, nec diversa consentiant, nec sibi invicem aliena communia sunt. Quae cum ita sint, interrogo inter verum et falsum Deum, quomodo hoc dictum intelligatur: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram? Verba sensum enunciant, sensus rationis motus, rationis motum veritas incitat. Ex verbis igitur sensum sequamur, et ex sensu rationem intelligamus, et ex

Idem de synodis adversus Arianos: Fallit enim plerunque et audientes et docentes, brevitas verborum: compendio sermonum aut non intelligi potest quod requiritur, aut etiam corrumpitur, quod significatum magis quam enarratum rationis absolutione non constat. Idem lib. 6. de Trinit. Cum me in vitam animatum, rationis quoque intelligentem praestitisses, ad agnitionem me tui, sacris (ut arbitror) per servos tuos Moysen et prophetas voluminibus erudisti, ex quibus te non in solitudine tua venerandum prodidisti. Cognovi te cum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento

non constat. Idem lib. 6. de Trinit. Cum me in vitam animatum, rationis quoque intelligentem praestitisses, ad agnitionem me tui, sacris (ut arbitror) per servos tuos Moysen et prophetas voluminibus erudisti, ex quibus te non in solitudine tua venerandum prodidisti. Cognovi te cum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum. Cognovi te in Deo Deum, non ex permixtione confusum, sed ex virtute naturae, dum quod Deus es, in eo qui ex te est inesses. Non ut idem tu esses, et inesses: sed inesse te in eo qui ex te esset, perfectae nativitatis

effervere, neque ratione aliqua virtutes Dei ventilare, neque modo circumscribere potestatem, neque causas investigabilium sacramentorum retractare: Dominum Iesum confiteri, et a Deo suscitatum a mortuis credere, salus est. Quae vero insania est, qualis et cuiusmodi sit, Iesum calumniari: cum salus sola sit, hoc solum scire quod Dominus sit? Tum porro qui humanae inanitatis error est, de resurrectione eius lites movere: cum sufficiat ad vitam, quod a Deo suscitatus sit, credidisse? In simplicitate itaque fides est, in fide iustiti: est, in confessione pietas est. Non per difficiles

retractare: Dominum Iesum confiteri, et a Deo suscitatum a mortuis credere, salus est. Quae vero insania est, qualis et cuiusmodi sit, Iesum calumniari: cum salus sola sit, hoc solum scire quod Dominus sit? Tum porro qui humanae inanitatis error est, de resurrectione eius lites movere: cum sufficiat ad vitam, quod a Deo suscitatus sit, credidisse? In simplicitate itaque fides est, in fide iustiti: est, in confessione pietas est. Non per difficiles nos Deus ad beatam vitam quaestiones vocat, nec multiplici eloquentis facundiae genere solicitat. In absoluto nobis ac facili est

angustiae, et quam patulus nostrae humilitatis in desideria divina sit sensus. Idem in Psal. 118. Sed quae sint Dei verba, ante discendum est: et nunc illuminationis, et postea intelligentiae ratio praestanda est. Verba Dei sunt, quaecunque prophetae locuti sunt. Cum enim Moses verbis suis populo Hebraeo legis observantiam nunciaverit, tamen in libro eiusdem legis ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Mosen: Dic filiis Israel. Usus igitur est his legislator verbis, quibus ei ut uteretur praeceptum est. Ergo verba Dei sunt, quae per officium licet humani

legis ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Mosen: Dic filiis Israel. Usus igitur est his legislator verbis, quibus ei ut uteretur praeceptum est. Ergo verba Dei sunt, quae per officium licet humani oris audita sunt. Sed magnus ille propheta ipso iudicio Domini nostri Iesu Christi bene locutus, cum dixisset, Audi caelum, et auribus percipe terra: [?:- ] , Quoniam Dominus locutus est. Et post aliqua, quae querelis maximis increpabantur, dixit: Os enim Domini locutum est haec. Haec ergo omnia Dei verba sunt: sed declaratio sermonum maxime necessaria est. Sunt enim sub velamine

Non possum legere. signatum est enim. Sed declaratio verborum mysticorum, per Evangelia praestatur, ubi legis abscondita et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem

legere. signatum est enim. Sed declaratio verborum mysticorum, per Evangelia praestatur, ubi legis abscondita et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat.

per Evangelia praestatur, ubi legis abscondita et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii

ubi legis abscondita et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii potestatem, aeternitatis

et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii potestatem, aeternitatis honorem. Intelligimus

Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii potestatem, aeternitatis honorem. Intelligimus haec parvuli, vel ad

manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii potestatem, aeternitatis honorem. Intelligimus haec parvuli, vel ad innocentiam renati, vel

ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii potestatem, aeternitatis honorem. Intelligimus haec parvuli, vel ad innocentiam renati, vel perignorantiam

discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae hanc naturae obscuritatem fidei luce illuminat. Nunc enim intelligimus resurrectionis gloriam, iudicii potestatem, aeternitatis honorem. Intelligimus haec parvuli, vel ad innocentiam renati, vel perignorantiam imperiti. Haec declaratio

non continentur, ea nec nosse debemus. Idem in enarratione Psal 124. Faciunt nobis plerique obscuritatem, volentes Scripturas propheticas solo aurium iudicio aestimare: et non aliud in his intelligere, quam quod sub singulis rerum quarumcunque vocabulis audiatur. Quod cum volunt, neque nobis quod intelligamus relinquunt: neque Prophetas non dico caelestia, sed ne terrena quidem rationabiliter dixisse constituunt. Quid enim aut a nobis congrue tractabitur, aut ab illis recte dictum existimabitur, cum a quas ludantes, videntes, timentes, et plaudentes manibus

quam quod sub singulis rerum quarumcunque vocabulis audiatur. Quod cum volunt, neque nobis quod intelligamus relinquunt: neque Prophetas non dico caelestia, sed ne terrena quidem rationabiliter dixisse constituunt. Quid enim aut a nobis congrue tractabitur, aut ab illis recte dictum existimabitur, cum a quas ludantes, videntes, timentes, et plaudentes manibus audiemus: nisi ex autoribus Scripturarum earundem, sub a quarum nomine aliud significari, quod alterius sit generis, non monstremus? Idem in enarratione Psalmi 120. Nisi essent in psalmis quaedam ales prophetiae, et in res

Itaque ab eo speranda intelligentia est, qui et pulsantibus aperit, et quaerentibus demonstrabit, et perentibus non negabit. Idem de Trinit. lib. 9. Haeretici ad implendas aures ignorantium, pauca verba sola haec et nuda memorant, aut absolutionibus eorum tacitis, aut causis, cum dictorum intelligentia aut ex praepositis, aut ex consequentibus expectetur. Idem de Trinit. lib. 7. Atque ut in caeteris observatum a nobis est, eorum ipsorum dictorum ratio ex his ipsis dictis afferatur, ut illic veritas reperiatur, ubi negatur. Quae enim simpliciter ad

dilectionem Dei aut proximi. Secundo libro agit de signis: ea dicit esse, quae praeter id quod in oculos ingerunt, aliquid aliud in cogitationem venire faciunt. Ubi post variorum signorum expositionem tandem venit ad voces, in quibus duas potissimum difficultates commonstrat: alteram, cum vox obscura, ignotave est: alteram, cum est ambigua. De priori agit secundo libro, de posteriori tertio. In secundo initio ostendit, obscuritatis signorum causam esse tropos ac figuras: et simul rationem indicat, cur Scriptura talibus quasi involveris interdum utatur. Ubi hac memorabilem

Secundo libro agit de signis: ea dicit esse, quae praeter id quod in oculos ingerunt, aliquid aliud in cogitationem venire faciunt. Ubi post variorum signorum expositionem tandem venit ad voces, in quibus duas potissimum difficultates commonstrat: alteram, cum vox obscura, ignotave est: alteram, cum est ambigua. De priori agit secundo libro, de posteriori tertio. In secundo initio ostendit, obscuritatis signorum causam esse tropos ac figuras: et simul rationem indicat, cur Scriptura talibus quasi involveris interdum utatur. Ubi hac memorabilem sententiam adscribit: Nemo ambigit et per

de posteriori tertio. In secundo initio ostendit, obscuritatis signorum causam esse tropos ac figuras: et simul rationem indicat, cur Scriptura talibus quasi involveris interdum utatur. Ubi hac memorabilem sententiam adscribit: Nemo ambigit et per similitudines libentius quaeque cognosci, et cum aliqua difficultate quaesita multo gratius inveniri. Qui enim prorsus non inveniunt quod quaerunt, fame laborant. Qui autem non quaerunt, quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. In utroque autem languor cavendus est. Magnifice igitur et salubriter spiritus S. ita scripturas

oriente ex mala pronunciatione aut distinctione textus sacri sermonis. Secundo praecipit de tropicis dictis ac phrasibus, ne eas literaliter accipiamus: et simul docet, tropicum dictum ita agnosci, si literaliter acceptum, nec ad fidem, nec ad charitatem referri queat, sed malum aliquid aut cum pietate pugnans praecipere videtur. Contra ad literam accipienda esse contraria. Porro et illud prodesse ait ad cognoscendum an sit tropica locutio, quod alia praecepta sint commutia, alia specialia: sicut et exempla. et quod non omnia exempla aut praecepta omnibus sint imitanda.

Postremum Augustin. in eodem lib. 3. enumerat septem Ticonii cuiusdam regulas, quibus consideratis multae Scripturarum ambiguitates atque obscuritates dissolvi possunt. Ticonius quidam, inquit, qui contra Donatistas invictissime scripsit, cum ipse fuerit Donatista, fecit librum quem Regulatem vocavit: quia in eo quasdam septem regulas executus est, quibus quasi clavibus divinarum Scripturarum aperiuntur occulta. Quarum primam ponit de Christo, et eius corpore quod est Ecclesia, quae aliquando in Scripturis sacris intimatur tanquam

vivis competunt, quemadmodum ipsa Ecclesia in Canticis ait: Nigra sum, sed formosa, ut tabernacula Cedar, ut pellis Salomonis. Utrumque se esse dicit Ecclesia, propter temporalem unitatem intra unum rete piscium bonorum et malorum. Tabernacula Cedar, pertinet ad Ismaelem, qui non erat haeres cum filio liberae. Tertiam regulam ponit de promissis et lege, quae alio modo (inquit Augustinus) dici potest de Spiritu et litera. Unde frequens est transitus de litera in spiritum. Proinde vigilare debet studiosi lectoris intentio, ut intelligatur quid secundum spiritum, quid secundum

eisdem regulis bene cognitis atque adhibitis intelligere valeamus. Hactenus summarie quatuor Augustini libellorum sententiam recensui, quatenus quidem de ratione intelligendi sacras Literas disserunt. Nunc porro plures Patrum regulas de eadem materia promiscue hinc inde collectas, una cum suis explicationibus ab eisdem patribus propositis, adscribam: ut tanto uberiorem huius instructionis cognitionem Christiani lectores habeant, tantoque felicius in sacris Bibliis versari queant. Hieronymus non viros modo cupit sacros codices legendo conterere, verumetiam ut

iustitiam auxilium est, implere Divinis eloquiis animum: et quod opere exequi cupias, semper corde meditari. Rudi adhuc populo, et hominibus ad obedientiam insuetis, per Moysen imperatur a Domino, ut in signum memoriae qua praecepta Domini recordentur, per singulas instrumentorum fimbrias habeant cum cocco hiacynthi coloris insignia, ut etiam casu huc illucque respicientibus oculis, mandatorum caelestium memoria nascatur. Et mox paucis interpositis: Tibi vero servanti non iam literae praecepta, sed

disciplina: et in omnibus irritum esse et frivolum, quicquid dilectio non confirmat. Praecepisti, Domine, ut audiamus dilectum filium tuum: gratias tibi agimus, quia nos eius magisterio commendasti. Nos vero ex praecepto tuo, eius doctrinae nos tradimus informandos et inhaerentes ei libenter, cum duce Spiritu sancto omni tempore audiemus. ORIGENES IN ESAIAM, HOMILIA 7. Nullum enim verbum post verbum Moysi, post verbum Prophetarum, multo autem amplius post verbum Iesu Christi et Apostolorum eius.

crucis, redimendo credentem precio sanguinis sui, reconciliando hominem Deo patri, vivificando mortalem regeneratione caelesti. Hunc, si fieri potest, sequamur omnes, huius Sacramenti signo censeamur: hic nobis viam vitae aperit, hic ad Paradisum reduces facit, hic ad caelorum regna perducit: cum ipso sempervivemus: et facti per ipsum filii Dei, cum ipso semper exultabimus, ipsius cruore reparati, etc. Idem: In compendio est autem apud religiosas mentes et simplices, et errorem deponere, et invenire atque eruere veritatem. Nam si ad divinae traditionis caput et

reconciliando hominem Deo patri, vivificando mortalem regeneratione caelesti. Hunc, si fieri potest, sequamur omnes, huius Sacramenti signo censeamur: hic nobis viam vitae aperit, hic ad Paradisum reduces facit, hic ad caelorum regna perducit: cum ipso sempervivemus: et facti per ipsum filii Dei, cum ipso semper exultabimus, ipsius cruore reparati, etc. Idem: In compendio est autem apud religiosas mentes et simplices, et errorem deponere, et invenire atque eruere veritatem. Nam si ad divinae traditionis caput et originem revertamur, cessat error humanus: et

1. Ut ergo ab huiusmodi falsitatibus humanus purgaretur animus, sancta Scriptura parvulis congruens, nullius generis rerum verba vitavit, ex quibus quasi gradatim ad divina sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De rebus autem quae omnino non sunt, non

falsitatibus humanus purgaretur animus, sancta Scriptura parvulis congruens, nullius generis rerum verba vitavit, ex quibus quasi gradatim ad divina sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De rebus autem quae omnino non sunt, non traxit aliqua vocabula, quibus

Tanta est enim Christianorum profunditas literarum, ut in eis quotidie proficerem, si eas solas ab ineunte pueritia, usque ad decrepitam senectutem maximo ocio, summo studio, meliore ingenio conarer addiscere. Non quod ad ea quae necessaria sunt saluti, tanta in eis perveniatur difficultate: sed cum quisque ibi fidem tenuerit, sine qua pie recteque non vivitur, tam multa, tamque multiplicibus mysteriorum vocabulis et umbraculis opaca intelligenda proficientibus restant. tantaque non solum in verbis, quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus quae intelligendae sunt, latet altitudo

opaca intelligenda proficientibus restant. tantaque non solum in verbis, quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus quae intelligendae sunt, latet altitudo sapientiae, ut annosissimis, acutissimis, flagrantissimis cupiditate discendi hoc contingat, quod eadem scriptura quodam loco habet: Cum consummaverit homo, tunc incipit. Lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 28. Per Scripturas enim divinas multo tutius ambulatur, quas verbis translatis occupatas cum scrutari volumus, ut aut hoc inde exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura

acutissimis, flagrantissimis cupiditate discendi hoc contingat, quod eadem scriptura quodam loco habet: Cum consummaverit homo, tunc incipit. Lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 28. Per Scripturas enim divinas multo tutius ambulatur, quas verbis translatis occupatas cum scrutari volumus, ut aut hoc inde exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura ubicunque inventis atque adhibitis eius testibus terminetur. DE USU

loquitur, quam Pharisaici doctores, qui putant legem esse homini possibilem: datamque ei adhoc esse, ut per eam iustificetur ac salvetur, et omnino eam posse salvare. Docet enim ille datam esse legem, non ut sanet ac salvet, sed potius ut magnitudinem peccati ac corruptionis nostrae monstret. ut cum scribit Hilario: Iubet lex, ut facere iussa conati, et in nostra infirmitate sub lege fatigati, adiutorium gratiae poscere noverimus. Item Asellio: Utilitas legis est, ut hominem de sua infirmitate convincat, et gratiae medicinam, quae in Christo est, implorare compellat. Item ad Innocentium

parvulum faceret: ut te viam ad iustitiam de tuo non habere monstraret, ac si inops, indignus ac egenus ad gratiam confugeres. Postea sermonem ad Deum dirigit: Ita fac Domine, ita fac misericors Domine: impera, quod non possit impleri: imo impera, quod non nisi per gratiam tuam possit impleri: ut cum homines id implere per suas vires nequiverint, omne os obstruatur, et nemo sibi magnus videatur. Sint omnes parvuli, et reus fiat omnis coram Deo. Talia sunt innumera dicta Augustini, de vero usu Legis, non vivificante, sed tantum accusante ac damnante, sicut et Paulus de ea disserit.

debeat: nec sic patet, ut vilescat: quod usu fastidium tollit: et tanto amplius diligitur, quanto amplius meditatur: quod legentis animum humilibus verbis adiuvat, sublimibus sensibus levat: quod aliquo modo cum legentibus crescit: quod a rudibus lectoribus quasi recognoscitur, et tamen doctis semper nova reperitur. Ut ergo de rerum pondere taceam, scientias tamen omnes atque doctrinas ipso etiam locutionis suae more transcendit: quia uno eodemque sermone dum narrat textum, prodit mysterium: et sic

mysterium: et sic scit praeterita dicere, ut eo ipso noverit futura praedicare: et non immutato dicendi ordine, eisdem ipsis sermonibus novit et ante acta describere, et agenda nunciare. Eiusdem lib. 1. super Ezechielem, homilia 10. Solent quidam Scripturam sacri eloquii legentes, cum sublimiores eius sententias penetrant, minora mandata quae infirmioribus data sunt, tumenti ser, su despicere, et ea velle in alio intellectu permutare. Quid si recte in eo alta intelligerent, mandata quoque minima despectui non haberent: quia divina praecepta sic in quibusdam loquuntur magnis,

incrementa intelligentiae quasi quibusdam passibus mentis crescant, adque maiora intelligenda perveniant. Eiusdem lib. super Ezechielem, homilia 7. Et quia unusquisque sanctorum, quanto ipse in Scriptura sacra profecerit, tanto haec eadem scriptura proficit apud ipsum recte dicitur: Cum ambularent animalia, ambulabant pariter et rotae: et cum elevarentur animalia de terra, elevabantur simul et rotae: quia divina eloquia cum legente crescunt. nam tanto illa quisque altius intelligit, quanto in eis altius intendit. Unde nec elevantur rotae, si non elevantur animalia: quia nisi

crescant, adque maiora intelligenda perveniant. Eiusdem lib. super Ezechielem, homilia 7. Et quia unusquisque sanctorum, quanto ipse in Scriptura sacra profecerit, tanto haec eadem scriptura proficit apud ipsum recte dicitur: Cum ambularent animalia, ambulabant pariter et rotae: et cum elevarentur animalia de terra, elevabantur simul et rotae: quia divina eloquia cum legente crescunt. nam tanto illa quisque altius intelligit, quanto in eis altius intendit. Unde nec elevantur rotae, si non elevantur animalia: quia nisi legentium mentes ad alta profecerint, divina dicta velut

Ezechielem, homilia 7. Et quia unusquisque sanctorum, quanto ipse in Scriptura sacra profecerit, tanto haec eadem scriptura proficit apud ipsum recte dicitur: Cum ambularent animalia, ambulabant pariter et rotae: et cum elevarentur animalia de terra, elevabantur simul et rotae: quia divina eloquia cum legente crescunt. nam tanto illa quisque altius intelligit, quanto in eis altius intendit. Unde nec elevantur rotae, si non elevantur animalia: quia nisi legentium mentes ad alta profecerint, divina dicta velut in imis non intellecta iacent. Eiusdem in primum Samuelis, in prologo:

cum legente crescunt. nam tanto illa quisque altius intelligit, quanto in eis altius intendit. Unde nec elevantur rotae, si non elevantur animalia: quia nisi legentium mentes ad alta profecerint, divina dicta velut in imis non intellecta iacent. Eiusdem in primum Samuelis, in prologo: Cum tractator sacri eloquii speciem exprimat viri in alta specula consistentis, scriptura vero sacra sylvae vastioris similitudinem: qui profecto vir in alto situt, etsi acuta visione nemoris vastitatem considerat, in dum summam montium, dum extrema collium, dum arborum celsa, in quadam aequalitate

in eius scientia ita perfectus est, ut proficere ultra non possit quia inferior est omnis profectus hominis, divinitatis altitudine eam inspirantis. Ibidem. Scripturae sacrae, quae ad cognoscendum redemptorem sunt aeditae, pro sublimitatis suae dignitate venerandae tunc etiam sunt, cum non intelliguntur. Itaque etsi nihil pensatur quod a me dicitur, nihilominus pensandum est quia haec sacra Scriptura (quae a me indigne exponitur) ei cui omnipotens Deus secreta aperire voluerit, bona et sublimia multa dicit. Scriptura enim sacra tam mirabiliter ab omnipotente Deo condira est,

lingua, unde translatae sunt, repraesentare, quam altiorem sensum continere. Augustinus de doctrina Christiana libro 2. cap. 13.

