Your search found 3665 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1887-2384:

male sanam efficiunt, dum illam de nostris (uti loquuntur) infusis virtutibus aut qualitatibus, et earum operibus exponunt. Utrisque etiam IUSTIFICARE perperam accipitur de reali, non imputativa iustificatione: quod alioqui proprie in veteri simul et novo Testamento significat. Eodem modo illis non bene salutaris est haec locutio, iustificamur fide sine operibus: quae iam eis sonat, fide, charitate et operibus formata: modo, sine operibus caeremonialibus: iterum, sine operibus absque gratia factis: alias, sine operibus antecedentibus tantum: aliquando denique id intelligendum

Utrisque etiam IUSTIFICARE perperam accipitur de reali, non imputativa iustificatione: quod alioqui proprie in veteri simul et novo Testamento significat. Eodem modo illis non bene salutaris est haec locutio, iustificamur fide sine operibus: quae iam eis sonat, fide, charitate et operibus formata: modo, sine operibus caeremonialibus: iterum, sine operibus absque gratia factis: alias, sine operibus antecedentibus tantum: aliquando denique id intelligendum esse volunt de sola prima Iustificatione, et quas alias innumeras corruptelarum glossas quotidie excogitant. Tale est, quod

in omnem veritatem ducens. Deinde versamur hic in re materiaque omnium gravissima: nempe in expositione sermonis oraculorum Dei, ex quibus salus temporaria simul et aeterna humani generis dependet. Saepe igitur inter scribendum trepidans cogitavi, aliquos forte aliquando hoc aut illo modo, aliqua mea Regula, ad stabiliendos suos errores, abuti posse: quae pericula me multo magis impossibile fuit devitare, quam ipse Spiritus sanctus praecavit, ne quis eius oraculis in hominum perniciem et Dei contumeliam abuteretur. Pie certe, ac ex officio omnes pii fecerint, si

Salomonis: et contra, cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac tractatione omnia sunt clariora, cum ob ordinem, tum ob integram rerum expositionem, dum aliae partes aut sententiae aliis plurimum perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum videtur materias ex professo tractare, tamen ferre mixtum quiddam est ex isto duplici scribendi genere. 35 Dubium vero est, cur Scripturam sic quasi sententiatim et concisim in quibusdam partibus tradicerit Deus, sicut et Ius Caesareum scriptum est? An, quia ex

quare se merito arcere imperitos a Sacrarum literarum lectione: sciendum est, plerasque istarum difficultatum in infinitis locis bonas versiones amovisse. qualis est imprimis versio Lutheri, dum non omnes Hebraismos exactissime ac ad literam exprimunt, sed magis nobis perspicue nostroque modo loquendi eadem sensa fideliter reddunt. Adhaec, ut maxime non omnia obscuriora dicta Scripturae intelligent imperitiores: at interea intelligent alia innumera, quae clarius loquuntur, in quibus eaedem sententiae continentur. Denique ob hoc ipsum largitur Deus Ecclesiae suae fideles

legem praestare potuit, ac praestitit pro toto genere humano, is servabitur. Duo ergo sunt genera doctrinae, Lex et Evangelium: eaque per se suaque natura revera contraria. alterum enim non nisi dignis ac iustis salutem offert, alterum vero tantum indignissimis. Concordant vero hoc modo, quia alterum est superius altero. cedit enim Lex Evangelio, non tantum quia est doctrina inferior: sed etiam quia non potest suum effectum aut opus, nempe salutem hominum praestare: id tamen non suo, sed nostro vitio: Evangelium autem potest. Nec tantum cedit officio

ea, vivet in eis: inde Christum et Evangelium, Ego veni ut peccatores salvos faciam: primum contrariis istis clamoribus aut caelestibus oraculis perturbantur, et veluti attoniti redduntur: paulo post, veluti recolligentes se, cogitant ac decernunt, oportere istas duas doctrinas et doctores quoquo modo concordari, ac in unum volentes nolentes redigi: et proculdubio eas idem esse, et unam solam doctrinam in isto libro contineri, quae tamen alias bona opera vehementius urgeat, alias gratiam Dei et meritum Christi nimium imprudenterque extollat: sensum ergo proculdubio esse, quod partim per

Christum et gratiam, partim per legem et opera servemur. Aut certe, quod per Christum accipiamus primam gratiam, ut opera legemque praestare, atque ita per eam servari queamus. Vel denique, nos primum quidem in Baptismo per Christum iustificari ac servari, veluti in certa ac bona quadam navi, si modo nihil mortalis peccati unquam postea admittamus. Quod si postea peccato aliquo admisso ex ea excidamus, necessario nobis ad secundam tabulam poenitentiae et bonorum operum confugiendum sit, ut ex illo naufragio enatemus, evadamusque. Sic illi tripliciter Mosen cum Christo, et Legem cum

comedere debere. Syncere ergo Scriptura de Christo accipienda est, ut et de aliis omnibus articulis: ac sine omni vel seductorum, vel philosophiae, vel aliorum humanorum figmentorum aut traditionum additamento in pectus nostrum transfundenda est, et non adulteranda, ut multi faciunt, opera quoquo modo Christo admiscentes. 2 Cor. 2. Quid enim tritico cum paleis, quid oraculis viventis Dei cum humanis somniis? Ier. 23. 29 In expositione autem Scripturae ac in eruendo eius vero sensu, maximam vim efficaciamque habet post Spiritum Dei collatio locorum Scripturae: qui vel verbis

31 Est vero diligenter observandum et cavendum in Sacris literis illud scandalum, quod ipsemet Paulus dicit esse stulticiam praedicationis: seque ipsum, qui erat selectum Christi organon, sermone rudi concionatum esse Corinthiis: 1. Cor. 1 et 2. Praeterea etiam 2 Cor. 11. aliquo modo confitetur se sermonis rudem, rerum autem gnarum esse. Licet enim sacrae literae sua gravi masculaque eloquentia minime destituantur: non tamen adsunt illae ociosae delicataeque veneres aut illecebrae, illa externa dulcedo et blanditiae, illa numerositas sonorum, seu illae nugae canorae in

probatamque sapientiam cum Graecis (ut Paulus de eis ait) quaerimus, et divinae istius praedicationis aut doctrinae apparente stulticia offendimur. 32 Aristoteles initio suorum Nicomachiorum Ethicorum, disserit de auditore aut discipulo eius doctrinae: ut ostendat, qualis quove modo ille esse affectus debeat, si velit utiliter audire. Operaeprecium igitur fuerit et nos aliquid de eo genere monitionum dicere. Nam ad rectam institutionem non tantum modus docendi probatus, sed et auditoris conditio requiritur. Vult autem ille auditorem esse idoneum et capacem eius doctrinae.

in hoc genere quotidie cernitur, etiam in magnis viris, qui prorsus immutantur. Etsi autem interdum adhuc tales homunciones dicere possunt, Domine Domine: tamen plerunque ore solum, ut psittaci, ea murmurant, planeque contra animi sui sententiam garriunt. 40 Duplex autem suo quodam modo scientia de iisdem rebus in Sacris literis continetur: quarum altera quidem veluti incipientium ac parvulorum est, et per metaphoram lac vocatur: altera vero est iam maturorum ac robustorum, quae est solidus cibus, 1 Cor. 3, et Heb. 6. Illa quidem prior doctrina est, Catechesis

vel maxime factum oportuit, si vere pleneque earum vis, natura ac usus perspici monstrarive debuit. Sed iam, ut promisi, illas reliquas huius generis praeceptiones adiiciamus. 20 Cum igitur omnino totus textus nobis obscurus, est, sive ob res, sive ob sermonem, valde profuerit eum (ut modo diximus) accurate examinare, ac tum scopum, tum genus quoddam totius corporis perpendere, an sit narratio aut historia, institutio aut doctrina quaedam, consolatio aut obiurgatio, vel alicuius rei descriptio, aliqua quasi oratio, aut quid simile. De quo vario genere scriptionum aut librorum

ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto corpore, ac praesertim cum scopo suo sint coagmentata: sic enim examinato scripto, necessario fiet nobis familiarius ac dilucidius: nec aberit spiritus ac benedictio Domini omnia suggerens, ac in omnem veritatem nos deducens, si modo serio in verbo eius sudaverimus. 22 Profuerit quoque plurimum in examinando aliquo obscuriore loco, aut etiam integro scripto, adhibere ad id Lydium lapidem Regularum Logicarum, sive Grammatices, sive Rhetorices, sive denique Dialectices. Quoniam enim istae artes Dei beneficio

consuetudinem, et denique alii suae gentis ac linguae, in quam transferunt Sacras literas, euphoniam sequuntur: quod periculum diligentia et usus Sacrarum literarum avertere facile poterit. 4 Desunt quaedam voces aliquando ob Hebraeae linguae consuetudinem, quae a Lectore aliquo modo subintelligendae sunt: (de qua re alibi in hoc Opere praecipitur) alio qui sensus videbitur imperfectus. Tropi autem sunt varii: alias hyperbata, alias anacolutha, alias anantapodota, alias concisa oratio, alias aposiopoeses, alias alii, de quibus suo loco in hisce generalibus Regulis

tum fontes, tum contextum ac sensum loci, tum etiam aliquas vicinas dictiones, quae eam facile prodent, tum denique etiam accurata significationum cognitio ac distinctio. 10 Aliquando porro propria quidem significatio unius vocis perspicua est: sed quia figuras habet multas, easque modo huc, modo illluc inclinantes, dubitare solet Lector, quomodo ibi usurpentur. Ac ne de diversis tropis unius vocis dicamus, etiam unus idemque tropus eiusdem vocis varie usurpatur, ut Leo et Fermentum per metaphoram alias in bonam, alias in malam partem accipiuntur. Remedium est huic malo:

tum contextum ac sensum loci, tum etiam aliquas vicinas dictiones, quae eam facile prodent, tum denique etiam accurata significationum cognitio ac distinctio. 10 Aliquando porro propria quidem significatio unius vocis perspicua est: sed quia figuras habet multas, easque modo huc, modo illluc inclinantes, dubitare solet Lector, quomodo ibi usurpentur. Ac ne de diversis tropis unius vocis dicamus, etiam unus idemque tropus eiusdem vocis varie usurpatur, ut Leo et Fermentum per metaphoram alias in bonam, alias in malam partem accipiuntur. Remedium est huic malo: considerare

fidei analogia aut morum honestate pugnet. Si enim tale quid sit in textu proprie accepto, proculdubio figuratam orationem esse. 3 Huic illius celeberrimi patris praecepto possis etiam quasi quandam ampliationem adiicere, ut si sermo ita acceptus etiam quid inutile, frivolum, et nullo modo ad rem pietatemve faciens, vel etiam prorsus a materia subiecta scopoque praesenti dissonans, aut denique aliis perspicuis locis de eadem re sententiaque pronunciantibus repugnans contineat: tum demum suspicandum est, tropum aut figuram esse. In qua re Lectorem pii ac intelligentes expositores

verborum diligentem ponderationem, et considera ad quemnam sensum maxime prona esse videantur: omnia enim figurate dicta sua quaedam indicia habent ac ostentant, ad quem usum directa sint. Tum etiam recordator, an alibi quoque vel eadem locutio in simili figura, vel alia huic analoga, aut aliquo modo conveniens, posita reperiatur. 8 Denique confer etiam aliquem alium locum Scripturae, ubi eadem res, idque (si possibile est reperire) simili sermone tractetur. Sit pro exemplo horum, quod Psal. 110 parabolice dicitur, Ex utero ab aurora tibi ros iuventutis tuae.

si omnes essent illis speciosissimis sacerdotum Sacris vestibus ornati: reliquum est ut etiam indicetur, quomodo sint illi nascituri: nempe tum ex divino semine, tum etiam mirabili ac incomprehensibili prorsus modo, nemine cernente, dum omnia oppleant: sicut ros caelestis cadit, qui non gignitur a crassa nubium materia, sed a pura illa aetherea, nec quomodo decidat cernitur, sed tantum genitus iam conspicitur passim tegere humum. Simili aut sermonis figura eandem rem etiam Micheas Cap. 5

et similia Scripturae loca, sive quo ad res; sive quo ad verba, contulerimus. 10 Saepius sane supra dixi, conferenda esse cum loco dubio antecedentia et sequentia: nec tamen pigebit id idem etiam hic repetere. Multipliciter enim id facere potest ad illustrationem dubii dicti, si modo sit scriptum in unum corpus conformatum, et non sint sententiae tantum quoquo modo congestae, ac veluti quaedam scopae dissolutae: ut in Proverbiis Salomonis. Nam vera est illa Hieronymi monitio, super Isaiae 19 dicentis: Moris est scripturarum, obscuris manifesta subnectere, et quod prius

10 Saepius sane supra dixi, conferenda esse cum loco dubio antecedentia et sequentia: nec tamen pigebit id idem etiam hic repetere. Multipliciter enim id facere potest ad illustrationem dubii dicti, si modo sit scriptum in unum corpus conformatum, et non sint sententiae tantum quoquo modo congestae, ac veluti quaedam scopae dissolutae: ut in Proverbiis Salomonis. Nam vera est illa Hieronymi monitio, super Isaiae 19 dicentis: Moris est scripturarum, obscuris manifesta subnectere, et quod prius sub aenigmatibus dixerint, aperta voce proferre. Quod sane plerunque in Psalmis,

vitae iter, mox initio commonstrat. Hanc diversitatem discipulorum, et agendi cum eis, ipsemet Christus praescripsit per parabolam novi ac veteris vini, et novorum ac veterum utrium, inter quae sit servanda debita proportio, multoque magis inter doctrinam et discipulos. Tale est quod modo dixi, Petrum malitioso ac incontrito Mago non mox voluisse certam spem salutis facere, et hominem securum in sua securitate confirmare. Sic et Paulus aliis lac, aliis solidum cibum in docendo offert. 16 Ingens discrimen est etiam, de quo fiat sermo, aut aliquid dicatur aut negetur.

Multas proculdubio gravissimas contaminationes Antichristi toleravit Deus in piis, regnantibus Antichristi tenebris: quas nunc nequaquam in hominibus ferre vult. Citius crediderim aliquem olim in Papatu servatum, quotidie missificantem: quam nunc post revelatum Antichristum, eum qui modo talia non severissime damnat ac anathematizat. Temporum igitur ratio multa gravissimaque negotia distinguit, aut concordat. Hinc August. lib. de Verbis Domini, Ser. 16 inquit: Distribuite tempora, et concordat Scriptura. Quod aliqui perperam, ad excusandas contradictiones iuris Canonici,

diversissimis libris ac partibus similia dicta occurrant: utque mirifice sese invicem eius libri singulaque loca ac sententiae illustrent: item ut, licet somnolento ieiunae videantur, tamen impossibile sit incidere ullam necessarum scitu quaestionem, quae ex eis dissolvi ac illustrari nequeat, si modo plura loca aut dicta inter sese solerter conferantur. Huc accedit brevitas seu Laconismus Scripturae, item quod non videatur ullus liber in Bibliis ita prorsus Methodice et plenissime de ulla materia disserere, quin non paucae sententiae illis desint, quas aliunde peti necesse sit.

est, quod omnis contrarietas non tantum dictorum Scripturae, sed et in toto genere ad eam summam reduci posse videtur, quod eidem subiecto contraria, vel inter sese pugnantia, seu certe incompatibilia tribuantur. ut, circumcisio est omnino observanda, Geneseos decimoseptimo: Circumcisio nullo modo est observanda, Galatas quinto. Parentes sunt diligendi, Exod. 20. Parentes sunt odio habendi, Lucae 14. 4 Omnis porro conciliatio locorum in eo potissimum sita est, ut monstretur vel videri tantum, non autem revera esse contraria ea praedicata quae uni tribuantur: vel contraria

pronuncians, Lex et prophetae usque ad Ioannem. Sic Paulus ad Galatas conciliat antinomias, dum ostendit, quamdiu haeres debuerit esse sub tutoribus et servitute elementorum Mosaicorum, et quando ab illis liberari: cum quidem ei severissime praecipitur, ut in libertate stet, nec semet ullo modo amplius sub iugum pristinae servitutis dedat. 11 Quinto videndum est, an utrunque dictum perinde loquatur simpliciter, generaliter, specialiter aut conditionaliter, parigradu, aut comparatione quadam et relatione, aut respectu quodam ad aliud: ut praecepta mandantia venerationem

eumque extremae stulticiae redarguat: posterius vero accipiendum est de verborum sermonisque acerbitate ac contumeliis, quibus quidem merito exagitandus esset stultus, sed virum gravem ac prudentem parum deceret. Sic, quia nunc homo pius habet duos in se homines, veterem ac novum: ideo modo dicitur servire peccato ac carni, et peccator esse: modo contra, sanctus, iustus ac Deo serviens, quod quatenus renatus est, accipi de eo debet. Sic multa quae de uno Christo dicuntur, videntur contradictoria: ut, eum nesci re horam iudicii, etc. nisi iam ad humanam, iam ad

est de verborum sermonisque acerbitate ac contumeliis, quibus quidem merito exagitandus esset stultus, sed virum gravem ac prudentem parum deceret. Sic, quia nunc homo pius habet duos in se homines, veterem ac novum: ideo modo dicitur servire peccato ac carni, et peccator esse: modo contra, sanctus, iustus ac Deo serviens, quod quatenus renatus est, accipi de eo debet. Sic multa quae de uno Christo dicuntur, videntur contradictoria: ut, eum nesci re horam iudicii, etc. nisi iam ad humanam, iam ad divinam naturam referantur. Huc referri posset torum caput

servi, qui seipsum mirabiliter demiserit, ac ex forma Dei exinaniverit: quique a patre opem petat, ab eoque resuscitetur et glorificetur. Servus ergo est erga patrem, servus etiam suo modo erga nos, quibus venit ministrare, non ut sibi ministretur. Contra tamen etiam Dominus fuit, et est, Ecclesiae ac omnium, dupliciter: ratione donationis a patre factae et ratione redemptionis, quia ille sibi hanc haereditatem precioso sanguine redemit. Taceo enim nunc dominium, quod habet

divino mandato obedientiam honoremve negare cogimur, quando quidem sua authoritate ad impietatem abutuntur, nostraque obedientia similiter abuti vellent. Posset quidem eludi haec Regula aut distinctio, quod et affirmativa requirant proprie cor, quod semper obedire debet, ac suo quodam modo potest, etiamsi actio non semper praestetur: et negativa habent suas exceptiones, ut cum occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo,

epistola 57 ad Dardanum dicit, quaedam dici iam impleta esse, quae tamen revera subindicentur aut promittantur implenda. Sic Ioan. 15 dicit Dominus: Omnia quae audivi a patre meo, nota feci vobis. Mox sequenti cap. contra ait: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Sic dicitur parasse sibi suo sanguine Ecclesiam gloriosam, et sine macula: quod tamen in altera denum vita, teste Augustino, implebitur. Quod diligenter observandum est, contra Pharisaeos nostros, qui piis in hac vita summam quandam perfectionem, et legis impletionem tribuere audent.

ac obedientibus vult suo loco bene esse, non obedientibus rationalibus aeternum exitium imponit. Secundo, patefecit etiam eam suam voluntatem, quod hominem lapsum, suam misericordiam implorantem, velit per ac propter filium servate, etiamsi amplius veram plenamque obedientiam praestare nullo modo queat. Denique et ea est eius voluntas, quod in extrema die velit iudicare omnes rationales creaturas, praesertim homines, vivos et mortuos. 6 Altera res praecipua in Sacris literis est Homo, qui est animal rationale, constans corpore et anima: initio quidem in summa integritate

vel si redigatur, propalam monstrositate et concinnitate sua falsitatem testatur ac velut in Chimera, non respondent vel media vel ultima etiam primis. IV. Quarto, haec multiplex spiritualis harmonia aut concentus pariet omnibus bonis ac piis ingeniis multo maiorem voluptatem, si modo eam diligenter observent et expendant: quam ista corporea, quae fugaci voluptate aures demulcet. Gaudebunt enim pii, hanc omnium scientiarum architectonicam aut rectricem, non minus quam alias scientias, certo decentique ordine constare. Cernent et ipsum rerum omnium creatorem Dominum, hic

sum corpus sibimet undique contradicens, aut certe non constans, ut illud Horatianum est, ultro autorem suum, illum omnium confusionum patrem satanam confitebitur ac contestabitur. Expositis usibus huius tabellae, iam ad declarationem ipsius progrediamur: quae non adeo erit difficilis, modo lector mediocrem attentionem adhibeat, et hanc explicationem cum ipsis delineationibus accurate conserat, et quo singula pertineant observet. ¶ Tres sunt praecipuae methodi, aut ordinatae compendiariaeque viae, per quas artes traduntur: Synthesis, analysis, et Definitiva.

Spiritus sancti, renovatio, invocatio, et alii fructus ac opera Spiritus, crux, resuscitatio et iudicium humani generis, piorum glorificatio, et gloria Dei. qui ultimi fines Theologiae sunt; ad quos illa hoc modo per Synthesin a primis elementis, causis aut fontibus progreditur. Atque hisce modis ac mediis filius Dei suum suique patris regnum erigit ac instaurat, destruendo nempe serpentis caput, ac regnum suumque ac patris verbo, Spiritu sancto et potenti efficacia promovens et absolvens, usque dum

desinit, ubi illa incoeperat. Nam ab ultimo fine aut opere cuiusvis artis, scientiaeve incipiens, retro per causas aut media, et omnino per antecedentia ad prima initia aut fontes regreditur. Licet igitur Theologia commodissime per Synthesin tradatur, tamen et Analyticam methodum aliquo modo recipere posset, ut adiuncta Tabula testatur. Finis enim Theologiae, de quo nos miseri homines maxime angimur, est VITA aeterna: sicut ille ex Christo quaerit, Domine quid faciens VITAM aeternam possidebo? Hic quidem finis bonorum aut beatitudo nobis pene natura notus est: sed de causis,

quod cum incipiat ab iis quae nobis sunt priora, seu magis necessaria, magisque nota, cernimus hic quae nam sint ei proximae causae ut media, per quae ad id pervenire queamus, de quo maxime angimur ac quaerere solemus. Semper enim cognita re necessaria, aut fine aliquo, de eius proximis causis aut modo parandi quaerimus: quas cum audivimus, quaerimus ulterius et de illarum causarum causis, atque ita semper retrogradimur, donec tandem ad aliqua certa initia perveniamus, unde actionem conatamque nostrum ordimur, ac progredimur, ad desideratum scopum festinantes.

est, quam cur non ab aeterno mundum condiderit, sed quasi solitariam quandam vitam egerit, nullam habens creaturam cui benefaceret, aut sese declararet. 27 Discrimen quoque illud inter Theologiam ac alias scientias diligenter observandum est: quod in aliis rebus necesse est, nos aliquo modo integram materiae scientiae alicuius noticiam habere, siquidem ea recte uti volumus. At in cognitione Dei tantum nobis ad salutem sufficit, ac omnium temporum hominibus suffecit, quantum ille generi humano patefacere dignatus est. Omnis enim haec praxis non ex nostra sapientia, sed ex illius

omne discrimen dictorum locorumue: quorum primum dixerunt Literalem, secundum Moralem aut Tropologicum, tertium Allegoricum, quartum Anagogicum. De qua materia et Sophistarum errore, aliorum sententiam adscribam, ut me hoc labore in tam difficili opere levem. 4 Pagninus igitur hoc modo Augustini sententiam, de variis sensibus aut interpretationibus Scripturae, recenset capite 18. Quatuor autem modi (ut inquit Augustinus libro de Genesi ad litera imperfecto, capite 2.) a quibusdam Scripturarum tractatoribus traduntur, Legis exponendae: secundum historiam, secundum allegoriam,

res gestas illic intuendas? Ubi certe (ut alia omittam) si numerositas animalium cogebatarcae tantam fieri magnitudinem, immunda bina et munda septena intromitti animalia quid cogebat, cum aequali numero possent utraque servari? Aut vero Deus, qui propter reparandum genus servanda praecepit, eo modo illa, quo instituerat, restituere non valebat? Qui vero non esse gesta, sed solas rerum significandarum figuras esse contendunt: primum opinantur tam magnum fieri non potuisse diluvium ut altissimos montes

17, capite 3. Tripartita, inquit, reperiuntur eloquia prophetarum. Si quidem ali qua sunt ad terrenam Hierusalem spectantia, aliqua ad caelestem, nonnulla ad utranque Et infra: Mihi autem sicut multum videntur errare, qui nullas res gestas in eo genere literarum, aliquid aliud, praeter id quod eo modo gestae sunt, significare arbitrantur: ita multum audere, qui prorsus ibi omnia significationibus allegoricis involuta esse contendunt. Ideo tripartita, non bipartita esse dixi. Hoc enim existimo: non tamen culpans eos, quae potuerint de quacunque re gesta sensum intelligentiae spiritualis

ineptiores: qui, ut longius etiam a sententia Grammatica discederent, ultra allegoriam finxerunt Anagogen, quae transferret rem ad caelestia. ut, Hierusalem Historice urbem eius nominis, Tropologice Remp. bene constitutam, Allegorice Ecclesiam, Anagogice vitam aeternam seu caelestem. Et hoc modo omnes versus prodigiosa metam orphosi quadrifariam inter pretabantur: quamvis interdum dictum aliquod repugnaret illi metamorphosi. Caeterum nos meminerimus, unam quandam ac certam et simplicem sententiam ubique quaerendam esse, iuxta praecepta Grammaticae, Dialecticae et

ad Locos communes, et de his ordine dicat, iuxta Dialecticae praecepta: Quid sit sacerdotium, quid effecerit Christi sacerdotium: Quod nostra iustitia, nostris victimis, nostro cultu, non possimus placare Deum: sed Christi sacrificio placatus, donet nobis iustitiam, pacem, vitam aeternam. Hoc modo literalis sensus illustratus, per definitionem sacerdotii, magnopere iuvat bonas mentes. Ac in locis communibus delectus adhibendus est, ubi ad Evangelium referenda res sit: ubi ad Decalogum, seu praecepta de moribus. Nam aliud in argumento decet. Extremi tamen loci hi sunt: Lex seu Decalogus,

vocabant olim τροπολογίαν, abutentes vocabulo. Nos in tali collatione non dicimus novum esse sensum exempli: sed dicimus argumentationem esse, in qua [?: i--ta ] Dialecticae praecepta, res inter se cognatae aut similes conferuntur. Hoc modo multa ratiocinatur Christus in Evangelio ex parabolis. Haec duxi in hoc loco de quatuor sensibus dicenda esse: ut admonerem, unam aliquam, ac simplicem ac certam sententiam in singulis locis quaerendam esse, quae cum perpetuo contextu orationis et cum circumstantiis negotii

non est: sed quomodo et quam feliciter fieri id possit ac debeat, non omnes ex aequo considerant. Referam igitur quorundam de hoc negotio sententias. Solent plerique Scripturarum interpretationem ita partiri, ut aliam appellent literalem, aliam spiritualem: et hanc ipsam rursus modo tropologicam, modo allegoricam, modo anagogicam. Literalem vocant, quae iuxta sensum Grammaticum et ex primaria vocum significatione accipitur: ut id dici atque significari intelligatur, quod communi loquendi more verba sibi volunt. Haec ratio interpretandi semper primo loco

quomodo et quam feliciter fieri id possit ac debeat, non omnes ex aequo considerant. Referam igitur quorundam de hoc negotio sententias. Solent plerique Scripturarum interpretationem ita partiri, ut aliam appellent literalem, aliam spiritualem: et hanc ipsam rursus modo tropologicam, modo allegoricam, modo anagogicam. Literalem vocant, quae iuxta sensum Grammaticum et ex primaria vocum significatione accipitur: ut id dici atque significari intelligatur, quod communi loquendi more verba sibi volunt. Haec ratio interpretandi semper primo loco inquirenda est, et ab hac

feliciter fieri id possit ac debeat, non omnes ex aequo considerant. Referam igitur quorundam de hoc negotio sententias. Solent plerique Scripturarum interpretationem ita partiri, ut aliam appellent literalem, aliam spiritualem: et hanc ipsam rursus modo tropologicam, modo allegoricam, modo anagogicam. Literalem vocant, quae iuxta sensum Grammaticum et ex primaria vocum significatione accipitur: ut id dici atque significari intelligatur, quod communi loquendi more verba sibi volunt. Haec ratio interpretandi semper primo loco inquirenda est, et ab hac non licet in

huc pertinentia refert idem Augustinus de Vera religione, capite quinquagesimo. Distinguamus, inquit, quam fidem debeamus historiae, quam fidem debeamus intelligentiae, quid mandemus memoriae, verum esse nescientes, sed credentes tamen. Et ubi sit verum, quod non venit et transit, sed semper eodem modo manet. Quis sit modus interpretandae allegoriae, quae per sapientiam dicta creditur in Spiritu sancto, utrum a visibilibus antiquioribus ad visibilia recentiora eam perducere sufficiat: an usque ad animae affectiones atque naturam: an usque ad incommutabilem aeternitatem. An aliae significent

Similitudine autem redditur, quod dicimus, manifestius. Poetarum, qui fuerunt Theologi gentilium, narrationes, et in his plerasque fabulosas, videmus ita explicari, ut sub fabulosis involucris ostendatur latere maximarum rerum cognitionem, nec non posse ex illis insignem doctrinam (modo videlicet de naturis rerum, modo de vitae institutione, modo de religionis placitis) decerpi. Cuius generis interpretationum formae elegantes extant apud Palaephatum, de non credendis historiis: Fulgentium,

quod dicimus, manifestius. Poetarum, qui fuerunt Theologi gentilium, narrationes, et in his plerasque fabulosas, videmus ita explicari, ut sub fabulosis involucris ostendatur latere maximarum rerum cognitionem, nec non posse ex illis insignem doctrinam (modo videlicet de naturis rerum, modo de vitae institutione, modo de religionis placitis) decerpi. Cuius generis interpretationum formae elegantes extant apud Palaephatum, de non credendis historiis: Fulgentium, in Mythologiis: divum Basilium,

Poetarum, qui fuerunt Theologi gentilium, narrationes, et in his plerasque fabulosas, videmus ita explicari, ut sub fabulosis involucris ostendatur latere maximarum rerum cognitionem, nec non posse ex illis insignem doctrinam (modo videlicet de naturis rerum, modo de vitae institutione, modo de religionis placitis) decerpi. Cuius generis interpretationum formae elegantes extant apud Palaephatum, de non credendis historiis: Fulgentium, in Mythologiis: divum Basilium, in libro seu concione ad

quae sterilis semper fuit existimata, sed foecundior effecta est quam Synagoga ladaeorum. Qua de re Hieronymus in commentariis super verbo illo Isaiae quinquagesimo quarto, Laeteris sterilis quae non paris. Caeterum, inquit, allegoriae non ita crebrae sunt, ut typi: et allegoriae spectantur non modo in historiis, verum frequenter etiam in praeceptis, tam in lege quam in Evangelio comprehensis: veluti cum iubet Deus bovi trituranti non obligari os, non spargere in agro diversum semem. Item Christus mandat, praecingi lumbos, et gestari lampades manibus. Quibus sane locis allegoriae

si aliqua apparet, longe tamen proveniret uberior, ubi interpretatio allegorica adiungeretur. Quod exemplo planum faciam. Legis in historia Iacob, quomodo deceptus fuerit a socero Laban: quomodo Liam acceperit, putans se potiri Rachele: quomodo pro Rachele tot annos duram servitutem servierit: quo modo interea gregem suum mira solertia auxerit, virgulis versicoloribus ad canales positis. Hic autem exigua, aut nulla videtur utilis doctrina esse proposita: sed potius fraudes, astutiae, stultus amor, opum cupido. Quam obrem ut fructum aliquem decerpas, expediet te omnia per allegoriam

Legis insuper diversa praecepta in Levitico, vel alio volumine, de Sacerdotio, de caeremoniis, sacrificiis, observationibus diversis: atque horum quidem, quando sola inspicitur sententia Grammatica, nullus plane nobis usus est, cum eae functiones legales nunc sint abrogatae, nulloque modo ad nos pertineant. Quo igitur fructum aliquem spiritualem ex his capias, consultum est interpretationes accersere allegoricas, ad vitae tuae institutionem utiliter comparatas. Sic autem Origenes, Cyrillus, Eucherius, praecepta legis ceremonialia prope omnia apud Graecos enarrarunt: apud

praeterire hauquaquam convenit. OBSERVATIO V. Eo autem artificio formari vult allegoria, eoque ornatu vestiri et comi, ex quo quasi maiestas quaedam ei accedat, et unde auditores iudicare queant pondus aliquod ei inesse: neque institutam modo ad aliquantam animorum delectationem, verumetiam ad movendos (quoad fieri licet) adfectus. Quod si haec virtus absit, frigida plane erit interpretatio, censebiturque parum dextre tractata. OBSERVATIO VI. Neque enim iusto diutius immoraberis,

legitur. Extat haec regula apud Augustinum in Commentariis ad Psalmum octavum. Postquam enim versum illum, et sequentes, omnia subiecisti sub pedibus eius, oves et boves, etc. per allegoriam fuisset interpretatus de patentia Christi, tandem subiecit: Non quia ista nomina isto solum modo intelligi et explicari possunt, sed pro locis: nam alibi aliud significant. Et haec regula in omni allegoria retinenda est, ut pro sententia praesentis loci consideretur, quod per similitudinem dicitur. Sed observationes plures congerere supersedemus. Magis optamus, ex ipsa allegoriarum

nimirum vel propter necessitatem, vel propter notabilem utilitatem. Secundo admittentur, ubi eum in modum fuerint conformatae, quem videmus a praestantibus artificibus atque docendi magistris praemonstratum, quemque nos aliquot Regulis sumus utcunque complexi. Tertio recipientur allegoriae, modo ad vitae institutionem seu correctionem, non autem ad dogmata fidei comprobanda sint paratae. Nam ex allegoriis non ducuntur argumentationes necessariae, sed tantum probabiles, atque verosimiliter suadentes: quemadmodum recte asseverat Augustinus, in epist. ad Vincentium. Quarto, quod si ad

postremum locum occupabit, post alia videlicet argumenta a Scripturis deprompta, quae evidenter citra tropum, et omnino citra obscuritatem atque necessariis consecutionibus, id quod rei caput est, stabiliunt. His inquam conditionibus allegoriae locum obtinebunt: certumque est, ita explanatas non modo nihil obfuturas, verumetiam commoditatem haud parvam ex eis percipiendam. Enimvero delectant in primis, excitantque animos segnes et fastidiosos, in oratione praesertim gravi atque longe: ubi profecto si quid inexpectatum aut argutum profertur, eo taedium levari omnes protinus

ad consentientes Scripturae locos, quam ad artificium interpretis, convertere mentis aciem oportet. Postremo, cum variis modis Scriptura nonnunquam enarratur, eius commendatur foecunditas, et multiplex commoditas. Praeclarum enim hoc est, quod historia vel sententia obvia non illud modo significat, quod verba simpliciter sonant: neque solum suppeditat locos morales, verum etiam adfert aliquid sublimioris intelligentiae, et de Christo, de lege, de Evangelio, de Ecclesia, de Spiritu et carne, denique de omni pietatis officio nobis valde eruditas, nec minus salubres admonitiones

