Your search found 2596 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1059-1383:

At hic non perinde habui, quos vel ut duces sequerer, vel saltem ut adiutores consiliariosque consulerem, eorumque ope sublevarer. Non dubito autem obiecturum mihi aliquem esse illud Aristotelis: Imperitos facile quidem, sed inepte sententias fabricare: eoque et me temere de tantis rebus audere; novas Regulas cudendo, pronunciare. Cui respondeo: Me haec studio publici boni, ac obedientiae Deo praestandae causa molitum esse, cum nemo eruditior id tentare vellet: licere vero per me cuivis, longe hisce meliora praestare. Neque enim hoc labore mihi privata gloria, sed tantum

orationis, in cap. de Repetitionibus agetur prolixe. 31 Mutationes subitae personarum, temporum, modorum, et numerorum, non parum obscurant sermonem: sunt autem in Sacris literis creberrimae. 32 Qui scribunt de scientiis, plerunque in genere aut specie de rebus disserunt: quia de individuo dicunt esse tum infinitam disceptationem, tum etiam nullam scientiam aut certitudinem. At disceptatio Sacrarum literarum, mixta est ex individuis et generalibus: omnia autem individua habent circumstantias tum admodum varias, quaeque subinde mutantur: tum etiam

prolixius explicabitur. 38 Ex alio in aiud fit non raro progressio tum subita, tum obscura: atque ad ea incommoda declaranda, propriam Regulam suo loco adscribam. 39 Argumenta aut rationes non semper perspicue distinguuntur: aliquando miscentur vel inter se, vel cum aliis rebus adiunctis. 40 Ignoratae, aut non satis, suoque loco expensae, negociorum conditiones et circumstantiae, in quas subinde Apostoli ac Prophetae in dicendo respiciunt, causae sunt obscuritatum. Aut enim errores ac seductores, aut auditorum animi, aut scandala aliqua et pericula, aut

amoliri, eumque perspicuum piis lectoribus reddere. Hic enim ferme primarius fons est difficultatis Sacrarum literarum, quod propemodum nunquam theologi summa diligentia in id incubuerunt, ut perfectius vel cognoscerent ipsi, vel aliis explicarent, ipsum Sacrum sermonem ac textum: contenti de rebus potius ipsis factu quod facilius est, disserere. Quartum remedium sit, assidua meditatio ac studium legis divinae. nam Labor omnia vincit improbus: et nihil est difficile volenti. Quare et unicus praeceptor noster IESUS, iubet nos scrutari Scripturas: et ratio naturaque est

Testamentum sub hoc Prophetarum syllogismo, hanc veluti eorum sementem demetens, struit, et concludit alterum syllogismum sumpta illius conclusione pro sua Maiore, ut in prosyllogismis et postsyllogismis fieri assolet: Quicquid vetus Testamentum, aut Prophetae praedixerunt de Meschia, et aliis rebus, id est verissimum: seu, Descriptio Meschiae a prophetis facta est verissima. Noster autem IESUS prorsus talis persona est, ut a Prophetis Meschias depingitur: quia venit tali tempore, nempe non regnante amplius Iuda, in secundo templo, et in fine 70 hebdomadarum Danielis. Est quoque tali

doctrinae de Deo, totaque vera religione. Sunt denique illa tria aut quatuor prima capita Genes. summa quaedam totius Scripturae: ibi est unus et trinus Deus, ibi creatio universae naturae rerum, ibi homo cultor Dei ad imaginem eius formatus, et totius mundi dominus constitutus: in quibus rebus constitit illud primum regnum Dei. Deinde ibi est lex, lapsus et mors aut maledictio, seu culpa et poena: in quibus est situm regnum satanae. Postremo est benedictum semen et restitutio generis humani: in quibus est regnum gratiae. Denique est inchoatio huius communis vitae, coniugii,

Exigit igitur Christus, ut tum vocum significata, tum et omnigenos tropos ac figuras orationis probe intelligamus: sicut cum etiam ad amutos apices et iota Scripturae nos vult esse intentos, quandoquidem nullum illorum sit irritum, casurum, aut periturum. Sic et Paulus vult nos in templo et rebus religionis, praesertim in proponenda doctrina, aut exponendis sacris literis, uti noto ac perspicuo sermone: 1. Cor. 14 Sic Psal. 119 ait, Explicatio verborum tuorum

exponunt, an loquantur de naturali vel divinitus dato velle, de vetere aut novo homine: non etiam, quantum per se possit aut cooperetur cum alio. Oportet igitur distinguere accurate id, de quo aliquid dicitur tum ab eo quod de eo affirmatur aut negatur: tum et ab aliis omnibus, praesertim vicinis rebus, sive in unica propositione, sive in integro sermone, libro aut aliqua eius parte. Porro si debemus nosse utrunque tum quid sit id de quo disserimus, tum quid id sit quod de eo dicimus: necesse profecto est habere etiam singularum rerum definitiones aut circumscriptiones, ut (iuxta Ciceronem)

ac religione, praesertim vero ipsa caelestis doctrinae expositio fiat ordine: quia Deus non sit autor confusionis, sed ordinis. Nihil sane perinde εὔχρηστον est (teste Xenophonte, et etiam ipsa experientia) ut lucidus ordo. Porro ordo divinitus vel rebus discendis inditus, vel etiam naturae hominis eas percipientis, multiplex est: quo oportet docentem respicere. Singula etiam sacrarum literarum scripta habent suum quendam ordinem, ac seriem rerum et materiarum: quem tum docens, tum discens diligentissime respicere ac observare debet.

2 Cor. 2. Quid enim tritico cum paleis, quid oraculis viventis Dei cum humanis somniis? Ier. 23. 29 In expositione autem Scripturae ac in eruendo eius vero sensu, maximam vim efficaciamque habet post Spiritum Dei collatio locorum Scripturae: qui vel verbis aut phrasi, vel etiam rebus similes sunt. Sic etiam collatio partium unius loci examinatio accurata praecedentium et consequentium, ut ipse contextus nobis obscuram sententiam illustret. Sic legimus Act. 9, Paulum collatis Scripturae testimoniis. prophetarumque oraculis, Iudaeos Damasci confudisse et convicisse, quod

experimentum ac sensus remissionis peccati, seu iustificationis ac pacis cordis, efficaces consolationes verbi, testimonium Spiritus S. clamantis in corde nostro Abba pater, variae ac graves tentationes, crux multiplex, crebra invocatio et lucta fidei in orando, pugnando cum satana et duris rebus, sensus novitatis, et ardens assiduumque studium obediendi Deo, et pie vivendi, Rectissime igitur dicitur, Beatus vir qui tentatus fuerit. Qui non est tentatus, qualia novit? Iacob. 1, Eccles. trigesimo quarto, sic et Christus dicitur esse tentatus per omnia, ut sciret compati aliis:

cernitur, etiam in magnis viris, qui prorsus immutantur. Etsi autem interdum adhuc tales homunciones dicere possunt, Domine Domine: tamen plerunque ore solum, ut psittaci, ea murmurant, planeque contra animi sui sententiam garriunt. 40 Duplex autem suo quodam modo scientia de iisdem rebus in Sacris literis continetur: quarum altera quidem veluti incipientium ac parvulorum est, et per metaphoram lac vocatur: altera vero est iam maturorum ac robustorum, quae est solidus cibus, 1 Cor. 3, et Heb. 6. Illa quidem prior doctrina est, Catechesis praecipuorum capitum, breviter

genus Theologiae semper inepti homines extruere conati sunt, nempe ratiocinando ex Philosophia, aut alio qui ex verisimilibus quibusdam sententiis: qualis est pene tota Sophistarum matheologio. Sic olim quoque Sadducaei volebant resurrectionem redarguere, quia non possent tot possessores iisdem rebus frui, quas antea tenuissent, sive essent uxores, sive domus, agri aut alia: quia non sit verisimile, vel suos illos sanctissimos patres, qui eas traditiones sibi tradiderunt, errasse, aut damnatos esse, aut Christum magis sapere illis, vel Deum tamdiu suum populum errare possum esse: quia

utque saepissime etiam prorsus inscii viventis Dei, sententias, praecepta, dogmata ac consolationes ad huius lascivae et procacis amasiae placita attemperemus, inflectamus, et plane adulteremus, veluti optimum vinum aqua diluentes. Exempla non pauca huius generis imposturarum philosophiae, in rebus scientiaque Sacra, in Libello de metis scientiarum recensui. Quare et vigilantia summa et perpetua, Dei ope ac Spiritus sancti lumine nobis opus est, ut sanctum a profano hic vel in primis accuratissime et longissime separemus. Semper igitur sit nobis nostra ratio, vetus Adam, aut humana

Sacra, in Libello de metis scientiarum recensui. Quare et vigilantia summa et perpetua, Dei ope ac Spiritus sancti lumine nobis opus est, ut sanctum a profano hic vel in primis accuratissime et longissime separemus. Semper igitur sit nobis nostra ratio, vetus Adam, aut humana sapientia in rebus divinis suspecta; et semper diligentissime ac attentissime ad caelestia oracula respiciamus, omni prorsus vigilantia caventes, ne vel in minimo ab eis recedamus. 54 Nec tamen interea fanaticos homines sequi debemus, quasi humanae scientiae sint prorsus inutiles, aut etiam noxiae

sed ipsius viventis Dei nunc ibi coram secum agentis, oracula auscultare. Ille enim est istius libri autor, ac ita eum humano generi proposuit, ut qui semper velit coram cum hominibus per istum librum colloqui, eosque de se et ipsorum aeterna salute docere. 4 In omnibus porro gravibus rebus ac negotiis, distracta variis curis ac cogitationibus mens, infeliciter versatur. Quare in hoc studio sit mens omnibus curis, ac veluti eam suffocantibus spinis, libera, itaque in hoc opus intenta: praesertim vero absint omnes pravae cogitationes, et perversi affectus. 5 Contentus

praeceptiones tum ordo scripti totius, tum definitiones ac divisiones, si quae insunt: tum denique etiam argumentationes, quas aliquando utile est in breves syllogismos, aut alias Dialecticas formas includere. Quaeratur qualis inventio, qualis dispositio, et qualis elocutio sit. Videatur, quid nam rebus, et quid hominibus datum sit, aut eorum causa dictum: quid etiam conveniat cum humano more ac consuetudine, et in quo tandem divinae maiestatis sermo ab hominum vanitate differat. 25 Nec parvam utilitatem afferet, si tuo sermone id scriptum varie retexas: ut si primum veluti facta

Germani nomina significantia liberis suis imposuerunt: at Romani non item, sed qualiacunque nihil ferme nisi ignobilem Etymologiam habentia: ut alius a pisis, alius a fabis, alius a cicere aut lente dictus est. 16 Nomina propria, et etiam alia multo recentiora, tribuuntur interdum rebus vetustioribus per prolepsin, seu anticipationem: de quo sic annotat Augustinus lib. Quaest. super Levit. cap. 23. Vestem sacerdotalem, quae magnum continet sacramentum, Aaron et eius successores iubentur accipere in Exodo, antequam quicquam de sanctificandis et quodammodo

anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum. Nam et filius Nave Iesus appellatus est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum imponatur. Quod observandum est, ne illa nomina mox initio cum rebus extitisse opinemur, ac erroris alicuius occasionem accipiamus. 17 Sicut supra diximus, Hebraismos in singulis vocibus remorari Lectorem: ita observandum est, eandem rationem esse etiam coniunctarum vocum. Nam et in phrasibus aut constructione multi Hebraismi sunt, quos Versores

¶ Dictum est hactenus de obscuritate, vel in unica voce, vel in phrasi, vel etiam in pluribus verbis haerente. Nunc expendamus eas difficultates, quae in toto habitu sententiae, aut integro contextu haerent. 1 Eae autem sunt aut oriuntur ex tribus potissimum fontibus: nempe sermone, rebus, et Scripturae disserendi consuetudine. de quibus singulis ordine dicemus. In toto sermone est obscuritas ob schemata, ut sunt Parabolae, Proverbia, Aenigmata, pleniores Allegoriae: de quibus in hac parte universalium Regularum agetur, unde agnosci et intelligi poterunt. Quibus accedant

sunt etiam causae internae, quae ad circumstantias nequa quam referri queunt, tum quia haec res in primis maximi monenti est: ideo sciamus verissime ab Aristotele saepius affirmari, rem tunc demum vere ac plene sciri, tam per causas examinatur et cognoscitur. 24 Expendantur ergo in rebus quas in Sacris literis legimus, primum causae efficientes, materiales, formales ac finales. Considerentur et causarum subdistinctiones: quandoquidem variae sunt causae efficientes, variae etiam finales. Sunt quoque illarum ipsarum subdistinctarum causarum gradus, ut aliae sint magis, aliae

etiam in explicandis religionis controversiis, et Sacris literis. Quare studiosus Sacrarum literarum, hanc etiam inter alias Regulam aut praeceptionem diligenter industrieque in Sacrarum literarum studio adhibebit. Illud sane mirabile ac memorabile est, quod causae accidentariae in aliquibus rebus, factae sunt primariae, et contra: ut accidentarium est legi quoddamnat, et tamen hic est nunc primarius usus ac finis. 27 Est porro etiam alia quaedam occultior causarum consideratio in scriptis authorum cognoscesdis, quae etiam in Sacris literis adhiberi potest: ut, quo consilio

varios casus, motus et conditiones, qui in animo accidunt, sive a nostra propria malitia, aut etiam fragilitate, ut sunt varii pravique adfectus vel cupiditatum vel timiditatis: sive a pravo spiritu nos varie tentante, vibrante et adfligente: tum et a spiritu consolante. de hisce enim potissimum rebus Scriptura agit. Haec si ignoramos, perinde nobis sermo sacer obscurus est, ac si cum aliquo puero loquaris de rebus longe gravissimis, quas soli viri, iique in rebus summis exercitati utcunque norunt, Quare, quemadmodum in Scripturis observare oportet mutationes temporum et personarum, ita et

sunt varii pravique adfectus vel cupiditatum vel timiditatis: sive a pravo spiritu nos varie tentante, vibrante et adfligente: tum et a spiritu consolante. de hisce enim potissimum rebus Scriptura agit. Haec si ignoramos, perinde nobis sermo sacer obscurus est, ac si cum aliquo puero loquaris de rebus longe gravissimis, quas soli viri, iique in rebus summis exercitati utcunque norunt, Quare, quemadmodum in Scripturis observare oportet mutationes temporum et personarum, ita et in eisdem operaeprecium est observare frequentes mutationes adfectuum et passionum, secundum vicissitudines

timiditatis: sive a pravo spiritu nos varie tentante, vibrante et adfligente: tum et a spiritu consolante. de hisce enim potissimum rebus Scriptura agit. Haec si ignoramos, perinde nobis sermo sacer obscurus est, ac si cum aliquo puero loquaris de rebus longe gravissimis, quas soli viri, iique in rebus summis exercitati utcunque norunt, Quare, quemadmodum in Scripturis observare oportet mutationes temporum et personarum, ita et in eisdem operaeprecium est observare frequentes mutationes adfectuum et passionum, secundum vicissitudines Spiritus sanctis et redeuntis, hominis animam multifariam

libelli extant: ideo nunc de hac materia nihil amplius adiiciam. DE LOQUUTIONIBUS ET VOCIBUS AD INGENIUM NATURAMQUE HOMINUM et LOCORUM ALLUDENTIBUS 1 Sicut in omnibus linguis ac gentibus, ita et in Sacris literis, saepe voces sumuntur a rebus aut moribus ibi notis aut usitatis. Sic et in Sacris literis fit saepe mentio vel aliquarum veterum consuetudinum illius gentis, vel historiarum, vel naturae locorum, vel animalium aut animantium, ac lapidum, vel artium, vel aliarum huiusmodi rerum, quae dicta ac loca sine noticia prae

abundantia et caloris defectu sunt. Quare homini Septentrionali, ignaro conditionis illorum Meridionalium locorum, parum significantes ac pene ridiculae sunt illae similitudines, metaphorae ac parabolae, quod in solitudine erunt stagna, fontes, quercus, abietes, etc. talibus enim rebus sunt plenissimae solitudines Septentrionales. Sic ridiculum pene videri aliquibus queat, quod commendetur haustus aquae frigidae cum Septentrionales et abundent aqua, et non urantur aestu, et raro aquam bibant. 7 Meteora sunt in illis calidis locis vehementiora: sicut et imbres,

Capitibus, in hac ipsa Generalium Regularum parte agetur. Haec autem praecipua sunt: Nullas similitudines aut parabolas per omnia convenire, aut applicandas esse: sed tantum in principali scopo: Item Similitudines ac parabolas magis illustrare, quam confirmare. Et denique, Non omnia probari in eis rebus, unde similitudines quantumvis bonarum rerum petuntur. Possunt enim etiam pessimae optimis in aliquo convenire. DE MULTIPLICI DIVISIONE SACRARUM LITERARUM. 1 Nunc porro ad divisionem sacrarum literarum progrediemur: nam et hoc plurimum ad earum

oculos mentis spectandum, considerandum et memoria complectendum proponitur. Vult enim omnino mens humana, perinde ut oculus, singula minutissimaque separatim expendere: ex illis recte distributis ac inter sese connexis unum quiddam integrum conficere, atque ita totum illud quasi corpus ex variis rebus ordine collocatis, veluti intus et foris contemplari: atque ita et unum in multis, et multa in uno, eorumque inter sese tum harmoniam, tum et ordinem cernere ac contemplari. Quare cum Sacrae literae imperitis magnum quoddam et convolutum corpus sint variarum sententiarum et rerum, multo fient

2 Recipient autem illae multiplicem divisionem: quare tum ob earum varietatem, tum et ob auditorum capacitatem, quorum aliis aliae forte erunt magis dilucidae, plures earum distributiones proponam. 3 Sacrae literae sunt doctrina quaedam divinitus proposita de negotiis, rebus, aut quasi contractibus inter Deum et hominem. 4 In iis prima divisio fieri potest in res ipsas, tractationem, et sermonem. Prius autem subdividamus res ipsas, ut natura priores: deinde sermonem. Res igitur primariae in illis sunt, Deus et Homo: de quibus nunc disserere non est

10 Ad tractationem recte referri posset distinctio librorum sacrorum, qui licet omnes ab eodem Spiritu Dei profecti sint, et summo consensu eandem materiam tradant, et ad eundem finem contendant: tamen mirifice inter se differunt. Quae sit eorum materia, paulo ante indicavi: nempe doctrina de rebus aut negotiis inter Deum et hominem. Superius quoque ostendi, totam Scripturam sacram in duos potissimum Syllogismos summarie concludi posse: nempe, Doctrinam et dicta aut scripta Mosis et Prophetarum esse verissima, ac Dei ipsius: et Iesum esse illum verum Meschiam, qui a prophetis sit

Sed omnis certitudo quae potest esse in rerum natura, est in universalibus, ut in generibus ac speciebus, eorum propriis, causis et effectis, quae non mutantur. Sunt quoque haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus in genere ac specie, non in individuo. Cur igitur et Scriptura non est tradita in genere, sed magna ex parte agit de individuis? Quis etiam usus hinc ad homines pervenire potest? Non enim continuo aliis individuis conveniunt, quae de aliis iam olim sublatis abolitisque dicuntur.

cohaerentibus aut correspondentibus diversorum authorum, idque admodum diverso stylo, imo etiam prorsus dissimili methodo collectum est? 18 Tertia causa dubitationis sit: Cum omnis sana mens merito quandam certitudinem in omni sermone ac institutione, etiam de minimis, nedum de maximis rebus requirat: cur Deus suam caelestem doctrinam ita nude proponi voluit sine omni probatione ac demonstratione, simplici quadam affirmatione, ut ei merito videatur obiici illud quod Aristoteles de Moyse dixisse fertur, Multa dicit, sed pauca probat. Ad haec non levia dubia ordine respondebo: et

versari, qui singula exempla et praxin spectarunt, quam qui Theoricam in generibus ac specieb. causisque ac principiis contemplati sunt. Hinc est eximia utilitas historiarum, exemplorum, poeseon, fabularum, casuum, consiliorum iuridicorum ac medicorum, et denique etiam variorum in omnibus rebus experimentorum. Hinc quoque est, quod et ius Caesareum ex individuis potissimum extructum est, et per ea quoque: traditur: in quo cum sacro Dei iure valde convenit. 20 Nec tamen sunt Sacrae literae prorsus per individua traditae. Nam passim multae universales sententiae,

concedendum relinquendumque est, quam cur non ab aeterno mundum condiderit, sed quasi solitariam quandam vitam egerit, nullam habens creaturam cui benefaceret, aut sese declararet. 27 Discrimen quoque illud inter Theologiam ac alias scientias diligenter observandum est: quod in aliis rebus necesse est, nos aliquo modo integram materiae scientiae alicuius noticiam habere, siquidem ea recte uti volumus. At in cognitione Dei tantum nobis ad salutem sufficit, ac omnium temporum hominibus suffecit, quantum ille generi humano patefacere dignatus est. Omnis enim haec praxis non ex

est ipse Spiritus S. in piorum cordibus, qui in omni necessitate ea omnia suggerit, suos in omnem veritatem ducit, et quasi integrum corpus doctrinae in corde illorum format, praeter ac supra omnem humanam intelligentiam. 29 Postremo, quod attinet ad demonstrationes, recte quidem in rebus humanis aut creaturis ex ipsarum rerum natura ac cohaerentia, principiisque earum ac primis hominis de eis noticiis, et denique ex usu et experientia demonstrationes quaeruntur: at in scientia de Deo, quis melius rem tantam, et adeo ab omni nostro sensu ac captu remotam novit, quam ipsemet

caelitus misit filium de omnibus edoctum, ut is ineffabilia mysteria eius ex ipsius sinu depromat. Ideo caelitus clamavit, Hunc audite. Per eum etiam in deserto, et inde ab initio patres, Ecclesiamque suam de se suaque voluntate erudivit. 30 Cui etiam aequius est, praesertim in tantis rebus credi, quam ipsimet viventi Deo, qui solus est omnisapiens et veracissimus? Videmus sapientissimos, doctissimos et diligentissimos gentilium ratiotinando, et per demonstrationes Deum quaesivisse, et aliqua utcunque tolerabilia aliquando dixisse, sed plerunque per cogitationes ac

significationibus allegoricis involuta esse contendunt. Ideo tripartita, non bipartita esse dixi. Hoc enim existimo: non tamen culpans eos, quae potuerint de quacunque re gesta sensum intelligentiae spiritualis exculpere, servata primitus duntaxat historiae veritate. Caeterum quae ita dicuntur, ut rebus humanitus, seu divinitus gestis, sive gerendis convenire non possint, quis fidelis dubitet non esse inaniter dicta? Quis ea non ad intelligentiam spiritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest, revocanda esse fateatur? Porro Philippus Melanch. libro Rhetoricae suae secundo

haec puerilis doctrina de figuris et omni ratione dicendi reperta est, ut discamus indicare de sermone, et unam aliquam ac certam sententiam ex qualibet oratione colligere. Proinde in Sacris literis illa sententia retinenda est, quam consuetudo sermonis parit. Haec certo docet conscientas de his rebus quae ibi traduntur. Ut in isto loco quem citavimus, Tu es sacerdos, etc. initio tota narratio percurrenda est: et quaerendae circumstantiae, quis loquatur, de qua persona loquatur. Hic

ut historia Ionae, qui post triduum revixit: mactatio agni in Paschate: adoratio ad propitiatorium, et aliae ceremoniae. Porro hic non est abiiciendus literalis sensus. Sunt enim mandata Dei, quae non licuit mutare sine autoritate divina: sed ipsa facta et mores conferuntur cum aliis rebus similibus, quae alibi simpliciter et sine figuris propositae sunt. Nam ea quae acciderunt ante patefactum Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone subsistere nos oportet, nec praeter Grammaticum sensum novam doctrinam quaerere. Itaque Allegoria sequitur

aut astuti ad vulpeculam. Semper autem versabitur Allegoria in Sacris literis, intra locos praecipuos doctrinae Christianae. Refertur enim ad Regnum Christi, ad poenitentiam, ad gratiam, ad fidem in Christum, ad doctrinam de cruce, ad orationem, ad officia charitatis. Nam in his rebus acquiescit mens Christiana, neque restat alia melior doctrina quaerenda. Quare nihil opus est allegoria, ubi Prophetae claras promissiones de Christo tradunt: aut claras sententias de fide, de poenitentia, de cruce, de officiis charitatis. Neque vero cuiusvis est artificis, dextre

coligitur, quam detestanda sit ebrietas et crapula, et cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero cum his quae in Christo capite, vel in Ecclesia eius corpore cernuntur. Quo pacto quae olim gesta sunt a sanctis patribus, pleraque aptantur iis quae longe