EXPLICATIO. Quamvis iota unum aut unus apex non praeteribit a lege, non tamen eruenda sunt undecunque mysteria, cum praesertim suas unaquaeque lingua proprietates habeat, quibus nulla subsunt mysteria. In quam rem nonnihil offendunt parum eruditi concionatores. Huius exemplum sit, quod adversarii in dicto Matthaei, Non

In quam rem nonnihil offendunt parum eruditi concionatores. Huius exemplum sit, quod adversarii in dicto Matthaei, Non exibis inde donec solvas ultimum quadrantem, ex vocula Donec volunt purgatorium probare, cum Hebraea consuetudine idem significet ac Nunquam: sicut Marcus eam sententiam expressit. Eadem vis est: Ioseph non cognovit Mariam, donec peperit Iesum. Sic in voce Fratres, impegerunt Helvidiuni, putantes tantum uterinos sic vocari. Sua sunt idiomata, hoc est linguae proprietates,

sacrae Scripturae. Augustin. Quaestion. super Gen. 9. 31. et in Iohan. tractat. 10. et Hieronymus in quinto Comment. in Isaiam.

EXPLICATIO. Augustinus exponens hanc regulam, inquit: Habet linguam suam sacra scriptura: et quicunque hanc nescit, turbatur. Ut cum legimus in Evangelio, Fratres Domini: quaerimus, unde fratres Domino? Num etiam iterum Maria peperit? Absit. Inde coepit dignitas virginum. Illa femina mater esse potuit, mulier esse non potuit. Dicta est autem mulier secundum femineum sexum, non secundum corruptionem integritatis: et hoc ex

Locus hic, quem exempli causa attulit August. locupletissime a divino Hieronymo explicatur, contra Helvidium, et in Matth. cap. 12. lege Regulam 193. Scripturae sacrae si defenduntur secundum locutiones proprias, quae appellantur idiomata: quanto magis secundum eas quas cum aliis communes habent? Augustin. lib. 1. Quaest super Gen. cap. 31.

EXPLICATIO. Dabo, inquit Deus ad Abraham, tibi et semini tuo post te, terram, in qua habitas, possessionem aeternam. Quaestio est, quomodo dixerit aeternam, cum Israelitis

secundum eas quas cum aliis communes habent? Augustin. lib. 1. Quaest super Gen. cap. 31.

EXPLICATIO. Dabo, inquit Deus ad Abraham, tibi et semini tuo post te, terram, in qua habitas, possessionem aeternam. Quaestio est, quomodo dixerit aeternam, cum Israelitis temporaliter data sit? utrum secundum hoc saeculum dicta sit aeterna, ut ab eo est αἰὼν Graece, quod seculum significat, dictum αἰώνιον, tanquam si latine dici posset seculare. An ex hoc aliquid

memoratur. Non enim similiter sensibilia videntur, et is cuius in voluntate situm est videri: et cuius naturae est non videri, voluntatis videri. Nam si non vult, non videtur: si vult, videtur: Apparuit enim Deus Abrahae, quia voluit: alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum: visus est etiam Iesus stans ad dextram Dei, et non est visus a populo. vidit Isaias dominum Sabaoth, sed alius videre non potuit: quia cum placuit, apparuit. Ambrosii sententiam confirmat August. ep. 112. ad Paulinam. Distinctio ambiguorum, quae

si vult, videtur: Apparuit enim Deus Abrahae, quia voluit: alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum: visus est etiam Iesus stans ad dextram Dei, et non est visus a populo. vidit Isaias dominum Sabaoth, sed alius videre non potuit: quia cum placuit, apparuit. Ambrosii sententiam confirmat August. ep. 112. ad Paulinam. Distinctio ambiguorum, quae in pronunciando aut in pungendo sit, necessaria est sacrae Scripturae intelligentiae. Id autem sit ex locis planis et fidei regula, Ecclesiaeque autoritate. August. De doctrina

Distinctio ambiguorum, quae in pronunciando aut in pungendo sit, necessaria est sacrae Scripturae intelligentiae. Id autem sit ex locis planis et fidei regula, Ecclesiaeque autoritate. August. De doctrina lib. 3. cap. 2. et 3.

EXPLICATIO. Cum verba propria faciunt ambiguam Scripturam, primo providendum est, ne male distinxerimus, aut pronunciaverimus. Illa haeretica distinctio est, In principio erat verbum, et verbum erat apud Deum, et Deus erat verbum, hoc erat in principio apud Deum. Non vult, verbum Deum confiteri. Sed hoc regula

aut contemnunt, tenentur. Omne quod dicitur in sacris Literis, quadripartita potest qualitate distingui. Aut enim mala male, aut bona bene: aut mala bene, aut bona male dicuntur. Gregor. 23. Moral. cap. 3.

EXPLICATIO. Mala male dicuntur, cum res perversa suadetur: sicut scriptum est, Benedic Deo, et morere. Bonum bene dicitur, cum recta praedicantur: sicut Iohannes ait, poenitentiam agite, appropinquat enim regnum caelorum. Malum bene dicitur,

dicuntur. Gregor. 23. Moral. cap. 3.

EXPLICATIO. Mala male dicuntur, cum res perversa suadetur: sicut scriptum est, Benedic Deo, et morere. Bonum bene dicitur, cum recta praedicantur: sicut Iohannes ait, poenitentiam agite, appropinquat enim regnum caelorum. Malum bene dicitur, quando per os docentis idcirco vitium exprimitur ut reprobetur: sicut Paulus ait, Feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum, qui est contra naturam. quo loco execranda

vitium exprimitur ut reprobetur: sicut Paulus ait, Feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum, qui est contra naturam. quo loco execranda quoque vitiorum facinora subdidit: sed honeste inhonesta narravit, ut multos ad honestatis formam inhonesta narrando revocaret. Male autem bonum dicitur, cum rectum aliquid recto studio non profertur: sicut illuminato caeco pharisaei dixisse perhibentur, Tu sis discipulus eius: quod maledictionis utique dixerunt studio, non orationis voto. vel sicut Caiphas ait, Expedit unum mori pro populo, ut non tota gens pereat. Bonum quippe, sed non bene

secundum Ioannem legitur: Nonne vos dicitis, quia adhuc quatuor menses sunt, ut veniat messis: Elevate oculos vestros, et videte regiones, quia albae sunt ad messem. Nonne et hoc loco messis secundo loco nominata, primo ad corporalem messem refertur, secundo ad spiritalem? Et iterum in Evangelio, cum dicit ad Samaritanam mulierem salvator: Da mihi bibere: et post responsum eius iterum dicit ad eam, Si scires quis est, qui dicit tibi, Da mihi bibere, tu utique petiisses eum, et dedisset tibi aquam vivam. Et iterum addidit ad eam: Omnis qui bibit ex aqua hac, sitiet iterum: qui autem bibit ex

eodemque accipitur loco. Antequam, sive priusquam, sive ante, licet saepe consequentiam indicent, tamen nonnunquam ea quae cogitabantur, ostendunt. Hieron. adversus Helvidium.

EXPLICATIO. Insanus Helvidius, Antequam, seu Priusquam, apud Matthaeum (cum ait, Priusquam convenirent) significare consequentiam, scilicet matrem Domini a Ioseph cognitam, dicit. Doleamne, an rideam, nescio: imperitiae arguam, an temeritatis accusem? Quasi, si quis dixerit, Antequam in portu pranderem, ad Aphricam navigavi: non possit stare sententia, nisi in eo portu

quoque sit. Aut si velimus dicere, Paulus Apostolus, antequam ad Hispanias pergeret, Romae in vincula coniectus est. Aut certe illud, Helvidius antequam poenitentiam ageret, morte praeventus est: statim, aut paulo post vincula ad Hispanias sit eundum, aut Helvidio poenitentia agenda post mortem, cum Scriptura dicat: In inferno autem quis confitebitur tibi? igitur cum Evangelista dicat, Priusquam convenirent, proximum nuptiarum tempus ostendit, et in eo iam rem fuisse, ut quae prius sponsa fuerat, esse uxor inciperet. Quasi diceret: Antequam oscula amplexusque miscerent, antequam rem

pergeret, Romae in vincula coniectus est. Aut certe illud, Helvidius antequam poenitentiam ageret, morte praeventus est: statim, aut paulo post vincula ad Hispanias sit eundum, aut Helvidio poenitentia agenda post mortem, cum Scriptura dicat: In inferno autem quis confitebitur tibi? igitur cum Evangelista dicat, Priusquam convenirent, proximum nuptiarum tempus ostendit, et in eo iam rem fuisse, ut quae prius sponsa fuerat, esse uxor inciperet. Quasi diceret: Antequam oscula amplexusque miscerent, antequam rem agerent nuptiarum, inventa est habens in utero. Familiare est

tempus ostendit, et in eo iam rem fuisse, ut quae prius sponsa fuerat, esse uxor inciperet. Quasi diceret: Antequam oscula amplexusque miscerent, antequam rem agerent nuptiarum, inventa est habens in utero. Familiare est illi linguae qua Prophetae locuti sunt, ut coniunctione utatur, cum nihil praecessis annectendum. Augustin. in Psal. 4.

EXPLICATIO. Saepe invenis ita coeptum: Et factum est verbum Domini ad illum, Et dixit Dominus ad illum. Quae iunctura coniunctionis, cum sententia non praecesserit, cui annectatur, mirabiliter

linguae qua Prophetae locuti sunt, ut coniunctione utatur, cum nihil praecessis annectendum. Augustin. in Psal. 4.

EXPLICATIO. Saepe invenis ita coeptum: Et factum est verbum Domini ad illum, Et dixit Dominus ad illum. Quae iunctura coniunctionis, cum sententia non praecesserit, cui annectatur, mirabiliter fortasse insinuat, prolationem veritatis in voce cum ea visione, quae fit in corde, esse coniunctam. Quanquam in illo Psalmi, Et scitote quoniam mirificavit: dici posset, quod superior sententia, ut Quid diligitis vanitatem, ita posita

4.

EXPLICATIO. Saepe invenis ita coeptum: Et factum est verbum Domini ad illum, Et dixit Dominus ad illum. Quae iunctura coniunctionis, cum sententia non praecesserit, cui annectatur, mirabiliter fortasse insinuat, prolationem veritatis in voce cum ea visione, quae fit in corde, esse coniunctam. Quanquam in illo Psalmi, Et scitote quoniam mirificavit: dici posset, quod superior sententia, ut Quid diligitis vanitatem, ita posita est, ac si diceretur: Nolite diligere vanitatem, et quaerere mendacium. quo ita posito, rectissima locutione

quo ita posito, rectissima locutione sequitur. Et scitote, etc. Gregorius Homil. 2, super Ezechielem. In mente prophetarum ita coniuncta sunt exterioribus interiora, quatenus simulutraque videant, simulque in eis fiat et intus verbum quod audiunt, et foras quod dicunt. Et ideo cum nil praecessit, incipiunt, Et factum est: quia verbum quod foris protulit, illi verbo quod intus audierant, coniunxit. verum est nihilominus, quod Hebraeo more haec comunctio copulativa simpliciter inchoet sententiam, aut etiam abundet, ut alibi de eius significationibus dixi.

loquitur, ut ad excellentiam divinarum rerum per corporalia homines attollat. Hilarius sexto et duodecimo de Trinit. et Gregorius in homilia de thesauro abscondito in agro, et 33. Moral. capite quarto et quinto

EXPLICATIO. Hilarius inquit: Incorporalis Deus, cum generationem filii sui commemoraret, ait, Ex utero ante luciferum genuite. Sed inenarrabilem illam unigeniti nativitatem ex divinitatis suae veritate confirmans, ad intelligentiae fidem locutus est, ut de divinis suis rebus secundum humanam naturam, humanae naturae sensum ad fidei scientiam

filii sui commemoraret, ait, Ex utero ante luciferum genuite. Sed inenarrabilem illam unigeniti nativitatem ex divinitatis suae veritate confirmans, ad intelligentiae fidem locutus est, ut de divinis suis rebus secundum humanam naturam, humanae naturae sensum ad fidei scientiam erudiret. ut cum ait, Ex utero, non ex nihilo creationem substitisse, sed ex se unigeniti sui naturalis doceretur nativitas: quia Scriptura per corporalia spiritualia docet, et invisibilis per visibilia demonstrat. Plerunque per nostrorum corporum membra, operationum suarum nobis Deus momenta significans,

doceretur nativitas: quia Scriptura per corporalia spiritualia docet, et invisibilis per visibilia demonstrat. Plerunque per nostrorum corporum membra, operationum suarum nobis Deus momenta significans, sensum nostrum usu intelligentiae communis edocet. Operum efficientia per manum intelligitur, cum ait: Cuius manus creaverunt omnem militiam caeli. universitatis cognitio per oculum significatur, quia extra scientiam Dei nihil sit. Per cor voluntas enunciatur, per quam David morum probitate complacuit. Inveni, inquit, David secundum cor meum. Gregorius: Sed cum aliquod membrum Dei dicitur,

per manum intelligitur, cum ait: Cuius manus creaverunt omnem militiam caeli. universitatis cognitio per oculum significatur, quia extra scientiam Dei nihil sit. Per cor voluntas enunciatur, per quam David morum probitate complacuit. Inveni, inquit, David secundum cor meum. Gregorius: Sed cum aliquod membrum Dei dicitur, cavendum summopere est, ne quid in eo mens corporeum suspicetur. In anthropomorphitarum namque haeresim cadere est, cum qui in circunscripte implet, et circumploctitur omnis,

Dei nihil sit. Per cor voluntas enunciatur, per quam David morum probitate complacuit. Inveni, inquit, David secundum cor meum. Gregorius: Sed cum aliquod membrum Dei dicitur, cavendum summopere est, ne quid in eo mens corporeum suspicetur. In anthropomorphitarum namque haeresim cadere est, cum qui in circunscripte implet, et circumploctitur omnis, intra corporalia lineamenta concludere. Et non solum ab humanis membris similitudinem in se Deus trahit, sed etiam ab humanis mentibus. Aliquando etiam

mitans adolescentiam tuam. Et rursus per sponsae comparationem locutus, ait: Et si illa oblita fuerit, ego tam en non obliviscar tui. Quis enim nesciat, quia Dei memoria nec oblivione rumpitur, nec recordatione sarcitur? Sed dum aliqua deserens praetermittit, more mentium oblivisci dicitur: et cum post longum tempus, quae voluerit visitat, nostrae mutabilitatis consuetudine recordatus vocatur. Quo enim pacto divinitatis vim oblivio dissipat, cui ipsa quoque laudabilis memoria essentialiter concordat? Aliquando ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas

Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus vitam carnalium patitur, more plaustri foenum se portare testatur. Cui sub foeni onere stridere, est pondera et iniquitates peccantium cum querela portare. Hactenus ille. Verum de Antropopathia alibi disserui. Sacra scriptura mutis rebus loquentium personam imponit. Gregor. Nazian. 4. Theologiae lib. et Damascenus 2. Orth. fidei lib. cap. 6.

EXPLICATIO. Id frequenter in

scriptura verarum rerum omnia aliquando tribuit rerum similitudinibus. August. lib. 2. de Mirabilibus sacrae Scripturae, cap. 9.

EXPLICATIO. Saul rex ad Pythonissam perrexit, ut ex mortuis aliquem sibi per suae artis incantationes suscitaret. quae cum quaereret ex eo, quem mortuum de somno cuperet resolvi? ille, etiam Samuelem velle respondit suscitari. suscitatus vero Samuel, Sauli quod eveniret, nunciat: Hac, inquiens, hora tu et filii tui mecum eritis. Sed et Israel tradam tecum in manum inimicorum eius. Qualiter ergo Samuel de pythonissa

EXPLICATIO. Has duas regulas superiores Augustinus declarat unico Testamenti veteris loco, ex libro Canticorum: Dentes tui sicut grex tonsarum ascendens de lavacro, quae omnes geminos creant, et non est sterilis in eis. Augustinus: Num aliud homo discit, quam cum illud planissimis verbis sine similitudinis adminiculo audiret? Et tamen nescio, quo modo suavius intueor sanctos, cum eos quasi dentes Ecclesiae video praecidere ab erroribus homines, atque in eius corpus, emollita duritia, quasi demersos mansesque transferre. Oves quoque iucundissime agnosco

loco, ex libro Canticorum: Dentes tui sicut grex tonsarum ascendens de lavacro, quae omnes geminos creant, et non est sterilis in eis. Augustinus: Num aliud homo discit, quam cum illud planissimis verbis sine similitudinis adminiculo audiret? Et tamen nescio, quo modo suavius intueor sanctos, cum eos quasi dentes Ecclesiae video praecidere ab erroribus homines, atque in eius corpus, emollita duritia, quasi demersos mansesque transferre. Oves quoque iucundissime agnosco detonsas, oneribus secularibus tanquam velleribus positis: et ascendentes de lavacro, id est de baptismate: creare

agnosco detonsas, oneribus secularibus tanquam velleribus positis: et ascendentes de lavacro, id est de baptismate: creare omnes geminos, id est duo praecepta dilectionis: et nullam esse ab isto sancto fructu sterilem video. Nemo igitur ambigit, et per similitudines libentius quaeque cognosci, et cum aliqua difficultate quaesita multo gratius inveniri. Qui enim prorsus non inveniunt quod quaerunt, fame laborant: qui autem non quaerunt, quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. Magnifice igitur et salubriter Spiritus sanctus ita Scripturas sanctas modificavit, ut locis apertioribus

accipiendus est. August. 11. de Genes. ad literam, cap. 31.

EXPLICATIO. In Genesi legimus, Adam et Evae oculos apertos fuisse, postquam de ligno vitae comederunt. Quod verbum, a pertos fuisse oculos eorum, translatitium est, et non proprium: cum constet, et Adam et Evam vidisse oculis fructum ligni pulchrum visu, et animalia et volatilia, quando adducta sunt ad eum, ut videret, quid vocaret ea. Vidit praeterea Evam, quando os ex ossibus suis appellavit. Ergo, Aperti sunt oculi, in alia significatione accipiendum est, quam in propria:

quando adducta sunt ad eum, ut videret, quid vocaret ea. Vidit praeterea Evam, quando os ex ossibus suis appellavit. Ergo, Aperti sunt oculi, in alia significatione accipiendum est, quam in propria: non tamen, quod sequitur, figurate est accipiendum, sed historica narratione. Et Lucas Evangelista, cum diceret de illis duobus qui Emaus petebant, quod aperti sunt oculi eorum, et cognoverunt Dominum in fractione panis. Non enim per viam clausis oculis ambulabant, sed eum cognoscere non valentibus. Sicut ergo ibi, sic in Genesi narratio figurata est, ut apertos oculos intelligamus, qui ante

de Doctrina Christiana, cap. 29. Nec tropi, quibus utitur, mendacia sunt. August. contra mendacium, ad Crescentium cap. 10.

EXPLICATIO. Non est mendacium, quando ad intelligentiam veritatis aliud ex alio significantia referuntur. ut cum Christus petra aut leo, aut vitis dicitur, per similitudinem, non per proprietatem. Id quod frequenter in sacris Literis occurrit. Sciant, inquit Augustinus, literati, modis omnibus locutionis, quos Grammatici Graeco nomine τρόπους vocant, autores

decimonono eiusdem, Homilia sexagesinaquinta. Est enim parabola natura discrepantium rerum sub aliqua similitudine facta comparatio. Hieronymus in Marcum cap. 4.

EXPLICATIO. Non oportet in parabolis nimia in singulis verbis cura perangi: sed cum quid per parabolam intenta didicerimus, inde utilitate collecta, nihil ulterius anxio est conatu investigandum. Hilarius octavo de Trinitate. Omnis comparatio ad intelligentiae formam praesumitur, ut id de quo agitur, secundum propositum exemplum assequamur. Hieron. More providentiae suae

sed secundum gratiam, quae supra omnem artem est: ii tamen qui de arte scripserunt, de eorum scriptis artem invenerunt, et contulerunt commenta artis et magisteria. In arte quippe requiruntur praecipue, ut sit αἴτιον, ὕλη, ἀποτέλεσμα. Cum igitur legimus sanctum Isaac patridicere, Ecce ignis et ligna, ubi hostia? quid horum deest? Nam qui quaerit, dubitat: qui respondet quaerenti, pronunciat, et dubitationem absolvit. Ecce ignis, id est, αἴτιον: et ligna, id est,

ἀποτέλεσμα, id est definitio? quod filius quaesivit, pater retulit decenti, ubi est hostia? Deus, inquit, providebit sacrificium, fili. Ipse enim didicerat propheta, quid esset consummandae rei αἴτιον. Nam cum Moyses mitteretur ad populum Dei liberandum, ad regem Aegypti, ait: Quis sum ego, ut vadam, et educam populum a regis potestate? Respondit Dominus: Ego ero tecum. Interrogabat iterum Moyses: Quid dicam illis, si requirant, Quis est Dominus, qui misit te, et quod nomen est illi? Dixit Dominus:

aut etiam superstitiosae sunt. Numerus finitus plerunque ponitur in sacris Literis pro infinito. Tantundem etiam valet, varie multiplicatus: unde multae quaestiones solvuntur. August. 3. de doctrina Christiana, cap. 35.