Scripturarum loci usus aliquis intelligatur. Est enim omnis Scriptura divinitus inspirata, utilis ad docendum, id arguendum, ad corrigendum, ad erudiendum in iustitia, ut perfectus sit homo Dei, et ad omne opus bonum instructus, 2 Tim. 3. Haec intelligentia plurimum assidua et pia non lectione modo, sed et meditatione iuvatur. Et in illa potissimum sacrae lectionis emolumentum esse iudico. Haec nunc de variis Sacrarum literarum sensibus dixisse sufficiant, tum ad refutationem sophistarum, tum et ad explicationem huius controversiae, et denique rectum usum diversorum sensuum. Porro

loci, hominum, et aliarum praecipuarum rerum quae in ea regione sunt. 5 Videndum ut accurate observentur causae et occasiones, principiaque, progressus et fines rerum gestarum, et ubi unaquaeque narratio incipiat aut desinat, num cohaereat cum praecedentibus aut sequentibus: aut quoquo modo cum eis connexa, vel etiam affinis ei sit. 6 Animadvertantur et omnes circumstantiae personarum, locorum, temporum, causarum et consiliorum: praesertim vero ipse summus architectus aut nauclerus, moderatorve totius negotii diligentissime in omni historia observetur, quid ille ibi

non plane pro sua voluntate imperitavit, resistentibus aemulis. 8 Quia vero de annorum supputatione non parva est apud scriptores, praesertim veteres, dissensio, cum Hebraeorum quidam paulo aliter numerent ac Latini vel Graeci (quinetiam ne inter hos quidem satis convenit: diverso enim modo Graecus Eusebius, diverso noster Augustinus, diverso Beda, diverso astronomi, caeterique) visum est brevem quandam supputationem ex alio quodam scriptore hic adiicere, eamque ut perspicuam, et nihil prorsus habentem controversum vel litigiosum, ita ab omnibus Theologiae candidatis tuto

institutionem, mores ac vitam. Crebro enim aliqua dicta in ipsis, ad aliquid eorum respiciunt. 8 Porro pernoscere statum conditionemque rerum ac temporum facile possumus, cum ex historiis praesertim Sacris, ut ex Regum historia, et Paralipomenis: tum et ex ipsismet Prophetis, si modo diligentius attenderimus. Nam si omnino nullum subsidium venit ab historiis: proximum est, ut ex ipso orationum propheticarum contextu, quae facies Ecclesiae aut reipublicae fuerit, quae vitia erroresve dominari, quae virtutes aut vera dogmata reflorescere coeperint, adnotare assuescas. Quod

Quibus omnibus solebant, eodem Epiphanio testante, discriminis ergo quasdam notas appingere, quarum aspectu statim admonebantur Lectores, quid quoque loco tractaretur. Cuius diligentiae veterum placuit mentionem facere, quo studiosa iuventus exemplis maiorum provocata, acciperet occasionem, simili modo quasdam notas seu characteres excogitandi, quos in libris suis ad tales locos in Prophetarum concionibus (quid dico Prophetarum? imo vero Apostolorum et Evangelistarum) obvios appingerent. Porro quicunque hunc in modum partes concionum praecipuas semel distinxerit, facile assequetur veram

carcerem, in qua actione similiter vaticinium de Christo abditum erat. quod Ezechiel bibit aquae certam mensuram, coquit placentam hordeaceam in stercoribus excrementi humani: denique quod in novo Testamento Agabus se vinciri cingulo mandat Pauli apostoli. Et hae ipsae actiones, perinde ac visa, modo quidem habent adiunctam expositionem, modo vero non habent. Quod vero hic diximus actionibus prophetarum plerunque vaticinium ac typum de Christo subesse: idem decet intelligamus de actionibus sanctorum heroum, quos Scriptura vehit laudibus. 15 Est usitatum Prophetis, vaticinia

de Christo abditum erat. quod Ezechiel bibit aquae certam mensuram, coquit placentam hordeaceam in stercoribus excrementi humani: denique quod in novo Testamento Agabus se vinciri cingulo mandat Pauli apostoli. Et hae ipsae actiones, perinde ac visa, modo quidem habent adiunctam expositionem, modo vero non habent. Quod vero hic diximus actionibus prophetarum plerunque vaticinium ac typum de Christo subesse: idem decet intelligamus de actionibus sanctorum heroum, quos Scriptura vehit laudibus. 15 Est usitatum Prophetis, vaticinia rerum futurarum explicare verbis praeteriti

scite distribuas. Quod quidem haud magno is efficiet negocio, qui, quemadmodum supra admonuimus, observare assueverit artificium Dialecticum et Rhetoricum. Quamvis eo maior quoque diligentia in Psalmorum lectione requiritur, quo plus artificii non ex Dialecticorum argutiis, vel Rhetorum flosculis modo, verum etiam ex vatum felici ubertate in illis admixtum novimus. Scatent enim Psalmi omnis generis elegantiis: si quidem nusquam adfectus, praesertim vehementes, moventur crebrius: nusquam frequentiores personarum loquentium mutationes: nusquam amplificationes, vel extenuationes magis

scriptores memini, in Ulysse per Homerum describi omnes perfecti et sapientis viri virtutes. Et recte quidem, nec reprehendo. Sed me puto multo rectius posse dicere, in uno Iob omnes viri perfecti et sapientis plane heroicas virtutes elucere. Praecipue autem monstrat is liber, quomodo non decem modo annos iactati terraque marique, sed per omnem adeo vitam in quibuscunque adversitatibus nixi fide ac spe in Deum, magno animo patientes persistamus, atque in patientia nostras possideamus animas. Dividitur autem opus universum in tres partes. Quarum prima describitur beati Iob,

populo eius. Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam. Quibus sane locis ducuntur argumentationes ex certis vocibus, nem pe gentium et domini. Apostolus namque probat, atque meminit, non Iudaeos modo sed gentes quoque promissionum Evangelicarum debere esse, iuxta veterum vaticinia, participes: Christus vero ex voce Domini demonstrat, se divina natura esse praeditum, atque patri per omnia aequalem. 15 Alias denique secundum versionem LXX, alias ad Hebraicam veritatem. In Graeca

exponemus: nunc tantum pauca quaedam monebimus, quae observasse ad earum intellectum non parum profuerit. Sunt igitur volenti cum fructu legere Paulinas Epistolas haec maxima cura observanda. 5 Primum, ad quos Epistola mittatur, et qui nam populi, quibusve moribus fuerint. Quod modo ex ipsis Epistolis, modo ex Geographis cognosci potest. Nonnunquam vero ad hominum, ad quos scribit, ingenia attemperata videtur Apostoli oratio. Hinc factum, quod ad Romanos rerum dominos, cernimus graviter

pauca quaedam monebimus, quae observasse ad earum intellectum non parum profuerit. Sunt igitur volenti cum fructu legere Paulinas Epistolas haec maxima cura observanda. 5 Primum, ad quos Epistola mittatur, et qui nam populi, quibusve moribus fuerint. Quod modo ex ipsis Epistolis, modo ex Geographis cognosci potest. Nonnunquam vero ad hominum, ad quos scribit, ingenia attemperata videtur Apostoli oratio. Hinc factum, quod ad Romanos rerum dominos, cernimus graviter et cum maiestate quadam

seductoribus infestissima ac plane intolerabilis est. Verum de Paulino sermone postea proprio Capite agetur. Hactenus dixi, quid in legendis Pauli Epistolis, et etiam aliis Scripturae libris observandum sit, tum in genere, tum et in specie: quod eo succinctius feci in hoc tractatu De modo discendi Sacras literas, quod in hac secunda parte alioqui plurima dissero, quae eodem pertinent. Nunc breviter de alterius cuiusdam sententia adiiciam, quomodo etiam ex scriptis iam lectis aut intellectis, tanto plures uberioresque fructus percipere queamus: seu quomodo cognita Scriptura,

Romanos 15. abunde id declarant. Passim vero obviae fiunt in Propheticis et Apostolicis concionibus apertae consolationes. Deinde historiae de piis hominibus, qui in adversis manserunt constantes, atque ex horrendis periculis fuerunt mirabiliter liberati, nos magnopere solantur, dum iubent simili modo fortiter eluctare, atque Dei opem certamque salutem expectare. Admonitio vero, νουθεσια pertinet ad vitae institutionem, atque emendationem: quod exempla quae ab Apostolo adferuntur, totaque orationis series 1. ad Corinthios 10. testantur. Ait

ἐλέγχειν, contradicentes convincere. Sententia igitur Apostoli est, e Sacris literis peti debere, quae faciunt ad convincendos falsorum dogmatum magistros, quales sunt haeretici, Philosophi, et similes. Enimvero Scriptura instrumentum omne suppeditat, non modo ad astruendum vera dogmata, verum ad destruendum falsa. Quod deinde ait Apostolus, prodesse Sacras literas πρὸς παιδείαν, id est ad institutionem: idem est atque si diceret, ex Sacris literis colligere nos debere omnia quae ad vitam in vera

est. His et similibus sermonibus notatur, arguitur, corrigitur nostra supinitas: et nos quodammodo instigamur, ut ad frugiferas actiones simus instructiores deinceps, et alacriores. Apud Prophetas et Apostolos densae occurrunt correctiones, quas pro auditorum ingeniis et negotiorum qualitate, modo per blandas obsecrationes, modo per asperas obiurgationes, modo per moderatas exhortationes effingunt. Quinto et postremo investigabis etiam atque etiam, num in loco qui examinatur, posita aliqua

notatur, arguitur, corrigitur nostra supinitas: et nos quodammodo instigamur, ut ad frugiferas actiones simus instructiores deinceps, et alacriores. Apud Prophetas et Apostolos densae occurrunt correctiones, quas pro auditorum ingeniis et negotiorum qualitate, modo per blandas obsecrationes, modo per asperas obiurgationes, modo per moderatas exhortationes effingunt. Quinto et postremo investigabis etiam atque etiam, num in loco qui examinatur, posita aliqua sit consolationis materia. Non est

nostra supinitas: et nos quodammodo instigamur, ut ad frugiferas actiones simus instructiores deinceps, et alacriores. Apud Prophetas et Apostolos densae occurrunt correctiones, quas pro auditorum ingeniis et negotiorum qualitate, modo per blandas obsecrationes, modo per asperas obiurgationes, modo per moderatas exhortationes effingunt. Quinto et postremo investigabis etiam atque etiam, num in loco qui examinatur, posita aliqua sit consolationis materia. Non est autem magnae difficultatis,

Danda vero in his omnibus diligens opera, ut nostris temporibus, atque praesenti nostrarum Ecclesia rum statui, quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet, quomodo ex locis quos enarrandos suscipiunt, adnotare semper soleant, modo quod ad doctrinam vel redargutionem, modo quod ad institutionem vel correctionem, modo quod ad consolationem pertinet: cum neminem lateat, propter has potissimum commoditates spirituales, tanquam fines destinatos, Scripturam universam divina ordinatione in lucem esse editam. Eum qui harum

opera, ut nostris temporibus, atque praesenti nostrarum Ecclesia rum statui, quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet, quomodo ex locis quos enarrandos suscipiunt, adnotare semper soleant, modo quod ad doctrinam vel redargutionem, modo quod ad institutionem vel correctionem, modo quod ad consolationem pertinet: cum neminem lateat, propter has potissimum commoditates spirituales, tanquam fines destinatos, Scripturam universam divina ordinatione in lucem esse editam. Eum qui harum rerum nihil observat, credibile non est serio

nostrarum Ecclesia rum statui, quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet, quomodo ex locis quos enarrandos suscipiunt, adnotare semper soleant, modo quod ad doctrinam vel redargutionem, modo quod ad institutionem vel correctionem, modo quod ad consolationem pertinet: cum neminem lateat, propter has potissimum commoditates spirituales, tanquam fines destinatos, Scripturam universam divina ordinatione in lucem esse editam. Eum qui harum rerum nihil observat, credibile non est serio quicquam legere, tantum ab est ut intelligat.

inde transferendi: neque possunt ulli excusationem praetexere, si nihil vel ad augendam cognitionem, vel ad vitae emendationem hauserint. Inveniunt, qui paulo feliciori captu sunt praediti, et prae caeteris illuminati, omnia caelestis philosophiae dogmata: qui erraverint, aut lapsi quoquo modo in doctrina fuerint, audiunt acres redargutiones: qui simplices sunt et modesti, ad altiora non valentes progredi, at soliciti tamen de vita pie inculpateque traducenda, obvias habent sanctissimas institutiones in iustitia: qui autem veritatis noticiam assecuti, segnes interim et frigidi

assecuti, segnes interim et frigidi manent, defigere animum possunt in salubres correctiones: postremo, qui afflicti sunt, et sive ob spirituales internasque, sive ob corporales et externas molestias perturbati, reperiunt supra quam dici potest suaves consolationes: denique quocunque sis affectus modo, invenies quod stomacho tuo congruat, et non fastidioso satisfacere possit. Doctrina promovet ad rerum scitu dignarum et necessariarum cognitionem: redargutiones reprehendunt, reducuntque in viam falsis opinionibus deceptum: institutiones, quomodo vita innocenter peragi debeat, praescribunt:

IN TRACTATIONE SACRARUM LITERARUM OBSERVANDA SINT. Quoniam vero fidi interpretes Scripturae diligenter Sacras literas tractant vel in concionibus templorum, vel etiam in lectionibus Scholarum, et ab ipsis quoque Sacrae literae discendae sunt, adiiciatur aliquid etiam de eorum modo tractandi eas. Hac enim commonefactione instructioneque cognita, tum ipsos Sacrarum literarum interpretes maiore cum fructu audiemus, tum etiam prudentius et veluti oculatius in Sacris literis versabimur, scientes quid nam potissimum in eis considerare ac expendere debeamus. Duplex

orationem illustrant, ac divitem speciosamque reddunt. est etium ὑποτοπώσεων et amplificationum studiosus coaceruator. Denique ea quoque omnia operose congerit, quae ad movendos adfectus conducere arbitratur. In summa, nihil omittit quod modo ad persuadendum inculcandumque animis vim habet. Siquidem hic eius scopus est, huc universus tendit labor, ut omnes ad agnitionem peccatorum; ad fidem, ad puram invocationem Dei, ad vitae emendationem pertrahat: et si fieri possit, in novos prorsus homines transformet. Huius autem

possumus appellare: adnotatione artificii Dialectici aut Rhetorici, quando nimirum expenduntur causae, materia inquam, forma, efficiens, finis: aut circumstantiae, quis, quid, ubi, quoties, cur, quomodo, quando: aut antecedentia, et sequentia: aut argumentationum singularum ductus forma, et vis: modo per ἀνάλυσιν id est, partium resolutionem: modo per ἐρωτήματα, hoc est quaestiones, (nam haec quoque enarrandi ratio veteribus fuit usitata) modo per similitudines, quae illustrant quod obscurum

causae, materia inquam, forma, efficiens, finis: aut circumstantiae, quis, quid, ubi, quoties, cur, quomodo, quando: aut antecedentia, et sequentia: aut argumentationum singularum ductus forma, et vis: modo per ἀνάλυσιν id est, partium resolutionem: modo per ἐρωτήματα, hoc est quaestiones, (nam haec quoque enarrandi ratio veteribus fuit usitata) modo per similitudines, quae illustrant quod obscurum involutumque apparet. Et quis enumeret omnes idoneas interpretandi formulas? Caeterum

aut argumentationum singularum ductus forma, et vis: modo per ἀνάλυσιν id est, partium resolutionem: modo per ἐρωτήματα, hoc est quaestiones, (nam haec quoque enarrandi ratio veteribus fuit usitata) modo per similitudines, quae illustrant quod obscurum involutumque apparet. Et quis enumeret omnes idoneas interpretandi formulas? Caeterum hanc rationem explicandi authoris mentem ne quis aversetur cevabiectam, aut puerilem (quem modum, meminialiquando quosdam audire, qui non

similitudines, quae illustrant quod obscurum involutumque apparet. Et quis enumeret omnes idoneas interpretandi formulas? Caeterum hanc rationem explicandi authoris mentem ne quis aversetur cevabiectam, aut puerilem (quem modum, meminialiquando quosdam audire, qui non calumniabantur modo, sed etiam irridebant) libet paucula interponere. Primum, necessarium omnino est, certam et propriam scriptoris sententiam enunciare, Qua autem ratione id fiat, quid refert modo fiat? Memores esse decet triti Proverbii, σαϕέστερον καὶ

mentem ne quis aversetur cevabiectam, aut puerilem (quem modum, meminialiquando quosdam audire, qui non calumniabantur modo, sed etiam irridebant) libet paucula interponere. Primum, necessarium omnino est, certam et propriam scriptoris sententiam enunciare, Qua autem ratione id fiat, quid refert modo fiat? Memores esse decet triti Proverbii, σαϕέστερον καὶ ἀμαθέστερον: quantumvis crasse, modo clare. Oportet doctores se subinde accommodentauditorum ingeniis: et cum admittamus omnis generis homines, inque iis etiam

Primum, necessarium omnino est, certam et propriam scriptoris sententiam enunciare, Qua autem ratione id fiat, quid refert modo fiat? Memores esse decet triti Proverbii, σαϕέστερον καὶ ἀμαθέστερον: quantumvis crasse, modo clare. Oportet doctores se subinde accommodentauditorum ingeniis: et cum admittamus omnis generis homines, inque iis etiam rudes quosdam, et liberalium artium palaestris inassuetos: est sane in istorum gratiam etiam ruditer et quasi paedagogorum more lo quendum. Unde factum quoque est, quod

insinuatis rationibus, quae eam stabiliunt. 6 Quod si iam restat locus aliquis in scripturis, ab eo qui est in manibus dissidens, laborabit sexto loco prudens doctor. ut locos in speciem pugnantes conciliet. Quin etiam si quid preterea in mente venerit, interpretatione ipsius ali quo modo eneruas, nequa quam id silentio involvet. Qui non vult auditores de interpretationis suae rectitudine ambigere, totus in hoc est, ut omnes ex eorum mentibus scrupos removeat 7 Haec satis multa ad rerum explanationem. Restat septimo loco paucula adnotemus, de explanatione verborum,

mutaretur sententia. Qui se hic cupit extricare, inquirit quomodo in Hebraeo aut Graeco exemplari legatur. Deinde, an eius varia in Scripturis significatio: tum, si ita est, quomodo praesenti loco accipiatur. Quod si res postulit, alii quoque proferuntur Scripturae loci, in quibus ea vox simili modo usurpata legitur. Secundo, an subsit aliquis tropus: veluti metaphora, allegoria, catachresis, etc. Tertio, an phrasis notatu digna. Quarto, an allusio ad alium Scripturae locum, vel ad historiam, vel ad rei cuiuspiam naturam. Quinto, an emphasis, aut

furore tyrannidis Antichristi pro dignitate conqueri vellemus. Ut igitur omnes veritatis cupidi, germanique discipuli Christi tum erudiantur ad cognitionem sacri voluminis, tum etiam agnoscant, nec nos quicquam malae fraudis in monstranda ratione intelligendi Sacros libros struere: nec istos ullo modo ferendos esse, qui vere clavem scientiae ac regni caelorum rapuerunt, ac nec ipsi intrare volunt, nec alios permittere: collegi prolixum acervum dictorum ac regularum S. patrum, quibus tum praedicant sacra Biblia, ut unicam supremamque cognoscendae veritatis, et diiudicandi omnes controversias

ac regni caelorum rapuerunt, ac nec ipsi intrare volunt, nec alios permittere: collegi prolixum acervum dictorum ac regularum S. patrum, quibus tum praedicant sacra Biblia, ut unicam supremamque cognoscendae veritatis, et diiudicandi omnes controversias normam ac indicem: tum etiam, quonam modo ea sint legenda ac intelligenda, solerter praescribunt. Etsi autem non sit in eorum distributione aliquis exactior ordo adhibitus: tamen id ad pernoscendam eorum sententiam instructionemque nihil obfuerit. Saepe etiam unum dictum plura continet, ut in certos locos ac sensus distribui ea

duae sunt. Attamen fortissima omnium bonarum rerum veritas, et extremus pravitatis limes mendacium, parvis his verbis saepenumero comprehenduntur. Et quid haec dico? cum iam quis etiam capite solum nutu facto in testimoniis pro Christo, omnem pietatem explevisse iudicatus sit. Si vero haec hoc modo se habent, quodnam verbum Theologicum adeo parvum est, ut aut recte aut secus se habens, non magnum habeat in utramque partem momentum? Si enim ex lege iota unum, aut unus apex non transibit: quomodo tutum est nos etiam minutissima transilire? Porro quae ipse a nobis diiudicanda requisivisti,

laetantis. Sed non propter haec pauca, quae notare atque interrogare facilimum est: sed propter diversitates, ut dictum est, interpretum, illarum linguarum est cognitio necessaria. Qui enim Scripturas ex Hebraea lingua in Graecam verterunt linguam, numerari possunt, Latini autem interpretes nullo modo. Ut enim cuique primis fidei temporibus in manus venit codex Graecus, et aliquantulum facultatis sibimet utriusque linguae habere videbatur, ausus est interpretari. AUGUSTIN.

conscientia, ut quod cogitationis terrenae ratio non concipit, id nobis rursum ratio divinae virtutis insinuet. Cum enim recognita stulticiae nostrae intelligentia imperitiam naturalis in nobis imprudentiae senserimus: tum per divinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam imbuimur, cum sine modo virtutes Dei ac potestatem metiamur, cum naturae Dominum non intra naturales leges cohibeamus, cum hoc solum de Deo bene credi intelligamus, ad quod de se credendum ipse sibi nobiscum et testis et autor existit. Idem de Trinitate lib. 1. Optimus enim lector est, qui dictorum

possum. Tarde mihi hos impiissimos, quantum ego arbitror, doctores aetas nunc huius saeculi protulit. Sero hos habuit fides mea, quam tu erudisti, magistros. Idem lib. 6. de Trinit. Si potestas exaequata est, si secretum cognitionis aequale est, si natura in nominibus est: quaero, quo modo quod vocantur non sunt, quorum et vis in potestate, et difficultas in cognitione non differt? Non fallit itaque in vocabulis Deus, nec se aut pater mentitur, aut filius: et accipe, quae in his fides nominum sit. Idem de Trinit. lib. 10. Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem

sit. Idem de Trinit. lib. 10. Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Pietas est non ambigere, et iustitia est, credere, et salus est, confiteri. Non in incerta diffluere, neque ad stultiloquia effervere, neque ratione aliqua virtutes Dei ventilare, neque modo circumscribere potestatem, neque causas investigabilium sacramentorum retractare: Dominum Iesum confiteri, et a Deo suscitatum a mortuis credere, salus est. Quae vero insania est, qualis et cuiusmodi sit, Iesum calumniari: cum salus sola sit, hoc solum scire quod Dominus sit? Tum porro qui

suae prorumpunt, dicentes in his nihil rationabile, nihil esse perfectum, volentes ea quae a se dicantur, sola esse erudita, et doctrinae suae prudentia expolita: stulti, Deo negantes, quae assumere ipsi sibi audent. Nec mirum est, si irreligiose de eis opinantur: quorum pecuniae hebetudinis modo intelligentiam non consequuntur. Verum quamvis in eo sermone, quem superius habuimus, hi qui sapientiam Dei sequuntur, cognitam dictorum caelestium perfectionem existiment, nihilque eorum esse quod non consummatum atque omni ex parte perfectum sit. Ibidem: Causam vero amplitudinis

ut tabernacula Cedar, ut pellis Salomonis. Utrumque se esse dicit Ecclesia, propter temporalem unitatem intra unum rete piscium bonorum et malorum. Tabernacula Cedar, pertinet ad Ismaelem, qui non erat haeres cum filio liberae. Tertiam regulam ponit de promissis et lege, quae alio modo (inquit Augustinus) dici potest de Spiritu et litera. Unde frequens est transitus de litera in spiritum. Proinde vigilare debet studiosi lectoris intentio, ut intelligatur quid secundum spiritum, quid secundum literam sit accipiendum. Quartam regulam ponit de specie et genere: id est, de parte

Patrum regulas de eadem materia promiscue hinc inde collectas, una cum suis explicationibus ab eisdem patribus propositis, adscribam: ut tanto uberiorem huius instructionis cognitionem Christiani lectores habeant, tantoque felicius in sacris Bibliis versari queant. Hieronymus non viros modo cupit sacros codices legendo conterere, verumetiam ut virgines, ut matronae rei domesticae curis implicitae, ut viduae iisdem studiis sese dedant hortatur, praecipit, vehementer contendit. Sic autem ad Demetriadem, in epistola seu libro de Virginitate servanda: Unum illud tibi,

enim dissimulare possum, longe aliter nobis fuisse persuasum. Quicquid est in scripturis illis, altum et divinum est: in est omnino veritas, et reficiendis instaurandisque animis (crede mihi) accommodatissima disciplina, et plane ita modificata, ut nemo inde haurire possit, quod sibi satis est: si modo ad hauriendum devote ac pie, ut vera religio poscit, accedat. Libro 11. de civitate Dei, cap. 1. Civitatem Dei dicimus, cuius ea scriptura testis est, quae non fortuitis moribus animorum, sed plane summae dispositione providentiae, super omnes omnium gentium literas,

Ei videm lib. 16, in 22. cap. Iob. Tunc super omnipotentem deliciis afflues. Super omnipotentem deiciis affluere, est, in amore illius Scripturae sacrae epulis satiari. In cuius nimirum verbis tot delicias invenimus, quot ad profectum nostrum intelligentiae diversitates accipimus, ut modo nuda nos pascat historia, modo sub textu literae velata medullitus nos reficiat moralis allegoria, modo ad altiora suspendat contemplatio, in praesentis vitae tenebris iam de lumine aeternitatis intermicans. Eiusdem lib. 20, cap. 29. Quamvis omnem scientiam atque

Iob. Tunc super omnipotentem deliciis afflues. Super omnipotentem deiciis affluere, est, in amore illius Scripturae sacrae epulis satiari. In cuius nimirum verbis tot delicias invenimus, quot ad profectum nostrum intelligentiae diversitates accipimus, ut modo nuda nos pascat historia, modo sub textu literae velata medullitus nos reficiat moralis allegoria, modo ad altiora suspendat contemplatio, in praesentis vitae tenebris iam de lumine aeternitatis intermicans. Eiusdem lib. 20, cap. 29. Quamvis omnem scientiam atque doctrinam Scriptura sacra sine

deiciis affluere, est, in amore illius Scripturae sacrae epulis satiari. In cuius nimirum verbis tot delicias invenimus, quot ad profectum nostrum intelligentiae diversitates accipimus, ut modo nuda nos pascat historia, modo sub textu literae velata medullitus nos reficiat moralis allegoria, modo ad altiora suspendat contemplatio, in praesentis vitae tenebris iam de lumine aeternitatis intermicans. Eiusdem lib. 20, cap. 29. Quamvis omnem scientiam atque doctrinam Scriptura sacra sine aliqua comparatione transcendat, ut taceam quod vera praedicat, quod ad

pavesci debeat: nec sic patet, ut vilescat: quod usu fastidium tollit: et tanto amplius diligitur, quanto amplius meditatur: quod legentis animum humilibus verbis adiuvat, sublimibus sensibus levat: quod aliquo modo cum legentibus crescit: quod a rudibus lectoribus quasi recognoscitur, et tamen doctis semper nova reperitur. Ut ergo de rerum pondere taceam, scientias tamen omnes atque doctrinas ipso etiam locutionis suae more transcendit: quia uno eodemque sermone dum narrat textum, prodit mysterium: et

incipiunt, Et factum est: quia verbum quod foris protulit, illi verbo quod intus audierant, coniunxit. verum est nihilominus, quod Hebraeo more haec comunctio copulativa simpliciter inchoet sententiam, aut etiam abundet, ut alibi de eius significationibus dixi. Corporalium rerum modo Deus loquitur, ut ad excellentiam divinarum rerum per corporalia homines attollat. Hilarius sexto et duodecimo de Trinit. et Gregorius in homilia de thesauro abscondito in agro, et 33. Moral. capite quarto et quinto

EXPLICATIO. Hilarius inquit: Incorporalis

Samuelem illum prophetam, perfactum facilius intelligitur: sed diabolus, qui se transfert in angelum lucis, in phantasia Samuelis consideretur. Quod ex sermonibus eius recte dinoscitur: quoniam funesto Sauli dicebat, Tu et filii tui mecum eritis. Etenim si verus hic Samuel ostensus esset, nullo modo iniquum regem consortem suae felicitatis post mortem diceret. De hoc tropo alibi disserui. sic Virgilius in quit, Mirantur Iulum: intelligens cupidinem, speciem Iuli praese ferentem. Figuratae locutiones sacrae Scripturae suavius et iucundius nos afficiunt, quam si eadem sententa

declarat unico Testamenti veteris loco, ex libro Canticorum: Dentes tui sicut grex tonsarum ascendens de lavacro, quae omnes geminos creant, et non est sterilis in eis. Augustinus: Num aliud homo discit, quam cum illud planissimis verbis sine similitudinis adminiculo audiret? Et tamen nescio, quo modo suavius intueor sanctos, cum eos quasi dentes Ecclesiae video praecidere ab erroribus homines, atque in eius corpus, emollita duritia, quasi demersos mansesque transferre. Oves quoque iucundissime agnosco detonsas, oneribus secularibus tanquam velleribus positis: et ascendentes de lavacro, id

cap. 2. et in ult. cap. Evangelii Iohannis. Invenitur et antiphrasis. August. contra mendacium ad Crescentum cap. 10. Unde tropi mendacia non sunt.

EXPLICATIO. Hyperbolica locutio tropica est, et non propria: quo tamen modo, ut caeteris tropis, uti solere Scripturam, nullus qui eam didicit, ambigit. Iste autem tropus, id est modus locutionis fit, quando id quod dicitur, longe est amplius, quam quod eo dicto significatur. Dixit enim Deus ad Abraham, Faciam semen tuum tanquam pulverem terrae. Quis enim non videat,

EXPLICATIO. Regula haec pertinet ad omnes tropos, atque adeo omnino ad omnia obscura loca, quae accipere lumen, intelligentiamque suam, tum ex praecedentibus, ac sequentibus, tum et ex proposito ac sensu totius loci, materiaque de qua agitur, abunde in tractatu de modo legendi sacras Literas, ostendi: unde et huius Regulae expositio peti potest. Tropologia libera est, et his tantum legibus circumscripta, ut pietatem sequatur, et intelligentiae sermonisque contextum, nec in rebus multum inter se contrariis violenta sit copulandis. Neque enim eadem

Non malevolentiae voto dicitur in Psalmo, Effunde iram tuam, etc. quia prophetatio est, non optatio. Sicut de Iuda traditore, quae mala illi fuerunt pro suis meritis eventura, ita prophetata sunt in Psalmo, quasi optata sint. Quemadmodum enim propheta non imperat Christo, quamvis modo imperativo pronunciet, Accingere gladio tuo super femur tuum potentissime: ita non optat, sed prophetat, qui dicit, Effunde iram tuam: et multa his similia. Mos sacri eloquii est, ut res semel dicta pro confirmatione replicetur. Gregorius 28. Mor. 16. cap.

quoque animadvertis, non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem interpretando, esset profecto ineptior: si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed

pharisaeorum. Et in laude, cum diceret: Simile est regnum caelorum mulieri, quae abscondit fermentum, in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Huius igitur varietatis observatio duas habet formas. sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut tantum modo diversa significent. Contraria scilicet, cum alias in bono, alias in malo res eadem per similitudinem ponitur: sicut hoc est quod de fermento supra diximus. Tale est etiam, quod Leo significat Christum, ubi dicitur: Vicit Leo de tribu Iuda. Significat et diabolum, ubi scriptum est: Adversarius

4 Ego iam liberor, et tempus meae resolutionis instat: posteriora declarant praecedentia. Quae remota sunt a cognitione nostra, prius ex divina autoritate credenda sunt: deinde per haec quae nota sunt, utcunque noscenda, quanto quisque magis minusve potuerit pro suae capacitatis modo, divinitus adiutus internis externisque rationibus ut possit, August. 5, de Genes. ad literam 12.

EXPLICATIO. Cum aliter se habeant omnium creaturarum rationes incommutabiles in verbo Dei: aliter illa eius opera, a quibus in die septimo requievit: aliter

coram illo. per Legem enim cognitio peccati. Nihil contrarium in sanctis Scripturis continetur. Chrysostomus in Genes. Homilia 1.

EXPLICATIO. Divina Scriptura dicit, quod Deus requievit ab operibus suis. In Evangeliis Christus dicit: Pater meus usque modo operatur, et ego operor. Non videntur tibi ex verborum prolatione haec dicta esse contraria? sed absit. Quod requievit Deus ab operibus suis, docet nos, quod a formando et ex nihilo res ut essent, producendo requievit die septimo. Christus autem dicens, Pater meus usque hodie operatur, et ego

nisi ut nobis non blandiremur venire nos posse ad sedes felicitatis aeternae, si temporalibus malis exercitati, non defecerimus. Mala nobis praenunciat Christus, ut venientibus illis, sciamus non ignaro ipso ea nobis accidere, eoque illum nobis illic opitulaturum: et denique credamus, eodem modo etiam liberationes bonaque secutura esse. Sanctarum scripturarum regula est, duas generationes bonorum et malorum nosse: hoc est, singulorum singulas. Hieronymus in Matth. cap. 23.

EXPLICATIO. De bonis sumamus exempla, Quis ascendet

ista falsa verissime connectebantur illi sententiae, qua dicebatur, non esse resurrectionem mortuorum. Istis autem falsis repudiatis, quoniam vera erant, si mortui non resurgunt, consequens erit resurrectio mortuorum. In sacris Literis nihilest, quod non ingentem thesaurum contineat, modo scrutatorem habeat. Ideo in sacris Literis nihil contemnatur, aut obiter praetereatur, etiamsi nomina recenseantur. Chrysostomus Homilia 21, et 24, super Genesim. EXPLANATIO. Ego omnes vos obsecro, ne simpliciter ea quae in Scripturis sacris continua sunt, transeatis.

cap. 10.

EXPLICATIO. Quamvis enim omnis qui mentitur, velit celare quod verum est: non tamen omnis qui vult quod verum est celare, mentitur. Neque enim mentitus est Dominus, ubi ait: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis illa portare modo. Vera tacuit, non falsa locutus est. Quibus veris audiendis eos minus idoneos iudicavit. Mos est sacrae Scripturae, futurorum veritatem in typis praemittere. Hieronymus super Danielem, capite 10.

EXPLICATIO. De Domino salvatore in

necessaria, indaganda est solertilectori. Augustinus contra Faustum, lib. 2.

EXPLICATIO. Si quis nostrum, qui Hebraeas literas ignoramus, id est, ipsos vocum characteres, videret eas in pariete conscriptas honorato aliquo loco: quis esset tam excors, ut eo modo pictum parietem putaret, ac non potius intelligeret scriptum: ut si legere non valeret, non tamen illos apices aliquid significare dubitaret? Ita prius illa omnia quae sunt in veteri Testamento Scripturarum sanctarum, quisquis non perverso animo legerit, sic oportet moveatur, ut aliquid ea

Deum, cum nos requiescere facit: sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. Neque enim Deus tempora liter cognoscit, quod antea non noverat, et tamen dicit ad Abraham: Nunc cognovi, quoniam times Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab Apostolo: Nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis in die redemptionis. Neque enim ipsa Spiritus sancti, qua est, quicquid est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem, magisque sit ipsa aeterna et

EXPLICATIO. Omnis unigenitus est primogenitus: non omnis primogenitus est unigenitus: Primogenitus est non tantum, post quem et alii, sed ante quem nulli. Omne, inquit Dominus ad Aaron, quod aperit vulvam ab omni carne, quae offertur Domino ab homine usque ad pecus, tibi erunt: tantum modo praeciis redimant primogenita hominum, et primogenita equorum immundorum. Definivit sermo Dei, quid sit primogenitum: Omne, inquit, quod aperit vuluam. Sponsi in sacris Literis dicuntur viri, et sponsae uxores, etiamsi non concubuerint. Hieronym in Matth. capite primo.

similitudines demonstrabantur in spiritu, nisi accessisset mentis officium, ut etiam intelligerentur, nondum erat propheta: magisque propheta erat, qui interpreta batur, quod alius vidisset, quam ipse, qui vidisset. Unde apparet, magis ad mentem pertinere prophetam, quam ad istum spiritum, qui modo quodam proprio vocatur spiritus, vis animae quaedam, mente inferior, ubi corporalium rerum similitudines exprimuntur. Itaque magis Ioseph propheta, qui intellexit quid significarent septem spicae, et septem boves, quam Pharao, qui eas vidit in somnis. Illius enim spiritu informatus est, ut

qui non sentit varietatem istam figurarum in loquendo, nihil veritati rerum minuere, et plurimum afferre affectibus animorum. Et Apostolus dixit: Nunquid non audierunt? In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum. Spiritus prophetiae nec semper, nec eodem modo prophetae animum tangit. Gregorius Homil. I. super Ezechielem.

