Your search found 6628 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 3174-3662:

examinanda est, ita novorum veritas Graeci sermonis normam desiderat. Item in Viennensi concilio (quod refertur Clem. lib. 2. tit. de magistris) solicite statuit authoritas Ecclesiastica, de parandis trium linguarum doctoribus. Huic adiiciunt etiam illam nefariam fraudem, quod iam tum Latina, tum etiam vulgaris linguae Biblia, pestilentib. quibusdam Scholiis contaminarunt, ac veluti noxio quodam veneno ille verunt: ut ubicunque gratia, passioque ac meritum Christi, seu iustitia fidei celebratur, ibi illi adiecta prava explicatione, totum eum sensum ad opera et merita

cupio, quia in prima epistola Ioannes dicens, Quod fuit ab initio, et loques de secunda persona, omnino videtur idem indicare, ac quod fuit ante omne principium. Nam et res, nempe aeternitas secundae personae, id postulat: et Ioan. 1. dicitur eadem persona fuisse non ab initio, sed in ipso mitio iam extitisse. Quare si in ipso initio rerum omnium iam extitit, oportet eam iam antea fuisse, non quasi ab initio aut cum initio coepisse. Sic etiam Prover. 8, cum de aeternitate sapientiae Dei dicitur, quod etiam aliqui de filio Dei intelligunt, aliquoties illud, Dominus possedit me initio

ab initio, et loques de secunda persona, omnino videtur idem indicare, ac quod fuit ante omne principium. Nam et res, nempe aeternitas secundae personae, id postulat: et Ioan. 1. dicitur eadem persona fuisse non ab initio, sed in ipso mitio iam extitisse. Quare si in ipso initio rerum omnium iam extitit, oportet eam iam antea fuisse, non quasi ab initio aut cum initio coepisse. Sic etiam Prover. 8, cum de aeternitate sapientiae Dei dicitur, quod etiam aliqui de filio Dei intelligunt, aliquoties illud, Dominus possedit me initio viarum suarum, exponit per Ante, dicens, Sapientiam

de secunda persona, omnino videtur idem indicare, ac quod fuit ante omne principium. Nam et res, nempe aeternitas secundae personae, id postulat: et Ioan. 1. dicitur eadem persona fuisse non ab initio, sed in ipso mitio iam extitisse. Quare si in ipso initio rerum omnium iam extitit, oportet eam iam antea fuisse, non quasi ab initio aut cum initio coepisse. Sic etiam Prover. 8, cum de aeternitate sapientiae Dei dicitur, quod etiam aliqui de filio Dei intelligunt, aliquoties illud, Dominus possedit me initio viarum suarum, exponit per Ante, dicens, Sapientiam Dei fuisse antequam omnino

cum iubemur Abnegare nosmetipsos, ac nostra, qui pie vivere et Christum sequi volumus, Matth. 16, Lucae 9. id est, ita penitus nos addicere Christo, et toto pectore regnum caelorum quaerere, ut eius gratia parati simus quidvis ferre, facere ac pati, sive in bonis, sive in corpore, tanquam si iam nec pili quidem nos nostraque omnia faceremus. Tit. 3, iubemur abnegare impietatem et secularia desideria: id est, penitus illis, totoque pectore valedicere. Simile huic est verbum Abrenuncio, quo in renunciando satanae ac mundo in Baptismo utimur. ABOMINATIO, et Abominor,

Rom. 5 dicitur gratia et donum per gratiam abundasse, et superabundasse supra aut ultra peccatum et mortem: quod est, ingens, copiosa et potens fuisse, illaque ingentia mala superasse et abolevisse, ita ut iam pro illis gratia, iustitia ac vita super homines regnaret. Psal 78. Abundavit ut averteret iram suam: pro, abundanter, copiose ac crebro avertit. ABSYNTHIUM. Vide in voce AMARITUDO. ABSOLUTIO, et Absolvere, quod cum iustifico et Iustificatione convenit,

et sacramenta nobis credentibus talem absolutionem afferunt, nosque ea semper fruimur: tamen non caret suo peculiari fructu ac utilitate, privata illa ministri ecclesiae absolutio. Sicut etiam contrarium, damnum aut malum affert ligatio seu excommunicatio: licet impoenitentes ac increduli iam per sese plus satis vinculis peccati, irae Dei, poenarum ac tyrannidis Satanae vincti constrictique sint. Atque haec est Absolutioni contraria potestas, seu mandatum. Caeterum quod Absolutio, Iustificatio et Remissio peccatorum idem sint, in Disputatione mea de Iustificatione copiose

victor deponens gladium, certus est de victoria: sed accingens se gladio, seu vadens ad bellum, est incertus an vel vincet, vel etiam vivus tantum redibit. Videtur fuisse proverbium illi genti usitatum: sicut est Graecis, Ante victoriam triumphum canere. Accingens se cingulo dicitur is, qui iam idoneus est ad bellum, 2. Reg. 3. Congregaverunt se ab omni accingente se cingulo: scilicet militari, de quo gladius pendet. Celebre est etiam Romanis Cingulum militare, de qua re infra in voce CINGULUM. Accingi homines laeticia. Psalm. 30. Item Colles, Psalm. 65, pro, omnia esse

misertus, hunc filium tuum nobis peccatoribus donasti, illum constituisti nostrum vadem ac sponsorem atque adeo primarium persolutorem translato per imputationem in eum omni nostro debito, peccatis et poenis, ut is pro nobis, tibi plenissime obediendo et patiendo persolveret. Propterea cum is iam istam plenissimam persolutionem iustitiae, ac omnium debitorum generis humani, obediendo et patiendo tibi praestiterit: oro, obsecro et obtestor te per et propter eum, ut, sicut illi meam iniustitiam ac debitum culpae et poenae potenter imputasti, horrendasque poenas a me optimo iure

mihi imputatur, praestiterim: atque ita meum debitum ac chirographum condona et dele, cruci filii tui affixum. Reconciliare ac propitiare mihi, preciosissimo sanguine, aut satisfactione filii tui, meque perditissimam ovem aut filium Accepta aut recipe in gratiam favoremque tuum, ut iustum, ac iam filium et haeredem tuum. Haec agente et veluti vera vivaque fide loquente peccatore coram throno gratiae ad caelestem patrem, noster ille caelestis perpetuusque sacerdos, advocatus ac mediator nobis astans, nequaquam ociatur, sed nostra illa vota efficaciter patri offert: et talem imputationem

patrem, noster ille caelestis perpetuusque sacerdos, advocatus ac mediator nobis astans, nequaquam ociatur, sed nostra illa vota efficaciter patri offert: et talem imputationem iustitiae suae, acceptilationem nostrae solutionis, aut debiti condonationem seu iustificationem potenter impetrat, ut iam voti compotes, hilares ac veluti tripudiantes canamus: Deus nos filio suo intercedente iustificat, quis est qui nos condemnet? Ille, ille nostram imaginariam solutionem debitorum acceptilat, acceptamve fert, ac in suum rationalem vitae librum refert: Ille nos sui verbi quietantia quietat, et

sunt, conterriti sunt, et in praeceps abacti, id est, divinis terroribus ac poenis sunt ab obsidione Ierosolyma et infestatione Iudaeae abacti et fugati. ADOLESCENTIAE vocabulo plerunque vertunt Hebraeum נעורים neurim. Neque nego, aliquando iam ad pubertatem tendentes significare. Sed denotat quoque infimam infantiam. Sic 2. Reg. 2 legitur, parvos nearim, id est, pueros illusisse Helisaeo. Quae vocis significatio ideo observanda est, ne quis eludat dictum Dei Gen. 8 de peccato originali, Figmentum cordis hominis pravum est inde a

proportionalitatem, ut olim verterunt. Analogia igitur fidei Paulo est, Rom. 12, congruentia aut consonantia cum fide. Vult enim, ut omnis interpretatio Scripturae, et omnis doctrina aut dogma, vel etiam consilium aut conatus in Ecclesia, consonet cum summa fidei aut doctrina Christiana, quae iam in Decalogo, Evangelio. Symbolis, aut in Catechismo comprehensa est: ut Invocatio sanctorum, caelibatus, Missa, et similia repugnant primariis fidei capitibus. Quare etiamsi videretur habere aliqua verba sacrarum literarum aliquo modo eo tendentia, tamen admittenda non est, sed sensus illorum

tempus est perinde Deo ut brevissimum: nihilominus quod statuit aut promisit, certo fit, etiam si differat aliquandiu. ut in voce DIES dicam. In fine temporum, annorum, Danielis undecimo: id est, post aliquot annos. Filius anni erat Saul in regnare ipsum, 1. Sam 13, aliqui exponunt, quod iam uno anno regnaverat. Aliqui addunt, quod erat sicut unius anni: id est, simplex, rusticus, et semipuerilis, nullam regiam superbiam aut maiestatem praeseferens. Alii haec coniungunt praecedentibus, quod iam uno anno regnaverat, cum praecedens instauratio regni facta est: et post elapsum etiam

annos. Filius anni erat Saul in regnare ipsum, 1. Sam 13, aliqui exponunt, quod iam uno anno regnaverat. Aliqui addunt, quod erat sicut unius anni: id est, simplex, rusticus, et semipuerilis, nullam regiam superbiam aut maiestatem praeseferens. Alii haec coniungunt praecedentibus, quod iam uno anno regnaverat, cum praecedens instauratio regni facta est: et post elapsum etiam alterum annum regni accidisse illa quae mox narrantur. quam opinor esse veram sententiam. Anni merconarii, pro certi, ac determinati, quibus mercenarius nihil addi, sicut et conducens nil adimi patitur.

Necesse igitur est, eum aerem et ignem sub caeli nomine notare, atque ita recte super hoc primum aereum caelum aquas collocat. Loquitur enim ille communi more, ac opinione hominum sui temporis: non ut Astronomus, subtilius atque ociosius elementa et orbes aethereos recensens. Vulgo enim, quicquid iam supra hominum caput est, in partem caeli deputatur. XIIII. Plerique studiosi Hebreae linguae putant ideo caelos Hebraice dici שמים Schamaim, quasi interpreteris, quod aquae, tanquam si caeli sint ex aqua, aut aqueum quid, carentes omni solida

firmamentum: id est, supra hanc infimam regionem caeli aut aeris, aqua circa nos est, de qua hic nunc proprie agitur. Nam de suprema parte caeli, eiusque exaedificatione, postea in quartae diei operibus dicetur. Obscurus locus est 2. Pet. 3: Illud enim ipsos volentes latet, quod caeli fuerint iam olim, et terra, ex aqua et peraquam. Consistens, Verbo Dei. Sensus autem est, quod verbo Dei extiterint, aut conditi sint, tum caeli, tum et terra, quae constiterit aut extiterit ex aqua, et per aquam. Ex aqua, non tanquam ex materia: sed ex aquis eminens, et veluti esse suum ita inde

fulgoris hastae tuae. Psalm. 18, Et misit sagittas suas, et fregit eos. Sagittarii iaculabuntur eum, Genes. 49: id est, multos habiturus est inimicos. AREA locus est triturationis. Numer. 18. scribitur de Levitarum decimis, quas de sibi datis decimis sacerdotibus dabant, quae iam erant centesima Israelitarum, futurum ut eae reputarentur illis perinde ac si de sua area et torculari essent: id est, perinde gratae Deo, ac si ipsimet eas suo labore parassent arando et plantando. Colligere de area et torculari, aut opem inde alicui ferre, idem est ac frumento aut

significat: et quidem de austeriori ac tyrannico dominio accipitur. Verum de verbis Hebraeis nunc ex professo non agimus. Fuit etiam hoc nomen Baal, Bel, aut Belus, cuiusdam regis Assyriorum, qui primus consecrata ei statua coli coepit: quod quasi initium idololatriae fuisse dicitur. Iam incertum est, ab utra harum vocum, propria ne an appellativa, sit nomen Baal, quod certum quoddam idolum, praecipue apud Accaronitas cultum, significat: num, quia idola, vel cacodaemon potius in idolis et peridola, tyrannice suis cultorib. imperitet, nullum eorum commodum sed potius exitium

n. superiores methaphorae et nomina, a sustentatione scipionis deductae sunt. Baculus significat etiam imperium. Isa. 14. Contrivit Dominus baculum impiorum. i. potentiam. Ier. 48. Quomodo fractus est baculus gloriae. i. quam mirabiliter fracta est potentia Moabitarum? Porro quod Christus iam prohibet, iam iubet Apostolos Baculum gestare, indicat primum, eos debere expeditos, sine armis, sine commeatu ire, fidentes Deo, quod ipse sit eos aliturus: postea vero, cum iubet Accipere baculum ac peram, futuras difficultates hac nota indicat. VIRGA, alia vox est, etiam in Hebraeo, et

methaphorae et nomina, a sustentatione scipionis deductae sunt. Baculus significat etiam imperium. Isa. 14. Contrivit Dominus baculum impiorum. i. potentiam. Ier. 48. Quomodo fractus est baculus gloriae. i. quam mirabiliter fracta est potentia Moabitarum? Porro quod Christus iam prohibet, iam iubet Apostolos Baculum gestare, indicat primum, eos debere expeditos, sine armis, sine commeatu ire, fidentes Deo, quod ipse sit eos aliturus: postea vero, cum iubet Accipere baculum ac peram, futuras difficultates hac nota indicat. VIRGA, alia vox est, etiam in Hebraeo, et habet alias

ea capere. Unam partem assignast. Henoch, quae tertia die siccata est, ut habitet in ea, milleque montes eam intercurrunt. Leviatham autem tribuisti septimam partem humidam: quam bestiam parasti, ut esset quae devoraret quos velles, et quando velles. Omnino videtur indicare Satanam, qui iam veluti carnifex Dei est. Porro Iob 40, hoc modo ambae istae bestiae depinguntur: Ecce Behemot, quem feci, tecum foenum quasi bos comedet: fortitudo eius in lumbis eius et virtus illius in umbilico ventris

aut ligabis cum ancillis tuis? Concident eum amici, divident illum negociatores? nunquid implebis sagenas pelle eius, et gurgustium piscium capite illius? pones super eum manum tuam? Memento belli, nec ultra addas loqui. Ecce spes eius frustrabitur eum, et videntibus cunctis praecipitabitur. Verum iam de singulis istis vocibus separatim, ac primum de Behemot. Behemot igitur significat, omnes ingentes et immanes bestias terrestres: sicut Leviathan omnes immanes beluas aquaticas. Sed sub illis describit Scriptura, et praesertim Iob 40 capite, potestatem et potentiam diaboli et familiae

annotationibus intelligi potest. Ego paucis dicam quod sentio. Δοκεῖν, idem valet quod sentire et existimare: a quo deductum est εὐδοκεῖν, quod interdum casum habet adiunctum, atque idem valet quod approbare. Iam vero, quia quae approbamus, illis quoque favemus: inde factum, ut etiam significet, bene erga aliquem esse affectum. Rursus quia propensio ista animi ex eo nascitur, quod res aliqua plane nobis satisfecit (necesse enim est, ut iudicium praeeat animi assensioni) idcirco idem quoque valet quod

esse praedicunt. Primum enim indicatur, Dei gloriam restitui per illam filii incarnationem. Deinde, hominibus pacem a Deo contingere, postremo vicissim ipsorum bona voluntas seu fides, erga tantum thesaurum divinitus oblatum requiritur, aut etiam hominum acquiescentia in eo ac fruitio denunciatur. Iam audiamus explicationem cuiusdam Hebraeae linguae probe gnari, ex veteri Testamento sumptam, quae quidem erit magis exemplorum citatio, quam ipsarum significationum accurata aut illustris tractatio. Facient tamen ista ipsa exempla plurimum cum ad declarationem, tum et ad confirmationem veritatis