EXPLICATIO. Cum enim dicitur in Psalmo, Septies in die laudem dixi tibi: nil est aliud, quam, Semper laus eius in ore meo. Tantundem valent etiam, cum multiplicantur sive per denarium, sicut Septuaginta et Septingenti: unde possunt et septuaginta anni Hieremiae, pro universo tempore spiritualiter accipi, quo

varie multiplicatus: unde multae quaestiones solvuntur. August. 3. de doctrina Christiana, cap. 35.

EXPLICATIO. Cum enim dicitur in Psalmo, Septies in die laudem dixi tibi: nil est aliud, quam, Semper laus eius in ore meo. Tantundem valent etiam, cum multiplicantur sive per denarium, sicut Septuaginta et Septingenti: unde possunt et septuaginta anni Hieremiae, pro universo tempore spiritualiter accipi, quo est apud alienos Ecclesia, sive per seipsos: sicut decem per decem centum sunt, et duodecim per duodecim centum quadraginta quatuor: quo

Hieronymus lib. z. contra Iovinianum: Scriptura, inquit, divina solet unum pluraliter, et plura singulariter appellare. Mos Sacri eloquii est, ut a plurali numero ad singulare subito transeat. Gregor. 26. Moral. c. 10.

EXPLICATIO. Heliu in lib. Iob, cum diceret, Clamabunt, et eiulabunt: nequaquam subdit, Non dixerunt. Ubi est Deus? sed, non dixit, Ubi est Deus? A plurali quippe ad singularem veniens, ad personam subito uniuscuiusque infirmi transivit: fortasse quia a singulis melius recognoscitur, quicquid de eis singulariter auditur: ut ad

infirmi transivit: fortasse quia a singulis melius recognoscitur, quicquid de eis singulariter auditur: ut ad cor suum quisque redeat, et in semetipso hoc quod de unoquoque dicitur, reprehendat. Cum plures numeri ponuntur, consuevit sacra Scriptura, maxime vetus Testamentum, minorem proponere, et sic ad maiorem gradatim conscendit, Hieronymus contra Iovin. lib. 2.

EXPLICATIO. Verbi gratia, ut si dicat aliquem fuisse annorum quinque et septuaginta et

et nocebunt illis quadringentis annis: non sic accipiendum est, tanquam in illa durissima servitute quadringentos annos Dei populus fuerit: sed quia scriptum est. In hanc vocabitur tibi semen, ex anno nativitatis Isaac usque ad annum egressionis ex Aegypto, computantur anni quadringenti quinque. Cum ergo de quadringentis triginta detraxeris vigintiquinque qui sunt a promissione usque ad natum Isaac, non mirum est, si quadringentos et quinque annos summa solida quadringentos voluit appellare Scriptura. Non itaque quod ait, In servitutem redigent eos, et nocebunt illis, ad quadringentos

peregrinum erat illud semen, antequam haereditate sumerent terram ex promissione Dei. Sacra Scriptura non est multiloqua in his, quae non sunt multum necessaria. Chrysost. in Act. Apostolorum, Homil. 15.

EXPLICATIO. In Actibus Apostolorum, Stephanus cum de vocatione Abrahae a Domino ageret, patris Abrahae non meminit: sed hoc solum nos docuit, quod videns abire filium, ierit cum eo. Quod autem amplius non enartavit, quod mortuus est, posteaquam habitavit in Charris. Consuevit Scriptura aliquando totum pro parte, aut partem pro toto

in his, quae non sunt multum necessaria. Chrysost. in Act. Apostolorum, Homil. 15.

EXPLICATIO. In Actibus Apostolorum, Stephanus cum de vocatione Abrahae a Domino ageret, patris Abrahae non meminit: sed hoc solum nos docuit, quod videns abire filium, ierit cum eo. Quod autem amplius non enartavit, quod mortuus est, posteaquam habitavit in Charris. Consuevit Scriptura aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere. Gregor. 3. Moral. capite nono.

EXPLICATIO. Pro parte totum ponit, sicut ad

Pro parte totum ponit, sicut ad monumentum Maria queritur dicens: Tulerunt Dominum meum, nescio ubi posuerunt eum. Solum quippe corpus Domini quaesitura venerat, et quasi totum simul Dominum sublatum deportat. Pro toto partem, ut sicut Iacob familiam describens ait: Intravit Iacob in Aegyptum cum anim abus septuaginta. Quae nimirum cum animas commemorat, constat quia [?: in-ntium ] et corpora comprehendat. Nominum mutatio, aut impositio, a Deo, aut in illis additio, spiritalis gratia indicium est. Ex multis authoribus.

EXPLICATIO.

Maria queritur dicens: Tulerunt Dominum meum, nescio ubi posuerunt eum. Solum quippe corpus Domini quaesitura venerat, et quasi totum simul Dominum sublatum deportat. Pro toto partem, ut sicut Iacob familiam describens ait: Intravit Iacob in Aegyptum cum anim abus septuaginta. Quae nimirum cum animas commemorat, constat quia [?: in-ntium ] et corpora comprehendat. Nominum mutatio, aut impositio, a Deo, aut in illis additio, spiritalis gratia indicium est. Ex multis authoribus.

EXPLICATIO. De Christo scriptum est, quod

Sic et Iacob, Israel dicitur: et Simoni Cephas nomen impositum est a Christo. In Ieremia contrarium indicium est, capite vigesimo. Nomina propria etiam sola, sirecenseantur in sacra Scriptura, non contemnantur. Chrysost. Genes. Homil. 4.

EXPLICATIO. Cum mysteriis tota gravida sit Scriptura, quis ambigat vel in ipsis nominibus propriis, seu impositione, seu interpretatione, multum thesaurum doctrinae latere? Origenes in Levitico, Homilia 8. Omnis, inquit, medicus ex herbarum succis, vel arborum, vel etiam metallorum venis, vel animantium

Ut ibi, Pater noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum: pro, utinam sanctificetur. Et, Ostuletur: pro, utinam osculetur. Divinae Scripturae mos est, ut optare videatur malum quod futurum est: cum non optet, sed praevideat. August. in Psal. 78.

EXPLICATIO. Saepissime in sacris Literis, Psalmis praesertim, legimus, ut male de Deo meritis male imprecari videatur sacra Scriptura. Unde Iob: Attenuetur fame robur eius, et inedia invadat

per exaggerationem et amplificationem ostenditur, mari terminum positum, ne transiret fines suos. ait enim: Usque huc venies, et non procedes amplius: et hic confringes tumentes fluctus tuos. Quibus verbis confirmatur maris intra suos terminos certissima cohibitio. Et August. in Psalmum 32. Cum (inquit) dicitur, Consilium Domini manet in aeternum, cogitationes cordis eius in seculum seculi. repetitio sententiae est. Repetitio ergo, confirmatio quaedam est. Vetus Testamentum quadrifariam traditur: secundum historiam, secundum aetiologiam, secundum analogiam, secundum

quia sic accepi, nec tibi hoc aliter audeo intimare quam accepi. Deinde tu quoque animadvertis, non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem interpretando, esset profecto ineptior: si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum

nomina: quae si fabricassem interpretando, esset profecto ineptior: si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster

autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum

cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit,

cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad

ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad aetiologiam vero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abiici, nisi fornicationis causa:

quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad aetiologiam vero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abiici, nisi fornicationis causa: relatumque esset ab

sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad aetiologiam vero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abiici, nisi fornicationis causa: relatumque esset ab interrogantibus. Mosen libello dato repudii remisisse licentiam: Hoc, inquit, Moyses fecit propter duriciem cordis vestri. Hic enim

eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad aetiologiam vero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abiici, nisi fornicationis causa: relatumque esset ab interrogantibus. Mosen libello dato repudii remisisse licentiam: Hoc, inquit, Moyses fecit propter duriciem cordis vestri. Hic enim causa reddita est, cur illud a Mose pro tempore bene permissum sit, ut hoc quod

sit, ut hoc quod Christus praecipiebat, alia iam tempora demonstrare videretur. Horum autem temporum vices atque ordinem, mira quadam divinae providentiae dispositione digestum atque compositum, longum est explanare. Porro analogia est, qua utriusque Testamenti congruentia perspicitur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Ut Christus allegoria utitur ex veteri Testamento: Generatio, inquit, haec signum quaerit, et signum non dabiturei nisi signum Ionae prophetae. Sicut enim Ionas in ventre ceti tribus diebus et noctibus fuit, sic filius hominis tribus diebus et tribus noctibus erit

mortuorum: et non solum eos qui sunt extra Ecclesiam, sed etiam ipsius Ecclesiae paleas, quas oportet usque ad novissimam ventilationem patientissime sufferat, ad ignem debitum segregabit. Hieron. in epistolam ad Galat. cap. 3. Si quis diligenter Hebraea volumina et caeteras editiones cum Septuaginta translatione contulerit, inveniet, ubi Testamentum scriptum est, non testamentum sonare, sed pactum, quod Hebraeo sermone dicitur ברית. In Testamento novo pene nulla in Evangelica aut Apostolica doctrina reperiuntur, quamvis

capitulo quarto: et de moribus Ecclesiae catholicae, cap. vigesimooctavo.

EXPLICATIO. Manifestum est, non tantum totam legem et prophetas in illis duobus pendere praeceptis, dilectionis Dei et proximi, quae adhuc sola scriptura sancta erat, cum Dominus hoc diceret: sed etiam, quaecunque posterius salubriter consecrata sunt, memoriaeque mandata divinarum volumina literarum. Quapropter in veteri Testamento est occultatio novi, et in novo Testamento est manifestatio veteris. Secundum illam occultationem carnaliter intelligentes carnales,

res ipsae prius intelligendae sunt, ut narrantur: tunc demum si quid aliud significant, oportet perscrutari. August. 8. de Genes. ad literam, cap. 7.

EXPLICATIO. Quatuor illa flumina, in quae flumen illud quod egrediebatur de paradiso, divisum est: cum et eorum nomina Scriptura sacra commemoret, Geon, Phison, Tigrim et Euphratem: et regiones quas illa permeant, suis nominibus appellet, Evilath, Aethiopiam, Assyriam: absurdum esset allegorice tantum accipere, nisi prius illa esse vera flumina concedatur. Intellectus sacri eloquii

possit aequari. Sed ipsa nos litera ab historico intellectu ad indagandum allegoriae mysterium mittit. Quid ergo in auro vel vitro accipimus, nisi illam beatorum civium societatem, quorum corda sibi invicem et charitate fulgent, et veritate translucent? Quam Iohannes in apocalypsi conspexerat, cum dicebat: Ipsa vero civitas auro mundo similis, vitro mundo. Sacra scriptura plurima continet, quorum quaedam in contrariam, quaedam in diversam, quadam in ambiguam significationem accipiuntur. Augustinus tertio de doctrina Christiana, capitulo vigesimo quinto.

quinto.

EXPLICATIO. Quoniam multis modis res similes rebus apparent, non putemus esse praescriptum, ut quod in aliquo loco res aliqua per similitudinem significaverit, hoc eam semper significare credamus. Nam et in vituperatione fermentum posuit Dominus, cum diceret: Cavete a fermento pharisaeorum. Et in laude, cum diceret: Simile est regnum caelorum mulieri, quae abscondit fermentum, in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Huius igitur varietatis observatio duas habet formas. sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut

Quoniam multis modis res similes rebus apparent, non putemus esse praescriptum, ut quod in aliquo loco res aliqua per similitudinem significaverit, hoc eam semper significare credamus. Nam et in vituperatione fermentum posuit Dominus, cum diceret: Cavete a fermento pharisaeorum. Et in laude, cum diceret: Simile est regnum caelorum mulieri, quae abscondit fermentum, in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Huius igitur varietatis observatio duas habet formas. sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut tantum modo diversa significent.

Simile est regnum caelorum mulieri, quae abscondit fermentum, in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Huius igitur varietatis observatio duas habet formas. sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut tantum modo diversa significent. Contraria scilicet, cum alias in bono, alias in malo res eadem per similitudinem ponitur: sicut hoc est quod de fermento supra diximus. Tale est etiam, quod Leo significat Christum, ubi dicitur: Vicit Leo de tribu Iuda. Significat et diabolum, ubi scriptum est: Adversarius vester diabolus circuit, quaerens quem

populum, non propriis praesumpta sententiis, sed divinis munita testimoniis proferant. Si enim ipse talis ac tantus Apostolus autoritate dictorum suorum sufficere posse non credit, nisi doceat in Lege et prophetis scripta esse, quae dicit: quanto magis nos minimi observare debemus, ut non nostras, cum docemus, sed sancti Spiritus sententias proferamus? Non quid omnipotentia Dei facere possit, cui cuncta possibilia sunt: sed quid in naturae ordine ab eo institutum sit, videndum est. Augustinus 2 de Genes. ad literam, capite primo. Scripturae sacrae obscuritas cum

nostras, cum docemus, sed sancti Spiritus sententias proferamus? Non quid omnipotentia Dei facere possit, cui cuncta possibilia sunt: sed quid in naturae ordine ab eo institutum sit, videndum est. Augustinus 2 de Genes. ad literam, capite primo. Scripturae sacrae obscuritas cum diversas pariat sententias, utilis est. August. 11 de Civitate Dei, c. 19.

EXPLICATIO. Multi hoc dictum Augustini celebrant, sed immerito, meo quidem iudicio. Nihil enim magis optandum est, quam ubique habere certum ac perspicuum Scripturae sensum: quae

sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium, qui est doctrina. Ut quod dictum est, Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris,

aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam recte labefactaverat, corruamus, non pro sententia divinarum Scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus Scripturarum, quae nostra est: cum potius eam quae Scripturarum est, nostram esse velle debeamus. August. de Gen. ad literam, cap. 18. lege explanationem praecedentis regulae. Divina scriptura aliquando tanquam infirmis infirmiter loquitur: et tamen innuit aliquid, quod intelligat, qui valuerit. August.

literam, cap. 18. lege explanationem praecedentis regulae. Divina scriptura aliquando tanquam infirmis infirmiter loquitur: et tamen innuit aliquid, quod intelligat, qui valuerit. August. 5. de Genes. ad literam, cap. sexto. EXPLANATIO. Cum sacra Scriptura dies seorsum commemoret, quibus Deus cuncta creavit, subiungit dicens: In die quo fecit Dominus Deus caelum et terram, et omne virgultum agri, et caetera. Quod idcirco dictum est, ut quomodo possemus, cogitaremus simul omnia Deum fecisse: quamvis superior sex dierum enumeratio,

intervalla ostendisse videretur. Male hic sensit Augustinus. Moris est scripturarum, obscuris manifesta subnectere: et quod prius sub aenigmate dixerint, aperta voce proferre. Hierony. in Esa. cap. 19, lib. 5 Comment.

EXPLICATIO. Cum contra Aegyptum fuerat propheta comminatus, Vae terrae obumbranti alis, quae est trans fluvia: Aethiopiae, etc. quae propheticus sermo contexuit: postea manifestiorem fecit intelligentiam, et ad ipsam comminans Aegyptum loquitur, quod nequaquam per angelos, sed ipse Dominus veniat

ex divina autoritate credenda sunt: deinde per haec quae nota sunt, utcunque noscenda, quanto quisque magis minusve potuerit pro suae capacitatis modo, divinitus adiutus internis externisque rationibus ut possit, August. 5, de Genes. ad literam 12.

EXPLICATIO. Cum aliter se habeant omnium creaturarum rationes incommutabiles in verbo Dei: aliter illa eius opera, a quibus in die septimo requievit: aliter ista, quae ex illis usque nunc operatur: horum trium hoc quod extremum posui, nobis utcunque notum est per corporis sensus, et huius consuetudinem vitae

ex verbo suo creditur, postea ex operibus effectisque suis agnoscitur. Rom. 1. A Scripturae sensu aberrare levius est, quam illam falsam credere. August. 12 confess. cap. 23.

EXPLICATIO. Duo video dissensionum genera oboriri posse, cum aliquid a nunciis veracibus per signa enunciatur. Unum, si de veritate rerum: alterum, si de ipsius qui annunciat, voluntate dissensio est. Aliter enim quaerimus de creaturae conditione, quod verum sit: aliter autem, quid in his verbis Moyses, egregius domesticus fidei tuae Domine, intelligere

mentis hebetudo: falsam dicere Scripturam, impietas est. De Deo nihil temere affirmandum, quod in Scriptura eius non legimus. August. 4, de Genes. ad literam, cap. 9. et Dionys. de divin. nominibus, cap. primo.

EXPLICATIO. Cum de Deo agimus, magna nobis cautio adhibenda est, ut de illa immensa et incommutabili natura digna et sentiamus et loquamur: quod quaedam sint in Sacris literis, quae de Deo humano more tradantur. Ad quae recte intelligenda cum caligent humani intellectus oculi, in varios errores incidere

primo.

EXPLICATIO. Cum de Deo agimus, magna nobis cautio adhibenda est, ut de illa immensa et incommutabili natura digna et sentiamus et loquamur: quod quaedam sint in Sacris literis, quae de Deo humano more tradantur. Ad quae recte intelligenda cum caligent humani intellectus oculi, in varios errores incidere plerosque scimus. At contra nunc adversarii clamant, non omnia ad credendum necessaria in Scriptura comprehensa esse. Quae Deo tribuant sacrae Literae, ex Dionysio cap. de divin. nomin. et ex Damasceno de

promissionesve, quae expressis affirmativis aut negativis ab ipsomet veraci Deo pronunciantur. Quae pertinent ad fidem et bonos mores, aperte traduntur in sacra scriptura. August. 2. de doctrina Christiana, cap. nono.

EXPLICATIO. Cum in Scripturis voluntas Dei quaeratur, et haec sit (ut Apostolus ait) sanctificatio nostra: nimirum aperta esse illa debent, quae communia sunt omnibus: ut cognoscantur, ut inde sancti fiant, alioquin ad paucos perveniret et fides, et bene vivendi regula: cum praesertim Deus velit omnes homines

EXPLICATIO. Cum in Scripturis voluntas Dei quaeratur, et haec sit (ut Apostolus ait) sanctificatio nostra: nimirum aperta esse illa debent, quae communia sunt omnibus: ut cognoscantur, ut inde sancti fiant, alioquin ad paucos perveniret et fides, et bene vivendi regula: cum praesertim Deus velit omnes homines salvos fieri, et ad agnitionem veritatis pervenire. Scelerate ergo faciunt, qui nunc vociferantur, Scripturam ita obscuram esse, ut veritatis cognitio ac controversiarum diiudicatio inde haberi nequeat. Scriptura divina ex visibilibus et

cognoscibilia. Damascenus de Orthod. fide lib. 1, cap. 2.

EXPLICATIO. Effabilia sunt, quae verbis utcunque explicari possunt: ut, Deum esse unum, et creatorem mundi. Ineffabilia sunt, quae nullis verbis satis explicari possunt: ut, Unitas essentiae cum trinitate personarum: Filii generatio aeterna, de qua Esaias ait: Generationem eius quis enarrabit? Cognoscibilia: ut, Deum esse aeternum, incorporeum. Incognoscibilia sunt: ut, Iudiciorum Dei abyssus. De quibus Paulus: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia

largitur, ut permaneant, dum totum gubernat mundum. Evangelista non est Evangelistae contrarius, in his quae narrat, licet non concordet. Augustinus super Ioannem tractatu 112.

EXPLICATIO. Quod Ioannes Evangelista narrat, ingressum Dominum Iesum cum discipulis suis in hortum, non continuo factum est, cum eius illa finita esset oratio: de cuius verbis ait, Haec cum dixisset Iesus. Sed alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua

Evangelista non est Evangelistae contrarius, in his quae narrat, licet non concordet. Augustinus super Ioannem tractatu 112.

EXPLICATIO. Quod Ioannes Evangelista narrat, ingressum Dominum Iesum cum discipulis suis in hortum, non continuo factum est, cum eius illa finita esset oratio: de cuius verbis ait, Haec cum dixisset Iesus. Sed alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua oratione tacuerunt. Quomodo autem omnes conveniant, ne

quae narrat, licet non concordet. Augustinus super Ioannem tractatu 112.

EXPLICATIO. Quod Ioannes Evangelista narrat, ingressum Dominum Iesum cum discipulis suis in hortum, non continuo factum est, cum eius illa finita esset oratio: de cuius verbis ait, Haec cum dixisset Iesus. Sed alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua oratione tacuerunt. Quomodo autem omnes conveniant, ne veritati quae per alium promitur, ab alio repugnetur, credas,

futura denunciat, sicut in Actibus Apostolorum, Stephanus Iesum, qui a dextris virtutis Dei sedet, stantem se vidisse manifestat. Stare quippe adiuvantis est, et recte stare cernitur, qui in bello certaminis opitulatur. Aliquando a qualitate aeris res subsequens demonstratur, sicut Evangelista, cum praedicante Domino, nullos tunc ex Iudaeis credituros diceret, praemisit dicens: Hyems autem erat. Scriptum namque est: Quoniam abundavit iniquitas, refrigescet charitas multorum. Idcirco hyemis curavit tempus exprimere, ut inesse auditorum cordibus malitiae frigus indicaret. Hinc est, quod

auditorum cordibus malitiae frigus indicaret. Hinc est, quod negaturo Petro praemittitur: Quia frigus erat, et stans ad prunas calefaciebat se. Aliquando a qualitate temporis finis exprimitur actionis, sicut non rediturus ad veniam, sed ad traditionis perfidiam, nocte Iudas exisse perhibetur: cum egrediente illo, ab Evangelista dicitur, Erat autem nox. Altquando res gesta in facto culpa est, in scripto autem prophetia virtutis: aut e contrario in sacris literis.

et vitiis sic agit, ut dum loquendo aliud insinuat, aliud tacendo innotescat. Gregor. 1. Moral. cap. 5, et 6.