Paulus, quae ad vitam moresque componendos colliguntur, mavult (quemadmodum Capite praecedenti ostendimus) notari nominibus institutionis et correctionis. Utilis est, inquit, Scriptura ad institutionem, et ad correctionem. Quin vero Paulum optimum docendi interpretandique magistrum, et proprie de rebus divinis loquentem, potius audimus, et imitamur: quam quoscunque alios, ineptire subinde solitos? De Anagoge maior videtur esse difficultas. Sed si bene perpendimus, anagogica interpretatio rursus convenit cum allegorica: neque reipsa distinguuntur. Quod tum ex descriptione

ad spiritualem doctrinam, sive ad vitae institutionem. Typus consistit in factorum collatione, et totus historicus est: allegoria occupatur non tam in factis, quam in ipsis concionibus, e quibus doctrinam, et multa quae didactici sunt generis, depromit. Typus eo fere de aliis rebus sermocinatur, quam de Christo et ecclesia, de lege et Evangelio, neque passim accomodatur nostris personis: allegoria vero disserit de rebus quibuscunque, atque plurimum accommodatur personis nostris, quas oportet per eam erudiri, atque ad officia excitari pietatis. Breviter, typi

allegoria occupatur non tam in factis, quam in ipsis concionibus, e quibus doctrinam, et multa quae didactici sunt generis, depromit. Typus eo fere de aliis rebus sermocinatur, quam de Christo et ecclesia, de lege et Evangelio, neque passim accomodatur nostris personis: allegoria vero disserit de rebus quibuscunque, atque plurimum accommodatur personis nostris, quas oportet per eam erudiri, atque ad officia excitari pietatis. Breviter, typi ad certas res, de persona Christi, de Ecclesia, de lege, de Evangelio, in angustum contrahuntur: allegoriae autem latissime patent, et per

II. Si animus est allegoriam texere, vide in primis, ut interpretationis eius quam meditaris, sententia alibi in Scripturis clare et absque tropo expressa inveniatur, atque detracto velamine, analogiae fidei respondeat. Cum enim allegoria omnis ad docendos auditores de rebus pietatis instituatur: par est, ut in ea simplex doctrina veritatis eluceat. Quocirca tutum non est, quasvis allegorias ab aliis fabricatas recipere: sed exigere eas oportet ad verbi Dei normam et perpendiculum. OBSERVATIO

in omni historia observetur, quid ille ibi agat, aut non agat: et quo animo, num iratus aut misericors: quid probet, aut improbet: sicut et eius adversarius satan. Quid item et quo animo ipsi homines boni aut mali dicant, agant aut omittant, quamque ex Deo pendeant, eive adhaereant in illis ipsis rebus gestis, aut contra. 7 In historia sanctorum patrum diligenter distinguenda est doctrina ab eorum vita. Nam eorum doctrina, praesertim Patriarcharum, prophetarum et Apostolorum, est purissima et inculpata, atque adeo ipsius omnipotentis Dei doctrina, a quo fonte proprie manat: at

contritionem et fidem concionari. Aliquando etiam politica aliqua mandata habuerunt de aliquibus negociis agendis aut omittendis, praesertim tempore bellorum ac difficultatum aliarum. Denique cum eos vel reges aliive magistratus, aut totus populus, vel etiam singuli aliqui homines de rebus futuris, aut alioqui dubiis, praesertim maioris momenti, consulere voluerunt, habuerunt ab eis certa responsa. 4 Non solum vero in genere peccata accusarunt, et ad pia opera homines hortati sunt: sed saepe etiam de singulis aliquibus factis bonis aut malis, aliquos ex speciali Dei

de mittendis legatis, qui amicitiam et societatem regum peterent externorum. Argumento haec sunt, graviter tunc periclitatem rempublicam, atque bellum fuisse in foribus, nec non consultationes de repellenda vi hostili habitas. Assequemur omnia multo plenius et certius, si quae legimus, cum iis rebus conferamus, quas nostra memoria aut paulo ante gestas, sive in Ecclesia, sive in politia cognoverimus. 9 Iliud vero plane generale latissimeque patens praeceptum est, ut quae legimus in Prophetis, aut alioqui vel in Sacris, aut etiam prophanis scriptis, cum ipsis rebus, usuque ac

legimus, cum iis rebus conferamus, quas nostra memoria aut paulo ante gestas, sive in Ecclesia, sive in politia cognoverimus. 9 Iliud vero plane generale latissimeque patens praeceptum est, ut quae legimus in Prophetis, aut alioqui vel in Sacris, aut etiam prophanis scriptis, cum ipsis rebus, usuque ac experientia rerum conferamus. Omnia enim tum obscura, tum quasi ieiuna mortuave sunt, dum in sola ociosa noticia versantur, et a veris vivisque experimentis sunt separata. Semper praxis theoricae non tantum lumen, sed etiam quasi nitam quandam affert. 10 Per incommode

haec sequentia: Ubi in eis taxentur vitia, aut commendentur virtutes: Ubi praecepta aut exhortationes. Ubi promissiones, aut consolationes, aut comminationes. Ubi de rebus ad religionem pertinentibus, aut de civilibus negotiis. Ubi ad magistratus, aut ad subditos. Ubi disputationes, aut sententiae. Ubi praedictiones rerum futurarum, aut narrationes ante actarum. Ubi de Christo (in quem tanquam scopum, semel dictum

divinarum experti erunt, quique artificium omne dicendi et Scripturarum consuetudinem, Locosque Theologiae praecipuos probe tenuerint. Habebunt sane tyrones illud frequenter in manibus: nec dubium quin in eo aliquid consequentur. Sed ad mysteria pertingere non prius dabitur, quam paulo altius in rebus Sacris progressi fuerint. omnia nihilominus in Spiritus S. pios in omnem veritatem ducentis, efficacia consistunt. 11 In omnibus vero bonis scriptoribus sic cum maximo fructu versabere, si tu ipse veluti indueris personam loquentis: teque quasi medio illi negocio, de quo agitur,

7 Interdum vero unus citra additionem vel detractionem plane idem narrat quod alius: alter tamen altero loquitur evidentius, ac verba magis idonea usurpat. Exempla sunt passim in conspectu posita. Istiusmodi igitur collatio, quando plus lucis quam credi potest suppeditat: et sive in rebus ipsis, sive in verbis tantum fiat mutatio, nunquam sine commoditate abit ea diligentia: merito admonendos candidos Lectores censui. Quo autem commodius collatio talis fieret, Eusebius elegantes concinnavit Canones, qui certo monstrant, qui Evangelistae singuli vel soli, vel cum aliis de re

et eorum quoque ad quos scriptae sunt, mores et rationes referunt. 3 In Epistolis necesse est, aliquas Epistolarum leges servare. Apostolus in eo non servat leges, quod ferme tantum de publicis negotiis, nempe de religione Ecclesiarum scribat: et quod etiam accuratius pleniusque de rebus disserat, quod magis proprium librorum est, cum Epistolae plerunque de privatis negotiis agant, nec aliquam doctrinam institutionemve tam accurate explicent. Habent tamen in eo Epistolarum naturam, quod ad certos quosdam homines, eosque nominatos, sunt directae: quod habet subscriptiones,

spirituali cibo refecti, non tamen id satis esse ad salutem ducant: sed desiderari insuper, ut vitam pie innocenterque deinceps transigant. quod ni faciant, aeque atque priscos illos perituros. Porro doctrina διδασκαλία, significat dogmata, quae de rebus divinis asseruntur, seu conprobantur. Quare doctrinae annumerantur omnes articuli fidei, omniaque religionis nostrae capita: ut quod Deus unus est et omnipotens, et iustus, et aeternus, etc. quod tres sunt personae distinctae in una divinitate: quod Christus, ut verus Deus, ita

Petrus loquitur) omni poscenti. 2 Id aut faciendum etiam cum fortunarum omnium atque capitis periculo, si quando contingat, tyrannos propter illam confessionem, tormenta, proscriptiones bonorum, exilia, deportationes, denique mortem interminari. 3 Unum Christum, eiusque veritatem, prae omnibus rebus quae in mundo sunt, colendam, atque prae ea etiam vitam nostram contemni debere. 4 Omnibus autem qui hoc pacto non dilexerint Christum, eiusque veritatem, et forte negare non verentur, paratas aeternas poenas, tam anima quam corpore luendas. Nam Christus quoque eos olim coram patre suo in

eiusque veritatem, et forte negare non verentur, paratas aeternas poenas, tam anima quam corpore luendas. Nam Christus quoque eos olim coram patre suo in caelis, sibi agnitos negabit. 5 Ut vero promptiores simus ad confessionem Christi constanter edendam, Deum gerere nostri curam, nec non rebus nostris regendis servandisque valde esse intentum. 6 Discimus insuper, providentiam istam Dei nonsolum universaliter in rerum omnium conservatione esse occupatam: verum etiam minimas quasque res nostras officiose curare: nec spirituales tantum, sed etiam corporales, externasque, adeo ut et

hominum manu esset fidem pro arbitrio amplecti, in eadem constanter perseverare, eandem intrepide confiteri, metu periculorum aut mortis nusquam angi: cum haec omnia constet solius Dei esse dona: testante Apostolo, Actorum 17. Eph 2. Philip. 2. 7 Reprehenduntur omnes qui plus nituntur ac fidunt rebus externis, et caducis opibus, amicitiis, potentiorum auxiliis, quam divinae potentiae ac bonitati: a qua tamen vel pili capitis nostri numerati sunt, et ne in tertam cadant servantur. 8 Increpatur illorum temeritas, qui bonas creaturas conantur perdere, quas Deus interim tutandas ad se

contineatur. 4 Tum quarto, quot et quas in partes maiores diducatur: veluti si in eodem libro plures contineantur graves disputationes, plures conciones exhortatoriae, vel perpetuae narrationes, aut huiusmodi. Ad hunc modum dicimus Epistolam ad Romanos (praeter exordium, et extrema de rebus familiaribus) dividi in 3 partes: quarum prima complectitur disputationem de hominis iustificatione per fidem, ubique operibus: secunda, de vocatione gentium, et reiectione Iudaeorum: protrahiturque ad tria capita, nonum, decimum, et undecimum: tertia, doctrinam variam de iustificatorum

collapsave fuerint maxime in moribus et vitae actionibus Reprehendit etiam vitia, quae sive in Ecclesia, sive in republica, sive in Oeconomia perniciose recepta fuerint. Consolatio, congerit praesidium ad muniendos eos, qui in conflictibus spiritualibus deserti, ad erigendos qui iam lapsi, aut rebus adversis pressi comperiuntur. De quibus omnibus semel diximus. 9 Post haec omnia pertractata, prodest interdum explicare graviorem aliquam quaestionem fortuito, ut fieri solet, oblatam: vel locum communem tempori atque negociis convenientem. Enimvero aliae aliis temporibus in

de sua Philosophia senserunt: sed Deus est, qui sanet, aut potius resuscitet nos per eam: illa est tantum potentia quaedam, aut instrumentum Dei, ad sanandum servandumque omnem credentem. Quandoquidem enim ille caelestis rerum omnium opifex ac creator noster non sic nobis opitulari vult, ut rebus inanimatis, plantis, aut brutis animalibus: sed ita nobiscum agit, ut cum creaturis rationalibus, ac ad eius imaginem cognitionemque conditis, ita nempe ut sese nobis patefaciat, nosque alloquatur, ac suam voluntatem nobis et doctrinam notam faciat. Quare si illum summum medicum ac

ita nempe ut sese nobis patefaciat, nosque alloquatur, ac suam voluntatem nobis et doctrinam notam faciat. Quare si illum summum medicum ac opitulatorem nobis adiungere, propitiumque habere volumus, necesse est nos hunc sacrum librum cognitum habere: alio qui viventis Dei ope, praesertim in summis rebus, ut sunt spirituales, prorsus carebimus. Rectissime enim Patres dixerunt, ignorantiam Scripturae esse ignorantiam Dei. Sunt vero varii morbi, variaeque difficultates huius vitae, ad quas omnes salutaria remedia existo sacrosancto thesauro verbi Dei quaerere debemus. Longum sane

et testis et autor existit. Idem de Trinitate lib. 1. Optimus enim lector est, qui dictorum intelligentiam expectet ex dictis potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit: neque cogat id videri dictis contineri, quod ante lectionem praesumpserit intelligendum. Cum itaque de rebus Dei erit sermo, concedamus cognitionem sui Deo, dictisque eius pia veneratione famulemur. Idoneus enim sibi testis est, qui nisi per se cognitus non est. Si qua vero nos de natura Dei et nativitate tractantes comparationum exempla afferemus, nemo ea existimet absolute in se

habet: et quod spirituale est, id a specie corporalium exemploque diversum est. Tamen cum de naturis caelestibus sermo est, illa ipsa quae sensu mentium continentur, usu communi et naturae et sermonis sunt eloquenda: non utique dignitati Dei congrua: sed ingenii nostri imbecillitati necessaria, rebus scilicet verbisque nostris ea quae et sentimus et intelligimus locuturi. Atque haec sicut primo libello testati sumus, nunc quoque idcirco a nobis commemorata sunt, ut cum aliquid ex humanis comparationibus proferimus, non secundum naturas corporales de Deo sentire credamur, nec passionibus

confiteri. Nemo itaque ea quae ob ignorationem nostram dicta sunt, ad occasionem irreligiositatis usurpet. Cognoscendus enim Iesus Christus mortuus erat, ut in eo viveremus. Idem de Trinit. lib. 4. Et quanquam superfluum post haec existimetur ultra aliquid afferre, quia in divinis rebus non frequentius dicta, sed tantum dicta sufficiunt: tamen quid de hoc eodem dictum sit, cognosci oportet. Non enim divinorum dictorum, sed intelligentiae nostrae a nobis ratio praestanda est. Idem libro de Trinit. 12. Contundendae sunt ergo insolentes adversum Deum disputationes,

illi: Lege haec, et respondebit: Non possum legere. signatum est enim. Sed declaratio verborum mysticorum, per Evangelia praestatur, ubi legis abscondita et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et verbum caro fit, et habitat in nobis: cum muti loquuntur, cum surdi audiunt, cum claudi incedunt, cum leprosi emundantur, cum caeci vident, cum daemoniaci curantur, cum mortui resurgunt: declaratio haec verborum Dei, nostrae

igitur dividit totam Scripturam, omnesque eius difficultates, in signa et res. Signa vocat, voces: tes autem, ipsas materias, de quibus per signa disseritur: primo libro exponit res, secundo et tertio signa, quarto modum perceptam doctrinam tradendi. In primo igitur disputaturus de rebus sacrarum Literarum, sub dividit eas in tres series: res fruendas, res utendas, et quae illis fruuntur. Res fruendas vocat Deum, et regnum caelorum: utendas, omnia huius vitae, quibus quasi mediis, aut adminiculis ad hanc vitam, et etiam ad agnoscendum glorificandumque Deum, utimur. Qui vero

1. DE TRINITATE, CAP. 1. Ut ergo ab huiusmodi falsitatibus humanus purgaretur animus, sancta Scriptura parvulis congruens, nullius generis rerum verba vitavit, ex quibus quasi gradatim ad divina sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De

et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De rebus autem quae omnino non sunt, non traxit aliqua vocabula, quibus vel figuraret locutiones, vel spiraret aenigmata. Idem de mirabilibus sacrae Scripturae, cap. 11. Si ergo diabolus a Pythonissa ostenditur, quare Samuel in divina Scriptura dicitur suscitatus? In multis

non traxit aliqua vocabula, quibus vel figuraret locutiones, vel spiraret aenigmata. Idem de mirabilibus sacrae Scripturae, cap. 11. Si ergo diabolus a Pythonissa ostenditur, quare Samuel in divina Scriptura dicitur suscitatus? In multis sacrae Scripturae locis, imaginatis rebus, verarum reru nomina saepe adscribuntur. Quomodo et praedicta virga Moysi in similitudinem serpentis imaginata, et fantastica illa magorum serpentum in Aegypto, et ille aeneus serpens nominatur. De utilitate credendi ad Honoratum, cap. 6. Testor, Honorate,

saluti, tanta in eis perveniatur difficultate: sed cum quisque ibi fidem tenuerit, sine qua pie recteque non vivitur, tam multa, tamque multiplicibus mysteriorum vocabulis et umbraculis opaca intelligenda proficientibus restant. tantaque non solum in verbis, quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus quae intelligendae sunt, latet altitudo sapientiae, ut annosissimis, acutissimis, flagrantissimis cupiditate discendi hoc contingat, quod eadem scriptura quodam loco habet: Cum consummaverit homo, tunc incipit. Lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 28. Per Scripturas

EXPLICATIO. Hilarius inquit: Incorporalis Deus, cum generationem filii sui commemoraret, ait, Ex utero ante luciferum genuite. Sed inenarrabilem illam unigeniti nativitatem ex divinitatis suae veritate confirmans, ad intelligentiae fidem locutus est, ut de divinis suis rebus secundum humanam naturam, humanae naturae sensum ad fidei scientiam erudiret. ut cum ait, Ex utero, non ex nihilo creationem substitisse, sed ex se unigeniti sui naturalis doceretur nativitas: quia Scriptura per corporalia spiritualia docet, et invisibilis per visibilia demonstrat. Plerunque

circumploctitur omnis, intra corporalia lineamenta concludere. Et non solum ab humanis membris similitudinem in se Deus trahit, sed etiam ab humanis mentibus. Aliquando etiam ab avibus, aliquando ab insensatis rebus quasdam dissimiles in se similitudines trahit. Omnipotens enim Deus ad sua nos trahens, usque ad nostra se humiliat: atque ut alta insinuet humilibus, condescendit, quatenus parvulorum animus rebus cognitis contritus, ad inquirenda surgat incognita: atque ab eo qui longe super ipsum est,

in se Deus trahit, sed etiam ab humanis mentibus. Aliquando etiam ab avibus, aliquando ab insensatis rebus quasdam dissimiles in se similitudines trahit. Omnipotens enim Deus ad sua nos trahens, usque ad nostra se humiliat: atque ut alta insinuet humilibus, condescendit, quatenus parvulorum animus rebus cognitis contritus, ad inquirenda surgat incognita: atque ab eo qui longe super ipsum est, quaedam iuxta se audiens quasi quibusdam ad illum passibus moveatur. Hactenus ille. Unde fit, ut per scripturam suam aliquando a corporibus hominum similitudines trahat, sicut de eo propheta ad Israel

et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus vitam carnalium patitur, more plaustri

scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus vitam carnalium patitur, more plaustri foenum se portare testatur. Cui sub foeni onere stridere, est pondera et iniquitates peccantium cum querela portare. Hactenus ille. Verum de Antropopathia alibi disserui. Sacra scriptura mutis rebus loquentium personam imponit. Gregor. Nazian. 4. Theologiae lib. et Damascenus 2. Orth. fidei lib. cap. 6.

EXPLICATIO. Id frequenter in sacris Literis legitur. Quale est illud Isaiae, Erubesce Sidon, ait mare. Et illud: Abyssus dicit, non est

ac sensu totius loci, materiaque de qua agitur, abunde in tractatu de modo legendi sacras Literas, ostendi: unde et huius Regulae expositio peti potest. Tropologia libera est, et his tantum legibus circumscripta, ut pietatem sequatur, et intelligentiae sermonisque contextum, nec in rebus multum inter se contrariis violenta sit copulandis. Neque enim eadem est historiae lex, et tropologiae. Hieron. in cap. 1. Abacuc.

EXPLICATIO. Hieronymus in cap. 1 Ionae: Apostolus, inquit, Agar et Saram ad duo Testamenta refert:

Sacra scriptura plurima continet, quorum quaedam in contrariam, quaedam in diversam, quadam in ambiguam significationem accipiuntur. Augustinus tertio de doctrina Christiana, capitulo vigesimo quinto.

EXPLICATIO. Quoniam multis modis res similes rebus apparent, non putemus esse praescriptum, ut quod in aliquo loco res aliqua per similitudinem significaverit, hoc eam semper significare credamus. Nam et in vituperatione fermentum posuit Dominus, cum diceret: Cavete a fermento pharisaeorum. Et in laude, cum diceret: Simile est regnum caelorum

vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium, qui est doctrina. Ut quod dictum est, Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris, atque a nostris oculis remotissimis, siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam recte labefactaverat,

Hoc de peccatis absconditis quorundam hominum manifestisque subiunxit, nisi quod interposita de eius infirmitate sententia, ad hoc in extremo rediit, quod superius dixit: Manus cito nemini imposueris, neque communicaveris peccatis alienis. Non relictus est hominum eloquiis de Dei rebus alius praeter quam Dei sermo. Hilarius 7. de Trin. EXPLICATIO. Omnia reliqua et arcta et conclusa et impedita sunt, et obscura. Si enim aliquis divina aliis verbis demonstrare, quam

magis asseritur. Nam sicut secretior illa sacerdotalisque traditio docuit, dum ipsam esse aliquid negamus, ex his quae sunt: verum profecto loquimur, etsi modum, quo illa infinita est, quippe quae supersubstantialis et incomprehensibilis atque ineffabilis est, prorsus ignoramus. Si ergo in divinis rebus negationes quidem verae sunt, affirmationes vero nequaquam tantis arcanorum latebris congruunt: illa sane rebus invisibilibus erit expressio, quae per dissimilia signa monstratur. Unde lapis dicitur, leopardus, et ursa, et vermis. Sacra scriptura pro auditorum viribus et utilitate

quae sunt: verum profecto loquimur, etsi modum, quo illa infinita est, quippe quae supersubstantialis et incomprehensibilis atque ineffabilis est, prorsus ignoramus. Si ergo in divinis rebus negationes quidem verae sunt, affirmationes vero nequaquam tantis arcanorum latebris congruunt: illa sane rebus invisibilibus erit expressio, quae per dissimilia signa monstratur. Unde lapis dicitur, leopardus, et ursa, et vermis. Sacra scriptura pro auditorum viribus et utilitate dimetitur, quae denunciat. Origenes lib. 4. contra Celsum.