EXPLICATIO. Ex praesenti prophetiae spiritus prophetantis animum aliquando tangit, atque ex futuro non tangit. sicut Iohannes Baptista venientem Dominum videns, ait: Ecce agnus Dei, Ecce qui

o Esaia, et alia dicis. Quae alia praemisi? Incipiens dicis, Visio super Iudam et Hierusalem: caelum alloqueris, atque in terram sermonem declinas? Dimittens rationales, irrationabilibus cum elementis disputas? ita inquit, quoniam irrationales, rationabiliores facti sunt rationabilibus: non ea modo ratione, sed quod Moyses volens eos ad promissionis terram inducere, providensque fore tradita despici ab his debere: Audite, inquit, caeli, et loquar, et audiat terra verbum oris mei, et contestabor vobis caelum et terra, si ingressi promissionis terram, dum Deum tuum reliqueritis, in omnes

dum id occultat, et facit difficile sapientibus. In unius Evangelistae expositione videndum est, quid alii Evangelistae dicant, cum ille locus exponitur. August. 1 de Adulterinis coniugiis, cap. 11 et 12. Nulla alia causa est, cum Evangelistae eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut

Pauli quo tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed

licet aliud primus auditus sentiat: tamen patrem, et filium, et Spiritum sanctum, vel simul, vel singulos, consequenter Deum intelligo. Quot modis Pater significetur. Cap. IIII. Patris nomine, unam personam intelligis, sed non uno modo. Ad filium enim proprie dicitur, ad creaturam communiter. Ibi naturae veritate, hic gratiae bonitate. Principaliter hoc uno modo Pater significatur. Nam consequenter, et ex his quae essent iam deitatis,

Quot modis Pater significetur. Cap. IIII. Patris nomine, unam personam intelligis, sed non uno modo. Ad filium enim proprie dicitur, ad creaturam communiter. Ibi naturae veritate, hic gratiae bonitate. Principaliter hoc uno modo Pater significatur. Nam consequenter, et ex his quae essent iam deitatis, aut operationem aut collationem ad creaturas quolibet modo significant. Insuper et ex filii vocabulo consequenter intelligitur

Ibi naturae veritate, hic gratiae bonitate. Principaliter hoc uno modo Pater significatur. Nam consequenter, et ex his quae essent iam deitatis, aut operationem aut collationem ad creaturas quolibet modo significant. Insuper et ex filii vocabulo consequenter intelligitur Pater: et Sancti spiritus nomine, ipse scilicet Pater, cuius est spiritus, subintelligitur. An in ipsa Trinitate nulli alii personae vocabulum Patris asscribatur. Legitur

intelligitur persona filii ex illis tribus, quibus et Pater, et ex ipso Patris vocabulo, et ex Spiritu sancto, quia et spiritus dicitur patris et filii. Quot modis significetur persona Spiritus sancti. Cap. VI. Principaliter uno significatur modo Spiritus sanctus, ut legitur: Ite, baptizate omnes gentes in nomine patris et filii, et Spiritus sancti. et iterum: Templum enim estis Spiritus sancti. Consequenter vero, et gratia quam ipse largitur, quae et ipsa similiter Sanctus spiritus dicitur, ut est: Spiritus sanctus superveniet in te.

et facta sunt. Et rursus: Benedicire omnia opera Domini Domino. et subiunxit: Benedicite ignis et aestus Domino. Virum vero ex nihilo, sicut et alia, factus sit, an ex aliquo, dubitatur. Plures enim volunt caelestium luminarium esse particulam: quippe etiam nunc frequenter videmus homines certo modo ignem ex solis radiis mutuari. Quod si ita est, primo die factus est. Sed sapientius hoc Scriptura lumen quam ignem vocavit, ut ex meliore usu nomen acciperet. Septima creaturarum differentia est: quod omnia quae ex aliquo facta sunt, vel ex quibus aliqua facta sunt, corporea sunt.

conveniunt: alius, quo de creaturis loquimur, sicut animabus vel angelis. Quomodo sex diebus Deus dicitur operatus esse, et septimo die requievisse? Si nec faciens aliquid laborat, ut necessaria ei requies credatur: nec aliquando cessat, Domino in Evangelio dicente: Pater meus usque modo operatur, et ego operor? Septimo die requievisse dicitur Deus, non a creando: quippe cum quotidie ex eius dispensatione ac providentia omnis creatura renovetur aut constet. Sed hoc significatum est, quod post illos sex dies nullam mundo incognitam substantialem speciem, aut naturam

vel Noe salvatus in diluvio. Aut per generalem visibilem poenam: ut est fames generalis seu siccitas. Aut per specialem: ut Cain vel Saul poena. Haec enim omnia ad modum legis angelos atque homines erudiunt: quippe et angelos diaboli ruina perterruit atque firmavit: licet credendum sit, alio modo angelos, alio homines erudiri. Totius legislationis intentio, est in discretione boni ac mali: quae vel in doctrina, id est fide, vel in actibus agnoscuntur. Quare poenas et praemia praesentia diximus? Quia ipsa sunt, quae ad vicem legis erudiunt. Nam futura et aeterna,

XX. De gubernatione mundi satis dictum est, nunc quae sint naturis accidentia. Divinae quidem naturae nihil accidit. Cum enim sit incomprehensibilis, et semper eodem modo se habens, non recipit accidentium diversitatem. Creaturis certe accidentia sunt; stare: ut terrae secundum Scripturam. Caelo moveri: utigni et aquis, caeterisque enascentibus. Deinde tempus, locus, numerus. Omnia enim et aliquando coeperunt, et alicubi sunt, et unum vel plura.

in Christo. Caput XXXI. Modi praedictionum in Christo sunt fere viginti sex. 1 Aut de mirabilibus eius, conceptu et nomine: ut est, Ecce virgo in utero concipiet, et pariet filium, et vocabunt nomen eius Emanuel. 2 Aut de loco nativitatis: ut est, Et tu Bethlehem, civitas Iuda, nullo modo minores in civitatibus Iudae: ex te enim prodibit dux, qui reget populum meum Israel. 3 Aut pro his quaein rudimentis gessit: ut est, Priusquam sciat puer cognoscere malum, et eligere bonum. 4 Aut de iustitia eius atque iudicio: ut est, Dilexisti iustitiam, et odisti iniquitatem: propterea

est, Percutiam pastorem, et dispergentur oves gregis. 22 Aut pulli asinae repertio, quem Dominus in Evangelio praedixit ad discipulos adducendum. 23 Aut Antichristi presentia, cum dicitur: Nemo vos seducat ullo modo, quia nisi venerit discessio primum, et revelatus fuerit homo peccati, filius perditionis, qui contradicit, etc. 24 Aut Heliae praesentia, cum dicitur: Helias veniet primum. 25 Aut conscientiae electorum: ut de Paulo, Vas electionis mihi est iste. 26 Aut aliqui non immutari, sed

praedicabitur Evangelium regni in omni orbe terrarum, in testimonium omnium gentium, et sic erit finis. 32 Aut mala finis ipsius una cum ipsa fine: ut cum dicitur, Statim post tribulationem dierum illorum, sol occaecabitur. Has praedictiones ad futurum seculum dicimus pertinere eodem modo, sicut de acceptationibus diximus: quia ea quae praedicta sunt ante legem, intentio eorum fuit ad tempora legis aut gratiae. Rursus, quae in lege praedicta sunt, gratiam figurabant; et quae in gratia, causam et praemium regni caelestis habuerunt. Ita colligitur, praedictionum omnis intentio ad

qua Iacobum cum Paulo conciliat, docens apud Iacobum tribuentem iustificationem operibus, significare verbum iustificari idem quod iustitiam iam fide partam operibus bonis declarare: quia saepe tunc demum res existere dicuntur, cum agnoscuntur. Inquit igitur ille primum super Gal. 3. hoc modo: Et ideo dicendum est, quod nemo iustificatur in lege, id est per legem. Nam per eam cognitio quidem peccati habebatur, ut dicitur Rom. 5. sed non habebatur per eam iustificatio. Rom. 3. Ex

non habebatur per eam iustificatio. Rom. 3. Ex operibus legis nullus iustificabitur. Sed contra Iacob. 2. dicitur: Nonne Abraham ex operibus iustificatus est? Respondeo: Dicendum est, quod Iustificare potest accipi dupliciter: vel quantum ad exequutionem iustitiae, et manifestationem. et hoc modo iustificatur homo, id est iustus ostenditur ex operibus operatis: vel quantum ad habitum iustitiae infusum. et hoc modo non iustificatur quis ex operibus, cum habitus iustitiae qua homo iustificatur apud Deum, non sit acquisitus, sed per gratiam fidei infusus. Et ideo signanter Apostolus

Nonne Abraham ex operibus iustificatus est? Respondeo: Dicendum est, quod Iustificare potest accipi dupliciter: vel quantum ad exequutionem iustitiae, et manifestationem. et hoc modo iustificatur homo, id est iustus ostenditur ex operibus operatis: vel quantum ad habitum iustitiae infusum. et hoc modo non iustificatur quis ex operibus, cum habitus iustitiae qua homo iustificatur apud Deum, non sit acquisitus, sed per gratiam fidei infusus. Et ideo signanter Apostolus dicit, Apud Deum, quia iustitia quae est apud Deum, in interiori corde est: iustitia aut quae est ex operibus, id est quae

habitus iustitiae qua homo iustificatur apud Deum, non sit acquisitus, sed per gratiam fidei infusus. Et ideo signanter Apostolus dicit, Apud Deum, quia iustitia quae est apud Deum, in interiori corde est: iustitia aut quae est ex operibus, id est quae manifestat iustum, est apud homines. et hoc modo Apostolus accipit, Apud Deum. Rom. 2, Non enim auditores, sed factores, etc. Rom. 4, Si ex operibus Abraham iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum, etc. Sic ergo patet conclusio rationis, scilicet quod Lex iustificare non potest. Deinde

ac vastavit. Sic cum Psaltes dicit toties, Gloria magnificentiae: et Paulus Divitias gloriae: dubium est, an exponas magnificam gloriam, vel gloriosam magnificentiam: divitem gloriam, aut gloriosas divitias, seu gloriosam opulentiam. Sic gehenna ignis, Matth. 5. quod possis exponere utroque modo: vel, Gehenna ignea, seu ardens: vel contra, Ignis gehennalis aut infernalis. 56 Nonnunquam etiam nihil refert utrum substantivum vertas in adiectivum. sic Moyses Exod. 19. dicit regnum sacerdotii seu sacerdotale, de piis: et contra Petrus 1. cap. 2. Sacerdotium

καταχρηστικῶς longiuscule a vero usu abducuntur, significantque gradus remotiores: ut patres omnes per lineam consanguinitatis ascendendo, filii omnes per lineam descendendo: fratres vero et sorores omnes collaterales et demum omnes quo quo modo arctius coniunctos. Sic filii Israel: Patres nostri invocarunt te, Patres comederunt uvas acerbas. Sic quoque domus pro posteritate, socius pro proximo sumitur. 62 Nominum reduplicatio alias vehementiam significationi adiicit: Templum Domini, Templum Domini Ierem. 1, Terra,

alio potius pertineat. Vicinum huic est, quod saepe ac simpliciter dicuntur, quae comparativa intelligenda sunt: Quisquis scandalizaverit unum de hisce minimis, bonum ei est, ut appensa mola asinaria submergatur in mari. Tota ea oratio in comparationem resoluta, fit magis perspicua, nempe hoc modo: Satius esset homini in profundo mari submergi, quam unicum pusillum scandalizare: vel, Multo levius et tolerabilius malum acerbissima mors, quam unici pusilli scandalizatio. Talia exempla sunt multa, ubi simpliciter affirmata comparative intelligenda sunt. 9 Econtra etiam non raro

qui unum mandatum solverit, et sic docuerit, minimus vocabitur in regno caelorum, pro, nullus: quod scilicet nullum locum ibi sit habiturus. Comparativus ergo interdum non tam minuit alteri aliquam qualitatem, et alteri auget, quam simpliciter totam ab altero ad alterum transfert. Convenit aliquo modo cum hoc, id quod in Metonymia dixi, interdum maiorem partem significare totum, minorem aut parvam nihil, et vicissim nihil pro parvo poni. 11 De signis universalibus, indefinitis, aut particularibus, dictum est in singularum vocum explicatione, ut hic nihil restet dicendum de eis.

toti intenti sunt. Sic γίνεσθαι fieri, pro esse, saepe usurpatur in novo Testamento. 6 Sicut autem supra dixi de nominibus, quod saepe non tantum eam rem notent, cui proprie attributa sunt, sed etiam antecedentia, sequentia, et quoquo modo coniuncta: ita et de verbis verissime pronunciatur. Sic omnia verba noticiae, ac etiam sensuum, crebro sequentes motus animi, et etiam externas actiones notant. Pari ratione etiam affectuum verba et voluntatis. de qua Synecdoche aut Metonymia postea prolixius disseretur. 7 Verbum

redemptio: id est, vivificat, illuminat, iustificat, sanctificat, redimit. Sensus carnis est mors, sensus spiritus est vita: id est, vivificat, interficit. Iudaeorum casus sunt divitiae gentilium: id est, horum abiectio est reconciliatio Ethnicorum, id est, ditat ac reconciliat eos suo quodam modo, quin eis veluti locum in tabernaculo Domini cedit, ut in locum ipsorum succedere, et populus Dei fieri queant. Sic Dialectici resolvunt orationes aut verba Aristotelis, scribit, per, est scribens. In Metonymia dixi de hac phrasi, poni effectum pro causa: ut, Haec est gratia, id est, causa

37 Futurum et praeteritum Hebraeum non tantum indicativi modi est, ut aliqui putant, sed etiam in omnibus aliis modis usurpatur. 38 Multum utuntur suo futuro pro optativo. Cant. 1, Osculabitur me osculo oris sui, id est, utinam osculetur, vel utinam oscularetur me. Sic et pro modo obsecrandi: Ibo nunc in agrum, Ruth 2, pro, utinam eam, utinam permittas me ire. Ier. 40, Ibo nunc et percutiam, id est, utinam eam. utinam mihi liceat ire. Sic Num. 20 et 21, Transibo per terram tuam: id est, utinam mihi liceat transire, concede ut transeam. 39 Aliquando

tuam: id est, utinam mihi liceat transire, concede ut transeam. 39 Aliquando utuntur futuro pro infinitivo. Ecclesiast. 8. Ne festines a conspectu eius abibis, id est, ne festines abire. 40 Infinitivus sequens aliud verbum tertiae personae: solet in eodem tempore ac modo exponi. Ier. 7. Filii colligunt ligna, patres accendunt ignem, et mulieres subigere pastam. Sic Ier. 14. Quinetiam cerva genuit et deserere foetum, id est deseruit. 41 Tertia persona tam praeteriti quam futuri, saepe usurpatur impersonaliter. Levit. 13, Contaminatus

eum Sathan in civitatem sanctam, id est, assumit et transfert. Aliqui ponunt hanc regulam: Quod posito uno verbo, alterum proximae actionis ultro subintelligatur. Luc. 3: Dicebat turbis exeuntibus ut baptizarentur ab ipso, i. exeuntibus a suis civitatibus, et venientibus ad ipsum. Saepe hoc modo in Evangelistis Exire, pro Advenire ponitur. sic etiam Gen. 6, Venit finis omnis carnis ad me, subintelligitur, Decrevi eum. 53 Verbum subauditum ex praecedenti. Anima mea ad Dominum, Psal. 130. subintellige, Expectat: praecessit, Expectavi Iehovam. 54

Hic audis multiplicem mutationem personae tum Grammaticae, scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita

multiplicem mutationem personae tum Grammaticae, scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam)

mutationem personae tum Grammaticae, scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam) comicarum seu

scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam) comicarum seu realium, numerorum, aut vocum,

secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam) comicarum seu realium, numerorum, aut vocum, decipiamur, ac putemus

ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam) comicarum seu realium, numerorum, aut vocum, decipiamur, ac putemus res ipsas

tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam) comicarum seu realium, numerorum, aut vocum, decipiamur, ac putemus res ipsas commutari. Sic

comicarum seu realium, numerorum, aut vocum, decipiamur, ac putemus res ipsas commutari. Sic etiam modorum ac temporum fiunt crebro subitae mutationes. 1. Cor. 10, primum dicit, Non esse nos cupidos: mox, Ne sitis: Paulo post, Neque scortemur: et denique, Non murmurate. Latini haec omnia uno modo, tempore ac persona protulissent. 57 In colloquiis persona loquens multum tertia persona utitur: ut, Filius hominis vadit, sicut de eo scriptum est, etc. Sic et Caesar in Commentariis suis, de se in tertia persona loquitur. De secunda quoque persona in tertia aliquado

Donec, non suo loco positum est. 2 Thes. 2, Mysterium enim iniquitatis iam agitur, tantum qui obstat nunc, donec de medio tollatur, et tunc patefiet iniquus ille. Debebat enim Donec praeponiante ὁ κατέχων, qui obstat. hoc modo: Mysterium iniquitatis iam agitur tantum: scilicet id in mora est, donec is qui obstat, e medio tollatur. Sensus enim est, tantum id temporis aut morae restare, donec is qui obstat Antichristo, de medio removeatur. Vult enim eis impedimentum Antichristo obiectum, et certum impedientis terminum

misereberis: id est, Surges ut miserearis. Pharao induravit se admittendum nos: pro, ut non dimitteret nos aliquis posset putare esse contrarium sensum. 27 Coniunctiones causales non semper veram causam, sicut etiam finales particulae aliquando non verum finem, sed id quod aliquo modo sequitur, secutumve est, annectunt. Christus passus est, ut filios Dei congreget. Ioan. 11, Imo ille erat passus ut omnes salvaret: sed tamen hoc est secutum ob aliorum incredulitatem. Ioan. 12, dici videtur causa incredulitatis excae catio Dei, et finis impletio Scripturae.

fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis: id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam καθὼς sicut, usurpatur. 2 Corinth. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent δι ὦν. sed multo magis is sensus est 1 Corinth. 1, Quemadmodum testimonium Christi confirmatum est in vobis.

ut vel in subiecto, vel in praedicato (ubi una tantum quaedam res significari videtur) saepe tamen aliud est tanquam subiacens, subsistens, ac veluti substantia quaedam, quod nos iam docendi gratia nomine Substantiae notabimus. Hebraei vocant Diabar, Rem. Aliud vero est veloti quiddam quoquo modo accedens huic subiecto, quod nos Accidens appellabimus. Hebraei vocant Thoar, Formam: ut, Vir bonus et prudens, ensis Evandrius. Saulus Tharsensis est doctor Christianus. In his exemplis Vir et Saulus sunt nobis substantia: Bonus vero, Prudens, et Tharsensis sunt accidens. 2

id est, iniustus. Gal. 6, Spiritus lenitatis, id est lenis. Prov. 11, Vir benignitatis, id est benignus. Vas electionis, misericordiae aut irae, auri, preciositatum, figuli. 5 Communis vero sententia est peritorum sermonis Sacrarum literarum, quod magis Emphatica sit abstracta hoc modo posita, quam concreta: tametsi hoc etiam Latini Grammatici dixerint: ut multo est significantius, Tu es sapientia, quam sapiens. 6 Cum aut substantia et accidens quod ei inhaeret, unum quiddam efficiant: solent etiam nomina illa substantiva inter se unire ac connectere, alias

valde: id est: magnam contentionem habui. Non habitum contentiosus, sed actionem, nempe litem, significat. Panem impietatis comedent, et vinum iniuriarum exhibent, id est partum iniuste. Act. 7, In flamma rubi, id est, in rubo visa. 36 Ac in universum omnia ea accidentia Hebraei hoc modo per substantiva exprimunt, quae quoquo modo ad aliquod subiectum pertinent: ut Deut. 32, Iacob est funiculus, seu possessio haereditatis eius: id est, possessio haereditaria. Eodem capite: Invenit eum in terra deserti, id est, in terra deserta. Isa. 26, Terra rectitudinum: id est, terra

habitum contentiosus, sed actionem, nempe litem, significat. Panem impietatis comedent, et vinum iniuriarum exhibent, id est partum iniuste. Act. 7, In flamma rubi, id est, in rubo visa. 36 Ac in universum omnia ea accidentia Hebraei hoc modo per substantiva exprimunt, quae quoquo modo ad aliquod subiectum pertinent: ut Deut. 32, Iacob est funiculus, seu possessio haereditatis eius: id est, possessio haereditaria. Eodem capite: Invenit eum in terra deserti, id est, in terra deserta. Isa. 26, Terra rectitudinum: id est, terra recta. Psal. 119, Beati recti

Hic imperitior putaret significari res quas illorum oculi abominabantur, cum illi eas in maximo precio habuerint. Indicantur enim idola eorum, quae dicuntur fuisse oculorum ipsorum, quia toti ex eis pendebant, in ea perpetuo respicientes: at Deo erant abominationes. 39 Aliquando hoc modo construuntur etiam ea nomina, quae eandem rem significant: ut Psal. 4. Lutum coeni, terra pulveris: spiritus Pythonis, id est, ille malus genius, qui vocatur Python, Act. 16. Sic sunt, similitudo imaginis: et vulgaria illa, Maiestas regis, vis Herculis, spiritus daemonii

conquiescere perinde construitur cum oculis, ac si esset proprium, Iudicio eius. Vae qui dicit patri, quid gignis, et matri, quid parturis? id est, Vae illi, qui cum Deo suo creatore litigat. Nam haec ad verbum nemo dicit. Isa. 54. Similitudo ponitur proipsare, aut inusitatum pro usitato aliquo modo conveniente: et illud Vae, ita cum sequentibus figurate dictis connectitur, ac si diceretur proprie, Vae contemnenti Deum et parentes. Diversis, sed tamen coniunctis, subiectis tribuuntur interdum diversa praedicata, quae tamen utrique aeque conveniunt, aut etiam plane idem sunt: ut Rom. 3,

schemata, propositis semper sacrarum Literarum exemplis: ut tanto propius ad huius idiomatis naturam contemplandam accedamus, dum nativa eius exempla, et non peregrina, ut alii hactenus factitarunt, proferimus. Deinde Regulas quasdam ampliores huius sermonis adiiciam, quae etiam aliquo modo ad Tropos referri queant, sed aliquanto longius a Grammatica recedunt, et aliquid etiam cum Dialectica ferme affinitatis habere videri queant. Initio tamen quaedam proponam de multiplici variandi significata ratione: deque modo agnoscendi ubi sit tropus aut non: ac ubi voces proprie aus

Regulas quasdam ampliores huius sermonis adiiciam, quae etiam aliquo modo ad Tropos referri queant, sed aliquanto longius a Grammatica recedunt, et aliquid etiam cum Dialectica ferme affinitatis habere videri queant. Initio tamen quaedam proponam de multiplici variandi significata ratione: deque modo agnoscendi ubi sit tropus aut non: ac ubi voces proprie aus figurate intelligi debeant. PROLEGOMENA TROPORUM. Verba sunt notae rerum, et contra. Verba dicuntur pro subiecta materia intelligenda esse: et contra etiam verba dicuntur notae

Videndum autem iterum atque iterum est, ne quis sibi in sacris Literis fingat res, quales ei libet, et postea violenter verba ad suum sensum torqueat: sicut semper haeretici, et etiam omnes male eas intelligentes fecerunt, clamitantes, verba ad res, non contra inflectenda esse. Hoc sane modo etiam Papistae sibi finxerunt iustitiam fidei, gratiam et fidem iustificantem esse meras qualitates: postea vim Paulino textui intulerunt, ut in Praefatione dictum est. Quia vero nihilominus sermo ac singula etiam verba, praesertim figurate accepta, sunt ex natura rei ac materiae,

proposito textu migraverit. Quinetiam gradus illarum tropicarum notionum, aut a significatione declinantium expendendi sunt: ut solerter animadvertamus, quanam occasione, et quousque tandem illa a sua, quasi nativa sede recedens, progressa sit. Non mox vocabulum, pluribus rebus aliquo modo differentibus attributum, diversa significat. Potest enim fieri, ut illa diversa communem quandam rationem habeant: ut fit in vocibus generum ac specierum. Sic una notione Tristicia significat tristiciam secundum Deum, et tristiciam seculi. Sic multiplex dilectio, timor, zelus, et similia in

2. Alias de rei accidente pronunciant, ita tamen, ut de substantia loquentes: sic Malachias affirmat Iohannem esse Eliam. Concordat eos Christus, dicens: Baptista non est ipsa individua substantia Eliae, sed accidente est ipse: ipse enim zelus ac fervens spiritus est. Similis etiam aliquo modo repurgatio Ecclesiae, habitatio in solitudine, atque adeo qua dantenus etiam ipse vestitus. Ponitur igitur res pro suo simili. Sic, Mors iustorum, pro, similis illi. Num. 23, Moriar morte iustorum, id est, Utinam mihi talis finis contingat, qualis est iustorum, ut in Domino moriar.

secundum alienam opinionem aut dubitationem quaerit Baptista per Apostolos ex Iesu, An ipse esset verus Meschias, aut alius sit expectandus, cum ei antea luculentissimum testimonium dedisset, quod ipse sit verus Dei agnus, et nullus alius. Sic Paulus dicit Gal. 2, se cum Petro contulisse, ne quo modo frustra cucurrisset, id est, ut aliis eximeret illam pravam dubitationem de sua doctrina, ut eam illa noxia suspicione liberaret. 9 Alias secundum solam quandam externam speciem. Sic, Accedit regio, Act. 27. Ut, Provehimur portu, terraeque urbesque recedunt: sic, Finis et

Eunuchus: Nihil ad illam nostram, scilicet voto, non re nostram. Lucae 5, Naves dicuntur submergi, cum essent in periculo ac metu submersionis. Virginem Demea bis in Adelphis vocat eam, quam peperisse narrat. 23 Alia pro aliis ponuntur: sive quia vicina sunt, sive quia aliquo modo coniuncta esse solent: ut ענו עני anu et ani, mansuetus et afflictus: sive quia similitudo est illarum rerum, unde Metaphorae, Parabolae, Proverbia, Similitudines petuntur. 24 Vicina sese invicem indicant: ut, Afflixerunt pedes eius

Consummatio legis est Charitas. Secundum est primo simile. Matth. 22: Bonum est mulierem non attingere, id est commodum: mox dicit, bonum esse uxorem habere. Sanctificatur per mulierem, et mulier infidelis per virum. Et: Liberi vestri sunt sancti: nempe suo gradu sanctitatis. Sic in Psalmis modo hic, modo ille, ob haec aut alia bona beatus esse praedicatur: ut Psal. 32 is dicitur beatus, cui remissa sunt peccata. Ps. 127 is dicitur beatus, qui habet maturae aetatis liberos. 1 Cor, 5. Expurgate vetus fermentum, sicut estis azymi: videtur textus secum pugnare: sed

legis est Charitas. Secundum est primo simile. Matth. 22: Bonum est mulierem non attingere, id est commodum: mox dicit, bonum esse uxorem habere. Sanctificatur per mulierem, et mulier infidelis per virum. Et: Liberi vestri sunt sancti: nempe suo gradu sanctitatis. Sic in Psalmis modo hic, modo ille, ob haec aut alia bona beatus esse praedicatur: ut Psal. 32 is dicitur beatus, cui remissa sunt peccata. Ps. 127 is dicitur beatus, qui habet maturae aetatis liberos. 1 Cor, 5. Expurgate vetus fermentum, sicut estis azymi: videtur textus secum pugnare: sed erant quidam

28 Valde multa aliquo respectu dicuntur, ut paulo ante dixi. Sic comparatione maioris mali, reste Aristotele, minus pro bono habetur. Sic Samaria est iusta prae Iuda. Sic Germani dicunt: Filia facit matrem probam: dum scilicet filia multo est matre turpior. Hoc modo respectu Christianismi praecipit, ut unusquisque maneat in eo genere vitae, in quo sit conversus: non quod non liceat mutare eam, sed ratione Christianismi nemo debet mutare, quasi Dominus servis aut maritis non sit perinde propitius. 29 Contraria vel vocabula, vel epitheta, aut

argumentari? Pro declaratione forte hoc satis sit, at pro evidenti demonstratione nequaquam. Quare in locis controversis, unde magni momenti dogmata extruuntur, necessariae probationes troporum adducendae sunt, probandumque est, quod eo ipso loco Scriptura tali tropo usa sit, atque eo aliove modo certa loci vox necessario accipi debeat. 13. Vox impropria aut ex sua sede in aliam translata, debet diligenter cauteque examinari. Nam in consideratione vocabulorum, cum vel per tropum aliquem a sua primaria significatione, ad aliquam impropriam deflexerunt, vel ab alia, quasi

earum prius ingenium ac natura: seu (ut ita dicam) prima nativitas, aut etiam vita, quam in suo illo foro egerunt. Sic verbum Imputare, variaeque phrases inde orientes, aliquid alicui, aut pro aliquo imputandi, aut non imputandi, necessario primum in mercatura aut rationum pecuniarum supputandi modo considerandae sunt, si plene in sacro sermone intelligi debent. Quare omnes eruditi interpretes hoc tempore in omnibus scientiis hanc regulam sequuntur, ut cum volunt vocem aut locutionem aliquam figuratam, aut etiam aliunde deductam, diligentius expendere aut exponere, primum fontem ac

debent. Quare omnes eruditi interpretes hoc tempore in omnibus scientiis hanc regulam sequuntur, ut cum volunt vocem aut locutionem aliquam figuratam, aut etiam aliunde deductam, diligentius expendere aut exponere, primum fontem ac originem eius, seu (ut ita dicam) primos mores, praedicto modo considerant: postea demum istam secundariam significationem aut vim eius expendentes ex illa priori illustrant, monstrantes, quid ea adhuc aut veteris proprietatis retineat, aut quid porro novi accersitique in hoc novato usu induerit. Tropum definiunt, esse deflexionem vocis aut

tentator, inimicus homo: et Christus dicitur rex Israel, filius David. Sic Deus dicitur habitator caeli, iudex mundi, custos hominum, sedens super Cherubim. Periphrasis circumlocuto est, cum integra oratio pro uno nomine ponitur: quod propter varias causas fit: exempla aliquot modo indicavi. Sic genimen vitis vocatur vinum. 2. Petri I. Iustum esse arbitror, donec sum in hoc tabernaculo, ut admoneam vos: sciens, quod cito erit depositio tabernaculi mei. Ubi, Esse in tabernaculo hoc, vivere. Deponere aut tabernaculum, mori significat. Vallis visionis, filia Sihon pro

tabernaculum, mori significat. Vallis visionis, filia Sihon pro Ierosolyma: Discipulus dilectus pro Ioanne: Filii Zebedaei, pro Ioanne et Iacobo: Apostolus gentium, aut vas electum pro Paulo: pater mendacii et homicidii, pro diabolo. De Allegoria, aenigmate, et proverbio, in Capite de modo legendi sacras Literas dictum est. Tantum illud forte adiici posset, in quo isti tropi in sacris Literis a Latinis et Graecis differant. Illud quidem notissimum est, in Sacris aenigma, parabola ac proverbium saepe quodvis tritum ac celebre dictum, vel etiam utilem ac illustrem doctrinam

notat: ut si Cainum voces patricidam, cum sit fratricida: aut etiam primos parentes dicas parricidas, quia tum Deum suum patrem non honorarunt, tum etiam omnem posteritatem sub lapsu perpetuo exitio involverunt. Vocabula non semper propriissime rebus tribuuntur, sed ut aliquo saltem modo rel correspondeant. Coloss. 1, Christus primum vocatur Primogenitus omnis creaturae. Unde Arriani voluerunt probare, etiam ipsum esse creaturam, quia conferatur is cum creaturis, tanquam unus ex illis, sed primo tamen loco genitus aut creatus inter eas. Nam primogenitus aliorum respectu

tamen loco genitus aut creatus inter eas. Nam primogenitus aliorum respectu fratrum secundo et tertio genitorum dicitur. Quibus recte respondit Ambrosius, quod oportuisset dici, eum esse primo creatum: quia creaturae non sint a Deo genitae, sed creatae. Interim aut observetur, quod vox quoquo modo respondeat rei, cum Christus non sit proprie respectu creaturarum primogenitus, sed potius Antegenitus, quia ante omnem creationem est genitus. Possis vero dicere etiam esse Metaphoram: quod sicut primogenitus omnibus fratribus imperet, ita et filius Dei dicatur toti rerum naturae praeesse: ut

quoddam interpretationis genus, usitatum in Psalmis et Prophetis: quo ea quae prius obscurius dicta erant, clarius exponuntur. Isa. 1, Argentum tuum redactum est in scoriam, principes tui sunt perversi: de quo alibi clarius. INCREMENTUM, auxesis, cum congeruntur voces aut res aliquo modo vicinae: ita tamen, ut semper posteriores sint vehementiores, atque ita quasi crescat vel grandescat oratio. Tale videtur esse illud Psal. 1, Beatus vir, qui non ambulavit in consilio impiorum, nec in via peccatorum stetit, et in consessu derisorum non sedit. Plus videtur esse

relinquimus: ut cum dicunt sacerdotes ad Iudam, Tu videris: et Petrus ad Iudaeos Act. 4, Iudicate vos, an iustum sit coram Deo, vos potius audire quam ipsum? Isa. 5, Iudicate inter me et vineam meam, etc. Secunda est, cum adversario aliquid importune contendenti, aliquo modo concedimus, esse ita ut ipse vult: sed mox per Anthypophoram aliquid adiungimus, quod ei illam concessionem facit inutilem. Iacobi 2, Tu credis, et daemones credunt ac contremiscunt. Quae igitur per concessionem dicuntur, probantur aut improbantur: non simpliciter improbantur aut probantur.

eum ex animo oderit, ac propterea in aeternum condemnaverit, quandoquidem Esau, Gen. 33, clara fraternae dilectionis ac pietatis signa ostendit, unde Lutherus servatum probat: sicut et plurimi ex eius posteris servati sunt. Ponitur ergo verbum affectus Odi, pro aliquibus eius operibus: sicut modo de verbo Dilectionis et Doloris dixi. Huc etiam referre possis, cum anini affectus aut etiam quaecunque rei veritas pro sola eius specie aut etiam iudicio ponitur. Sic forte Marci 10 dicitur Christus dilexisse illum divitem iuvenem, qui quae rebat ex Christo quid faciendo vitam

sed dolentes, inviti, non permanentes in luto peccati, sed mox inde exilientes, et ad Deum confugientes, petentes condonationem, ablutionem et auxilium contra peccatum, et ad novam obedientiam praestandam. Sequentur porro sub finem aliquot supra indicati libelli, magni momenti materiarum aliquo modo ad hunc tropum pertinentium. Idem et de nominibus dici posset, ut laudatus pro laude dignissimus: ponitur effectus pro causa, praemium pro merito suo. Psal. 18, Laudatum Dominum invocavi: quomodo et Latini loquuntur. Sic Reprehensus, pro reprehensibilis. Gal. 2,

pro perficibilis: ἐν δυναμαι τελέιωγε, καὶ ἐν τετελεσμένον ἐστίν. Talia sunt latina, invictus, indomitus, immotus. SYNECDOCHE. Synecdochen dicit Erasmus esse, cum quocunque modo aliud ex alio intelligitur. Huius igitur tropi aliquot species subiiciam, quandoquidem satis declaravimus Metonymiam: tametsi Grammatici tum Metalepsin, tum Metonymiam quasi species quasdam Synecdoches faciant. Subiectum pro accidente, et contra, per Synecdochen. Aliquando

tropi aliquot species subiiciam, quandoquidem satis declaravimus Metonymiam: tametsi Grammatici tum Metalepsin, tum Metonymiam quasi species quasdam Synecdoches faciant. Subiectum pro accidente, et contra, per Synecdochen. Aliquando subiectum ponitur pro accidentibus, aut quo quo modo coniunctis: et vicissim haec pro illo. Gal. 3, et Col. 3. In Christo non est Graecus, Iudaeus, circumcisio, praeputium, Barbarus, Scytha, servus, liber: pro, nulla sunt discrimina ipsarum circumstantiarum, nihil illae vel addunt, vel adimunt Christianismo: de essentia dicitur, quod

conditionem eius ita ab aliis dividet, ut eam ponat cum hypocritarum conditione: seu aequabit eis, aut similiter eum tractabit. 2 Corinth. 11, Si is qui venit, alium Christum praedicat, sustinere ut merito, id est, aliam meliorem doctrinam de Christo: nam alium Christum praedicare non vult ullo modo. Quotquot baptizati estis, Christum induistis: id est, eius beneficia vobis fide applicuistis. Virgo et nupta divisa est, id est, earum conditio aut sors. Sic Io. 7, Nondum erat spiritus, sed propalam datus, videtur negari substantia, cum tantum accidens negetur. Sic, Pater maior me est: non