EXPLICATIO. Contra divitem in Evangelio nil de loquacitate memoratur, quae in convivio inter alias gravior fuerit culpa, monstratur. Nam cum venter reficitur, lingua defrenatur. Unde dives apud inferos aquam appetere describitur, dicens: Pater Abraham miserere mei, et mitte Lazarum ut intingat extremum digiti sui in a quam, et refrigeret linguam meam: quia crucior in hac flamma. Prius epulatus dicitur quotidie splendide, et post

miserere mei, et mitte Lazarum ut intingat extremum digiti sui in a quam, et refrigeret linguam meam: quia crucior in hac flamma. Prius epulatus dicitur quotidie splendide, et post aquam petere in lingua memoratur: quia inter epulas valde diffluere loquacitas solet. Ex poena indicat culpam, cum eum quem epulatum quotidie splendide veritas dixerat, in lingua plus ardere perhibebat. Hi quippe qui chordarum harmoniam temperant, tanta hac arte dispensant, ut plerunque cum una tangitur, longe alia ac multis interiacentibus posita chorda quatiatur. Cumque ista sonitum reddit, illa quae in

et post aquam petere in lingua memoratur: quia inter epulas valde diffluere loquacitas solet. Ex poena indicat culpam, cum eum quem epulatum quotidie splendide veritas dixerat, in lingua plus ardere perhibebat. Hi quippe qui chordarum harmoniam temperant, tanta hac arte dispensant, ut plerunque cum una tangitur, longe alia ac multis interiacentibus posita chorda quatiatur. Cumque ista sonitum reddit, illa quae in eo cantu temperata est, aliis impercussis tremit. Vel dic potius, quod per lautum victum et vestitum, per nubere, emere, vendere, aedificare, impoenitentia indicetur: de qua re

Domino in monte dicturo praemittitur: Aperiens os suum docebat. Sic enim clausa vascula quid intus habeant, ignoramus: aperto vero ore vasculorum, quid intrinsecus contineatur, agnoscimus. Sacra scriptura in superioribus suis partibus solet breviter longe post secutura perstringere, cum studet alia enuncianda properare. Gregor. in praefat. Moral. cap 1.

EXPLICATIO. Ut est illud, quod in Genesi legimus: Iob ab de stirpe Esau descendisse, et Balae filio Beor in regnum successisse describitur: beatum Iob illum esse crediderunt.

invenimus, quod Paulus carnis suae infirmitate tentatus, audivit: Sufficit tibi gratia mea ea. nam virtus in infirmitate perficitur. Quod idcirco illi in infirmitate propria dictum est, ne singulatim nobis omnibus diceretur. In Scriptura igitur sacra vocem Dei afflicto Paulo audivimus, ne cum fortasse affligimur singuli, audire eum privata consolatione quaereremus. Non ergo Dominus ad omnia verba nobis respondet, quia semel loquitur, et secundo idipsum non repetit, id est, in his quae per Scripturam sacram ad patres nostros protulit, nos erudire curavit. Ill. Observa sic esse

quia semel loquitur, et secundo idipsum non repetit, id est, in his quae per Scripturam sacram ad patres nostros protulit, nos erudire curavit. Ill. Observa sic esse audiendam Scripturam, ut si Deus caelitus nobis respondeat ad omnia nostra dubia. Mos est divinarum Literarum, ut cum aliquid narrant, interposita alterius causae sententia, ad superiora protinus redeant. Gregor. 5. Moral. cap. 29.

EXPLICATIO. Paulus Apostolus cum dilectum discipulum de instituendis Ecclesiae officiis admoneret, ne quos forte ad sacros ordines

si Deus caelitus nobis respondeat ad omnia nostra dubia. Mos est divinarum Literarum, ut cum aliquid narrant, interposita alterius causae sententia, ad superiora protinus redeant. Gregor. 5. Moral. cap. 29.

EXPLICATIO. Paulus Apostolus cum dilectum discipulum de instituendis Ecclesiae officiis admoneret, ne quos forte ad sacros ordines inordinate proveheret, dixit: Manus cito nemini imposueris, neque communicaveris peccatis alienis: teipsum castum custodi. Qui ad infirmitatem eius corporis protinus verba convertens ait: Noli

hoc praevaluit magis, quo putaretur oppressa. Quae sicut insectatoribus suis crevisse monstratur, sic obtrivisse cognoscitur insequentes. Gregorius: Etenim haereticis exerta est Catholica ecclesia, et ex his qui male sentiunt, probati sunt, qui bene sentiunt. Multa enim latebant in Scripturis, et cum praecisi essent haeretici, quaestionibus agitaverunt Ecclesiam Dei. Augustinus ubi supra, Multi, inquit, qui optime possunt Scripturas dignoscere et pertractare, latebant in populo Dei: nec asserebant solutionem quaestionum difficilium, cum calumniator nullus instaret. Nunquid perfecte de

qui bene sentiunt. Multa enim latebant in Scripturis, et cum praecisi essent haeretici, quaestionibus agitaverunt Ecclesiam Dei. Augustinus ubi supra, Multi, inquit, qui optime possunt Scripturas dignoscere et pertractare, latebant in populo Dei: nec asserebant solutionem quaestionum difficilium, cum calumniator nullus instaret. Nunquid perfecte de Trinitate tractatum est, antequam oblatrarent Arriani? Nunquid perfecte de poenitentia tractatum est, antequam obsisterent Novatiani? Sic non perfecte de baptismate tractatum est, antequam contradicerent foris positi rebaptizatores? Nec de ipsa

per dissimilia signa monstratur. Unde lapis dicitur, leopardus, et ursa, et vermis. Sacra scriptura pro auditorum viribus et utilitate dimetitur, quae denunciat. Origenes lib. 4. contra Celsum.

EXPLICATIO. Dicendum est, quod quemadmodum ipsi, ubi cum pueris minutioribus oborta est disceptatio, non nostras dicendi vires attendimus, sed illorum imbecillitati nos ipsos accommodantes, non solum his consentanea fabulamur, sed ea etiam facimus, quae ad puerorum videntur emendationem satisfacere, et illis non parum conducere: sic item et Dei

fui, et hospes fui, et in carcere fui, et infirmus fui. Secundum consequentiam similitudinis addamus et nos, Iniurias passus sum, caesus sum, et tentatus sum, et omnia. Et sicut in illis quae scripta sunt, verus est sermo Domini dicentis, Quodcunque uni ex nimis istis fecistis, mihi fecistis: sic cum iniuriam passus fuerit iustus, velut blasphematus, vel aliud tale passus, pone Christum in eos qui fecerunt, dicentem eis, Quando uni ex minimis istis fecistis iniuriam, me tentastis, me blasphemastis. Sacra scriptura laudanda vel vituperanda hominum facta vel ipsa iudicat, velle

infert: Haec est generatio quaerentium Dominum, quaerentium faciem Dei Iacob. Et in alio loco de omnibus sanctis, Generatio iustorum benedicetur. De malis vero dicitur: Generatio viperarum. et, Requirentur omnia a generatione ista. Et in Ezechiele, cum peccata terrae descripsisset sermo propheticus, adiecit, Si Noe et Iob et Daniel ibi fuerint inventi, non dimittam peccata terrae illi: omnes iustos, qui similes forent virtutibus eorum, per Noe et Iob et Daniel volens intelligi. In sacris libris quaedam inveniuntur assumpta ex

et omnes Scripturas memoria retinere, memoriale sacrificii mei Domino obtulissem. Certe si non omnia possumus, saltem ea quae nunc docentur in Ecclesia, vel quae recitantur, memoriae commendemus, ut exeuntes de Ecclesia, et agentes opera misericordiae, et implentes divina praecepta, sacrificium cum thure et oleo offeramus in memoriam Domino. Ex his ergo edocemini, ut quae auditis in Ecclesia, tanquam munda animalia, velut ruminentes ea, revocetis ad memoriam, et cum corde vestro, quae dicta sunt, conferatis. Quod si aliqua superfuerint, et intellectum vestrum superaverint, facite quod

memoriae commendemus, ut exeuntes de Ecclesia, et agentes opera misericordiae, et implentes divina praecepta, sacrificium cum thure et oleo offeramus in memoriam Domino. Ex his ergo edocemini, ut quae auditis in Ecclesia, tanquam munda animalia, velut ruminentes ea, revocetis ad memoriam, et cum corde vestro, quae dicta sunt, conferatis. Quod si aliqua superfuerint, et intellectum vestrum superaverint, facite quod praesentis mandati authoritas praecipit, dicens: Quod aut superfuerit, ex his manducabit Aaron et filii eius. Si quid superaverit et excesserit intellectum tuum vel memoriam

tibi: presbyteros tuos et dicent tibi. Profunditas mysteriorum atque iudiciorum Dei non est per quirenda. Ambrosius de vocatione gentium lib. 1, cap. 4.

EXPLICATIO. Neque sapientiores aut scientiores beatissimo Apostolo sumus, qui cum de gratiae potentia disputaret, magnorum mysteriorum ingressus arcanum, iis quae impossibile erat enarrare, succubuit. Cum enim dixisset, Nolo vos ignorare, fratres mysterium hoc, ut non sitis vobisipsis sapientes, quia caecitas ex parte in Israel contigit, donec plenitudo gentium intraret: et

Ambrosius de vocatione gentium lib. 1, cap. 4.

EXPLICATIO. Neque sapientiores aut scientiores beatissimo Apostolo sumus, qui cum de gratiae potentia disputaret, magnorum mysteriorum ingressus arcanum, iis quae impossibile erat enarrare, succubuit. Cum enim dixisset, Nolo vos ignorare, fratres mysterium hoc, ut non sitis vobisipsis sapientes, quia caecitas ex parte in Israel contigit, donec plenitudo gentium intraret: et sic omnis Israel salvus fieret, sicut scriptum est, Veniet ex Sion, qui eruat et avertat impietates ab Iacob. Et hoc illis

Nolo vos ignorare, fratres mysterium hoc, ut non sitis vobisipsis sapientes, quia caecitas ex parte in Israel contigit, donec plenitudo gentium intraret: et sic omnis Israel salvus fieret, sicut scriptum est, Veniet ex Sion, qui eruat et avertat impietates ab Iacob. Et hoc illis a me Testamentum, cum abstulero peccata eorum. Secundum Evangelium quidem inimici propteruos, secundum electionem vero dilecti propter patres. sine poenitentia enim sunt dona et vocatio Dei. Sicut enim aliquando et vos non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis propter illorum incredulitates: ita

dona et vocatio Dei. Sicut enim aliquando et vos non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis propter illorum incredulitates: ita et isti non crediderunt investra misericordia, ut et ipsi misericordiam consequantur. Conclusit enim Deus omnia in incredulitate, ut omnium misereatur. Cum ergo haec divinorum operum mysteria supra mensuras humanae intelligentiae excellentia quodam mentis suae profudisset excessu, totam expositionis rationem transtulit ad stuporem, et admirator eorum, quae protulerat, exclamavit, et dixit, O altitudo divitiarum sapientiae et icientiae Dei, quam

Salomonem fuisse solertem? Qui de rationalibus et ethicis in Proverbiis scripsit: de naturalibus in Ecclesiaste, quia vanitas vanitatum, et omnia vanitas, quae in hoc mundo sunt constituta. vanitati enim creatura subiecta est. De moralibus aut et rationalibus in Canticis canticorum, eo quod cum animae nostrae amor verbi caelestis infunditur, et rationi mens sancta quadam societate connectitur, admiranda mysteria revelantur. Unde et David docens sapientiam naturalem, Emitte, inquit, spiritum tuum, et creabuntur. Docet moralia in eodem libro, cum me in illis beatitudinibus docet mores:

in Canticis canticorum, eo quod cum animae nostrae amor verbi caelestis infunditur, et rationi mens sancta quadam societate connectitur, admiranda mysteria revelantur. Unde et David docens sapientiam naturalem, Emitte, inquit, spiritum tuum, et creabuntur. Docet moralia in eodem libro, cum me in illis beatitudinibus docet mores: quemadmodum amare inimicum debeam. quemadmodum non referire, et non repercutere verberantem: quemadmodum bene facere, mutuum dare cum desperatione recuperationis, et cum remuneratione mercedis. merces enim facilius sequitur non expectantem. Docet etiam

Unde et David docens sapientiam naturalem, Emitte, inquit, spiritum tuum, et creabuntur. Docet moralia in eodem libro, cum me in illis beatitudinibus docet mores: quemadmodum amare inimicum debeam. quemadmodum non referire, et non repercutere verberantem: quemadmodum bene facere, mutuum dare cum desperatione recuperationis, et cum remuneratione mercedis. merces enim facilius sequitur non expectantem. Docet etiam rationabilia, cum lego: Quoniam qui fidelis est in minimo, etiam in magnis fidelis est. Quid adhuc de naturalibus dicam? Qui docuit virtutes caelorum moveri, Dominum solum esse

naturalem, Emitte, inquit, spiritum tuum, et creabuntur. Docet moralia in eodem libro, cum me in illis beatitudinibus docet mores: quemadmodum amare inimicum debeam. quemadmodum non referire, et non repercutere verberantem: quemadmodum bene facere, mutuum dare cum desperatione recuperationis, et cum remuneratione mercedis. merces enim facilius sequitur non expectantem. Docet etiam rationabilia, cum lego: Quoniam qui fidelis est in minimo, etiam in magnis fidelis est. Quid adhuc de naturalibus dicam? Qui docuit virtutes caelorum moveri, Dominum solum esse unigenitum Dei filium, in cuius

beatitudinibus docet mores: quemadmodum amare inimicum debeam. quemadmodum non referire, et non repercutere verberantem: quemadmodum bene facere, mutuum dare cum desperatione recuperationis, et cum remuneratione mercedis. merces enim facilius sequitur non expectantem. Docet etiam rationabilia, cum lego: Quoniam qui fidelis est in minimo, etiam in magnis fidelis est. Quid adhuc de naturalibus dicam? Qui docuit virtutes caelorum moveri, Dominum solum esse unigenitum Dei filium, in cuius passione tenebrae per diem factae sunt, terra obscurata est, sol refugit. Ergo omnem, quem mundana sibi

de naturalibus dicam? Qui docuit virtutes caelorum moveri, Dominum solum esse unigenitum Dei filium, in cuius passione tenebrae per diem factae sunt, terra obscurata est, sol refugit. Ergo omnem, quem mundana sibi prudentia falso vendicat principatum, sapientia vere possidet spiritalis, praesertim cum (ut aliquid audacius usurpemus) ipsa fides nostra, ipsum mysterium Trinitatis sine hac triplici sapientia esse non possit, nisi credamus illum naturaliter patrem, qui nobis genuit redemptorem: et illum Christum, qui patri usque ad

aliquid dicit in quibusdam locis, quod in illa regesta quam videtur commemorare, non invenitur. 2. August. in Psal. 77.

EXPLICATIO. Multa in Psalmo septuagesim oseptimo de plagis illatis Aegyptiis, quae omnino accidisse Aegyptiis non legimus, cum omnes eorum plagae in Exodo diligentissime ex ordine conterantur. Facit hoc Scriptura in multis locis propheticorum eloquiorum. In plagis enim Aegyptiorum non invenitur, quod habet iste psalmus: Et dedit aerugini fructus eorum. Illud etiam quod cum dixisset, Et tradidit grandini iumenta eorum,

quae omnino accidisse Aegyptiis non legimus, cum omnes eorum plagae in Exodo diligentissime ex ordine conterantur. Facit hoc Scriptura in multis locis propheticorum eloquiorum. In plagis enim Aegyptiorum non invenitur, quod habet iste psalmus: Et dedit aerugini fructus eorum. Illud etiam quod cum dixisset, Et tradidit grandini iumenta eorum, et possessionem eorum igni: de iumentis grandine occisis legitur in Exodo. Quod vero possessio eorum igne cremata sit, omnino non legimus, quamvis voces et grandines cum igne fierent, sicut tonitrua cum fulguribus: non tamen scriptum est, aliquid

quod habet iste psalmus: Et dedit aerugini fructus eorum. Illud etiam quod cum dixisset, Et tradidit grandini iumenta eorum, et possessionem eorum igni: de iumentis grandine occisis legitur in Exodo. Quod vero possessio eorum igne cremata sit, omnino non legimus, quamvis voces et grandines cum igne fierent, sicut tonitrua cum fulguribus: non tamen scriptum est, aliquid traditum igni, ut arderet. Denique mollia quae laedere grando non poterat, dicuntur non esse percussa, id est, duris ictibus laesa, quae postea comedit locusta. Item quod hic dicitur, Et moros eorum in pruina, non est

Et dedit aerugini fructus eorum. Illud etiam quod cum dixisset, Et tradidit grandini iumenta eorum, et possessionem eorum igni: de iumentis grandine occisis legitur in Exodo. Quod vero possessio eorum igne cremata sit, omnino non legimus, quamvis voces et grandines cum igne fierent, sicut tonitrua cum fulguribus: non tamen scriptum est, aliquid traditum igni, ut arderet. Denique mollia quae laedere grando non poterat, dicuntur non esse percussa, id est, duris ictibus laesa, quae postea comedit locusta. Item quod hic dicitur, Et moros eorum in pruina, non est in exodo: multum enim pruina

Domini sine querela. Omnia divina eloquia salubria sunt bene intelligentibus periculosa his, qui ea volunt ad sui cordis perversitatem detorquere. August. in Ps. 48. Os. in fine.

EXPLICATIO. Haec est in hominibus magna et usitata perversitas, quia cum debeant vivere ipsi secundum voluntatem Dei, Deum volunt vivere secundum voluntatem suam: et cum ipsi nolunt corrigi, illum volunt depravari: recte non arbitrantes, quod ille vult, sed quod ipsi volunt. Solemus autem audire homines murmurantes adversus Deum, quod malis in hac vita bene sit, et

his, qui ea volunt ad sui cordis perversitatem detorquere. August. in Ps. 48. Os. in fine.