Raza, cum Beth constructo. quod bonam voluntatem habere significat. siquidem Beneplacitum habere; et Bonam voluntatem habere, propemodum idem significant. Ideo etiam Graeci utrunque verbo εὐδοκεῖν reddiderunt. Sed videamus iam exempla. Genes. 34. Nec cunctatus est iuvenis facere remissam, quia beneplacitum habebat in filia Iacob. Num. 14. Si beneplacitum habuerit in nobis Iehova, introducet nos in terram istam. Paulus hanc phrasin imitatus 1. Cor. 10. Sed non in pluribus eorum beneplacitum habuit Deus: verbo

os bovi trituranti: quod Apostolus 1 Corinth. 9. exponit de veris doctoribus publico stipendio alendis. Loquutio autem inde sumpta est, quod in multis locis non tantum equis, sed bobus triturant, agitando eos per manipulos in area, ut sic pedibus spicas proterant. qui mos Germanis est ignotus. Iam, fame stimulati apprehendere subinde aliquid vel paleae, vel frumenti pedibus substrati solent: id ne facere queant, avari agricolae eis os obturant, sicut in Germania ferocibus caballis. Quod ergo ibi dicit Paulus, Num Deo sunt curae boves? intelligit de summo gradu, Deum non potissimum huc

certantibus cursu aut aliis modis proponebant, quae bravia vocaverunt. Καταβραβεύειν Col. 2, significat bravium praeripere, quasi dicas perbraviare. Metaphora est sumpta a certantibus in stadio, praesertim cursu, ubi nonnunquam aliquis mala arte iam victorem impedit, ne plane vincat: sicut apud Virgilium Nisus Salium impedit, ne feliciter peracto cursu victor praemium accipiat. Simili prorsus ratione dicit Galat. 5. Currebatis pulchre, quis vos impedivit? etc. BUTYRUM, pro deliciis et copia rerum utilium ponitur:

quod cum Deus iubet Mosem solvere calceamenta, velit eum stare, et non longius progredi. Vel certe huius caeremoniae iniunctione, vult eum ad maiorem reverentiam timoremque excitare. Occasio autem videri posset, quod cadavera et pelles inde detractae, pro immundis habeantur. Locum autem illum vult iam Deus ob suam praesentiam pro sancto haberi: quare indicat immundos calceos removendos esse. Sic et Iosuae 5. denique Matth. 10, et Luc. 10, prohibentur Apostoli, ituri ad praedicationem, habere calceamenta, peram aut vestimenta: id est, esse solliciti de necessariis, aut semet nimium

pro senectute, aut sene, Gen. 42, Descendere facietis caniciem meam ad inferos: pro, facietis me nunc senem mori. 1 Reg. 2, Non deduces caniciem eius pacifice in sepulchrum: id est, non permittes eum in bona senectuteraliter mori Oseae 7, Canicies sese sparsit in eo, et non novit: id est, iam est grandaevus, interitui vicinus. CANERE, et Cantio, quid proprie significet notum est. At figurate modo in bonam, modo in malam partem accipitur. Nam cantilenae componebantur tum de laude, tum et de vituperio aliquorum, sicut et nunc. Plerunque tamen laudationem Dei haec vox in

Secundus gradus est, si quis non sit ullis pravis opinionibus, habitib. aut qualitatibus infectus: cuiusmodi sunt multi hypocritae, etiamsi foris honesta disciplina splendeant, exprimentes sepulchra dealbata. Denique qui etiam non falsam doctrinam aut opiniones docuit ac disseminavit: qui iam est summus gradus hominum, et primarius fons omnium malorum, cordis et manuum seu operis. Moveor autem non tantum ordine rerum, sed et verbis, ut sic eum locum intelligam. Nam et consilium iam quaedam practica sententia est, et quidem ad hoc ipsum proposita, ut secundum eam sic aliterve aliquid

sepulchra dealbata. Denique qui etiam non falsam doctrinam aut opiniones docuit ac disseminavit: qui iam est summus gradus hominum, et primarius fons omnium malorum, cordis et manuum seu operis. Moveor autem non tantum ordine rerum, sed et verbis, ut sic eum locum intelligam. Nam et consilium iam quaedam practica sententia est, et quidem ad hoc ipsum proposita, ut secundum eam sic aliterve aliquid agatur: est (inquam) quaedam praeceptio aut sententia de individuis. Tum porro Ambulare, metaphora ab iter facientibus sumpta, significat plerunque progressum in actionibus, et externas

a pastu sese ad cubilia vel latebras suas recipiat: sed matutinae, ei videlicet quae matutino tempore in pascuis circumquaque pascendo oberret, comparatur, in ea dispensatione, qua dum circumquaque cum discipulis suis veluti hinnulis in Iudaea, matutino tempore, i. ipsis regni sui, orituraeque iam diurnae lucis primordiis, pabula vitae administrando circuit, a venatoribus Iudaeis, Apostolis velut hinnulis dispersis, capitur et occiditur, ut esset hostia et sacrificium pro peccatis totius mundi. Unde et Chaldaeus legit in titulo huius Psalmi, Pro virtute sacrificii sempiterni et matutini:

sempiterni et matutini: pulchre finem huius adflictae et occisae cervae exprimens. Est enim Christi in cruce oblatio vere matutinum illud sacrificium, ideo sempiternum, quod non sit post illud aliud pro peccatis, ut est Hebraeis 10: et ideo matutinum, quia in primordiis regni Christi, orituro iam sole, passus et immolatus est Christus. Quanquam itaque Spiritus sanctus ista de sacrificio Christi sempiterno, eiusque virtute, non ita expressis verbis hoc Psalmo describat, propterea quia nondum hoc ferebat temporis illius ratio et conditio: tamen pulchre depingit hoc titulo sortem et

iudicant, deducere a Iascha, quod salvare significat: et Ieschuah, salus aut liberatio: ac convenire cum nomine Iehosua, cum quo vocabulo nomen Iesu literis, ac ferme syllabis coincidit. nam Iota convenit cum Iod, Ita convenit cum He, Schin cum Sigma: Ain alioqui solet exilem sonum habere, et iam traductum in alienam linguam, praesertim in fine, ubi linguarum magna est libertas, facile evanescit. Est et Iehosua (Moysis famulus ac successor, qui populum Israeliticum in promissam terram perduxit, ac sorte possessiones distribuit) typus Christi, sicut multi probati Scriptores monuerunt.

mundo. Exortum vero est hoc nomen primum Antiochiae, teste Luca Act. 11. Reperitur hoc nomen etiam Act 26. et [1.] Pet. 4. CIBUS, est solidius alimentum. Paulus 1. Corinth. 3. Lac appellat puerilem catechesin, aut incipientibus et imbecillibus convenientem doctrinam: sed cibum, iam maturioribus, et qui profecerunt, robustioresque sunt in vera pietate. Cibus pro copia et abundantia, Malach. 3. Inferte omnem decimam in domum thesauri, et sit in domo mea cibus: id est, sufficiens copia alimenti. Cibum capere cum aliquo, significat omnem familiariorem conversationem.

militare tum ideo gestabatur, ut inde gladius alligatus dependeret: tum etiam, ut vires corporis sua latitudine et constrictione uniret ac confirmaret sicut et hodie est eius usus. Inde igitur fit, ut (sicut modo audivimus) Cingens se cingulo, 2. Reg 3, pro militari aetate, seu adolescentibus iam gladium gestantibus accipiatur. Cingi etiam cingulo significat, armatum et paratum esse ad pugnam, esse strenuum bellatorem. Sic Esaiae 11 dicitur, cingulum lumborum Christi fore iustitiam, quasi ille hoc gladio potissimum vincat suos adversarios: quod et fecit. nam praestita persolutaque

baltheum, est deponere gladium, aut etiam imbellem fieri. ut Esaiae 25. Ego discingam coram te reges: id est, inermes et imbelles efficiam. Hinc dicitur 1. Reg. 20, Ne glorietur accinctus sicut discinctus: id est, qui primum gladium assumit, vadens ad incertum eventum praelii, sicut is qui iam victor factus discingit gladium: quomodo Livius refert, quendam Gallum in bello contra Romanos accinxisse se gladio, et dixisse, se illum non esse discincturum, donec Capitolium inscenderit, quod etiam factum sit: quia captus, eoque perductus, sit armis exutus. Erat etiam usus balthei, ut dixi,

Discingi aliquem, id est, privari iure militiae. Discinctus item, aut male praecinctus, pro dissoluto. sicut Sylla de Iulio ad amicos et alios senatores dictitabat: Cavete vobis a male praecincto iuvene. CINIS, res vilis et fragilis est, quae ex re meliori, ligno, aut alia, iam absumpta, restat. Inde fit, ut homines ob extremam vilitatem se vel pulverem, vel cinerem vocent ut Genes. 18. dicit de se Abrahamus ad Deum: Cum sim pulvis et cinis, vel terra et cinis. Sic Eccl. 10. 17 et 40. Declaratur et aliarum rerum vilitas eadem metaphora: ut Iob. 13. Comparabitur

ac Esaiae 58 et 61 accipitur. Ezech. 27. dicitur: Et ascendere facient pulverem super capita sua, in cinere volutabuntur. Sic rex Ninivae, Ionae 3, se det in cinere, poenitentiam agens. Et Iob. [42.6 ] Sic Christus dicit Matthaei undecimo: Quod si ea miracula fuissent facta in Sodomis, iam olim in cinere et cilicio poenitentiam egissent. Cinerem manducare, etiam de lugentibus et afflictis dicitur: ut Psalm. 102 Cinerem tanquam panem manducavi. Et Thren 3. Cibavit me cinere. Dubium autem est, unde haec phrasis orta sit: an, quia lugentibus etiam optimus cibus insipidus est,

demissis antemnis quam minimum regrediantur. At imperiti, ignarique rei nauticae nullo consilio aut prudentia recti, non audentes etiam sustinere in alto tempestatem, temere quibusvis ventis cum maximo dispendio, aut etiam pernicie sese tradunt. Sic etiam male fundati ac leves religione, temere iam hoc iam illud sibi persuaderi patiuntur, nec in ulla sententia constantes permanent. CIRCUMIRE mare et terras, Matth. 23, pro, omnia perlustrare aut pervagari, vel potius omnem conatum adhibere, et omnem (quod aiunt) lapidem movere. Quasi dicat, urgenti studio conamini vel unicum

antemnis quam minimum regrediantur. At imperiti, ignarique rei nauticae nullo consilio aut prudentia recti, non audentes etiam sustinere in alto tempestatem, temere quibusvis ventis cum maximo dispendio, aut etiam pernicie sese tradunt. Sic etiam male fundati ac leves religione, temere iam hoc iam illud sibi persuaderi patiuntur, nec in ulla sententia constantes permanent. CIRCUMIRE mare et terras, Matth. 23, pro, omnia perlustrare aut pervagari, vel potius omnem conatum adhibere, et omnem (quod aiunt) lapidem movere. Quasi dicat, urgenti studio conamini vel unicum

enim omnes renasci ex spiritu. Secundo, significat synecdochice totam illam caeremoniariam, aut etiam Legalem observationem. Act. 15. Nisi circumcidamini, id est, nisi legem observaveritis, non potestis servari. Roman. 4. Cum Abraham esset in circumcisione, aut in praeputio: id est, cum iam hoc signum cum aliis caeremoniis accepisset. Vide de hac et aliis huius vocis significationibus in vocabulo PRAEPUTIUM. Tertio. metaphorice significat spiritualem cordis circumcisionem, aut renovationem, Deuter. 10. et 30. Rom. 2. Colloss. 2. Circumcisione non manufacta circumcisi estis.