Iohan. 6, Voluerunt eum excipere in navem, id est, cupide receperunt. Non probaverunt habere Deum in cognitione: id est ipso opere, non vere eum coluerunt. Proverb. 17, Qui exaltat ostium suum, quaerit ruinam: id est, occasionem proprii interitus operatur inscius. Tale est illud Iulii Caesaris modo indicatum. Sic voluerunt, id est, causam praebuerunt huic eventui. Porro haec sequentia licet opus aliquod proprie notent: tamen naturaliter simul voluntatem proprie includunt: et nihilominus ali quando solum eventum aut opus designant. Diabolus iubetur custodire animam Iobi, id

alias ad exitus, et non semper vel haec omnia simul, vel ipsam proprie actionem aut factum, ut alioqui usitate accipiuntur. Potest autem et hic tropus ad Synecdochen referri, quoniam ea quasi mater quaedam Troporum habetur. Simile quid et Latini interdum habent, in permissivo et potentiali modo. Reperitur omnino et in aliis linguis haec sermonis consuetudo. Vicina huic, tametsi aliquanto angustior, regula est, quod verba, praesertim futuri temporis, crebro exponenda sint per volo, possum, permitto, soleo, debeo, et proprium infinitivum, quam aliquanto post subiiciemus.

ponanturque pro causis, principiis, et inchoatione actionis. Quare cum actionum causa sint, facultas, voluntas, ius, permissio, saepe fit, ut verba Hebraea, praesertim futuri temporis, sint exponenda per volo, possum, permitto, soleo, debeo, ac proprium infinitivum, ut propemodum cum potentiali modo convenire videantur. Exempla, ubi per soleo et infinitivum fit interpretatio. Gen. 29, Non fiet sic in locis nostris, ut iunior prius elocetur, quam senior: id est, non solet fieri, Genes. 6, Accipe tibi de omni cibo, qui comedetur, id est, come di solet. Levit. 5, Saepius de

affirmate aut negate aliquid sine iuramento. Paul. 2. Corin. 1, accipit nae nae et non, pro constantia et veracitate ac inconstantia. Sic dicit omnes promissiones de Christo esse nae, id est, certas et ratas: et sermonem consiliaque sua non fuisse nae, et non, id est, incerta mutabiliaque, modo aientia, modo rursus negantia, sed fuisse nae nae, et non, id est, certa, rata ac firma. Sic mox 3. epistolae significationem novat, cum dicit, ipsos Corinthios esse suam epistolam. In Metaphoris omnino plurimum novantur vocabula, dum subinde eas a priore usu ad novum protrahimus aliter, quam

aut negate aliquid sine iuramento. Paul. 2. Corin. 1, accipit nae nae et non, pro constantia et veracitate ac inconstantia. Sic dicit omnes promissiones de Christo esse nae, id est, certas et ratas: et sermonem consiliaque sua non fuisse nae, et non, id est, incerta mutabiliaque, modo aientia, modo rursus negantia, sed fuisse nae nae, et non, id est, certa, rata ac firma. Sic mox 3. epistolae significationem novat, cum dicit, ipsos Corinthios esse suam epistolam. In Metaphoris omnino plurimum novantur vocabula, dum subinde eas a priore usu ad novum protrahimus aliter, quam alii

aliquod simile aut etiam plane dissimile, peradverbia similitudinis confertur: ut sicut Ionas fuit tres dies ac tres noctes in ventre ceti: sic oportet etiam filium hominis tres dies esse sepultum. Huc proverbia Salomonis referre possis, nisi quod illa simul sunt sententiosa. Quintilianus hoc modo de discrimine Similitudinis et Metaphorae consentiente cum Aristotele pronunciat. In totum autem Metaphora brevior est Similitudo, eoque distat, quod haec comparetur rei quam volumus exprimere, illa pro ipsa re dicitur. Comparatio est, cum dico hominem fecisse quid, ut Leonem: Translatio est,

16 Videndum vero est summa diligentia, ne temere maxime obviam aut plausibilem significationem Metaphorae pro vera arripiamus: nam Scriptura, uti dictum est, etiam longius petitis et durioribus, minusque obviis Metaphoris plurimum utitur, posteriori ad Corinthios quinto, inquit Paulus, Si modo induti, non nudi reperiamur. Hic multi putant conditionem bonorum operum, aut certe novitatis vel renovationis, ad salutem requiri, et non dici de imputativa iustitia, aut applicatione meriti Christi, Causa ipsorum hallucinationis est, quia cum induere et vestimentum sit reale quiddam, quod

noster in Dei providentiam, qua omnia prospicit, ordinat, moderatur, servat, intentus est. Ad Hebraeos 4, Omnia nuda et resupinata sunt oculis eius. Psalmo trigesimo quarto, Oculi Domini ad iustos. 6 Aures tribuuntur Deo, quoniam omnia audit, nihilque ipsum latet, significantque modo clementiam, qua exaudit invocantes: modo aequitatem, qua peccatores non audit. Psal. 55, Auribus percipe Deus orationem meam, id est, clementer annue votis. 7 Os tribuitur, quod ipsius sit praescribere, iubere, vetare, atque voluntatem Dei, autoritatem, verbum,

prospicit, ordinat, moderatur, servat, intentus est. Ad Hebraeos 4, Omnia nuda et resupinata sunt oculis eius. Psalmo trigesimo quarto, Oculi Domini ad iustos. 6 Aures tribuuntur Deo, quoniam omnia audit, nihilque ipsum latet, significantque modo clementiam, qua exaudit invocantes: modo aequitatem, qua peccatores non audit. Psal. 55, Auribus percipe Deus orationem meam, id est, clementer annue votis. 7 Os tribuitur, quod ipsius sit praescribere, iubere, vetare, atque voluntatem Dei, autoritatem, verbum, vimque movendi animos adumbrat. Isa. 30, Os

sed tan quam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat: omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Cor. 4, Sic nos existimet homo, ut ministros Christi et oeconomos. Lucae 22, Et erat sudor ipsius tan quam guttae sanguinis, id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam καθὼς usurpatur. 2 Cor. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent δι ὦν, sed multo magis is sensus est. 1 Corinth. 1, Quemadmodum testimonium Christi confirmatum est in vobis. Ioan. 1.

inseritur: cum potius contra tantum bonus surculus in sylvestrem truncum inseri soleat, et non surculus trunci naturam, sed truncus surculi sequatur, totaque arbor eius indolem exprimat. Sed non potuisset convenire ei loco, si Ethnicos dixisset sylvestrem trun cum esse ob plures causas. Hoc vero modo conveniret, si diceres: Sicut bonus surculus sylvestri trunco insertus totam arborem facit bonam ac frugiferam, sic filius Dei in genus humanum implantatus totum genus humanum fecit arborem bonam ac feracem: sed hoc nihil ad Pauli scopum fecisset. Sic igitur vult hic simile servire

Deo nihil tale dicere debemus petentes remissionem peccatorum, quod nos persolvere velimus. Hoc enim esset non agnoscere magnitudinem sui debiti, paupertatem seu impotentiam, et denique mediatorem, qui solus calcavit torcular aut persolvit, solusque vult hanc laudem sibi in solidum habere. Hoc modo in Parabola infidelis villici in eo nimium res ad Parabolam applicatur, quod dicit iniustum Mammona, quasi Deus probet sacrificia de rapina: et ut vos recipiant in aeterna tabernacula, quasi pauperum et non Dei sit nos recipere in caelestia domicilia. Sed utraque locutio attemperatur nimium ad

Dominus, tanquam fortis, qui vociferatur post vinum. Et percussit hostes suos tergum: in opprobrium perpetuum tradidit eos. Hic praecipua vis Similis in eo sita est, quod sicut fortis aut gigas subito excitatus a crapula nondum digesta instar furiosi subito prorumpit, et obvium quemque sine modo ac ratione indignissime tractat, aut etiam interficit: sic Deus quoque, cum antea dormire et quasi mortuus esse videretur, insultantibus ei et Ecclesiae eius impiis, nunc subito horribiliter eos perdit ac punit. Sic Christus Matth. 13 dicit, simile esse regnum caelorum homini seminanti bonum

accommodari magnitudinem beneficii cum quantitate fidei, quae multo est imbecillior aut languidior beneficio Christi. Sic intelligatur et illud: Convertimini ad me, sicut et ego ad vos. In genere sic, non in specie aut individuo. Levit. 9. Ora pro eis, sicut praecepit Dominus: non loquitur de modo aut forma precationis, sed de mandato facti. 25 Sicut, aliquando qualitatis convenientiam aliquam, aliquando quantitatis notat, aliquando etiam identitatem, nonnunquam simpliciter ipsam rem aut substantiam. Quando enim derebus dicitur diversis ac natura differentibus, tunc aliqua

tum et earum conditiones in utroque membro: ut quod in altero deest, suppleri sarcirive queat. Rom. 5, Sed non ut per unum peccantem, donum. Deest in priori parte aliquid quod opponatur dono, seu donatae iustitiae: id ex hoc posteriore, et ex mox sequentibus intelligi supplerique debet, hoc modo: Sed non ut iniustitia, aut reatus per unum peccantem venit, ita et iustitia donata. Ibidem mox: Nam reatus ex uno quidem ad damnationem, donum vero ex multis delictis ad iustificationem. Hic iterum deest aliquid in illis Ex uno, quod indicet, quod illud unum sit. Id vero ex sequente ac

vel vult infinitam esse distantiam aut praestantiam hominum prae brutis. Sic supra de Pronominibus dixi. Tale est illud Virgilii Eclo. 9. Usque ad aquam et veteris iam fracta cacumina fagi: pro, usque ad veterem fagum iam fracta cacumina habentem. Possent tales locutiones aliquo modo ad Hypallagen referri. Dixi de eis supra in capite de Syncategorematibus et Synecdocha. Nec tamen sola Syncategoremata, Nomina et Pronomina, aut etiam singulae voces, suo loco mota reperiuntur, sed nonnunquam etiam aliae partes, atque adeo etiam plures voces simul iunctae,

Thren. 3, pro, divinitus privata est pace ac bono. Sic Christus non potuit facere miracula: id est, homines non fuerunt capaces eorum ob suam incredulitatem. Sic parcere virgae dicitur, qui parcit natibus puerorum. Aperti sunt oculi amborum, Gen. 3. de quo prius. Convenit aliquo modo haec Regula cum illa de Deo correlativo. Huius generis exempla plura sunt in hoc capite de vocum transpositione. Sic est illud Virgilianum: Non possis summum aera arboris vincere sagitta: id est, summum cacumen arboris. Aliquando transponuntur praedicatum in subiectum, et contra:

diluvio prius dici debebat quam de arca, ut Noe constaret, cur Deus arcam fieri praeciperet. Quorsum enim opus est structura arcae in terra arida procul a mari, si talis submersio mundi futura ignoretur? Prius ergo periculum aut malum narrandum est, postea demum remedium ei opponendum. Textus hoc modo habet: Finis universae carnis venit coram me, repleta est terra iniquitate a facie eorum, et ego disperdam eos cum terra. Fac tibi arcam de lignis levigatis, mansiunculas in arca facies, et bitumine linies extrinsecus et intrinsecus, et sic facies eam: Trecentorum cubitorum erit longitudo

foedus meum tecum, et ingredieris arcam tu et filii tui, uxor tua et uxores filiorum tuorum tecum, et ex cunctis animantibus universae carnis bina induces in arcam, ut vivant tecum, masculini sexus et feminini. Quod si perspicuitati consulendum sit, ordinandus erit ille locus hoc modo: Finis universae carnis venit coram me, repleta est terra iniquitate a facie eorum. Et ego disperdam eos cum terra. Ecce ego adducam aquas diluvii super terram, ut interficiam omnem carnem, in qua spiritus vitae est subter caelum, et universa quae in terra sunt, consumentur. Ponam vero foedus

esse et fore eos caecos ac incredulos. Non prophetia Isaiae in causa est, sed res ipsa aut morb. eorum ab Isaia praedictus. Is morbus etiam est causa prophetiae. Sic et Io. 6, narratio miraculosae traiectionis et agnitionis eius miraculi per Hysteron proteron perturbata est. Textus habet hoc modo: Illi ergo homines cum vidissent, quod Iesus fecerat signum, dicebant: Hic est vere propheta ille qui venturus est in mundum. Iesus ergo cum cognovisset, quod venturi essent ac rapturi ipsum, ut facerent ipsum regem, secessit iterum in montem ipse solus. At ubi iam vespera esset, descendunt

gentes, etc. Quare, quia non ex fide. ¶ Est etiam aliud quoddam interrogationum genus, quod videtur modum ac formam rei quaerere, cum simpliciter neget rem totam, de qua in voce Quomodo diximus. Nam ista vocula, Quomodo, Wie, Ioan. 6, et alias saepissime non quaerit de modo agendae, aut etiam actae rei, sed simpliciter negat, aut falsitatis arguit sermonem alicuius. Paulo post initium eius disceptationis, Ioan. 6. scriptum est: Murmurabant ergo Iudaei de eo, quia dixerat, Ego sum panis, qui de caelo descendi: et dicebant: Nonne hic est Iesus filius Ioseph,

Murmurabant ergo Iudaei de eo, quia dixerat, Ego sum panis, qui de caelo descendi: et dicebant: Nonne hic est Iesus filius Ioseph, cuius nos novimus patrem et matrem? Quomodo ergo dicit iste, De caelo descendi? Hic igitur cum Iudaei dicunt: Quomodo hic dicit, De caelo descendi? non quaerunt de modo loquutionis Christi, quam clare audiebant, non etiam quaerunt, quomodo de caelo descenderit: nam id illi prorsus non credebant: sed simpliciter negant id verum esse quod dicit, quodque ille de caelo descenderit aut venerit. Postea quoque cum contra eandem doctrinam Christi

illi prorsus non credebant: sed simpliciter negant id verum esse quod dicit, quodque ille de caelo descenderit aut venerit. Postea quoque cum contra eandem doctrinam Christi pugnantes dicunt: Quomodo hic potest nobis dare carnem suam ad manducandum? non sunt soliciti, nec quaerunt de modo manducandae carnis Christi, quod fore non credebant, et Christo esse plane impossibile sentiebant: sed tantum apud se et inter se Christum eiusque doctrinam non tantum in corde per incredulitatem, sed etiam blasphemo ore per talia sophismata aut inanes ratiocinatiunculas mendacii arguunt, et

in corde per incredulitatem, sed etiam blasphemo ore per talia sophismata aut inanes ratiocinatiunculas mendacii arguunt, et suam incredulitatem erroremquam confirmant. Sensus ergo est: Impossibile est hunc nobis dare carnem suam ad manducandum. Quomodo enim tandem hoc fieri potest? Nullo certe modo. Igitur totus eius sermo vanus est. Interrogatio hic, valde usitata figura negat, et non quaerit aut interrogat. Porro haec natura aut vis voculae, Quomodo, valde crebra est in sacris Literis: ut Matth. 12, Si satanas satanam eiicit, quomodo ergo stabit regnum eius? pro, certe

sententiae quaesitae vel adversarii statuat et confirmet. Haec observatio de particula, quomodo, non modum manducationis quaerente, sed ex illa, ut illi putabant, manifesta falsitate totam illam concionem doctrinamque Christi vanitatis arguente, diligenter retinenda est. Plerique enim de modo manducationis eam quaerere putantes, a toto scopo huius capitis perniciose aberrant. Ut autem obiter hoc quoque in isto capite de interrogat. moneam, sciendum est, duas esse diversas quaestiones: quaerere an alicuius doctrina sit vera, et quomodo aliquae eius obscurae sententiae

Sic et Isa. 27, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris sicut calcis, etc. omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam expiationis peccatorum, quae soli morti Christi proprie convenit. Eodem modo et cap. 43 dicit Deus, se daturum Aegyptios in expiationem pro populo suo: item, se traditurum populos pro anima Israelitarum, quasi illorum gentilium exitium sit satisfacturum pro peccatis et poena Israelitarum, cum tantum id velit dicere, se suis Israelitis benigne propter

felicitate omnia piorum benefacta remunerat. Sic Psal. dicit: Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hic et saepe alias pronunciatur, ac si esset vera et primaria causa alicuius operis. Hoc quoque modo Christus dicitur positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit donatus. Et eius Evangelium ac ministri dicuntur esse odor mortis: item, proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus inquit. Sic fides, verbum ac sacramemta

illud 1. Sam. 2, exponunt: Non audierunt vocem patris sui, quia voluit eos Deus perdere: pro, ideo. Psal. 116. Credidi, quia: id est, propterea locutus sum. Simile exemplum habes et Ioan. 15, Vos dixi amicos, quia quaecunque audivi a patre, nota feci vobis: ubi vox Quia, nullo modo causam efficientem rei, sed tantum probationem sententiae ab effectu indicat: posset vero non male etiam conclusive exponi. DE GENERALIBUS, INDEFINITIS ET PARTICULARIBUS SENTENTIIS. In hac materia universalium et particularium Scripturae sententiarum

posset vero non male etiam conclusive exponi. DE GENERALIBUS, INDEFINITIS ET PARTICULARIBUS SENTENTIIS. In hac materia universalium et particularium Scripturae sententiarum solicite omnino valde observandum est, ne ullas vere universales sententias ullo modo restringi patiamur: cuiusmodi sunt inprimis omnes legales et Evangelicae conciones. Nam Deus per scripturam Legis omnes accusat, coarguit, et concludit sub peccatum, ut omnium misereatur, eisque per Evangelium suam misericordiam offerat. Quidam enim studio male intellectae praedestinationis,

et facite: scilicet, omnia ea quae cathedrae Mosi genuina sunt, et non accesserunt ex fermento Pharisaeorum. nam illa prorsus vitanda sunt. Ibidem mox sequitur, Pharisaei omnia sua opera faciunt ad hoc, ut spectentur: scilicet ea tantum, quae religionis causa et propalam agunt, aut quae quoquo modo aliquam speciem aut simulationem pietatis oculis hominum obiicere potuerunt. Igitur vox (omnia) etiam ibi necessario restringenda est. Marc. 9, Omnia sunt possibilia credenti, scilicet quae fidei et pietati sunt consentanea. Ioan. 14, Quicquid petieritis in nomine meo, scilicet licitum, et

peccati, quam expiatorem aut abolitorem. Hoc idem multo magis in Similitudinibus fit, quae studio amplificandi aliquando etiam vehementiores sunt. ut Rom. 9, An non habet figulus potestatem ex eodem luto facere aliud vas in honorem, aliud in ignominiam? Non mox sequitur: Igitur eodem modo Deus statim intio alios in exitium, alios in gloriam condit ac ordinat. Sed sensus est: Etiam si plane ita faceret Deus, tamen non posset iniustitiae accusari, utpote omnium Dominus. Observa hic simul, quod qui potentiam vel iuris vel virium affirmat non mox ipsum factum aut opus asserit, ut

Aposiopeses, etiam longiores multo crebrius quam in aliis linguis in sacris Literis fiunt. Gen. 3, Non moriemini: sed scit Deus, quod in die qua comederitis, aperientur oculi vestri, et eritis sicut Dii scientes bonum et malum: sub. ideo neglectis eius inanibus minis ac terriculamentis, nullo modo tantum vestrum commodum negligatis, sed potius quamprimum comedite, ut evadatis tam sapientes, etc. Sic ibidem: Et nunc ne forte extendat manum ad arborem vitae, et comedat, ac vivat in seculum: sub. extrudamus eum, et ponamus paradiso custodem, qui eum hinc arceat, sicut mox

et sententiarum acerbitatem, levitatem, contumeliam, aut etiam scurrilitatem, quibus dignus esset stultus ut exagitaretur et flagellaretur. Sed quia illa parum decent gravem, moderatum et sapientem virum, et offenderent alios bonos de intelligentes, ut non minus videretur desipere altero: ideo eo modo respondendum ei non est, quin etiam quandoque alicui prorsus levi ac vano scurrae penitus non respondendum est: praesertim cum eius sermo, etiamsi non refutetur, obesse non queat, et ab omnibus ob extremam hominis vanitatem contemnatur. Contra cum sermo stulti obest, sunt enim et stulti magnae

causae, sive loca, tempora, effectus, usus aut fines, quae tu sane accidentia nominaris. Haec nisi cogitatione diligenter separentur, multa exponere perspicue nequibis, multaque dubia indissoluta relinques. Sic saepe ponitur Essentia pro qualitate, et contra. Donec bibam illud novum: id est, novo modo et ratione, non physice. Me non semper habebitis, de modo tantum praesentiae intelligitur. Res igitur pro modo rei ponitur. Act. 4, Herodes et Pilatus convenerunt contra Christum, ut faciant quae Dei manus et consilium ordinavit. Hic duplex dubium oriri posset: primum, quomodo illi ad

tu sane accidentia nominaris. Haec nisi cogitatione diligenter separentur, multa exponere perspicue nequibis, multaque dubia indissoluta relinques. Sic saepe ponitur Essentia pro qualitate, et contra. Donec bibam illud novum: id est, novo modo et ratione, non physice. Me non semper habebitis, de modo tantum praesentiae intelligitur. Res igitur pro modo rei ponitur. Act. 4, Herodes et Pilatus convenerunt contra Christum, ut faciant quae Dei manus et consilium ordinavit. Hic duplex dubium oriri posset: primum, quomodo illi ad exequendam Dei ordinationem convenisse dicantur, cum nec

diligenter separentur, multa exponere perspicue nequibis, multaque dubia indissoluta relinques. Sic saepe ponitur Essentia pro qualitate, et contra. Donec bibam illud novum: id est, novo modo et ratione, non physice. Me non semper habebitis, de modo tantum praesentiae intelligitur. Res igitur pro modo rei ponitur. Act. 4, Herodes et Pilatus convenerunt contra Christum, ut faciant quae Dei manus et consilium ordinavit. Hic duplex dubium oriri posset: primum, quomodo illi ad exequendam Dei ordinationem convenisse dicantur, cum nec sciverint eam nec cupiverint Deo obedire, aut eius

Hic igitur secundum praedictam Regulam observetur, aliud esse substantiam facti, et aliud circumstantias, ac veluti accidentia quaedam, sive causarum aut finium, sive aliorum. In facto igitur ipso seu interfectione Christi, convenerunt aliquo modo Deus et persecutores: utrique enim voluerunt Christum tam tristi supplicio mori: sed in accidentibus aut circumstantiis eius non convenerunt. Nam alio animo, consilio ac fine Deus, alio impii voluerunt eum crucifigi: Deus quidem iusto, sancto ac pio, et ad summam utilitatem generis humani

Ita duplex dubium per hanc distinctionem substantiae et accidentis in hoc loco solvitur. Alterum qui fiat; quod cum tum Deus, tum Iudaei voluerint procuraverintque Christum interfici, tamen Dei factum est sanctissimum, Iudaeorum vero est plane sceleratum: nec huius eorum culpae causa in Deum ullo modo reiici potest. Alterum dubium, quonam modo persecutores dicantur convenisse, ut efficiant Dei ordinationem, cum eam ignoraverint, et nequaquam in illo suo furore obedire Deo sint conati, sed suae tantum malitiae. Utrumque igitur istorum dubiorum respicit ad solam substantiam facti, non ad illa

et accidentis in hoc loco solvitur. Alterum qui fiat; quod cum tum Deus, tum Iudaei voluerint procuraverintque Christum interfici, tamen Dei factum est sanctissimum, Iudaeorum vero est plane sceleratum: nec huius eorum culpae causa in Deum ullo modo reiici potest. Alterum dubium, quonam modo persecutores dicantur convenisse, ut efficiant Dei ordinationem, cum eam ignoraverint, et nequaquam in illo suo furore obedire Deo sint conati, sed suae tantum malitiae. Utrumque igitur istorum dubiorum respicit ad solam substantiam facti, non ad illa eius accidentia aut circumstantias. In

ab impiis scelerate, et tamen Deus non est illorum malitiae aut etiam pravi conatus causa. Simile illud huc adferas, quod saepe legitur rex aliquis persecutus aliquem suum hostem aut etiam seditiosum, qui latitans aut fugiens in solitudinibus, a latronibus sit interfectus. Ubi eandem rem diverso modo ac animo voluerunt princeps et latrones, ipse quidem iuste, illi vero iniustissime. Vicinum huic est, quod supra dixi poni accidens pro substantia, et contra. Tale est illud Ioan. 6, Hoc vos offendit, quid si videritis filium hominis eo ascendentem, ubi fuit prius: id est, Ego

terribilis, ubi feliciter ac victoriose omnia peregit. Quare saepe illae terribiles minae non proprie ipsis peccatoribus, sed tantum peccato exitium minantur: quin potius peccatoribus suaves et salutares sunt. Posset aliquis dicere ad talium descriptionum conciliationem, videri aliquo modo in iisdem locis aut prophetiis duos diversos eius adventus, priorem illum mansuetum et humilem, cum posteriori illo glorioso ac terribili coniungi, eoque talia dicta aut prophetias partim ad priorem, partim ad posteriorem adventum referri debere. Quod quidem alicubi est verum, et aliquas ex

cogitationis Iudaeorum et communis sententiae. Sic dicit Christus. Et me nostis, et unde sim nostis: cum contrarium mox affirmet. Sed loquitur de noticia communi, crassa et externa, et secundum ipsorum opinionem: quasi dicat, Vos quidem putatis, quod me optime noveritis, et nostis sane suo quodam modo. Sic forte et illud accipi exponique posset, cum Christus fatetur, se venisse mittere ignem et gladium in terram, venisse disiungere filium a patre, et filiam a matre sua: cum tale dissidium occasione Evangelii satan, non Christus excitet, qui vult nos pacem habere cum omnibus.

auditorum sermo respicit: ut, Si caeci essetis: Si ego de me testimonium praebeo, testimonium meum verum non est, scilicet ut vos sentitis. Alias communem et quotidianam aut receptam quandam consuetudinem cogitandi: ut, Oportet me imminui, illum vero crescere, scilicet in hominum opinione, ut modo dixi. Alioqui pro rei ipsius natura loquendo Baptista non decrevit ex Christi incrementis, sed omne suum incrementum ex illius solius plenitudine hausit. Falsa aut simulata aliquando verorum nomina obtinent, ut Augustinus annotat cap. 11. de mirabilibus Scripturae.

eamque possint Deum placare, et salvari. In hac relatione, recte dixeris, legem esse infirma et egena elementa: hoc est, quae nec possint iuvare, nec habeant consilium, aut opem. Sic Paulus quadam comparatione aut respectu vocat sua opera reiectamenta ac damna, nempe cum per ea quoquo modo iustificari ac salvari volumus: sique nos impediant, quo minus ad solius Christi gratuitam iustitiam confugiamus. Hac ratione saepe Deus reiicit sacrificia Iudaeorum, quae tamen severiter mandaverat: dicit se nihil de eis praecepisse, imo ea sibi esse abominationem, una cum

homines speluncam latronum. Sic accipiendum est, quod Deus dicit, se tradidisse Israelitis legem non bonam, et iudicia, in quibus non queant vivere. Quae loquutio ferme convenit cum Paulina. Sic populum Israeliticum et templum interdum dicit Deus non esse suum. Huc referre aliquo modo possis, quod Christus dicit hominem esse ex patre diabolo, cum revera a Deo sit conditus, et propagetur. Verum hic simul est illa horrenda metamorphosis imaginis Dei in imaginem contrariam, ut

quae plerunque paucas res magna verborum copia dilatant. Quare ob summam huius linguae peregrinitatem ac diversitatem ab aliis etiam literati minus eam feliciter intelligere possunt. Consideremus igitur duo in hac priori parte, primum, unde sit ista tanta rerum copia in hoc libro: deinde, quo modo ea condensari et quasi confarciri in unum veluti cumulum soleat. DENSITAS SENSUUM AC RERUM IN SACRIS LITERIS. Primum igitur inquiramus causas, cur sacrae Literae sint adeo refertae sententiis ac rebus: seu unde tandem illa tanta copia oriatur, ac veluti

istae obscurent, alias illustrent orationem: illam credo esse causam, quod in brevi quidem oratione nimium in unum congestae aut compactae circumstantiae onerant et obscurant sermonem, sed si essent commode digestae, illustrarent eum. Praeterea rem ipsam circumstantiae quidem semper illustrant, modo expendantur, sed sermonem obscurant, si sint in eo nimium arcta durioreque syntaxi aut compositione confarcinatae et compactae: quod admodum crebro in sacris Literis, praesertim in Psalmis, Prophetis et Epistolis fit. Nam historiae sunt liberiore filo sermonis conscriptae. Verum

prima ratio vel explicanda sit, vel confirmanda, vel illustranda, ac etiam amplificanda, vel denique contra adversarium tuenda. Fieri etiam potest, ut sit aliqua adversa obiectio aut cogitatio repellenda ac refutanda, quae non tam contra hanc ipsam rationem pugnat, quam alioqui quoquo modo nobis adversatur. Horum si quid interponatur, recte illi tandem conclusio additur propositionem veluti repetens. Quibus sensibus expolita ac veluti plane absoluta prima argumentatione, inchoatur nova ratio, cui simile quid attexi potest, cuiusmodi de prima dictum est. Absolutis

sine aliis intelligi nequeant, sicut Cicero de Philosophia in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo adversarios multiplices, modo res ipsas, modo varias circumstantias respicere ac tractare coguntur: necessario varias sententias miscent, et crebro ex alio in aliud transire aut subito transilire coguntur. Haec igitur materiarum subiectarum in sacris libris multiiuga

intelligi nequeant, sicut Cicero de Philosophia in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo adversarios multiplices, modo res ipsas, modo varias circumstantias respicere ac tractare coguntur: necessario varias sententias miscent, et crebro ex alio in aliud transire aut subito transilire coguntur. Haec igitur materiarum subiectarum in sacris libris multiiuga varietas

sicut Cicero de Philosophia in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo adversarios multiplices, modo res ipsas, modo varias circumstantias respicere ac tractare coguntur: necessario varias sententias miscent, et crebro ex alio in aliud transire aut subito transilire coguntur. Haec igitur materiarum subiectarum in sacris libris multiiuga varietas diligenter

in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo adversarios multiplices, modo res ipsas, modo varias circumstantias respicere ac tractare coguntur: necessario varias sententias miscent, et crebro ex alio in aliud transire aut subito transilire coguntur. Haec igitur materiarum subiectarum in sacris libris multiiuga varietas diligenter observata ac expensa plurimum

pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo adversarios multiplices, modo res ipsas, modo varias circumstantias respicere ac tractare coguntur: necessario varias sententias miscent, et crebro ex alio in aliud transire aut subito transilire coguntur. Haec igitur materiarum subiectarum in sacris libris multiiuga varietas diligenter observata ac expensa plurimum proderit ad

evincitque, quod ea non veniat ex operibus, aut merito cuiusquam, sed ex sola gratia nobis contingat. Denique ut tanto magis haec iustitia agnoscatur, veluti per Analysin quandam totam hanc materiam resolvit, exponendo quid sit peccatum aut iniustitia, et unde veniat, quid efficiat, quove modo regnet: tum etiam quid lex, gratia ac iustitia sint aut agant: ac denique qui fiat, ut Iudaei eam non consequantur, gentiles vero ea potiantur. Quae rerum sententiarumque perpetua connexio mirabili artificio per integra 11 capita cohaeret. Solet igitur hic Apostolus singulari

EX ALIO IN ALIUD. Frequenter igitur sanctus Paulus (tametsi et alii sacri Scriptores) ex alio in aliud ita paulatim labitur, ut tamen nihil admodum alienum a proposito tractet, sed omnia ad praesentem scopum plerunque faciat: quanquam aliquando nonnihil etiam extra rem praesentem hoc modo evagetur. Fit autem is lapsus plerunque occasione ultimae vocis, quae forte explicatione indiget. Eph. 3. Et erudire omnes, quae sit communio mysterii, quod fuit absconditum a condito orbe in Deo, qui creavit omnia per Christum. Hic propositio essentialis, quod Paulus debeat docere Christi

absolvit. Demetrius Phalereus dicit Periodum ideo sic vocari, quia sit sensuum quidam ambitus similis viis rotundis, quae ambitum conficiunt. Tales vere sunt istae Pauli circuitiones, ut forte a talibus figuris sermonis nomen hoc sit quasi abusive traductum ad eas formas, ubi quoquo modo in plurium verborum coagmentatione ultima primis respondent, eave quasi respiciunt, quas nunc Periodos nominant. Hermogenes etiam scribit de circulari forma sermonis, ubi eadem vox est initio et in fine, ut sic cauda videtur reflecti ad suum caput, dum primum vocabulum repetit. Hoc

ira. β Nam si cum inimici essemus, reconciliati fuimus Deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati servabimur per vitam ipsius. Nobis fuisset clarior oratio, si Paulus singula capita antithesis cum suis consequentibus coniunxisset, nempe hoc modo: prior antithesis. Vix pro iusto quisquam moriatur: at Deus commendat aut illustrem facit charitatem suam erga nos, quod filius eius pro nobis adhuc peccatoribus aut iniustis existentibus mortuus sit. Multo igitur magis nunc iustificati eius sanguine servabimur ab ira. Posterior antithesis:

At non ut peccatum, ita et donum. sequitur mox huius correctionis explicatio, indicans peccatum aut iniustitiam in eo differre a dono seu donata iustitia, quod haec sit multo exuberantior, id est, efficacior, ut superet peccatum. Tertie ponit 16 versu novam correctionem, quod alio modo venerit iustitia quam iniustitia. Addit autem mox explicationem, quia iniustitia sit orta ex uno delicto, et progressa ad omnium damnationem: at contra donum vel donata iustitia ex abolitione illius unius et aliorum innumerorum peccatorum sit progressa ad iustificationem et salutem hominum.

tot obiectiones perstringit, ac tandem mira dexteritate ad suum intermissum opus praedicandae contritionis regreditur, concludens omnes esse perditissimos peccatores, sive sint Iudaei, sive gentes. ANANTAPODOTON ET ANACOLUTHON. Anantapodota etiam aliquo modo ad ordinem Sententiarum referre possis. Est enim quaedam necessaria harmonia aut consonantia non tantum in rebus, sed etiam in sermone, ut sequentia praecedentibus respondere ac consonare debeant. Quod si non fiat, tum molesta, tum et obscura fit oratio. Vocant vero Grammatici hanc figuram tum

visiones videbunt. Ioel. [3,] Dominus de Sion rugiet, et de Ierusalem dabit vocem suam. Esa. 2, De Sion egredietur lex, et verbum Domini de Ierusalem. De his repetitionibus superius dictum est prolixius. DE VARIIS REPETITIONIBUS. Repetitiones aliquo modo etiam ad ordinem Sententiarum referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς, Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias:

aliqua exprimant. Sic in exemplo superius posito ex cap. 6, Levit. vehementiae cuiusdam gratia, bis repetitur praeceptum de inextinguibili igne. Psal. 115, Benedicet, benedicet. Sic etiam repetunt adverbium valde valde: id est, supra modum. Latini pene eodem modo augendi causa nomen eiusdem significationis verbo addunt. Livius, Occidit occidione: Grammatici Archaismum vocant. Repetitiones istae certitudinem vehementiamque significantes, aliquando etiam pluribus ac diversis rebus fiunt: ut Psal. 28, Expecta Dominum,