EXPLICATIO. Haec est in hominibus magna et usitata perversitas, quia cum debeant vivere ipsi secundum voluntatem Dei, Deum volunt vivere secundum voluntatem suam: et cum ipsi nolunt corrigi, illum volunt depravari: recte non arbitrantes, quod ille vult, sed quod ipsi volunt. Solemus autem audire homines murmurantes adversus Deum, quod malis in hac vita bene sit, et laborent boni, quasi ille perversus sit, et nesciat quid agat: aut omnino avertat oculos a rebus

ille vult, sed quod ipsi volunt. Solemus autem audire homines murmurantes adversus Deum, quod malis in hac vita bene sit, et laborent boni, quasi ille perversus sit, et nesciat quid agat: aut omnino avertat oculos a rebus humanis, vel securitatem suam perturbari nolit, ut haec non attendat, quia cum labore ista Deus aut videt, aut corrigit. Murmurant ergo homines, qui propterea nolunt Deum colere, ut hic illis bene sit, quando viderint eos qui Deum non colunt, pollere et florere felicitate terrena: se autem colentes Deum laborare in angustiis, in necessitatibus, in aerumna, caeterisque

de quo dictum, Erunt duo in carne una. Si ergo agnoscimus duos in carne una, agnoscamus duos in voce una. Inimici, inquit, mei dixerunt male mihi, quando morietur et peribit nomen eius? Persona est haec Domini nostri Iesu Christi: sed videte, si non ibi intelliguntur et membra. Dictum est hoc, cum ipse Dominus noster hic in terra in carne ambularet. Cum enim viderent multitudinem se qui auctoritatem eius, divinitatem et maiestatem miraculis praesentatam: cum hoc viderent Iudaei, de quibus ipse Dominus similitudinem posuit, quia dixerunt: hic est haeres, venite, occidamus eum, et nostra

duos in carne una, agnoscamus duos in voce una. Inimici, inquit, mei dixerunt male mihi, quando morietur et peribit nomen eius? Persona est haec Domini nostri Iesu Christi: sed videte, si non ibi intelliguntur et membra. Dictum est hoc, cum ipse Dominus noster hic in terra in carne ambularet. Cum enim viderent multitudinem se qui auctoritatem eius, divinitatem et maiestatem miraculis praesentatam: cum hoc viderent Iudaei, de quibus ipse Dominus similitudinem posuit, quia dixerunt: hic est haeres, venite, occidamus eum, et nostra erit haereditas. Unde pontificis illius Caiphae vox est:

et peribit nomen eius? Persona est haec Domini nostri Iesu Christi: sed videte, si non ibi intelliguntur et membra. Dictum est hoc, cum ipse Dominus noster hic in terra in carne ambularet. Cum enim viderent multitudinem se qui auctoritatem eius, divinitatem et maiestatem miraculis praesentatam: cum hoc viderent Iudaei, de quibus ipse Dominus similitudinem posuit, quia dixerunt: hic est haeres, venite, occidamus eum, et nostra erit haereditas. Unde pontificis illius Caiphae vox est: Videtis, quod turba multa eum sequitur, et seculum post illum abit: si dimiserimus eum vivere, venient

Videtis, quod turba multa eum sequitur, et seculum post illum abit: si dimiserimus eum vivere, venient Romani, et tollent nobis et locum et gentem. Expedit ut unus moriatur homo, quam tota gens pereat. Evangelista verba nescientis quid diceret, exposuit nobis, et ait: Hoc autem non a se dixit, sed cum esset pontifex, prophetavit: quia oportebat eum mori pro populo et gente. Tamen illi cum viderant, populum post eum ire, dixerunt: Quando morietur, et peribit nomen eius? Id est, cum occiderimus eum, iam

venient Romani, et tollent nobis et locum et gentem. Expedit ut unus moriatur homo, quam tota gens pereat. Evangelista verba nescientis quid diceret, exposuit nobis, et ait: Hoc autem non a se dixit, sed cum esset pontifex, prophetavit: quia oportebat eum mori pro populo et gente. Tamen illi cum viderant, populum post eum ire, dixerunt: Quando morietur, et peribit nomen eius? Id est, cum occiderimus eum, iam nomen eius non erit in terra, neque seducet aliquos mortuus. Mortuus est, et non periit

autem non a se dixit, sed cum esset pontifex, prophetavit: quia oportebat eum mori pro populo et gente. Tamen illi cum viderant, populum post eum ire, dixerunt: Quando morietur, et peribit nomen eius? Id est, cum occiderimus eum, iam nomen eius non erit in terra, neque seducet aliquos mortuus. Mortuus est, et non periit nomen eius: sed seminatum est nomen eius. Glorificato ergo Domino nostro Iesu Christo, coeperunt multo magis, multoque numerosius credere in illum, et coeperunt membra eius audire, quod

fratres. quoniam illi pagani, quando saeviebant in Christianos, non hoc sibi dicebant delere nomen Christi de terra, ut moreretur iterum Christus non in capite, sed in corpore suo. Loquitur aliquando ex nobis, ut quando dixit: Esurivi, et dedistis mihi manducare. Ex membris suis loquebatur, cum dixit: Saule Saule, quid me persequeris? Caput pro membris clamabat, et tamen non dixit: Quid persequeris membra mea? sed, Quid me persequeris? in nobis ipse patitur, et nos in illo coronabimur. Et cum dicit: Deus Deus meus respice in me: quare me dereliquisti? quare dicitur, nisi quia nos ibi

ex nobis, ut quando dixit: Esurivi, et dedistis mihi manducare. Ex membris suis loquebatur, cum dixit: Saule Saule, quid me persequeris? Caput pro membris clamabat, et tamen non dixit: Quid persequeris membra mea? sed, Quid me persequeris? in nobis ipse patitur, et nos in illo coronabimur. Et cum dicit: Deus Deus meus respice in me: quare me dereliquisti? quare dicitur, nisi quia nos ibi eramus? nisi quia corpus Christi Ecclesia. Multa in scripturis sanctis dicuntur iuxta opinionem temporis, quo gestare feruntur, et non iuxta id quod veritas continebat. Hieronym. in Hierem.

sciebat se de spiritu S. concepisse, et responderat Angelo: Quomodo erit istud, quoniam virum non cognosco? Loquitur ad filium: Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamuste. Herodes etiam contristatus dicitur, quia hoc discumbentes puta bant. Dissimulat enim mentis suae malitiam artifex homicida, cum tristitiam in facie, et laetitiam haberet in mente. Sacra Scriptura cum aliquando narret per recapitulationem, quae prius facta sunt, videntur posterius facta. August. 20 de civit. Dei, cap. 14.

EXPLICATIO. Ioannes in Apocalypsi,

virum non cognosco? Loquitur ad filium: Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamuste. Herodes etiam contristatus dicitur, quia hoc discumbentes puta bant. Dissimulat enim mentis suae malitiam artifex homicida, cum tristitiam in facie, et laetitiam haberet in mente. Sacra Scriptura cum aliquando narret per recapitulationem, quae prius facta sunt, videntur posterius facta. August. 20 de civit. Dei, cap. 14.

EXPLICATIO. Ioannes in Apocalypsi, Vidi, inquit, mortuos magnos et pusillos stantes in conspectu throni, et libri aperti

Hoc proculdubio prius factum est, quam essent mortui iudicati, et tamen illud prius dictum est. Ergo recapitulando ad id reddit, quod praetermiserat. Hunc [?:--t ] ordinem tenuit: atque ut explicaretur ipse ordo, commodius etiam de iudicatis mortuis quod dixerat, suo repetivit loco. Cum enim dixisset, Et exhibuit mare mortuos, qui in eo erant, et mors et infernus reddiderunt, quos in se habebant: mox addidit quod paulo ante dixerat, Et iudicati sunt singuli secundum facta sua. Hoc est enim quod supra dixerat: Et iudicati sunt mortui secundum facta sua. Haec recapitulatio adeo

Si locus aliquis intellectu difficilis occurrat in sacris Literis, durus sit ille impio, non Christiana: quandoque enim solvetur, et fiet oleum usque ad ossa penetrans. August. in Ps. 54.

EXPLICATIO. Prima haeresis inter discipulos Christi facta est, cum diceret: Nisi quis manducaverit carnem meam, de biberit sanguinem meum, non habebit vitam in se. Illi autem non intelligentes, dixerunt ad invicem: Durus est hic sermo: quis potest eum audire? Dicentes, quia durus est sermo, separaverunt se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei

inter discipulos Christi facta est, cum diceret: Nisi quis manducaverit carnem meam, de biberit sanguinem meum, non habebit vitam in se. Illi autem non intelligentes, dixerunt ad invicem: Durus est hic sermo: quis potest eum audire? Dicentes, quia durus est sermo, separaverunt se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei suggessissent, illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat secretum illius sermonis Domini: non intelligebat, sed bona esse verba quae non

facta est, cum diceret: Nisi quis manducaverit carnem meam, de biberit sanguinem meum, non habebit vitam in se. Illi autem non intelligentes, dixerunt ad invicem: Durus est hic sermo: quis potest eum audire? Dicentes, quia durus est sermo, separaverunt se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei suggessissent, illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat secretum illius sermonis Domini: non intelligebat, sed bona esse verba quae non intelligebat, pie credebat.

sanctarum Scripturarum testimoniis possit aperiri, restat, ut ratione reddita, manifestus appareat, etiam si ille, cuius verba intelligere quaerimus, eum forte non sensit. Sed haec consuetudo periculosa est. Per scripturas enim divinas multo tutius ambulatur: quas verbis translatis occupatis cum scrutari volumus, aut hoc in de exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura ubicunque inventis atque adhibitis eius testibus terminetur. Sacra Scriptura ferarum nomine aliquos homines appellat, propter affectiones interturbantes. Chrysost. super. Genes.

quod imaginem Dominici corporis habebat. Et annorum quidem triginta fere baptizatum esse, retinemus auctoritate Evangelica. Sed postea quot annos in hac vita egerit, quanquam textu ipso actionum eius animadverti possit: tamen, ne abunde caligo dubitationis oriatur, de historia gentium collata cum Evangelio, lucidius certiusque colligitur. Disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in Literis sanctis sunt penetranda et dissolvenda, plurimum valet. Sophistica tamen cavenda est. Aug. 2. de doctrina Christiana, cap. 31.

cap. 31.

EXPLICATIO. Sunt enim multae, quae appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum, et plerunque ita veras imitantes, ut non solum tardos, sed ingeniosos etiam minus diligenter attentos, decipiant. Proposuit enim quidam, dicens ei cum quo loquebatur: Quod ego sum, tu non es. At ille consensit. Verum enim erat ex parte, vel eo ipso, quod iste insidiosus, ille simplex erat. Tunc iste addidit: Ego autem homo sum. Hoc quoque cum ab illo accepisset, conclusit dicens: Tu igitur non es homo. Quod genus captiosarum conclusionum,

tardos, sed ingeniosos etiam minus diligenter attentos, decipiant. Proposuit enim quidam, dicens ei cum quo loquebatur: Quod ego sum, tu non es. At ille consensit. Verum enim erat ex parte, vel eo ipso, quod iste insidiosus, ille simplex erat. Tunc iste addidit: Ego autem homo sum. Hoc quoque cum ab illo accepisset, conclusit dicens: Tu igitur non es homo. Quod genus captiosarum conclusionum, Scriptura, quantum existimo, detestatur illo loco, ubi dictum est: Qui sophistice loquitur, odibilis est. Quanquam etiam sermo non captiosus, sed tamen abundantius quam gravitatem decet, verborum

ubi dictum est: Qui sophistice loquitur, odibilis est. Quanquam etiam sermo non captiosus, sed tamen abundantius quam gravitatem decet, verborum ornamenta consectans, sophisticus dicitur. Sunt enim verae connexiones ratiocinationis falsas habentes sententias, quae consequuntur errorem illius, cum quo agitur: quae tamen ad hoc inferuntur a bono et docto homine, ut in his erubescens illo cuius errorem consequuntur, eundem relinquat errorem: quia si in eodem manere voluerit, necesse est, ut etiam illa quae damnat, tenere cogatur. Non enim vera inferebat Apostolus, cum diceret: Neque

errorem illius, cum quo agitur: quae tamen ad hoc inferuntur a bono et docto homine, ut in his erubescens illo cuius errorem consequuntur, eundem relinquat errorem: quia si in eodem manere voluerit, necesse est, ut etiam illa quae damnat, tenere cogatur. Non enim vera inferebat Apostolus, cum diceret: Neque Christus resurrexit. Et illa alia: Inanis est praedicatio nostra: inanis est et fides nostra. Et deinceps alia, quae omnino falsa sunt: quia et Christus resurrexit: et non erat inanis praedicatio eorum, qui hoc annunciabant: nec fides eorum, qui hoc credebant. Sed ista falsa

quae necessaria erant, ut nascerentur, et crescerent, atque ad maturitatem vel messis vel vindemiae pervenirent. His ergo vel integumentis vel sustentaculis, id est, paleis in area, frumento et vinaceis, in torcularibus vina exuuntur: sicut in Ecclesia a multitudine secularium hominum, quae simul cum bonis congregatur, quibus ut nascerentur, et apti fierent verbo divino, necessaria erat illa multitudo. Id agitur, ut spirituali amore per operationem ministrorum Dei separentur. Agitur enim nunc, ut non loco, sed affectu interim separentur boni a malis, quamvis simul in Ecclesiis, quantum

est. Augustinus 7. de Genes ad literam, cap. 1. Divinis literis potius credendum est, quam Angelis de caelo descendentibus, aut mortuis resurgentibus. Chrysostomus in epistolam ad Galat. cap. 1.

EXPLICATIO. Abraham cum rogaretur, ut mitteret Lazarum, respondit: Habent Moysen et Prophetas: si illis non crediderint, nec mortuos resuscitatos audituri sunt. Haec Christus inducit in parabola loquentem Abraham, declarans se velle plus fidei habendum Scripturis, quam si mortui reviviscant. Paulus vero (porro cum

cum rogaretur, ut mitteret Lazarum, respondit: Habent Moysen et Prophetas: si illis non crediderint, nec mortuos resuscitatos audituri sunt. Haec Christus inducit in parabola loquentem Abraham, declarans se velle plus fidei habendum Scripturis, quam si mortui reviviscant. Paulus vero (porro cum Paulum dico, rursum ipsum Christum dico: hic enim erat, qui mentem illius gerebat) enim Angelis e caelo descendentibus praeponit Scripturas, idque valde congruenter. si quidem Angea, quamlibet magni, tamen servi sunt et ministri. Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universorum Domino

Origenes in Exod. Homil. 1. Unde divina eloquia tanto quisque altius intelligu, quanto altius in ea intendit. Gregorius super Ezech. Homil. 7.

EXPLICATIO. Videtur mihi unusquisque sermo Scripturae divinae similis esse alicui seminum, cuius natura haec est, ut cum iactum fuerit in terram, regeneratum in spicam, vel in quamcunque sui generis speciem, multipliciter diffundatur, et tanto cumulatius, quanto vel peritus agricola plus seminibus laboris [?: i-- ] penderit, vel beneficium terrae foecundioris indulserit. Sic ergo efficitur, ut

ut culturae diligentia exiguum semen, verbi causa sinapis, quod est minimum omnium, efficiatur maius omnibus oleribus, et fiat arbor, ita ut veniant volatilia caeli, et habitent in ramis eius. Ita et sermo qui nobis ex divinis voluminibus legitur, si peritum inveniat et diligentem colonum, cum primo attactu inveniatur exiguus et brevis, ut coeperit excoli, et spiritualiter retractari, crescit in arborem, in ramos et in virgulta diffunditur, ita ut possint venire disputatores et rhetores huius mundi, qui velur aves caeli levibus pennis verborum duntaxat pompa excelsa sectentur, et

veritatem in typis praemittere. Hieronymus super Danielem, capite 10.

EXPLICATIO. De Domino salvatore in septuagesimoprimo Psalmo dicitur, qui praenotatur Salomonis: et omnia quae de eo dicuntur, Salomoni non valent convenire. Neque enim permansit ille cum sole, et ante lunam generationis generationum: neque dominatus est a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrarum: neque omnes gentes servierunt ei: neque ante solem permansit nomen eius: neque benedictae sunt in ipso omnes tribus terrae: neque omnes gentes magnificaverunt

cap. 1.

EXPLICATIO. Infinita proculdubio sunt mysteria Dei, quae non est fas, utile, aut etiam possibile nos homines nosse. Quare vetat Paulus sapere supra id quod scriptum est, sed tantum ad sobrietatem. In Scriptura sacra quaedam cum non sint, dicuntur tamen: alia cum sint, non dicuntur: alia neque sunt, neque dicuntur: alia denique et sunt, et dicuntur. Gregor. Nazianz. lib. 5. Theologiae.

EXPLICATIO. Horum exempla sunt, Deus cum affectibus non sit obnoxius, sacra tamen Scriptura irasci

EXPLICATIO. Infinita proculdubio sunt mysteria Dei, quae non est fas, utile, aut etiam possibile nos homines nosse. Quare vetat Paulus sapere supra id quod scriptum est, sed tantum ad sobrietatem. In Scriptura sacra quaedam cum non sint, dicuntur tamen: alia cum sint, non dicuntur: alia neque sunt, neque dicuntur: alia denique et sunt, et dicuntur. Gregor. Nazianz. lib. 5. Theologiae.

EXPLICATIO. Horum exempla sunt, Deus cum affectibus non sit obnoxius, sacra tamen Scriptura irasci illum, dormire, sedere, ambulare

tantum ad sobrietatem. In Scriptura sacra quaedam cum non sint, dicuntur tamen: alia cum sint, non dicuntur: alia neque sunt, neque dicuntur: alia denique et sunt, et dicuntur. Gregor. Nazianz. lib. 5. Theologiae.

EXPLICATIO. Horum exempla sunt, Deus cum affectibus non sit obnoxius, sacra tamen Scriptura irasci illum, dormire, sedere, ambulare dicit. Ergo totum hoc genus cum non sit, affingitur ei. Nam pro nostro captu nostra nomina ad res divinas traduximus. Quaedam cum sint, non dicuntur, sed colliguntur. Quaedam nec sunt, nec dicuntur: ut

neque sunt, neque dicuntur: alia denique et sunt, et dicuntur. Gregor. Nazianz. lib. 5. Theologiae.

EXPLICATIO. Horum exempla sunt, Deus cum affectibus non sit obnoxius, sacra tamen Scriptura irasci illum, dormire, sedere, ambulare dicit. Ergo totum hoc genus cum non sit, affingitur ei. Nam pro nostro captu nostra nomina ad res divinas traduximus. Quaedam cum sint, non dicuntur, sed colliguntur. Quaedam nec sunt, nec dicuntur: ut Deum esse malum. Quaedam et sunt et dicuntur: ut Deum esse, et esse misericordem. Non omnium librorum sacrae

EXPLICATIO. Horum exempla sunt, Deus cum affectibus non sit obnoxius, sacra tamen Scriptura irasci illum, dormire, sedere, ambulare dicit. Ergo totum hoc genus cum non sit, affingitur ei. Nam pro nostro captu nostra nomina ad res divinas traduximus. Quaedam cum sint, non dicuntur, sed colliguntur. Quaedam nec sunt, nec dicuntur: ut Deum esse malum. Quaedam et sunt et dicuntur: ut Deum esse, et esse misericordem. Non omnium librorum sacrae Scripturae tractatio omnibus aetatibus permittitur apud Hibraeos. Gregorius Nazianzenus in Apologia: et

tamen qui eorum librorum auctores dicuntur, vener antur. August. 18. de Civit. Dei, cap. 38.

EXPLICATIO. Ante illud grande diluvium noster utique Noe patriarcha, quem prophetam non quoque immerito dixerim. Siquidem ipsa area quam fecit, et in qua cum suis evasit, prophetia nostrorum temporum fuit. Quid Enoch septimus ab Adam, nonne in Canonica epistola Apostoli Iudae prophetasse praedicatur? Quorum scripta ut apud Iudaeos, et apud nos in authoritate non essent, nimia fecit antiquitas, propter quam videbantur habenda esse suspecta, ne

non explicantur, et in libris aliis inveniri dicuntur, quos Prophetae scripserunt. Et alicubi eorum quoque Prophetarum nomina non tacentur: nec tamen invenitur in Canone, quem populus Dei recipit. Mos est Scripturarum et utique celeberrimus, uti his verbis, In diebus illis: non solum cum ad praeteritam narrationem aliud tempus adiungitur, verum etiam cum illa narrat, quae post multorum annorum spacia contingunt. Chrysost. Homil. 10, in cap. Matth. 3.

EXPLICATIO. Cum in monte Oliveti resideret Dominus, et accedentes ad eum

scripserunt. Et alicubi eorum quoque Prophetarum nomina non tacentur: nec tamen invenitur in Canone, quem populus Dei recipit. Mos est Scripturarum et utique celeberrimus, uti his verbis, In diebus illis: non solum cum ad praeteritam narrationem aliud tempus adiungitur, verum etiam cum illa narrat, quae post multorum annorum spacia contingunt. Chrysost. Homil. 10, in cap. Matth. 3.

EXPLICATIO. Cum in monte Oliveti resideret Dominus, et accedentes ad eum solicite discipuli, de captivitate Hierusalem, deque ipsius

utique celeberrimus, uti his verbis, In diebus illis: non solum cum ad praeteritam narrationem aliud tempus adiungitur, verum etiam cum illa narrat, quae post multorum annorum spacia contingunt. Chrysost. Homil. 10, in cap. Matth. 3.

EXPLICATIO. Cum in monte Oliveti resideret Dominus, et accedentes ad eum solicite discipuli, de captivitate Hierusalem, deque ipsius sciscitarentur adventu: et certe nostis, quam grandi hoc tempus medio dividatur, cum de urbis subversione dixisset, sermonemque de his disputans terminasset, iamque ad dicendum

Homil. 10, in cap. Matth. 3.

EXPLICATIO. Cum in monte Oliveti resideret Dominus, et accedentes ad eum solicite discipuli, de captivitate Hierusalem, deque ipsius sciscitarentur adventu: et certe nostis, quam grandi hoc tempus medio dividatur, cum de urbis subversione dixisset, sermonemque de his disputans terminasset, iamque ad dicendum de mundi fine transiret: Tunc, inquit, haec vel illa erunt. Dicendo autem Tunc, non utique tempora quae plurima erant a se discreta, coniunxit: sed illud tantummodo quo eventura erant, tempus notavit,

aliquid significare dubitaret? Ita prius illa omnia quae sunt in veteri Testamento Scripturarum sanctarum, quisquis non perverso animo legerit, sic oportet moveatur, ut aliquid ea significare non ambigat. Hanc consuetudinem in pluribus locis Scriptura conservat, ut Hebraicum nomen cum interpretatione sua ponat. Hieron. in cap. 4, epist. ad Galat.

EXPLICATIO. Bartimaeus filius Timaei, Aser divitiae, Thabita Dorcas. Et in Genesi Mesech vernaculus, Abba pater, et caetera his similia. Mos est Scripturarum, semper

aliis loquantur. Gregor an Praefatione in Iob, cap. 2.