id est, invasit cura et ambitio primatus eorum corda. 1. Corinth. 7. Nupta cogitat, id est, sollicita est, quomodo placeat viro: innupta autem et virgo, contra, Sic cogitare Iehovam, Malach. 3, pro timere Deum, feu eum in oculis habere. Pro effectu autem cogitationum, id est, iam reperto consilio et conatu. Gen. 50. Vos cogitastis contra me malum, sed Deus cogitavit bonum: id est, conati estis mihi malefacere, sed Deus contra bene vertit, aut fecit. Psalm. 5. Decidant a cogitationibus suis: id est, irrita fiant consilia et conatus illorum. Daniel. 11. Cogitabit ad

44. Posuisti nos in proverbium in gentibus, commotionem capitis in populis. Sed de motione capitis supra in voce CAPITIS. Est et aliud verbum רגץ Ragaz, quod tum consternari, tum et irasci, ac omnino in genere commoveri, nonnunquam vertere solent: de quo iam pauca annotabimus postea vero plura. CONSTERNARI, pro contremiscere. nam Rigzu Hebraice, hoc est, Contremiscere, omnes Hebraei, vel expavescere reddunt. Psal. 4. In universum autem significat hoc verbum conturbari, commoveri motu, nonnunquam dolore, interdum etiam

Compleri etiam (crebrius tamen Impleri) sermo Domini aut prophetia dicitur, cum ea quae praedicta sunt â Deo, eveniunt. 1. Reg. 2. Compleri iniquitates aliquorum, ut Gene. 15. Nondum sunt completae iniquitates Ammorraeorum: de ea mensura aut magnitudine peccatorum intelligitur, quae iam quasi vincit ac exuperat patientiam Dei: seu quando Deus non amplius aliquorum scelera ferre potest, sed eos funditus evertit. Completa est universa gens circumcidi: id est, omnes sunt circumcisi. Compleri aut consummari malitiam Saul, 1. Samuel. 20, aut alicuius alterius, dicitur de

fides aut fiducia in auxilium Dei, quae vere est quoddam infractum robur animi, ut Deo freti non timeamus, etiamsi montes ruant in cor maris. Rom. 4. pulchre et phrasis haec et robur fidei depingitur, cum Apostolus inquit: Ac non infirmatus est fide, nec consideravit corpus suum emortuum, cum iam ferme centum esset annorum, et emortuam vulvam Sarae. In repromissione etiam Dei non haesitavit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens, quia quaecunque promisit Deus, potens est et facere: ideo et reputatum est illi ad iustitiam. Dicuntur et seductores contra

sic et iustitia pietasque illa Legalis, tum viribus naturalibus praestabatur, tum ex propriis meritis pendebat. Altera vero (ut ita dicam) uxor Dei, aut mater populi, nempe promissio, veniat e caelo, et gignat per gratiam: quia novus populus ex mera gratia vocatur, convertitur et iustificatur. Iam inter istas duas matres, et hosce duplices liberos aut populos, perinde esse acrem rixam, disputationem, ac etiam persequutionem, dum contendunt, utri sint germani filii Dei, ac haeredes: sicut et olim

id est legem cum legali populo, ex domo ac favore Dei eiici: et alterum qui ex Sara aut promissione est, verum ac genuinum filium ac haeredem esse et haberi. Hoc argumento conatur Paulus retrahere Galatas a Lege ad promissionem aut Evangelion, si haeredes ac salui esse velint. Ostendit enim, iam tum esse latam sententiam de praesenti controversia, quae inter se ac ipsos eorumque Pseudapostolos agitetur. Quare nihil prorsus dubii superesse. Et quidem eos hanc sententiam Dei de praesenti controversia in ipsomet Mose ac lege reperturos, si diligenter attendant, et audiant, quam isti eis

ac beare. Ideoque Galatas merito ex gratia, non ex lege iustitiam ac salutem aeternam quaerere et sperare debere: et secundum promissionem potius, quam secundum legis opera, filios Abrahami esse, conari oportere: ideoque suam, non pseudapostolorum doctrinam sequi teneri. Simul vero indicat, deum iam olim tulisse sententiam de lite inter sectatores iustitiae legis et gratiae. CONIURATIO, praeter communem significationem, in Sacris literis significat plerunque pertinacem, et contra conscientiam factam conspirationem in idololatriam. Ierem. 11. Inventa est coniuratio in viris

nos in conscientia vestra manifestatos esse: id est, vos, si recte vobiscum ratiocinari de me velitis, deprehensuros me esse syncerum Christi doctorem. Sic et cum Paulus de cauteriata conscientia dicit, puto eum totam hanc ratiocinationem intelligere: nisi quis de ipso iudicio, aut vi iudicante iam perversa intelligat. Verum de cauteriata conscientia mox. Tertia significatio de noticia suorum mali aut perperam factorum, quae sunt veluti minor huius syllogismi aut ratiocinationis conscientiae in hisce dictis reperitur 1. Corinth. 4. Nihil mihi sum conscius, non tamen in hoc sum

finem vidi, testimonia tua ampla nimis. abstractum pro concreto, et eius subiecto: id est, omnis rei consumptibilis, aut interitui obnoxiae. Consummatum est, clamavit Christus in cruce, ut indicaret ac testaretur, omnia quae de eius passione divinitus in Scripturis praedicta erant, iam peracta esse. Aliqui putant esse allusionem quandam ad ritum quorundam perfectorum sacrorum, quae vocentur τέλεια ἱερὰ: de quibus vide Budaeum in Commentariis Graecae linguae. Arbitrantur igitur esse similem aliquam locutionem isti, iam olim in

erant, iam peracta esse. Aliqui putant esse allusionem quandam ad ritum quorundam perfectorum sacrorum, quae vocentur τέλεια ἱερὰ: de quibus vide Budaeum in Commentariis Graecae linguae. Arbitrantur igitur esse similem aliquam locutionem isti, iam olim in Ecclesia usitatae: Ite missa est. Sane hic quoque sensus posset habere utilem intellectum, quandoquidem Epistola ad Hebraeos toties inculcat, eum semel perfecte sacrificasse, perfectosque ac consummatos uno sacrificio reddidisse omnes credentes: cum Levitica sacrificia nihil ad

solebatis argento et auro contegere. Contaminare iubetur sacerdos leprosum, Levit. 13: pro, indicare Ecclesiae eum esse contaminatum lepra, eoque ut immundum devitandum. Ponitur igitur illic verbum rei pro verbo noticiae aut indicationis, ut in Regulis universalibus annotavi. Leprosus enim iam antea contaminatus est, antequam sacerdos eum contaminatum esse pronunciet. Verum quoniam hoc verbum saepe coincidit cum verbo Polluendi: ideo illius quoque unum aut alterum exemplum addam. Aut iuraverit, non polluet verbum suum: Numer. 30. id est, non irritum faciet, quod pollicitus est.

alios magistratus, tum in politia, tum in Ecclesia ac schola. Vocantur autem humana creatura, quodetsi omnis talis ordinatio aut magistratus a Deo sit: tamen per homines ordinatur, aut creatur. Nova creatura saepe in novo Testamento de regeneratis aut renovatis accipitur, seu de novo homine iam in conversis ad imaginem Dei condito. CREDO verbum exponetur in voce FIDEI: tametsi dictum de eo satis sit in libello de Voce et re fidei. Hoc igitur tantum nunc breviter moneo, alias verbum Credere humano aut communi more accipi pro opinari. Sic aliqui illud Pauli exponunt, Nunc

ut est studium falsae doctrinae, et persecutio piorum doctorum, securo ociosoque animo esse. Sumpta vero est locutio aut proverbium hoc inde, quod solemus lac aut alios liquores, si quid immundi in est, per pannum aliquem transfundere, ut transmisso puriore liquore sordes superius remaneant. Iam quid stultius esset, quam minimas sordes, ut est culex, sic percolando separare: et contra maximas, ut est camelus, in ipso liquore relinquere, easque simul deglutire? Simile quid est, Fectuca in oculo videre, trabem autem negligere. CUM praepositio in Sacris literis varia omnino

agnoscere pro servis inutilibus. Rom. 2. Cum gentes natura ea quae sunt Legis fecerint: pro, si fecerint. Quam eius voculae vim esse, satis ipsemet Apostolus eum locum concludens monstrat. dicit enim: Si igitur praeputium legis iustificationes servaverit. Sic et Germanicum Vuenn, promiscue iam temporis adverbium est, iam coniunctio conditionalis. Verum de hac particula, et loco Rom. 2. habes prolixam tractationem in Resolutione argumentorum disputationis meae Ihenensis. Cum coniunctio,

Rom. 2. Cum gentes natura ea quae sunt Legis fecerint: pro, si fecerint. Quam eius voculae vim esse, satis ipsemet Apostolus eum locum concludens monstrat. dicit enim: Si igitur praeputium legis iustificationes servaverit. Sic et Germanicum Vuenn, promiscue iam temporis adverbium est, iam coniunctio conditionalis. Verum de hac particula, et loco Rom. 2. habes prolixam tractationem in Resolutione argumentorum disputationis meae Ihenensis. Cum coniunctio, aliquando causam alicuius

numerus finitus pro infinito haud raro ponitur, sicut et Septenarius, Eccles. 7. Sapientia magis corroborat sapientem, quam decem principes qui sunt in urbe. Iob 19, Decies me confunditis: pro, saepius. Genes. 31, Immutasti mercedem meam decies: pro, saepius. Sic Num. 14, queritur Deus, se iam decies tentatum esse ab Israelitis: pro, saepius. Daniel. 1, dicitur decuplum sapientiae repertum esse in pueris Hebraeis, prae aliis regio sumptu ac disciplina educatis. Sic aliqui decem cornua Daniel. 7, et Apoc. 1 ac 13 intelligunt pro multis inferioribus principibus, qui regnum

in Sabbatho velli spicas, aut sanari aegrotos. Declinare significat etiam ruere ad interitum, sicut Psal. 102 dicit: Dies mei sicut umbra declinaverunt. Et Psalm. 109, Sicut umbra cum declinat, abii. Sic Ierem. 6 dicitur, Vae nobis, quia declinavit dies: pro, ad occasum iam tendit. Declinare viam suam, est corrumpere doctrinam ac vitam, esse transgressorem et reum, non curare aut sequi Dominum, sed sua somnia ac cupiditates. Sic Isaiae 53 et 56, accusantur omnes homines: Unusquisque in viam suam declinavit. Aliquando tamen haec vox etiam in bonam partem

personarum. nam aliquando etiam verbum pluralis numeri ei nomini adiungitur. ut Gen. 1. Et dixit Dii, FACIAMUS hominem ad imaginem nostram, et similitudinem nostram. Huic autem longe pulcherrimo, et ab omnibus piis celebratissimo testimonio, adiiciamus cum gratiarum actione illud quoque, quod iam nobis Dominus suggerit: nempe quod etiam alibi in Scriptura Spiritus sanctus hanc eandem hominil creationem describens, idque hac ipsa voce Faciendi, pluribus creatoribus attribuerit. Nam Isaiae 44, loquens propheta de vero Deo creatore caeli et terrae, inquit: Nunc igitur audi Iacob serve

de vero Deo creatore hominis ponens, plures ei factores attribuerit, et numerum pluralem cum singulari miscuerit: ut et unitatem essentiae, et pluralitatem personarum in Deo cupidis veritatis indicaret. Sic etiam Abrahamo tres apparent, et tamen ille tantum unum adorat: et mox totus sermo mixtim iam de uno, iam de tribus, iam in singulari, iam in plurali habetur, ut ea numeri alternatione ostendatur et unitas Dei, et trinitas personarum. Perfidi Iudaei, ut mysteriam Trinitatis eludant, dicunt honoris ac dignitatis cuiusdam gratia pluralem pro singulari usurpari: ut aliquando reges ac

creatore hominis ponens, plures ei factores attribuerit, et numerum pluralem cum singulari miscuerit: ut et unitatem essentiae, et pluralitatem personarum in Deo cupidis veritatis indicaret. Sic etiam Abrahamo tres apparent, et tamen ille tantum unum adorat: et mox totus sermo mixtim iam de uno, iam de tribus, iam in singulari, iam in plurali habetur, ut ea numeri alternatione ostendatur et unitas Dei, et trinitas personarum. Perfidi Iudaei, ut mysteriam Trinitatis eludant, dicunt honoris ac dignitatis cuiusdam gratia pluralem pro singulari usurpari: ut aliquando reges ac principes de se

ponens, plures ei factores attribuerit, et numerum pluralem cum singulari miscuerit: ut et unitatem essentiae, et pluralitatem personarum in Deo cupidis veritatis indicaret. Sic etiam Abrahamo tres apparent, et tamen ille tantum unum adorat: et mox totus sermo mixtim iam de uno, iam de tribus, iam in singulari, iam in plurali habetur, ut ea numeri alternatione ostendatur et unitas Dei, et trinitas personarum. Perfidi Iudaei, ut mysteriam Trinitatis eludant, dicunt honoris ac dignitatis cuiusdam gratia pluralem pro singulari usurpari: ut aliquando reges ac principes de se scribunt. sed

ei factores attribuerit, et numerum pluralem cum singulari miscuerit: ut et unitatem essentiae, et pluralitatem personarum in Deo cupidis veritatis indicaret. Sic etiam Abrahamo tres apparent, et tamen ille tantum unum adorat: et mox totus sermo mixtim iam de uno, iam de tribus, iam in singulari, iam in plurali habetur, ut ea numeri alternatione ostendatur et unitas Dei, et trinitas personarum. Perfidi Iudaei, ut mysteriam Trinitatis eludant, dicunt honoris ac dignitatis cuiusdam gratia pluralem pro singulari usurpari: ut aliquando reges ac principes de se scribunt. sed non possunt dare