Exo. 26, Duae bases sub tabula una: id est, semper binae bases sub tabulis singulis. Num. 3, Quasi itinere diei hinc, et quasi itinere diei illinc: id est, ex omnibus partibus unius diei itinere. Marc. 6, Et coepit eos mittere duos duos: id est, binos. Sic in corde et corde loqui: id est, modo hoc, modo illo corde. Ibidem; Secundum contubernium contubernium, aut areolas areolas: id est, per diversas mensas aut consessus, seu areolatim aut mensatim. Huc addi et illud genus iterationis recte potest, cum subiectum propositionis iterant. Gen. 31, Filiae; filiae meae sunt:

Duae bases sub tabula una: id est, semper binae bases sub tabulis singulis. Num. 3, Quasi itinere diei hinc, et quasi itinere diei illinc: id est, ex omnibus partibus unius diei itinere. Marc. 6, Et coepit eos mittere duos duos: id est, binos. Sic in corde et corde loqui: id est, modo hoc, modo illo corde. Ibidem; Secundum contubernium contubernium, aut areolas areolas: id est, per diversas mensas aut consessus, seu areolatim aut mensatim. Huc addi et illud genus iterationis recte potest, cum subiectum propositionis iterant. Gen. 31, Filiae; filiae meae sunt: filii,

etiam apud prophanos poetas et usitatae et gratae habentur. Haec nunc dixi distributim de triplicibus repetitionibus Etymologicis, Syntacticis et Rhetoricis. Verum quoniam mira est repetitionum varietas ac multitudo, addam adhuc plures regulas et exempla, quae ipsa quoque aliquo modo ad superiores species accommodari poterunt. Variis epexegesibus aut explicationibus obscurius aut brevius dictorum, tum declarationis, tum etiam quasi inculcationis eviusdam gratia utuntur, idque vel per appositionem in eodem membro, adiecta una aut altera voce, aut etiam in

sed melius, ad imaginem similimam nobis. Iugum oneris eius tu confregisti, Isa. 9. Iugum et onus idem sunt. Posses tamen vertere iugum onerosum. Si terrestris haec domus tabernaculi dissoluta fuerit, 2 Corin. 5. Idem est domus et tabernaculum. Appositione (quae etiam aliquo modo ad repetitionem referri potest) multum utitur Scriptura, praesertim veteris Testamenti, declarationis gratia, idque triplici constructionis forma. Primum simpliciter apponendo nomen aut verbum notius vel certe specialius, causa declarandi aut restringendi priora.

tractata: ita suam quoque non vulgarem utilitatem habebit. Quia non solum vindicabit sacram Scripturam a contemptu istorum eruditulorum, aut potius Epicureorum, qui solos Cicerones, Demosthenes, Homeros ac Marones mirantur, putantque Scripturam ruditer ac inepte conscriptam esse: sed etiam hoc modo accuratius examinata, multo Lectori fiet magis perspicua. nempe enim tum demum cernet, quo consilio unumquodque positum sit, et quam vim habeat. Haec etiam consideratio et examinatio integram analysin aut resolutionem huius sermonis suppeditabit, ut Lector liquidissime cernat, qua ratione ac

modo accuratius examinata, multo Lectori fiet magis perspicua. nempe enim tum demum cernet, quo consilio unumquodque positum sit, et quam vim habeat. Haec etiam consideratio et examinatio integram analysin aut resolutionem huius sermonis suppeditabit, ut Lector liquidissime cernat, qua ratione ac modo sit facta totius huius corporis synthesis aut compositio. Illud vero unum doleo, quod hic ipse noster conatus non plene ac perfecte, animadversis ac expositis omnibus ad hoc institutum necessariis, absolutus sit: sed tantum quaedam eius partes aut quasi fragmenta collecta, ac in unum vel

eius reconditam, evidenter in lucem proferre, non admodum magna habita ratione hominum aut affectuum ipsorum. Et porro auditores permovere ac persuadere aliquid, ut vel sentiant vel faciant aut omittant: ubi non tam rerum, si quae tractantur, exacta veritas explicatioque spectetur, quam ut quoquo modo auditor, quo nos volumus, pertrahatur. Ut vero duo diversissima sunt, exacte rem explicare ac enucleare, et porro homines quo opus est permovere; ac veluti protrudere: ita etiam duo diversissima dicendi

nam et docent et hortantur et dehortantur, et accusant ac perterrefaciunt: rursusque consolantur auditores, et omnino varie eorum pectora movent, formant ac reformant, donec tandem formetur in eis Christus. Quare etiam tractatio earum ratione tum methodi aut ordinis, tum et sermonis, modo ad philosophicam diligentiam, proprietatem et tenuitatem descendit, modo contra ad oratoriam grandiloquentiam extollitur, modo denique utrumque in unum commiscens medium quiddam efficit, aut certe alternatim, prout auditoris utilitas postulat, tum res tum sermonis genus commutat.

rursusque consolantur auditores, et omnino varie eorum pectora movent, formant ac reformant, donec tandem formetur in eis Christus. Quare etiam tractatio earum ratione tum methodi aut ordinis, tum et sermonis, modo ad philosophicam diligentiam, proprietatem et tenuitatem descendit, modo contra ad oratoriam grandiloquentiam extollitur, modo denique utrumque in unum commiscens medium quiddam efficit, aut certe alternatim, prout auditoris utilitas postulat, tum res tum sermonis genus commutat. In grandi idea sermonis ponit Hermogenes primum dignitatem: eam vero

pectora movent, formant ac reformant, donec tandem formetur in eis Christus. Quare etiam tractatio earum ratione tum methodi aut ordinis, tum et sermonis, modo ad philosophicam diligentiam, proprietatem et tenuitatem descendit, modo contra ad oratoriam grandiloquentiam extollitur, modo denique utrumque in unum commiscens medium quiddam efficit, aut certe alternatim, prout auditoris utilitas postulat, tum res tum sermonis genus commutat. In grandi idea sermonis ponit Hermogenes primum dignitatem: eam vero dicunt aestimari magnitudine rerum ac sententiarum, cum de

obtinent. Habent autem barbarae voces (sic Hebraeas vocat) magnam efficaciam, et brevitatis gratiam, minusque habent ambiguitatis, minus variationis, neque tanta verborum copia redundant. Quae postrema (inquit ille addens) de Hebraeis vocibus dicuntur, quibus mirificam inesse emphasin non magices modo periti, sed ex professo omnes fatentur: usque adeo, ut et Origenes adversus Celsum scribens, Hebraeas voces transfundi aliam in linguam vetet, sed suis characteribus exaratas conservari. Adde quod brevitas concisa, et quasi verborum inops, nullas variandi veneres praeferens, nulla in lingua

subiungit: Quis infirmatur, et ego non infirmor? Quis scandalizatur, et ego non uror? Postremo totus iste quasi anhelans locus, bimembri circuitu terminatur: Si gloriari oportet in iis, quae infirmitatis meae sunt, gloriabor. Quod vero post hunc impetum interposita narratiuncula quodam modo requiescit, et requiescere facit auditorem, quid decoris, quid delectationis habeat, satis dici non potest. Sequitur enim dicens: Deus et pater Domini nostri Iesu Christi scit, qui est benedictus in secula, quod non mentior. Ac deinde quomodo periclitatus fuerit, et quomodo

eloquentem, nostrum elegisse me apostolum Paulum. Videtur enim, ubi ait, Et si imperitus sermone, sed non scientia, quasi concedendo obtrectatoribus sic locutus, non tanquam id verum agnosceret confitendum. Si autem dixisset, Imperitus quidem sermone, (et non addidisset:) Sed non scientia: nullo modo aliud posset intelligi. Scientiam plane non cunctatus est profiteri, sine qua esse doctor gentium non valeret. Certe si quid eius proferimus ad exemplum eloquentiae, ex illis epistolis utique proferimus, quas etiam ipsi obtrectatores eius, qui sermonem praesentis contemptibilem putari

est in Christo IESU Domino nostro. Ad Galatas autem, quamvis tota ipsa epistola submisso dicendi genere scripta sit, nisi in extremis partibus, ubi est eloquium temperatum: tamen interponit quendam locum eo motu animi, ut sine ullis quidem talibus ornamentis, qualia sunt in iis quae modo posuimus, non posset tamen nisi granditer dici: Dies, inquit, observatis, et menses, et annos, et tempora. Timeo vos, ne forte sine causa laboraverim in vobis. Estote sicut et ego: quoniam et ego sicut

minus initiati, horumque alii vel a pueris solam piscationem edocti, alii vero publicanorum trapezis assisteri consueti (sicut hic noster Matthaeus) illico prodierint ministri divinarum rerum, super caelestiumque bonorum dispensatores, praesidia in adversis rebus, claraque luminaria: quae non unam modo gentem lumine illustrarunt, sed quodcunque sol hic quem cernimus iubare suae lucis illustrat. Haec hactenus ex Theodorito. ΔΕΙΝΩΣΙΣ AUT VIS SEU EFFICACIA SERMONIS SACRARUM LITERARUM. Efficacia

AUT VIS SEU EFFICACIA SERMONIS SACRARUM LITERARUM. Efficacia δεινότης aut δείνωρις sermonis alicuius, est vis quaedem (ut Scaliger definit) repraesentans rem subiectam excellenti modo: seu, est sermo qui auditorem vehementer movet afficitque, quae vis est crebro etiam grandi sermoni coniuncta. De hac virtute Horatius inquit:
Poemata quocunque volent animum auditoris agunto. Hanc collocant

in rebus et elocutione, res iam hîc non voco, primariam materiam, sed quae exponendae ei adiungantur. Eas vero subdividunt in rem et factum. Rem moventem afficientemque auditorem possis dicere, esse, cum grandia quaedam aut terribilia, potentia, praestantia, pretiosa, valde grata et quoquo modo efficacia adhibentur: ut sunt Deus, eiusque virtutes, caelum, sol, terra, mare, elementa, mors, vita, bellum, fulmina, tonitura, terribiles ferae, angeli, eorumque sapientia ac bonitas et vis, Ierosolyma, templum, terra, promissiones, diaboli cum sua malitia, infernus cum suis poenis, et

angelorum. Tales sunt plurimae sermonis exaggerationes, addita mentione angelorum, praesertim in novo Testamento. Sic satan dicitur nos ignitis telis impetere: in quo vocabulo conduplicata vis est, quod et tela sunt, non simplices tentationes, et ignita sunt. Hoc eodem modo, etiam adhibita grandium et potentium factorum mentione, fit oratio vehementior: ut Psal. 11 de poena malorum, multo efficacius et vividius dicitur, Pluet Deus super impios laqueos, ignem, sulphur, et spiritum procellarum: quam si simpliciter dixisset, Puniet eos, aut peribunt.

propagasse, sed etiam cognitione et zelo pietatis innumeros alios excellere. Sic Rom. 12. 13 et 14, unum aliquem alloquens, singulos separatim alloquitur: Si esurierit inimicus tuus, etc. Vis non timere magistratum? fac bonum, etc. Cur tu iudicas fratrem tuum? Eodem modo et saepe alias a toto genere ad individuum aut unam singularem personam, disserendo Scriptura descendit. Hac causa saepissime sane etiam in veteri Testamento numerus pluralis in singularem vertitur. Sic Gal. 6, Fratres, si quis praeoccupatus fuerit, instaurate hominem,

Hauddubie et omnia nobis cum illo donabit. Hac enim fiducia manifestae veritatis sic urgetur auditor, quasi non habeat quod respondeat. Item acrius est, An tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, quam si simpliciter negasset. Ad idem faciunt Incisa, ab eadem dictione incipientia, sicut modo retuli, velut et in illo: Neque mors, neque vita, neque angeli, etc. Grandem autem orationem illa proprie reddunt, quod velut afflatus numine nihil humile loquitur, proponit enim magnifice: Scimus quod diligentibus Deum omnia, etc. Deinde totus sermo constat

ad regem in domum dixit Davidi: Confudisti hodie vultus omnium servorum tuorum, qui salvam fecerunt animam tuam, et animam filiorum tuorum et filiarum tuarum. Diligis odientes te, et odio habes diligentes te: et ostendisti hodie, quia non curas de ducibus tuis et de servis tuis: et vere cognovi modo, quia si Absolon viveret, et omnes nos occisi essemus, tunc placeret tibi. Nunc igitur surge, et procede, et alloquens satis fac servis tuis. Iuro enim tibi per Dominum, quod si non exieris, ne unus quidem remansurus sit tecum nocte hac: et peius erit hoc tibi, quam omnia mala, quae venerunt

ac imagines rerum futurarum, promissionumque ac minarum Dei propositae, aut solis prophetis, aut etiam omnibus hominibus: item illa prodigiosa opera prophetarum, quibus futura depinxerunt. Huc referre possis etiam Sacramenta, quae sunt quaedam visibilia ac realia verba, ut ea Augustinus vocat. Hoc modo tota rerum natura inducitur, nos docens de Deo et vera pietate, Rom. 1, Act. 14 et 15, Sic bos et asinus nos docent agnoscere Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis

Scriptura alias omnes linguas longissime superat: veteribus tamen valde usitatum fuit, tum in brevi dicto, tum et in longa oratione realibus istis locutionibus uti. Hinc sunt parabolae, allegoriae, similitudines, apologi et aenigmata. Dicetur mox in capite de Evidentia, res etiam eo modo magis ante oculos exhiberi, cum fiunt operosae, seu quasi in motu ac vita proponuntur. Idem etiam hîc dici posset, quod sermo est vehementior, cum res vivas ac efficaces, seu agentes producit: sicut Homerus sagittas volantes, et vulnerare cupientes, et Sisiphi lapidem impudenter tuentem

et lactantium, quae minus sunt expeditae ad fugam, sicut et eorum quos necesse erit vel hieme vel in sabbato inde fugere. Sic Paulus 2 Cor. 1, per suam desperationem tanquam effectum, magnitudinem crucis depingit. Sic saepe prophetae amplificant cladium magnitudinem, quod eis qui eas modo audierint, ambae aures tinnient, quodque videntes sibilabunt, et caput movebunt, et quod tantum auditus talium tremorem incutiet: item quod fient attoniti, quod prae metu ac moerore contabescent: item quod erunt veluti ebrii et veluti parturientes, ac denique quod petent a montibus et rupibus

esse syllogismos habentes maiorem ac minorem confirmatas. Hoc vero genere laudis excellit Scriptura, praesertim novi Testamenti, ac in primis Pauli, qui non solum refertus est manifestis rationibus aut probationibus, sed saepe etiam singula eius verba, sua eaque praevalida Enthymemata habent, si modo recte expendantur. Quare si quis sacrum sermonem diligenter expenderit, nihil profecto reperiet eo nervosius. Illud quoque admodum illustre exemplum efficaciae sermonis sacri est, quod aliquando speciem aut partem vehementer in oculos incurrentem et moventem pro toto genere ponunt:

donec miserearis nostri. Alius dixisset: Sicut ancillae servae pensum et demensum, victum et amictum expectant tantum a sua domina: sic nos a te Deus omnia bona nobisque necessaria et salutaria, a te solo expectamus. sed altera locutio motum solicitudinemque animi coram spectandam proponit. Hoc modo per illum externum gestum saepissime animi spes expectatioque indicatur in sacris Literis. Tale est verbum Paulinum ἀποκαραδοκία, qua voce

Dei, veluti in penu quoddam aut promptuaria, tanquam beneficia liberationesque Dei inde expectantes et accepturi: sicut Isaacus prodibat foras, spectaturus an iam sua dulcis sponsa adventaret. Quin etiam aliquando interna verba cum externis vocibus aliquanto violentius coniungunt, ut modo res magis innotescat, et quasi cernatur. Tale est diligere verbis, aut diligere opere, percutere ac occidere lingua: Lacerate corda vestra, non vestimenta vestra: Interna vestra sunt plena rapina. Secundo, fit talis rerum in apertum protractio aut illustratio, cum vel Metaphorae

cernatur. Tale est diligere verbis, aut diligere opere, percutere ac occidere lingua: Lacerate corda vestra, non vestimenta vestra: Interna vestra sunt plena rapina. Secundo, fit talis rerum in apertum protractio aut illustratio, cum vel Metaphorae vel voces rerum externarum quoquo modo coniunctae internis pro eis ponuntur, ut videre et audire ac olfacere. Item gustare, pro intelligere: quod in omnibus linguis fit. ut, Videte et gustate quam suavis est Dominus: pro, fide cognoscite, ac experimini. Adiungatur hisce illa vocula, Ecce: qua saepissime prophetae utuntur, veluti

laverunt vestes suas in sanguine agni: et cum laverit Dominus sordes filiarum Zion, et sanguines Ierusalem amoverit. Manus vestrae sanguine plenae sunt: ambulare, stare, sedere cum impiis aut in cathedra pestilentiae. Tale est Eliae: Cur vos claudicatis in utrunque latus? id est, animo vacillatis, modo Baalum, modo Iehovam colentes. Item contrarium Paulinum ὀρθοποδεῖν, recto pede incedere ad veritatem Evangelii: et Psalmorum, labi, aut nutare vel contra stabiliri pedes alicuius, eos stare in loco lubrico aut firmo, etc. Roman. 2,

suas in sanguine agni: et cum laverit Dominus sordes filiarum Zion, et sanguines Ierusalem amoverit. Manus vestrae sanguine plenae sunt: ambulare, stare, sedere cum impiis aut in cathedra pestilentiae. Tale est Eliae: Cur vos claudicatis in utrunque latus? id est, animo vacillatis, modo Baalum, modo Iehovam colentes. Item contrarium Paulinum ὀρθοποδεῖν, recto pede incedere ad veritatem Evangelii: et Psalmorum, labi, aut nutare vel contra stabiliri pedes alicuius, eos stare in loco lubrico aut firmo, etc. Roman. 2, Gentes

plenior rei expositio, cum causae omnes, item variae circumstantiae eius accurate exponuntur: cum item antecedentia et sequentia simul recensentur, et ipsa quoque cognoscenda res, aut totius negocii pars clarius evolvitur, et apertis significantibusque verbis copiose illustratur et depingitur, ut modo in narratione Abraami sacrificaturi filium audivimus, omnes actiones minute connumerari. Sic Psal. 7 singula accuratius enum erantur, evaginare et acuere gladium, intendere arcum, superimponere sagittas, fabricare tela, etc. ut Deus puniens plane ante oculos

sese invicem hortantes et dicentes, se dissipaturos esse regnum Christi, Disrumpamus vincula eorum, etc. Hinc denuo Psaltes interloquitur, ostendens, quod Deus pater ad illos ipsorum impios furores rideat, eumque respondere dicit, Ego unxi regem meum super Sion, nec patiar ullo modo regnum eius dissipari. Tertio producit Psaltes ipsum regem Meschiam, Deique filium, dicentem, Narrabo decretum Domini, etc. qui ibi veluti omnibus inspectantibus et audientibus profert, recitat et exponit humano generi totum diploma traditi a patre sibi regni et

mire esse brevitatis studiosam. Quare de eius brevitate aliquid dicemus: primum quidem de laudibus ac commodis brevitatis: unde apparebunt etiam causae, cur ea Spiritus sanctus uti voluerit: deinde, in quo consistat brevitas: postremo, ubi ea Scriptura utatur. Primum brevitas solet suo modo esse tum perspicua, tum memoriae apta, iuxta illud Horatii:
Quicquid praecipies, esto brevis, ut cito dicta
Omne supervacuum pleno de pectore manat.
Percipiant animi dociles teneantque fideles. Obruitur enim alioqui vinciturque multitudine, magnitudine ac

purpura indutus, et in aureo lecto sedens dixerit: Et nos aliquando hunc Craterum legatum suscepimus: ibi per illud demonstrativum pronomen magis putat fastum eius ineptum esse depictum, quam si prolixior oratio fuisset adhibita. Sic Cicero in quadam oratione dicit, satis sibi videri, cum ipsum modo adversarium nominat, ut non sit necesse eius scelera commemorari. Hanc sane admirabilem Emphasin sermo sacrarum Literarum saepissime exprimit: ut cum dicitur tum benedixisse Adamo, tum postea lapsis maledixisse, eosque fuisse nudos: cum item dicit, Quacunque die comederis de ea

maledixisse, eosque fuisse nudos: cum item dicit, Quacunque die comederis de ea arbore, morte morieris: et vicissim cum promittit, semen mulieris contriturum esse caput serpentis. In quibus singulis verbis Benedicere, Mors, Nuditas, Contritio capitis serpentis, prorsus ingentes res exponuntur, si modo quis diligenter attenteque vim amplissimam latissimeque patentem illarum vocum expendat. Quare tota Scriptura postea occupatur in expositione istarum vocum Benedictionis et Maledictionis, Mortis ac vitae, Nuditatis, et supervestitionis et certaminis seminis mulieris cum serpente. Sic ingentes

nomine Patris, Filii et Spiritus sancti. Item formulam sacrae circumcisionis: Ero Deus eorum: et sacrae coenae, Hoc est corpus meum: Hoc in memoriam mei facietis, etc. Quae omnia, cum sint brevissima, res maximas et plurimas partim vocum emphasi, partim per Synecdochen continent, si modo recte expendantur et evolvantur. Sunt etiam singula aliqua epitheta aut adiectiva non raro valde significantia, resque plurimas in se complectentia: ut, Cor pravum ac perversum inde ab infantia, natum ac conceptum esse in peccatis. Sic et Metaphorae sunt potentes: ut,

igitur Christus ipse mortuus quidem est peccato, vivit autem Deo: ita et vos statuite, vos esse mortuos peccato, vivere autem Christo. Sed illud antecedens in antecedente sententia continetur: quae cum sit perspicua, et in recenti memoria Lectori, non est necesse eam iterari, facileque addita modo applicatione illa antecedens sententia potest subintelligi a Lectore non somnolento. Simile prorsus exemplum est 1 Thessal. 4, Nolite dolere de mortuis, sicut qui spem non habent. nam si credimus quod Iesus mortuus est et resurrexit: sic Deus etiam mortuos in Iesu adducet cum eo. Sententia:

non loqui, volentes nolentes cogimur loqui, etiamsi omnes pontifices et simul omnes monarchae vetarent, et etiamsi nobis mille mortes imminerent. Posses hîc, si liberet, integrum Syllogismum hoc modo formare, tametsi ille iam ferme ad verbum habeatur: Quicquid Deus praecipit dicere aut facere, hoc faciendum est, etiamsi totus mundus prohibeat, nedum vos: Hanc doctrinam de filio suo iussit nos Deus docere: Igitur cogimur eam loqui volentes nolentes. Maior est principium totius vitae

inutiliter praetervolat. Si parvifacias caelestem sapientiam, ac oscitanter legas, non proiicit Deus margaritas ante porcos. Si non sis intelligens, qui ex causis effectus, et contra, ex forma materiam, ex circumstantia una plures, ex re ipsa circumstantias, et contra, et denique ex aliis quoquo modo coniunctis alia colligere queas, non assequêris plene sensum. Si sis ignarus sermonis, non intelliges mirabiles ac plane divinas vocum sacrarum emphases. Si ignarus figurarum ac troporum, multa te latebunt. Si nequiveris aliquando ex una voce integrum sensum animadvertere, non cognosces plene

nunc utuntur. Pendentem orationem appello, quae per se nullo exitu terminetur, nisi res, de qua agitur, insisteret ipsa, ac perveniret ad finem. Quod genus, cum in infinitum excurrat, delectare nullo modo potest. Nam aures omnium receptum quendam et exitum semper expectant. Nam in caeteris quoque rebus laboris mensuram nosse, et terminum aliquem saltem prospicere, voluptati est omnibus: eoque fit, ut in certaminibus sacris et stadiis, qui prope metam sunt, respirare, et quasi relaxare animum

ubi itidem obscurum est, ubi sermo seditiosorum desinat. Reprehendit Aristoteles praedicto loco Sophoclem, quod propter rhythmum scindat sensum: et dicit, oportere orationem terminari una cum sensu. At Paulus interdum nec tum quidem dividit orationem, cum res aut sensus est finitus, ut modo dixi: quae praedictam difficultatem efficiunt. Fit vero ista connexio a Paulo, dum vel per copulativam sequens membrum praecedenti connectit, vel per relativum, seu provocabulum, vel per praepositionem, vel per participium. Non est vero apud Apostolum sola orationis

quasi ostio aut clavi quadam sacrae Scripturae destitueremur. STYLUS PAULINUS. Multa igitur ac praeclara utiliter de eo annotari possent, quae nunc, quia non prorsus ad nostrum institutum pertinent, omittemus: tantum ergo de stylo eius ac modo disputandi aliqua annotabimus, tametsi in superioribus, praesertim in capite de Sermone sacrarum Literarum, multa iam de eo dixerimus. Extat vero iudicium adversariorum Pauli de eius Epistolis, 2. Corinth. 10, etiam ab ipsomet Apostolo (ut videtur) comprobatum, quod sint graves et validae.

iustitia ac salus omnibus offertur: qua omnes extreme indigent, quia et gentiles et Iudaei sunt peccatores: ut mox usque ad dimidium tertii capitis prolixe ostendit, dum primum gentes quidem ex crassis eorum peccatis, Iudaeos vero ex interna hypocrisi coarguit: qui licet externa disciplina aliquo modo fulgeant, intus tamen in corde sunt spurcissimi. Convictis utrisque iniustitiae, initio tertii capitis indicat ipsum fontem iniustitiae to tius generis humani, nempe originale peccatum. Ita videmus aptissima analysi hanc praedicationem legis institutam esse: nempe enim ab ultimis

exposita. Augustinus contra Cresconium asserit, Paulum fuisse dialecticum. Id sane abundê non solum ratio aptissima disserendi, qua utitur, ostendit: sed etiam praecepta quae proponit de definiendi, dividendi argumentandi ac refutandi peritia: quae omnia supra initio tractationis de Modo legendi sacras Literas subindicavi. Hîc obiiciet forte aliquis: Si Paulus est adeo eloquens, ut tu eum praedicas: cur igitur adversarii ei obiecerunt spermologiam, sermonemque contemptum: cur etiam ipsemet confitetur se imperitum esse sermonis, sed rerum gnarum? cur denique

est, ut cum etiam particulare aliquod argumentum tractat, nihilominus probationes ex generalibus principiis aut universalibus sententiis petat: et vicissim ex singularibus sententiis aut factis universalem doctrinam eliciat. quod idem ferme est cum eo, quod in ordine sententiarum dixi, eum modo a thesi ad hypothesin, modo contra solere transire. Ut 1 Cor. 5, de unius incestu agens, transit ad omnium repraehensionem, et ad universalem doctrinam, quod modicum fermenti totam massam inquinet. Et contra 1 Tim. 5, viduis praecipiens, petit probationem ex universali regula: Quod si quis

aliquod argumentum tractat, nihilominus probationes ex generalibus principiis aut universalibus sententiis petat: et vicissim ex singularibus sententiis aut factis universalem doctrinam eliciat. quod idem ferme est cum eo, quod in ordine sententiarum dixi, eum modo a thesi ad hypothesin, modo contra solere transire. Ut 1 Cor. 5, de unius incestu agens, transit ad omnium repraehensionem, et ad universalem doctrinam, quod modicum fermenti totam massam inquinet. Et contra 1 Tim. 5, viduis praecipiens, petit probationem ex universali regula: Quod si quis vel masculus vel femina

tantum doctrinam esse confirmatam et comprobatam. Sed nimirum illa per communicationem respectu auditorum, non doctoris dicuntur. Notum etiam est, quod cum aliqua in talibus materiis de pluribus dicuntur, non mox sit necesse omnia omnibus ad amussim convenire. Conveniant ergo illa modo auditoribus, non protinus est necesse ea etiam de docente intelligi. Hisce omnibus probe expensis, meo iudicio facile animadvertetur, nequaquam probare hoc dictum. Epistolam hanc non a Paulo, sed ab aliquo Apostolorum discipulo conscriptam esse. Restat tertium illud argumentum,

voluptatibus, et quibus tandem non? solam eloquentiam execramur, et hac una in parte vel anteimus Apostolos. nam illi simpliciter dixerunt, sed cordate sine lenociniis: at rursum sine spurcitia, sine portentis: inaffectate loquuti sunt, sed prudenter: et ut paucis dicam, quem admodum alio modo potentes erant ac divites, alio modo nobiles et inclyti, ita diverso modo tum eruditi, tum eloquentes. Idem aliquanto post: Ut seductores ( ὡς πλανει, id est, ut impostores, vel potius quasi,

non? solam eloquentiam execramur, et hac una in parte vel anteimus Apostolos. nam illi simpliciter dixerunt, sed cordate sine lenociniis: at rursum sine spurcitia, sine portentis: inaffectate loquuti sunt, sed prudenter: et ut paucis dicam, quem admodum alio modo potentes erant ac divites, alio modo nobiles et inclyti, ita diverso modo tum eruditi, tum eloquentes. Idem aliquanto post: Ut seductores ( ὡς πλανει, id est, ut impostores, vel potius quasi, sicut mox vertit. quanquam oportuit ita

et hac una in parte vel anteimus Apostolos. nam illi simpliciter dixerunt, sed cordate sine lenociniis: at rursum sine spurcitia, sine portentis: inaffectate loquuti sunt, sed prudenter: et ut paucis dicam, quem admodum alio modo potentes erant ac divites, alio modo nobiles et inclyti, ita diverso modo tum eruditi, tum eloquentes. Idem aliquanto post: Ut seductores ( ὡς πλανει, id est, ut impostores, vel potius quasi, sicut mox vertit. quanquam oportuit ita perpetuo vertere, cum sit ubique

Domini nostri Iesu Christi omnem et salutem et gloriam potieret: satis liquet, quam decuerit Paulum sermonis humilitas, et ea ratio, qua sicut afflatum Spiritus, ita neglectum inanis cultus (quem caro admiratur) prae se ferret, dum ostenderet rem quam commendat, maxime popularem, et omnibus qui modo eam cupiant, perceptu facilem: denique artem hîc tradi, qua toti immutamur, et divinam quandam vivendi rationem consequimur. Atqui ista tamen dictionis in Paulo humilitas sic habet, ut quicunque potis est divinam hanc doctrinam intelligere, in singulis quoque eius verbis, si modo animum

et omnibus qui modo eam cupiant, perceptu facilem: denique artem hîc tradi, qua toti immutamur, et divinam quandam vivendi rationem consequimur. Atqui ista tamen dictionis in Paulo humilitas sic habet, ut quicunque potis est divinam hanc doctrinam intelligere, in singulis quoque eius verbis, si modo animum advertat, caelestem effulgere sapientiam cernat. Ex Spiritu sancto Apostolus scripsit, immo hic ipse omnia scripsit, Paulo usus tanquam organo: nihil ergo hîc frustra dicitur, nihil non suo loco, nihil non rei congruens eoque apposite. Tunt alicubi, ut videtur carni, et Anapodota, sunt

debuerit Apostolus studio salutis hominum, utque loqui soleant et scribere in rebus divinis in negotio crucifixi rite affecti, vero Christi amore flagrantes, decentissima haec Parenthesis, non vitiosum videbitur Hyperbaton. Item in aliis quoque quae vitia videri possunt, tibi usuveniet, si illa modo ea mente legeris, qua Paulus scripsit. Sermo per totum est Hebraeograecus: sed hoc quoque decebat, ut agnosceretur huius generis et linguae, undae Dei benedictio in omnes gentes debuerat derivari. Neque putes vero, quod pleraque in Paulo nobis phraseos eius imperitis obscuriora sunt, fuisse

hoc non debet nos depellere ab eius lectione. nam lenitur haec difficultas (ut Chrysostomus in his quae praefatur suber Epistolam ad Roman. docuit,) assiduo studio, et continua lectione: et ita lenitur, ut ille dicere audeat, nos per nosipsos absque praeceptore intellecturos, quae ibi traduntur, modo has Epistolas nocturna diurnaque manu versemus. Non enim, inquit, nos quaecunque percipimus, acumine intellectus penetramus: nam etiam qui sunt hebetiores, assiduo studio consequuntur difficilia. Et simile affert valde appositum. Cogitationes et sensus hominis abstrusissimi sunt: tamen amici

affert valde appositum. Cogitationes et sensus hominis abstrusissimi sunt: tamen amici quem vehementer diligimus, et qui cum perpetuo versamur, cogitationes et sensus animi nutu persaepae patefiunt nobis, absque indicio verborum et sermonum, quos ille proferat: ita fiet in his Epistolis, ait, modo quis illas amet, et assidue in illis versetur. Qui petit, accipit: qui quaerit, invenit: et qui pulsat, ei aperitur, etc. Adiiciamus sanê postremo loco Chrysostomi, hominis longe facundissimi, de Pauli eloquentia sententiam, ut eius quoque autoritate adversariorum

summa arte industriaque perfecti operis venor aut sector: sed tantum publicam utilitatem, ac gloriam Dei, optimo animo et studio quaero: ut si maxime quis aliquid vel in ordine, vel in limatione, aut aliis partibus desideraverit, nostramque operam parvi fecerit, non ita nimium dolituri simus: modo sint aliqui boni ac pii, qui hinc non parum fructus percipiant, ac pro eo gratias Deo patri Domini nostri IESU Christi, omnium bonorum unico fonti ac largitori, agant. DE METONYMICIS AUT SYNECDOCHICIS poenitentiae

eo gratias Deo patri Domini nostri IESU Christi, omnium bonorum unico fonti ac largitori, agant. DE METONYMICIS AUT SYNECDOCHICIS poenitentiae descriptionibus. Plurimum occupatur Scriptura in praedicatione poenitentiae. hoc enim modo miseros mortales Deus ex regno satanae, in suum evocat, vel potius revocat. Sunt vero illae praedicationes aut descriptiones poenitentiae saepe variis tropis involutae, ut et rudes facile ab earum sensu aberrare, et seductores eis ad stabilienda falsa dogmata et hypocrisin perfacile abuti

monstrosa potius confingendi, ut Osiandro de hominis Deificatione et imagine Dei. Nunc vero contra, dum et ruditati nostrae consulit, et usui captuique hominum quasi commodam doctrinam proponere conatur, ipsam praxin et practica verba urgendo ac inculcando: accidit hoc alterum incommodum, de quo modo est dictum. Verba enim utcunque a nobis intelliguntur, sed ad verum nativumque sensum sermonis ac voluntatis divinae descendere ac penetrare minime possumus. Ociose igitur ac inutiliter in solo cortice haeremus, stulte putantes nos ibi illud quod primarium maximeque apprehendendum est,

bonam malamve arborem cognoscere doceat, sed etiam per corticem et folia: ignotiora nimirum, uti bonum artificem decet, per notiora docendo, ut Levit. 17 et 23 iubet Deus Israelitas in festo Expiationum affligere animas suas seu ieiunare. Significat autem affligere animam, proprie seipsum aliquo modo cruciare, ut abstinentia cibi aut incommodo vestitu, aut iacendo in cinere, aut aliqua alia tali ratione. Hae vero afflictiones ac ieiunia cum sint tantum effectus et signa moesti animi, sicut et laceratio vestimentorum (quemadmodum id in phrasibus de ieiunio prolixius indicabimus)

pro integra poenitentia ponuntur (sicut contraria his afflictionibus poni pro impoenitentia, paulo ante indicavimus) ut in praedictis locis Levit. et Ionae 3, ubi scriptum est, quod Ninivitae induerint se saccis: id est, sordidioribus vestibus. Christus quoque Matthaei 11, et Lucae 10, eodem modo de poenitentia loquitur. Verae autem agnitionis peccatorum per legis praedicationem, item fiduciae in promissiones de Christo, saepe nulla fit mentio in talibus locis: cum tamen eos praecipue requirat Deus. Sicut Isa. 58. reprehendit Iudaeorum ieiunia, quod tantum affligerent