EXPLICATIO. Moyses enim de se ait: Erat Moyses mitissimus super omnes homines, qui morabantur in terra. Hinc Iohannes dicit: Hic est discipulus ille, quem diligebat Iesus. Hinc Lucas ait: Quod cum ambularent duo ex discipulis in via, Cleophas, et alius. Quem profecto alium, dum tam studiose tacuit, ut quidam dicunt, nisi seipsum fuisse monstravit. Scriptores igitur sacri eloquii, quia impulsu sancti Spiritus agitantur, sic de se in illo testimonium quasi de aliis proferunt. Spiritus ergo

Scripturarum, quamvis plures libros si inter se non discrepent, et de eadem rescribuntur, unum volumen dicere. Hieron. in Ecclesiast. cap. ult.

EXPLICATIO. Siquidem et Evangelium et Lex Domini immaculata convertens animas, singulariter appellatur, cum plura Evangelia, et multa sint mandata Legis: sic et volumen in Esaiae sermone signatum, omnis Scriptura divina est. Et in uno capitulo libri Ezechiel Iohannesque versantur. Salvator quoque omnium retro sanctorum vocibus prophetatus ait: In capitulo libri scriptum est de me. Quicquid ergo

Deus erat verbum: unum volumen est, et innumerabiles libri, una lex, unum Evangelium nominantur. Quod si diversa discrepantia disputaveris, et curiositate nimia huc atque illuc animum diduxeris, etiam in uno libro multi libri sunt. Unde dictum est: Ex multiloquio non effugies peccatum. Cum ea quae non accidunt Deo, tanquam illi accidant, loquimur, eum facere agnoscimus, ut vobis accidant ea duntaxat, quae laudabilia sunt. Et hoc quantum Scripturarum usus admitut. August. 4, de Genes. ad literam, cap. 9.

EXPLICATIO. Sicut recte

accidant ea duntaxat, quae laudabilia sunt. Et hoc quantum Scripturarum usus admitut. August. 4, de Genes. ad literam, cap. 9.

EXPLICATIO. Sicut recte dicitur Deus facere, quicquid ipso in nobis operante, fecerimus: ita recte dicitur requiescere, cum eius munere requiescimus. Hoc quidem recte intelligimus, quia et verum est, et non magna intentione indiget, ut videamur ita dicere, requiescere Deum, cum nos requiescere facit: sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. Neque enim Deus tempora liter cognoscit, quod antea non

EXPLICATIO. Sicut recte dicitur Deus facere, quicquid ipso in nobis operante, fecerimus: ita recte dicitur requiescere, cum eius munere requiescimus. Hoc quidem recte intelligimus, quia et verum est, et non magna intentione indiget, ut videamur ita dicere, requiescere Deum, cum nos requiescere facit: sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. Neque enim Deus tempora liter cognoscit, quod antea non noverat, et tamen dicit ad Abraham: Nunc cognovi, quoniam times Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo

Deus facere, quicquid ipso in nobis operante, fecerimus: ita recte dicitur requiescere, cum eius munere requiescimus. Hoc quidem recte intelligimus, quia et verum est, et non magna intentione indiget, ut videamur ita dicere, requiescere Deum, cum nos requiescere facit: sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. Neque enim Deus tempora liter cognoscit, quod antea non noverat, et tamen dicit ad Abraham: Nunc cognovi, quoniam times Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab Apostolo: Nolite contristare

Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab Apostolo: Nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis in die redemptionis. Neque enim ipsa Spiritus sancti, qua est, quicquid est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem, magisque sit ipsa aeterna et incommutabilis beatitudo. Sed quia ita in sanctis habitat, ut eos impleat charitate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant, profectu fidelium et bonis operibus: et ideo necesse est, etiam contristentur

sed ea quae percussa sonant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua, quae nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo religentur. Nusquam in tota veteris Testamenti serie reperimus angelos, qui tam sedulo patribus apparuerunt, cum luce apparuisse, nisi ea nocte, qua Christus natus est. Beda in Homilia super Evangelium, Pastores loquebantur. Hanc habet consuetudinem scriptura Sacra, ut omnes Psalmi, qui cuius sint titulum non habent, his deputentur, quorum in prioribus Psalmis nomina continentur. Hieron. in

Psalmorum ordo requirendus est. Hilar. in Psalmum 119. et Hieron. in. 5. Commentariorum in Hierem. 25.

EXPLICATIO. In plerisque multa secundum historiae ordinem in superscriptionibus eorum esse edita legimus: ut eum fugit David a facie filii sui Absolon: cum mutavit vultum suum coram Abimelech: cum propter Bersabee ab Nathan monetur: et in reliquis, sicubi gestorum veritas in ipsis Psalmorum ritulis continetur. Sed meminisse nos oportet, hos eosdem Psalmos non omnes corporaliter intelligendos: quia his corporalium negotiorum significatio

in Psalmum 119. et Hieron. in. 5. Commentariorum in Hierem. 25.

EXPLICATIO. In plerisque multa secundum historiae ordinem in superscriptionibus eorum esse edita legimus: ut eum fugit David a facie filii sui Absolon: cum mutavit vultum suum coram Abimelech: cum propter Bersabee ab Nathan monetur: et in reliquis, sicubi gestorum veritas in ipsis Psalmorum ritulis continetur. Sed meminisse nos oportet, hos eosdem Psalmos non omnes corporaliter intelligendos: quia his corporalium negotiorum significatio antefertur. David primus in Psalmis

futurum tempus significat. Hieronym. in epistola ad Amandum.

EXPLICATIO. Iacob in Genesi loquitur: Exaudiet me cras iustitia mea. Et ubi altare extruitur a duab. tribubus, Ruben et Gad, et dimidia tribu Manasse, et a cuncto Israel, ad eas legatio mittitur: cum Phinees pontifici respondissent, idciro se altare fecisse, ne suis filiis colendi Deum possessio denegaretur. Et multa istiusmodi in veteri reperies Instrumento. Secundum Hebraeorum idioma, infans vocatur omnis filius ad comparationem parentum. Hieronym. in quaestion. in Genes.

colendi Deum possessio denegaretur. Et multa istiusmodi in veteri reperies Instrumento. Secundum Hebraeorum idioma, infans vocatur omnis filius ad comparationem parentum. Hieronym. in quaestion. in Genes.

EXPLICATIO. Id Ismael exemplo probatur, qui cum esset decem et octo annis maior, cum eiectus est de domo Abrahae cum matre Agar, puer seu infans appellatur. Omnes pro multis, et multi pro omnibus frequenter in sacris Literis ponuntur. Augustin. contra Iulianum Pelagianum libro 6, cap. 12.

Et multa istiusmodi in veteri reperies Instrumento. Secundum Hebraeorum idioma, infans vocatur omnis filius ad comparationem parentum. Hieronym. in quaestion. in Genes.

EXPLICATIO. Id Ismael exemplo probatur, qui cum esset decem et octo annis maior, cum eiectus est de domo Abrahae cum matre Agar, puer seu infans appellatur. Omnes pro multis, et multi pro omnibus frequenter in sacris Literis ponuntur. Augustin. contra Iulianum Pelagianum libro 6, cap. 12.

EXPLICATIO. Dominus ad

Instrumento. Secundum Hebraeorum idioma, infans vocatur omnis filius ad comparationem parentum. Hieronym. in quaestion. in Genes.

EXPLICATIO. Id Ismael exemplo probatur, qui cum esset decem et octo annis maior, cum eiectus est de domo Abrahae cum matre Agar, puer seu infans appellatur. Omnes pro multis, et multi pro omnibus frequenter in sacris Literis ponuntur. Augustin. contra Iulianum Pelagianum libro 6, cap. 12.

EXPLICATIO. Dominus ad Abraham loquitur: Patrem multarum

benedicentur omnes gentes: et, Patrem multarum gentium posui te: easdem omnes multas, et easdem multas omnes, monstratum est. Ita etiam quod dictum est, perunum in omnes intrasse peccatum: et postea, per unius inobedientiam peccatures constitutos multos: ipsi sunt multi, qui et omnes. Similiter cum dictum est: Per unius obedientiam iusti constituuntur multi: non aliquibus exceptis, sed eosdem multos omnes oportet intelligi: non quia omnes homines iustificantur in Christo. Sicut possumus dicere in aliquam domum intrare omnes per ianuam, non quia omnes homines intrant in eandem domum, sed

seculi a discipulis suis Dominus abscedet: et tunc quando duodecim soliis iudicaturi sunt duodecim tribus Israel, Domini consortio fraudabuntur. Paulus quoque Apostolus Corinthiis scribens, Primitiae, ait, Christus: deinde hi qui sunt Christi, qui in adventum eius crediderint: deinde finis, cum tradiderit regnum Deo et patri, cum destruxerit omnem principatum, et omnem potestatem et virtutem. Oportet illum regnare donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius. Omnia enim sub pedibus eius subiecit. Esto, de homine dictum sit: non negamus eum qui passus est crucem, qui postea sedere

abscedet: et tunc quando duodecim soliis iudicaturi sunt duodecim tribus Israel, Domini consortio fraudabuntur. Paulus quoque Apostolus Corinthiis scribens, Primitiae, ait, Christus: deinde hi qui sunt Christi, qui in adventum eius crediderint: deinde finis, cum tradiderit regnum Deo et patri, cum destruxerit omnem principatum, et omnem potestatem et virtutem. Oportet illum regnare donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius. Omnia enim sub pedibus eius subiecit. Esto, de homine dictum sit: non negamus eum qui passus est crucem, qui postea sedere iubetur a dextris. Quid sibi vult hoc,

sibi vult hoc, quod ait, Donec ponat omnes inimicos sub pedibus? Nunquid tam diu regnaturus est Dominus, donec incipiant inimici esse sub pedibus eius: et postquam illi sub pedibus fuerint, regnare desistet? Cum utique tunc magis regnare incipiat, cum inimici coeperint esse sub pedibus. Mos est sacrarum Literarum, ut primogenitum non vocent eum quem fratres sequuntur: sed eum, qui primo natus sit. Hieron. adversus Helvidium, et in cap. 1. Matth.

omnes inimicos sub pedibus? Nunquid tam diu regnaturus est Dominus, donec incipiant inimici esse sub pedibus eius: et postquam illi sub pedibus fuerint, regnare desistet? Cum utique tunc magis regnare incipiat, cum inimici coeperint esse sub pedibus. Mos est sacrarum Literarum, ut primogenitum non vocent eum quem fratres sequuntur: sed eum, qui primo natus sit. Hieron. adversus Helvidium, et in cap. 1. Matth.

EXPLICATIO. Omnis unigenitus est

EXPLICATIO. Nullum movere debet, quod apud Matthaeum legitur, Ne timeas accipere Mariam uxorem tuam. Exurgens autem Ioseph a somno, fecit sicut praecepit ei angelus Domini, et accepit uxorem suam: quasi ex eo quod uxor est appellata, sponsa esse desierit, cum hanc esse Scripturae divinae consuetudinem noverimus, ut sponsas appellet uxores: sicut in sequentibus Deuteronomii testimoniis approbatur. Si quis, inquit, invenerit virginem desponsatam viro in campo, et vim faciens dormierit cum ea, morte moriatur: quia humiliavit uxorem proximi sui. Et in

suam: quasi ex eo quod uxor est appellata, sponsa esse desierit, cum hanc esse Scripturae divinae consuetudinem noverimus, ut sponsas appellet uxores: sicut in sequentibus Deuteronomii testimoniis approbatur. Si quis, inquit, invenerit virginem desponsatam viro in campo, et vim faciens dormierit cum ea, morte moriatur: quia humiliavit uxorem proximi sui. Et in alio loco: Si autem fuerit adolescentula sponsata viro, et invenerit homo eam in civitate, et dormierit cum ea, educetis utrumque ad portas civitatis illius, et lapidabuntur lapidibus, et morientur. Adolescentula quidem, quia non

Deuteronomii testimoniis approbatur. Si quis, inquit, invenerit virginem desponsatam viro in campo, et vim faciens dormierit cum ea, morte moriatur: quia humiliavit uxorem proximi sui. Et in alio loco: Si autem fuerit adolescentula sponsata viro, et invenerit homo eam in civitate, et dormierit cum ea, educetis utrumque ad portas civitatis illius, et lapidabuntur lapidibus, et morientur. Adolescentula quidem, quia non proclamavit, cum esset in civitat e: vir autem, quia humiliavit uxorem proximi sui. et eradicabitis malum ex nobismet ipsis. Filius hominis in bonam partem

moriatur: quia humiliavit uxorem proximi sui. Et in alio loco: Si autem fuerit adolescentula sponsata viro, et invenerit homo eam in civitate, et dormierit cum ea, educetis utrumque ad portas civitatis illius, et lapidabuntur lapidibus, et morientur. Adolescentula quidem, quia non proclamavit, cum esset in civitat e: vir autem, quia humiliavit uxorem proximi sui. et eradicabitis malum ex nobismet ipsis. Filius hominis in bonam partem accipitur, in singulari duntaxat: filii hominum e contrario in malam, in sanctis Literis. Hieron. in Ezechiel. cap. 30.

loquar populo huic et nec sic me exaudient, dicit Dominus. Quod iuxta Hebraicum et Aquilam, in Esaia scriptum reperi. Appellatur etiam Lex mystica Scripturarum intelligentia: Scimus quia Lex spiritalis est. Et extra haec omnia naturalem legem scriptam in cordibus nostris, idem Apostolus docet. Cum enim gentes quae Legem non habent, naturaliter ea quae Legis sunt, faciunt: isti Legem non habentes, ipsi sibi sunt lex, qui iudicant opus Legis scriptum in cordibus suis, testimonium perhibente illis conscientia. Ista lex quae in corde scribitur, omnes continet nationes, et nullus hominum est,

sibi esse illata. Clamor in sacris Scripturis non magnae vocis emissio est, sed scientiae et dogmatum magnitudo, et cor compunctum. Hieron. in cap 4 Epist. ad Galat.

EXPLICATIO. In Exodo respondit Dominus ad Moysen: Quid clamas ad me? cum penitus Moysi vox nulla praecesserit: verum compunctum cor, et pro populo lachrymabiliter ingemiscens, Scriptura clamorem vocavit, Et Apostolus: In quo clamamus, Abba pater. Ubicunque in veteri Testamento, ἀλλοφύλους, id est,

gentium: sed proprie Philistim, qui nunc Palaestini vocantur, accipiendi sunt. Hieron. 1. Commentar. in Amos, cap. 1. Spiritus tam in Novo, quam in veteri Testamento, ubicunque sine additamento ponitur, in bonam partem intelligitur: e contrario malus spiritus semper cum additamento legitur. Hieronymus in primo Commentar. Michaeae 2. EXPLICATIO. Fructus autem spiritus, charitas, gaudium, pax. Et illud: Si spiritu vivimus, spiritu et ambulemus. Et alibi:

autem spiritu opera carnis mortificaveritis, vivetis Et in veteri Testamento: Dans flatum populo, qui est in ea: et spiritum his, qui calcant eam. Qui enim calcant terrena opera, et pedibus suis subiiciunt ea, utique non malum, sed bonum spiritum merentur accipere. Econtrario malus spiritus semper cum additamento legitur: ut ibi, Cum immundus spiritus exierit ab homine. Et in alio loco: Increpavit spiritum immundum. Et, Spiritus malus invasit Saul. et caetera his similia. Torrens nusquam in bonam partem accipitur. Hieron. in Ecclesiasten, cap. 1.

vivetis Et in veteri Testamento: Dans flatum populo, qui est in ea: et spiritum his, qui calcant eam. Qui enim calcant terrena opera, et pedibus suis subiiciunt ea, utique non malum, sed bonum spiritum merentur accipere. Econtrario malus spiritus semper cum additamento legitur: ut ibi, Cum immundus spiritus exierit ab homine. Et in alio loco: Increpavit spiritum immundum. Et, Spiritus malus invasit Saul. et caetera his similia. Torrens nusquam in bonam partem accipitur. Hieron. in Ecclesiasten, cap. 1.

EXPLICATIO. Cum

ibi, Cum immundus spiritus exierit ab homine. Et in alio loco: Increpavit spiritum immundum. Et, Spiritus malus invasit Saul. et caetera his similia. Torrens nusquam in bonam partem accipitur. Hieron. in Ecclesiasten, cap. 1.

EXPLICATIO. Cum enim dicitur, Torrente voluptatis potabis eos: cum additamento dicitur voluptatis. Et e contrario, salvator ad Torrentem traditur Cedron: et Helias persecutionis tempore ad Torrentem Charith latitat, qui et ipse siccatur, et non impletur. Ubicunque in Scripturis sanctis femina

alio loco: Increpavit spiritum immundum. Et, Spiritus malus invasit Saul. et caetera his similia. Torrens nusquam in bonam partem accipitur. Hieron. in Ecclesiasten, cap. 1.

EXPLICATIO. Cum enim dicitur, Torrente voluptatis potabis eos: cum additamento dicitur voluptatis. Et e contrario, salvator ad Torrentem traditur Cedron: et Helias persecutionis tempore ad Torrentem Charith latitat, qui et ipse siccatur, et non impletur. Ubicunque in Scripturis sanctis femina legitur, et sexus fragilior, ad materiae intelligentiam

Damasum, de Seraphim purgante labia Esaiae calculo ignito.

EXPLICATIO. In genere Seraphim diversitas est apud interpretes. Septuaginta, Aquila et Theodotion Seraphim neutro genere transtulerunt, Symmachus masculino. Nec putandum, sexum esse in virtutibus Dei, cum etiam ipse Spiritus sanctus secundum proprietates linguae Hebraeae feminino genere proferatur, Rucha: Graece neutro, τὸ πνεῦμα: Latine masculino, spiritus. Ex quo intelligendum est, quando de superioribus disputatur, et masculinum aliquid seu

Latine masculino, spiritus. Ex quo intelligendum est, quando de superioribus disputatur, et masculinum aliquid seu femininum ponitur, non tam sexum significari, quam idioma sonare linguae. siquidem ipse Deus invisibilis et incorruptibilis, omnibus pene linguis profertur genere masculino, cum in Deum non cadat sexus. Nomina quaedam veteris Testamenti nos alia literatura habemus, quam habeantur apud Hebraeos: quod Septuaginta interpretum causa factum est. Hieron. in Epistola ad Titum, capitulo 3.

EXPLICATIO. Solent nos irridere Hebraei

alia literatura habemus, quam habeantur apud Hebraeos: quod Septuaginta interpretum causa factum est. Hieron. in Epistola ad Titum, capitulo 3.

EXPLICATIO. Solent nos irridere Hebraei in pronunciatione quorundam nominum, maxime, in aspirationibus, et quibusdam cum rasura gutturis literis proferendis. Hoc autem evenit, quod septuaginta interpretes, per quos in Graecum sermonem Lex divina translata est, specialiter in Heth literam et Ain, et caeteras istiusmodi, qui cum duplici aspiratione in Graecam linguam transferre non poterant, aliis literis additis

Hebraei in pronunciatione quorundam nominum, maxime, in aspirationibus, et quibusdam cum rasura gutturis literis proferendis. Hoc autem evenit, quod septuaginta interpretes, per quos in Graecum sermonem Lex divina translata est, specialiter in Heth literam et Ain, et caeteras istiusmodi, qui cum duplici aspiratione in Graecam linguam transferre non poterant, aliis literis additis expresserunt. Verbi causa: ut Rahel Rachel dicerent. et Hieriho Hiericho, et Hebrom Chebron, et Seor Segor. in aliis vero eos conatus iste deficit. Nam nos Graeci unam tantum literam S habemus: illi vero

multaque alia quae ad exemplum horum pertinent. Ipse sibi de omnibus Scripturis Lector poterit congregare. Prophetae et intelligebant et sciebant, quae prophetabant. Hieronymus in prooemio Comment. in Esaiam.

EXPLICATIO. Neque enim, ut Montanus cum insanis feminis somniat, Prophetae in ecstasi sunt locuti, ut nescirent quid loquerentur, et cum alios erudirent, ipsi ignorarent, quid dicerent. De quibus Apostolus ait; Nescientes quae loquantur, neque de quibus affirmant: sed, iuxta Salomonem, qui loquitur in Proverbiis, Sapiens intelligit

congregare. Prophetae et intelligebant et sciebant, quae prophetabant. Hieronymus in prooemio Comment. in Esaiam.