EXPLICATIO.

et cum ipsi nolunt corrigi, illum volunt depravari: recte non arbitrantes, quod ille vult, sed quod ipsi volunt. Solemus autem audire homines murmurantes adversus Deum, quod malis in hac vita bene sit, et laborent boni, quasi ille perversus sit, et nesciat quid agat: aut omnino avertat oculos a rebus humanis, vel securitatem suam perturbari nolit, ut haec non attendat, quia cum labore ista Deus aut videt, aut corrigit. Murmurant ergo homines, qui propterea nolunt Deum colere, ut hic illis bene sit, quando viderint eos qui Deum non colunt, pollere et florere felicitate terrena: se autem

Non laudavit Dominus iniquum iudicem, qui nolebat audire illam viduam, qui nec Deum timebat, nec homines reverebatur: et tamen inde similitudinem Dominus dedit. Nec illum laudavit pigrum, qui tres panes non propter amicitiam dedit petenti: sed taedio victus, et tamen inde similitudinem dedit. De rebus ergo non laudandis traduntur secundum quendam modum nonnullae similitudines. De quibusdam animalibus aut aliis, quae in scripturis sacris traduntur, de quibus aut seculares literae, aut hominum fama aliter tradit: veritas tamen est in sacris Literis. August. in Psal.

EXPLICATIO. Exemplis video probandum esse, quod dico. Missus est Nathan Propheta a Deo, qui regem David argueret de peccato gravi, et ea quae consecuta sunt mala, praediceret. Haec atque huiusmodi sive publice, id est, pro salute vel utilitate populi: sive privatim, cum suis quisque rebus divina promeretur eloquia, quibus pro usu temporalis vitae futuri aliquid agnosceretur, ad terrenam civitatem pertinuisse, quis ambigat? Ubi autem legitur, Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et constituam domui Israel et domui Iuda testamentum novum: non secundum testamentum, quod disposui

Scripturarum bonis malisque commune sit, in eo differunt, quod boni Prophetae esse dicuntur sapientes: mali autem stulti et insipientes. Vide Regulam 185. Inter caetera prophetiae mir acula hoc quoque mir andum habent libri Prophetarum, quod sicut eis verbis res, ita nonnunquam verba rebus exponuntur: ut eorum non solum dicta, sed etiam res gestae prophetia sit. Gregor. 25 Mor al. cap. 21. et super Ezech. Homil. 11.

EXPLICATIO. Intelligendum de eo est, quod Prophetae suas prophetias etiam aliquibus externis signis ac operibus

In unius Evangelistae expositione videndum est, quid alii Evangelistae dicant, cum ille locus exponitur. August. 1 de Adulterinis coniugiis, cap. 11 et 12. Nulla alia causa est, cum Evangelistae eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut intelligeremus non omnem blasphemiam, sed quandam: nec verbum

intervallo distant. Epistolae Pauli quo tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus

tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum

quae vocetur Precatoria. Inseruntur vero prophetiae tractationi etiam aliae, sed non sunt principales, solummodo illustrationis cuiusdam gratia, aut etiam ob alias causas, praesertim historica et etiam simplex doctrina aliquando adhibentur: sicut in Esaiae prophetia quaedam de regno ac rebus Achaz et Ezechiae narrantur, quae necessario cohaerent cum prophetiis, earumque causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo

typorum. Cap. 26. De praedictionibus. Cap. 27. De praedictionibus ante legem, quot modis factae sint. Cap. 28. Quot modis sub lege praedictiones factae sint. Cap. 29. Pro rebus sub lege factis, quot sint praedictiones. Cap. 30. De praedictionibus sub lege in Christo. Cap. 31. De predictionibus ad vocationem gentium pertinentibus sub lege. C. 32. De speciebus praedictionum, quae ingratia

37. Unde libri religionis Catholicae asserantur. Cap. 38. Ubi sit fides religionis necessaria. Cap. 39. Quoniam satis dictum est de iis quae ad ipsam superficiem Scripturae proprie pertinent, nunc agetur de rebus ipsis, quas nos sacra Scriptura docet. Visum vero mihi est, non habita ratione veteris partitionis, nec vel brevitatis primi libri, vel prolixitatis secundi, totam hanc partem operis uno libro concludere: quando quidem res aut subiectum, de quo disseritur, idem est, et a

tamen ex superfluo: ut in duobus filiis Isaac, duo Testamenta monstrata sunt. Quoniam et de prophetia similem pene definitionem diximus, quid interest? Quod in prophetia verbis, secundum hoc, quod verba sunt, futura significantur: in typis autem res declarantur. Ex rebus possunt tamen haec duo, et ita definitione misceri, ut dicamus, quia prophetia est typus in verbis, secundum id quod verba sunt: et contra, typus prophetia est in rebus, in quantum res esse noscuntur. De differentiis typorum. Caput XXVI. Typorum vel

Quod in prophetia verbis, secundum hoc, quod verba sunt, futura significantur: in typis autem res declarantur. Ex rebus possunt tamen haec duo, et ita definitione misceri, ut dicamus, quia prophetia est typus in verbis, secundum id quod verba sunt: et contra, typus prophetia est in rebus, in quantum res esse noscuntur. De differentiis typorum. Caput XXVI. Typorum vel figurarum modi principaliter sunt quatuor. 1 Aut enim grata gratis significantur: 2 Aut moesta moestis. 3 Aut grata moestis: 4 Aut gratis moesta. Exempla per

ad Hebraeos: Quia conspersio sanguinis Christi, plus potuit ad Dominum clamare pro nobis, quam Abel sanguis clamaverat contra fratrem. Quot modis sub lege praedictiones factae sint. Caput XXIX. Sub lege praedictiones duobus modis factae sunt: 1 Aut pro his rebus, quae sub lege factae sunt: 2 Aut pro his, quae sub gratia. Pro rebus sub lege factis, quot sint praedictiones. Caput XXX. Pro his quae sub lege factae sunt, fere viginti duas praedictionum species invenimus. 1 Aut enim

sanguis clamaverat contra fratrem. Quot modis sub lege praedictiones factae sint. Caput XXIX. Sub lege praedictiones duobus modis factae sunt: 1 Aut pro his rebus, quae sub lege factae sunt: 2 Aut pro his, quae sub gratia. Pro rebus sub lege factis, quot sint praedictiones. Caput XXX. Pro his quae sub lege factae sunt, fere viginti duas praedictionum species invenimus. 1 Aut enim augmentum populi praedicitur: ut est ad

ac per se sine tempore motuque considerare: aut earum quidam motus, seu actiones et passiones, simul etiam tempus illorum motuum indicantes. Res quidem ipsae nominibus plerunque exprimuntur, sine omni ratione temporis: motus vero illi, actiones aut passiones verbis. Sicut porro in rebus duplices sunt res: aliae per sese subsistentes, quae et substantiae partim vere, partim improprie dici possunt: aliae, quae illis quasi adhaerent, quae accidentia recte nominari solent: ita etiam sunt duplicia nomina, substantiva substantiis convenientia: et adiectiva, accidentibus. Plerunque

de qua re postea in Nominibus disseretur. Porro, quia res Deus non ociosas, sed operosas esse voluit: ideoque et vires quasdam, aptitudines et inclinationes illis indidit: ideo illi motus rerum aut ab ipsis in alia quaedam transeunt, aut aliunde in eam veniunt, aut denique per se cum rebus ipsis subsistunt. Unde sunt verba alia activa, alia passiva, alia neutra. Atque hae duae sunt maxime naturales, maximeque necessariae partes orationis: harum enim connexione sensa animi exprimimus. Porro, quia motui rerum aliquando etiam quasi circumstantiae quaedam aut accidentia

admonitionem vitae agendae contineant: vel denique eventum ipsorum vitae actionumve divinent, quod genus nominum Plato et Aristot. 4. Metaphys. probant. Latini contra nihili nomina, rustica scilicet, ut initio indocti, imposuerunt, sumpta a fabis, cicere, pisis, lente, caesarie, et similibus rebus. Exempla porro eorum quae dixi haec sint: A statu conditioneque rerum praesentium nominantur quidam Prophetarum filii, ut Seria sub, Hasbaz. A proprietate rei, Heva, Habel, Edom. Ab officio Iesus. Tale est Germanico hebraeum Carolus, ab invocatione Dei Carael: quia homo revera

substantivis: ut, In excelsis, scilicet locis, benedixit in caelestibus, Paulus in Ephesiis et Philip. 1. 23 Aliquando substantiva ponuntur pro suis adiectivis et substantivis, ut potestates pro potestate praeditis, principatus pro principibus, sublimitates et profunditates pro rebus in sublimi et profundo existentibus. Ut in constructione Nominum dixi. 24 Epitheta autem si parce et scite adhibeantur, sermonem illustrant et gratum faciunt: sin copiose nimium, obscurant, aliquando etiam frigidum ac odiosum efficiunt. 25 Latini non ultra unum

27 Quare praecipitur a Grammaticis et Rhetoribus, ut tantum ad rem scopumque praesentem facientia Epitheta unoquoque loco ponantur. Quod sacrae Literae diligenter observant. Accusant vero quidam Homerum, hanc praeceptionem non observantem: ut qui Achillem etiam in culinariis rebus versantem, celeri pedem nominet. Contra Vergilium laudant, qui in hoc non peccet. Verum non est nostri instituti prolixius de Epithetis disserere: tantum igitur monemus ea, quae in hoc genere ad solas sacras Literas pertinent. 28 Aliquando videri queant ociose ferme, Poetarum

nempe punitionem ac exitium sontium, aut etiam liberationem bonorum. Sic cum gloria in excelsis Deo celebratur, intelligitur cognitio, fiducia, invocatio, et omnis generis celebratio. Vide in Metonymia. 40 Nomina in hac quoque lingua, sicut et in aliis omnibus, valde varie ab aliis rebus ad alias transferri, nihil monere opus est: dicetur tamen in titulo Metaphorae, et aliis tropis. Possunt autem huius generis innumera exempla dari. Sic adeps pro potentia, opulentia ac vigore: quia opulentia ac potentia brutorum, in eorum pinguedine consistit. Tenebrae, nox, obscuritas,

et contra: ut, auditus pro voce, sermone, doctrina aut fama. Esa. 53, Quis credit auditui nostro. Sic et Habacuc 3. Item in Evangelistis, auditus pro rumore. Contra et causa pro effectu: ut, iudicium pro poena, aut etiam liberatione. Sic et ira pro poena. 42 Nomina noticiae, pro rebus earum ponuntur, et contra. de quo postea. Rom. 7, Sine lege vivere, pro sine legis agnitione. 43 Instrumentorum nomina, pro re aut actione. Sic dentes peccatorum, pro eorum potentia, quia in miseros grassantur. Sic et manus ac digiti: Si est iniquitas in manibus meis,

adversative, vel per similitudinem, collationem, comparationem, aut per quampiam aliam similem rationem. Ubi admodum crebro deficientes illae coniunctiones, adverbium, aut similes, aut etiam diversae voculae pro geminis subiectae (ueluti si cardinem aut vinculum ex porta, aut coniungendis rebus tolleres) orationem tanquam scopas dissolutas resolvunt, et prorsus obscurum sensum relinquunt. Exempla perspicuitatis gratia proponam. Ubi similitudinis adverbia desint, exempla sunt passim innumera in Proverbiis: ut 21, Rivi aquarum cor regis: pro, Sicut rivi aut fluenta. Marc. 9, Omnis

suam, id est, gloriosum coltum suum. Gen. 31, Et ex bonis nostri patris fecit hanc totam gloriam, id est, has gloriosas opes, gloriosam potentiam. Psal. 17, Exaudi Domine iustitiam meam, id est iustam causam, querelam ac preces. Sic abominatio, pro cultibus, et in universum rebus abominabilibus, passim in Sacris literis frequenter legitur, item Veritas, pro vero cultu: Mendacium, pro mendaci et falso cultu: ut Romanor. 1, Veritatem commutaverunt in mendacium. 19 Nec tantum in singulari, sed et in plurali hoc Hebraismo utuntur: ut, Auribus percipe

simulque pro concreto ac subiecto ponant: et alterum adiectivum itidem in abstractum commutatum in genitivo ponant: ut, Abominatio desolationis, Dan. 9, 11, 12. Matth. 24. pro idolo, errore, aut seductore abominando, et omnia desolante aut vastante. Ose. 9, Desiderabile argenti tui, pro rebus, instrumentis, aut vasis argenteis, desiderabilibus aut preciosis. Prius abstractum ponitur pro concreto et subiecto, id est, pro re abominabili aut desiderabili: posterius vero, pro alio concreto adiectivo. Sic etiam cum plura adiectiva aut epitheta connectere deberet eadem forma orationis,

est, promissum spiritum. Heb. 7, Adiunctio spei melioris, id est, adiuncta spes melior, vel potius ipsa promissio introducens spem meliorem. Alias active, alias passive, alias etiam materialiter tales loquutiones accipiuntur: ut Rapina alicuius, quam is rapuit, velque ei ablata est, aut de eius rebus facta: ut, Praeda pauperis in domibus vestris est, Isa. 3, id est, quibus David divinitus affectus est, dum sunt illi factae tam benignae promissiones misericordiae, ibi sunt misericordes promissiones. Sic eadem loquutio accipitur Isa. 55, Percutiam vobiscum foedus aeternum misericordias

tamen res ex verbis iudicandae sunt. nam ad hoc ipsum sermo institutus est et habetur, ut tum occulta alienae mentis alii patefaciat, tum etiam. externas res depingat, et auditorem in ipsarum noticiam perducat. Videndum vero est, ne quis nimium superstitiose adhaerens verbis, rebus ipsis vim inferat. Sermonis enim valde varius usus est, ac saepe non parum a communibus significationibus recedit: nec ulla ferme locutio, aut etiam vox est, quae non aliquando aliquid ambiguitatis recipere queat. Nemo etiam tam diligenter ac semper perspicue loqui potest, quin interdum

vox in proposito textu migraverit. Quinetiam gradus illarum tropicarum notionum, aut a significatione declinantium expendendi sunt: ut solerter animadvertamus, quanam occasione, et quousque tandem illa a sua, quasi nativa sede recedens, progressa sit. Non mox vocabulum, pluribus rebus aliquo modo differentibus attributum, diversa significat. Potest enim fieri, ut illa diversa communem quandam rationem habeant: ut fit in vocibus generum ac specierum. Sic una notione Tristicia significat tristiciam secundum Deum, et tristiciam seculi. Sic multiplex dilectio, timor, zelus, et

vocibus uti, aut non curant summam proprietatem. Alias humana quaedam caecutientia, dum nemo omnia sua errata vel animadvertere vel corrigere, ut oportet, potest. Alias necessitate, ob inopiam vocum: cum res sint infinitae, voces autem finitae, ut saepissime unica voce pro pluribus rebus uti, abutive plane sit necesse. Alias commoditate quadam loquendi allecti: dum vel ipsum vocabulum sic detortum arridet, vel eius constructio cum aliis facilior est, vel auditoribus aut delectandis, aut movendis, aut docendis, aut etiam decipiendis id datur. Alias res

Verum Deus ipsam rei veritatem sic testatam esse voluit. Iam saturati estis, iam ditati estis, absque nobis regnastis, 1. Corint. 4. Respicit Corinthiorum stultas persuasiones de seipsis, et simul est ironia. 10 Vicinum huic est, quod saepe eadem vocabula tum veris, tum et simulatis rebus tribuuntur. Esa. 58, Per totas dies quaerunt et scire volunt me: id est, Sic simulant, talem speciem praeseferunt. 11 Alias sola nominis communicatione: ut cum idola vocantur Dii, seductores vocantur Prophetae, Apostoli et aedificantes, et seductores aut lupi nominantur

alias preciosum quid dicitur, alias vile, quod tamen est multo carius altero. Sic sumus et azymi et fermentati: azymi imputatione, fermentati reliquiis peccati. Sic laudatur villicus iniquitatis in suo genere. Sic et impii tum prudentes, tum stulti dicuntur: prudentes in sua generatione aut suis rebus, et contra stulti in spiritualibus. 28 Valde multa aliquo respectu dicuntur, ut paulo ante dixi. Sic comparatione maioris mali, reste Aristotele, minus pro bono habetur. Sic Samaria est iusta prae Iuda. Sic Germani dicunt: Filia facit matrem probam: dum scilicet filia multo est

Tertio, non mundabo te, significat non expiabo aut condonabo, sed puniam: id est, primum est conatus actionis, secundum actio, tertium plenitudo actionis cum suo fructu, nempe placatio Dei, et ambitio poenarum. 35 Postremo nonnunquam voces tantum notitiam, aut opinionem hominum de iis rebus, quarum sunt vocabula, significant. Sic iustum esse, pro agnosci aut haberi pro tali, valde crebro ponitur. Psal. 143. Non erit in conspectu tuo iustus ullus vivens. Sic Isa. 43 dicit Deus: Loquere tu, ut sis iustus: id est, ut agnoscaris iustus, aut habearis pro iusto.

disputat, res tales esse, quales hominibus videantur. Et Thomas super Iacobum praeclarissimam Regulam ponit, quod multa nunc fieri dicuntur, cum agnoscuntur: secundum quam ille exponit sententiam Iacobi dicentis, non ex operibus iustificari, id est, iustos agnosci. Sic et Virgilius dicit, Nox rebus abstulit atra colorem: cum nox non auferat colorem, sed tantum apparentiam seu cognitionem aut visionem, ne cernantur colores. Tale est quod Hebraeis ערב ereb, commixtio aut confusio vocatur vespertinum tempus, quia res quasi commisceat aut confundat:

in aliquibus bonis aut commodis neglexisset. Qui parcit virgae, odit filium, id est, negligit. Sic in Evangelio odisse patrem, matrem, et animam propriam, pro negligere ponitur. De quo verbo in Metonymia prolire dictum est. Dictum etiam alibi est, quod interdum iusto significantiora pro lenioribus rebus ponantur, et contra: ut ἐκβάλλειν eiicere, pro de pro mere: ut Matth. 12, Bonus homo de bono corde depromit, etc. et 13. Paterfamilias profert ex thesauro suo nova et vetera. Sic Matthaei vigesimoquinto, iacere pecuniam meam

thesauro suo nova et vetera. Sic Matthaei vigesimoquinto, iacere pecuniam meam mensariis. Sic proiicere aegrotos ad pedes Christi, Matth. 15: id est ponere. Tale est, Gustare mortem, videre bona Ierusalem, videre pacem. Contrarius huic tropus est, cum iusto leniora vehementioribus rebus dantur, quem tropum vocant Miosin, Liptoten, et Tapinosin: ut cum Isaias duos potentissimos reges, Syriacum et Israeliticum, contra Ierosolymam proficiscentes, vocat duos titiones, cum viderentur esse ingentia incendia: aut cum Christus dicit filiam Iairi et Lazarum mortuos, dormire. Verum de

Ierosolymam proficiscentes, vocat duos titiones, cum viderentur esse ingentia incendia: aut cum Christus dicit filiam Iairi et Lazarum mortuos, dormire. Verum de hisce quoque tropis abunde dicam in Hyperbole, cum multis exemplis ostendam, Hebraeos solere interdum tenuiores voces vehementioribus rebus imponere: quale etiam est, cum nosse aut scire, pro curare aut fovere ponitur: cum ira, iudicium, et obiurgatio pro gravissima poena, atque adeo pro plena perditione aut interitu ponitur. quibus Hebraismis plena est Scriptura. Alleosin tropum dupliciter indicant Theologi. Alias

vocis, cum aliquid cognatum propriae rei notat: ut si Cainum voces patricidam, cum sit fratricida: aut etiam primos parentes dicas parricidas, quia tum Deum suum patrem non honorarunt, tum etiam omnem posteritatem sub lapsu perpetuo exitio involverunt. Vocabula non semper propriissime rebus tribuuntur, sed ut aliquo saltem modo rel correspondeant. Coloss. 1, Christus primum vocatur Primogenitus omnis creaturae. Unde Arriani voluerunt probare, etiam ipsum esse creaturam, quia conferatur is cum creaturis, tanquam unus ex illis, sed primo tamen loco genitus aut creatus inter eas.

in alios, praesertim Hebraeos, propagaverant: eamque apud illos tum testimoniis, tum et miraculis confirmaverant, quod Paulus non praestiterat apud eos: ut sic recte sese ex numero talium Apostolorum exemerit. GNOME, sententia, est dictum aliquod generale, breve, de moribus aut aliis rebus huius vitae: quales sunt Salomonis sententiae. In prophanis scriptoribus ideo facilius iudicari possunt, quam in sacris, quia rariores sunt, et ferme tantum ornatus gratia adhibentur. At sacrae Literae sunt adeo praegnantes optimis rebus, ut sint quasi perpetuae quaedam sententiae, vel

est dictum aliquod generale, breve, de moribus aut aliis rebus huius vitae: quales sunt Salomonis sententiae. In prophanis scriptoribus ideo facilius iudicari possunt, quam in sacris, quia rariores sunt, et ferme tantum ornatus gratia adhibentur. At sacrae Literae sunt adeo praegnantes optimis rebus, ut sint quasi perpetuae quaedam sententiae, vel propalam tali forma propositae, vel quae licet sint circumstantiis convestitae, et quasi ad individua applicatae, facile tamen ad generale dogma perduci queant. Dividuntur autem in prophanis potissimum a forma sermonis in octo species, aut

tamen ad generale dogma perduci queant. Dividuntur autem in prophanis potissimum a forma sermonis in octo species, aut etiam plures: at in sacris secundum materias commodissime eas distinguere possemus, si diceremus alias esse legales, alias Evangelicas, denique alias de communi vita, moribus aut rebus: quae possent subdividi in politicas et oeconomicas. Verum non est nostri instituti nunc de hac re disserere. HYPOTYPOSIS est, quando quaepiam res, persona, locus, tempus, aut actio ita apte exprimitur ac veluti depingitur, ut videatur quasi ob oculos versari potius, quam audiri