in cinere, pulvere, aut alio qui sordido loco, ut ex Ionae 3 videre licet, in ieiunio Ninivitarum, et 2. Sam. 12, in ieiunio Davidis propter filium aegrotantem. Non tamen fuit una certa forma illius ieiunii. Erat enim quiddam spontaneum et liberum, ideoque haud dubie alius alio modo inter ieiunandum seipsum cruciavit. Nondum enim fuit ieiunium ad certos dies alligatum, sicut in Papatu, praeter dies expiationum, de quibus Leu. 23. nec ad certos cibos. Usi tamen sunt (ut dictum est) non lautis: nec erat praescriptum tempus comedendi, plerunque tamen ad vesperam usque

signum quoddam externum, et effectus animi intus moerentis, seu luctus quidam externus, qui sponte quidem, sed tamen naturali quodam motu, moerente corde suscipitur. Neque multum interest, vel ad efficientem proximam, vel formalem causam ieiunii, unde ille moeror veniat. Iacob enim Gen. 37, hoc modo se affligit propter amissum filium. Iabesithae quoque 1. Sam. ultimo, et David 2. Sam. 1, Ionathae et totius exercitus cladem ieiunio lugent. Ninivitae Ionae 3, et Israelitae Iud. 20, 1. Samu. 7, et Achab 1. Reg. 21, ieiunio testantur dolorem admissorum peccatorum, offensi Dei, et

exercitus cladem ieiunio lugent. Ninivitae Ionae 3, et Israelitae Iud. 20, 1. Samu. 7, et Achab 1. Reg. 21, ieiunio testantur dolorem admissorum peccatorum, offensi Dei, et timorem irae Dei, ac poenae imminentis. Est igitur ieiunii causa efficiens plane naturalis, quanquam aliquo modo et voluntas et consuetudo accedant, ut dictum est. Sed difficile est nobis ostendere in his locis, quomodo ex animi affectibus tam diversissimi motus foris existant, et quomodo ista tanta corporis cruciatio ex magna tristicia,

maiestatem, ad quam indignissimi accedunt. Deinde propter Christi unicum meritum, misericordiam Dei implorare, quicquid illi demum praeterea petunt. Semper enim omnem aliam petitionem praecedere debet, aut certe comitari petitio remissionis peccatorum, ac divini favoris. Quo quidem modo si animus affectus fuerit, facile foris in corpore ieiunium et lugubres quasdam actiones exprimet. Sicut publicanus vere poenitens, stabat a longe tristis, et non audebat oculos in caelum tollere, percutiebat pectus suum, quia sentiebat se esse miserrimum peccatorem, et non irrumpebat laetus

morbum incideret. Hae sunt causae, quare Deus a nobis non perinde exigat ieiunia, sicut a Iudaeis. Sed cor tamen vere fractum, contritum et prostratum ex agnitione suorum peccatorum, et irae Dei, ultro tales aliquos tristes et lugubres gestus foras expromet. Qui qualescunque erunt, si modo naturaliter ex illo fracto et contrito corde provenerint, et non artificialiter ex hypocrisi, haud dubie grati erunt Deo: sicut 2 Reg. 22 probatur Deo laceratio vestis a Iosia facta, propter minas legis divinae. Et Psal. 56 inquit, Collige lachrymas meas in utrem tuum, certe

artificialiter ex hypocrisi, haud dubie grati erunt Deo: sicut 2 Reg. 22 probatur Deo laceratio vestis a Iosia facta, propter minas legis divinae. Et Psal. 56 inquit, Collige lachrymas meas in utrem tuum, certe tu eas in libro tuo annotas. Imo et impii Achabi probat Deus aliquo modo lugubre ieiunium. Is enim, ut habetur 1 Reg. 12, gravissimis Dei minis per Heliam quasi protelatus, primum haud dubie intus fractus, prostratus ac contritus coepit lugere, deinde etiam foris in corpore. Surgit enim de solio regali, lacerat a se purpuram, induit se sacco, cubat humi in sacco,

est, quod venit ex aliqua tristicia, quae est (ut cum Scriptura loquar) secundum mundum, id est, ex aliquo animi moerore, quo affecti sumus propter magna aliqua mala extra religionem. Potest et hoc Profanum ieiunium rursus in tres species subdividi. Alias enim dolemus iam acceptum damnum. Hoc modo ieiunat Iacob propter amissum filium, et Priamus ob mortem Hectoris, et Iabessitae propter mortem Saulis, qui de eis optime fuerat meritus. Alias de praesenti malo, ut dolet David filium aegrotare, quanquam etiam simul sua peccata lugeat. Alias de futuro, quemadmodum ferme Achab dici potest

ac iustior facta, quam ipsemet Pharisaeus de opinione iustitiae mirabiliter sibi placens et tumens, et miseram mulierculam contemnens ac damnans. Sic quoque tota ceremonialis lex, dum videtur peccatorem ad suas ceremonias et sacrificia; expiationis gratia invitare, ad ipsum Meschiam proprie (si modo recte intelligatur) eiusque unicum expiatorium sacrificium, cuius illa omnia erant typi ac picturae, ablegat. Sed de hoc genere locutionum et praedicationis operum infra aliquid dicetur plenius. 8 Alias quoque urgentur et flagitantur bona opera, teste Augustino, et reprehenditur

moderatricem et correctricem illius, nunquam perveniet ad veritatis agnitionem. Legens enim passim in scriptura duplicia et quasi contradictoria dicta, quorum altera totam iustitiam ac salutem ad sola opera, altera vero ad solum Christum et misericordiam Dei trahunt: iudicabit illa esse quoquo modo ac quasi violenter in unum sensum cogenda et redigenda, ut sit summa Christianae doctrinae, quod partim per opera, partim per gratiam aut Christum salvemur. quae est Papistarum sententia, et fermae omnium haereticorum. Sed sciat Lector, Mosen ipsum ablegare auditores ad alium quendam meliorem

non esse invocandos ac colendos: igitur blasphematis eos, quod nequaquam sequitur. Non ideo, quia nego, nobilem, baronem, comitem aut principem loco regis colendum: ideo eum contemno, aut sua dignitate privo. 33 Ratiocinantur porro Papistae pro suis operibus valde inepte, etiam hoc modo: Saepe in sacris Literis post bona opera reperiuntur posita Dei dona, igitur propter illa opera nobis donantur: ut post calamitosam vitam Lazari sequitur felicitas aeterna, igitur propter illam salvatus est. contra autem post Divitis splendidam ac lautam vitam sequitur damnatio, igitur propter

Imo ob illam ipsam idololatriam nunc punimini. Verûm huius imposturae explicatio ex mox sequentibus clarius habebitur. 34 Illa est crassior et palpabilior impostura, quando reperiuntur adversarii in sacris Literis aliqua opera cum aliquibus bonis donis aut beneficiis Dei quoquo modo cohaerere, mox certo concludunt, opera mereri nobis illa bona: ut legentes: Remittite, et remittetur vobis: et, Nisi remiseritis, non remittetur: mox clamant condonationem iniuriae erga proximum adeo esse gratam et acceptam Deo, ut propter

et expiatoris nostri. Verum autem sane est, sicut et in proprio cap. notavi, quod aliquando, sicut et in aliis materiis, ita et in hac bonorum operum diserte ac expresse tribuantur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus accidentariis, atque adeo quoquo modo ad eam rem pertinentibus: ut, Christiani iudicabunt et condemnabunt mundum, quod proprie revera soli Christo convenit: piis autem aliqua impropria aut accidentaria ratione tribuitur. Tali Hebraismo videtur Deus Gen. 1 iubere terram producere arbores, et aquam pisces: cum proprie ipse sit,

Isa. 27 dicitur, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris, sicut calcis, etc. Omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam expiationis peccatorum, quae soli merito Christi proprie convenit. Eodem modo et cap 43 dicit Deus, se daturum Aegyptios, Aethiopiam, et Sabeam in expiationem pro populo suo. Item, se traditurum populos pro anima Israelitarum, quasi illorum gentilium exitium sit satisfacturum pro peccatis et poena Israelitarum: cum tantum id velit dicere, se suis

opus sit solius patris propter meritum filii. Sic Psalmus dicit, Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hîc et saepe alias pronunciatur, ac si esset vera et primaria alicuius rei effectusve causa. Hoc quoque modo Christus dicitur esse positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit mundo a patre donatus. Et eius Evangelion ac ministri dicuntur esse odor mortis, item proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus fatetur, inquiens: Non veni mittere

aeternae tenentur omnes bene operari, et peccata vitare, legalis sententia est, et per Evangelion aut remissionem peccatorum corrigi restringique potest et debet. Nam summi deploratissimique peccatores, qui omnibus bonis operibus carent, et infinitis pessimis obruti sunt omni momento, quandocunque modo ingemuerint, plene perfecteque iustificabuntur et servabuntur. 10 Ex contrariis temere ratiocinatur humana imperitia in rebus divinis: Mala opera sunt perniciosa, et vera causa aeternae damnationis: igitur bonis operibus salvamur. Malis enim, et quidem perfectissime malis operibus

eum laesisset ac contempsisset: tandem aliquando velut poenitens herum adiret ac diceret, se in posterum velle se recte gerere, ac tum pro praeterito debito, tum et pro futuro quotidie unicam urnam diluti vini et impuri tritici afferret, qua sua persolutione ipse contentissimus esse debeat. Hoc modo prorsus operarii insaniunt ac furunt, volentes praeteriti temporis inobedientiam hypocritica quadam umbra obedientiae compensare, eademque simul etiam quotidianum pensum debiti obsequii iustitiaeque persalvere. 21 Lutherus piae memoriae prolixe in suo servo arbitrio demonstrat, a

legis operibus accipiant. 25 Facere legem, facere voluntatem patris, saepe tantum de bono conatu, ac studio obediendi accipi: non autem de perfectissima legis obedientia, qua coram Deo iustificemur ac salvemur, abunde. superius ostendi in verbo Facere. Quare videndum est, ne cum quoquo modo piorum studium pie vivendi celebrari audimus, nos id mox de iustitia operum meritoque aeternae salutis accipiamus. 25 Valde usitate accipitur per Metonymiam causa pro suo effectu, vocabula culpe pro vocabulis poenae, et vocabula meriti, aut operum, aut iustitiae pro suis praemiis:

et Iudicium, non raro significat gratuitam liberationem, ut in prima parte in hoc verbo ostendi: ut cum Davidi indicatur, quod Deus eum liberaverit, hoc verbo, Deust e iudicavit. Sic saepe, Iudica me Deus, iudicare pauperem et pupillum: id est, liberare, vindicare, tueri. 33 Eodem modo etiam vox Sanctus, non Papistice aut Ethnice accipitur, de eo qui prorsus inculpatus est: sed de eo qui sanguine Christi est sanctificatus aut iustificatus, seu cui Christus est factus sanctificatio et iustitia. Hoc modo saepe Paulus integrum coetum vocat, ut cum scribit Romanis, Corinthiis,

et pupillum: id est, liberare, vindicare, tueri. 33 Eodem modo etiam vox Sanctus, non Papistice aut Ethnice accipitur, de eo qui prorsus inculpatus est: sed de eo qui sanguine Christi est sanctificatus aut iustificatus, seu cui Christus est factus sanctificatio et iustitia. Hoc modo saepe Paulus integrum coetum vocat, ut cum scribit Romanis, Corinthiis, Ephesiis. Philippensibus ac Colossensibus, quos omnes vocat sanctos. At Papistae legaliter hanc vocem intelligentes, tantum eos vocant sanctos, qui carent omni crimine, totam legem Dei implent, nec remissione peccatorum

ac propter Christum flagitare oportet. Tale quid est, quod quidam Lutheri piae memoriae illustria dicta de libertate piorum a lege non intelligentes perniciose pervertunt: ut cum ille interdum dicit, novum hominem esse liberum a lege, non esse sub lege, sed super legem, non debere ullo modo urgeri ac gravari a lege. Quod illi quasi habitualiter, seu (ut ita dicam) inhaerenter intelligunt, quasi ita semel sit liberatus ab ea perfecte, ut eam porro sentire nullo modo debeat. Verum hîc duplex restrictio necessaria est: altera, quod solummodo ratione maledictionis ac

ut cum ille interdum dicit, novum hominem esse liberum a lege, non esse sub lege, sed super legem, non debere ullo modo urgeri ac gravari a lege. Quod illi quasi habitualiter, seu (ut ita dicam) inhaerenter intelligunt, quasi ita semel sit liberatus ab ea perfecte, ut eam porro sentire nullo modo debeat. Verum hîc duplex restrictio necessaria est: altera, quod solummodo ratione maledictionis ac benedictionis a lege simus liberati, ne ea nos vel damnet vel iustificet, vel ullo modo in iustificatione ac salute impedire queat: non quod ei non debeamus in posterum obedientiam,

inhaerenter intelligunt, quasi ita semel sit liberatus ab ea perfecte, ut eam porro sentire nullo modo debeat. Verum hîc duplex restrictio necessaria est: altera, quod solummodo ratione maledictionis ac benedictionis a lege simus liberati, ne ea nos vel damnet vel iustificet, vel ullo modo in iustificatione ac salute impedire queat: non quod ei non debeamus in posterum obedientiam, aut inde eam discere non oporteat. Secundo restringendum est ad ius ac promissionem, quod scilicet piis ac novo homini sit certa caelestis patris promissio, quod quoties pressi et accusati a lege

constituunt, et obligant, sicut et ipsa Spiritus sancti donatio: sed hinc oriuntur demum boni fructus. Ipsae etiam virtutes tum demum sunt fiuntve nostra bona opera, cum eas veluti sortem quandam nobis divinitus, teste Christo, ad negotiandum concreditam fideliter exercemus. 8 Hoc sane modo necessario redibimus ad fidem formatam et ad opera congrui, item quod nemo servetur sine bonis operibus, ut Maior vociferatur. Sic enim argumentabitur Maiorista quispiam aut Papista: Tantum viva fides, et quatenus ea viva est, iustificat: sed viva fides nunquam est sine bonis operibus actu

aut operosos, nostraque membra interna et externa facit serva et organa iustitiae ac novae obedientiae. Quare non recte dicitur, quod fides semper habeat actu ipso bona opera aut virtutes: non etiam, quod fides sit proxima causa et mater bonorum operum: sed est remotior eorum causa, ut modo dixi. Fides enim primum iustificat, postea apprehendit Spiritum sanctum, qui nos renovat et condit ad bona opera, seu efficit bonas arbores, unde tandem proveniant boni operum fructus. Cavendum ergo est, ne currum ante equos, ut vulgo dici solet, seu effectum ante causam, et bonos

Verum autem est, quod Scriptura quasi duo quaedam fora iudicii divini et approbationis hominum constituat, quorum prius possis, docendi gratia, vocare forum iustificationis, posterius autem novae obedientiae. Secundum quae duo fora sunt etiam Scripturae dicta distinguenda. Possis etiam aliquo modo vocare prius illud severius Dei iustitiae forum, posterius autem gratiae: vel etiam illud personae, hoc operum. In priore agitur de vera iustificatione, quoties lex patefaciens peccatum, et omnes homines, etiam sanctissimos, omni tempore sub peccatum concludens, citat singulos, vel

ac qualitates hominis, sive acquisitas, sive donatas: ut in Abrahamo ex tali iustificatione excludit opera ante et post circumcisionem facta, et in Galatis iam habentibus Spiritum sanctum, ipsorum opera: Item sua etiam, quae in extrema die ad iudicium veniens afferet: et denique quaecumque quoquo modo lex praescribere aut exigere potest. Hanc iustitiam toties vocat fidei et Dei, eamque confert cum legali, quam legalem affirmat consistere in illa regula Dei: Quicunque perfecte fecerit omnia mandata, vivet in eis: seu in obedientia perfecta virtutum ac bonorum operum. At contra fidei

decrepitorum alia item ditium, felicium, ac potentium, alia afflictorum, pauperum, et tenuis sortis homuncionum. Hoc idem recte praecipi potest, etiam iis qui bonos authores intelligere volunt: quia sermo eorum vel sumptus est ex diversissimis huius vitae rebus, vel ad eos quoquo modo alludit, vel denique subinde obiter saltem earum meminit: unde si quis eas prorsus nesciat, etiam ipsum sermonem non intelliget: ut si quis rem nauticam prorsus ignorat, is non bene

dum id ad suas opiniones violenter attemperarunt. In hanc sententiam praeclare dicit proverbium, οὐ δόξα βιάζει τὴν ἀλήθειαν, opinio affert vim veritati. Quare sicut omnium rerum cognitio ob prius indicatas causas, aliquo modo iuvat intellectionem sacrarum Literarum: ita contra omnibus modis agendum ac videndum est, ut res ipsas ac sententias Theologiae proprias, praecipuarumque rerum definitiones non ab extra in sacras Literas inferamus aut intrudamus:

atque adeo etiam mechanicarum et rusticarum, prodest ad sacrarum Literarum cognitionem. Quin etiam communis sensus, quotidianaque experientia, tum malitiae, tum et virtutum recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur

item quam tristis res sit reatus, quam contrâ bona, remissio peccatorum aut criminis, plenius cognosceretur, et innumerae plane voces, locutiones dictaque ex foro vel politia sumpta, aut eo quoquo modo respicientia, passim in sacris Literis melius intelligerentur. Sic et agricultura, vinetorum cura, ac res vinaria, et etiam pecuaria, utcunque perspecta, multa reddet in sermone sacrarum Literarum illustriora: ut cum parabolae sumuntur a plantatione et cultura vinearum, Isaiae 5.

in aliud diem terminare. Sic idem Evangelista cap. 26 dicit, Romano more Apostolos prima die azymorum interrogasse Dominum, ubi sibi vellet parari pascha: cum prima dies azymorum vespere illius diei inciperet more Hebraeo, cum etiam Dominus comedit pascha. Sed quia more Romano, ut modo dixi, illa vespera, quae revera azymos dies inchoabat, ad praecedentem diem artificialem adiungebatur: ideo illa etiam dies aut lux vocatur prima azymorum, cum revera antecederet azymum tempus. Nam azymo tempore non parare, sed iam plane paratos esse oportebat. Sic Paulus Rom. 15

dum ea veluti iubent considerare illius rei aut animalis quod nominant, naturam, ac cum praesenti materia conferre, hancque inde considerare et cognoscere. Sunt enim in universa natura pulcherrimae imagines, quae dulcissimas gignunt allegorias et veluti picturas rerum spiritualium, aut quoquo modo ad religionem pertinentium nobis proponunt, et de magnis rebus nos erudire possunt. Cum dicitur, Iustus ut palma florebit: multum illustratur hoc dictum. si tota palmae descriptio ex Plinio petatur, videlicet quod palma contra impositum onus insurgat: sic pii non premuntur, sed evehuntur

induit pelle ovis, id est, agni Dei: quod proculdubio significavit nos nudos et carentes gloria Dei, sine omnibus operibus iustificari. Ex illa igitur prima nuditate et induitione velleris ovilli, sumpsit Paulus illas suas locutiones, induere Christum, induere novum hominem: Superinduemur, si modo non nudi reperiemur: et in Apocalypsi cap. 3. de nuditate et vestimentis albis. Sic Moyses dicit, Abraamum patrem omnium salvandorum fide iustificatum esse. Quam phrasin diligenter postea Prophetae et Paulus totumque novum Testamentum sequuti sunt. At seductores

legis, ut eius primarius, verus ac genuinus sensus aut scopus non plene aut perspicue perspici possit. Id vero duplex est, teste Paulo. Nam non solum ipse Moses sibi imponebat velamen, agens cum populo Exod. 34, sed etiam erat, et est adhuc velamem supra omnia non renatorum corda, quae nullo modo illum verum ac nativum fulgorem legis ac voluntatis Dei percipere, aut saltem ferre possunt: sed potius ut rem stultam contemnunt, aut etiam ut noxiam ac non ferendam detestantur. Dicam porro de istis duobus velaminibus, facta nova subdivisione, ac primum de legis ipsius velamine,

sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus. Quin potius ille in easdem prorsus alienas cogitationes nos trahere videtur, in quas nos etiam res materiasve ipsas legis inducere modo diximus. Quod quale sit, mox propositis omnibus in specie clarius apparebit. Primum enim, tota lex simul Iudicialis, Ceremonialis et Moralis, crasso quodam putamine obducta, valde celare videtur suum primarium usum, aut genuinum fructum ac finem: et interim quiddam aliud magis

esse adeo privilegiatam, ut ab ea Spiritus sanctus nunquam recedat. Est vero humana stulticia ac perversitas prona ac praeceps ad alligandum Deum, eiusque cultum, ad certa loca, ritus, homines et sacerdotes, ut nequeat credere, Deum illa etiam negligere, et quasi alio commigrare ullo modo posse: ut olim in Ethnicis, et nunc in Papistis viva experientia coram cernimus ac palpamus. Tertio, Lex moralis vel inprimis sua natura perstringit hominibus oculos, et in se detinet, ut putent omnes illum ipsum hesperum aut luciferum praestitae disciplinae ac honestatis, quia est

ruditas et cupiditas facillime ab illis omnibus clarioribus patefactionibus Iudaeos, atque adeo ipsos etiam Apostolos initio ad regnum et commoda carnalia retraxerit. Quin et nobis eadem carnis nostrae ruditas ac perversitas post tot illustres patefactiones, ipsamque vivam experientiam eodem modo imponere, et fucum facere adhuc quotidie conatur. Hoc modo dum nostra carnalis ruditas, aut etiam cupiditas, et denique carnalium somniorum aut opinionum, quasi quaedam ebrietas et confusio ad non explicatissimam legis patefactionem accedit, vere opinio veritati vim infert, et

Iudaeos, atque adeo ipsos etiam Apostolos initio ad regnum et commoda carnalia retraxerit. Quin et nobis eadem carnis nostrae ruditas ac perversitas post tot illustres patefactiones, ipsamque vivam experientiam eodem modo imponere, et fucum facere adhuc quotidie conatur. Hoc modo dum nostra carnalis ruditas, aut etiam cupiditas, et denique carnalium somniorum aut opinionum, quasi quaedam ebrietas et confusio ad non explicatissimam legis patefactionem accedit, vere opinio veritati vim infert, et quasi conduplicatur velamen legi et nobis impositum, ut minus ac minus

ad tempus; ut omnes concludat sub peccato, non ut quenquam sua impossibili iustitia iustificet. Eam quidem per sese consideratam esse bonam, sanctam et spiritualem, et datam ad vitam: sed iam esse imbecillem, non suo quidem vitio, sed per accidens, ob infirmitatem carnis nostrae, quae ei nullo modo satisfacere queat. Quare nunc nullum esse maiorem aut meliorem eius usum, quam ut peccatorem convictum et damnatum, ad Christum suum verum et primarium finem, instar paedagogi deducat, ipsaque tandem a domino aut paedagogia talis ad Christum deducti peccatoris deponatur et abrogetur.

paedagogia talis ad Christum deducti peccatoris deponatur et abrogetur. Ingens lumen intulit Paulus veteri Testamento, quod imitatus suum praeceptorem Christum, in medium produxit ipsummet Abraham patrem omnium salvandorum, de quo tantopere gloriabantur Iudaei, confidebantque se eodem modo, sicut ipsum rebantur salvatum esse, per circumcisionem et obedientiam salvos fore. Et ostendit, illum ipsum tantum patrem, et quasi fontem ac sinum salutis, non suis operibus, sed fide, intuente in venturum benedictum semen aut Meschiam, coram Deo iustum ac salvum factum esse. Illud enim

sed tuam iniustitiam, iram ac poenas Dei, et vicissim summam iustitiam a te severissime flagitat. Non illa te in caelum, sicut tu sperabas, sed ad ipsos inferos deducit. Hic ultimus eius finis ac usus est. Hac terribili facie detectus Moses te aspicit, ac conficit. Hoc modo detrahit Paulus laruam Mosis: eiusque, vel potius irati Dei ac iustitiae ipsius intimum sensum et iratum cor, fulmineosque oculos, in miserum peccatorem dirigit: quae ita terrent, protelant et conficiunt ipsum, ut eum ad infima tartara protrudant: ubi iam desperans peccator de se, suis

altera divinae illuminationis. Nam (ut de priore prius dicamus) ipsa admonitio, aut etiam plenior instructio de nostra caecitate, quid boni luminis ac virium amiserimus, quid etiam contra pessimarum virium acquisierimus in intellectu, in voluntate et in affectibus, aliquid lucis affert, et aliquo modo excitat hominem, ut sibi ab hisce caecis ducibus caveat, ne una cum eis in barathrum aeterni exitii praecipitetur. Multum profecto prodesset hoc loco τὸ γνῶθε σεαυτὸν, nosse semetipsum, si modo recte perciperetur, ad cavendam

aliquid lucis affert, et aliquo modo excitat hominem, ut sibi ab hisce caecis ducibus caveat, ne una cum eis in barathrum aeterni exitii praecipitetur. Multum profecto prodesset hoc loco τὸ γνῶθε σεαυτὸν, nosse semetipsum, si modo recte perciperetur, ad cavendam illam tetram imposturam aut velamen distorti iudicii cordis humani. Dum enim alioqui nobis hoc ipsum expositum non est, ignari nostrae caecitatis, ignarique malitiae ducis nostri, id est humanae rationis, tanto securiores maiorique impetu eam sequentes ferimur,

nostrae caecitatis, ignarique malitiae ducis nostri, id est humanae rationis, tanto securiores maiorique impetu eam sequentes ferimur, et in errores caeci velatique cordis ac cogitationum nostrarum periculosius ruimus ac impingimus, veluti caeci caecum ducem sectantes. Haec de priori modo detractionis velaminis cordi nostro impositi, quae fit externa, sed tamen vera, pia ac perspicua verbi Dei instructione, et admonitione de interioris oculi nostri caecutientia. Altera detractio velaminis nostri est, quam Deus intus in corde suo sancto Spiritu peragit, illuminans

nobis Spiritus sanctus per eius auditionem donatur. Praeter contritionem vero ac fidem, in quibus omnium piorum oculi erga illas duas doctrinas illuminantur, potest etiam singulare donum Spiritus esse intelligendi omnigena mysteria Dei, quod perpaucis a Deo donatur. Hoc igitur demum modo, cum et legi Dei velamen detrahitur omnis obscuritatis, et nostris oculis omnis caecitatis, vere Deum agnoscimus: summaque et suavissima harmonia fit verbi Dei, tanquam lucidissimi obiecti, et perspicacissimorum nostrae mentis oculorum: summa etiam convenientia exoritur

Necessario ergo statuere debebant, ad rem tantam longe preciosiore victima aut λύτρῳ esse opus, quam illa, quae excepto Dei mandato, per sese considerata, semiludicra erant. 4 Omnes Levitici typi ac picturae monstrant Christum, si quis modo eos recte evolvat, et quasi intus inspiciat: quod verisimile est, aliquos vere pios et a Deo doctos doctores et auditores fecisse. Arca enim, propitiatorium, agnus paschalis, serpens suspensus, sunt evidentissimi typi aut figurae aliarum longe meliorum rerum. Nec omnino Israelitae ignorabant

fuisse veram salutis rationem ante victimas Leviticas. Quod ergo inde a condito mundo ante Leviticas victimas valuerat per tot secula, amplius bis mille annos ad salutem: hoc etiam postea valere debere, facile erat illis ratiocinari. Nam Paulus vehementer urget, presertim in Galatis, legem nullo modo abolevisse promissiones ante 400, aut etiam bis mille annos datas: sed tantum fuisse earum sigillum aut confirmationem, indicem et paedagogum homines eo ducentem. 6 In illo admirabili, proprio

non Leviticas victimas. Paulus quoque idipsum Erit de officio angeli mediatoris explicans, dicit ipsum filium nobis iam esse factum sapientiam, iustitiam et redemptionem. Eodem omnino pacto, eum in filium Dei respicere illa sua phrasi (iustitia Dei) cum imputativam iustitiam hoc modo nominat, dubium non est. Sic igitur et veteres intellexerunt, apud Deum, non in sacrificiis esse quaerendam iustitiam ac vitam: quia ibi fuerit verus persolutor sacerdos et tabernaculum, quin in se totius humani generis debitum transtulerit. 15 Moses suo quoque velamine, et quod

temporariis promissionibus alia quaedam vera et aeterna bona, in illis externis veluti quibusdam siliquis involuta quaerere: sicut sane tota Scriptura, praesertim veteris Testamenti, sub nominibus ac typis temporalium bonorum, beneficiorum et liberationum, aeterna ac spiritualia offert. Eodem modo proculdubio multi intellexerunt etiam sub descriptionibus et promissionibus illarum aeternarum expiationum, sacrificiorum et sacerdotum, veram expiationem benedicti seminis (quod solum posset caput serpentis conterere, et eius opera destruere) quaerendam et intelligendam esse. Haec igitur et

corruerunt. Sic enim paulatim magis ac magis trahuntur in sensum reprobum, qui semel veritatis studium negligere, et ab ea declinare coeperunt, prurientibus eis auribus ad novas doctrinas ac doctores. Porro pugna et conciones Prophetarum, Christi et Apostolorum cum Iudaeis, eodem modo ab ultimo et pessimo gradu impietatis incipientes, regrediuntur: et populum Israeliticum ad meliores fontes aut initia, unde deviaverat, reducere conantur: quos gradus et materias Propheticarum concionum, ordine brevissime recensebo. 1 Quod illa non tantum non mandata, sed etiam

Tertio, cum Deus adeo serio et ter repetens agat de futuro, et quod aliquid eximium suo tempore Erit, inculcans Ero quod Ero, Erit misit me ad vos: non potest fieri ut plane in aliud verbum, in aliud tempus, aut etiam sensum tam cito transeat. Alioqui totus sermo fieret incertus, si modo hoc, modo aliud aliquid affirmaret. Quod nec nomini quidem honesto, nedum viventi Deo convenit. Quare sicut interrogatus de nomine proprio ter repetens sese vocat Ero, Ero, Ero: ita mox de se in tertia persona Erit, pronunciari iussit, id esse suum nomen. Quarto, admodum est etiam

cum Deus adeo serio et ter repetens agat de futuro, et quod aliquid eximium suo tempore Erit, inculcans Ero quod Ero, Erit misit me ad vos: non potest fieri ut plane in aliud verbum, in aliud tempus, aut etiam sensum tam cito transeat. Alioqui totus sermo fieret incertus, si modo hoc, modo aliud aliquid affirmaret. Quod nec nomini quidem honesto, nedum viventi Deo convenit. Quare sicut interrogatus de nomine proprio ter repetens sese vocat Ero, Ero, Ero: ita mox de se in tertia persona Erit, pronunciari iussit, id esse suum nomen. Quarto, admodum est etiam omni

proprie loquens, si voluisset praesens tempus indicare, verbo praesenti uti potuisset, ac dicere, ut isti textum pervertunt, Sum qui sum. Si sic liceret temere mutare tempora, ut isti faciunt, posset ex sacris Literis quidvis fieri. Ad haec, qualis tandem est ista responsio: Sum qui sum? Hoc enim modo quivis etiam infimus genius aut homuncio respondere posset: essetque potius derisio quaedam, quam aliqua certa responsio. Nam unaquaeque creatura est quod est: et vulgo, cum nolumus nomen indicare quaerenti, dicimus: Sum qui sum, quid ad te? Tum praeterea nihil plane respondisset, nec quicquam

et Consummatum est, non in pecudes Leviticas fide respicere. Quasi diceret ille dux populi, qui teste Paulo ipsemet Christus fuit: Haec Levitica sacra totamque legem vobis nunc do, eamque a vobis magnifieri et observari praecipio. Verum ita, ne in ea veram iustitiam ac salutem ullo modo quaeratis, sed sciatis omnia esse umbras, picturas, et veluti paedagogos ad verum unicumque servatorem. Non istae res, leges, sacra ac sacerdotes sunt vestri servatores: sed ego, ego Ero verus servator. Ego Ero omnium istorum nucleus, scopus, finis, lux, impletio, consummatio et perfectio. Hoc

non temere, vel ad dextram, vel ad sinistram declinemus, sed revelata nobis divinitus via incedamus. Quod autem Graeci, Latini et multae vernaculae linguae per nomen Dominus, hanc vocem transtulerunt: id non eo accidit, quod vox haec idem proprie valeret: sed quod, cûm vellent aliquo modo interpretes et hanc vocem in suum sermonem convertere, putaverunt commodissime nomine Domini eam veluti κατ' ἐξοχὴν significari posse, tanquam volentes dicere, Ille summus Dominus ac noster proprius Dominus.

saepe ipse facere proposui. Verum repressi me rursus ea potissimum cogitatione, quod videbam, quod licet industrie contra usitatam interpretationem undiquaque ratiunculas Osiander conquisiverit: omnia tamen sint ita frigida, manifeste vana et non verisimilia, ut cuivis etiam rudi, modo communi iudicio praedito, sermonemque intelligenti, facile Siculis gerris vaniora levioraque appareant, eoque nulla plane confutatione indigeant. Hisce curis cogitationibusque hac ratione saepius sumptis, depositisque tandem victus novis istis erga veram pietatem Osiandri iniuriis

plane ac sine ullo fructu mortuum esse. Mirum vero plane est, quod iam tanti dogmatis aedificium de iustificatione peccatoris, per solam substantialem iustitiam totius divinitatis huic insufficienti fundamento superstruere audeat, quod nomen Iehova soli divinitati Christi, et nullo modo etiam eius humanitati conveniat, cum in hoc ipso scripto clare scribat haec verba, quibus verbis David hominem quendam non modo mortalem, verumetiam mortuum, hoc sacratissimo Dei nomine יהוח Iehova, dignatus est, eumque a Domino e media morte eripiendum

peccatoris, per solam substantialem iustitiam totius divinitatis huic insufficienti fundamento superstruere audeat, quod nomen Iehova soli divinitati Christi, et nullo modo etiam eius humanitati conveniat, cum in hoc ipso scripto clare scribat haec verba, quibus verbis David hominem quendam non modo mortalem, verumetiam mortuum, hoc sacratissimo Dei nomine יהוח Iehova, dignatus est, eumque a Domino e media morte eripiendum et resuscitandum praedixit. Et paulo ante: Nomen Iehova ubique unius veri Dei unicam et simplicissimam essentiam, tribus

cogitavit parvulas se quasdam notulas illis simplicioribus sonitibus positurum, quibus illos notaret, quaeque ita inter se coniungi commiscerique possent, sicut ipsi sonitus inter se miscerentur. Hoc modo si inventor literarum ad earum inventionem, ut certe est valde verisimile, progressus est hauddubie εὐφωνοτάτους quasque primo exaudivit observavitque, quae ipsa nimirum sunt φωνήουντα: postea quae

ille ad hanc multo magis necessariam rem non excitasset? Illud autem maximum est, longeque gravissimum, eiusque rei causa praecipue de hac materia volui dicere, quod si hanc hypothesin ponere diabolum Ecclesiae permiserint, nonne tota Scriptura nobis fiet omnino incerta? Nullo autem modo concedendum est, Spiritum sanctum tam obscure, minimeque explicate scriptam doctrinam de Deo tradidisse, cum quidem ob hoc ipsum scribere haec voluit, ut ab Ecclesia plane intellecta, veram ei viam Deum colendi, suamque salutem inveniendi commonstraret. Nam de eo plane nullum dubium est ei,

ruenti iam Antichristianismo, homicidio et mendacio, gladio et sophistica opitulari conantur. Illud quidem nolo celare pium Lectorem, me habere manuscriptas annotationes super vetus et novum Testamentum, amplius ante 300 annos scriptas, quae Ipsum in Genesi legant. Quocunque vero demum modo error ille acciderit, nisi puncta existerent, adhuc quomodo legendum esset, dubitaretur. Sed cum hoc et ex aliis linguis facile diiudicari possit, probare pluribus intermittam. Si autem concesserimus esse humanum inventum quorundam Rabinorum, qui post Christi passionem annis ferme

est eam ratam impermutatamque in perpetuum permanere. Quod autem insuper et incertitudo maxima sacrarum Literarum ex hac diabolica hypothesi sequitur: non ńe nos vehementissime extimulare deberet, ut pro contraria sententia, tanquam pro aris ac focis, depugnaremus? Neque enim ullo modo credendum, Spiritum sanctum docendi magistrum omnium optimum tam obscure, ac omnino certitudine omni carente, sicut daemonum oracula olim fecerunt, ratione caelestem doctrinam tradere voluisse. Non permittamus igiturullo modo hanc tam pestiferam opinionem in nostras Eccesias irrumpere, ex qua

sententia, tanquam pro aris ac focis, depugnaremus? Neque enim ullo modo credendum, Spiritum sanctum docendi magistrum omnium optimum tam obscure, ac omnino certitudine omni carente, sicut daemonum oracula olim fecerunt, ratione caelestem doctrinam tradere voluisse. Non permittamus igiturullo modo hanc tam pestiferam opinionem in nostras Eccesias irrumpere, ex qua longe plus mali consequitur, quam ea prima fronte prae se ferre somnolentioribus videatur. Nihil enim aliud agit ea fraude diabolus, nisi ut opinionem venenatissimam, recens ab ipso excitatam;

aut accessio contrarii mali aut virium, ut effectus et experientia testatur. nempe enim non solum non amamus Deum, sed etiam odio habemus: ac contra eum perpetuo concupiscimus, et hostiliter militamus promptissime satanae servientens. Hîc si quis obiiciat: Atqui Paulus ipse eodem modo videtur describere peccatum originale, cum scribit, Peccaverunt omnes, et destituuntur gloria Dei. Respondeo: Aliud est definitio, aliud quaevis alia sententia. Definitio non solûm verum sensum effficere, sed etiam totam rem complecti, ac denique ipsum esse rei liquido exprimere debet: ac

peccatum originale, cum scribit, Peccaverunt omnes, et destituuntur gloria Dei. Respondeo: Aliud est definitio, aliud quaevis alia sententia. Definitio non solûm verum sensum effficere, sed etiam totam rem complecti, ac denique ipsum esse rei liquido exprimere debet: ac sententia satis habet, ut modo verum pronunciet, sive totum sive dimidium rei complectatur, aut tantum aliquam eius proprietatem circumstantiamve monstret. Quare Paulus ibi non accurate definiens, sed tantum pronuncians, de dimidia solum parte mali loquitur. Alii porro Theologi varias definitiones peccati

sive actualis, et idipsum quod vocamus originale peccatum: quod non tantum ideo sic vocatur, quia nobiscum oritur: sed etiam, quia oriuntur inde omnigena peccata. quae ratio etymologiae aut appellationis huius hactenus a multis neglecta, diligenter observanda est. Hoc igitur modo sentio et assero, primarium peccatum originale esse substantiam, quia anima rationalis, et praesertim eius nobilissimae substantialesque potentiae, nempe intellectus et voluntas, quae antea erant ita praeclare formatae, ut essent vera imago Dei, fonsque omnis iustitiae, honestatis ac pietatis,