pater non sit etiam Dominus, vel filius non sit vere Deus: sed ideo, quod in mysterio redemptionis patri summa dignitas ut vero Deo tribuitur: et filio contra exinanitio, quod pater donaverit et miserit filium, eique mandata redimendi et docendi humani generis tradiderit. Quapropter filius tanquam iam servus, dicit se ab illo missum: se eius, non suam voluntatem facere: illum honorificare, seque tantum eius mandatum exequi, et doctrinam docere, non suam. Quare illum etiam ut servus ubique invocat, ab eo opem petit, et omnia in cum ut suum Dominum refert: cum et ipse tamen cum illo semper

etiam cultum ipsum, et quamcunque religionis corruptelam comprehendi: ut in primo praecepto dicitur, Non habebis Deos alienos: ubi non tantum idola prohibentur, sed etiam ne hunc ipsum verum Deum falsa ratione colamus: sive id quadam synecdoche dicatur: sive quia quamprimum cultus vitiatur, non iam Deus, sed idolum colatur. Nam verus Deus negat sibi eum cultum exhiberi, aut placere. Sic recte dicimus nunc, Iudaeos et Turcas (quantumvis clamitent se verum Deum creatorem caeli et terrae colere) tamen eos colere idolum ac figmentum cordis sui, cum negent Patrem domini nostri IESU CHRISTI

est propter festa Veteris testamenti: quam consuetudinem etiam postea Ecclesia secuta est. Romani contra, diem suam a mane usque adsequens mane metiti sunt. Quam consuetudinem Iudaeis contrariam, putant aliqui Matthaeum sequi Cap. 28, in verbis: In extremo autem Sabbathi, cum iam illucesceret in primam Sabbathi. id est, exeunte iam priore hebdomada, cuius ultima erat paschatis dies: et inchoante luce primae diei sequentis hebdomadae, Christus surrexit. Significat etiam nonnunquam Dies vel

etiam postea Ecclesia secuta est. Romani contra, diem suam a mane usque adsequens mane metiti sunt. Quam consuetudinem Iudaeis contrariam, putant aliqui Matthaeum sequi Cap. 28, in verbis: In extremo autem Sabbathi, cum iam illucesceret in primam Sabbathi. id est, exeunte iam priore hebdomada, cuius ultima erat paschatis dies: et inchoante luce primae diei sequentis hebdomadae, Christus surrexit. Significat etiam nonnunquam Dies vel integrum annum, vel longius aliquod tempus.

pro ignorantia Dei, et ira eius. 1. Thessal. 5. Omnes vos filii lucis et diei estis. Sic credo et illud Roman. 13 accipiendum esse: Nox progressa est, dies autem appropinquat. pro, tempus legis ac umbrarum apud Iudaeos, et porro extremae caecitatis ac turpitudinis iniustitiaeque apud gentiles, iam ferme prorsus elapsum est, et lux gratiae divinae omnibus tam Iudaeis quam Ethnicis clare fulgere incipit. In vicina huic significatione accipitur etiam 1. Petri 1. Et habemus firmiorem sermonem propheticum, cui dum attenditis ceu lucernae apparenti in obscuro loco, recte facitis, donec dies

Domini, Hoseae 8 et 9, est dies caedis, quo Dominus seipsum castigatione malorum glorificat, sicut aliqui a cultoribus glorificantur: aut sicut reges caesis hostibus triumphant. Ut est dies haec, Deuteron. secundo: significat, ut dies haec, eventus aut experientia praesens testatur, vel sicut iam omnibus innotuit. Sic Genesis 50. Ut faceret secundum diem hanc: pro, ut videtis hodie. Dies dies, alias significat singulis diebus, alias quasi distribuit aliquas res in suos dies aut tempora. Psalm. 61. Reddam vota mea die die. pro, quotidie. Sic et Esther 2. 2. Paralip. 24 et 30.

annorum reddet notam sapientiam. Numerare dies. Psal. 90. Sic nos erudias numerare dies nostros, et adferemus cor sapiens. pro, si nos docueris expendere iram tuam, et in timore tuo nostram mortalitatem considerare, sic demum fiemus sapientes. Illucescere dies dicitur, no quae iam lucet, sed quae alio qui imminet. Lucae 23. Porro dies erat parasceves, et sabbathi dies illucescebat: id est, mox succedebat, aut imminebat. Obtenebrescere diem: pro, adversa ac tristia venire. Mich. tertio: Occumbetque sol super prophetas ipsos, et obtenebrescet dies super eos. Quot

Cicero, dicant plus esse amare quam diligere. Aliqui autem Theologi Charitatem utrique praeferunt. Distinguunt aliqui et hoc modo, quod Amor sit omnium obiectorum, ut etiam brutorum aut mortuarum rerum, vestis, pecuniae, et similium: sed dilectio, et praesertim charitas, tantum hominum ac Dei. Nos iam promiscue istis vocabulis in explicando utemur, tanquam si prorsus sint synonyma. Definit autem Angustinus amorem in libro de Amicitia, quod sit animae rationalis affectus, per quem illa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum, per quem et fruitur eo, et cum quadam sua vitate

Sic Abraham dicit Gen. 13, ad Lotum, Dividere aut segregare a me: pro, discede. ubi aliquoties repetitur hic Hebraismus. Stare in divisione coram Deo: pro, opponere sese grassanti irae Dei. Psal. 106. Nisi Moyses stetisset in divisione coram Deo: pro, opposuisset se irae Dei, iam in populo grassanti. Habitare in divisione: id est, in finibus aut terminis. Nehem. 11 Habitaverunt in divisionibus Iuda et Beniamin. pro, in finibus illarum duarum tribuum, ubi illae dividuntur. Divisiones aquarum, vocantur aliquando rivi aut flumina, quia illa quasi distinguunt et

qui per instinctum et afflatum Dei docentur, quae doceant, quaeque ad aedificationem Ecclesiae loquantur. Doctores vero, qui eruditi sunt per homines, et humano more ex sanctis libris, licet id non absque dono et facultate Spiritus, sine quo nulla omnino ratione sacra percipi possunt. Atque hinc iam liquet, praesentem Ecclesiam, ut de doctorib per Spiritum Dei formatis gloriari possit, de prophetis certe non posse: quos si omnino nullos, certe perpaucos, eosque nimis obscuros habet. DOLOR, vox nota, saepe significat etiam causas doloris, idque externas: ut sunt pericula,

liberos, potentiam, et opes ut 2. Sam. 7. 1. Reg. 2. 11. et 1. Par. 17, pollicetur Deus Davidi et Ieroboam, quod velit eis aedificare domum: id est, dare et conservare fortunas ac liberos, et posteros in honesta conditione ac dignitate. Quod ex eo melius intelligi potest, quod domum David iam destruxit, abolita eorum posteritate. Sic Deut. 25. dicitur frater defuncti sine liberis viduam ducens, ei procreat-s liberis aedificare domum. Sic quoque Exodi. 1, Deus obstetricibus aedificavit domos. Sic David dicit Psal. 101, facientem dolum non habitaturum in medio domus

defuncti sine liberis viduam ducens, ei procreat-s liberis aedificare domum. Sic quoque Exodi. 1, Deus obstetricibus aedificavit domos. Sic David dicit Psal. 101, facientem dolum non habitaturum in medio domus suae: id est, in familia sua. In eodem sensu Iacobus dicit ad Laban, se iam viginti annis in domo eius habitavisse. Psalm. 49, Intima illorum, domus eorum in seculum, pro, cogitant posteros suos perpetuo florituros. Sic Cornelius Centurio dicitur timuisse Deum, cum tota sua domo: Actor. 10. Talia sunt illa; Baptizavi Stephani domum, 1. Corin. 1. Suam domum bene

plenissimum sensum in se contineat. Omnino enim eo adverbio Moyses non propriissime indicat crateres quosdam, sed potius affirmat ibi esse sanguinem victimarum aut foederalem, simulque eius usum exponit. Quasi diceret: Ecce hic sanguis victimarum, â me separatus ac depromptus, in hunc ipsum usum iam in vos spargetur, ut hîc foedus inter vos ac Deum feriatur, idque foedus hac dispersione, aut quasi quadam communicatione sanguinis confirmetur. Attente igitur considerate, tum quid hoc sit, tum quid hoc sanguine agatur: non ociosam enim, sed practicam quandam monstrationem sanguinis

ne loquamini superba. Sic Danielis 2 Legem egredi ex ore regis. Egredi de alicuius potestate: pro, liberari ab ea. 2. Reg. 13. Et dedit Dominus Israeli liberatorem, et egressi sunt de potestate Aram aut Syrorum. Egredi furorem a facie Domini: Numer. 16. Ignis egressus est a Domino. pro, iam coepit saevire Dominus in populum suum. Allusio quaedam est ad morem regum, a quibus exeunt mandata accipientes, ad puniendos aut liberandos aliquos. Egredi impietatem ab impio, 1. Sam. 24, vetus proverbium fuisse Scriptura affirmat. Verba idem sonare videntur, quod, mala arbor malos fructus

Apostoli verbum Graecum Evangelizare. Significat vero Evangelion proprie, doctrinam aut promissionem de gratuita iustitia ac salute, quae per et propter Christum contingit omnibus credentibus: cuius naturam penitus exponere eamque a lege separare, aut eius ac legis discrimen commonstrare, non iam huius Grammaticae, sed Theologicae tractationis est, de qua re alibi saepe dixi. Accipitur tamen nonnunquam haec vox in genere pro tota doctrina Legis et Evangelii. ut Marc. 1. Venit IESUS in

vim habet: ut Psalmo quadragesimo et septuagesimo: cum impii bonorum calamitati insultant, dictantes, Euge Euge. EVIGILARE, cum de hominibus dicitur, plerumque significat vitae emendationem in melius ex illa pristina somnolentia ac securitate in peccatis. ut Rom. 11. Tempus est iam nos ex somno evigilare. Expergisci aut Evigilare Deum, est, suis laborantibus ac periclitantibus, opem ferre, et impios punire: ut Psalmo quartor Ut quid dormis Domine? expergiscere. Sic Psalmo trigesimo quinto, Expergiscere et evigila ad iudicium meum: id est, fer opem,

intelligere. Longe aliter dicitur exire Cain a facie Domini. id est, excidere a favore et gubernatione eius, ut non sit in Ecclesia et populo Dei, in quo proprie Deus et eius facies versatur. Exitus alicuius regionis aut agri, sunt termini eius, quousque se extendit: qui cum transeuntur, iam ex ea exitur. Hac loquutione multum utitur Iehosua capite decimoquinto et decimosexto, in descriptione tribuum. Exire alicuius famam, nomen, aut sermonem, est divulgari, spargi de eo rumorem. Exitus, pro excrementis et latrinis, aut cloacis: 2. Reg. 10. Diruerunt domum Baal,

vitae in melius denotat. Sic Christus dicit: Beatus servus, quem, cum Dominus venerit, invenerit vigilantem: id est pie viventem, et in sua vocatione strenue versantem. 1 Thess 5. Ne dormiamus, sicut caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Sic Rom. 13. Agnoscite tempus quoniam hora est iam nos de somno surgere. EXPIARE aliquem, est, Deo oblata victima mundare a suo peccato aut reatu, et Deum illi iratum placare. Num. 15. Expiare animas. Exod. 30. Nihil diminuatur de dimidio siclo, qui datur in oblationem Domino, ad expiandas animas vestras. Expiationis dies.

et veluti in extremos fines a me remoti sunt. Et Hiere 49, Dispergam eos in omnem terram extremificatos orbis. id est, usque in extremos fines orbis terrarum. EXTUNC, vel a certo tempore ibi indicato significat, vel ab antiquo. [1] Samu. 25. Fui servus patris tui extunc. id est, iam longo tempore, ab olim. Isaiae 45. Quis extunc annunciavit illud. id est, ab antiquo tempore. Aliquando simpliciter pro Ex quo ponitur. Gen. 49. Et fuit, extunc praefecit eum Dominus omnibus quae eius erant. pro, mox ut ille est praepositus rebus omnibus coeperunt omnia melius succedere,

veracitatem, promissionem, ac praestationem bonorum suo assensu, et re etiam ipsa accipit. Nec tamen potest negari, vocem Fides, πίστις, apud Latinos et Graecos veteres eodem plane modo aliquando usurpatam, ut in Sacris literis et Ecclesia: nempe (ut iam diximus) passive. ut, Aliquid esse maius fide, id est, quam ut credi possit. Ovidius 4 Metamorph. et Virg. 4.
Credo equidem, nec vana fides genus esse deorum: id est, mea haec fides aut persuasio seu assensus non est vana, aut temeraria. Et Livius: Haec Romulo regnante sunt

ad Romanos 3: quae non est aliud quam certa fiducia animi, et firmus assensus, quo Deo donanti nobis suum filium, et misericordiam suam per ac propter eum promittenti, assentimur. Unde fit, ut ipse Christus unicum ἱλαστήριον comprehensus a nobis, iam totus scilicet noster χρήσει factus, praesens possidetur. Inde, non parvo tamen discrimine, et pro tota religione Christiana, sive pietate de divinis recte sentiente accipi solet, eadem ratione qua et Livius ab Urbei. Haec, inquit, Romulo regnante domi

pactionem, aut conventionem. Id sane etiam ipse textus comprobat praecedentibus et sequentibus. Nam in praecedentibus dicit eas lascivire contra Christum. in sequentibus vero ait, eas ociosas, curiosas et garrulas obambulare per domos, loquentes quae non oportet. Item paulo post ait, quasdam iam defecisse a Christo ad Satanam. Unde manifeste apparet, ibi agi de plena defectione a vero studio pietatis, ac sincera in Christum fide: non de non observato voto, aut repetito coniugio, ut Sophistae opinantur. Sed adscribam etiam aliorum uberiorem huius loci declarationem. Fides prima apud