Prosopopoeiam potius referendum sit. PROSOPOPOEIA, cum rei mutae personam aliquam eius naturae correspondentem induimus: ut cum Ecclesia fit mulier, fit virgo, fit sponsa. Sic et Ierusalem, Sion et Babylon, alias virgines, alias viduae, alias etiam scorta finguntur. Aliquando talibus rebus etiam sermo attributae personae conveniens ascribitur: ut cum Ecclesia miratur, unde sibi sint tot filii: aut cum filia Sion dicitur deridere et subsannare regem Assyriae, Isa. 37. Sic Psal. 58, ex quatuor virtutibus, quatuor virgines fiunt, ac veluti in theatrum producuntur:

ascribitur: ut cum Ecclesia miratur, unde sibi sint tot filii: aut cum filia Sion dicitur deridere et subsannare regem Assyriae, Isa. 37. Sic Psal. 58, ex quatuor virtutibus, quatuor virgines fiunt, ac veluti in theatrum producuntur: quae etiam Somatopoeia est. dat enim corpus rebus incorporeis. Inquit igitur praedictus Psalmus: Misericordia et veritas sibi obviaverunt, iustitia et pax sese mutuo osculatae sunt: Veritas de terra germinavit, et iustitia de caelo prospexit. Sic saepissime vitia, virtutes et regiones sub specie muliercularum inducuntur. Huc referre possis,

affixa adduntur accidenti, quae subiecto debentur. Idola argenti sui, pro, idola sua argentea. Suus ad hominem possessorem, non ad argentum referri debet. CONIUNCTA PRO SE INVICEM. Multoties coniuncta aliquibus, praesertim notabilia ac conspicua pro ipsis rebus vicinis ponuntur, quo veluti ex signo res signata intelligatur: quod tamen plerunque vel cum emphasi, vel cum singulari aliqua gratia fit. quae locutiones etiam synecdochicum quid habere videntur. Matthaei 24, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme aut sabbato: per quod difficultas et magnitudo

non fuerunt capaces eorum ob incredulitatem. Dic ut lapides isti panes fiant, id est, comede eos. panes et edere correlativa sunt. Sic iridem sibi Deus in memoriale proponere dicit, cum eam homini proponat. Correlatio quaedam rerum ac personarum est: unde fit, ut saepe ea tribuantur rebus, quae proprie personarum sunt, et contra: ut Stephano caeli aperti sunt: id est oculis eius, seu spirituale quoddam lumen est ei inditum. Posthac videbitis caelos apertos, Iohan. 1, id est, oculi vestri illuminabuntur, ut mysteria caelestia cognoscatis, et Deum per filium vobis faventem

ab Archisynagogo, et dixerit, Filia tua est mortua: id est, venit ex domo ipsius ad eum apud Christum existentem. Ad hoc genus Synechdoches posses etiam illa exempla referre, cum tempus ponitur pro rebus quae tempore existunt aut fiunt. Sic dies dicuntur mali et boni, tum in sacris tum in prophanis. Dies Nohe pro statu rerum ac hominum proxime ante diluvium ponuntur. Seculum, pro moribus aut hominibus seculi. Dare annos suos crudeli, Proverb. 5, id est, vitam. Sic anni loquentur, id est,

restringentes illorum simul et Pauli sententiam ad sola ceremonialia, et non etiam ad moralia. Hae quoque sequentes Regulae videntur non male ad Synecdochen referri posse. Vocabula quaedam non sui natura propriaque significatione, sed per Mimesin aut oppositionis gratia rebus tribuuntur: ut, cum Evangelium vocatur Lex fidei, Rom. 3, quasi in oppositionem ac confusionem Iudaeorum perpetuo Legis nomen in ore ac sermone voluentium aut iactantium. Et cum operis vocem iactantibus et cogitantibus Iudaeis, Io. 6, fidem sub nomine Operis obtrudit: quasi diceret, An

de perpetuo regno Davidis: quae tribuuntur signis, cum sint rerum ipsarum per Metonym. Nam res, quae his significantur, perpetuae et aeternae intelligi debent. Ideo autem sic scriptura loquitur, ut mentes hominum erigantur ad contemplationem caelestium rerum et aeternarum, quae signantur rebus terrenis et caducis. 3 Aenigma, est obscura Allegoria: ut, Ubicunque fuerit cadaver, illic congregabuntur aquilae. Aliquando tamen Scriptura vocat Aenigmata quasvis sententias aut documenta theologica. 4 Paroemia aut proverbium, est celebre simul et sententiosum

duodecim speciebus Similis: nunc de singulis aliquas monitiones subiiciamus. DE METAPHORIS. 1 Sicut in omnibus linguis, ita et in hac multae sunt Metaphorae: ut, Adeps passim pro opulentia ac potentia: Vallis tenebrarum, umbra mortis tenebrae, profunda, pro rebus tristibus et adversis: sicut contra lumen et lux, prolaetis. Vermis et ignis impiorum, pro mala conscientia. Fermentum ponit Christus et Paulus pro falsa doctrina, et etiam pravis moribus. Contra Azymum panem Scriptura pro syncera doctrina, fide ac moribus ponit. Sic Roman. 8, Corpus ac

Deum irascentem et minantem, ad Christum et ad satanam. Potest enim quaevis vox ad omnes eas res significandas transferri per Metaphoram, quas eius proprie significata res sua aliqua proprietate aut indole repraesentat, aut in ea cum illis convenit. 7 Solent etiam metaphorae a pluribus rebus sumi, et ad unicam transferri, idque vel ratione unius alicuius proprietatis, aut etiam plurium, illi insitae. Ut Christus ratione mollis ac benignissimae tractationis credentium iam vocatur pastor, iam gallina, iam mater, quae non possit oblivisci infantis sui: iam vitis fovens palmites, iam

simul sunt multae Metaphorae, ibi non possunt nobis ita auxilio esse praecedentes et sequentes dictiones. 12 Idem incommodum accidit saepe ex eo, quod Metaphoras a diversissimis rebus sumptas, inter se et coniungunt et miscent, aliquando pluribus verbis, (ut iam dictum est) aliquando paucioribus. Non servant igitur praeceptum Quintiliani, qui vult, ut ex quo genere translationis coeperimus, in eodem desinamus. Ieremiae 31, Adhuc aedificabo te, et aedificaberis virga

Non servant igitur praeceptum Quintiliani, qui vult, ut ex quo genere translationis coeperimus, in eodem desinamus. Ieremiae 31, Adhuc aedificabo te, et aedificaberis virga Israel: adhuc plantabis vineas in montibus Samariae. Hic tres Metaphorae, aedificare, plantare, et virgo, a diversissimis rebus sumptae connectuntur. Exod. 5, Foetere fecistis odorem nostrum in oculis Pharaonis. Odor et oculi parum conveniunt. Col. 3. Induere viscera misericordiae. Induere et viscera parum inter se conveniunt. Sic Matthaei 16. a clavibus ad ligationem ac solutionem transit, cum clavibus nihil

Eph. 2, Iam non estis hospites et incolae, sed cives sanctorum, et domestici Dei, superaedificati super fundamentum, etc. Hic non facile est videre, quid commune habeat civis et aedificium, aut virgo et aedificari, quod in superiore Regula ponitur. Itaque illis quasi diversissimis rebus inter se coniunctis turbatur animus non praemonitus. 14 Hisce Regulis commode et illud addi potest, quod Hebraei crebro coniungunt voces multum a se mutuo diversas, quod genus sermonis videtur esse durius aliquanto: ut, Oculi omnium in te sperant: Auribus percipe lachrymas meas:

ut, cor significat aliquando medium, ut cor terrae, cor maris, et vicissim medium Kereb interdum cor notat. 18 Ad Metaphoras rectissime referre possis omnes eas voces, quae ab hominibus, aut alioqui a rebus humanis ad Deum translatae sunt. Ab hominibus translatas dico eas, quas Anthropopathias vocant. A rebus porro humanis, ut a brutis. Psal. 16, Sub umbra alarum tuarum proteget te. Ioel. 3. et Amos 1. Dominus de Sion rugiet. Ab inanimatis: Ecce ego stridam super vos, sicut

18 Ad Metaphoras rectissime referre possis omnes eas voces, quae ab hominibus, aut alioqui a rebus humanis ad Deum translatae sunt. Ab hominibus translatas dico eas, quas Anthropopathias vocant. A rebus porro humanis, ut a brutis. Psal. 16, Sub umbra alarum tuarum proteget te. Ioel. 3. et Amos 1. Dominus de Sion rugiet. Ab inanimatis: Ecce ego stridam super vos, sicut stridet plaustrum onustum. Sic vocatur Deus petra, et arx nostra. 19 Porro ab homine eiusque

usitata, non quod sic se res habeat, uti verba sonant (est quippe Deus incorporeus, inconspicuus, et membrorum expers: ex quo etiam sequitur, nec stare, nec sedere, nec ambulare, nostro more eum posse: omnium vero minime obnoxius est ullis affectibus) sed quod per tales locutiones ex nostris rebus sum ptas, multo clarissime, quae sit Dei bona malave seu irata erga nos voluntas, et quomodo eiusdem voluntatis effecta ad nos permanent, demonstretur. Incomprehensibilia namque sunt Dei opera et actiones: neque nos assequi aliquid de iis possemus, nisi sacra Scriptura iis uteretur loquendi

clarissime, quae sit Dei bona malave seu irata erga nos voluntas, et quomodo eiusdem voluntatis effecta ad nos permanent, demonstretur. Incomprehensibilia namque sunt Dei opera et actiones: neque nos assequi aliquid de iis possemus, nisi sacra Scriptura iis uteretur loquendi de Deo formulis, quae rebus humanis propinquae sunt. Itaque Spiritui sancto Scripturarum authori placet propter captus nostri imbecillitatem nostro more balbutire, et blandius, humiliusque, quam maiestati tantae convenit, nobiscum per signa et verba agere. 3 Ut autem quivis rectius iudicare, necnon apposite

Sic autem absurdum foret, existimare ob eam locutionem Deum habere imaginem et membra avis: ita peraeque absurdum est, propter locutiones ante expositas suspicari, Deum humani corporis figura esse in dutum. 18 In hoc vero tropo Anthropathias seu translationis vocabulorum ab homine aut rebus ad Deum, observandum est, quod omnes voces, praesertim autem verba fiant multo significantiora, quam antea fuerunt, cum res humanas denotarunt. Quare etiam si antea sermonem aut noticiam significarunt, iam ad Deum translata rem ipsam vivasque ac praepotentes actiones indicant. Exemplo sit

palmae spacium. Item Exod. 19. Super alas aquilarum gestavi te, id est, veluti super alas. Ioel. 1, Dentes eorum, dentes leonum: id est, sicut dentes leonum. Vicinum huic est, quod particulae Similitudinis interdum omittantur. 4 Similitudinibus Hebraei saepe utuntur ita, ut eas a rebus quae tractantur, non separent, sicut plerunque Graeci et Latini: sed vel ita recto ordine recitant, non adhibentes applicationem, ac si pars reliquae materiae essent: ut, An nescitis, quod parum fermenti totam massam fermentet? Item, Non oportet vinum novum in veteres utres imponi. Et omnes

et interna poculi cum cordis immundicie. Tale est illud, Vos estis sal terrae. Quod si sal infatuatum fuerit, in quo salietur? Ad nihil valet amplius, quam ut proiiciatur foras, et conculcetur. 7 Non possunt autem facile istiusmodi Similitudines explicari, nisi prorsus separentur a rebus, et utrunque membrum integre ponatur: ut, Sicut parum fermenti integram massam inficit: sic unus aut alter scelestus aut haereticus saepe integrum coetum suo contagio corrumpit. Sic etiam similitudinem satis resolvas in tria membra. Sicut sale condiuntur cibi omnes, et multa a putredine

non fuit. Num. 23, Non accubabit, donec bibat sanguinem hostium: dicitur de Israelitis propter similitudinem aut metaphoras a leone sumptas, non quod ipsi revera sanguinem adversariorum biberint, cum nec pecudum quidem eis fas esset. Sic, Donec solvat ultimum quadrantem, sic enim in humanis rebus fieri solet: quod ad doctrinam trahendum non est, ut Papistae ad purgatorium rapiunt. In viatore saucio non licet fingere eum fuisse plane occisum. Talem enim nemo sanabit. Quare illa reliqua adhuc vita et vires naturae, quae in saucio remanserant, non sunt trahendae ad doctrinam de libero

boni pastoris, ovilis, ostii et ovium, Christus est tum pastor, tum ostium, ut ipsemet explicat. Significatur igitur per duas diversas res aut voces eiusdem similitudinis. Sic Ioannis 6, manducare, bibere et credere idem sunt. 30 In collationibus non tam similitudinum externarum cum rebus, quam rerum ipsarum interse in sacro laconismo diligenter magnoque studio investigandae et venandae sunt, tum res collatae, tum et earum conditiones in utroque membro: ut quod in altero deest, suppleri sarcirive queat. Rom. 5, Sed non ut per unum peccantem, donum. Deest in priori parte

datae. Monile aureum in naribus porci, est mulier formosa carens intelligentia: id est, pulchritudo in muliere stulta. Tribuitur id mulieri aut subiecto, quod eius accidenti, id est, formositati, tribuendum est. Sic et in vicinis correlativis aut quoquomodo coniunctis personis aut rebus persaepe ea ad alteram transferuntur, ut alteri tribuuntur, quae proprie alterius sunt, ut alibi quoque annotavi. Marci 9. Hoc genus daemoniorum non potest exire, nisi tantum in ieiunio et precatione: pro, homines non possunt tales daemones eiicere aliter, quam per preces et ieiunium. Anima

etiam in praecedenti capite: Non enim vocavit nos Deus ad impuritatem, sed ad sanctificationem: quod Deus vocat aliquos ad impuritatem. Verum quod non valeat argumentatio, inde apparet, quia diversae species, non per omnia opponuntur, ut saepe eadem praedicata aut proprietates diversissimis rebus tribuantur, et vicissim diversissima praedicata eidem subiecto: ut, Christus est lapis, petra, vitis, agnus, ovis, pastor, serpens, et leo. Saepe contra cum Scriptura de aliquo affirmat, vel negat aliquid, non mox de aliis diversis aut contrariis diversum pronunciare censenda est.

1. Cor. 10, Nonne fractio panis, participatio corporis Domini est? quasi dicat, omnino est. Consuetudo est Hebraeae linguae, ut habituri sermonem de re aliqua, valde studiose quaerant occasionem dicendi, atque ideo statim a principio interrogant eos, cum quibus sunt locuturi, vel de rebus notissimis, ac certissimis, ut sic occasionem sermonis eliciant, vel etiam ut eos faciant attentiores, et interdum quoque dociliores Ier. 1, Quid vides Ieremia? Luc. 21, Haec videtis? Ioan. 21, Diligis me Petre? Ioan. 4. Nonne vos dicitis, adhuc esse quatuor menses usque ad messem?

verbum, de quo te percontabor. Loquatur quaeso Dominus meus rex. Marc. 7, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? quia recte dixit Isaias de vobis hypocritis, etc. id est, quia non est peccatum illotis manibus comedere, sicut vos superstitiosuli putatis, qui totam pietatem in rebus externis collocatis, quod dudum Isaias prophetico spiritu in vobis reprehendit. Saepe verba, et praesertim futuri temporis, per interrogationem elata, non de actione vel passione, per ipsum verbum significata, quaerunt, sed de causa eius. Ezech. 33, Quare moriemini domus Israel?

sepulchrorum sequebatur, nempe populum Iudaicum suos prophetas occidisse. Exod. 11, Non audiet vos Pharao, ut multiplicentur portenta in terra Aegypti. Ipse quidem id hoc fine non faciet, sed tamen id ultro consequetur. Sic cessit Esau Iacobo. Saepe vel causae vel fines non veri, cum rebus connectuntur, ut veri, per suas coniunctiones. Ioan. 12, Non crediderunt in eum, ut sermo Isaiae impleretur: non quidem id eo fine proprie factum est, sed tamen est consecutum. Ibidem, Ideo non potuerant credere, quia Isaias prophetavit: non sermo Isaiae, sed immota caecitas causa fuit. Sic

genere. Omnis caro corrumperat viam suam, scilicet humana, Gen. 6. De omnibus animalibus veniant ad te bina, scilicet de immundis nam de mundis septena, Gen. 7. Praedicate Evangelium omni creaturae, scilicet humanae, Marci 6. Sine me nihil potestis facere, Ioan. 15. Nihil scilicet boni in rebus divinis, idque vere ac spiritualiter. Deus vult omnes homines salvos fieri, 1 Tim. 2. scilicet, quantum in ipso est, et quod attinet ad voluntatem probantem: non autem omnibus dat efficaciter veram doctrinam, et veros doctores. Vicina huic regula est, quod Epitheton pluribus

ignotas, ut sunt: Non omnis, omnis non, non unum, unum non, ad unum: ut Psal. 106, Omnem escam abominata est anima eorum: id est, Manna. Ubi omnis cibus, pro solo Manna ponitur. Universale generis pro unica specie. Universalis saepe intelligenda est, non de omnibus rebus individuis, sed de omnibus speciebus. Genes. 24, Omne bonum Abrahae erat in manu servi profecti in Mesopotamiam, ut adducat Rebeccam: id est, de omnibus speciebus praeciosissimarum rerum aliquid non vulgare, non autem omnia individua. Bonum totius Aegypti vestrum est: id est, omnigenis

Iohan. 12, Qui odio habet animam suam in hoc mundo, in vita aeterna custodiet eam. Videtur absolute praecipere, ut nostra, nostros, ac vitam ipsam odio habeamus et negligamu:, quod esset plane impium: cum tamen nihil aliud postulet, nisi ut gloriam Dei, ac aeternam salutem longe omnibus humanis rebus anteferamus, paratique simus propter ipsum omnia deserere et pati. Sic Salomon Proverb. 6, contraria videtur praecipere, cum iubet responderi et non responderi stulto secundum stulticiam eius: quae duo in eo concordantur, adhibita restrictione, quod ordinate sit respondendum, inordinate

de crastino: Nolite timere, etc. Videtur enim haec posterior Regula aliquanto amplior esse, ac posse utramque priorem in se continere. Contra quoque aliqua hyperbolica dicta in tenuiori significatione accipienda sunt: ut Iohan. ult. Totus mundus non caperet libros de rebus gestis Christi, pro, ingens librorum moles esset. Terra Canaan fluit lacte et melle. Sic terra, cuius lapides sunt ferrum. Nec tantum hyperbolica, sed et alia dicta locutionesque non raro restringendae et tenuiori quadam notione quam sonent accipienda sunt. Gen. 4, Tunc coeptum

quod in loquendo, praesertim in contradicendo, usitatum est in omnibus linguis ac negotiis, ut aliquid nimium aut certe plus quam res habet dicatur, sive id dicentis affectuum vehementia, sive studium movendi auditoris, cuius tarditati aut etiam negligentiae ac ruditati nihil satis in arduis rebus dici potest, iuxta illam communem Rhetorum regulam: iniquum esse petendum, ut aequum obtineatur. Hoc etiam in sacris Literis interdum, praesertim in contentione accidit. Gal. 2, Quod si quaerentes iustificari in Christo, invenimur et ipsi peccatores. Num igitur Christus minister

ponamus paradiso custodem, qui eum hinc arceat, sicut mox factum narratur. Sed tales Eclipses plerunque haud difficulter vel ex praecedentibus, vel ex sequentibus, vel utrinque, et praesertim ex ipso sensu ac rebus de quibus agitur, eo loci animadverti possunt. Iohan. 14, Si diligeretis me, gauderetis utique quod dixi vobis: Vado ad patrem, quia pater maior me est: sub. ideo et ego multo melius apud eum habebo, quam in hac miseranda humiliatione: et vos inde multo potentius adiuvare potero, quam hac

maior me est: sub. ideo et ego multo melius apud eum habebo, quam in hac miseranda humiliatione: et vos inde multo potentius adiuvare potero, quam hac terrena praesentia vobiscum corporaliter agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam, scilicet, iuris ac potestatis, ut in aliis peccatoribus, ut me perinde sicut eos perdere possit, cum et innocens sim, et mulo ipso potentior. Et mox:

pro ratione alterius est falsum, impium et perniciosum. Vocabula enim rerum et factorum alias summo gradui tribuuntur, alias medio, alias infimo, alias quasi umbrae aut opinioni illarum, alias potentiae aut eo natui, alias effectui. De qua re alibi. Quare non semper de talibus actionibus aut rebus simpliciter pronuncietur, nulla facta mentione discriminis finium ac graduum. Videndum enim est, qua ratione unumquodque dicatur, quod ad conciliationem Scripturae fieri omnino opus est. Ut D. Paulus probat conatum placendi hominibus, Rom. 15, et 1. Cor. 10. ubi quidem valde intendens hoc

super eorum doctrinam, Eph. 2. Sic Deus non curat boves, 1. Cor. 9, scilicet, in summo gradu, sicut homines. At contra curat in inferiori, Psal. 147. DE ESSENTIA ET CIRCUMSTANTIIS FACTI AUT REI. Cognatum praecedenti Regulae est, quod in rebus et factis, actionibus aut passionibus alud est ipsum factum aut res, quae veluti substantia quaedam dici potest: aliud sunt circumstantiae eius, sive sint causae, sive loca, tempora, effectus, usus aut fines, quae tu sane accidentia nominaris. Haec nisi cogitatione diligenter separentur,

te. pro, die ac nocte coram te clamo. Huc referatur Hendias, de qua in constructione Nominis dictum est, cum adiectivum ac substantivum in duo diversa distrahuntur, tanquam si sint duae plane diversae res. 2. Reg. 6, Velis quaeso et veni: pro, Veni quaeso. 2 Contra saepe de duabus rebus tanquam de una agunt, ut putare queat imperitus unicam esse. Tales sunt multi Psalmi et aliae prophetiae loquentes simul de Davide aut Salomone et Christo, de Ierosolyma, populo Iudaico, et de caelesti Ierusalem, de terra promissionis, et vita aeterna, de semine carnali et spirituali, de

ita dicamus, in potentia caelum et terra. Sic Ioann. 11, Erat autem Maria quae unxit Dominum: quod per anticipationem dicitur, quia sequenti capite fit ea unctio. Verum de hac figura plura forte mox in capite de Narrationibus dicentur. Non raro fit, ut scribentes aut loquentes de rebus priscis aut etiam peregrinis alienisve, aliqua dicant secundum sua tempora, res aut loca, perinde facientes, ac si veteres historias pingendo, novas species praesentemque vestitum et arma pictor illis personis tribuat. Sic Petrus dicit, Evangelium esse praedicatum mortuis: id est, qui eius

carcere olim incredulis: id est, qui eius tempore erant in carcere. Cave ergo, ne putes omnia dici respectu illius temporis ac loci, de quo proprie narratio aut sermo instituitur, ne actu ipso mortuis putes Evangelium praedicari. Sic Moses saepe narrat vetera sui temporis nominibus, aut veteribus rebus sui temporis nomina per Prolepsin tribuit: quale forte et Iehova est veteribus ignotum, ut Exodus testatur. Sic Zoar oppidulum per anticipationem nominatur. Sic Moses et alii scriptores aliquando loquuntur de plagis caeli, Oriente, Meridie aut Occidente, habito sui respectu, non illius, de

Plurima sunt huius generis, quae diligenter observanda sunt. Praesentes et etiam futurae res, ut poenae et promissiones, saepe describuntur idea aut specie praeteritarum, ut per illud vetus individuum aliquid simile in genere tantum intelligendum sit: seu in exprimendis novis rebus pictorum aut etiam poetarum instar, vetera illa exempla imitentur. Sic multae passim descriptiones poenarum divinarum alludunt ad formam diluvii et submersionis Sodomorum ac Pharaonis, ut sic praesentes poenas describant, aut minentur prorsus, sicut aut quales illae olim acciderunt, cum

inveniri possunt. De qua re in Eclipsi prolixe dictum est: multaque exempla proposita sunt. DE VARIIS PROPHETIARUM FORMIS. Prophetiae de Christo ac omnino de rebus futuris, ut et rei ipsius natura postulat, et consuetudo Graeci Latinique sermonis obtinuit, deberent proponi per futurum indicativi, idque oratione propalam, et non dissimulanter id agente: ut fit Genes. 49, Non discedet sceptrum de Iuda, nec legislator, etc. Deut. 18,

personarum aut rerum, quibus Meschias etiam in primo adventu veniet, observata ac diligenter distincta, facile istae tam diversae descriptiones unius adventus Domini intelligi et concordari poterunt. Consideretur quque duplex rerum natura, corporalis et spiritualis. In corporalibus rebus aut specie externa non fuit ei decor aut forma ulla, eoque non est refutatus, ut habetur Esa. 53. At in spiritualibus contra satanam, peccatum, iram Dei et legem accusantem fuit praepotens, efficax et terribilis, ubi feliciter ac victoriose omnia peregit. Quare saepe illae terribiles minae

quos illi potissimum nominant ac redarguunt Protagoram. Fuit autem sane teter furor potius quam error: sed tamen in communi sermone multae sunt tales locutiones in omnibus linguis ac gentibus. Certe sermo Hebraeus saepe admodum secundum cognitionem, iudicium aut opinionem praesentium hominum de rebus magis loquitur, quam secundum ipsius rei existentiam, sive rei veritas conveniat cum illa hominum cognitione, sive non. Loquor autem non de articulis aut dogmatibus religionis, sed de communibus phrasibus: ut Reg. 1, Ego vero et Salomon filius tuus erimus peccatores: id est, habebimur

sic se rem habere agnoscatur. Sic Ananias seductor vocatur apud Ieremiam propheta: et Iesus vocatur filius Ioseph, ille autem eius pater. Sic dicit Hieronymus, Herodem doluisse de iuramento facto filiae: quia id convivae putarunt. Augustinus de mirabilibus Scripturae in quit: Saepe imaginariis rebus verarum nomina in Scriptura tribuuntur. Sic Act. 1. 10. duo angeli vocantur viri in vestitu albo, quia talis erat eorum species. Et Abrahamus tres viros excepit convivio. Iacobus luctatus est cum viro. Multae omnino tales locutiones sunt in Paulo. Sic Rom. 4, Lex iram

illius essentiae actusve alias indicationem, vel (ut sic dicam) notificationem, alias opinionem, alias cognitionem denotant. Iudico autem Metaphoram esse. Nam cum, teste Aristotele, cogitatio et sermo sint rerum ὁμοιώματα, vocabula per similitudinem a rebus ad eorum cognitionem et de eis sermonem transferuntur. Exempla indicationis. Ier. 1, Praefeci te hodie super gentes et regna, ut evellas, extirpes, diruas, plantes, aedifices: id est, ut annuncies evellenda, extirpanda, perdenda, diruenda, plantanda et aedificanda esse. Sic