Et mox: Homo sine Deo, dicitur caro, secundum omnes animae potentias. Non potest autem negari, Paulo idem esse carnem et sensum carnis, quod nos vocamus originale aut scaturiginale. Hisce ergo dictis Philippi collatis, non potest effugere, quin dicat, peccatum originale esse substantiam, si modo sibi constare velit. Victorinus dicit, sensum carnis Rom. 8 complecti intellectum et voluntatem: et Coll. 3 dicit, imaginem incorruptam complecti intellectum, voluntatem et cor. Sic et Bucerus sensit. Inquit enim: Iam naturam nostram nondum spiritu Dei innovatam, totam carnem

accusat, et non potius tantum illud malum accidens, idque quam primum ab homine extergit: ut ei ab homine, cuius substantia bona est, recte obediatur? Omnium nostrarum Ecclesiarum sententia est, quod ipsamet substantia hominis, praesertim autem rationalis pars, sit in primo lapsu, non modo utcunque sauciata, laesa aut debilitata: sed etiam prorsus corrupta, depravata, inversaque, ac ex Dei imagine in satanae imaginem transformata, ut supra ostendi, et etiam ex vulgaribus cantionibus Ecclesiasticis liquet. Si igitur ipsamet substantia est extreme immutata, bonaque forma aut

ut miser homo? Quoniam vero etiam nomine primarum noticiarum aut principiorum hominis de Deo a quibusdam flagellor, tanquam absurdissima quaedam doceam: quare visum est etiam Caluini sententiam de ea re adscribere, in quam hisce primum diebus incidi, cum iam ante biennium prorsus eodem modo meam sententiam in Appendicibus secundae editionis disputationis Vinariensis explicuissem: si forte quis magis eius autoritate moveatur. Disservi alioqui de hac re prolixe in resolutione disputationis Ienensis. Verba eius haec sunt, Ioan. 4: Noticia enim Dei, qualis nunc hominibus restat,

mundissimos canales transfusa esset. Nec solum ad veteris Testamenti salubriorem ac magis genuinum sensum pervestigandum lingua Hebraea conducit, sed etiam novi, quod tum in singulis vocibus, tum et in integris phrasibus, atque adeo sententiis Hebraismis est plenissimum, nec sine hac lingua ullo modo feliciter tractari potest. Quarto, ipsemet filius Dei praecipit, ut summa diligentia scrutemur sacras Literas, tantamque etiam esse ait singularum vocum atque apicum vim, ut caelum et terra sit potius casura ruituraque, quam unicum ex illis futurum irritum. Quare si vere ac

significationem prolixius in libello de voce et re Fidei exposui ac probavi. Nunc igitur tantum hoc unum addam, Paulum ipsum in eadem epistola capite 3. eandem vocem ac rem, atque adeo ipsius fidei naturam exposuisse. Cum enim dicat, nos esse participes Christi: addit conditionem, Si modo in inchoata fide aut fiducia perseveremus. Graece sic: μέτοχοι γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ, ἐαν περ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους βεβαίαν κατάσχωμεν.

γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ, ἐαν περ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους βεβαίαν κατάσχωμεν. Eandem sententiam in eodem capite repetit, dicens: nos esse domum aut in familia Christi, si modo fiduciam et gloriationem Dei usque ad finem firmam retineamus. Graece enim inquit: χριστοῦ οἶκος ἐσμὲν ὑμεῖς, ἐάν περ τὴν παρρησίαν καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος μέχριτέλους

qui habet, ἐκκλησιάζειν et συνάγειν, quae proprie coetus Ecclesiasticos congregare, et ac eos concionem habere significant. Tam multae voces, tam variae quoque earundem significationes, eaeque modo huc, modo illuc nonnihil pro sensus necessitate inclinantes, tam varia item connexio ac respectus ad alias voces, omnino infinitatem quandam efficiunt. Huc accedit tanta dubiorum varietas ac multitudo, quae de singulis materiis ac sententiis, atque adeo etiam verbis exoriri potest ac solet,

ἐκκλησιάζειν et συνάγειν, quae proprie coetus Ecclesiasticos congregare, et ac eos concionem habere significant. Tam multae voces, tam variae quoque earundem significationes, eaeque modo huc, modo illuc nonnihil pro sensus necessitate inclinantes, tam varia item connexio ac respectus ad alias voces, omnino infinitatem quandam efficiunt. Huc accedit tanta dubiorum varietas ac multitudo, quae de singulis materiis ac sententiis, atque adeo etiam verbis exoriri potest ac solet, quorum

vulgare praesidium est, quod, licet proprie vocabula sunt rerum notae: tamen vicissim saepe et rerum cognitione in intelligendo ac iudicando sermone multum adiuvemur. Quod et hîc nobis accidit. Res enim hoc sermone commprehensae, mediocriter nobis notae sunt: aut esse certe omnino deberent, si modo Christiani, nedum Theologiae sincerae candidati esse volumus. Quare ex natura rerum consideramus, quid quamque vocem eo loci significare, ipsa res sensusque postulet, et fidei nostrae ἀνάλογον sit: sicque ad cognitionem huius sermonis tanto

Ex hisce atque aliis non paucis subsidiis magna huius linguae facilitas sese discentibus offert, praesertim in hac copia optimorum librorum, eius naturam, voces ac phrases explicantium, et praeceptorum sese ad captum iuventutis, receptasque nostrarum Grammaticarum praeceptiones accommodantium, modo mediocrem diligentiam ac operam, et alicuius brevis temporis assiduitatem, rectamque rationem in ea cognoscenda adhibeamus. Nec etiam insuavis aut prorsus omni voluptatis condimento carens haec lingua est, ut multi falso opinantur, aut ab imperitis profanisque hominibus persuasi

mediocrem diligentiam ac operam, et alicuius brevis temporis assiduitatem, rectamque rationem in ea cognoscenda adhibeamus. Nec etiam insuavis aut prorsus omni voluptatis condimento carens haec lingua est, ut multi falso opinantur, aut ab imperitis profanisque hominibus persuasi sunt, modo adsit sanus gustus, id est rectum iudicium, non prius perceptum praeiudicium, et sana omnique profanitate carens mens. Nam rectissime, teste Aristotele, vetustissimo versu dictum est: Id cuique suavissimum esse, quod ille cupit. Et sunt multi aut carnali quadam nausea, male erga sacras

scrutari iusserit, et in tanta re plerique nimium frigeant ac stertant: quid obsecro magis a me fieri convenit et necessarium est, quam ad earum sedulam lectionem studiosam iuventutem excitare ac inflammare? Socrates solitus fuit dicere, se suum docendi munus pulchre absolvisse, ubi modo auditorum animos ad ardentem discendi cupiditatem impulisset perduxissetque: nec sane immerito. Nam volenti nihil est difficile. καὶ ἐαν ἔσῃ φιλομαθής, ἔσῃ καὶ πολυμαθής. Nec tamen ego hîc aliquam rem leviculam ago,

2 Deinde, certum indubitatumque est, sacras Literas omni prorsus errore ac impostura, omnique reprehensibili sententia carere: cum alioqui alia omnia scripta quorum cunque demum hominum, Rabinorum magistrorum vel praeceptorum aut crassis erroribus, aut saltem incommode dictis nullo modo careant: sed pleraque sunt illis contaminatissima et refertissima. Sequamur ergo potius sinceram Dei veritatem, quam hominum venenis infecta commenta. 3 Tertio, in Theologia totaque Christiana vita in eo plurimum situm est, ut sis de tuo dogmate, sententia, consilio, conatu aut

at ex solis sacris Literis posse integre extrui. Abundêid praesens religionis et Ecclesiae instauratio declarat, ubi innumerae controversiae, quin et verae gravesque sententiae aut dogmata sint exposita, quae ex omnibus Conciliis, canonibus aut decretis et patribus explicari aut confirmari nullo modo queant. At ex solis sacris Literis plena eorum expositio, solidaque confirmatio haberi potest, et hactenus Dei beneficio luculenter in nostris Ecclesiis exhibita propositaque est. Sint nobis exempli loco haec capita, nempe vera ac genuina natura fidei, iustitiae et iustificationis, et

veros doctores et doctrinam esse gravissime praecipit. At scriptores etiam illi veteres adeo sibimet parum constant in multis doctrinae capitibus, ut non solum, si diversos eorum libros conferas, reperias eos modo affirmare, modo negare: sed saepe etiam in una eademque pagina, atque adeo paucis versibus. Quare crebro admodum fit, ut quod tibi una manu dederint, ac de quo tum iam quasi certus gaudensque, quod tam bonam sententiam doctrinamve repereris, abire volebas, id illi mox non sine tuo dolore ac

et doctrinam esse gravissime praecipit. At scriptores etiam illi veteres adeo sibimet parum constant in multis doctrinae capitibus, ut non solum, si diversos eorum libros conferas, reperias eos modo affirmare, modo negare: sed saepe etiam in una eademque pagina, atque adeo paucis versibus. Quare crebro admodum fit, ut quod tibi una manu dederint, ac de quo tum iam quasi certus gaudensque, quod tam bonam sententiam doctrinamve repereris, abire volebas, id illi mox non sine tuo dolore ac damno altera

enim profecto ibi metuendum est, ne alicubi, ubi minime putabamus, error aliquis veluti anguis in herba latitet, qui nos securos, et nil tale timentes, subito invadat, et veluti venenato quodam morsu lethaliter sauciet inficiatque. At sacras Literas ubique tuto ac sine omni metu aut trepidatione (modo in timore ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut venena latêre, quae nos saucient, aut quoquo modo laedant. Haec animi tranquillitas, et haec omnis periculi absentia merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto

et veluti venenato quodam morsu lethaliter sauciet inficiatque. At sacras Literas ubique tuto ac sine omni metu aut trepidatione (modo in timore ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut venena latêre, quae nos saucient, aut quoquo modo laedant. Haec animi tranquillitas, et haec omnis periculi absentia merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto facienda esset. 10 Decimo Audivimus supra Literas sacras praedicari a Spiritu sancto etiam eo nomine, quod sint idoneae ad redarguendum. Sane illae

supra dictum est, quod videlicet et omnis certitudo in eis sita sit, et quod ita apposite ad omnium temporum controversias respondeant. Illud enim iam solum consideretur, quod (ut alia taceam) solae eam authoritatem in Ecclesia Dei obtinuerunt, ut earum testimonium nefas sit reiicere, aut quoquo modo cavillari. At scriptores omnes et licet reiicere, et necessariô saepe, ac in multis reiiciendi sunt, reiiciunturque tum a nobis, tum et ab adversariis. 11 Undecimo: Illa etiam longe gravissima causa est, cur potius sacras Literas diligenter legere, evolvere ac scrutari debeamus,

in eo a veritate aberrare, quod putant sacras Literas haud difficulter ita exhauriri posse, ut quicquid in eis boni contineatur, id totum integre in aliud volumen tanquam in novum vas transferatur. Quare non dubitant ita plerorumque eruditorum methodicis scriptis omnia esse comprehensa, ut si modo illa diligenter lectitaverint, nihil prorsus necesse habeant porro accuratius sacras Literas scrutari, aut examinare, ut in quibus nihil plane eximii reperturi sint, praeter ea quae ex suis illis compendiolis aut summulis veluti libro EX QUO cognoverint. Verum contra scire, ac

invertunt et pervertunt. Alius vult prius Evangelium quam Legem concionari, alius totam renovationem iustificationi praeponit: alius etiam ipsa bona opera aut praeponit aut immiscet iustificationi: plerique certe bona opera cum ipsa renovatione, aut Spiritus sancti donatione confundunt. Quo modo non solum parum apte docent, sed etiam prorsus impia docent, confundentes praecipua Christianae doctrinae capita, quae summa cura ὀρθοτομεῖν oportuit. Impie ergo prorsus sentiunt, qui somniant, sacras Literas confusum quoddam chaos

quae singulos homines ad aliquod certum et hominum societati utile genus vitae destinat ac ordinat, et aliquibus etiam donis et dotibus instruit, in qua nos vult permanere. Quae profecto non mox pro arbitrio aut libidine potentum huius mundi nos pro libitu, rationalium calculorum instar, modo extollentium, modo deprimentium, incipit, desinit ac concidit, praesertim in Ecclesia et religione. Denique impulit me proprii profectus utilitas. Omnia enim dona dotesque, artes et scientiae exercitio quidem crescunt, et ferri instar splendescunt: intermissione vero refrigescunt,

homines ad aliquod certum et hominum societati utile genus vitae destinat ac ordinat, et aliquibus etiam donis et dotibus instruit, in qua nos vult permanere. Quae profecto non mox pro arbitrio aut libidine potentum huius mundi nos pro libitu, rationalium calculorum instar, modo extollentium, modo deprimentium, incipit, desinit ac concidit, praesertim in Ecclesia et religione. Denique impulit me proprii profectus utilitas. Omnia enim dona dotesque, artes et scientiae exercitio quidem crescunt, et ferri instar splendescunt: intermissione vero refrigescunt, languescunt, et

est divi Pauli admonitio, qui Coloss. 3 inquit: Sermo Christi habitet in vobis opulenter cum omni sapientia. Docete et commonete vos invicem cantionibus et laudibus, et cantilenis spiritualibus, cum gratia canentes in corde vestro Domino. Non satis habet tantus Apostolus nos uno tantum quodam modo, ut vel solis concionibus, vel sola librorum inspectione, verbum Dei tractare ac discere: sed omnino vult id fieri opulenter in omni sapientia, etiam mutuis admonitionibus, seu institutione canendo et psallendo Domino ex animo. Eadem de causa etiam idem tam varia doctorum divinitus

Inde toties fit mentio scholarum et synagogarum Iudaicarum: et Apostoli affirmant, Moysen habere suas scholas, ubi perpetuo tractetur. Ex illa veteri institutione ac consuetudine mansit receptumque fuit, ut in hodiernam usque diem Iudaei etiam quadam accuratiore ratione ac modo suam illam Theologiam studiosis iuvenibus proponerent, quam reliquae communique plebi: quin et quasdam promotiones eorum, qui profecissent in Rabinos et magistros, haberent. Nec in paucis quoque frequentioribus urbibus Germaniae, praesertim Evangelicis, id receptum fuit, et adhuc

solerter versatur desudatque. Hasce duas discendi, dicendi aut docendi rationes, etiam in Christianae religionis tractatione habemus: nempe populares conciones in templis, et scholasticas lectiones ac disputationes in Academiis, aliisve scholis. Ad quas etiam divus Paulus aliquo modo respicit, dum alios quidem auditores quasi lacte, alios vero solido cibo pascendos esse docet. Conciones igitur primum, dum se ad rude vulgus accommodant, cui nihil satis dici ac inculcari potest, plerunque maiori verborum copia et earundem sententiarum repetitione replentur, eoque

artifex una aut altera suae artis voce, clarius et plenius quidvis suum famulum monet, quam nos eorum vocabulorum imperitos longa oratione instruere posset. Quarto, eruditi homines in docendo, et studiosi in discendo in omni rerum tractatione in scholis maxima adiumenta ab aliis quoquo modo vicinis, aut in aliqua re similibus convenientibusque artibus, scientiis ac rebus ad illustrandam confirmandamve propositam controversiam habent. Quanta felicitate ac luce rerum quae tractantur, videmus saepe Aristotelem, aut Galenum, aliquando etiam Xenophontem et Platonem sola

aut textu deligat, easque auditori ante oculos proponat, et veluti in manus domum secum auferendas, ac in suum usum utilitatemque collocandas tradat, et opportune ac importune, vel usque ad taedium inculcet. At Lector contra habens certam methodum, investigat et colligit omnia quoquo modo ad propositum locum facientia et scitu digna, eaque certa ratione ac dexteritate auditori summo compendio apteque proponit, adeo ut vel cupidissimus discendi nihil amplius quod in re proposita desideret, excogitare queat, qui non tantum docilitate ad percipiendum, sed etiam calamo ad memoria

potest, tum et cruditate novi corii aut cuiusque vasis facillime laedi solet. Proportio ergo ipsa seu analogia musto quidem novos, veteri autem vino veteres utres flagitat. Atque hoc est quod Scriptura dicit, Deum omnia in numero, pondere ac mensura creasse: ut scilicet rerum quoquo modo inter sese coniungendarum certa proportio haberi ac servari posset. Ostendit igitur hac similitudine ipsemet Dei filius, aliis auditoribus aut discipulis aliam instituendi formandique rationem convenire. Studiosi autem iuvenes magno gaudio hanc summam commoditatem ac facilitatem,

et altera satis sincera, ac ab omnibus corruptelis incontaminata reperiatur. Ubique ferme variae errorum pestes, de quibus ex aliis meis libellis plenius cognosci potest, regnant, grassanturque. Necessitas ergo tandem coget pios gubernatores, concionatores ac superintendentes, ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte formandae in Theologia iuventutis, non respicientes in potentum aularumque Academias, quas illi subinde pro suo libitu formant ac reformant, modo hisce, modo illis

ac superintendentes, ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte formandae in Theologia iuventutis, non respicientes in potentum aularumque Academias, quas illi subinde pro suo libitu formant ac reformant, modo hisce, modo illis corruptelarum generibus Theologiae patrocinium praestantes, eiusque magistros removentes, aut promoventes. Haec necessitas ita nunc est evidenter conspicua, ut nulla dissimulatione aut tergiversatione negligi queat, nisi propalam neglectae veritatis et corruptae

ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte formandae in Theologia iuventutis, non respicientes in potentum aularumque Academias, quas illi subinde pro suo libitu formant ac reformant, modo hisce, modo illis corruptelarum generibus Theologiae patrocinium praestantes, eiusque magistros removentes, aut promoventes. Haec necessitas ita nunc est evidenter conspicua, ut nulla dissimulatione aut tergiversatione negligi queat, nisi propalam neglectae veritatis et corruptae religionis in

graves, non parcentes gregi. Et ex vobisipsis exorientur viri loquentes perversa aut distorta, ut abducant discipulos post se. Videmus sane, proh dolor, a morte viri Dei Lutheri, plurimos vere distorta loquentes exortos esse, novasque corruptelas in Ecclesiam Dei inducere conatos, ut modo viderentur ipsi aliquid melius Luthero reperisse, ipsi doctrinae Ecclesiarumque instauratores ac praeceptores esse, non Luth. censerentur. Tales διεστραμμένα distorta loquentes magistri, cum iam pleraque loca scholasque occupaverint,

tradita est omnis potestas in caelo et in terra, benedicente, et incrementum potenter dante, nequaquam irritum inanemque fore. Haec iam praefari, viri clarissimi, et auditores studiosissimi volui: tum in illud Socraticum respiciens, qui dicebat, sibi iam suum pensum absolutum esse, ubi modo auditores ad discendi cupiditatem egregie inflammasset: tum etiam meum dolorem testari volens de interitu verae religionis et frigore ac negligentia mea aliorumque in discenda tractandaque sacra sinceraque Iesu Christi doctrina. Nam linguae, praesertim Hebraea, sine qua puritas caelestis

mirabiles quaedam cognitiones aut ideae Platonicae quaeruntur, et nomine spiritualis sensus auditoribus venditantur? 18 Ingentem plane dissonantiam sensuum et interpretationum Scripturae reperias, non tantum in diversis partibus, sed etiam in uno eodemque. Nunc enim hoc, nunc alio modo ac sensu eadem dicta explicant. Et prout sese illis materiae ac controversiae vel confirmandae vel refutandae offerunt, illique suo quodam zelo incalescunt: ita omnia eo rapiunt, prorsus non aliter quam in subitis seditionibus, autaliquando etiam in vinosis rixosisque conviviis usuvenit, ubi

generi traditos, et unicam verae pietatis normam propositos ac impositos omnibus, posset aliquis suspicari, esse conscriptos ab aliquo impostore, aut alioqui incertae fidei homine. In hoc porro genere non tantum Ecclesiae credimus, sed et Iudaeis, saltem de veteri Testamento: quin etiam suo quodam modo et Mahometo ac Turcis ac Iudaeis de novo Testamento. Testantur enim et ipsi de Christo, quod certo fuerit talis aliquis magnus propheta, qui talia quaedam docuerit et fecerit, etc. Quorum testimonium, qualecunque est, vel ob hoc multum valet, quod in hanc partem non possunt esse

quod in hanc partem non possunt esse suspecti, tanquam in gratiam nostri aut religionis huius quicquam falso testentur, iuxta proverbium de domestico teste, etc. Verum postquam Ecclesia agnovit et testata est, quinam libri vere a Deo traditi sint, et quinam sint suppositicii: nullo modo porro habuit ius prohibendi, ne credamus veris Dei libris, aut mandandi ut credamus falsis a satana et impiis compositis. Hoc enim esset, se supra Deum efferre. Nullo igitur modo vel Ecclesia, vel quisquam alius propterea est supra Scripturam, aut supra aliquod mandatum, quia

Ecclesia agnovit et testata est, quinam libri vere a Deo traditi sint, et quinam sint suppositicii: nullo modo porro habuit ius prohibendi, ne credamus veris Dei libris, aut mandandi ut credamus falsis a satana et impiis compositis. Hoc enim esset, se supra Deum efferre. Nullo igitur modo vel Ecclesia, vel quisquam alius propterea est supra Scripturam, aut supra aliquod mandatum, quia dicitur de eo testari, aut quia ei de eo testanti creditur. Sed si ius haberet tollendi aut prohibendi quae in Scriptura Deus mandat, aut praecipiendi quae ille vetat: tum vero vere esset non

toties inculcatur: Populus meus perit sine scientia. 30 Praeclare D. Augustinus contra istam Papistarum blasphemiam scribit, super Epistol. Ioh. Tract. 2, cum inquit: Contra insidiosos errores Deus voluit ponere firmamentum in Scripturis, contra quas nullus audet loqui, qui quoquo modo se vult videri Christianum. Quae beatissimi patris sententia observanda est, tum ut usum authoritatemque Scripturae agnoscas, quod nempe sit firmamentum contra errores, non origo errorum aut haeresium, ut isti blasphemant: tum etiam ut videas, quam prorsus non sint Christiani, qui

ut sola Scriptura sit summus et unicus iudex, cui alia omnia cedant, etiam decretum Pontificium dist. 8 et 9 prolixe decernit, et autoritatibus testimoniisque Patrum confirmat. Vide ipse Christiane frater eum Decreti locum, et expende. DE FORMA SYNODI, ET MODO IN ea disputandi ac procedendi. Quartum caput est de forma totius actionis ab initio usque ad finem. Quae cum multiplex sit, non facile est eam circumscribere. Hîc vero res maximi momenti agitur, summaque est prudentia ad vigilandum. Non enim omnino male, etiam Luthero

ausint: alii contra tam servili prosopolepsia fascinati iacent, ut nihil non ab illis eximiis dictum vel sine omni diiudicatione, vel etiam contra conscientiam comprobent. Quae duo ingentia mala si non caveantur, plurimum periculi sunt in synodo veritati allatura. Ut igitur eis aliquo modo obvietur, ac resistatur, dicendum est de quibusdam regulis, nostro iudicio, veritati utilibus, quae nobis iam decidunt. De aliis proculdubio alii sapientiores monebunt, et de aliquibus forte in re praesenti de communi consensu deliberabitur et statuetur: tametsi de omnibus prius statui multo

rebus, ut fieri solet, temere inconsideranterque praecipitetur: neve quis tardior, nimia festinatione, et aliorum industria, aut etiam astutia, obruatur et opprimatur. Quarto, omnes qui quoquo modo huic synodo adiungentur, aut aliquid in ea agent, sacrosancto iuramento gravissime obligentur ad inquirendam et promovendam veritatem omni studio ac diligentia, et ad extirpandos errores, nulla penitus ullius hominis aut affectus habita ratione, ut et paulo ante dictum est. Quinto,

nulla penitus ullius hominis aut affectus habita ratione, ut et paulo ante dictum est. Quinto, dicendum esset de praesidentibus ac gubernatoribus, qui si quae aliae personae maxima pientissimaque diligentia deligantur, certis legibus instruantur, gravissimoque iuramento in sententiam modo indicatam obstringantur. Utile verô admodum, vel necessarium potius esset, ipsosmet principes vel omnes, vel aliquos saltem eorum interesse: imo aliquos ex eis praeesse synodo; quo et modestius et quietius omnia agerentur, et quorundam importunitas, ambitio, et imperiositas reprimeretur,

Sexto, norma iudicii sit in iure, seu quatenus de facti aut sententiae qualitate disputatur, Verbum Dei, tria Symbola, Confessio Augustana, Apologia, et Smalkaldici articuli. Aliquid valeant et primitivae Ecclesiae Concilia, aliaque piorum hominum scripta ac sententiae: non tamen tantum, ut ullo modo cum verbo Dei comparentur. Lutheri nihilominus constans et perpetua sententia, tanquam electi organi Dei ad instaurandum Evangelium divinitus hoc tempore excitati, seu ultimi Eliae, plus aliis valeat. Septimo, in synodis olim plerunque ita factitatum esse videtur, ut proposita

in proposita controversia. Qua peracta, tum demum ita Theologi aut convocati dicerent, suam quisque ordine sententiam, non ut aliquid suo arbitrio, ut politici iudices, statuerent, sed ut vincenti et praelucenti eis verbo Dei assentirentur et applauderent, comprobata sua sententia, non modo suffragio, sed etiam autoritate Scripturae, qua, ut ei sententiae assentiantur, divinitus se moneri cogique censerent, ne quicquam sine verbo Dei, aut (ut Scriptura loquitur) inconsulto ore Domini in tantis rebus decerneretur. Octavo, ex actoribus et disputatoribus, seu exiis qui

simplici sermone breviterque recitata ordine examinare, quam multa congerere, confundere et eadem subinde repetere, nec quicquam satis discutere, ut ferme in Lipsica disputatione, fraude adversariorum, ne quicquam querente Luthero, sub initium instaurati Evangelii, factum est. Hoc enim modo lente cauteque festinando ac progrediendo, tandem ope Christi intra aliquas angustias falsae sententiae concluderentur, manifesteque vanitatis convincerentur, et seductor veluti anguilla, aut etiam tortuosus serpens, tanquam forcipe comprehenderetur ac constringeretur. Quare ista lenta

detur singulis sufficiens tempus agendi, cogitandi et loquendi: liceat etiam utrique parti, cum ei videtur, resque postulat, petere mediocre spacium expendendi aliquod gravius aut obscurius argumentum, aut rationes adversarii, consulere libros, et aliis subsidiis imbecillitatis humanae uti, modo non sit astuta et subdola tergiversatio, procrastinatio, ac temporis extractio, quas qui malas causas habent, cupide sectari solent: liceat et quoscunque volunt consulere. Quando quidem omnes promovere veritatem tenentur, sive iudices, sive alii. Duodecimo, teneatur etiam utraque

ut nunc, proh dolor, a quibusdam doctis et potentibus maxima cum Ecclesiae perturbatione et conscientiarum pernicie factitatur. Plura de forma synodi in protestatione contra conciliabulum reperies. REGULAE DISPUTATIONIS. Quo vero omnia meliori ordine ac modo, et ad inquisitionem veritatis utilius in ipsa disputatione agantur: volumus regulas quasdam disputationis simul proponere, tametsi supra aliquae earum iam recitatae sint. Cum enim omnis fructus ac utilitas synodi, nempe veritatis illustratio, et errorum condemnatio, ex ipsa disputatione

non recte accipiantur, ita tamen, ut ne saepius sensum varient, sed in uno aliquo certo constanter persistant, ne totum colloquium incertum fluctuet. 12 Omni diligentia caveantur digressiones, praesertim prolixiores, ad quascunque demum materias, etiamsi sint prorsus negotio vicinae, modo non sint ad examinandam veritatem propositarum sententiarum extreme necessaria. 13 Ideo non liceat etiam alteri parti ad alterius digressionem prolixius et plenius respondere, sed hoc solum sufficiat, ostendisse perspicue adversarium extra septa digressum esse, et aliena a scopo ac

16 Repetat respondens argumentum brevissime, uti moris est, quo appareat, an recte aut perperam adversarii sententiam acceperit: et quo clarius appareat, an ipse quoque apposite ad rem respondere, aut sciens vel insciens a scopo aberret, et ad aliquid aliud digrediatur. 17 Nullo modo liceat a proposito argumento ante eius finem, multo minus a proposito themate discedere ad alia, ulla occasione aut praetextu. 18 Omni studio in tota argumentatione tendatur ad certas et firmas aliquas conclusiones, ne temere ac diu sudemus, et clamemus, nihil certi concludentes

esse nos tanquam suos adversarios. Respondemus: Dictum supra est, non homines ullos, sed ipsum Dei verbum, aut etiam dilectum Patris caelestis Filium in tantis rebus ac controversiis nostrum iudicem esse oportere. Ut igitur maxime talis aliqua difficultas nobis sese obiiciat, tamen, si modo de aliis regulis Synodi, et praesertim, ut placide, ordine, ac ex oraculis Dei, neglecta omni humana potentia, sapientia et prosopolepsia disputetur, convenire queat, et in electione iudicum iustus delectus habeatur, Synodoque pii principes intersint, vel etiam praesint: non desperamus nos,

Sanctus est ad confutandum et corrigendum utilis. Sicut plurimum hactenus contra Papistas disputavimus, et probavimus verbum Dei omnium controversiarum iudicem regulamque esse debere. Conveniamus igitur modo in nomine Domini, et recta ratione placide ac Christiane ex norma Dei conferamus, mox profecto, Deo benedicente, apparebit Principibus et omnibus veri cupidis, quidnam verum aut falsum, pium aut impium sit. Proposita assertaque vera norma cognoscendae veritatis, quae est sola sacra

et recta ratione placide ac Christiane ex norma Dei conferamus, mox profecto, Deo benedicente, apparebit Principibus et omnibus veri cupidis, quidnam verum aut falsum, pium aut impium sit. Proposita assertaque vera norma cognoscendae veritatis, quae est sola sacra Scriptura, additoque modo ac forma disputationis: nunc forte operaeprecium erit cognoscere blasphemias adversariorum, quibus Scripturae perpendiculum abiiciunt, et hominum commenta pro regula veritatis assumunt: quo istam extremam perversitatem omniumque errorum fontem fugere ac detestari discamus, tantoque ardentius

patiatur, ut tantum Scriptura impleatur, nec quicquam aliud loquatur aut faciat, quam uti mandatum a Patre acceperit: Ioan. 12. 5 Fingunt illi, sibi ius ac fas esse, pro ratione temporum, hominum et aliarum circumstantiarum, mutare ordinationem sacramentorum, et Scripturam quoque modo sic, modo aliter interpretari: sicut re ipsa modo damnant communionem sub utraque specie, et coniugium sacerdotum, ut horrendas haereses, ac propterea pios homines ferro et flamma persequuntur, modo contra, ut res licitas ac a Deo ordinatas concedunt. At contra omnipotens Deus affirmat, suum

ut tantum Scriptura impleatur, nec quicquam aliud loquatur aut faciat, quam uti mandatum a Patre acceperit: Ioan. 12. 5 Fingunt illi, sibi ius ac fas esse, pro ratione temporum, hominum et aliarum circumstantiarum, mutare ordinationem sacramentorum, et Scripturam quoque modo sic, modo aliter interpretari: sicut re ipsa modo damnant communionem sub utraque specie, et coniugium sacerdotum, ut horrendas haereses, ac propterea pios homines ferro et flamma persequuntur, modo contra, ut res licitas ac a Deo ordinatas concedunt. At contra omnipotens Deus affirmat, suum verbum

aliud loquatur aut faciat, quam uti mandatum a Patre acceperit: Ioan. 12. 5 Fingunt illi, sibi ius ac fas esse, pro ratione temporum, hominum et aliarum circumstantiarum, mutare ordinationem sacramentorum, et Scripturam quoque modo sic, modo aliter interpretari: sicut re ipsa modo damnant communionem sub utraque specie, et coniugium sacerdotum, ut horrendas haereses, ac propterea pios homines ferro et flamma persequuntur, modo contra, ut res licitas ac a Deo ordinatas concedunt. At contra omnipotens Deus affirmat, suum verbum manere in aeternum, idque de isto ipso

hominum et aliarum circumstantiarum, mutare ordinationem sacramentorum, et Scripturam quoque modo sic, modo aliter interpretari: sicut re ipsa modo damnant communionem sub utraque specie, et coniugium sacerdotum, ut horrendas haereses, ac propterea pios homines ferro et flamma persequuntur, modo contra, ut res licitas ac a Deo ordinatas concedunt. At contra omnipotens Deus affirmat, suum verbum manere in aeternum, idque de isto ipso scripto verbo in novo Testamento sua voce exponit, inquiens: quod caelum et terra sint citius interitura, quam unum iota aut apex de Lege, donec omnia

irascatur ac clamet, seipsum, suamve maiestatem aut dignitatem a talibus contemni et proculcari? At isti Scripturam aut verbum Dei tam indignis modis defoedantes, proculcantes, ac pro libitu contra decernentes, contendunt, citra omnem aut pudorem hominum, aut metum viventis Dei, se isto modo vel maxime tum Dei gloriam ac Religionem, tum et hominum salutem promovere. 10 Observetur denique ordo et modus furoris illorum, quo Antichristum Romanum supra Deum collocent. Certum enim est, in eo omnem Dei gloriam cultumque hîc inter homines consistere, si verbum eius

haec ligandi et salvendi potestas non minor est in Ecclesia, quam in Christo. Quare universa catholica Ecclesia, et ad (nota) Petri cathedram conglobata, a Christo nunquam recedet, qui veritas est, cum qua Christus semper se mansurum pollicitus est. (Nota quae'nam Ecclesia possit modo sic, modo aliter expressum verbum Dei interpretari: nempe sanctissima cathedra Petri, et osculantes beatissimos pedes eius.) Et consequenter in novo Testamento visum fuit post aliquot tempora irrationabile fore, quod in Sacris ordinibus existentes contraherent, similiter et

et salvendi potestas non minor est in Ecclesia, quam in Christo. Quare universa catholica Ecclesia, et ad (nota) Petri cathedram conglobata, a Christo nunquam recedet, qui veritas est, cum qua Christus semper se mansurum pollicitus est. (Nota quae'nam Ecclesia possit modo sic, modo aliter expressum verbum Dei interpretari: nempe sanctissima cathedra Petri, et osculantes beatissimos pedes eius.) Et consequenter in novo Testamento visum fuit post aliquot tempora irrationabile fore, quod in Sacris ordinibus existentes contraherent, similiter et solenniter