fide, quod sis cum patre caelesti reconciliatus, et quod ille hoc ipsum factum tuum probet exigat, et imperet tibi. Fidei domestici. pro, qui eandem fidem ac veram religionem nobiscum profitentur, in eoque nobis intimi ac coniuncti sunt: Gal. 6. Adiunguntur et aliae voces aut res fidei, quas iam plurium dictionum phrases explicari oportet: quandoquidem de ipsa voce Fidei per sese considerata satis ferme hic, et in libello de Fide dictum est. dicentur tamen denuo adhuc plura. Habet enim fides sua quaedam adiuncta, quibus una cum synonymis fidei expositis, denuo de Fide, praesertim de re

gratia: tamen nequaquam suaserim, ut pro voce fidei, persuasionis vocabulo uteremur. nam hoc, ut dixi, levem ac inconstantem quandam noticiam designat: illud vero alterum, et receptum iam ab Ecclesia est in omni vetustate hucusque, et quasi quandam singularem dignitatm, ut vox sacrosancta, induit: et caret illa cacophonia levitatis, ac temerariae persuasionis, qua alioqui adversarii nostram doctrinam de fide non sine singulari Dei contumelia, deformant. Si enim vana persuasio

fide non sine singulari Dei contumelia, deformant. Si enim vana persuasio est quod Deo dicenti et promittenti assentimur oportet profecto ipsum Deum eiusque promissiones vanas et inconstantes esse. Denique et illa tertia discriminis ratto expendatur, quod videlicet quiddam absolutum et a suadente iam prorsus separatum significat: sane in omnium auribus sonat qualem cunque, aut temerariam pene opinionem, utpote ex pauculis ac incertis quibusdam ratiunculis haustam. Ac fides contra est quiddam perpetuo Deum audiens, ei assentiens, et fidendo adhaerens: et insuper praeterquam quod ipso statim

in fide, quo promissiones Dei apprehenduntur, est assensus et fiducia in Deum tam benigne ac plane materne sese suamque misericordiam ac beneficia nobis offerentem, atque adeo obtrudentem: qaem cordis motum necessario antecedit noticia Quare in veteri Testamento, quod est propositum populo Dei iam collecto et converso, et a parentibus inde ab ima infantia in fide de uno Deo instituto, ac eum cultum profitenti, et in verum Deum saltem historica noticia credenti, tantum illud maxime necessarium, et in quo etiam alioqui omnis difficultas ipsis quoque sanctis est, nempe fiducia in Deum, a

firmam retineamus. Graece enim inquit: χριστοῦ οἰκός ἐσμεν ἡμεῖς, ἐαν μη την παῤῤησίαν, καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος, μέχρι τέλους βεβαῖαν κατάσχωμεν Iam confer diligenter hasce duas sententias reperios in utraque prorsus eandem rem agi, eundem sensum inculcari: nempe Primum, ut et antea monuimus, nos iam esse Christianos, seu Christi bona adeptos: Secundo, unde aut ex qua conditione tanta bona dependeant, seu qua manu retinenda sint, nempe

καὶ τὸ καύχημα τῆς ἐλπίδος, μέχρι τέλους βεβαῖαν κατάσχωμεν Iam confer diligenter hasce duas sententias reperios in utraque prorsus eandem rem agi, eundem sensum inculcari: nempe Primum, ut et antea monuimus, nos iam esse Christianos, seu Christi bona adeptos: Secundo, unde aut ex qua conditione tanta bona dependeant, seu qua manu retinenda sint, nempe fide. Quo autem facilior et evidentior sit ista collatio, duas istas sententias instar parallelarum linearum sibi invicem subiungemus, ita ut etiam partes

spei usque in finem, firmam aut firmiter retinuerimus. Ostendens igitur ea Epistola totum nostrum Christianismum, praesertim iustitiam ac vitam ex Christo haustam, pendêre ex fide, aut retineri ea: ita fidei essentiam naturamque exponit, ut sicut antea in A dixerat, fidem esse Hypostasin, ita iam in altera descriptione, nempe in B, explicet Hypostasin per fiduciam et gloriationem spei: id est, spem, de qua plurimum gloriamur ac triumphamus. Hinc igitur liquido patet, Paulo idem plane esse Hypostasin, quod fiduciam et spem, qua Christum cum suis promissionibus ac bonis et apprehenderimus

fratribus: ubi ἵνα, ut, nullo modo causam finalem indicare potest, sed idem valet ac Cum, aut quando: Quando posuit aliquis animam suam pro fratribus suis, summam charitatem praestitit. Ibidem est admodum illustre exemplum, et per omnia huic nostro, de quo iam controvertitur, conveniens: In hoc est glorificatus pater meus, ἵνα, ut fructum multum feratis, pro, Cum multum fructum tuleritis. Estque propriissime hic sensus, et verissima huius dicti versio: Ex eo, aut per id glorificatur pater meus caelestis, cum

Ecclesia accusare, quod tam temere atque adeo sacrilege ausit dicta Spiritus sancti, nihil prorsus pro ipso facientia, corrumpere, et inde tam horrendos errores extruere, quos nec ipsi quidem Papistae nunc audent asserere, sed in solum Christum omnem fiduciam collocandam esse docent. ¶ Haec iam paulo prolixius de nomine ac verbo Fidei et coniunctis loquutionibus, non exclusa etiam omni rerum tractatione, disservi, cum ut pio Lectori gratificater: tum etiam, ut ipsam rerum magnitudinem ac difficultatem illustrarem: quod spero pios omnes in meliorem partem accepturos esse. Hortor autem

Fide, disservi. Sic enim ferme plenam totius huius materiae expositionem habebunt. FIGMENTUM יצר Iezer, Genesis 6 et 8 per metaphoram, a figulo eiusque opificio transfertur ad hominis cor, eiusque opera. ut notet eius formam substantialem, ut iam ficta formatave est: et illius cogitationes, quaesunt quasi quaedam ipsius figmenta Cum igitur Genesis 8 dicitur, quod figmentum cordis humani sit malum inde ab infantia: videtur omnino ipsam massam, aut etiam formalem causam cordis indicare, quae sit mala. Quasi dicat: non tantum eius

et Nox, Filii irae: id est, quibus Deus est iratus, seu quibus ira ac poenae debentur. Contra est filius gratiae, Ephesios 2. Eramus natura filii irae. Filius dexterae vocatur Beniamin: id est, proximus, acceptissimus. Filios mortis solvere, Psalmo 102. 79. id est liberare eos qui iam ad mortem destinati erant, et quib. mors ipsa imminebat. Sicut porro filius de masculo multiplici phrasi ac significatione dicitur: ita etiam filia, de femina. Filia Zion dicitur Hierusalem, quia erat subiecta munitioni editiori, et denique honoratiori loco Sion, ubi fuerat arx David, ubi

matricem, et non fuit vis pariendi: secundi Regum decimo nono. Proverbialis loquutio videtur fuisse, qua significatum sit, rem in summum discrimen, et quasi in desperationem esse adductam. Sumpta autem est a gravissimo periculo parturientium, quae si in edendo foetu viribus destituuntur, cum iam foetus imminet suo ostio, aut etiam in eo haeret, certam mortem subire coguntur. Utitur hac loquutione pientissimus rex Ezechias in summo discrimine, cum rex Assyrius magno exercitu instructus, foedissime blasphemans extrema minaretur, et moliretur. Filii deliciarum tuarum Micheae 7 pro,

Iob quinto: Quemadmodum filii prunae attollunt sese ad volandum. Filius maius aut plurium annorum: pro, tam grandis natu. Filius octo dierum circuncidetur, Genesis 27. Filius anni unius erat Saul cum regnare coepit: libro primo Samuelis, capite decimotertio. pro iam regnaverat uno anno. Sed de hac phrasi in voce ANNI. FILUM, notam significationem habet Tantum illa proverbialis loquutio observetur, qua utitur Abrahamus Genesis 14. A filo usque ad corrigiam calceamenti non accipiam: id est, nihil penitus. FIMBRIAS discooperire: pro,

nostram inobedientem corruptionem praestare, Deus misit filium in carnem, ut obediendo et patiendo nobis acquireret iustitiam a lege flagitatam: ut habetur Romanorum octavo. Vult ergo Paulus in illo loco monstrare, stulte Iudaeos quaerere ex lege iustitiam, cum eum negligant qui illam iustitiam iam perfecit, praestitit, aut acquisivit: omnibusque nunc ultro offerat, modo fide eam accipere velint. Hae duae interpretationes facile coniungi possunt, et proculdubio verissimae sunt. Alii et quartam afferunt, quod Christus sit perfectio legis. id est, qui eam per nostras instauratas vires

dicuntur. ut Psal. centesimo tertio: Homo est sicut gramen, et sicut flos agri florebit: cum pertransierit eum ventus urens, evanescet, et non agnoscet eum amplius locus eius. Sic et Isaias capite vigesimo octavo, comparat brevi castigantum et periturum Israelem flori caduco. et iam marcescenti, cuius nulla amplius est gratia, nullus decor aut vigor. Florere alioqui per metaphoram aliqui dicuntur, sicut et apud Latinos, qui bene habent, ac vigent. Psalmo nonagesimo secundo: Plantati in domo Domini, in atriis Dei nostri

eritis in medio Hierusalem. Fornax ferrea, solet vocari durissima illa servitus Israelitarum in Aegypto: undecunque demum loquutio sumpta sit. Forte est quaedam allusio ad panis coctionem, quod illi ibi captivi, perinde etiam male tractati, et quasi assati fuerint, ut panis in fornace: sive iam illi revera fornaces ferreas habuerunt sive propter atrum colorem aut duram captivitatem sic vocatae sint. FORNICES, parvae cellae fornice supra conclusae, sunt: et fuerunt olim tabernula, ubi cum merces sunt venditae, tum etiam in aliquibus scorta prostituta. Inde factum est, ut

torcular exundasse usque ad frenum equorum: quod alicui intelligunt usque ad proceres et magnates Antichristi. Videtur autem simpliciter significare iustam magnitudinem, quod equi attollunt capita satis alte, ac supra reliquum corpus: ut cum aqua attingit frenum, aut os equi, iam reliquum corpus ferme totum sit aqua contectum. FRIGUS, et frigere, in Sacris literis absentiam zeli, et quasi quandam negligentiam rerum divinarum. praesertim autem de remissa, aut etiam planê amissa charitate accipi solet. sicut Christus dicit: Refrigescet charitas multorum.

Dominus, et non vocabitur amplius iste locus Tophet, et vallis filii Hinnon, sed vallis occisionis, etc. Ob memoriam igitur tam abominandae idololatriae, et postea factae prophanationis, Christus voluit hoc nomen ad ipsum infernum transferre. Verisimile nihilominus est, hanc vocem iam olim pro inferno usurpatam sicut Tophet dudum infernum significavit, ut mox audiemus. Significat alioqui, si vocis etymologiam exponas, idem quod vallis Ennon: quod proculdubio olim nomen proprium fuit viri, qui eam antiquitus possedit. Nam Iosuae 18 dicitur vallis filiorum Hinnon. et 2

42. id est, tot commutationes hominum in una linea seu successiones liberorum parentibus succedentium. Secundo, significat omnes homines simul aliquo tempore viventes. ut Noachus dicitur iustus fuisse in sua generatione: id est inter suae aetatis homines solus repertus est pius, instante iam diluvio. Hinc fit, ut quoniam mores hominum fiunt subinde deteriores, aliqua hominum aetas dicatur prava et perversa, et prioribus deterior: sicut Poetae priores aetates aureas, aut argenteas fingunt. Sic Exod. 1, dicitur mortuus Ioseph, et universa illa generatio, Ezech. 1. Generatio

eius 400 annis servituros exteris et quarta generatione illos esse reversuros: scilicet, exacta illa quarta generatione. Sic et Homerus dicit, Nestorem tres γεινεὰς generationes vixisse, et cum quarta tunc versatum esse: id est vixisse 300 annos, et iam quartam centuriam annorum esse ingressum. Quinto, ipsam propagationem, aut etiam creationem, seu nativitatem significat. Sic Gen. 2 dicitur: Haec est generatio caeli et terrae. pro hoc modo caelum et terra procreata sunt a Deo, et porro alias creaturas Deo operante procrearunt. Sexto,

haec reduplicata aliquando plures aetates, aliquando etiam ipsam aeternitatem significat. Exemplum prioris sit Psal. 61: Dies super dies regis adiicies, et erunt anni eius ut generatio et generatio: id est, per plures aetates vivet. Sicut Homerus de Nestore scribit, quod superatis iam duabus, cum tertia generatione vixerit. Sic et Psal. 10 longissimum tempus significat, Non movebor a generatione in generationem: id est, longissimo tempore vivam et florebo. Sic et Psal. 8. Extendes iram tuam a generatione in generationem: id est, longissimo

favor, quo adeo dilexit mundum, ut filium suum traderet: ubi indicat causam efficientem iustificationis. Sicut Roman. 3. et Tit. 3: Iustificati gratis ipsius gratia. Roman, quarto. Operanti merces non imputatur secundum gratiam: id est, ex gratuito favore. Roman. undecimo: Si ex gratia, iam non ex operibus, etc. Eph. 2. Gratia estis servati per fidem, et hoc non ex vobis. Iohan. 1. Plenum gratia et veritate. Per IESUM CHRISTUM gratia et veritas facta est. Item, Gratiam pro gratia. Iohan. 1. Pro favore proculdubio ponitur etiam, cum tam crebro dicitur aliquis

probatione. Exemplo sint vel primarii eorum doctores, Lombardus ac Bonaventura: qui quomodo Gratiam iustificantem delineent, supra audivimus. Perversis vero, maleque explicatis tanti momenti vocabulis, necessario sensus Scripturae, et res de quibus agitur, ignorantur, ac pervertuntur. Quare nos iam illis omissis, veram huius vocis significationem in doctrina Iustificationis, ex ipsis primariis sacrae Scripturae locis, ut in titulo professi sumus, demonstrabimus. I. Primarius omnino locus doctrinae de Iustificatione, per gratiam in tota Scriptura est: Roman. 3. 4. 5. Videamus igitur,