EXPLICATIO. Neque enim, ut Montanus cum insanis feminis somniat, Prophetae in ecstasi sunt locuti, ut nescirent quid loquerentur, et cum alios erudirent, ipsi ignorarent, quid dicerent. De quibus Apostolus ait; Nescientes quae loquantur, neque de quibus affirmant: sed, iuxta Salomonem, qui loquitur in Proverbiis, Sapiens intelligit quae profert de ore suo, et in labiis suis portabit scientiam, etiam ipsi sciebant, quid dicerent,

Prophetarum Prophetis subiecti sunt, ut in sua habeant potestate, quando taceant, quando loquantur. Quod si cui videtur infirmum, illud eiusdem Apostoli audiat: Prophetae duo aut tres loquantur, et alii diiudicent. Si alii revelatum fuerit sedenti, prior taceat. Qua possunt ratione reticere, cum in ditione sit spiritus, qui loquitur per Prophetas, vel tacere, vel dicere? Si ergo intelligebant, quae dicebant, cuncta sapientiae rationisque sunt plena, nec aer voce pulsatus ad aures eorum perveniebat: sed Deus loquebatur in animo Prophetarum, iuxta illud quod alius Propheta dicit: Angelus

De quo illic statim subditur: Factus est sermo Domini ad Nathan, dicens: Vade, et loquere ad servum meum David: Haec dicit Dominus Deus, Nunquid tu aedificabis mihi domum ad habitandum? Neque enim habitavi in domo, ex die qua eduxi filios Israel de terra Aegypti, usque in diem hanc. Et paulo post: Cum completi fuerint dies tui, et dormieris cum Patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, quod egredietur de utero tuo, et firm abo regnum eius, ipse aedificabit domum nomini meo. Ecce Nathan Propheta, qui prius regi dixerat, Vade et fac: ipse postmodum prophetiae Spiritu eductus, hoc fieri non

Domini ad Nathan, dicens: Vade, et loquere ad servum meum David: Haec dicit Dominus Deus, Nunquid tu aedificabis mihi domum ad habitandum? Neque enim habitavi in domo, ex die qua eduxi filios Israel de terra Aegypti, usque in diem hanc. Et paulo post: Cum completi fuerint dies tui, et dormieris cum Patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, quod egredietur de utero tuo, et firm abo regnum eius, ipse aedificabit domum nomini meo. Ecce Nathan Propheta, qui prius regi dixerat, Vade et fac: ipse postmodum prophetiae Spiritu eductus, hoc fieri non posse denuncians, et regis consiliis et suis

EXPLICATIO. Exemplis video probandum esse, quod dico. Missus est Nathan Propheta a Deo, qui regem David argueret de peccato gravi, et ea quae consecuta sunt mala, praediceret. Haec atque huiusmodi sive publice, id est, pro salute vel utilitate populi: sive privatim, cum suis quisque rebus divina promeretur eloquia, quibus pro usu temporalis vitae futuri aliquid agnosceretur, ad terrenam civitatem pertinuisse, quis ambigat? Ubi autem legitur, Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et constituam domui Israel et domui Iuda testamentum novum: non secundum testamentum,

Hierusalem sine dubio superna prophetatur, cuius Deus ipse praemium est: eumque habere, atque ipsius esse, summum bonum illi est, atque totum bonum. Ad utramque vero pertinet hoc ipsum, quod Hierusalem dicitur Dei civitas, et in ea prophetatur futura domus Dei: eaque prophetia videtur impleri, cum Salomon rex aedificat illud nobilissimum templum. Haec enim et in terrena Hierusalem, secundum historiam contigerunt, et caelestis Hierusalem figurae fuerunt. Quod genus prophetiae ex utroque compactum atque commixtum in libris veteribus Canonicis, quibus rerum gestarum narrationes continentur,

in Ecclesia. Prophetae veri a falsis differunt: quia veri, si quid de suo spiritu dicunt, per spiritum edocti citius illud corrigunt: falsi autem, et falsa denunciant, et in sua falsitate perdurant. Gregor. super Ezech. Homil. 1. Et Hieron. in 4. Comment. in Ezech. cap. 13. Cum Prophetarum, inquit, nomen secundum regulam Scripturarum bonis malisque commune sit, in eo differunt, quod boni Prophetae esse dicuntur sapientes: mali autem stulti et insipientes. Vide Regulam 185. Inter caetera prophetiae mir acula hoc quoque mir andum habent libri Prophetarum,

portando catenam, Ezechiel fugam nocturnam simulando, et sculptam Hierosolymam obsidendo. Consuetudo prophetiae est, nunc ista, nunc illa conspicere, et ab aliis in aliud subito verba derivare, Gregor. super Ezech. Homil. 7.

EXPLICATIO. Psalmista cum de Domino loqueretur, dixit: Deus iudex iustus, fortis et patiens, nunquid irascitur per singulos dies? Nisi convertimini, gladium suum vibrabit, arcum suum tetendit, et paravit illum, et in ipso paravit vasa mortis, sagittas suas ardentibus effecit: repente subiungit, Cepit dolorem, et peperit

per singulos dies? Nisi convertimini, gladium suum vibrabit, arcum suum tetendit, et paravit illum, et in ipso paravit vasa mortis, sagittas suas ardentibus effecit: repente subiungit, Cepit dolorem, et peperit iniquitatem. Lacum aperuit, et effodit eum, et incidit in foveam, quam fecit. Ecce cum Domini narrat iustitiam, quasi non mutata voce peccatoris intulit culpam. Quod unum me exempli causa dixisse sufficiat: quia quisquis in Prophetis usum lectionis habet, quam crebro ista faciant, non ignorat. Constituti erant in populo Iudaeorum sacerdotales gradus, qui Prophetas

habet, quam crebro ista faciant, non ignorat. Constituti erant in populo Iudaeorum sacerdotales gradus, qui Prophetas Pseudoprophetasque discernerent: hoc est, intelligerent, qui de Dei spiritu loquerentur, qui de contrario. Hier. in Esai. cap. 3. Prophetae cum habeant in titulo, Visio quam vidit, etc. non inferunt quae viderint, sed quae dicta sunt, narrant. Hieronymus in 1. cap. Esaiae.

EXPLICATIO. Cum in Esaia dicatur, Visio Esaiae: subiungitur, non quid viderit, sed dicitur, Audi

loquerentur, qui de contrario. Hier. in Esai. cap. 3. Prophetae cum habeant in titulo, Visio quam vidit, etc. non inferunt quae viderint, sed quae dicta sunt, narrant. Hieronymus in 1. cap. Esaiae.

EXPLICATIO. Cum in Esaia dicatur, Visio Esaiae: subiungitur, non quid viderit, sed dicitur, Audi caelum, et auribus percipe terra: et reliqua quae sequuntur. Idemque dicendum de aliis Prophetis. Prophetae nequaquam

Prophetae nequaquam suo arbitrio loquuntur, sed ex Domini voluntate. Hieronymus in Hieremiae capite 28.

EXPLICATIO. Quia prophetia futurorum saepissime sit, quorum solius Domini notitia est. Nam et Hieremias tacet, cum ab eius collo ab Anania catena lignea aufertur, doloremque dissimulat: necdum enim a Domino quid loqueretur, fuerat revelatum. Tandem facto ad Hieremiam verbo Domini confidenter loquitur. Loqui Dominum ad prophetam, loqui in propheta, non idem sunt. Nam loquitur Dominus ad prophetam,

ab eius collo ab Anania catena lignea aufertur, doloremque dissimulat: necdum enim a Domino quid loqueretur, fuerat revelatum. Tandem facto ad Hieremiam verbo Domini confidenter loquitur. Loqui Dominum ad prophetam, loqui in propheta, non idem sunt. Nam loquitur Dominus ad prophetam, cum per angelicam, sive per quamlibet aliam speciem loquitur. Loquitur vero in aliquo, cum sine aliqua specie extrinsecus apparente, loquitur in corde eius, per occultam suae virtutis inspirationem. Rupertus Abbas super Oseae cap. 1. Prophetiae tempora tria sunt: scilicet

Domino quid loqueretur, fuerat revelatum. Tandem facto ad Hieremiam verbo Domini confidenter loquitur. Loqui Dominum ad prophetam, loqui in propheta, non idem sunt. Nam loquitur Dominus ad prophetam, cum per angelicam, sive per quamlibet aliam speciem loquitur. Loquitur vero in aliquo, cum sine aliqua specie extrinsecus apparente, loquitur in corde eius, per occultam suae virtutis inspirationem. Rupertus Abbas super Oseae cap. 1. Prophetiae tempora tria sunt: scilicet praesens, praeteritum et futurum. Quorum praesens et praeteritum prophetiae etymologiam

dixit homo, quando non erat homo. Prophetia de praesenti est, quando Apostolus dicit: Si autem omnes prophetent, intret autem quis infidelis vel idiota, convincitur ab omnibus, occulta cordis eius manifesta fiunt. Et ita cadens in faciem, adorabit Dominum, pronuncians, quod vere Deus in vobis sit. Cum igitur dicitur, Occulta cordis eius manifesta fiunt: profecto monstratur, quia per hunc modum prophetiae spiritus non praedicit, quod futurum est, sed ostendit quod est. Quo autem pacto prophetiae dicatur spiritus, qui nil futurum indicat, sed praesens narrat? Qua in re animadvertendum est,

Prophetae figura praeteriti temporis, ea quae ventura erant, saepe cecinerunt: quod et Apostoli etiam faciunt. Augustinus de Serm. Domini in monte, lib. 1. Epist. 80.

EXPLICATIO. Sicut est illud: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? cum ea non quasi transacta meminisset, sed ventura prospiceret. Tale etiam illud est: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem. et hic non dixit, Divident sibi vestimenta mea, et super vestem meam mittent sortem. Neque tamen de his verbis quisquam calumniatur, nisi qui

Gregorius Homil. I. super Ezechielem.

EXPLICATIO. Ex praesenti prophetiae spiritus prophetantis animum aliquando tangit, atque ex futuro non tangit. sicut Iohannes Baptista venientem Dominum videns, ait: Ecce agnus Dei, Ecce qui tollit peccata mundi. Sed cum iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque expraesenti non tangit: sicut aperte libri Geneseos historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum

Dei, Ecce qui tollit peccata mundi. Sed cum iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque expraesenti non tangit: sicut aperte libri Geneseos historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum misit: cum minorem filium Rebecca ad benedicendum supposuit. Qui haedinis pellibus indutus, paterno palpatui corpus fraternum finxit. Cui ille minori filio, tanquam maiori, benedictionem dedit, quaeque essent longe futura nunciavit: sed quis esset, qui coram

iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque expraesenti non tangit: sicut aperte libri Geneseos historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum misit: cum minorem filium Rebecca ad benedicendum supposuit. Qui haedinis pellibus indutus, paterno palpatui corpus fraternum finxit. Cui ille minori filio, tanquam maiori, benedictionem dedit, quaeque essent longe futura nunciavit: sed quis esset, qui coram se assisteret, scire non potuit. Aliquando

minori filio, tanquam maiori, benedictionem dedit, quaeque essent longe futura nunciavit: sed quis esset, qui coram se assisteret, scire non potuit. Aliquando prophetantis animum ex praesenti pariter, et futuro tangit: quod ex eodem libro Geneseos liquido docemur. In illo quippe scriptum est, quia cum ad vitae iam terminum appropinquaret Iacob, et duos filios suos Ioseph fecisset assistere ante eum, ut ex benedictione illius possent longe post futura promereri: cui maiorem ad dextram, minorem vero posuit ad sinistram: cumque ille oculis senectute caligantibus, nepotes suos, quis prior quisve

Quod dum corrigere filius vellet, ait: Non ita convenit, pater, quia hic est primogenitus: audivit, Scio fili mi, scio. Et iste quidem erit in populos, et multiplicabitur: sed frater eius iunior, maior illo erit. Achiae Prophetae animum prophetiae spiritus et ex praesenti atque futuro tetigerat, cum caligantibus oculis eam, quae se esse aliam simulabat, et uxorem Hieroboam esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad pronunciandum e longinquo adventum Christi, simul etiam de propinquo datum vel iniunctum est illis prophetare illud, in quo

et multiplicabitur: sed frater eius iunior, maior illo erit. Achiae Prophetae animum prophetiae spiritus et ex praesenti atque futuro tetigerat, cum caligantibus oculis eam, quae se esse aliam simulabat, et uxorem Hieroboam esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad pronunciandum e longinquo adventum Christi, simul etiam de propinquo datum vel iniunctum est illis prophetare illud, in quo citius veraces comprobari possent: ut cum illa prophetiae pars completa esset, illud quoque, quod reliquum vel maximum erat, de adventu Messiae verum fore

esse aliam simulabat, et uxorem Hieroboam esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad pronunciandum e longinquo adventum Christi, simul etiam de propinquo datum vel iniunctum est illis prophetare illud, in quo citius veraces comprobari possent: ut cum illa prophetiae pars completa esset, illud quoque, quod reliquum vel maximum erat, de adventu Messiae verum fore convinceretur. Rupertus Abbas in Oseae cap. 1.

EXPLICATIO. Imminentem ab Assyriis Israelis captivitatem, itemque instantem Iudae in

Audite, inquit Esaias, caeli, et auribus percipe terra: quoniam Dominus locutus est. Alia praemisisti, o Esaia, et alia dicis. Quae alia praemisi? Incipiens dicis, Visio super Iudam et Hierusalem: caelum alloqueris, atque in terram sermonem declinas? Dimittens rationales, irrationabilibus cum elementis disputas? ita inquit, quoniam irrationales, rationabiliores facti sunt rationabilibus: non ea modo ratione, sed quod Moyses volens eos ad promissionis terram inducere, providensque fore tradita despici ab his debere: Audite, inquit, caeli, et loquar, et audiat terra verbum oris mei,

lapide ipso insensibilior homo. Audi altare, audi: haec dicit Dominus. Atque illico altare scissum est, lapisque audivit, fractusque est lapis: et effudit libamen: quomodo non audit homo? Facit quoque illud tragicum pathos ad movenda lapidea hominum corda. Scriptura sacra cum dubitative loquitur, non secundum visionem Prophetae, cui certum est loquitur: sed secundum eos ipsos, qui monentur. August. in Psal. 2. et Gregorius super Ezech. Hom. 9.

EXPLICATIO. In Ezechiele, inquit Gregorius, ubi supra scriptum est, haec

sed ex aliqua significatione descendit. Nam quis nesciat, quod qui fecit et videt omnia, omnia sciat? Et per semetipsum in Evangelio de Antichristi praedicatoribus dicit, Dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Cur hoc sub dubitatione dicitur, cum quid futurum sit a Domino praesciatur? Unum vero e duobus est: quia si electi sunt, fieri non potest: si autem fieri potest, electi non sunt. Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio

Ubicunque in sacris Literis legimus, ad illum, vel ad illum factum esse verbum Domini, magnam sonat beatitudinem. Rupertus super Oseae cap. 1.

EXPLICATIO. David quippe dicit: Beatus homo, quem tu erudieris Domine. Suaviter enim, et magna cum deliciarum multitudine summam sapientiam discit ille, ad quem fit verbum Domini: quia videlicet hoc verbum lux vera est, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Et dum infulget humanae menti, repente illuminat, repente docet, neque in incertum aurem cordis adducit: sed ita certum

1.

EXPLICATIO. Parvum est Evangelium, dum id Deus revelat, et facit facile parvulis: magnum quoque contra est, dum id occultat, et facit difficile sapientibus. In unius Evangelistae expositione videndum est, quid alii Evangelistae dicant, cum ille locus exponitur. August. 1 de Adulterinis coniugiis, cap. 11 et 12. Nulla alia causa est, cum Evangelistae eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

parvulis: magnum quoque contra est, dum id occultat, et facit difficile sapientibus. In unius Evangelistae expositione videndum est, quid alii Evangelistae dicant, cum ille locus exponitur. August. 1 de Adulterinis coniugiis, cap. 11 et 12. Nulla alia causa est, cum Evangelistae eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt

cap. 11 et 12. Nulla alia causa est, cum Evangelistae eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut intelligeremus non omnem blasphemiam, sed quandam: nec verbum omne, sed quoddam. Quid ergo dixerunt? Apud Marcum ita scriptum est: Amen dico vobis, quoniam omnia dimittuntur filiis hominum peccata et blasphemiae,

alius est in sacra Scriptura, quam temporis, quo scriptae sunt. Chrysost. in epist. ad Rom. Homil. 1. EXPLANATIO. Videtur porro mihi epist. ad Galat. praecessisse epist. ad Rom. Quod si in Bibliis alium obtinet ordinem, mirum esse non debet. Siquidem et duodecim Prophetae, cum se inter se deinceps non subsequantur, si tempora inspicias, sed multum inter se ipsi tempore cum distent, si ipsam librorum seriem inspexeris, inter se ordine sunt collocati. Siquidem Aggaeus, et Zacharias, et alii aliquot post Ezechielem et Danielem prophetias ediderunt, et multi item post

1. EXPLANATIO. Videtur porro mihi epist. ad Galat. praecessisse epist. ad Rom. Quod si in Bibliis alium obtinet ordinem, mirum esse non debet. Siquidem et duodecim Prophetae, cum se inter se deinceps non subsequantur, si tempora inspicias, sed multum inter se ipsi tempore cum distent, si ipsam librorum seriem inspexeris, inter se ordine sunt collocati. Siquidem Aggaeus, et Zacharias, et alii aliquot post Ezechielem et Danielem prophetias ediderunt, et multi item post Ionam et Sophoniam caeterosque omnes: sed tamen cum illis omnibus coniuncti sunt, a quibus tanto

tempora inspicias, sed multum inter se ipsi tempore cum distent, si ipsam librorum seriem inspexeris, inter se ordine sunt collocati. Siquidem Aggaeus, et Zacharias, et alii aliquot post Ezechielem et Danielem prophetias ediderunt, et multi item post Ionam et Sophoniam caeterosque omnes: sed tamen cum illis omnibus coniuncti sunt, a quibus tanto temporis intervallo distant. Epistolae Pauli quo tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO.

cum illis omnibus coniuncti sunt, a quibus tanto temporis intervallo distant. Epistolae Pauli quo tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius

prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate ac fiducia. Itaque si

nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate ac fiducia. Itaque si mortui estis cum

de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate ac fiducia. Itaque si mortui estis cum Christo ab elementis mundi, quid tanquam vivem tes in mundo, decretis tenemini? Ne tetigeris, ne gustaveris, neque contrectaveris. Quae omnia ipso pereunt abusu, non per honorem aliquem ad expletionem carnis. Cuius differentiae nullam aliam

cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate ac fiducia. Itaque si mortui estis cum Christo ab elementis mundi, quid tanquam vivem tes in mundo, decretis tenemini? Ne tetigeris, ne gustaveris, neque contrectaveris. Quae omnia ipso pereunt abusu, non per honorem aliquem ad expletionem carnis. Cuius differentiae nullam aliam invenio causam, quam ipsum Epistolarum tempus. Initio

Epistolarum tempus. Initio indulgendum erat: postea autem non ita. Atque hoc identidem invenias, ipsum multis aliis locis factitantem. Hunc morem videre est et medium et magistrum observare Neque enim medicus cum iis, qui in morbi adhuc sunt initio, et iis qui ad valetudinis finem iam declinarint: neque magister cum discentibus ab initio pueris, et cum iis qui perfectiore doctrina indigeant, eandem ratione agit. Igitur aliis alia quadam causa et argumento adductus scribebat Paulus. Hoc ipsum declarat

multis aliis locis factitantem. Hunc morem videre est et medium et magistrum observare Neque enim medicus cum iis, qui in morbi adhuc sunt initio, et iis qui ad valetudinis finem iam declinarint: neque magister cum discentibus ab initio pueris, et cum iis qui perfectiore doctrina indigeant, eandem ratione agit. Igitur aliis alia quadam causa et argumento adductus scribebat Paulus. Hoc ipsum declarat cum Corinthiis scribens, De iis autem, inquit, quae ad me scripsistis: tum Galatis statim ex pro omnio et

morem videre est et medium et magistrum observare Neque enim medicus cum iis, qui in morbi adhuc sunt initio, et iis qui ad valetudinis finem iam declinarint: neque magister cum discentibus ab initio pueris, et cum iis qui perfectiore doctrina indigeant, eandem ratione agit. Igitur aliis alia quadam causa et argumento adductus scribebat Paulus. Hoc ipsum declarat cum Corinthiis scribens, De iis autem, inquit, quae ad me scripsistis: tum Galatis statim ex pro omnio et epistola tota hoc manifestans. Romanos

cum iis, qui in morbi adhuc sunt initio, et iis qui ad valetudinis finem iam declinarint: neque magister cum discentibus ab initio pueris, et cum iis qui perfectiore doctrina indigeant, eandem ratione agit. Igitur aliis alia quadam causa et argumento adductus scribebat Paulus. Hoc ipsum declarat cum Corinthiis scribens, De iis autem, inquit, quae ad me scripsistis: tum Galatis statim ex pro omnio et epistola tota hoc manifestans. Romanos vero, quo nomine, et quam ob rem? Etenim testificari apud ipsos ardetur, quod sint pleni bonitatis, pleni omnis scientiae: qui et possent invicem alius

scripsit, incertam fuisse talem ipsius peregrinationem: dum aut Romanis, constitutum iam illi fuisse de profectione. Quo confesso, et illud constat, epistolam ad Rom. post illam scriptam fuisse. Quin et ad Thessalonicenses epistola videtur mihi praecessisse epistolam ad Corinth. Nam illis prius cum scripsisset, deque eleemosyna apud illos sermonem movisset, his verbis: Caeterum de fraterna charitate non necesse habetis, ut scribam vobis: ipsi enim vos a Deo didicistis, ut diligatis vos invicem. Etenim hoc facitis erga cunctos fratres, qui sunt in tota Macedonia. Tum demum enim ad Corinth.

fratres, qui sunt in tota Macedonia. Tum demum enim ad Corinth. scripsit, id quod illius verba haec declarant. Novi promptitudinem animi vestri, quam de vobis iacto apud Macedones, quod Achaia parata est ab anno superiore, et vestrum exemplum provocavit quamplures. Quibus ex verbis declaravit, se cum illis prius hac de relocutum. His igitur epistolis, quae ad Rom. scripta est, posterior est: eadem prima inter eas, quae Roma missae sunt. Non enim Romam advenerat, quo tempore hanc scripsit epistolam, id quod his verbis indicat: Desidero enim videre vos, ut aliquod vobis impartiar donum

senectam scripta. Itaque [?:--t ] : Nempe Paulus senex, nunc autem etiam vinctus Iesu Christi. Eandem tamen praecessit epistola ad Colossenses, id quod ab epistolae fine manifestum est. Colossensibus enim scribens ait. De omnibus reb. meis certiores vos faciet Tychicus, quem misi una cum Onesimo fido et dilecto fratre. Hic autem Onesimus is erat, pro quo epistolam ad Philemonem composuit. Ac quod non alius esset illi cognominis, patet ab Archippo. Quem enim in epistola ad Philemonem socium accepit exhortationis pro Onesimo susceptae, hunc et ad Coloss. scribens excitat his

ad Coloss. scribens excitat his verbis: Dicite Archippo, vide ministerium quod accepisti, ut illud impleas. Videtur porro mihi epistola ad Gal. praecessisse epistolam ad Rom. Lingua apud Paulum in epistola ad Corinthios appellatur quaelibet prolatio signorum priusquam intelligantur, quo cum intellectus accesserit, qui mentis est proprius, fit revelatio, vel agnitio, vel prophetia, vel doctrina. August. 12 de Gen. ad literam, cap. 8 et 9.