49, Homo vanitati assimilatus est, pro, vanus factus est. SERMO NON TANTUM REM, SED ET COGITATIONES AUDITORUM SPECTAT. Saepe non tantum prophanus sermo, sed et sacer, non tam rei ipsius veritatem, quam auditorum de rebus cogitationes seu res, ut sunt in auditorum animis conceptae, respicit: sermo enim hominum causa est, et ad eorum cogitationes sese attemperare debet. Ut cum Baptista negat se esse Heliam aut prophetam: non simpliciter de rei veritate per sese cogitatae pronuntiat, nam Christus eum utrunque

ruditatem, quibus eius dicta saepe mera aenigmata erant. Quae sententia dicti inde apparet, quia postea eos ad haec ipsa remisit, sed illuminata mente eorum, non autem magis perspicuo sermone est usus. Fingere hic posses etiam talem Regulam, quod alias Scriptura pronunciat de rebus, ut in sese suaque natura sunt, alias ut nobis aliisve sunt, aut etiam videtur: de qua re alibi in hisce universalibus Regulis. Sic Deus per sese est ferme palpabilis, et abscondita Dei sunt scibilia aut rationabilia: sed nostra culpa nobis est ignotus Deus. Rom. 1. Act. 14. et 17. Sic et

satan, non Christus excitet, qui vult nos pacem habere cum omnibus. Item illud, Quid est facilius dicere, Remittuntur tibi peccata tua: aut, Surge et ambula? Iugulat igitur eos suo gladio: argumentatur non secundum rei exactam veritatem, sed secundum proprias cogitationes aut sententiam de rebus: quia cogitabant illi impossibile esse sanare illum paralyticum. Sic nonnunquam quasi ironice vocat Iudaeos iustos et sanos, Luc. 5. et videntes aut oculatos, Iohan. 9. Sic Baptista dicit, oportere

si quis vituperationes vini, cibi, auri, opum, gubernatorum, et similes simpliciter accipiat: aut contra laudationes rerum natura malarum, quod interdum per accidens prosunt: ut quod mali mores bonas leges pepererint, quod morbi et difficultates huius vitae industriam hominum excitent, quod virtus rebus adversis inclarescat, quod crux piis prosit, quod haereses pios probent, et quod omnia piis in bonum cooperantur. Huc igitur pertinet dialectica fallacia, A dicto secundum quid ad simpliciter, aut per accidens ad simpliciter. Sic laudes cultus Levitici et etiam bonorum operum ac

simpliciter. Sic laudes cultus Levitici et etiam bonorum operum ac ministerii hypocritae ad suum abusum rapiunt: ut laudes et efficaciam verbi Dei Papistae de suis magicis eius abusibus intelligunt: et contra sanatici, cum audiunt istos externos cultus ob hominum abusum vituperari, de rebus ipsis per se eas vituperationes accipiunt, et omnem externum cultum reiiciunt: ut qui hoc tempore omnem musicam, omnes picturas, omnesque ceremonias tum funebres, tum etiam templorum reiecerunt. Sic solent stulti, dum aliqua vitia fugiunt, in contraria currere et ruere. Videndum

natura bonarum in eorum abusus ac pravas de eis opiniones trahamus: vel contra ne earundem vituperationes proprie ratione abusus et pravae hominum de illis opinionis propositas, simpliciter ad ipsas res transferamus: sic etiam ne malarum rerum laudationes ob aliquos bonos usus propositas de ipsis rebus per se intelligamus. Ut cum laudatur villicus iniquitatis, Rechabitae, spoliatio Aegyptiorum, et caedes Cananaeorum, furor Chaldaeorum et Assyriorum in puniendis Iudaeis, communio rerum initio Actorum, quae in illa tanta copia revera studiosorum Theologiae fuit non solum utilis, sed etiam

non parum lucis perspicuitatisque eis accedet. Operaeprecium igitur fuerit, aliquid de utroque dicere, nempe tum de ingenti copia rerum aut sensuum, tum de ordine aut collocatione earundem. Primum vero de priore, mox de altero dicam. De Thucydide scribit Quintil. quod sit densus rebus, et brevis sermone: et Cic. quod sit magis copiosus rebus quam verbis, quodque sit ita creber rerum frequentia, ut verborum prope numerum sententiarum numero consequatur. Id longe verius de sacris Literis dici posset, ubi aliquando sensa aut res etiam superare verborum numerum videntur,

igitur fuerit, aliquid de utroque dicere, nempe tum de ingenti copia rerum aut sensuum, tum de ordine aut collocatione earundem. Primum vero de priore, mox de altero dicam. De Thucydide scribit Quintil. quod sit densus rebus, et brevis sermone: et Cic. quod sit magis copiosus rebus quam verbis, quodque sit ita creber rerum frequentia, ut verborum prope numerum sententiarum numero consequatur. Id longe verius de sacris Literis dici posset, ubi aliquando sensa aut res etiam superare verborum numerum videntur, pluraque aliquando unico dicto aut voce indicantur.

unde sit ista tanta rerum copia in hoc libro: deinde, quo modo ea condensari et quasi confarciri in unum veluti cumulum soleat. DENSITAS SENSUUM AC RERUM IN SACRIS LITERIS. Primum igitur inquiramus causas, cur sacrae Literae sint adeo refertae sententiis ac rebus: seu unde tandem illa tanta copia oriatur, ac veluti in unum cumulum aut congeriem confluat, cum tamen id in aliis scriptoribus ac materiis non perinde accidere soleat. Primum aliae materiae minus habent rerum aut circumstantiarum, quam aliae. Mathematicae res, cum sint in

aut personis aliisve circumstantiis: non subinde occurrunt aliqua nova vocabula aut res suis explicationibus indigentes. Porro hisce proxime accedunt aliae disputationes philosophicae, sive de moribus, sive de physicis, sive de logicis, quae licet magis iam sint compositae cum aliis rebus ac circumstantiis, habentque suas materias, subiecta et causas, eoque maiorem sententiarum copiam recipiant, tamen cum tantum in genere ac thesi tractentur, adhuc multis circumstantiis personarum, locorum ac temporum carent. Ultimae sunt in externis aut temporariis, quae de

individuis agunt: ut sunt orationes forenses, epistolae, iudicia et consilia de singularibus casibus, vel iuridicis litium, vel medicis morborum. Ubi quidem multae sunt circumstantiae variarum rerum: sed non etiam sua copia obruunt auditorem aut lectorem: quia cum de quotidianae istius vitae rebus agant, ut sint etiam experientia usuque ac perpetua institutione notae, ad haec menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac

rebus agant, ut sint etiam experientia usuque ac perpetua institutione notae, ad haec menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac rebus distinguit. Huc accedit amplitudo aut quasi laxitas quaedam sermonis in aliis scriptoribus: ut cum omnia separatim proponantur, ac quasi extendantur, explicenturque, facile oculis mentis nostrae perspici queunt. Alia enim sententia aut verbis primaria illa quaestio eiusque

extendantur, explicenturque, facile oculis mentis nostrae perspici queunt. Alia enim sententia aut verbis primaria illa quaestio eiusque subiectum ac praedicatum, aliae eius circumstantiae plerunque proponuntur, ut singula separatim recte inspici expendique possint, non confundentibus sese invicem rebus, nec copia confertaque densitate humanum ingenium obruentibus. At sacra doctrina abundat prorsus rebus ac circumstantiis dubiisque non tantum propriis, innatis, seu naturalibus, sed et accidentariis, accersitis ac externis: ut sunt quae veniunt a mille artifice adversario, a

illa quaestio eiusque subiectum ac praedicatum, aliae eius circumstantiae plerunque proponuntur, ut singula separatim recte inspici expendique possint, non confundentibus sese invicem rebus, nec copia confertaque densitate humanum ingenium obruentibus. At sacra doctrina abundat prorsus rebus ac circumstantiis dubiisque non tantum propriis, innatis, seu naturalibus, sed et accidentariis, accersitis ac externis: ut sunt quae veniunt a mille artifice adversario, a vetere Adamo et mundo. Sunt etiam illae tum nativae tum externae sacrarum rerum articulorumve ac capitum circumstantiae

mentis humanae natura, ut praesertim in prima perceptione, perinde singula separatim intueri et accipere velit, sicut de visu Optici scribunt oculos tantum unum quid uno momento intueri, quin nec alii quidem sensus duo diversa recte simul ac semel percipiunt. Quare cum intelligentiae ita conferta rebus oratio proponitur, dum ei tam varia uno quasi momento ac impetu obtruduntur ac ingeruntur, turbatur ac obruitur eis, ut non recte percipere ac cognoscere omnia possit, pluraque ei quasi praeterfluant, quam influant, iuxta illud: Pectoraque nostra duas non recipientia curas. Non

ut cum etiam singulae illae quasi gemmae, smaragdi, adamantes, carbunculi, preciosissimique uniones a se invicem divisi sunt, nec tantum divisi, sed etiam ordine optimo collocati: tamen ob illas tantas angustias, vel potius ob nostram ruditatem, stupiditatemque ac caecutientiam in tantis rebus eas percipere non possimus. Faciendum ergo idem est, quod in cognoscendis parvis artificiosissimisque picturis aut sculpturis fit, ubi plurima singularique arte expressa congestaque sunt: quarum alia ita valde eminent, ut mox conspiciantur: alia contra sunt remotiora obscuriusque

conferemus: plurimum. n. ad illustrationem sermonis facit diversorum authorum similia exempla conferre. Maxima est, quod ad hanc proprietatem attinet, similitudo inter principium primae Eclogae Virgilii, et Epist. ad Rom. Utriusque enim prima sententia est nimium interiectis verbis aut rebus onerata, cum alio qui summa utriusque sit simplex ac brevissima. Virgilii haec est: Tu componis poema: Pauli vero haec, Paulus Romanis. Sed interseruntur multa quasi accidentaria, verum ad rem mirifice facientia, ut est in Virgiliano exemplo, primum nomen proprium in vocativo, O Tytire:

et refrigeratio ab umbra et respiratione duplicetur praeter fragrantiae delectationem: quinto vox poematis figuratur nomine Musae: sexto additur quasi instrumentum, quo componit aut meditatur illud poema, nempe Avena: septimo additur utrique qualitas. Musae aut poemati, quod sit sylvestris, seu de rebus pastoralibus, et avenae seu stylo, quod sit tenuis, sitque humile quoddam dicendi genus: octavo etiam quaedam ordinis verborumque non ingrata perversio. Patulae sub tegmine fagi: cum naturalis ordo esset, Sub tegmine patulae fagi: nec nihil est quod addit vocem Tegminis, cum potuisset

vel vere, vel verisimiliter saltem instar hamorum, aut catenae cohaerentes, per quas a suo principio ad finem rite gradatimque progreditur, non aliter ac linea aut profectio a certo initio in certam metam trahitur. Ac in Geometricis quidem, ubi sola ipsius subiectae materiae ab omnibus aliis rebus ac circumstantiis abstractae noticia consideratur et traditur, hic ordo nativarum et sibi invicem connexarum sententiarum optimo iure facileque observari solet ac potest, exclusis omnibus aliis accidentariis aut extrariis sensibus. Sequuntur hanc nativam rerum sensuumque

discrimen huius voluminis ab aliis Ethnicorum aut philosophicis aut oratoriis scriptionibus. Nam illae omnes multo simplicioris subiecti aut materiae sunt. Si enim philosophicae disputationes sunt, tum proprie tantum docent, tractantque presse et apposite, placidoque ac humili sermone de rebus, nulla ferme prorsus habita ratione personarum aut circumstantiarum, nullisque admixtis affectibus. Si sunt orationes aut epistolae, plerunque proprie movere conantur, et unam tantum quampiam simplicem sententiam, quam propositionem vocant, veluti scopum quendam proponunt, eoque omnia sua

praecepta et moralia, crebro fiunt, ut initio capitis fecundi Hebraeor. Sic mox totum tertium et 4 caput, et finis quinti, ac initium sexti eiusdem, sunt admonitiones de constantia et pia vita, cum quidem ex professo instituerit tractare sacerdotium Christi. Explicationes variae rebus aut dictis obscurioribus adhibentur, idque vel per Parenthesin, vel addendo in fine sententiam integram, vel per Appositionem aut Epexegesin. Appositiones igitur sunt crebrae apud eos. Quod dixi de expositionibus insertis per Parenthesin, potest declarari multis exemplis: ut Rom. 1.

ὁτι νῦν οὐ περι δόξης, οὐδ ὑπὲρ μέρους χώρας πολεμοῦσιν, ἀλλ ἀναστάσεως, καὶ ἀνδραποδισμοῦ τῆς πατρίδος. Id est, Verum illud peropportune cadit, Athenienses, ut quod summo Philippi rebus praesidio est, idem vobis vel utilissimum sit. Nam quod is unus omnia et arcana et aperta moderatur, ac simul et dux est et dominus, et quaestor, et ipse ubique adest exercitui, ad res bellicas celeriter et tempestive conficiendas, multum quidem valet: sed pacificationi quam cum Olynthiis

concludens omnes esse perditissimos peccatores, sive sint Iudaei, sive gentes. ANANTAPODOTON ET ANACOLUTHON. Anantapodota etiam aliquo modo ad ordinem Sententiarum referre possis. Est enim quaedam necessaria harmonia aut consonantia non tantum in rebus, sed etiam in sermone, ut sequentia praecedentibus respondere ac consonare debeant. Quod si non fiat, tum molesta, tum et obscura fit oratio. Vocant vero Grammatici hanc figuram tum Anacoluthon, tum et Anantapodoton, id est, non sequens, aut, non redditum. Quae duo alii quidem confundunt,

adverbium valde valde: id est, supra modum. Latini pene eodem modo augendi causa nomen eiusdem significationis verbo addunt. Livius, Occidit occidione: Grammatici Archaismum vocant. Repetitiones istae certitudinem vehementiamque significantes, aliquando etiam pluribus ac diversis rebus fiunt: ut Psal. 28, Expecta Dominum, confortetur et confirmetur cor tuum, et expecta Dominum. Psal. 94, Et in malitia eorum perdet eos, perdet eos Dominus Deus noster. Psal. 5, Sermones meos audi Domine; intellige clamorem meum, intende ad vocem

hae plerunque unicam tantum aliquam propositionem aut sententiam sibi desumunt tractandam, ad eamque vulgus vi sermonis permovere ac pertrahere conantur: at sacrae conciones non ita solum in movendo auditore occupantur, ut profanae: sed etiam eundem vel inprimis docere conantur, idque exacte ac de rebus longe gravissimis, difficillimis, ac prolixa multiplicique cognitione constantibus: nec tamen tantum speculative, ut mathematici, docere: sed etiam cor ipsum capere ac permovere volunt. nec etiam illae unam tantum rem agunt, sed multa admodum simul: nam et docent et hortantur et dehortantur,

modo denique utrumque in unum commiscens medium quiddam efficit, aut certe alternatim, prout auditoris utilitas postulat, tum res tum sermonis genus commutat. In grandi idea sermonis ponit Hermogenes primum dignitatem: eam vero dicunt aestimari magnitudine rerum ac sententiarum, cum de rebus divinis, de regnis ac politiis, de bellis ac exercitibus, de magnis urbibus ac regionibus sermo est. Hîc vero non tantum grandes, sed et plane caelestes res tractantur, nempe de Deo, de eius omnipotentia, sapientia, iustitia ac misericordia, de creatione omnium rerum ex nihilo, deque totius

ac praesertim iudicio styli alios literatos longissime anteierunt. Ego pro mea tenuitate parum quid in hoc genere monebo, aliis absolutionem tanti conatus commendaturus. In Thucydidis sermone, solent literati haec sex potissimum celebrare, quod sit brevis verbis, et copiosus ac densus rebus, ita ut propemodum verborum numerum rerum copia consequatur: esse aiunt grandem et efficacem urgentemque, esse in eo valde emphatica verba, esse crebras sententias, esse asperam compositionem. Haec omnia sex rectissime etiam in maxima parte Sacrorum librorum notari possunt. Nam

ita ut propemodum verborum numerum rerum copia consequatur: esse aiunt grandem et efficacem urgentemque, esse in eo valde emphatica verba, esse crebras sententias, esse asperam compositionem. Haec omnia sex rectissime etiam in maxima parte Sacrorum librorum notari possunt. Nam primum rebus sunt copiosissimi ac ditissimi, de qua eorum virtute in proprio Capite prolixius dictum est: ubi etiam ostendi, unde tanta rerum copia in Sacris confluat, et qua ratione connectatur. Secundo, verborum frugalitas ac parsimonia summa in eis, ut in capite de Laconismo plenius

quoque sermo in multis conferri posset cum sacris Literis, excepta illa eius nimia Asiaticaque aut Ciceroniana redundantia verborum. conveniunt enim in grandiloquentia, in efficacia sermonis, in evidentia: quod uterque mirifice ante oculos res proponit, ac simul eas vivis coloribus pingit, quod rebus mortuis crebro vitam, et insensatis sensum tribuunt, quod voces sunt valde significantes, quod ex rerum natura desumptae, sicut quidam ob talem sermonis virtutem Homerum naturae poetam vocarunt: similitudinibus ac metaphoris iisdem cum Homero multum utuntur, sumptis a leonibus, serpentibus,

virtutem Homerum naturae poetam vocarunt: similitudinibus ac metaphoris iisdem cum Homero multum utuntur, sumptis a leonibus, serpentibus, draconibus, ventis, pluvia, nive, pruina, rore, grandine, fulminibus, ac tonitruis, nebulis, nubibus, torrentibus, petris, montibus, vallibus, aliisque rebus. forte id fit ob aliquam regionum similitudinem. Phrases quoque aut locutiones, et vocum tropi non pauci conveniunt: ponere alicui malum, pro facere, statim initio Iliad. et postea saepe. Sic etiam in Sacris crebro ponere, pro facere accipitur. Et mox multum volo, pro magis volo, positivum

eis deesset, nec emineret in eis: quia nec improbari ab illis, nec ostentari oportebat: quorum alterum fieret, si vitaretur: alterum putari posset, si facile agnosceretur. Et in quibus forte locis agnoscitur a doctis, tales res dicuntur, ut verba quibus dicuntur non a dicente adhibita, sed ipsis rebus velut sponte subiuncta videantur, quasi sapientiam de domo sua, id est, pectore sapientis procedere intelliges, et tanquam inseparabilem famulam etiam non vocatam sequi eloquentiam. Quis enim non videat, quid voluerit dicere, et quam sapienter dixerit Apostolus: Gloriamur in tribulationibus,

unde non sperabatur, eruit et ostendit, dum adversarii convincit errorem, et docet falsum esse, quod ab illo dici videbatur invictum: maxime quando adest ei quoddam decus non appetitum, sed quodammodo naturale: et quando nonnulla non iactatiuncula, sed quasi necessaria, atque (ut ita dicam) ipsis rebus extorta numerositas clausularum, tantas acclamationes excitat, ut vix intelligatur esse submissa. Non enim quia neque incedit ornata, neque armata, sed tanquam nuda congreditur, ideo non adversarium nervis lacertisque collidit, et obsistentem subruit, ac destruit membris fortissimis

simplicitatem eam vocent. Quare nos aliquid de ea re annotabimus. Simplex igitur sermo alias rudis, rusticus et ferme ineptus dicitur, quali homines prorsus imperiti, ut sunt rustici ac pastores, utuntur. Alias non admodum copiosus aut ornatus: alias pro rei natura factus, et quasi ex ipsismet rebus nascens, non exingenio aut industria scriptoris: alias apertus et propalam id agens, quod agit: alias minime malitiosus, fucatus aut fraudulentus: alias communis ac proprius aptusque, et non figuratus. Hermogenes dicit simplices sententias esse communes, ac omnibus usitatas, nihilque admodum

esse communes, ac omnibus usitatas, nihilque admodum profundi et astute cogitati habentes, aut etiam aliud quid celantes. Scaliger dicit, simplicem sermonem opponi amplificato. Sermo igitur Scripturae, non ita est simplex, ut sit rudis rusticusve, aut etiam de vulgaribus levibusque rebus, non etiam ut omni ornatu careat: sed ut sit sincerus ac sanus, veritatem simpliciter aperteque profitens, nihilque dolo malo agens. Sic et Euripides dicit veritatis sermonem esse simplicem et apertum, nec variis indigere explicationibus et ambagibus: sed iniustam causam, cum per sese sit

igitur est praecipua simplicitas sacrarum Literarum: cui et illa adiungi potest, quod saepe se mirabiliter attemperat ad quorumvis etiam rudium captum: quo pertinent illae tam blandae compellationes ac invitationes, illa tam perspicua ac prorsus communia verba Metaphorae, a communibus obviisque rebus sumptae, illae tam communes et obviae similitudines, de bove, de asello, de cyconia et hirundine agnoscente suum herum et suum tempus, homine autem non agnoscente: de lupo, leone, ove, agno, cane, gallina: et illae Christi parabolae, quod Evangelium sit idem, quod invitatio ad convivium:

leone, ove, agno, cane, gallina: et illae Christi parabolae, quod Evangelium sit idem, quod invitatio ad convivium: nulla ibi affectatio aut ostentatio eruditionis, non citate illis hominibus ignotae historiae, non peregrina ac ignota proverbia, non occultae aliquae aut subtiles disputationes de rebus peregrinis sunt introductae, aut sine omni necessitate insertae, ut plerunque in ostentatoriis Ethnicorum scriptionibus fieri consuevit. Verissime igitur ab Hosea propheta dicitur, quod planae sint viae Domini, et iusti facile ambulent per eas: sed impii corruunt in eis. Quod

errando eam nescit esse saluberrimam, vel odit aegrotando medicinam. Haec ibi. Verum simplicitas sacri sermonis potissimum in historicis conspicitur, cuius exemplum potest esse vel Moyses vel Matthaeus. Ipsa enim narrationis eius historiaeve exaedificatio, sive structura, posita est in rebus et verbis. Res ipsae sunt IESU Christi, filii Dei dicta et facta, suis illustrata circumstantiis: ipsa denique beata vita, quae in Christo per fidem gratuito confertur credentibus, et per Evangelium promittitur: sed et vere pia vita, quam omnia Christi tum dicta tum facta docent ac inculcant:

admirantur, quod eloquentiae sacris minus initiati, horumque alii vel a pueris solam piscationem edocti, alii vero publicanorum trapezis assisteri consueti (sicut hic noster Matthaeus) illico prodierint ministri divinarum rerum, super caelestiumque bonorum dispensatores, praesidia in adversis rebus, claraque luminaria: quae non unam modo gentem lumine illustrarunt, sed quodcunque sol hic quem cernimus iubare suae lucis illustrat. Haec hactenus ex Theodorito. ΔΕΙΝΩΣΙΣ AUT VIS SEU EFFICACIA SERMONIS

sermo qui auditorem vehementer movet afficitque, quae vis est crebro etiam grandi sermoni coniuncta. De hac virtute Horatius inquit:
Poemata quocunque volent animum auditoris agunto. Hanc collocant scriptores in rebus et elocutione, res iam hîc non voco, primariam materiam, sed quae exponendae ei adiungantur. Eas vero subdividunt in rem et factum. Rem moventem afficientemque auditorem possis dicere, esse, cum grandia quaedam aut terribilia, potentia, praestantia, pretiosa, valde grata et quoquo modo

conservasse. Sic saepissime in sacris Literis inindicatione calamitatum adhibetur species caeli et terrae omniumque elementorum tristis, imo et horribilis ac minax: adhibentur tonitura: fit mentio mortis, inferni, ferarum crudelium, ut leonum, draconum, et similium: contra vero in describendis rebus laetis, cum etiam prata, montes et flumina sunt laeta. Sic in Actis sexto poterat dici, fuisse Stephani faciem gloriosam ac magnificam, aut plenam dignitate ac gravitate: sed Scriptura breviter et valde significanter inquit, Tunc intentis in eum oculis viderunt faciem eius,

velut et in illo: Neque mors, neque vita, neque angeli, etc. Grandem autem orationem illa proprie reddunt, quod velut afflatus numine nihil humile loquitur, proponit enim magnifice: Scimus quod diligentibus Deum omnia, etc. Deinde totus sermo constat magnificis tum rebus, tum personis: Mors, vita, fortitudo, altitudo: Deus, Christus, ad dextram Dei, angeli, principatus, virtutes. Quin et illud magnificum, In his omnibus

aut perversitas. Sequentia quoque valde imperiosa et minacia sunt, ut non immerito alibi David dicat: Graves estis mihi filii Zeruia. Ad vehementiam vel efficaciam sermonis sacrarum Literarum, illud quoque referre omnino possis, quod non tantum verbis mire emphaticis, sed et rebus ipsis loquuntur. Quod aliae linguae non perinde faciunt crebro ac potenter. semper enim res ipsae vividius quiddam potentiusque sunt quam verba: quandoquidem haec quidem signa tantum ac umbrae sunt, illa vero res vere, suaque natura existentes. Huc referre possis omnes typos veteris

quin et regiones ipsae ac civitates rerum, novi Testamenti picturae ac umbrae sunt, sicut Paulus testatur: Omnia quae illis acciderunt nostros typos fuisse, ac propter nos erudiendos monendosque facta esse, 1 Cor. 10. Sic Christus discipulis Ioannis quaerentibus, an sit Meschias, magis rebus factis, ibi statim multis miraculis, quam verbis respondet. Talis quaedam species realis locutionis videri potest illa legati Rom. initio secundi belli Punici Carthaginensi senatui bellum ac pacem in sinu togae ostentantis. Sic Tuscus tristia responsa legatis daturus, atrox aliquod

Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi itidem res aliquem in theatrum scholamve inducunt, ut sint nostrae magistrae. Sicut Christus iubet nos discere parabolam a ficu, et Salomon nos iubet adire scholam formicarum. Huius quoque generis est, quod saepe rebus mortuis, affectus, mens ac sermo tribuitur. de quo genere dixi in Prosopopoeia et Ethopoeia. Sic quoque dicitur sanguis Abel clamare in caelum, Gen. 4. et mortuus Abelloqui dicitur. Sic peccata Sodomae clamant in caelum. Sic et merces messorum intercepta clamat, Iacob 5. Facit hoc etiam

dicitur sanguis Abel clamare in caelum, Gen. 4. et mortuus Abelloqui dicitur. Sic peccata Sodomae clamant in caelum. Sic et merces messorum intercepta clamat, Iacob 5. Facit hoc etiam ad evidentiam. Varia omnino sunt huius generis exempla, cum Scriptura nobis non tam verbis quam rebus ipsis loquitur. Quale est etiam quod Christus maledicit sterili ficui, indicans Israelitas esse et fore sterilem ficum. Idem eiectione ementium ac vendentium, pollicetur spiritualem Ecclesiae repurgationem. Sic sanatione corporalium morborum pollicetur spirituales sanationes. Ieremias videt

agere, convivari, splendide indui, coronari et iungi exprimere solent. Contrariis vocibus moeror animi depingitur: ut est indui sacco, incurruum incedere, et similibus. de quibus in capite de ieiunio et Synecdochicis poenitentiae descriptionibus, plenius disseretur. Confusus animus rebus adversis per erubescentiam, per non audere homines respicere, eisque non respondere, indicatur. Hinc illae locutiones: Qui crediderit, non confundetur: Spes non confundit: Pudefiant hostes mei, non ego. Sperantibus enim inse, Deus dat successum, felices exitus, et liberationes. Unde est

vel docenti vel audientibus eas circumponit, ut nos vel vos peccatores aut redempti, aut servandi, aut puniendi. de qua monitione mox in Efficacia dicetur. Quarto, res ante oculos proferuntur non sine quadam picturae dulcedine, cum res brutae, ut rationales producuntur, eisque sermo de rebus tribuitur. quale ferme est illud Isaiae: Cognovit bos possessorem, et asinus praesepe domini sui. et: Hirundo ac ciconia novit suum tempus. Quinto, cum voces magis in noticia versantes, ponuntur pro aliis a noticia remotioribus: ut est, dici, nominari, celebrari, pro esse. ut 1.

in noticia versantes, ponuntur pro aliis a noticia remotioribus: ut est, dici, nominari, celebrari, pro esse. ut 1. Cor. 5, Talis scortatio inter vos auditur, qualis nec inter gentes quidem nominatur. Ubi audiri, pro esse, voce minus in cognitione versante, ponitur. Sic nomen aut nomina, pro rebus aut personis ponuntur. Huc referre possis totam illam regulam, quod interdum vocabula sermonis ac cogitationis pro rebus ponantur. Sexto, fit subiectio sub oculos, cum res mortuae ut vivae producuntur, ut fit in Prosopopoeiis. Psal. 114: Vidit mare, et

scortatio inter vos auditur, qualis nec inter gentes quidem nominatur. Ubi audiri, pro esse, voce minus in cognitione versante, ponitur. Sic nomen aut nomina, pro rebus aut personis ponuntur. Huc referre possis totam illam regulam, quod interdum vocabula sermonis ac cogitationis pro rebus ponantur. Sexto, fit subiectio sub oculos, cum res mortuae ut vivae producuntur, ut fit in Prosopopoeiis. Psal. 114: Vidit mare, et fugit, et Iordanus rediit retrorsum. Montes exilierunt ut arietes, et colles ut agni ovium: cum tota rerum natura piis congemiscit

impii. id est: Gubernantibus tyrannis, crescit simul, et etiam omnia in sua potestate habet factio impiorum. Evidentius vero est quod dicit, Circumquaque ambulant. Sic Psal. 8 pro piscibus maris additur, Qui transeunt semitas maris. Nono, cum Metaphorae sumuntur a rebus valde notis ac usitatis, et in oculos incurrentibus: ut cum aliqui rebus secundis dicuntur plantari, aedificari, vivere, florere, crescere, radicari, fructificare: et contra in adversis iacere, prostrati esse, fracti, contriti, arescere, destrui, evelli, marcescere, arescere, nigrescere. Sic

in sua potestate habet factio impiorum. Evidentius vero est quod dicit, Circumquaque ambulant. Sic Psal. 8 pro piscibus maris additur, Qui transeunt semitas maris. Nono, cum Metaphorae sumuntur a rebus valde notis ac usitatis, et in oculos incurrentibus: ut cum aliqui rebus secundis dicuntur plantari, aedificari, vivere, florere, crescere, radicari, fructificare: et contra in adversis iacere, prostrati esse, fracti, contriti, arescere, destrui, evelli, marcescere, arescere, nigrescere. Sic peccata rubere ut coccinum, et albescere supra nivem, et similia. Gladius

nempe non tantum iam praesenti ac externa actione, sed etiam interna et simul perpetua proprietate et vita. Evidentem rem facit, cum externa aliqua opera sermoni adhibentur: ut cum Deus educit Abraamum, et iubet enumerare stellas caeli, postea promittit tam numerosum semen. Hoc est rebus loqui, ut supra dixi. Cum Saul discerpit suos boves, eorumque frusta per totum Israelem circumferri iubet, sicque se discerpturum inobedientes minatur. Sic sunt sacramenta, ut sicut lavaris exterius hac aqua, et sicut reficeris hoc vino et pane: sic et passione Christi interius.

et vehementius est: cuius rei exemplum est illud Lacedaemoniorum ad Philippum, Dionysius Corinthi. quod si produxisset hunc in modum, Dionysius imperio privatus, literas docens Corinthi, mendicitate victum quaerit: rerum gestarum expositio potius fuisset, pro contumelia. Ac sane multis aliis in rebus Lacones brevitati student. Brevitas enim et acrior est, et magis imperiosa: oratio autem verbosa, supplicantem decet, et postulantem: proinde etiam notationes acrimoniam quandam habent, quia breviloquentiae similes sunt: ex eo enim quod breviter prolatum est, plurima nos suspicione attingere

a confirmationibus separare, ut alii oratores. Et sane saepe res sunt coniunctissimae, ut sit haud raro quasi eadem repetere necesse in utraque parte confutante et confirmante. Duodecimo, non semper se iungit ea quae conferuntur a collatis: sed subinde aliquas voces similitudinis rebus ipsis similitudine illustrandis admiscet. Sic etiam saepe applicationes collationum, cum alioqui facile subintelligi queant, omittit, ut in cap. de Simili ostenditur. Similitudines igitur tales simpliciter allegoriarum formam obtinent. 2. Timoth. 2, In magna domo

Decimosexto. Quod Scriptura duas aut etiam plures sententias aliquando in unam coarctet, dictum est alibi clarius. Eadem facit, quod uni verbo aliquando duplicatur significatio, ut in capite de Verbo dixi. Decimoseptimo. De Thucydide scribit Cicero, eum adeo esse rebus plenum refertumque, ut prope verborum numerum rerum numero consequatur. Suetonius quoque et Valerius Max. multas res paucis verbis exprimere solent: sed Scriptura hac virtute dicendi facile omnes alios scriptores superat, cuius non raro singula verba singulas aut etiam plures sententias

eoque non est contemnendus. Est etiam vocatus Apostolus, et ad Evangelium segregatus: igitur studiose ac in timore Dei audiendus est, plenaque ei fides est habenda, non ut aliquis alius communis doctor, quantumvis alioqui bonus ac doctus. Est igitur Scriptura verbis quidem sermoneque brevis, rebus autem prolixissima. Utitur autem Scriptura brevitate cum propter eas causas et commoditates brevitatis, quas supra exposui: tum etiam, sicut Ioannes subindicat, ne pusilli Christi in infinita volumina detrahantur. Ob quam causam etiam Ius civile (quod solis doctis scriptum est) ob

instrui et permoveri poterant solebantque quam Romani, istius brevitatis sacrae tractationis causa fuêre, praeter eas quas superiûs prolixius recensui. Caeterum, quod rerum aut sententiarum copia sit in sacris Literis longe maxima, satis in alio capite ostendi: quare sacrum volumen rebus quidem est plenissimum ac copiosissimum, sed verbis perparcum. Multo igitur verius de hoc nomine dici potest, quam de ullo alio: quod Cicero de Thucydide affirmat, magis eum rebus ac sententiis quam verbis copiosum esse. De qua re admodum commodam Chrysostomi sententiam adscribemus: Magna

rerum aut sententiarum copia sit in sacris Literis longe maxima, satis in alio capite ostendi: quare sacrum volumen rebus quidem est plenissimum ac copiosissimum, sed verbis perparcum. Multo igitur verius de hoc nomine dici potest, quam de ullo alio: quod Cicero de Thucydide affirmat, magis eum rebus ac sententiis quam verbis copiosum esse. De qua re admodum commodam Chrysostomi sententiam adscribemus: Magna divinae Scripturae virtus est, et multae in verbis latent sententiarum divitiae: ideo congruit ut diligenter intendamus, et solicite scrutemur, quo ampliorem utilitatem inde

Pendentem orationem appello, quae per se nullo exitu terminetur, nisi res, de qua agitur, insisteret ipsa, ac perveniret ad finem. Quod genus, cum in infinitum excurrat, delectare nullo modo potest. Nam aures omnium receptum quendam et exitum semper expectant. Nam in caeteris quoque rebus laboris mensuram nosse, et terminum aliquem saltem prospicere, voluptati est omnibus: eoque fit, ut in certaminibus sacris et stadiis, qui prope metam sunt, respirare, et quasi relaxare animum soleant, ceu refectis ea spe viribus. Distincta vero locutio periodis constat. Periodum

favet? Tum porro sumus vita non turpes aut profani, ut illi qui ex gentilismi impurissima sententia ad Christianismum veniebant: sed homines iusti, ut meritô prae aliis de iustitia operaria confidere potuissemus. Sod tamen abiecta hac tanta iustitiae, et etiam gentis nostrae praerogativa, tanquam rebus inutilibus ad solum Christum convolavimus: sicut ille Phil. 3, hoc suum exemplum copiosius exponit. Singula ergo verba ei suam vitam ac operositatem habent. Omnia vero ista fiunt Paulo tanto vividiora et potentiora, quôd ea in illustribus exemplis ac veluti in motu vitaque

Quem vero etiam tam sublimis materia ac scriptio potius decuisset, quam selectum Christi argano Paulum, qui totus in gratiae ac beneficii Christi praedicationibus quasi submersus est? Quarto, ita libere ac cum quadam autoritate loquitur, affirmat, decernit ac pronunciat de summis rebus et difficilibus dubiis, idque sua quadam autoritate, non citato alterius recentioris iudicio, aut testimonio, ut nemo pius Apostolorum discipulus id facere ausus fuerit. Illa profecto plerophoria in dicendo, et certitudo animi in tam grandibus sententiis non quenquam alium quam Apostolum

apud nos ὁμοιόπτωτον est: apud Graecos nequaquam ἔριδι, καὶ ζήλῳ. In summa, schemata quae sita sunt in dictionbus, non perpetuo conveniunt nobis cum Graeca lectione: verum quae sita sunt in rebus, communia sunt omnium linguarum. Idem ibidem: Illud obiter annotabis, optime Lector, quam solicite curarit divus Paulus, ut Evangelium Christi purissimum esset ab omnibus humanis adminiculis, ne quid inde sibi vendicare posset hic mundus,

vis eloquentiae, quae etiam ab hac nomen ducit: facultas tamen dicendi, non hac sola, sed praecipue inventione constat, et dispositione, utcunque M. Tullius has prudentis eloquentiam Oratoris faciat. Sapienter enim Fabius dixit, Curam verborum, rerum volo esse solicitudinem. nam plerunque optima rebus cohaerent, et cernuntur suo lumine. Et Aristoteles studium ornatus circa elocutionem corruptis auditoribus, verba potius quam sensa morantibus fert acceptum. D. Paulus itaque, cui hoc in scribendo consilium fuit, ut fidem Domini nostri Iesu Christi, et vitam hac dignam persuaderet, hoc est,

intempestivum et praeposterum, salutatione nondum absoluta. At si cogites quanti Romanorum interfuerit, ut ipsum Apostolum Christi verique Evangelii praeconem et Evangelium ipsum rite agnoscerent, quam idem merito ardere debuerit Apostolus studio salutis hominum, utque loqui soleant et scribere in rebus divinis in negotio crucifixi rite affecti, vero Christi amore flagrantes, decentissima haec Parenthesis, non vitiosum videbitur Hyperbaton. Item in aliis quoque quae vitia videri possunt, tibi usuveniet, si illa modo ea mente legeris, qua Paulus scripsit. Sermo per totum est Hebraeograecus:

displicent Deo, tanquam res hypocriticae: ut apparet Ier. 14, Isa. 58, Zach. 7. Cavendum itaque, ne, cum haec externa tantum eatenus in Scriptura probentur, quatenus sunt signa pietatis, et non quod in se aliquam praestantiam habeant: nos cum hypocritis, externa signa pro rebus ipsis, veraque pietate amplectamur: ut Isa. 58, Iudaei neglecta vera animi contritione, foris tantum corpus ieiunio cruciabant, et incurvicervico capite pallidi (ut nostri monachi) incedebant. Item ut ex Ioel. 2 apparet, lacerabant vestes, et non cor: cum contra potius faciendum fuisset,

umbrae quaedam illorum vere pii cordis. Huc referantur etiam reprehensiones sacrificiorum divinitus mandatorum, quae passim in sacris literis leguntur: quorum nimium studium indicat inscitiam et neglectionem verae pietatis, dum pravo intellectu proram ac puppim religiositatis in illis externis rebus collocant. Ac posses hanc Regulam ampliare, quod non tantum res mediae interdum ideo solum vel laudantur vel vituperantur, quod rerum bonarum aut malarum signa sunt: sed etiam, quod bonae res, a Deo mandatae, interdum vituperentur, et contra res prohibitae laudentur, non per sese,

institutione Dei coniungebantur, et decimas, aliaque Deo dicata volebat Deus ab Israelitis coram suo tabernaculo commessantibus consumi: haud dubie ideo, ut exhilarati beneficia Dei magis perpenderent, et eo alacriores, magisque ex animo Deo gratias agerent. Eadem quoque causa est, cur in sacris rebus semper Musica in usu fuit, nempe ad exhilarandum et excitandum spiritum. Sed iam nostras rationes huic opinioni contrarias recitemus: quarum prima sit, quod hactenus ostendimus ieiunium naturale quiddam esse. Non igitur consulto propter alium aliquem finem suscipitur, sed ultro ex priori

sicut Pharisaeus Lucae 18 inquit: Ieiuno bis in hebdomada. Ita partim legibus Pontificum, partim superstitione, partim etiam consuetudine ieiunia adeo invaluerunt in Papatu, ut sine eis Christiana religio subsistere non posse existimata sit. Monachi porro, qui ut caeteris rebus omnibus volunt aliis Christianis sanctiores esse, ita et ieiunia absolutiora praestare conati sunt. Quare, cum intelligerent, olim in ieiunio saccum induere solitos ieiunantes, excogitarunt et ipsi quoddam vestimenti genus sacco non admodum dissimile, idque alicuius tetri tristisque coloris.

Compendio igitur praecedentia restringentes, in regulas aliquot distribuamus: 1 Regula generalissima et firmissima, omniumque Regularum in omnibus scientiis caput est: Petantur materiae ex suis sedibus, et non ex illis, ubi aliud agendo obiter attinguntur. Petantur ex locis et rebus plenissimis ac prolixis, et non ex illis, ubi paucissimis verbis brevissime attinguntur. Sic petatur descriptio iustificationis ex Rom. 3. 4 et 5. non ex dicto, Dele eleemosynis peccata tua: aut, Desinite malefacere, et discite benefacere: aut, Discede a malo, et fac bonum, ubi tantum

potest et debet. Nam summi deploratissimique peccatores, qui omnibus bonis operibus carent, et infinitis pessimis obruti sunt omni momento, quandocunque modo ingemuerint, plene perfecteque iustificabuntur et servabuntur. 10 Ex contrariis temere ratiocinatur humana imperitia in rebus divinis: Mala opera sunt perniciosa, et vera causa aeternae damnationis: igitur bonis operibus salvamur. Malis enim, et quidem perfectissime malis operibus abundamus: bona perfectissima nec sanctissimi quidem habent. 11 Sic saepissime ab adhortationibus, mandatis et promissionibus

consuetudine decepta, ad POSSE et ad effectum aut praxim, quasi et possit homo Dei legem praestare, et ita ac non aliter serventur homines. Stulte enim aut etiam tyrannice facit hic in terris, qui hortatur, promittit aut mandat aliquid subditis in rebus impossibilibus. 12 Saepe dicta Scripturae terrena beneficia vel clare vel obscurioribus verbis (quae aliquibus enim de vita aeterna videntur loqui) promittunt bonis operibus et operariis, quae nequaquam ad superius regnum transferenda sunt. Sic Achab 1, Reg. 21 placat Deum, ut

in suis concionibus semper disservit, ut primum contritionem, postea fidem, tertio iustificationem, quarto demum renovationem et bona opera: seu Vade, et noli amplius peccare, posuerit, suaque doctrina in homine effecerit. Servetur igitur, ut non confundatur ordo ab ipso commonstratus in tantis rebus. 3 Sic Baptista iam conversis et iustificatis fructus poenitentiae imperat. Sic et Paulus Ephes. 2 primum iustificationem per gratiam, deinde renovationem, aut condi ad bona opera docet. Primum ergo est fides, deinde iustificatio, tertio renovatio aut nova creatio vel creatura,

senum, aut etiam prorsus decrepitorum alia item ditium, felicium, ac potentium, alia afflictorum, pauperum, et tenuis sortis homuncionum. Hoc idem recte praecipi potest, etiam iis qui bonos authores intelligere volunt: quia sermo eorum vel sumptus est ex diversissimis huius vitae rebus, vel ad eos quoquo modo alludit, vel denique subinde obiter saltem earum meminit: unde si quis eas prorsus nesciat, etiam ipsum sermonem non intelliget: ut si quis rem nauticam

explicare. Sic enim omnia fierent eis notiora ac expeditiora: verum is labor nimis longam operam requireret: et tractantur ista passim a diligentioribus Commentatoribus. Quare tantum admoneo, ac veluti subindico, quomodo varie vocum significationes ac locutiones sacrarum Literarum, a diversis rebus oriantur. Nec tamen hîc requiritur summa et exactissima quaedam cognitio, sed mediocris tantum, qualem ferme sola experientia, et aliquo usu rerum percipere possumus: cui tamen etiam librorum lectio, et expertorum hominum interrogatio accedere potest. Verum hîc

sed inde potius summa diligentia et in timore Dei, collatisque Scripturae testimoniis hauriamus, easque utraque manu retineamus et sequamur. Iam igitur ad institutum accedentes, monstremus, quomodo variarum rerum cognitio sermonem illustret: primum vero dicam de rebus, aut earum proprietatibus, quae omnibus regionibus ac gentibus communes sunt: deinde de illis quae peculiariores sunt Palaestinae soli. Utile igitur esset omnium rerum naturam nosse, vel mediocri quadam noticia, praesertim autem hominis, eiusque virium vel physicarum, vel

quotidianaque experientia, tum malitiae, tum et virtutum recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur variae similitudines et metaphorae, ut a gloriosa eius specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et

benignissime foventem, suam ac caelestis patris infinitam misericordiam et beneficentiam erga genus humanum declarat. Quorum omnium et aliorum natura expensa, facit non raro sermonem dilucidiorem. Multae voces ac locutiones a foro et politia sumptae sunt, aut eo alludunt, aut de eis rebus aliquid dicunt, quare tum morem forensem, politiarumque leges ac formas, tum et phrases vocesque earum nosse utile est: ut quomodo imperitus, praesertim reus, soleat ibi esse trepidus et consilii inops, quomodo contra accusator sit audax, vehemens, infestus ac crudelis, et etiam calumniator:

sacri sermonis facere possit: non ut ipsam tam variarum rerum scientiam hîc exponerem, quod esset prolixissimae operae, et tum ex continua rerum experientia, tum ex peritorum sermone, tum denique et ex variis scriptoribus haberi haud difficulter potest. Quoniam vero de aliquibus rebus omnibus gentibus ac religionibus communibus brevissime, ac in genere tantum monui: dicam nunc de illis quae Palaestinae et Israelitis magis propria sunt, aliquanto plenius et magis per partes, etc. In omnibus igitur (ut dixi) gentibus ac linguis fit, ut tum sermo plurima sumat a

plenius et magis per partes, etc. In omnibus igitur (ut dixi) gentibus ac linguis fit, ut tum sermo plurima sumat a natura et ingenio locorum et etiam hominum, dum vel Metaphoras ac similitudines inde petit, vel eo alludit: tum etiam loquentes inter loquendum ac disserendum de rebus quibuscunque, praesertim vero cum agitur de singulis individuis aut casibus, multam eorundem mentionem faciant: ut si quis illa ignoret, etiam ipsam scriptionem aut disceptationem de rebus minus exacte assequatur, vel saltem non ita illa adficiatur, ut fieri oportet in Sacrarum literarum