GRATIA Dei, per redemptionem Christi. Quod autem Gratia in hoc loco gratuitum Dei favorem et misericordiam, non autem aliquam virtutum infusionem, aut renovationem significet: multis, certissimisque indiciis demonstrari potest. Dicit enim, iustificari hominem Gratis, idque sine operibus. Iam Gratia Papistica aut infusa, vel maxime consistit in virturibus et bonis operibus. Necessario etiam meretur, testimonio adversariorum ipsorum, utpote quae ob hoc ipsum nominatur ab eis gratum faciens, quamque illi diserte contendunt habere summa illa merita de congruo Adhaec, vox ipsa

voci tanquam quoddam aequivalens, Dilectionem Dei dicens, quod antea cum hostes essemus, simus Deo reconciliati, etc. Ostendit ergo, idem sibi esse Gratiam et Dilectionem. Paulo post eodem Capite, Iustitiam, qua iustificamur, inculcat esse donum: causam autem huius doni facit Gratiam. Iam cogitet omnis intelligens, quae alia causa esse possit verae donationis aut gratuiti doni, quam beneficus et spontaneus favor aut misericordia. Certe si gratia esset renovatio, aut novae virtutes: tunc illa secundum Papistarum doctrinam esset ipsissima Iustitia, non autem causa efficiens eius.

quam beneficus et spontaneus favor aut misericordia. Certe si gratia esset renovatio, aut novae virtutes: tunc illa secundum Papistarum doctrinam esset ipsissima Iustitia, non autem causa efficiens eius. et quae porro per eam contingerent nobis, essent et vocarentur praemia infusarum virtutum, non iam mera dona. Certum porro, ac ipsiusmet Christi testimonio confirmatum est, Paulum esse electum organon, seu doctorem gratiae, ac beneficii eius. Certum quoque est, inter omnia scripta Pauli epistolam ad Romanos primariam esse, cuius caput et praecipua sedes doctrinae de Iustificatione sunt

servati, clarius exponit id quod prius dixerat, Per misericordiam aut charitatem. XII. Roman. undecimo, ait Apostolus, reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus

prius dixerat, Per misericordiam aut charitatem. XII. Roman. undecimo, ait Apostolus, reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus

XII. Roman. undecimo, ait Apostolus, reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus Dei favor cum bonis operibus, eorumve

reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus Dei favor cum bonis operibus, eorumve merito, quando utrunque pro causa alicuius

exponit: causam eius efficientem facit gratiam, ac ab ea excludit opera, et omne omnino nostrum meritum. Ipsam salutem (quae et iustificationem et regenerationem, et vitam denique aeternam complectitur) donum appellat. Causam instrumentalem, per quam illud donum accipimus, dicit esse fidem. Iam facile est animadvertere, si salus est donum, et gratia est causa doni, quid in talibus loquutionibus, Homines gratia salvari, aut iustificari, Paulo haec dictio significet. Quae enim alia potest esse causa doni, sincere et non fucate donati, quas favor, benevolentia, seu voluntas quaedam

aut beneficium potentioris erga indigentem, aut alioqui inferiorem. quae est multiplex:
I. Gratuitus Dei favor, seu causa iustitiae: Romanorum 3. Tit. 3. Iustificati gratia. Roman. 4. Non imputatur merces ex gratia. Roman. 2. Si ex gratia, iam non ex operibus. Ephes. 2. Gratia estis servati, per fidem. Hinc phrases, Invenire gratiam, pro favorem consequi, etc.
II. Remissio peccatorum, ut quidam asserunt.

quandoquidem Romani quoque tunc magis rei militaris et pecuniariae studiosi fuerunt. Aliquando etiam vox haec ipsos Iudaeos, alibi extra Iudaeam natos ac educatos, aut etiam agentes, significat. ut, Num in dispersionem Graecorum ibit? quem locum multi de dispersis Iudaeis, sed tamen Iudaizantib. iam sermone, vestitu et aliis externis moribus exponunt. Sic Actor. 2, cum tam variae gentes audisse narrantur diversitates linguarum ab Apostolis sonatas, videntur illi fuisse plerique Iudaei, sed tamen alibi nati ac educati, et eo festi gratia venientes. Sic et Actor. 6. Ortum est murmur

15: Sanata est filia eius ab illa hora. Tertio, significat tempus cum quadam occasione agendi aut patiendi aliquid. ut Luc. 22: Haec vestra hora, scilicet tempus quo Deus vobis permittit in me grassari. Ioh. 2: Nondum venit hora mea: scilicet, faciendi miracula. Sic Rom. 13: Hora est nos iam ex somno surgere. Ioh. 16. Veniet hora, cum omnis qui vos interfecerit, putet se sacrificium offerre Deo. Quarto, significat nonnunque ea quae fiunt, aguntur, aut accidunt in aliquo tempore: ut sunt pericula. Sic orat Christus Ioh. 12. ut servet se ab hora illa: i. illo ingenti periculo ac

hora sexta autem, in meridie finiebatur, quod fuit illis secundus quadrans. Incipiente porro nobis nunc hora a meridie prima, illis inchoabatur hora septima, ut hora nona esset finitus tertius quadrans: et tantundem adhuc illis usque ad occasum supererat, quantum a meridie effluxerat: qui iam erat ultimus quadrans. Hinc est quod Christus Matth. 20 dicit, patrem familiâs exiisse diluculo ad conducendos vinitores scilicet anteque prima fluere inciperet, seu ante exortum solis: et postea tertia. deinde sexta in meridie, et nona, inter meridiem et vesperum: et denique postremo

ultimus quadrans. Hinc est quod Christus Matth. 20 dicit, patrem familiâs exiisse diluculo ad conducendos vinitores scilicet anteque prima fluere inciperet, seu ante exortum solis: et postea tertia. deinde sexta in meridie, et nona, inter meridiem et vesperum: et denique postremo undecima, cum iam unica hora ad occasum superesset. Sic quod Petrus ab hora tertia argumentatur Act. 2, quod non sint ebrii: indicat, non fuisse moris illi tam sobriae ac parcae genti, tam mane helluari. Quo et Apostolus respicit dicens: Qui potant noctu potant. Cognita hac horarum distributione, facile est

optat, ut Domitianus suum poema sereno vultu legat, et Virgil. Aen. 4. Spem fronte serenat. id est, sereno vultu spem prae se fert, et aliis facit. Item Plinius, Nubila animi serenat: id est, exhilarat. Illuminari oculos, est aliquando vires recipere. Sic Ionathas fame et labore exhaustus, ut iam prae imbecillitate oculi ei caligarent, gustato pauxillo mellis visum et vires recipit, totusque recreatur. 1 Sam. 14. Lux iustorum progreditur, et illuminat: Proverb. 4. id est, fit paulatim illustrior, et subinde lucidior. id est, res piorum subinde magis ac magis a Deo secundantur.

IMMISSIO. Isaiae 7. Erunt agri in immissionem bovis, et conculcationem pecoris. i. vertentur in pascua, ut eo propellantur greges et armenta omnis generis. IMMOLO quaere in verbo Sacrifico. IMMUNDUS, vide in voce Mundus. IMPELLENS, pro eo qui labascentem iam protrudit, ut porro ac prorsus corruat, sine omni longiori cunctatione. Sic dicitur 2 Paral. 21, Iehoram rex Iuda fecisse scortari Iudaeos a Domino, et eos plane impulisse aut protrusisse ad idololatriam. Impellere super aliquem malum, est eum festinanter perdere. 2 Sam. 15. Ne forte

non habet remedium in Christo, utpote deserto et abnegato, nisi ad eum redeat. In confirmationem vero huius explicationis, multa possent ex ipsa Scriptura adduci: ut quod in eo ipso loco additur, Et hoc faciemus, si Deus permiserit: ostendens, resurrectionem aut conversionem ex tanto lapsu, non iam ex nostris virib. ac diligentia, sed ex solius Dei omnipotenti misericordia pendere, petendamque omnino esse: docens nimirum, soli Deo esse possibile tales convertere: hominibus vero esse prorsus impossibile. sicut ipsummet Dominum diximus istum nodum aut contradictionem dissolvere, Mat. 23.

renatis inesse, ut nec accidat, nec acciderit, nec omnino fieri queat ut talis aliquis labatur, etiam gravissime, atque adeo prorsus deficiat: sed quod id non facile, sponte ac veluti naturaliter, seu ex ipsius renati proprio ingenio aut nativa proprietate accidat quandoquidem iam bonum Dei semen in se habeat: non quod externa causa, quae est extra novitatem aut spiritum ut Satan ac vetus Adam talem subvenire plane non possint. Impossibile igitur hic quoque de difficili ac praeternaturali accipiendum est, deque ipsae causae, de qua agitur, nativa operatione aut

patrocinantur, vel inevitabilis desperationis tentatis afferunt, si modo recte expendantur et explicatur. Vide de hac voce infra in verbo Possum: ubi ostenditur, Non posse, aliquando dici de re ardua, et quae conflat citra molestiam et incommodum singulare. ut Luc. 15: Iam sum in lecto una cum meis pueris, non possum surgere et dare tibi panes mutuo. Ioan. 6: Durus est hic sermo, quis potest eum audire. i. nemo sine taedio et molestia, ista paradoxa audiet, nec facile credet. Ibidem cap. Non potest mundus odisse vos. i. haud

vel facto: vel contra, Hic aut ille tantum debet precii pro hac aut illa re accepta, etc. Sic Rom. 4 inquit Paulus: Operanti merces imputatur non ex gratia, sed ex debito 1. bene operanti, aut bonis operib. merces seu praemium adiudicatur constituitur, vel in rationes refertur, sive iam olim datum sit, sive nunc detur, sive in posterum aliquando dandum reservetur, non ut gratis datum vel donatum, sed ut merces iuste bono operi aut merito operariove debitum. Levit. 7: Non placebit offerens illud, neque imputabitur. i. non placebit Deo, non merebitur offerenti favorem apud

innocentia. Sic mendico sua mendicitas est aut imputatur pro fundo, aut artificio, aut labore unde sese sustentet. DE VOCE AC RE IMPUTATIONIS, ET vicinis loquutionibus. Videri posset iam ferme satis dictum esse de verbo Imputationis: sed tamen ob rei praestantiam adhuc quaedam adiiciam tum de vocabulo, tum praesertim de tota re ipsa. Imputare igitur, λογίζεσθαι, חשב, omnino a mercatoria

sicut et David exponit beatitudinem hominis, cui Deus imputat iustitiam absque operibus: Beatus vir cui remissae sunt iniquitates, et cuius tecta sunt peccata: Beatus, cui non imputavit Deus peccatum. Hic clarissime audimus, imputari iustitia alicui plane idem esse quod non imputari ei sua iam patrata peccata, sed contegi ac condonari. Quod profecto nullo modo potest accipi de reali quadam qualitatum expurgatione aut amotione, vel contrariarum infusione, sed de rationali, decretique cogitationis ac voluntatis condonatione peractorum malefactorum, et

ipsorum culpam, si quae in ea religione esse possit, una cum poena in se recipere. Quod certe alia ratione quam per imputationem iniustitiae aut culpae nequit fieri. Hi et similes omnes furores pertinent ad imputativam iustitiam hominum, quib. impurissima Babylonicae meretricis mancipiorum familia iam non tantum singulas domos viduarum, sed etiam integra regna, ut Siciliae, Neapolis et Angliae, atque adeo Imperii, et denique totum mundum devoravit, et adhuc quod superest devorare conatur: conculcans interim et blasphemans foedissime totam imputativam iustitiam meritorum seu obedientiae ac

eandem alii imputandi: tum denique alienam iustitiam, praesertim autem dilectissimi filii sui, per imputationem longe efficacissimam in nos peccatores in iustissimosque praepotenter transferendi, nobisque praemia aeternae gloriae suo filio debita adscribendi et largiendi. Haec iam paulo prolixius de imputatione disserui, adiecta etiam aliqua rerum tractatione, quae saepe necessario vocibus coniuncta est. Spero autem Christianum Lectorem in meliorem partem hanc vestram quasi digressiunculam accepturum: cum publica tantum utilitas hoc facto, non privata gloriola quaeratur,

actum. INDUERE, varia habet significata: sed tamen ferme omnia in illis duobus generibus conveniunt, quod significet vel ornari aliquem aliqua re, vel eam illi penitus arctissimeque adiungere, ut propriam: sicut homo induit, sibique penitus adiungit et quasi adglutinat vestimentum, ut iam quasi unum quid, et non amplius res diversae esse vide antur: sicut in hoc exemplo ista vis metaphorae elucescit. Psal. 109. Dilexit maledictionem, ideo veniat ei: et noluit bene dictionem, ideo elongetur ab eo. Induat maledictionem sicut vestimentum, et veniat sicut aquae in

Contra iubemur novum hominem induere. Sic et Rom. 13. iubemur abiicere opera tenebrarum, et induere arma lucis. Induere CHRISTUM, est, ita fide eius omnia beneficia apprehendere, ac prorsus in eius corpus, ut illi proprium membrum incorporari, ut possimus cum Paulo dicere: Vivo autem non iam ego, sed vivit in me Christus. De tali amictu loquitur Apostolus Rom. 1, et Gal. 3. Quoquot baptizati estis, Christum in duistis. Induam eum tunica tua, Isaiae 22. id est, faciam ut succedat in functionem et opes tuas. Induere fortituoine tua Zion, et induere vestimentis gloriae Isa.