Moysi sederunt Scribae et Pharisaei, quae dicunt facite: non personis, quia ait, Quae faciunt, facere nolite: credendum est, hanc sedem sacratissimam, quo ad locum etiam inexterminabilem. Et tamen, si caput Roma deficeret, ibi veritas Ecclesiae remanebit, ubi erit principatus et Petri sedes, modo praedicto. Et quia credita est potestas sacerdotio praeposito populo, Sacramenta ad finem salutis, prout convenientius iudicaverit, ministrare, etc. tunc patet praeceptum communicandi necessario esse conditionale, scilicet si animarum curam habenti visum fuerit. Quare

quando enim litera non servit aedificationi et spiritui, recipit id quod magis servit Spiritui. Non est igitur litera, quae per tyrannum penitus deleri posset, de essentia Ecclesiae: sed Spiritus est qui vivificat. Quare nec mirum, si praxis Ecclesiae uno tempore interpretatur Scripturam uno modo, et alio tempore alio modo. nam intellectus currit cum praxi. Intellectus enim (scilicet Papae, et eius mancipiorum) qui cum praxi concurrit, est Spiritus vivificans. Ecclesia igitur sicut recipit Scripturam, ita et interpretatur. Sequuntur igitur Scripturae Ecclesiam, quae prior est, et

servit aedificationi et spiritui, recipit id quod magis servit Spiritui. Non est igitur litera, quae per tyrannum penitus deleri posset, de essentia Ecclesiae: sed Spiritus est qui vivificat. Quare nec mirum, si praxis Ecclesiae uno tempore interpretatur Scripturam uno modo, et alio tempore alio modo. nam intellectus currit cum praxi. Intellectus enim (scilicet Papae, et eius mancipiorum) qui cum praxi concurrit, est Spiritus vivificans. Ecclesia igitur sicut recipit Scripturam, ita et interpretatur. Sequuntur igitur Scripturae Ecclesiam, quae prior est, et propter quam Scriptura: et

in Evangelio. Idcirco contra eos diriguntur verba Christi, ac manifesta sacrarum Literarum decreta, necnon et generalia concilia Apostolorum et sanctorum Patrum in primitiva Ecclesia celebrata. Audiant igitur ea quae dixit Christus Apostolis suis: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Cum autem venerit Spiritus ille paracletus, docebit vos omnem veritatem. Et quae sunt illa, quae docuit Spiritus sanctus, nisi ea quae statuerunt et decreverunt prius Patres in Synodis generalibus? Et primo de cessatione et abrogatione legalium, deque carnali circum cisione abolenda, et

haereticus. EX ORATIONE LUDOVICI CANONICI LATERANENSIS AD Concilium Tridentinum, Dilingae Anno 1563. impressa, de Papae, Traditionum, Consuetudinum et veterum Patrum ac Ecclesiae supra Scripturam authoritate. Pariter eodemque modo in restituenda Religione, sacrorum Codicum germana intelligentia, quae hoc nostro seculo apud tot nationes et regna, apud tot etiam eruditissimos viros tam impie depravata est atque corrupta, operaeprecium ac summe necessarium esse ducimus, ad illorum (id est Patrum, aut Scriptorum) decreta

qui tot seculis, a primordiis scilicet nascentis Ecclesiae usque ad haec tempora perpetuo et incorrupte rempub. servaverunt. Quibus enim aliis, iis de rebus quae ad Religionem attinent, magis fides est habenda, quam primis et praecipuis religionis cultoribus et conservatoribus illis (qui non modo sacra, ritus, mores, consuetudines et ceremonias, sed ipsa etiam sacrarum Literarum oracula et monumenta, sed ipsa etiam sancta Christianae eruditionis et sapientiae volumnia nobis posteris prodiderunt? Quamobrem ad sacrarum Scripturarum veram intelligentiam ipso iure non alii

Dominus ita docuit, Apostoli praedicaverunt, Patres observaverunt, confirmarunt Martyres. Sufficit dicere: Sic edoctus sum: (sane, si verbo Dei certo ac scripto sic edoctus es.) Et D. Athanasius de consimili re sermonem habens ad Epictetum Corinthiorum episcopum, perhibet: Hoc solum modo respondere ad talia, et dicere sufficit, quod ista non sunt catholicae Ecclesiae, neque ista Patres nostri senserunt, et ante hos sanctissimus Lugdunensis episcopus Irenaeus, qui fuit secundo Christianae religionis seculo, Anno scilicet a Christi natali die centesimo quinquagesimo: Si qua,

blasphemum os, Deus te increpet.) Sciebat item, traditiones et consuetudines religionis corrumpi et adulterari haudquaquam posse, quia religiose, sancte et accurrate servantur, suntque quotidie in usu et in oculis omnium. Tabulas autem et ipsos quamvis divinae authoritatis Codices, non modo ob multas et varias causas adulterari et corrumpi, sed etiam eorum verba atque sententias, per se licet integras et incorruptas, depravari tamen aliquando, ac pro hominum ingeniis institutis in utramque partem deflecti et contorqueri posse. O' impurissimum os Romanistae Curtisani.

episcopus Martinus Peresius Hispanus, is prolixum volumen de traditionibus conscripsit, in quo foede, vel potius blaspheme Scripturae obscuritatem exagitat, praeterquam quod vulgus Christianorum penitus ab eius lectione arceat: cuius aliquot loca testimonii causa describam. Is igitur hoc modo exagitat Scripturae obscuritatem. In novo Testamento et Evangeliorum scripturis, etsi lux ipsa Christus Deus noster tota lege veteri adumbratus nobis loquatur: non desunt tamen magna et profunda mysteria, quae excutiantur, magnumque faciant hominibus negotium piis et eruditis, et

esse mihi videntur. Sibyllinos libros (nota) prudentibus viris ad id munus delectis Romani tantum committebant, vulgus ab eorum lectione inhibentes. Et quod nullam velint differentiam fieri, imo omnes aptos indiscriminatim esse dicunt Erasmiani et Lutherani isti, non ad audiendam modo, sed ad tractandam et legendam caelestem philosophiam, committendo illam passim immaturis adolescentulis, levibus mulierculis, crassis senibus, stultis vetulis, Epicureique sensus hominibus, quae vix fidei rudimenta tenent. An putant (obsecro) isti, Prophetarum oracula faciliora, aut

fol. 77. Sic quoque in libro de Expresso verbo Dei, ad Regem Poloniae scripto, et nuper Lovanii edito, variis modis ac rationibus extreme extenuat ac profanat Scripturam: illud perpetuo urgens ac inculcans, ex Scripturis sumi ac defendi omnes omnium haereticorum errores. Quare nullo modo esse permittendum adversariis, ut contra eos ex Scriptura disputent aut pugnent. In cuius rei testimonium unum locum ex plurimis proferam, in quo alterius cuiusdam sententiam de hac re citans comprobat: quem textum adverbum nihil meum interserendo, ne quis erret, adscribam. Semper

obtendunt, faciendum sit. Hunc igitur, inquit, potissimum gradum obstruimus non admittendi eos ad ullam de Scripturis disputationem. Si hae sunt illae vires eorum, an ne eas habere possint, despici debet, cui competat possessio Scripturarum, ne is admittatur ad eas, cui nullo modo competit? Haec ommia ipsius Hosii, alium quendam citantis ac comprobantis, verba de removenda ex Religionis disputatione sancta Scriptura, non mea fuerunt. At Christus contra non tantum cum Pharisaeis et Saducaeis, sed etiam cum ipso satana ex Scripturis disputat. Idem

Ecclesia: sic volo, sic iubeo, etc. Illud quoque evidentissimum iudicium est normae Pontificiae synodi, quod volunt sacras Literas eatenus tantum ad iudicium de praesentibus controversiis admitti, quatenus suam interpretationem a Patribus et Ecclesia accipiunt. Quo quidem modo illi propalam seipsos supra Scripturam collocant. Nam ipsi soli volunt esse ista mater Ecclesia, quae istud ius interpretationis Scripturarum habeat: praeterea tandem non secundum ipsarum textum aut verbum, sed interpretis sententiam tanquam evidentiorem et certiorem decerni volunt. Quare, dum

aut verbum, sed interpretis sententiam tanquam evidentiorem et certiorem decerni volunt. Quare, dum textus inflectitur ad Glossas, prorsus irritus ac inutilis est. Sumit autem sibi ista mater Ecclesia tantam licentiam in interpretanda aut torquenda potius Scriptura, ut de eodem loco aut dicto eius modo affirmative, modo negative pronunciare ausit: ut supra ex Cusano et aliis prolixe audivimus. Denique huc referatur, quod nunc omnes adversarii nova quidem et priscis temporibus in Ecclesia prorsus inaudita blasphemia, sed tamen uno ore clamant, Scripturam esse tantum materiam litis:

sententiam tanquam evidentiorem et certiorem decerni volunt. Quare, dum textus inflectitur ad Glossas, prorsus irritus ac inutilis est. Sumit autem sibi ista mater Ecclesia tantam licentiam in interpretanda aut torquenda potius Scriptura, ut de eodem loco aut dicto eius modo affirmative, modo negative pronunciare ausit: ut supra ex Cusano et aliis prolixe audivimus. Denique huc referatur, quod nunc omnes adversarii nova quidem et priscis temporibus in Ecclesia prorsus inaudita blasphemia, sed tamen uno ore clamant, Scripturam esse tantum materiam litis: qua una ac

Scriptura prorsus ex omni iure et autoritate iudicii deturbatur. Vide eorum Vormaciense colloquium et scripta Staphyli. Si enim est materia, et non potius norma litis, ut spiritus S. toties pronunciat ( Luc. 16 et ultimo, Rom. 15. 3. 1. et 2 Pet. 1.) profecto non potest ullo modo in diiudicanda controversia, secundum eam fieri iudicium, aut pronunciari: sed aliunde lumen veritatis petendum, et istis dubiis controversisque tenebris inferendum est. Sic Colonienses Iebusitae contra Monheimium blasphemant, Scripturam habere cereum nasum: et Pighius scribit, eam esse

anathematizant omnem primitivam Ecclesiam, quae de istis scriptis dubitavit: imo et ipsum Christum et Apostolos, qui illa veteris Testamenti scripta nunquam sua citatione aut qualicunque nominatione confirmare voluerunt: cum essent multa, quae praeclare citari inde pro regno Christi potuissent, si modo authentica fuissent. In eadem sessione decernunt, vulgatam versionem adeo authenticam esse debere in omnibus publicis ac privatis lectionibus, disputationibus praedicationibus et expositionibus, ut eam nemo reiicere usquam quocunque demum praetextu aut occasione audeat. Quo facto

veniam, ordinabo: intelligit non de ipsa institutione huius Sacramenti, quam illis iam plene tradiderat, sed de externis ceremoniis, et accidentariis cirumstantiis, ut est tempus et modus conveniendi, sese invicem in celebranda coena expectandi, modeste ac parce proposita sumendi, certo ac decoro modo sese in templis gerendi, ut mulier sit capite tecto, vir aperto, certa ratio concionandi, et quae similia, per sese quidem adiaphora sunt, nec prohibita, nec mandata, sed tamen ad decorum, ordinem et aedificationem facientia, ut postea dicetur. En hîc cernis, pie Lector, quam

mandata, sed tamen ad decorum, ordinem et aedificationem facientia, ut postea dicetur. En hîc cernis, pie Lector, quam fideliter et sancte Curtisani Romani et mancipia Papae soleant tractare sacras Literas, aut verbum viventis Dei, et inde Religionis controversias dirimere. Eos igitur modo audias, si vis in vitam ingredi. Sequuntur eorum decreta. CANONES DE COMMUNIONE SUB UTRAQUE specie, et parvulorum. CANON PRIMUS. Si quis dixerit, ex Dei praecepto, vel

An'non est haec tum ipsius rei immota veritas, tum et omnium gentium non plane Epicurearum ac furiosarum sententia et opinio, quod si quicquam omnino aliud, Religio certe per sese suaque natura sit ac esse debeat in omnibus suis partibus res vere bona, salutaris ac sancta, et nullo modo ad placitum libidinemque ullius, vel unius, vel etiam omnium mortalium dirigenda ac inflectenda, aut inde ullatenus dependens. Turcis profecto hodierna die in infinitum certior, sanctior, firmior, ac magis immota est ipsorum Religio, quam nobis Christianis: si sic in nostris sacrosanctis

est. Caeterum hinc liquido apparet, verissimum esse quod supra de eorum norma Iudicii. Synodi ac Religionis ex eorum propriis scriptis ostendimus: nempe ipsis Deum eiusque verbum, aut sacras Literas ludibrio esse, eosque pro suo libitu libidineque de Religione ac doctrina viventis Dei modo affirmative, modo negative statuere, ac ex suo commodo utilitateque leges Religionis figere ac refigere velle, non aliter ac in politiis extremi perditissimique tyranni solent. Hoc sane est, quod toties Cusanus et alii coniurati satellites istius horrendi idoli, propalam in suis

Caeterum hinc liquido apparet, verissimum esse quod supra de eorum norma Iudicii. Synodi ac Religionis ex eorum propriis scriptis ostendimus: nempe ipsis Deum eiusque verbum, aut sacras Literas ludibrio esse, eosque pro suo libitu libidineque de Religione ac doctrina viventis Dei modo affirmative, modo negative statuere, ac ex suo commodo utilitateque leges Religionis figere ac refigere velle, non aliter ac in politiis extremi perditissimique tyranni solent. Hoc sane est, quod toties Cusanus et alii coniurati satellites istius horrendi idoli, propalam in suis scriptis

Hoc sane est, quod toties Cusanus et alii coniurati satellites istius horrendi idoli, propalam in suis scriptis pronunciarunt: Ecclesiam aut concilium, id est Papam cum suis mancipiis, esse super sacras Literas: et licere eis de eadem re aut parte, Religionis dogmate, aut sententia verbi Dei modo sic, modo aliter statuere, ipsoque etiam usu aut praxi agere aut observare. Verum nunc nos, relictis istis manifestis derisoribus et illusoribus viventis Dei, eius verbi, Religionis ac Ecclesiae, atque adeo omnium hominum et totius mundi, in sua abysso diabolicae impietatis:

sane est, quod toties Cusanus et alii coniurati satellites istius horrendi idoli, propalam in suis scriptis pronunciarunt: Ecclesiam aut concilium, id est Papam cum suis mancipiis, esse super sacras Literas: et licere eis de eadem re aut parte, Religionis dogmate, aut sententia verbi Dei modo sic, modo aliter statuere, ipsoque etiam usu aut praxi agere aut observare. Verum nunc nos, relictis istis manifestis derisoribus et illusoribus viventis Dei, eius verbi, Religionis ac Ecclesiae, atque adeo omnium hominum et totius mundi, in sua abysso diabolicae impietatis: convertamus nos

Verum nunc nos, relictis istis manifestis derisoribus et illusoribus viventis Dei, eius verbi, Religionis ac Ecclesiae, atque adeo omnium hominum et totius mundi, in sua abysso diabolicae impietatis: convertamus nos ad pusillos Iesu Christi, eisque monstremus aliquot gravissimas causas, cur nullo modo possint citra extremam Dei contumeliam, et suum aeternum exitium, ista ratione ac conditionibus, quas conciliabulum proponit, et Pappa postea in suis dispensationibus etiam plures et tetriores proponet, uti.

organon clamat: Si quis aliud Evangelion docuerit, anathema sit. Vult, inquam, ille, non tantum affirmativam, sed et negativam fidei nostrae sententiam habere, ut non tantum probemus ac exosculemur solum illa quae ipse affirmat, sed etiam detestemur ac damnemus omnia vel contraria, vel quoquo modo diversa. At isti volunt, ut et affirmativam de utraque specie, et alteram de una, et denique utriusque speciei damnationem, non ita dudum per istos factam, approbemus. Pugnabunt quoque ut dixi, tales cum tota rerum natura. Nam in omnibus rebus ac scientiis tantum unum de uno verum

figmentum, oblati a Christo Panis ac Vini, vel saltem verisimiliter intrudere posset. Sed quoniam illis adeo probe constat, Christum in Coena ipsorum Missam cel ebrasse, dicant (obsecramus) quibus verbis eos per eorum sacrosanctam Missationem ac mussationem, qua tandem forma et modo obtulerit? Cur etiam non retinent eius propria ac formalia verba? Cur item ipsorum sacerrimus Canon, nullam prorsus mentionem istius panariae et vinariae oblationis, ut sui primarii fundamenti aut basis, facit? Id profecto modis omnibus factum oportuit. At ipsorum proprii scriptores testantur,

accubare et epulari solitos esse, ut clare sanctus Paulus eiusdem Epistolae 8 testatur, cum inquit: Si quis te conspexerit in epulo simulachorum accumbentem. Ah nihil satis dici potest de istorum sacrilega vanitate et audacia, quidvis temere de sacris Literis fingente et blaterante, ut modo suas abominationes quomodocunque ornent ac obtineant. Negant isti Areopagitae, quicquam obesse isti suo Maositico sacrificio indignitatem sacerdotis. Ergo iam sublatum plane est illud vetus discrimen. quod Deus primum ad personam Abelis, postea ad eius sacrificium respexerit: et

varietas Missarum subinde in authenticis libris reperitur, ac ab ipsismet Pontificiis non ita dudum Coloniae, Antuerpiae, Parisiis ac Venetiis editur ac edita est, ut vel ex hoc solo liquidssime appareat, tum illum centonem mere humanum figmentum esse ac temere pro libitu arbitrioque sacrificiorum modo auctum, modo diminutum, modo sic, modo aliter formatum et reformatum fuisse. Quod et ipsorum divus Gregorius magnus Papa abunde ostendit, cum suo Augustino Anglico, ut novam formam Missae Anglis tradendam suo arbitrio componat, circa 600 Domini annum suadet. Hinc etiam cerne, pie

subinde in authenticis libris reperitur, ac ab ipsismet Pontificiis non ita dudum Coloniae, Antuerpiae, Parisiis ac Venetiis editur ac edita est, ut vel ex hoc solo liquidssime appareat, tum illum centonem mere humanum figmentum esse ac temere pro libitu arbitrioque sacrificiorum modo auctum, modo diminutum, modo sic, modo aliter formatum et reformatum fuisse. Quod et ipsorum divus Gregorius magnus Papa abunde ostendit, cum suo Augustino Anglico, ut novam formam Missae Anglis tradendam suo arbitrio componat, circa 600 Domini annum suadet. Hinc etiam cerne, pie Lector, qualem

authenticis libris reperitur, ac ab ipsismet Pontificiis non ita dudum Coloniae, Antuerpiae, Parisiis ac Venetiis editur ac edita est, ut vel ex hoc solo liquidssime appareat, tum illum centonem mere humanum figmentum esse ac temere pro libitu arbitrioque sacrificiorum modo auctum, modo diminutum, modo sic, modo aliter formatum et reformatum fuisse. Quod et ipsorum divus Gregorius magnus Papa abunde ostendit, cum suo Augustino Anglico, ut novam formam Missae Anglis tradendam suo arbitrio componat, circa 600 Domini annum suadet. Hinc etiam cerne, pie Lector, qualem normam iudicii

libris reperitur, ac ab ipsismet Pontificiis non ita dudum Coloniae, Antuerpiae, Parisiis ac Venetiis editur ac edita est, ut vel ex hoc solo liquidssime appareat, tum illum centonem mere humanum figmentum esse ac temere pro libitu arbitrioque sacrificiorum modo auctum, modo diminutum, modo sic, modo aliter formatum et reformatum fuisse. Quod et ipsorum divus Gregorius magnus Papa abunde ostendit, cum suo Augustino Anglico, ut novam formam Missae Anglis tradendam suo arbitrio componat, circa 600 Domini annum suadet. Hinc etiam cerne, pie Lector, qualem normam iudicii isti

nempe, primum foedissime conculcant verbum viventis Dei, id trahentes et rapientes quocunque eis libet, summa violentia, audacia ac petulantia. Deinde audacissime, imo et impudentissime fingunt et affirmant (idque proh nefas, sub sacrosancto titulo ac nomine Ecclesiae et Spiritus sancti) quicquid modo eis collibuit, eorumve Persicae ac plane Epicureae potentiae, pompae et commodis, utile conducensque esse videtur. Hactenus, Christiane lector, audisti vivam praxin, quomodo Tridentini censores, secundum suam normam aut regulam oppressae et conculcatae Scripturae aut verbi Dei, ac

et insuper horrenda anathemata super totam Ecclesiam Dei decernant. Nunc tuum est, videre ac statuere, an potius omnipotentem Deum in suo verbo audire velis, an vero ista coniurata Antichristi Romani mancipia. Utrique mandant ac promittunt, utrique minantur: sed tamen, teste Iesu Christo (si modo quid ei quoque in Religione tribuendum est) magis timendus is est qui potest corpus aeterno gehennae exitio perdere, quam qui solum interficere. VETUS AC PERPETUA NORMA SIMUL ET PRAXIS, QUA ANTICHRISTUS REgnum, verbum, religionem, ac Ecclesiam

nos aliter: quis erit iudex? Necessario nimirum Patres, concilia, perpetua consuetudo, et omnes Papistis recepti scriptores. Ne sit ergo posthac lucerna loci obscuri. 14 Praelati sedent super cathedram Mosis, et habentius condendi Canones sub poena peccati mortalis: et quicquid illi modo praeceperint, nos citra omnem dubitationem aut disquisitionem promptissime credamus et faciamus. Audiantur ergo illi, et Religionem ab eis fabricatam sequamur; quicquid dicat aut taceat Scriptura: quandoquidem tantum ius ferendi leges in Religione illi sacrosancti Praelati, non in Mosis

Deo, religione et vera salute doceant. 16 Non esse vertendam Scripturam in vulgares linguas, ne contaminetur et profanetur vulgaribus linguis: eademque de causa etiam in templis omnia Latine peragenda esse. 17 Non permittendum laicis, ut legant sacras Literas: sed audiant modo Pontifices et sacerdotes super suas cathedras sedentes, suo libitu quod eis bonum videtur docentes. Illis suas animas credant, cum eos videant tam bene proprias curare ac saginare. 18 Simplex carbonarii fides omnium optima est, ut scilicet tu credas implicite id, quod credit mater

curare ac saginare. 18 Simplex carbonarii fides omnium optima est, ut scilicet tu credas implicite id, quod credit mater Ecclesia: id est, Papa et spirituales eius, etiamsi tu nescias quid illi credant: ac nec forte ipsimet maiori ex parte suam, aut ullam omnino fidem religionemve (si modo eorum vitae, ut certissimo indicio credendum est) norint aut credant. 19 Opus operatum tollit fidem; et omnino omnem scientiam in Sacramenti promissionibus et operibus, ac tota religione. Dicunt vero Papistae, valere Sacramenta et Missas etiam sine bono motu utentis: necesse

est, in quibus student, quas sequuntur et adorant, neglecta Scriptura. 33 Tam multa pro Christiana religione apud Pontificios urgentur ac servantur, de quibus prorsus nihil in Scriptura habetur. Quis ergo usus Scripturae? siquidem aliunde Christiana religio petitur, et sine omni modo ac fine cumulatur. 34 Innumerae plane omnis generis dispensationes quotidie Romae cuduntur et funduntur: impetrarique, si modo aes adsit, possunt. ut de edendo butyro, caseo, larido, et aliis omnis generis rebus, habentur integra examina aut chaos indulgentiarum in omnes casus,

urgentur ac servantur, de quibus prorsus nihil in Scriptura habetur. Quis ergo usus Scripturae? siquidem aliunde Christiana religio petitur, et sine omni modo ac fine cumulatur. 34 Innumerae plane omnis generis dispensationes quotidie Romae cuduntur et funduntur: impetrarique, si modo aes adsit, possunt. ut de edendo butyro, caseo, larido, et aliis omnis generis rebus, habentur integra examina aut chaos indulgentiarum in omnes casus, culpas aut defectus. Quid ergo necesse est ex Bibliis scrutari, quid Deus fieri velit aut nolit, quomodo nobis opem ferre statuerit: nosve eum

pro ratione temporum, hominum, locorum, et aliarum circumstantiarum. Si Christiana religio variat ratione circumstantiarum, actum est de Bibliis aut scripto iure, quod de una tantum quadam immota forma Religionis, quae omnibus temporibus, locis ac hominibus fit communis, loquitur. Res tota hoc modo ad arbitrium gubernatorum, qui sese ad circumstantias applicare poterunt, reducetur. 50 Denique quis est nunc omnium Pontificiorum scriptorum, qui quidem sero in tuendum Papatum incumbunt, qui illustrare conetur, aut sit conatus, ipsum textum sacrarum Literarum, vel vertendo, vel

interitum, ac aeternum infinitarum animarum exitium (tacemus enim huius vitae ingentia damna, iram Dei ac poenas) comparatum, ordinatum ac directum esse. Volunt illi sibi ius ac fas esse, reque ac opere ipso id sibi audacter usurpant, de eodem dogmate ac capite sententiave Religionis, modo sic, modo aliter, pro suo arbitratu statuere. Volunt non solum sine Scriptura, sed etiam supra et contra Scripturam, de longe gravissimis rebus ac controversiis Religionis decernere. Et denique blasphemant, per os sui legati ac praesidentis Cardinalis Hosii, Caligae aut Caligulae, hisce

ac aeternum infinitarum animarum exitium (tacemus enim huius vitae ingentia damna, iram Dei ac poenas) comparatum, ordinatum ac directum esse. Volunt illi sibi ius ac fas esse, reque ac opere ipso id sibi audacter usurpant, de eodem dogmate ac capite sententiave Religionis, modo sic, modo aliter, pro suo arbitratu statuere. Volunt non solum sine Scriptura, sed etiam supra et contra Scripturam, de longe gravissimis rebus ac controversiis Religionis decernere. Et denique blasphemant, per os sui legati ac praesidentis Cardinalis Hosii, Caligae aut Caligulae, hisce verbis, sacram

aliqui fontes Euphratis, Tigris et etiam Gangis promanare possint, quae flumina quidam ibi nominari intelligunt, sicut sane de Euphrate dubium non est. Herodotus tres diversos Tigres ponit. Quartus etiam fluvius Gyon, qui per Aethiopiam fluere dicitur, facile ex eisdem locis profluere potest, si modo intelligatur de Aethiopia, quae est in Asia, unde Moyses uxorem duxerat, non de ea, quae est in Africa ultra Aegyptum. Convenit etiam appellatio Gyon, cum Gyndes, quem in iis locis Herodotus et alii ponunt, quem Cyrus aliquando in 360 alueos mulctae gratia, quod ei sacrum equum submerserat,

de Aethiopia, quae est in Asia, unde Moyses uxorem duxerat, non de ea, quae est in Africa ultra Aegyptum. Convenit etiam appellatio Gyon, cum Gyndes, quem in iis locis Herodotus et alii ponunt, quem Cyrus aliquando in 360 alueos mulctae gratia, quod ei sacrum equum submerserat, diduxit. Illud unum modo variat, quod Herodotus scribit, dividi illum fluvium in quinque cum Scriptura dicat, tantum in quatuor: sed facile vel errasse potest Herodotus, vel ramus tantum aliquis ab uno ex illis fluvio derivari ac deflecti, qui ad aliam regionem deducatur, ita ut ex uno fluvio duo fieri videantur.

21 Tot innumerae myriades hominum viderunt transitum maris rubri, (cuius et Ethnici historici, tametsi depravate, meminerunt) et legis traditionem, ac illa ingentia et divina maiestatis spectacula, quae perpetuo unoque modo et ore erga suos posteros hucusque gens illa testata est, ac sedulo, uti iussa suerat, inculcavit. 22 Ipsa conscientia et pax cordis sensibiliter sentit remissionem peccatorum, et gaudium spiritus, tranquillamque mortem etiam in mediis carnificinis martyriorum praestat: et contra

et exagitant, piorumque corda languefaciunt, dictitantes: Quid si hoc sit falsum? quid si illud confictum? Nihil ergo certi proponunt, multo minus demonstrant. 26 Eorum deliria olim mille demonstrationibus sunt refutata, et adhuc refutari pluribus et solidioribus rationibus possunt, si modo quid certi dicere aut asserere auderent. Quod cum non audeant, plus satis ipsi semetipsos refutant. Verae enim bonaeque sententiae et causae aliquas certas affirmationes et negationes earumque probationes habent. 27 Iosephus contra Appionem probavit Hebraeorum gentem ac religionem

quam nostra mens assequi vel cogitare possit. Quare qui contrarium sequuntur, perinde faciunt, ac si quis conspectis luteis ollis, etiam ipsum figulum luteum esse ratiocinetur. II Principium. Deus est libertimum agens aut causa. Ergo non semper eodem modo agit: et sicut nunc hanc naturam et hominem sic condidit aut ordinavit: sic forte aliqua vel iam, vel suo tempore, ut in fine mundi, mutabit, efficiens resurrectionem, et hominem agentem sine cibo, procreatione, et aliis naturalibus. III

nostri, contra Osiandrum 360 Quod puncta Heb. aut vocales idem ab initio fuerint 364 Adhortatio ad studium linguae Hebr. 382 Adhortatio ad studium sacrarum literarum 391 ¶ Norma seu regula caelestis veritatis, tractatus VII. 402 De forma synodi et modo in ea disputandi ac procedendi 408 Norma simul et praxis constituendae religionis ac ecclesiae, dirimendarumque controversiarum, iam pontifici et synodis recepta et usitata. 411 Christiano lectori ardens studium veritatis, et odium perfectum Antichristi Romani, eiusque

223 Scimus quod sis a Deo, etc. ibid. Spiritus est Deus 207 Maiora hisce pater mihi ostendet 214 Ne putetis quod ego sim vos accusaturus 210 Non possum ego a meipso facere quicquam 210 Pater meus usque modo operatur, etc. 97 Pater non iudicat. etc. 203 Non quaero voluntatem meam, sed patris 164 Vis sanus fieri? Domine, non habeo hominem 223 6. Nemo venit ad me, nisi pater meus traxerit illum, etc. 15. 16 Hoc

Sine me nihil facere potestis 217 Vos dixi amicos, quia quaecunque audivi a patre, etc. 216 16. Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo 220 Haec in proverbiis locutus sum vobis. 190 Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo 421. 422 Non dico vobis, quod ego oraturus sim patrem pro vobis 210 Quaeretis me, et non invenietis 237 17. Haec est vita aeterna, ut cognoscant te 187 20. Quorumcunque remiseritis peccata, remittuntur eis 218 21. Sunt et alia multa quae

foris sunt, Deus iudicabit 209 Festum igitur celebremus non in fermento veteri, etc. 227 Iam constitui, sicuti praesens, eum qui sic hoc perpetravit, in nomine Domini, etc. 260 Qualis scortatio nec inter ethnicos nominatur 235 Si modo induti, non nudi reperiamur. 198 6. Corpora vestra sunt templa spiritus 258 Omnes scitis, quod iniusti regnum Dei non possidebunt 249 Quare non potius iniuria afficimini et spoliamini 193 Tollens ergo membra Christi, scorti membra faciam.

non confusionis, sed ordinis author 8. non mortuorum Deus 225. omnium causa et principium 95. 96. peccati et depravationis non author 279. post diluvium quomodo cultus 360. qua forma sermonis futura mala minetur 279. quando faciem suam abscondat 199. quare corporalium rerum modo loquatur 86. quatenus in suo tabernaculo habitet 238. quatenus nos de totius naturae integritate compellet 304. quatenus solus bonus, sapiens et iustus 226. quibus adsit 411. quibus modis ex collatione ad creaturas significetur 125. quibus modis loquatur 199. quomodo curet

scientia noxia 437
E Ebalmons 332 ab Ebrietate varias metaphoras sumi 335 Ecclesia an supra Scripturam 407. 408. Christi corpus 188. cur arca seu torcular dicta 104. 105. Dei vivum templum 362. quae ńam modo sic, modo aliter expressum verbum Dei possit interpretari 417. sponsa Christi 418. sub quibus nominibus saepe notetur 29. veritatis columna 417 Ecclesiae doctor sit bonus dialecticus 32. testimonia. ibid. gubernatores qua ratione iram Dei sibi cumulent

noxia 437
E Ebalmons 332 ab Ebrietate varias metaphoras sumi 335 Ecclesia an supra Scripturam 407. 408. Christi corpus 188. cur arca seu torcular dicta 104. 105. Dei vivum templum 362. quae ńam modo sic, modo aliter expressum verbum Dei possit interpretari 417. sponsa Christi 418. sub quibus nominibus saepe notetur 29. veritatis columna 417 Ecclesiae doctor sit bonus dialecticus 32. testimonia. ibid. gubernatores qua ratione iram Dei sibi cumulent 401.

promissiones legalibus formulis proponi 321 evangelica et legalia ubique mixtim tradi 30 in Evangelistae unius expositione quid videndum 117. 118 Evangelistam non esse Evangelistae contrarium 97 Evangelistae cur non eadem eodem modo dicant 118. cur summa diligentia cognoscendi 59. et Apostoli quomodo aliquando veteris Testamenti testimonia adducant 120. et Apostoli quomodo veteris Testamenti testimonia ponant 118. quomodo ad nostram confirmationem, et adversariorum refutationem faciant 60 do

pronomina affixa interdum accidenti addi 188 Pronunciatorum in Scriptura varietas unde oriatur 392 pronunciationi quantum Demosthenes tribuerit 413 Propheta in Scripturis sacris quid 114 prophetae animum nec semper, nec eodem modo tangerae prophetiae spiritum 116. 117 Prophetae cum Israelitis de quibus rebus potissimum litigarint 354. cur aliquando irrationales creaturas alloquantur 116. 117. cur minus probationibus in sua confirmatione, quam Christus aut Apostoli utantur 244. cur obscuri 114.

fulcra quae 251. 252 Spiritus Dei nulli personae alligatus 420. 421 spiritus et caro hostes acerrimi 373. quomodo in scripturis S. intelligatur 112 Spiritus nomen in sacris quid denotet 28 spiritum prophetiae nec semper, nec eodem modo prophetae animum tangere 193. suum cui Deus velit largiri 396 Spiritus sanctus architector omnis boni 386. 387. arrhabo haereditatis nostrae 288. 289. author et explicator Scripturae S. cur brevitati studeat 281. in piorum cordibus artifex mirabilis 37. optimus

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report