Metaphoras ac similitudines inde petit, vel eo alludit: tum etiam loquentes inter loquendum ac disserendum de rebus quibuscunque, praesertim vero cum agitur de singulis individuis aut casibus, multam eorundem mentionem faciant: ut si quis illa ignoret, etiam ipsam scriptionem aut disceptationem de rebus minus exacte assequatur, vel saltem non ita illa adficiatur, ut fieri oportet in Sacrarum literarum lectione. Utile igitur fuerit ad sacrorum librorum intelligentiam, tum naturam, proprietates ac temperamentum soli et caeli Iudaicae regionis, tum situm eiusdem, tum denique et mores gentis

prophetia apparet, ubi dicit rex se ob principes nihil posse, et principes eius temporis eorumque functiones nominantur. Fuit quoque propria quaedam ratio eius populi, quod politia erat magis coniuncta et quasi commixta Ecclesiae, ut et sacerdotes ac prophetae multum sese politicis rebus admiscuerint, et vicissim reges multum in formanda ac reformanda religione negotii sibi sumpserint. Nec mirum, cum et reges et sacerdotes unius Christi typum gesserint, et tota ea politia a Deo, non ab hominibus, ut aliae, constituta fuerat: et denique finis eius religionis conservatio, et

vel in extremam servitutem redigi, paucis aliquibus superstitibus. Inde toties de spirituali calamitate dicitur, quod si populus esset tanquam arena maris, tamen solum aliquae reliquiae sint servandae: ac plane creberrima est reliquiarum mentio. Varios etiam mores eorum in minoribus rebus nosse utile esset, ut quod osculo soliti sint se invicem salutare, unde apud Paulum talis osculimentio fit: et in veteri Ecclesia fuit mos osculandi sese invicem in templo. Osculo soliti sunt etiam subditi se dominis ac regibus obstringere. Inde illa peccatrix osculabatur pedes Domini. et

damna perpessi fuerant. Accidit hoc forte 10, aut circiter annis ante nativitatem Pauli. Strabo quoque refert, eum fuisse munificum erga illos, eorumque ardentissimis Philosophiae studiis apprime delectatum esse. Utile igitur admodum esset, etiam gentilium historias cognoscere, de iis rebus, gentibus ac bellis, de quibus Prophetae prophetarunt, aut etiam Moyses ipse aut libri Regum loquuntur. Nam quomodo Prophetarum prophetiae de variis bellis et castigationibus gentium, ut Assyriorum, Chaldaeorum, Arabum, Syrorum ac Aegyptiorum impletae sint, tantum ferme gentiles historici

quod nominant, naturam, ac cum praesenti materia conferre, hancque inde considerare et cognoscere. Sunt enim in universa natura pulcherrimae imagines, quae dulcissimas gignunt allegorias et veluti picturas rerum spiritualium, aut quoquo modo ad religionem pertinentium nobis proponunt, et de magnis rebus nos erudire possunt. Cum dicitur, Iustus ut palma florebit: multum illustratur hoc dictum. si tota palmae descriptio ex Plinio petatur, videlicet quod palma contra impositum onus insurgat: sic pii non premuntur, sed evehuntur cruce, spiritu Domini eos confirmante ac corroborante, et Christo

aliquando in singulis vocibus latitantes, patefaciet et illustrabit. Praeclara quoque et plane salutaris Ecclesiae Dei opera navari posset, si quis diligenter primarias appellationes et phrases praecipuorum articulorum veteris Testamenti cum novo conferret: ac ostenderet, quomodo tum rebus aptissime congruerent, tum inter sese quoque probe convenirent. Oporteret vero primum observare, quas voces ac phrases Moyses usurpasset: deinde, quomodo eas Prophetae ac Psalmi aut sequuti fuissent, aut diversis vocabulis enunciassent: denique, quomodo easdem vel Evangelistae vel Apostoli

verae religionis illustratione, varias praecipuarum rerum voces ex Sacris vitio temporum aut seductorum in abusum deductas explicaverunt, in pristinum nitorem verumque usum reduxerunt: ut cum pontificii vocem sacram Concupiscentiae intelligunt tantum de inferioribus affectibus praesertim de rebus venereis, eoque peccatum originale tantum ferme ad corpus et ignobiliores potentias restrinxerunt, cum id vel maxime in rationali anima regnet: vel cum reliquias peccati in piis, quae Rom. 6 et 7,

Literis in Theologiam Patres induxerunt, cum maximo damno gratuitae gratiae Christi. Hac ratione, si quis plerasque maioris momenti voces ac phrases Theologicas sacrarum Literarum, et postea Ecclesiae scriptorumque inter sese conferret, valde utilem operam navaret, tum in illustrandis rebus amplissimis ac difficillimis, tum etiam in redarguendis erroribus pontificiorum. Verum id nunc vel temporis brevitas, vel exhausti laboris magnitudo, vel defatigatae vires, atque adeo etiam instituti ratio, et denique huius conatus difficultas non admisit. Quare illud opus vel in alios

tanta maiestas ac splendor divinae lucis, qui in ea vere est in clusus, perspici possit. Verum quia non satis est ipsum obiectum esse lucidum, et ita detectum, ac in edito expositum, ut sit omnibus conspicuum: oportet etiam ipsos oculos id perspecturos, sanos et idoneos esse, aut fieri. Si enim in rebus communis externaeque istius vitae quidam recte dixit, nostros oculos ad veritatem, tanquam noctuarum ad meridianam lucem caligare: multo profecto magis id in rebus divinis, nobis corruptissimis hominibus optimo iure tribuendum fuerit. Dicamus igitur iam de alterius velaminis

edito expositum, ut sit omnibus conspicuum: oportet etiam ipsos oculos id perspecturos, sanos et idoneos esse, aut fieri. Si enim in rebus communis externaeque istius vitae quidam recte dixit, nostros oculos ad veritatem, tanquam noctuarum ad meridianam lucem caligare: multo profecto magis id in rebus divinis, nobis corruptissimis hominibus optimo iure tribuendum fuerit. Dicamus igitur iam de alterius velaminis detractione, quod oculis cordique nostro inhaerere Paulus affirmat. Prius tamen aliqua de illo ipso interno velamine dicturi sumus. Quale porro et quantum sit hoc

pannus menstruatae. Fecistu me laborare in peccatis tuis: Omnes declinaverunt: sepulchrum patens guttur eorum, non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. 9 Porro praeter hanc extractionem ex infima impietatis sententia ad summum gradum pietatis, etiam de specialibus mandatis aut rebus agendis subinde a Deo per prophetias propositis litigatum est, ubi populus voci Dei obedire noluit, et sua potius consilia ac placita sequutus est. 10 De variis peccatis in populo regnantibus et grassantibus, quae alias alia fuerunt, de quibus eos in specie Prophetae graviter

et idololatriarum devolvuntur. Sic enim ratiocinando magis ac magis evanescimus, et satan cavet, ne si repente a purissima veritate ad longe foedissimas idololatrias pertrahere homines conetur, fraus eius deprehensa, fiat irrita. Simul vero hinc cernimus, de quibus potissimum sententiis ac rebus olim Prophetae cum Israelitis tantopere litigarunt. DE NOMINE IEHOVA. De nomine Iehova plurima et a Iudaeis et a Christianis disputantur: sed multa parum certa, pleraque inutilia, quaedam etiam superstitiosa et impia. Nos autem, ducente nos ipso filio

et causae, cur id filius Dei assumserit, comprobat. 4 Non sine causa profecto filius Dei in hoc loco Exodi, hoc nomen tantopere commendat, ut dicat etiam debere esse suum memoriale, et suum nomen in omne aevum, et in omnes generationes. Non sunt autem nomina Dei inanes tituli sine rebus, sed cum suis gloriosissimis factis et operibus coniuncta. Cuius vero rei, seu facti aut operis maioris nomen vel memoriale vult esse filius Dei, quam suae incarnationis, passionis, ac redemptionis humani generis? cuius non tantum inane nomen aut memoria, sed et rei ipsius viva et efficax

et tamen doctrinam a Iosepho acceptam paulatim pervertant: voluit Deus propter immensam suam bonitatem manifesta revelatione se patefacere, ac novo nomine verum cultum a falso separare, et simul totius religionis ac promissionum instaurationem quandam ac declarationem novo populo, necdum satis in rebus divinis instituto, proponere. Revelat igitur se hoc nomine per Mosen, quod sit Iehova Deus Abraham, Isaac et Iacob, qui eduxit populum Israeliticum ex Aegypto. Atque id nomen tanquam proprium veri Israelitarum Dei in Ecclesia usque ad Christi adventum permansit, ut est scriptum

de adventu Christi, postquam descriptus est ille Iehosua, id videtur indicare, quod Spiritus S. studio primum a typo dicere coeperit, postea vero in rem ipsam significatam desiverit. Quare duplex huic loco probatio inest. Prior, quod verisimile est illos viros Iesum praefigurantes, ut rebus, ita et nominibus praefigurasse. Posterior, quod cum illi in translatione Septuaginta, quae et Apostolis familiaris fuit, ἰησοῦς Iesus appellantur, cum Hebraice vocati sint Iehosua: consequitur et Apostolos eorumque discipulos in nomine proprio

felicitatem hanc gratulor, proptereaque Deo gratias ago, quod tantum certitudinis, addo etiam doctrinae, in quavis sacrarum Literarum vel minima parte sit, ut pia mens (si ita res postulet) ea sola contenta esse possit et debeat. Sed tamen nolim nos aut tam negligentes esse in defendendis nostris rebus, aut tam etiam nimium opibus abundantes, ut non putemus ingentem quandam regni nostri ruinam secuturam esse si vel minimam partem divini huius thesauri nobis abripi pateremur. Cum tamen vetus Testamentum non minima, sed longe totius Scripturae praestantissima pars sit, ac unde novi aureum

substantia. Non genuit autem ille nisi peccatum. Igitur peccatum est substantia. Sed istis videtur vox Corruptionis tantum quandam mediocrem laesionem aut debilitationem, contra eius notissimam et usitatissimam acceptionem, significare: inde igitur est, quod errantes in vocabulis, errent etiam in rebus. Contra, si quis negat ipsam substantiam esse peccatum, cogetur etiam negare esse corruptam substantiam. Sicut enim omnis corruptio prioris substantiae, parit novam: ita vicissim, si nova non sequitur, prior corrupta non est. Sed isti negant novam substantiam, quae est imago

in vanitatem et nugas defluit: voluntas autem ipsa furioso impetu praecox, tota ad malum rapitur. Itaque in tota natura nulla rectitudinis gutta superest. Quare ipsamet Philosophia (qua sola fidunt isti) definiente quid sit permanere aut interire speciem aut rem aliquam, homo in rebus theologicis interiit, et in contrariam speciem est commutatus. Vires enim simul et opus aut functio eius, prorsus in contraria versa sunt. Huc optime quadrant Scripturae testimonia, quae dicunt hominem interiisse, habere oculos non videntes, cor lapideum ac non intelligens:

etiam est filius eius. Sicut igitur satanae iam specie ipsa differunt ab angelis lucis: sic etiam filii Dei a filiis diaboli. Loquorautem secundum iudicium Dei, qui nequaquam vult homines aut diabolos pro suis filiis amplius agnoscere, non secundum iudicium quam prorsus caecae, tam nimium in hisce rebus audacis philosophiae, quae nequaquam credit esse factam istam tam horrendam hominis metamorphosin, multo certe deteriorem quam Ulyssis sociorum. Illorum enim tantum corpora erant mutata, hominis vero in primo lapsu ipsamet potissimum mens inversa est. Ad illud istorum sophisma,

si non eleganti ac ornato, at certe simplici et perspicuo, bonasque ac utiles res continente, ut saltem sensa nostra (qui sermonis primarius usus est) studiosa iuventus liquido percipere possit. Neque enim me Rhetorem esse profiteor, et simplici ac perspicua oratione studiosi verae pietatis in rebus Theologicis contenti esse possunt ac debent. ἐθλὸν γὰρ τὸ σαφές, καὶ ἁπλοῦς ὁ λόγος τῆς ἀληθείας. Ante omnia autem de dignitate huius linguae dicendum esset, et multa sane ac praeclara sunt,

aliae linguae multa inutilia, multa etiam iniusta ac denique foeda, turpia contineant ac doceant: sola haec tantum veram ac sacrosanctam, Deo placentem, omnibusque hominibus salutarem pietatem proponit. Denique et hoc expendamus, quod cum Pythagoras, Plato et Cicero dicant, eum qui rebus nomina imposuit τὸν ὀνοματουργὸν, longe sapientissimum fuisse: oportet unam quamque linguam eo praestantiorem augustioremque esse, quo a celebriori praestantiorique artifice aut architecto profecta est. At haec sive ipsum viventem Deum,

trutinamus. Quinto, ut maxime alia non perinde nos moveant, aut ipsius doctrinae lux, perspicuitas et certitudo, siquidem Deum ac aeternam salutem curamus, invitare aut etiam attrahere nos ad hoc studium debebat. Non enim cogitari potest, quantum lumen, certitudinem ac evidentiam rebus ipsis saepe hoc originalis sermo afferat. Laudatur ab eruditis sermo, qui πρὸ ὁμμάτων ποιεῖ. i. res ipsas ante oculos pingit, ac quasi coram oculis spectandas et contemplandas exhibet: at vero vix credi queat, quam saepe singula sacrarum

pingit, ac quasi coram oculis spectandas et contemplandas exhibet: at vero vix credi queat, quam saepe singula sacrarum Literarum verba res ipsas perspicue significanterque exprimant, et revera coram oculis aliisve sensibus spectandas ac contemplandas proponant. Sexto, experientia in rebus omnibus evidens argumentum veritatis aut falsitatis, damni aut utilitatis, innataeque bonitatis aut malitiae haberi solet. Nec enim facile sese ita diu pertinaciterque occultat nativa uniuscuiusque rei vis ac ingenium, quin tandem temporis progressu in opus erumpat, atque ita etiam veluti in

in eis. Spiritu Domini, veluti authore et architecto omnis boni, ante omnia opus est, qui primum nos vere cupidos facit veritatis, et hostes errorum, omnisque sophistices, praesertim autem in sacris Literis ac rebus divinis. Unde etiam simul fimus assidui et intenti in sacrarum Literarum studio ac scrutatione, ubi linguae utilitas cumprimis elucescit. Secundo, largitur fidem aut aliquam summariam agnitionem Christi, nec ipsam quidem sine verbo Dei, quae postea nobis est veluti clavis

propalam repugnent. Possidentur quoque et agitantur a malo genio, qui facit ut videntes non videant, et audientes non audiant, praeterquam quod naturali coecitate alioqui laborant. Carent denique omnibus bonis artibus, praesertim dicendi, et pene ipso communi iudicio ac sensu in talibus rebus. Quin nec ipsam quidem suam linguam intelligunt. Nam ut maxime de singulis vocibus aliquid vere sentiant, tamen nec phrases, nec figuratas dicendi lo quutiones perspiciunt: quam partem Grammatices prorsus ignorant. Denique ubi semel res ipsas, quae in Bibliis traduntur, suis

ardore colerent. Quod profecto non fecissent, si suis versionibus omnem necessitatem usumve huius linguae sublatum esse statuissent. Sunt etiam praeter supra indicatas rationes aliae plurimae et gravissimae, cur, etiam si perfectissimae versiones haberentur (ut tum nihil prorsus est in rebus humanis perfectum) nihilominus linguae discendae essent? Nam primûm fieri potest, ut vel interpres aliquid non sit asse quutus in fontibus, quod tibi Dominus licet longe imperitiori sedulo quaerenti ac oranti sit patefacturus: vel etiam ille quidem intellexerit, non tamen satis proprie

etiam liberiori copiosiorique sermone sensa suo arbitrio efferant. Hinc igitur et exaliis crrcumstantiis innumeris aut proprietatibus huius vel sermonis, vel adeo sacrosancti libri accidit cumulaturque interpretibus ista vertendi difficultas et obscuritas, ut plene satisfacere traditis rebus et ipsis scriptis nequeant: sed semper non pauca supersint, quae in ipsis fontibus volentes nolentes relinquere coguntur, quaeque illic sint diligentius cognoscenda ac examinanda. In profanis authoribus multo maior libertas est styli, multo etiam maior sententiarum reddendarum

quia perpetuus usus experientiaque nos docet, facillime a vero verborum ac dictorum sensu, facta admodum modica inclinatione alicuius voculae, procul discedi aberrarive posse. Nulla certe versio tantam apud nos ac alios recte iudicantes authoritatem fidemque obtinere potest, quin in rebus maximi momenti, ubi vel conscientia, vel etiam adversarius summam ac invictam certitudinem flagitat, non sit necesse inspicere ipsum fontem Hebraei sermonis, non tantum ratione unius vocis, sed etiam constructionis, atque adeo totius contextus praecedentis ac consequentis, ubi saepe

loquentibus scribit) quam illo usurus fuisset. Quanam vero lingua impurissimum Ethnicorum idolum loqui voluisset, ipsi Ethnici caeci ac duces caecorum viderint. Nos quidem scimus, hoc sermone verum, viventem ac omnipotentem Deum locutum esse, quin et quotidie nobiscum coram loqui, idque de summis rebus, nempe de sua gloria, nostroque tum aeterno, tum temporario exitio aut salute. Taceo nunc, quod eadem lingua olim primi nostri parentes et illi sanctissimi viri, per quos Deus veram religionem constituit, omnesque Prophetae, atque adeo ipsemet filius Dei locuti sint. Quapropter

savam verborum formam: et Esaias dicit de Meschia, quod Deus ei dederit linguam eruditam ad docendum et consolandum imbecillos. Certum igitur est, oportere sincerum doctorem non solum res veras proponere, sed etiam sanam verborum formam habere: quin et in tradendis gravioribus et obscurioribus rebus, ipsius potissimum Spiritus sancti verbis ac formulis uti. Quare necesse est, summa diligentia ipsum nativum sacrarum Literarum sermonem excutere, ac inde summa diligentia, acrique iudicio utiles formas sermonis et rerum summarum ac difficillimarum naturam apposite exprimentes deligere, vel

a caelesti veritate aberraverunt: non fuit qui saperet, non usque ad unum, ut Psalmus inquit. Effuderunt quidem illi aliquando etiam tolerabiles sententias de uno Deo, eius iustitia ac providentia: sed quas ipsi a patribus acceperant, et in quibus nunquam constanter, praesertim in rebus adversis permanserunt, ut tantum veluti inanes umbras aut somnia opinionum in eorum animis volitasse aut aberrasse facile appareat. Quod ergo illi ingeniosissimi et sobriissimi homines summa diligentia veritatem perpetuo inquirentes, qui vere vitiisque iocisque altius humanis

per suas ratiocinationes evanuisse, et obtenebratum esse non intelligens cor eorum. Convenit ergo prorsus haec Paulina disputatio cum illa Philosophorum sententia, quod quaedam sint sua natura nota aut apta, ut certa cognitione comprehendantur, quaedam vero nobis: ac fieri posse, ut in rebus sua natura perspicuissimis, nos veluti talpae aut vespertiliones in meridiana luce caecutiamus. Sic enim et Apostolus hoc ipso loco ipsa quidem obiecta, id est, opera Dei manifeste ac propalam authorem suum testantia praedicat, quod sunt admodum perspicua et cognoscibilia. Verum idem clamat,

eum ignorantes, in suas vias errorum ac peccatorum abiisse, dilapsos esse: verumque Deum etiam sapientissimis et eruditissimis illis Atheniensibus prorsus ignotum Deum fuisse. Haec istis male philosophantibus respondisse nunc sufficiat, quando quidem de erroribus Philosophiae in rebus divinis, et quod solum verbum Dei veram eius cognitionem doceat, in oratione initio prioris Epist. ad Corinthios habitae, quae iam sub titulo De metis scientiarum edita est, abunde actum dictumque est. Nam recitare testimonia sacrarum Literarum, quae probant summam caecitatem hominis in rebus

in rebus divinis, et quod solum verbum Dei veram eius cognitionem doceat, in oratione initio prioris Epist. ad Corinthios habitae, quae iam sub titulo De metis scientiarum edita est, abunde actum dictumque est. Nam recitare testimonia sacrarum Literarum, quae probant summam caecitatem hominis in rebus Sacris, non opinor nunc esse necesse, cum id alibi plene prolixeque contra nostri temporis luem pestemque Synergistarum saepius factum sit. Tantum ergo unum testimonium, non quidem ipsius Dei, quae isti non adeo magnifaciunt, recitabo: sed eius hominis, cuius solum nutum sibi oraculum esse

malit ex ipsis primariis, puris salutaribusque fontibus viventis Dei haurire, quam ex limosis lacunis miserorum mortalium? Ergo hoc quoque nomine sacrae Literae omnibus aliis scriptis ac scriptoribus praeponendae, magisque colendae sunt. 6 Sexto: Alia scripta sunt aliis magis optimis rebus referta, et alia aliis magis ociosa verborum et sententiarum copia distenta. Multos reperias etiam ex ipsis S. Patribus, quorum cum plures paginas perlegeris, vix unam aliquam certam, firmam ac perspicuam sententiam inde concipere animo possis. Plurima quidem ibi folia ac flores, paucissimos

ubique tuto ac sine omni metu aut trepidatione (modo in timore ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut venena latêre, quae nos saucient, aut quoquo modo laedant. Haec animi tranquillitas, et haec omnis periculi absentia merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto facienda esset. 10 Decimo Audivimus supra Literas sacras praedicari a Spiritu sancto etiam eo nomine, quod sint idoneae ad redarguendum. Sane illae hoc nomine quoque longissime omnes patres antecellunt, multoque sunt illis utiliores,

morem imitaremur. Quod si quem minus movent verbi Dei testimonia, perpetuusque ac laudatissimus tum Ecclesioe Dei, tum et aliorum coetuum mos, et tantum Ecclesiarum decus ac ornamentum, quod in hac forma docendi consistit: at ille saltem eximiam utilitatem, quae semper in omnibus rebus maxime homines ad se allicere attrahereque solet, diligenter perpendat. Ut vero eo magis ingens utilitas huius quoque rationis tractandi Theologiam, etiam a iunioribus conspici queat, discrimen inter conciones ac lectiones considerandum veluti per collationem aut antithesin

quidem et simplici, sed tamen apto, proprio et perspicuo sermone in id solum incumbit intentaque est, ut res ipsas recte solideque tractet, eoque etiam multo plura breviori tempore et sermone complecti ac exponere potest et solet. Secundo, conciones non subtilissime et exactissime de rebus disserunt, sed tantum crassiori quodam filo et pinguiori, quod aiunt, Minerua, quatenus res tam difficiles et obscuras crassa auditorum ingenia percipere possunt: at scholasticae disputationes, apud disciplinarum capacia, excultaque ingenia agentes, summa diligentia rei veritatem inquirunt,