et populus meus saturabitur bonitate mea, dicit Dominus. Bis itidem reperitur haec phrasis. Sic et fratres Ioseph cum eo inebriati esse scribuntur Genesis quadragesimotertio. Et in Evangelio dicit architriclinus: Omnis homo dat ab initio bonum vinum, postea quam autem sunt inebriati. id est, cum iam restinxerunt sitim etc. non quod Christus vere ebriis, ebrietatem addere voluerit. Inebriari amore, Prov. 7: pro, explerire amatoria, aut venerea. Tertio, Inebriare est, largius madefacere, autrigare. Sic dicitur Pluvia inebrians. Prov. 11. Sic gladius inebriari, et

14. ubi omnes reges ac principes advenientem Assyrium cum insultatione excipiunt. Portae Inferni paulo aliter accipiuntur Isaiae 38. quam Matthaei 18. Apud Isaiam enim, abire ad portas Inferni, est mori, ad mortuos abire, in eorum regnum ex hac vita migrare. Pius enim rex Ezechias dicit se iam desperavisse de vita. Christus porro per portas Inferni intelligit ipsos summos cacodaemones, omnemque eorum potentiam, sumpta metaphora a rebus humanis, ubi per portas intelliguntur reges et principes, quia reges multum solebant esse in portis, captandi credo ventuli gratia in aestu, quia ibi

dicitur? Ego sane opinor verbum praedicandi, ἐκύρηξειν, ibi non propriissime accipi: sed esse sensum, quod Christus suo descensu ad inferos, suaque praesentia eorum incredulitatem redarguerit, ostenderitque se Meschiam aut benedictum mulieris semen iam vere mundo a Deo exhibitum esse, secundum vetustissimam promissionem olim Adamo in Paradiso traditam (et illis ipsis incredulis diligenter, licet frustra a Noacho praedicatam) tum ad iustificationem ac liberationem credentium, tum et ad iudicium aut contritionem, seu contusionem serpentis,

nauseam factae, merae fabulae ac nugae fuerunt. At nunc, ô miseri, en me a veraci Deo exhibitum esse, meaque passione Satanae et eius increduli seminis (quale et vos estis) caput contritum, ac mundum victum esse, et vicissim credentes servatos, viva experientia cognoscere cogemini: et denique me iam victorem Satanae, ac eius seminis et membrorum, coram inviti ac gementes cernitis, et in extremo iudicio cernetis. Nec inusitata est ista figura sermonis in Sacris literis, ut verbalis praedicatio aut institutio pro reali quadam rei effectione, operatione ac energia ponatur. Sic sanguis Abelis

si voluisset disiungere, et tantum ad suum tempus respexisset, dixisset certe, τοῖς νῦν ἐν φυλακῇ πνεύμασι, spiritibus qui nunc sunt in carcere. At ille simpliciter ait, Profectus praedicavit spiritibus in carcere: id est, qui tunc iam existebant in carcere, cum ad eos profectus est, eisque praedicavit. Adde quod plane nihil hic attineret facere mentionem carceris, aut nominare illos incredulos prisci mundi spiritus, seu animas: cum Noachus non solis animabus, sed totis ac viventibus hominibus praedicaverit. Nihil etiam

profectus est, eisque praedicavit. Adde quod plane nihil hic attineret facere mentionem carceris, aut nominare illos incredulos prisci mundi spiritus, seu animas: cum Noachus non solis animabus, sed totis ac viventibus hominibus praedicaverit. Nihil etiam opus fuisset Petrum indicare, ubi nam iam illi increduli sint, aut detineantur. Hoc enim tum nihil ad rem facit, tum etiam ipso tacente sciretur: nisi voluisset ostendere ipsum Christi spiritum aut animam ad eos in carcerem profectam esse. Dixisset enim simpliciter, quod Christi divinitas olim praedicaverit incredulis hominibus prisci

eiusdem Epistolae, ubi inquit Petrus: la hoc quoque mortuis praedicatum est Evangelion, ut iudicentur quidem secundum homines carne, vivant autem iuxta Deum spiritu. Sed sensus est: Praedicatum esse Evangelion hominibus, qui olim quidem ante adventum Christi vixerunt, tempore autem Petri iam mortui erant. Mortui ergo ratione temporis vitae Petri dicuntur, non ratione eius temporis quo praedicatum est illis Evangelion. Sic etiam in extrema die dicuntur iudicandi vivi et mortui, non quod tunc sint ulli futuri mortui, quando quidem ibi omnes resuscitati coram tribunali Christi

Cum consummassent omnia: scilicet quae ab ipsis consummanda erant in vitam Christi. Tertio, Christus commen davit animam suam in manum patris: In manu patris haud dubie non male habuit: Ergo in descensu Christus nihil est passus. Respondetur, Christum semper fuisse in manu patris, et pios omnes iam esse in manu Christi (sicut ipsemet inquit: Nemo eos rapiet de manibus meis) et tamen non omni malo caremus, nec plane sumus a Satanae tyrannide liberi, ante illam integram liberationem et glorificationem. Deinde, ut maxime intelligatur de summa quadam felicitate, In manu patris esse: tamen non

victum aliunde petenda, aut alioqui non servando leges vel metas sui muneris ac status. Tales iubet admoneri sui officii Sed 2. Thess. 3 iubet simpliciter vitari inordinate ambulantes: ubi videtur maior quaedam malitia notari. Forte quia prius illos inordinatos frustra moneri curaverat: ideo iam, ut desperatos, vitari praecepit. Ibidem quoque negat se inordinate ambulasse, sed labore suo victum quaesisse: forte respicit ad Dei et legum ordinationem, qui unicuique suum quendam laborem ac sudorem, suumque genus vitae praescripsit, unde victum et amictum aliaque necessaria quaerat.

etiam esse sensus, investigatores cordis, aut sapientes. Investigatio Dei: Iob 11. Num investigationem Dei invenies? videtur significare secreta Dei consilia, quasi diceret: Nunquid pervestigando assequeris omnia consilia Dei. INVETERARE, est consenescere, aut debilitari ut ea quae iam amisso primo nativoque vigore languida et semicorrupta sunt. ut Psal. 32. Dum tacui, inveterarunt ossa mea: id est, debilia et omni bono succo carentia facta sunt corrodente me nimirum conscientia, et dolore inquieti ac contriti cordis, dum per confessionem peccati et petitionem

Meschiae, deque eius totius religionis vetustate, coram toto mundo testificata est. Haec igitur causa fuit Deo primaria, instituti Iubilei anni. Quare nascente Meschia, evertitur politia et caeremoniarius cultus, totaque gens inde dissipatur, veluti inutilis quidam nidus, exclusis et avolantib. iam pullis. Quin et discrimina familiarum ac tribuum abolitis genealogiarum libris, conturbataque gente confunduntur ac obscurantur. Quo simul Deus ostendit, nullum amplius Meschiam, qui prophetiis conveniat, expectandum esse. Hodie sane si veniret aliquis sese pro Meschia venditans, non tantum

atrocius verbum perturbandi, aut proturbandi tribuit, quam irae. Sic et Poeta inquit, — Ira brevis furor est. Contravero Ephes. 4 θυμὸς videtur nominari illa prima commotio, aut (ut Cicero vertit) excandescentia: ira vero, iam plenus affectus. Nam ibi quasi gradus quosdam commotionis constituere Apostolus videtur, primum quidem amaritudinem aut dolorem animi, quo offensus cruciatur: deinde incandescentiam: tertio plenum affectum irae, qui tandem erumpit in clamores et maledicta, atque adeo verbera. Alias ita

Ezech. 22. Iudicabisne civitatem effundentem sanguinem? Ponitur etiam iudicium pro instrumento poenae. Ezech. 14. Quanto magis, si quatuor iudicia mea mala misero, gladium, famen, bestiam malam, et pestilentiam? Hinc toties iudicium pro poena positum reperitur. 2 Pet. 2. Quorum iudicium iam olim non cessat. Et, Novit Dominus iustos e tentatione eripere, iniustos autem in die iudicii puniendos servare. i. in diem castigationis. Isai. 34, Retributionis annus ad iudicium. i. ad castigationem. Vicinumque huic est, quod iudicia ponuntur nonnun quam pro memorabilibus exemplis

mandas, ordinis Iudicium, pro recepto more. Psal. 81. Clangite in neomeniis tuba, quia statutum Israeli est, iudicium Deo Iacob id est, solennis consuetudo. ¶ Sed quid obfuerit, hic paulo meliori ordine recensere significationes huius nominis Iudicii, etiamsi supra multas iam attigerimus, et nonnullas etiam abunde explicuerimus? Primo igitur ponitur pro officio, ordinatione, functione, administratione, consulatu, et ministerio publico. Deut. 1., Quoniam iudicium Dei est. Psal. 1, Non permanebunt improbi in iudicio. Psal. 7. Evigila ad

propter iustitiam nostram, etc. De hac imputativa iustitia saepe vaticinantur Prophetae et Psalmi, quod annunciabitur gentibus, etc. Unde coniungunt crebro hanc vocem cum salute. Psal. 98. Notam fecit salutem suam, in oculis gentium revelavit iustitiam. Sed iam ad propositum scopum. Primum igitur constat, iustitiam nostram venire a Christo. Notissimum enim est, Hieremiam testari clarissime Cap. vigesimotertio et trigesimotertio, ipsummet Meschiam, qui etiam sit futurus verus ac vivens Deus, fore iustitiam nostram: eoque nominandum

quibus abunde patet, non esse uspiam verbum Iustificandi eo sensu positum, quem illi tribuunt papistae et alii homines Sacrae linguae ignari, quibus iustificare nihil est aliud quam ex iniusto et impio facere iustum: sed ubique usurpari pro absolvere a culpa, pronunciareque vel declarare iustum. Iam quamvis abunde sufficiens sit veteris Testamenti praeiudicium ad hunc sensum comprobandum, transeamus tamen ad novi quoque Testamenti Scripturas, et illas quoque inspiciamus. Matth. 11 dicit Servator, Et iustificata est sapientia a filiis suis. Lucas addit, Omnibus, id est, sed nihilominus

quam per nomen Domini IESU et operationem Spiritus sancti credentes fuerant consecuti. Ob hanc gratiam dicit eos a praeteritis peccatis ablutos sanctificatos, et iustificatos, quo caveant, ne denuo ad illa recurrant, et acceptam gratiam inanem reddant. Quare nihil aliud dicit, quam, Ecce iam absoluti estis a pristinis peccatis, cavete in posterum ne tale quid admittatis amplius. Et ad Gal. 2. Scientes, inquit, quod non iustificatur homo ex operibus legis. Et cap. 3, Ut ex fide iustificemur. Item, Quoniam ex lege nemo iustificatur coram Deo. Et cap. 5.

[?: n-mas ] vestras. Hebr. 7. Unde et salvos facere [?: a--lenum ] potest eos qui per ipsum adeunt Deum. Eleganter autem verbum Salvare ad iustificationem transtertur. Significat enim alias liberare captivum ab hostibus, et pristinae libertati restituere: aut alio qui iam [?:-am ] pereuntem ex certo manifestoque exitio eripere, quod [?: e-a ] fit in iustificatione. Liberamur enim a iure ac potestate peccati et mortis, donaturque nobis iustitia Christi, ob quam datur Spiritus sanctus et vita aeterna. Consequi salutem: 2 Tim. 2. Omnia

uxorem iuventutis tuae: id est, uxorem quam iuvenis duxisti. Sic Filii iuventutis, Psalmo 127. pro, quos in iuventute nactus es, Peccata iuventutis, aut adolescentiae: id est quae in iuventute patraveris. Nomen Iuventus, Latinis plerunque aetas est quae adolescentiam excessit, quaeque iam pubertatis annos ingreditur. Sed in Sacris literis etiam de multo immaturiore aetate accipitur. Sic Matthaei 19 clare adolescentiae ipsi praeponitur. Nam iuvenis νεανίσκος, aut adolescens ille, ut multi vertunt, quaerens de via ad salutem

promissionum fiduciam, qua tunc in summo periculo diligentius utebantur, verbum labiorum aut inane notant, cum ad certamen praelii requiratur prudentia et fortitudo, qua ille prorsus destitueretur, temereque rebellasset. Locutio est communis ac usitata omnibus linguis. ut cum dicimus: Non iam inani verborum strepitu, sed reipsa, virtute ac opera strenue fortiterque agendum esse. Qui verus ac genuinus loci illius sensus, a paucis est animadversus. Sic et Prover. 14, Verbum labiorum, pro ocioso verborum sonitu, sine factis existente, accipitur. inquit enim, Verbum labiorum tantum

quietem lasso: id est, debilitato et imbecillo, quacunque causa aut occasione. Iob 4, Lassas manus roborasti. Potius remissas, ibi vertendum esset. Tales manus aut homines, dicunt amici Hiobum ad opus et ad spem meliorem excitasse: id est, multos carentes consilio et animo, quorum res familiaris iam pessum ibat, denuo excitasse et erexisse, tum ad opus faciendum et curandas res suas attentius, tum et ad melioris fortunae spem, suppeditato non tantum consilio ac consolatione, sed et subministrata ope, qua iterum sese erigerent, ac nonnihil fulcirent. De pede lasso aliquid infra, sicut et de

commodorum: sic contra, latitudo commoditatem et copiam rerum bonarum notat. Sic Isaac Gen. 24, cum post contentiones de aliis puteis et aquis tandem unum quendam effodisset, de cuius aquis nemo ei litem movebat, vocavit eum Rechovot: id est, latitudines, eo ipso nomine putei indicans, iam Deum copiam propriarum aquarum sibi dedisse, de quibus nemo secum litigaret. Contra vero Gen. 13 dicitur terra ob angustias non tulisse Abrahamum et Loth, ut simul habitarent, ob copiam pecorum et reliquae rei familiaris, eoque etiam contentiones inter illos exortas. Quare orat Abraham