EXPLICATIO. Rectius alii intelligunt de peregrina ignotaque lingua, qua aliqui ex dono spiritus

Graecorum aut immanium barbarorum. et pro Flacco: Ingenita, inquit, levitas et erudita vanitas. Ipsum Israel gravi corde et dura cervice, omnes Scripturae arguunt. In hunc modum arbitror Apostolum Galatas religionis suae proprietate pulsasse, ut indociles et vecordes, et ad sapientiam tardiores, cum eos insensatos appellat. Nam Galatae ex Gallia originem traxerunt: et resipiunt suae originis tarditatem. Gallus ipse Hilarius, Gallos indociles appellat. Paulus sermone trivii utitur nonnunquam in epistolis. Hieronym. in epistolam ad Galatas capite tertio. EXPLANATIO.

Pleiades in Iob: et caetera his similia, quae utique vocabula, Gentilium fabularum et causas et origines habent. Apostoli et Evangelistae aliquando veteris Testamenti adducunt testimonia, ut sensum, et non verba citent. Et tamen sermonum varietas spiritus unitate concordat, quamvis nec cum Septuaginta, neque cum Hebraeis verba conveniant. Hieronym. ad Pammachium de optimo genere interpretandi.

EXPLICATIO. In Matthaeo legimus Dominum praedicentem Apostolis fugam, et hoc ipsum Zachariae testimonio confirmantem: Scriptum est, ait, Percutiam

his similia, quae utique vocabula, Gentilium fabularum et causas et origines habent. Apostoli et Evangelistae aliquando veteris Testamenti adducunt testimonia, ut sensum, et non verba citent. Et tamen sermonum varietas spiritus unitate concordat, quamvis nec cum Septuaginta, neque cum Hebraeis verba conveniant. Hieronym. ad Pammachium de optimo genere interpretandi.

EXPLICATIO. In Matthaeo legimus Dominum praedicentem Apostolis fugam, et hoc ipsum Zachariae testimonio confirmantem: Scriptum est, ait, Percutiam pastorem, et dispergentur

Dominum gloriae, non crucifixissent. Sed sicut scriptum est: Quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se. Solent in hoc loco Apocryphorum quidam deliramenta sectari, et dicere, quod de Apocalypsi Heliae testimonium sumptum sit, cum in Esaia iuxta Hebraicum ita legatur: A seculo non audierunt, nec auribus perceperunt, oculus non vidit. Deus absque te quae praeparasti expectantibus te. Intelligimus unde sumptum sit testimonium, et tamen Apostolus non verbum expressit ex verbo, sed

non habentur, nequa quam statim ad Apocryphorum ineptias et deliramenta curramus: sed sciamus, scripta quidem ea esse in veteri Testamento, sed non ita ab Apostolis, ut sensum magis usurpatum, nec facile nisi a studiosis posse, ubi scripta sint, inveniri. Libri sacrae Scripturae cum honore sui cuiusque scriptoris legendi sunt. Augustin. 12 Confession. cap. 30 et 31. EXPLANATIO. Famulum tuum, Domine, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum ita honoremus, ut hoc eum te revelante, cum haec scriberet, attendisse credamus, quod in

inveniri. Libri sacrae Scripturae cum honore sui cuiusque scriptoris legendi sunt. Augustin. 12 Confession. cap. 30 et 31. EXPLANATIO. Famulum tuum, Domine, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum ita honoremus, ut hoc eum te revelante, cum haec scriberet, attendisse credamus, quod in eis maxime et luce veritatis et fruge utilitatis excellit. Ita cum alius dixerit, Hoc sensit quod ego: et alius, lmo illud quod ego: religiosius me arbitror dicere, cur non utrumque potius, si utrumque verum est: et si quid tertium, et si quid

cap. 30 et 31. EXPLANATIO. Famulum tuum, Domine, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum ita honoremus, ut hoc eum te revelante, cum haec scriberet, attendisse credamus, quod in eis maxime et luce veritatis et fruge utilitatis excellit. Ita cum alius dixerit, Hoc sensit quod ego: et alius, lmo illud quod ego: religiosius me arbitror dicere, cur non utrumque potius, si utrumque verum est: et si quid tertium, et si quid quartum, et si quid omnino aliud verum in his verbis videat, cur non omnia illa vidisse credatur, per quem unus Deus

verum est: et si quid tertium, et si quid quartum, et si quid omnino aliud verum in his verbis videat, cur non omnia illa vidisse credatur, per quem unus Deus sacras Literas vera et diversa visuris multorum sensibus temperavit? sensit enim Scriptor libri sacri in his verbis, atque cogitavit, cum ea scriberet, quicquid hic veri potuimus invenire, et quicquid nos non potuimus, aut nondum possumus, et tamen in eis inveniri potest. Solertissimus indagator Canonicarum scripturarum auctoritatem sequatur Catholicarum ecclesiarum quam plurium: inter quas sane illae sunt, quae

quidem ea pars a [?:------ ] praetermissa est: nunc de tractationis aut scriptionis genere agamus. Sunt vero tractationis species quatuor: Historica, Prophetica, Proverbialis, simpliciter docens. Quinta hisce addi posset, Deum celebrans: quae sola erga Deum directa est, cum hae quatuor a Deo ad homines tendant: sed hanc Iunilius sub aliis includens, separatim non nominavit. Historia est praeteritarum praesentiumve rerum narratio aut descriptio. Continetur autem sacra historia libris 23. Mosis 5. Iesu Nave 1. Iudicum 1. Ruth 1. Samuel. 2.

] ut Iunilius inquit, personae, a quibus dictae sunt, primum, secundum illas formas tractationesve locatae sunt: tamen ab eo qui Librum conscripsit, ut historiae sunt relatae. Ut benedictiones patriarchae Iacob, ab ipso quidem ut prophetiae dictae sunt, sed Moses eas forma historica narrat. Et cum ipse Moses dicit: Principio factum esse caelum et terram: prophetica quidem dicit spiritu, sed specie narrat historiam. Similiter et cum prophetias promissionesve venturi benedicti seminis recenset. Proverbialiter quoque interdum sonat historia: Eundo ierunt arbores, ut ungerent super se regem.

conscripsit, ut historiae sunt relatae. Ut benedictiones patriarchae Iacob, ab ipso quidem ut prophetiae dictae sunt, sed Moses eas forma historica narrat. Et cum ipse Moses dicit: Principio factum esse caelum et terram: prophetica quidem dicit spiritu, sed specie narrat historiam. Similiter et cum prophetias promissionesve venturi benedicti seminis recenset. Proverbialiter quoque interdum sonat historia: Eundo ierunt arbores, ut ungerent super se regem. Aliquando etiam simpliciter docet, ut: Audi Israel, Dominus Deus tuus, Deus unus est. omnia tamen ista et similia, ut dixi, specie

quod ei caeterae subiacent, ut Iunilius dicit, ipsa nulli. Quod intelligo tum de eo quod historia est prima in sacris Literis, nempe quinque libri Mosis: tum etiam, quia ex historiis prophetiae deducuntur, aut etiam in illis implentur, seu verificantur, non autem contra evenit. In hoc vero cum simplici docendi ratione convenit, quod utraque videtur esse plana, et intellectu facilis, cum reliquae sint crebro intellectu difficiles. Nam aliarum est contraria ratio. Hactenus de historia, nunc de prophetia. Prophetia est rerum latentium, praeteritarum, praesentium, aut

historia est prima in sacris Literis, nempe quinque libri Mosis: tum etiam, quia ex historiis prophetiae deducuntur, aut etiam in illis implentur, seu verificantur, non autem contra evenit. In hoc vero cum simplici docendi ratione convenit, quod utraque videtur esse plana, et intellectu facilis, cum reliquae sint crebro intellectu difficiles. Nam aliarum est contraria ratio. Hactenus de historia, nunc de prophetia. Prophetia est rerum latentium, praeteritarum, praesentium, aut futurarum, ex divina inspiratione manifestatio. Praeteritarum rerum manifestationis sit exemplum: In

Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel, Isa. 7. Ideo vero supra in definitione prophetiae dictum est, Latentium: quia si quis iam cognita et alioqui patefacta, ut maxime sint post longum tempus futura, praedicat, propheta nihilominus non est: veluti cum nos futuram resurrectionem et iudicium praedicamus. Ille enim demum propheta est, qui latentia homini eas manifestat. Probari hoc potest, teste Iunilio, Apostoli testimonio in epistola ad Corinthios, qui ait: et convenerit universa Ecclesia in unum, et linguis loquantur omnes, intrent aut

Ioelis, Amos, Abdiae, Ionae, Michaeae, Nahum, Sophoniae, Abacuc, Ieremiae, Ezechielis, Danielis, Aggaei, Zachariae, Malachiae: de Apocalypsi apud Orientales admodum dubitari dicit. Addit lunilius hisce etiam Psalmos: qui tamen revera propriam quandam speciem tractationis habent, cum sint poemata aut Musicae cantiones, ad Deum plerunque directae, eumque vel invocantes, vel alioqui celebrantes. Quare nos sane quintam speciem scriptorum Biblicorum esse dicamus, quae vocetur Precatoria. Inseruntur vero prophetiae tractationi etiam aliae, sed non sunt principales,

tractationi etiam aliae, sed non sunt principales, solummodo illustrationis cuiusdam gratia, aut etiam ob alias causas, praesertim historica et etiam simplex doctrina aliquando adhibentur: sicut in Esaiae prophetia quaedam de regno ac rebus Achaz et Ezechiae narrantur, quae necessario cohaerent cum prophetiis, earumque causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura

illustrationis cuiusdam gratia, aut etiam ob alias causas, praesertim historica et etiam simplex doctrina aliquando adhibentur: sicut in Esaiae prophetia quaedam de regno ac rebus Achaz et Ezechiae narrantur, quae necessario cohaerent cum prophetiis, earumque causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur

aliquando adhibentur: sicut in Esaiae prophetia quaedam de regno ac rebus Achaz et Ezechiae narrantur, quae necessario cohaerent cum prophetiis, earumque causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum

ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum proverbiis, quod cum utraque externa specie videantur difficilia, intellectu tamen non sint ardua. Porro proverbialis tractationis species est, ut Iunilius inquit, quaedam figurata locutio, aliud sonans, aliud sentiens, et in praesenti commonens tempore. Quae definitio solis

formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum proverbiis, quod cum utraque externa specie videantur difficilia, intellectu tamen non sint ardua. Porro proverbialis tractationis species est, ut Iunilius inquit, quaedam figurata locutio, aliud sonans, aliud sentiens, et in praesenti commonens tempore. Quae definitio solis allegoricis et aenigmaticis

Syrach: aliquos tamen et Cantica adiicere ac Sapientiae librum. Huic parti dicit alicubi admixtam esse simplicem doctrinam, non quidem principaliter, sed solum ad commendationem aut etiam explanationem proverbiorum: ut est dictum: Initium sapientiae est timor Domini. Repetit vero, Proverbia id cum prophetia commune habere, quod superficie difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait ille, licere non textum Scripturae considerare, sed sensum: cum in caeteris tribus ita mysticas allegorias admittamus, ut narrationis fidem

Huic parti dicit alicubi admixtam esse simplicem doctrinam, non quidem principaliter, sed solum ad commendationem aut etiam explanationem proverbiorum: ut est dictum: Initium sapientiae est timor Domini. Repetit vero, Proverbia id cum prophetia commune habere, quod superficie difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait ille, licere non textum Scripturae considerare, sed sensum: cum in caeteris tribus ita mysticas allegorias admittamus, ut narrationis fidem repraesentare necesse sit: qui si etiam in illis voluerimus ubique

ut est dictum: Initium sapientiae est timor Domini. Repetit vero, Proverbia id cum prophetia commune habere, quod superficie difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait ille, licere non textum Scripturae considerare, sed sensum: cum in caeteris tribus ita mysticas allegorias admittamus, ut narrationis fidem repraesentare necesse sit: qui si etiam in illis voluerimus ubique allegoriam sic recipere, ut narrationis veritas infirmetur, locum dabimus inimicis veritatis, prout voluerint Scripturam interpretandi. Quatuor porro

similitudinem, sicut dicit: Simile est regnum caelorum grano sinapis, etc. non enim narratio, sicut in superiore exemplo, contexitur, sed causarum solummodo comparantur effectus. Aut secundum Proverbialem modum, ut est: Bibe aquam de tuis vasis, et de cisterna tua, et de puteis tuis. cum velit scriptura innuere, carnalem concupiscentiam intra licentiam coniugii. refrenandam. Simplex doctrina est, quae de fide aut de moribus in praesenti tempore simpliciter auditorem instituit. Ideo vero eam hoc nomine vocamus, quia licet omnis Scriptura aliquid doceat: tamen sub

Ad simplicem autem doctrinam referri potissimum Epistolae novi Testamenti. Etsi vero in illis etiam reliquae tractationes reperiantur: tamen non obtinent in eis scriptis principatum, sed accedunt solummodo principali materiae, vel probandi causa, vel quia alio qui necessario coniuncta sunt. Nam cum ciscit Apostolus: Et dum venissem Troade, in Evangelio Christi, ostium mihi apertum est. Et ubi Petro dicitur in faciem restitisse, velut historiam videtur texere. Rursus cum dicit: Ecce mysterium vobis dico: omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur: Prophetae opus aggreditur, ita cum

sed accedunt solummodo principali materiae, vel probandi causa, vel quia alio qui necessario coniuncta sunt. Nam cum ciscit Apostolus: Et dum venissem Troade, in Evangelio Christi, ostium mihi apertum est. Et ubi Petro dicitur in faciem restitisse, velut historiam videtur texere. Rursus cum dicit: Ecce mysterium vobis dico: omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur: Prophetae opus aggreditur, ita cum ait: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri: proverbialibus utitur verbis. omnia tamen ad doctrinae probationem, ut diximus, inseruntur. Habet

cum ciscit Apostolus: Et dum venissem Troade, in Evangelio Christi, ostium mihi apertum est. Et ubi Petro dicitur in faciem restitisse, velut historiam videtur texere. Rursus cum dicit: Ecce mysterium vobis dico: omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur: Prophetae opus aggreditur, ita cum ait: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri: proverbialibus utitur verbis. omnia tamen ad doctrinae probationem, ut diximus, inseruntur. Habet autem simplex doctrina, eius sententia, commune cum historia: quod superficie faciles videantur, cum re ipsa sint

resurgemus, sed non omnes immutabimur: Prophetae opus aggreditur, ita cum ait: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri: proverbialibus utitur verbis. omnia tamen ad doctrinae probationem, ut diximus, inseruntur. Habet autem simplex doctrina, eius sententia, commune cum historia: quod superficie faciles videantur, cum re ipsa sint difficiles. Hactenus dixi de prima parte ad superficiem Scripturae pertinente, nempe de specie dictionis aut tractationis: nunc de aliis quatuor agam, ac primum de autoritate Scripturarum. Sunt igitur alii

opus aggreditur, ita cum ait: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri: proverbialibus utitur verbis. omnia tamen ad doctrinae probationem, ut diximus, inseruntur. Habet autem simplex doctrina, eius sententia, commune cum historia: quod superficie faciles videantur, cum re ipsa sint difficiles. Hactenus dixi de prima parte ad superficiem Scripturae pertinente, nempe de specie dictionis aut tractationis: nunc de aliis quatuor agam, ac primum de autoritate Scripturarum. Sunt igitur alii divinorum librorum perfectae autoritatis, quidam

nempe de specie dictionis aut tractationis: nunc de aliis quatuor agam, ac primum de autoritate Scripturarum. Sunt igitur alii divinorum librorum perfectae autoritatis, quidam mediae, alii nullius, eoque nec digni, ut divini libri vocentur. Quae discrimina ac librorum genera cum ex superius posita enumeratione cognosci possunt, tum et ex nostris prioribus distinctionibus: quae nullius prorsus autoritatis sunt, ea nunc prorsus e Biblico corpore sunt exclusa. Caeterum Scriptores divinorum librorum tribus potissimum modis cognoscuntur: aut ex titulis et

Paulo: Quia Dii multi, et domini multi, et, Dii estis, et filii excelsi omnes. Reliqua vero sex, nunquam nisi de Deo. dicuntur De Deo haec verba significant, non quod est, sed quia est. Quid enim sit Deus, comprehendi non potest. Quibus modis Deus consequenter significetur. Cum personas, aut operationem, aut collationem eius ad creaturas Scriptura exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem significet: consequenter tamen intelligimus Deum: similiter et quando nominat Filium, vel Spiritum sanctum. Et cum dicit, Omnipotens, licet operationem eius

sex, nunquam nisi de Deo. dicuntur De Deo haec verba significant, non quod est, sed quia est. Quid enim sit Deus, comprehendi non potest. Quibus modis Deus consequenter significetur. Cum personas, aut operationem, aut collationem eius ad creaturas Scriptura exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem significet: consequenter tamen intelligimus Deum: similiter et quando nominat Filium, vel Spiritum sanctum. Et cum dicit, Omnipotens, licet operationem eius primus sermo denunciet: consequenter tamen intelligimus Deum. Et cum dicit, Invisibilem,

Quibus modis Deus consequenter significetur. Cum personas, aut operationem, aut collationem eius ad creaturas Scriptura exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem significet: consequenter tamen intelligimus Deum: similiter et quando nominat Filium, vel Spiritum sanctum. Et cum dicit, Omnipotens, licet operationem eius primus sermo denunciet: consequenter tamen intelligimus Deum. Et cum dicit, Invisibilem, licet eum qui videri a mortalibus nequeat; principaliter sonet, et ex collatione nostra, id quod non sumus, ei qui nos fecit, adsignet: consequenter tamen

exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem significet: consequenter tamen intelligimus Deum: similiter et quando nominat Filium, vel Spiritum sanctum. Et cum dicit, Omnipotens, licet operationem eius primus sermo denunciet: consequenter tamen intelligimus Deum. Et cum dicit, Invisibilem, licet eum qui videri a mortalibus nequeat; principaliter sonet, et ex collatione nostra, id quod non sumus, ei qui nos fecit, adsignet: consequenter tamen intelligimus Deum. De significationibus Trinitatis. Cap.

consequenter tamen intelligimus Deum. De significationibus Trinitatis. Cap. III. Duobus modis personas sive subsistentias divinitatis Scriptura significat: principaliter et consequenter. Principaliter, ut cum dicitur: Pater, Filius, Spiritus S. Consequenter per ea, quibus significatur essentia, aut operatio, aut ad creaturas collatio. Nam et cum dico, Deus, quod ad essentiam: et cum dieo, Omnipotens, quod ad operationem pertinet: et cum dico, Immutabilis, quod ex collatione ad creaturas dicitur,

III. Duobus modis personas sive subsistentias divinitatis Scriptura significat: principaliter et consequenter. Principaliter, ut cum dicitur: Pater, Filius, Spiritus S. Consequenter per ea, quibus significatur essentia, aut operatio, aut ad creaturas collatio. Nam et cum dico, Deus, quod ad essentiam: et cum dieo, Omnipotens, quod ad operationem pertinet: et cum dico, Immutabilis, quod ex collatione ad creaturas dicitur, licet aliud primus auditus sentiat: tamen patrem, et filium, et Spiritum sanctum, vel simul, vel singulos, consequenter Deum intelligo.