quam nos eorum vocabulorum imperitos longa oratione instruere posset. Quarto, eruditi homines in docendo, et studiosi in discendo in omni rerum tractatione in scholis maxima adiumenta ab aliis quoquo modo vicinis, aut in aliqua re similibus convenientibusque artibus, scientiis ac rebus ad illustrandam confirmandamve propositam controversiam habent. Quanta felicitate ac luce rerum quae tractantur, videmus saepe Aristotelem, aut Galenum, aliquando etiam Xenophontem et Platonem sola Methodica ac dialectica praecepta in aliis scientiis citare: cuius normas subinde

remigare inceperunt: Deus bone, quam subito praecipites sumus deorsum in horrendos vortices, cautes et syrtes tot defectionum et corruptelarum abrepti et praecipitati? Saepe igitur mihi hanc tristissimam rerum faciem contemplanti, venit in mentem ille calamitosissimus, et nostris rebus simillimus Ecclesiae status, qui mox Apostolorum tempora secutus est. de quo miserabiliter queritur Egesyppus eius spectator, inquiens: Usque ad illa tempora (scilicet mortis Ioannis evangelistae) virgo munda et immaculata permansit Ecclesia, corruptoribus veritatis et divini verbi

stecken , et Religionem pro suo arbitrio forment, inconsultis aliis. Quod et hoc tempore a quibusdam agi astute propalam cernitur. Tales igitur conspirationes omnino in pia synodo cavendae sunt. Tertio, sumatur temporis satis ad agendum et cognoscendum, ne quid in tantis rebus, ut fieri solet, temere inconsideranterque praecipitetur: neve quis tardior, nimia festinatione, et aliorum industria, aut etiam astutia, obruatur et opprimatur. Quarto, omnes qui quoquo modo

praelucenti eis verbo Dei assentirentur et applauderent, comprobata sua sententia, non modo suffragio, sed etiam autoritate Scripturae, qua, ut ei sententiae assentiantur, divinitus se moneri cogique censerent, ne quicquam sine verbo Dei, aut (ut Scriptura loquitur) inconsulto ore Domini in tantis rebus decerneretur. Octavo, ex actoribus et disputatoribus, seu exiis qui hactenus errores scriptis oreque oppugnarunt, non plures quam tres aut quatuor ex diiudicationis suffragiique iure excludantur: contra vero manifesti rei plerunque omnes, vel saltem principaliores. Huius

praedictis controversiis, quo instructi causae cognitione venirent, nec ibi tantum temporis eos frustra conterere necesse esset. Decimoquarto, quoniam etiam interdum magna causae pars pendet ex facti certitudine: ideo liceat quoque vivos testes citare, quibus de talibus actionibus aut rebus certo constet, etiamsi in medio iudicum sedeant, aut alioqui aliorum subditi ministrive sint: idque eis fraudi nequaquam apud suos principes esse debeat. Decimoquinto, si rei errorum, causas suas in hac synodo pertinaciter tueri volent, ac convicti fuerint, expectent etiam

tendatur ad certas et firmas aliquas conclusiones, ne temere ac diu sudemus, et clamemus, nihil certi concludentes aut decernentes, fiatque iuxta illud Paulinum: Semper discentes, et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes. 19 Non liceat alteri alterum interrogare, nisi de rebus ad praesentem controversiam extreme necessariis: nec sint interrogationes captiosae aut Sophisticae, eoque liceat respondenti mox responsum explicare, si adversarius eo aliorsum aut in alio sensu abuti vellet, quam respondentis mens sententiaque fuit. 20 Liceat etiam interrogato,

de qua agitur, conveniens. 28 Longe autem firmiora argumenta sunt, quae in sacris Literis suas affirmativas aut negativas sententias expresse habent, quam quae ratiocinatione quadam ac consequentia inde deducuntur. Quia facilius hîc ratiocinationes, quam in humanis rebus ac scientiis fallunt, ut saepe ibi mala connexio lateat, ubi firmissima in specie esse videbatur. Articuli doctrinae Christianae sunt sententiae divinitus revelatae, contra et supra captum humanae rationis. Ideo illis praecipue ac solis quidem nitendum est: nec contra eas valent ullae

vertit, Suesse und prechtige wort, quibus corda simplicium decipiant. Quare videant iterum atque iterum, tum defensores veritatis, tum et iudices, ut in solam rerum veritatem, bonitatem ac soliditatem, et verbi Dei lucernam ipsis in obscuro loco ac rebus fidelissime praelucentem, omni studio curaque intenti sint, non solum neglectis, sed etiam suspectis habitis omnibus illis ornamentis aut etiam nugamentis et imposturis humanae solertiae, industriae, facundiae, gratiae, et authoritatis, aut etiam dignitatis in agendo. 34 D.

tamen de iudicibus non conventurum. Nam nec nos laturos esse eos, quos lapsos fuisse dicamus, nec illos vicissim laturos esse nos tanquam suos adversarios. Respondemus: Dictum supra est, non homines ullos, sed ipsum Dei verbum, aut etiam dilectum Patris caelestis Filium in tantis rebus ac controversiis nostrum iudicem esse oportere. Ut igitur maxime talis aliqua difficultas nobis sese obiiciat, tamen, si modo de aliis regulis Synodi, et praesertim, ut placide, ordine, ac ex oraculis Dei, neglecta omni humana potentia, sapientia et prosopolepsia disputetur, convenire queat,

ad illorum (id est Patrum, aut Scriptorum) decreta confugere, illorum sententias perscrutari, qui Christianam religionem tam sancte coluerunt, qui tot seculis, a primordiis scilicet nascentis Ecclesiae usque ad haec tempora perpetuo et incorrupte rempub. servaverunt. Quibus enim aliis, iis de rebus quae ad Religionem attinent, magis fides est habenda, quam primis et praecipuis religionis cultoribus et conservatoribus illis (qui non modo sacra, ritus, mores, consuetudines et ceremonias, sed ipsa etiam sacrarum Literarum oracula et monumenta, sed ipsa etiam sancta Christianae eruditionis

solam Scripturam contentiones huiusmodi deberent dirimi: nec ad aliud magisterium recurrendum esset, sive in decernendis quae ex Scriptura non colligantur, sive in declarandis quae ex Scriptura emergunt, dubiis: ac subinde non esset provisum sufficienter Ecclesiae Dei a suo institutore Christo, in rebus tam magni momenti: id quod nefas est de tanta providentia sentire. Nam quod dicunt, Scripturam seipsam exponere, etsi verum sit in multis locis: possunt tamen se offerre contentiones, in quibus Scripturae loci, quae adduntur ab adversis partibus, sint inaequali nostro, vel aequaliter obscuri:

fuit: Quaerite, et invenietis: Scrutamini Scripturas. Ac hortatur fideles, ut finem tamen aliquem esse quaerendi velint, simul fidem exercitationi Scripturarum praefert. Tandem iis verbis utitur: De Scripturis agunt haeretici, de Scripturis suadent. (Aliunde scilicet suadere possent, de rebus fidei, nisi ex literis fidei.) Venimus igitur ad propositum. Huc enim dirigebamus, et hoc praestruebamus ad locutionis praefationem, ut iam hîc de eo congrediamur, de quo adversarii provocant. Scripturas obtendunt, et hac sua audacia maxime quosdam movent: in ipso verô congressu firmos

ille se tantum tradidisse Corinthiis affirmat ac protestatur, quod a Domino acceperit: ideoque eius institutionem, quae sola sit audienda, ad verbum recitat. Toties item inculcat, doctrinam quam docet, non esse commentum: non etiam ab aliis hominibus accepisse, sed a Christo ipso. Quoties etiam in rebus non magnis destruitur expresso Dei mandato, idipsum mox confitetur, ne quis temere sua dicta aut dictata, ubi caret verbo Dei, pro divinis accipiat. Quare clare negat, se mandare, sed tantum consilium dare: et addit, se nulli necessitatem imponere, aut laqueum iniicere velle.

ac damnemus omnia vel contraria, vel quoquo modo diversa. At isti volunt, ut et affirmativam de utraque specie, et alteram de una, et denique utriusque speciei damnationem, non ita dudum per istos factam, approbemus. Pugnabunt quoque ut dixi, tales cum tota rerum natura. Nam in omnibus rebus ac scientiis tantum unum de uno verum est: et certe contraria de eodem simul vera esse nequeunt. aut enim pia aut impia, noxia aut salutaris est communio sub utraque specie. Et si sub utraque pia est, altera certe est impia: ac contra. Si enim aliter se res haberent, ut contradictoria simul

usus Scripturae? siquidem aliunde Christiana religio petitur, et sine omni modo ac fine cumulatur. 34 Innumerae plane omnis generis dispensationes quotidie Romae cuduntur et funduntur: impetrarique, si modo aes adsit, possunt. ut de edendo butyro, caseo, larido, et aliis omnis generis rebus, habentur integra examina aut chaos indulgentiarum in omnes casus, culpas aut defectus. Quid ergo necesse est ex Bibliis scrutari, quid Deus fieri velit aut nolit, quomodo nobis opem ferre statuerit: nosve eum colere, quaerere aut invocare, vel quomodo nos omnino salvari debeamus?

esse. Volunt illi sibi ius ac fas esse, reque ac opere ipso id sibi audacter usurpant, de eodem dogmate ac capite sententiave Religionis, modo sic, modo aliter, pro suo arbitratu statuere. Volunt non solum sine Scriptura, sed etiam supra et contra Scripturam, de longe gravissimis rebus ac controversiis Religionis decernere. Et denique blasphemant, per os sui legati ac praesidentis Cardinalis Hosii, Caligae aut Caligulae, hisce verbis, sacram Scripturam esse creaturam, esse egenum elementum: vanum esse laborem qui ei impendatur, non oportere Christianum hominem ei addictum

est, ac sedulo, uti iussa suerat, inculcavit. 22 Ipsa conscientia et pax cordis sensibiliter sentit remissionem peccatorum, et gaudium spiritus, tranquillamque mortem etiam in mediis carnificinis martyriorum praestat: et contra desperatio etiam in lecto et aliis tranquillioribus eorum rebus oppugnatores Mosis et Christi damnat. 23 Impossibile est non extare aut extitisse aliquam historiam redarguentem narrationem Moysis, de gente Israelitica, si prorsus fabulosa et mendax esset, praesertim cum semper tam multos adversarios habuerint, cuius historiae aut refutationis

gentem ac religionem omnium vetustissimam esse. Idem etiam nunc ex multorum gentilium libris probari potest. Potest et ex nominibus locorum et celebrium virorum in Asia et etiam Africa idem probari. Vetustissima autem Religio verissima est. Vetustissima etiam gens certissimam historiam de rebus vetustis habere potest: recentior non item. 28 Haec Religio sola consentit cum recta ratione, honestate et etiam publico bono, ac communi quoque utili: quibus tribus omnes aliae Religiones repugnant, dum omnia turpitudinibus complent, homines mactant, et alia enormia patrant,

arbitrio illam mutare posse: et in eius nutu ac potestate totam naturam consistere donec velit, rursus cum nolit totam collabi. V Principium. Animam hominis divinum quid esse, hoc est (ut nos vocamus) spirituale, longe videlicet a corporalibus et humanis rebus ac creaturis diversum, sana ratio sentit, ut et Cic. in prima Tusc. erudite ratiocinatur. Quod si igitur quaedam in nostris sacris Literis dicuntur de ea, quae a corporalibus his abhorreant, statuendum est tantum abesse, ut cum natura vel ratione pugnent, ut etiam omnino consentire rationi

XXVI. 129 De praedictionibus. Cap. XXVII. ibid. De praedictionibus ante legem, quot modis factae sint. Cap. XXVIII. ib. Quot modis sub lege praedictiones factae sint. Cap. XXIX. ibid. Pro rebus sub lege factis quot sint praedictiones. Cap. XXX. ibid. De praedictionibus sub lege in Christo. Cap. XXXI. 130 De praedictionibus ad vocationem gentium pertinentibus sub lege. Cap. XXXII. 131 De speciebus

docendis constitutio 387. nominis etymol. 134 catachresis 169 catechesin quam Scriptura S. nobis offerat 9 Catharini contra Sotum liber 428. 429 Catonis dictum 308 causae circumstantia 20. saepe non verae cum rebus ut verae connectuntur 216 causam iniustam astutis pharmacis indigere 269. pro effectu, et contra, Hebraeis perusitatum 185. pro effectu per metonymiam accipi, valde usitatum 322 causarum et effectuum coniunctio 214. 215. in explicandis religionis

89. nomina cum gloriosissimis suis factis coniuncta 357. nomina in sacris literis multa 134. nomina quare nonnunquam plura coniungantur 26. 27. noticia quid 377. opera incomprehensibilia 199. poenitentia 200: praeceptum quatenus causa efficiens ieiunii 308 de Dei rebus alius quam Dei sermo hominum eloquiis non relictus 98 Dei sapientiae ac providentiae mirabile opus 4. templum quomodo efficiamur 72. 73 in Dei timore Scripturae S. legendae 5 Dei vera agnitio 349. viventis decreta et verbum ab Antichristo

cur barbari addere sint soliti 170 exemplum 196 exempla externorum factorum rem ante oculos ponere 276 exercitium crebrum et accuratum cum primis in Sacris necessarium 9. 10 exordiorum usus 243. 244 experientia in rebus omnibus evidens veritatis aut falsitatis argumentum. 384 explicationes in disputando quatenus admittendae 412. variae quomodo per parenthesin adhibeantur 246 exploratio ante institutionem utilis 10. 11. expolitio 181. a

pars quomodo a Deo formata 381. et substantia corrupta 377 hominis non solum accidentia, sed novi creatio quid patribus 342. obsessi saevitia 280. pii synedochica descriptio 305. regeneratio 370. 371. substantialis forma quomodo deperierit 370. summa caecitas in rebus divinis 393. substantia, originalis peccati pars 369. veteris pictura. ibid. voluntatem Dei voluntate repugnare 372 hominem ex diabolo esse, unde pronunciet Scriptura 381. quomodo sophistae considerent 329. quomodo Theologia consideret 370. item

Literis S. ambiguitas et repugnantia quae videtur, unde tollenda 97. cur multis et variis similitudinibus eadem res insinuetur 105. de Deo traditorum divisio 96. donec et usque dupliciter intelligi 111. duplex significandi modus traditus per similitudines 99. duplicem de iisdem rebus scientiam suo quodammodo contineri 10. 11. feliciter versari, quid 62. 63 in Literis S. frequenter omnes pro multis, et multi pro omnibus positum 111. interrogationes quaedam, negationem inferre visae, non intelligendae negative 108. locus intellectu difficilis durus

mysteria 90 ex Literis S. perperam intellectis haereses ortae 99 in Literis sacris quae cautio tenenda 162. quid sonet, verbum Domini factum esse ad aliquem 117. quomodo Deus consideretur 31. quomodo homo. ibid. quomodo similitudines a rebus illaudatis saepe petantur 104. rem gestam aliquando in facto culpam esse, etc. 97. 98. scandalum quod diligenter cavendum 9. 10. scripta omnia ad Christum referri 102. sophistica cavenda 104. sponsi et sponsae qui et quae 112 Livii locus 288

resalvendae ratio. ibid. significatio quae arripienda. ibid. metaphorae, allusiones aut similitudines brevissime tractatae quantam rerum copiam complectantur 285. dulces quae 200. quae ab hominibus ad Deum transumantur 199. quomodo a rebus plurimis sumantur 197. reciprocae 198. scripturae 283 metaphoras liberius in Hebraea lingua quam in ullo alio sermone usurpari 197 ad Metaphoras quae voces sint referendae 199 metaphoris quibus scriptura utatur 198 in

de suis lacertis vox 377 mimesis 180 mimeses aliquando obscurae. ibid. Miriis in Argo navigantibus quomodo montes concurrerint 163 ministerium externum cur institutum 5 ministri ecclesiae in papatu quibus rebus sint obruti 439. in papatu quales 438 miosis 169. auxesi contraria. ibid. miracula Christi a doctrina distinguenda 61. postremorum temporum efficax diaboli illusio 403. 404 in Miraculis Deum aliquando media adhibere 216

quomodo a patre non administretur aut iudicetur 207 mundi gubernatio quot modis in Scriptura significetur 126 mundi interitus quibus indiciis probetur 444. totius esse servatorem, nomen plane conveniens Deo 361. 362 Musica cur in sacris rebus semper in usu fuerit 308 mustum cur validum vas requirat 400 mutationum subitarum frequentia in Scriptura unde 245 mycterismus 168 myricarum significatio 333 mysteria Scripturae qualia 9. 10

Philosophiam ne in doctrina caelesti decipiamur, summopere cavendum 12 Philosophiam sua natura caecos mentis oculos magis excaecare 349 Philosophi quomodo notitiam et res scibiles distinguant 11 Philosophorum de virtutibus et vitiis opinio 369. in rebus divinis error 393. in scribendo ratio 49 Philosophos a caelestiveritate aberrasse 393. per suas ratiocinationes evanuisse. ibid. Photini haeresis unde 99 in

206 praedicata debita accidenti, nonnunquam subiecto tribui. ibid. praedictio quid 129 praedictiones ante legem quot modis factae. ibidem. sub lege quot. ibid. omnes de solo Salvatore quot modis accipiendae 130. quot pro rebus sub lege factis. ibid. praedictionum de vocatione gentium sub lege modi quot 131. effectus 132. in Christo sub lege modi quot 131. in gratia factarum species quot. ib. praemii spes certa, iucunda 1 praepositionum ratio

varietas unde oriatur 392 pronunciationi quantum Demosthenes tribuerit 413 Propheta in Scripturis sacris quid 114 prophetae animum nec semper, nec eodem modo tangerae prophetiae spiritum 116. 117 Prophetae cum Israelitis de quibus rebus potissimum litigarint 354. cur aliquando irrationales creaturas alloquantur 116. 117. cur minus probationibus in sua confirmatione, quam Christus aut Apostoli utantur 244. cur obscuri 114. cur prophetias de Christo plerunque per praeteritum tempus exponant 31. naturae

25. iuridica 217. memorabilis 27. Theologica universalissima 61 Regulae cognoscendi Scripturas 5 Relativum-interdum pro antecedente poni 148. saepe eius sensum referre 151. 152 Religio Christiana vetustissima 441. vera cum quibus rebus consentiat 443. vera divinitus per Lutherum instaurata 402. vera quomodo cognoscenda 403. vetustissima, verissima 443 Religionis Catholicae libri unde asserantur 132. Christianae certitudinis demonstrationes 439. confirmatio 444. veritas et divinitas unde

ordinem quomodo referantur 255. apud Hebraeosuariae. ibid. crebrae in Ioanne 301 repetitiones etymologicae 255. in sacris literis usitatissimae 261 repetitiones in Scriptura quales 282. ob quas caussas fiant 255. quae pluribus aut diversis rebus fiant 256. rhetoricae 255. 256. syntacticae 255 repetitionum efficacia 283. vera varietas 257. 258. variae species 261 repetitiones attentionis ac docilitatis caussa nonnunquam fieri 256 de Repudii libello contrarietas explicatur 24

intellectum 3. tractationes diversissimae 3. 4. uno vocabulo significatarum gradus 162. 163 Res bonas ob abusum vituperari 278. et verba mutuam sibi operam praebere 162. scibiles et notitiam quomodo philosophi distinguant 11 de Rebus duabus saepe tanquam de una agi 227 respectu aliquo valde multa dici 157 retributio vox quomodo usurpetur 314 revelationem pluris esse visione 116. 117 revelationes spiritus quando contingant 384 Rhetorices

435. 436. typus 350 Sacram coenam facere in memoriam Christi 183 Sacra Scriptura brevitatis studiosa 281. omnibus temporibus ac controversiis accommodata 404 Sacrae literae. Vide Literae sacrae, brevitatis studiosae 326. 327. cur adeo rebus ac sententiis sint refertae 239. cur potius quam hominum scripta sint legendae 376 Sacrae literae in quo genere multos alios scriptores superent 275. inexhaustus mysteriorum thesaurus 376. qualem lectorem requirant 286. quibus nominibus praeponendae sint aliis

323 sancti quomodo peccent, et non peccent 187. 188. veteris Testamenti quomodo remissionem peccatorum apud Deum quaesiverint 351. 352 ex Sanctis neminem in die natalis sui diem festum aut convivium magnum egisse 108 sanctitas in quibus rebus consistat 444 sanguines saepissime pro poenis ob effusum sanguinem poni 322 Sarcasmus 168 Satanas homicida hominis 374 satanae imago, hominis substantia 375. machina quomodo a Dei filio destructa 381. 382. operatio

intellecta et probata a Christianis 78. 79. memoria commendanda 101. mysteriorum foecundissima 45. 46. pharmacopolium 91. quae dicendi virtute alios scriptores superet 284. quae tradat 106. qualem lectorem requirat 255. 256. quam catechesin nobis offerat 8. quatenus de rebus pronunciet 236. 237. quatenus hominem informet 392. quibus similitudinibus hominis metamorphosin depingat 380. quid ab ethnicorum scriptionibus differat 243. quid de praesenti seculo significet 125. quo locutionis genere utatur 84. 85. quomodo de Deo loquatur, diligenter

auditorum captum attemperet 284. 285. quot rationibus de Deo loquatur 123. sincere accipienda 9. sola finita 403. 404. sola norma diiudicandarum controversiarum 73. thesaurus ditissimus 9. tota cur unus liber dicatur 109. tota mysteriis gravida 91. verbis quidem brevis, rebus autem prolixissima 284. veritatis cognoscendae norma 414. veritatis fons 408 Scripturae S. author et explicator Spiritus S. 5. authores omnibus loquendi modis usi 79. blasphemia 414. brevitas 281. circa tempora consuetudo 91. clavis certiss. quae 3.

102. in duos potissimum Syllogismos summarie concludi 36. intelligendi regulae, promiscue ex Patribus collectae 84. 85. inde. luculentissimis sermonis schematis abundans 262. meris concionibus constare 261. 262. non semper cruditos interpretes habuisse 366. non tam verbis, quam rebus ipsis nobis loqui 274. omnibus respondere 98. qua fraude diabolus nobis evertere conetur 367. quo Iudaei torqueant 387. rationibus exponere, non autoritate, periculosum 103. rerum verarum nomina aliquando rerum

respondere 98. qua fraude diabolus nobis evertere conetur 367. quo Iudaei torqueant 387. rationibus exponere, non autoritate, periculosum 103. rerum verarum nomina aliquando rerum similitudinibus tribuere 87. rebus mutis loquentium personam imponere. ibid. totam in Christum, eiusque mysterium esse directam 353. tropis omnibus uti 88 Scripturam sacram totam sibi cohaerere 105 in Scriptura sacra aperte tradi, ad fidem et bonos mores pertinentia 96

similitudinem aliquando pro re poni. ibid. saepe rem ipsam significare 201 in Similitudine et parabola quid observandum 202 cum Similitudine saepe res commisceri 201 similitudines in literis S. quomodo a rebus illaudatis saepe petantur 104. quae nam allegoriarum formam obtineant 283 in Similitudinum collationibus quo studio res vestigandae sint 204 similitudinum evidentia 277. explicatio 201. vehementia 221. usus 200. 201 Similitudines in

Vocum collocandarum modus in omnibus linguis servandus 205. distractarum connexio 228. reduplicatio 160. significationes quomodo sint discernendae 161. 162 Voces aliquando aliis adiungi, quam quibus adiungi debebant 205. tenuiores Hebraeos interdum vehementioribus rebus imponere 169 Volenti nihil difficile 391 Voluminis sacrosancti illustratio quanta 446. sacri sententiae 262. 263 in Volumine sacro brevitatis causae quae 284. 285 Voluntas aeternae mentis ubi quaerenda 393. et propositum

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report