a gloria distinguit, quod gloria quidem multorum iudiciis ac laudibus constet, sed claritas bonorum. Haec quidem de hisce tribus aut quatuor vocibus ac rebus maxima ex parte ex prophanorum scriptorum usu annotavimus. Sed tam en in Sacris eodem ferme modo in genere ac plerunque usurpantur. Quare iam ad ipsa idiomata Sacrarum literarum in verbo ac nomine Laudare et Laus accedamus. ¶ Laudare verbum, et Laus nomen, de Deo, eiusve doctrina aut beneficiis positum, nonnun quam in genere accipitur, pro, de Deo lo qui, concionari, docere: propterea quod, quicquid de Deo vere

ad aliquid, est, id summo voto ac desiderio expetere. Hos. 4. Levare oculos ad aliquid, proprie quidem significat aliquo prospicere: sed figurate significat aliquid boni alicunde expectare, aut saltem desiderare: quia expectantes alicunde aliquid boni, crebro eo prospiciunt, visuri an id iam veniat, quod illi tanto desiderio inde expectant. Sic Psal. 121. Levavi oculos meos ad montes, unde venit auxilium mihi. Levare pedes, est proficisci: ut de Iacobo in Mesopotamiam ad avunculum Labanum metu fratris Esau abeunte, Genes. 29 legitur. Levare caput, Gen. 40,

quod dictum valde multa in se complectitur. Nam primum, sicut Prophetae prophetarunt de venturo Christo: ita et lex caeremonialis eundem suis typis, figuris, umbris ac picturis pinxit. Veniente autem luce ipsa, seu re significata, praenunciata, et prophetata, desierunt lex ac prophetae praestita iam sua promissione, futura promittere ac praenunciare. Ideo Christus ibidem hoc dictum exponens ait, Ab eo tempore regnum caelorum annunciari: sicut ipsemet iubet suos Apostolos ubique annunciare, iam regnum caelorum appropinquare, atque adeo advenisse: id est, ipsum regnum Meschiam cum suis

luce ipsa, seu re significata, praenunciata, et prophetata, desierunt lex ac prophetae praestita iam sua promissione, futura promittere ac praenunciare. Ideo Christus ibidem hoc dictum exponens ait, Ab eo tempore regnum caelorum annunciari: sicut ipsemet iubet suos Apostolos ubique annunciare, iam regnum caelorum appropinquare, atque adeo advenisse: id est, ipsum regnum Meschiam cum suis spiritualibus bonis, in quibus (teste Paulo Romanorum decimoquarto ) regnum Dei consistit, exhibitum esse. Sic et Matthaei decimo, idem dictum exponit ipsemet Dominus di [?: ] : Omnes

sua morte impletam esse Legem, Prophetas et Psalmos. Denique Apostoli Act. decimoquinto proprio decreto hanc abrogationem legis coram tota Ecclesia testati sunt, Mosemque quasi sepeliverunt: donec tandem funditus everso templo, reipsa totus ille cultus Leviticus abolitus, est, manetque abolitus iam 1500 annos Lex et prophetae pendere e Christo dicuntur ex duobus praeceptis charitatis, Dei et proximi: Matthaei vigesimo secundo: et eiusdem septimo, summa legis ac prophetarum dicitur esse illa regula, Omnia quaecunque cupitis vobis fieri ab hominibus, facite illis. Intelligitur autem

veram vim legis, sicut Paulus Romanorum septimo dicit: Ego aliquando vivebam sine lege. id est, non proprie agnoscebam verum sensum legis, et quomodo ei subiectus essem. Contrâ autem mox utitur phrasi Venire legem: pro, intelligere eam. Tertio, et ii sine lege esse dicuntur suo modo, qui iam liberati sunt a lege per Christum, et non sub lege, sed sub gratia agunt: qui ita demum sine lege sunt, quod nec ceremoniales ac iudiciales leges eos ulla ex parte amplius obligent, nec ipsa quoque moralis lex eos damnare potest, liberante eos Christo ab eius debito perpetua remissione

habere eam testimonia a lege ac prophetis, dicitur [?: Ro- ] tertio. Sententia est, quod cum Lex non proprie ad eum finem data aut instaurata sit, ut iustificet, aut [?: ] salutaremque iustitiam afferat ac offerat, sed potius [?: ] accuset ac condemnet: ideo iam per aliam doctrinam, nempe per Evangelium ac novum testamentum, veram salutaremque iustitiam mundo patefieri et offeri. Ne tamen quis offendatur et dicat, plane novare, veteribus inauditam, atque ideo falsam iustitiam a Paulo praedicari: ideo dicit hanc ipsam iustitiam nihilominus sua perspicua

amplius talem hominem, etiamsi peccet, damnare, liberante eum semper alio a maledicto legis per remissionem peccatorum: dum item mortificato vetere homine, lex non potest eius pravas cupiditates excitare et irritare. Denique abrogatur autirrita fit per fidem lex ista externa, dum homo renovatus iam sibimet lex est, habetque legem in corde suo inscriptam: et non propter coactionem legis, sed ultroneum ac spontaneum studium boni suamet sponte recta agit, et ultro contendit ad omnis rectitudinis scopum, sine hoc infesto calcari aut exactore, seu ergodiocte. Exlege esse dicuntur qui legem

de imputativa liberatione a damnatione legis loqui, et quasi quodam praemio futurae victoriae, iustitiae ac salutis nos ad alacre certamen contra innatam corruptionis malitiam, aut originale peccatum invitare: sed loquitur de altera illa aut consequenti liberatione ac gratia, qua homo instauratus iam incipit Deo obedire, et legi Dei condelectari, ita ut Satan et regnans cordis malitia per segem non amplius tanto magis nos ad peccandum incitare, et pravas cupiditates irritare queat: sed, gratia Dei cor nostrum fovente, et Spiritu insuper sancto imbecillitates nostras adiuvante, incipiamus

et ad legem iustitiae non pervenisse. i. ad leges iustificantem. Verum videtur esse Hebraismus: pro, iustitiam legis sectari aut consequi. Solent. n. Hebraei, ut in Constructione nominum dixi, sic pro arbitrio epitheta cum subiectis, et accidentia cum substantia convertere, ut pro iustitia legali iam dicant iustitia legis, iam vicissim lex iniustitiae. Rom. 10. dicitur finis legis esse Christus: quod dupliciter fere intelligi potest. Primum, quia lex est paedagogus ad Christum: et tandem ultimo suo fine ac usu id [?: ] ut peccatorem desperantem de iustitia ac salute operis

pervenisse. i. ad leges iustificantem. Verum videtur esse Hebraismus: pro, iustitiam legis sectari aut consequi. Solent. n. Hebraei, ut in Constructione nominum dixi, sic pro arbitrio epitheta cum subiectis, et accidentia cum substantia convertere, ut pro iustitia legali iam dicant iustitia legis, iam vicissim lex iniustitiae. Rom. 10. dicitur finis legis esse Christus: quod dupliciter fere intelligi potest. Primum, quia lex est paedagogus ad Christum: et tandem ultimo suo fine ac usu id [?: ] ut peccatorem desperantem de iustitia ac salute operis legis, ad Christum unicum

Spiritus arguet mundum de iustitia, quia vado ad patrem. Gal. 5 dicitur, quod qui circumciditur. obligetur totam legem praestare. quod verum est: quia circumcisio erat foedus, obligans hominem ad toti legem. Tanto autem erat ea obligatio vehementior, et minus apud Deum dispensabilis, quod iam post agnitum Christum, veluti desperantes de eius plena salvatione, ad [?:---en ] recurrebant, a libertate in servitutem, a solido [?: do- ] ad paedagogum: idque cum ingenti scandalo, ac veluti damnatione quadam Christianismi. Eodem cap. dicit-r: Si

] recurrebant, a libertate in servitutem, a solido [?: do- ] ad paedagogum: idque cum ingenti scandalo, ac veluti damnatione quadam Christianismi. Eodem cap. dicit-r: Si spiritu ducimini, non estis sub lege. quia videlicet primum Spiritus sancti donum indicat, nos iam esse sub alio servatore, quam sub Mose: quia indicat nos esse liberatos a maledicto legis, quia iam sponte spiritu impellente ea agimus quae recta sunt: non perpetuo instante, exigente, et extorquente paedagogo, aut etiam tyranno Moyse. Legem dari aut inscribi in cor, Hebr. 10, et Ierem.

cum ingenti scandalo, ac veluti damnatione quadam Christianismi. Eodem cap. dicit-r: Si spiritu ducimini, non estis sub lege. quia videlicet primum Spiritus sancti donum indicat, nos iam esse sub alio servatore, quam sub Mose: quia indicat nos esse liberatos a maledicto legis, quia iam sponte spiritu impellente ea agimus quae recta sunt: non perpetuo instante, exigente, et extorquente paedagogo, aut etiam tyranno Moyse. Legem dari aut inscribi in cor, Hebr. 10, et Ierem. 31, est, ita spiritu Dei renovari, illuminari, et inflammari cor, ut et iudicare de reb. divinis

legis ac doctrinae Dei per illam spiritualem institutionem aut legis inscriptionem habeant, sicut fanatici quidam ex illis dictis contra Scripturam perperam ratiocinantur. Iacob. cap. 1 vocat legem perfectam libertatis, mandata Dei coniuncta cum animi regeneratione: ubi iam sunt non tantum mortuae ac fugaces noticiae, ut eae quae ex speculo concipiuntur, sicut ipsemet ibi loquitur, quales sunt eae quas sola lex in animali homine gignit: sed vivae, efficaces, permanentes, et in opere ipso vigentes. Talis vero lex dicitur esse libertatis, quia non amplius serviliter

intelligi. Octavo ait, quod tales factores legis excusabit conscientia in extremo iudicio. Quis vero talis est, aut unquam fuit a lapsu Adami, quem sua conscientia in extremo iudicio. excusare possit? Conditionaliter ergo tantum ista, et non simpliciter ac assertive dicuntur a Paulo. Nono, iam ferme ad conclusionem tendens dicit, Circumcisio quidem prodest, SI legem facias. Quod SI legis transgressor es, tua circumcisio versa est in praeputium. Unde itidem manifestum est, tum hic conferri caeremoniariam iustitiam cum reali, seu circumcisionem cordis cum externa aut legali: et

abunde dixit Apostolus primo capite. Igitur omnes Ethnici eo pertinent. Tertio: Quia affirmavit illos de quib. praecedente capite disputavit, non solum patrare illa facinora, de quibus dixit: sed etiam alios ea patrantes laudare, cuiusmodi publica scelerum licentia apud Ethnicos invaluerat, ut iam in malitia ac ne quitia sua gloriarentur. In hoc vero capite, dicit eos, quos accusat, condemnare omnes alios talia perpetrantes: quod est praecedentibus omnino contrarium. tales erant plane Iudaei. Quarto: Quia obiectionis occupatio, seu ratio, in hoc capite secundo posita, Non enim auditores,

cohaeret. Igitur et praecedentia ad Iudaeos tantum referenda sunt. Quinto: In primo capite abunde accusavit et damnavit Gentiles, eosque de scientia iuris convicit, eorum inanes obiectiones refutans. Hoc prolixe et sufficienter egit in primo capite, in prima et secunda tabula. Cur ergo in secundo iam actum (ut dicitur) ociose ageret? Sexto: Nusquam est in secundo capite tilla [?: d- ] rior accusatio Ethnicorum, nulla commemoratio ipsorum peccatorum, sicut in primo: quomodo ergo potess eos reprehendere, sine omni reprehensione, aut peccatorum ipsorum commemoratione? Septimo:

Deum. Sed et qui legem factis exprimunt, iust, habebuntur. Propositio est, qua Paulus duos populos conferens, Iudaeum auditorem et Echnicum factorem legis, priori quidem iustitiam adimit, et posteriori eam soli tribuit. Id autem ideo facit, ut ostendat, adeo Iudaeos ob [?:--iam ] circumsionem, auditionem legis, et caeremoniorum observationem iustos non esse, sicut ipsi alio qui opinabantur, ut si Ethnicus homo omnibus illis carens vere legem moralem praestaret, esset futurus iustus. Ut autem duos populos breviter in hac propositione con [?:--rt ] , ita

tantum conditionaliter confert Apostolus sanctum Ethnicum cum hypocrita Iudaeo, non quod quisquam talis Ethnicus revera extiterit: sed ut ostendat, illam veram cordis obedientiam, non istam caeremonialem externorum membrorum, veram iustitiam esse, de qua Iudaei superbiebant. Quod non habeantur iam innatae noticiae de uno vero Deo, creatione et providenria. Quod aliqua fallacia aut seductoria lumina aut semina magis superstitionis, idololatriae, erroris et impietatis, quam verae religiositatis aut pietatis sint in homine, supra in libro de Libero arbitrio dixi, et paulo post denuo

dixi, et paulo post denuo dicam: sed quod aliqua vera principia, aut noticiae unius Dei, eiusque gubernationis sint adhuc in homine, ob sequentes rationes concedi non potest. Quia Psalmus 14, teste Paulo, affirmat omnes homines esse stultos, qui ignorent, imo et negent esse unum verum Deum. Iam prima principia sunt, tum initia aut semina scientiarum, tum et singularem quandam aptitudinem homini ad eam scientiam adferunt, quantumvis exilia, tenuia, ac imperfecta esse videantur: sicut omnia principia sunt parvi quidam igniculi aut scintillae, ut inquit Cicero. Omnia semina quiddam exile

tandem respondebunt? Quid vero [?: et- ] psi summi philosophi de hac quaestione statuerunt. Decimo quarto, nihil plane in religione licere [?: ass- ] sine manifesta Scriptura, omniaque in ea tradita esse [?: ] nos scire opus sit, est Theologicum principium. Iam [?: ] quaeso Scriptura, quae asserat ista principia. [?: Null-- ] quam reperietur. Nam primum et secundum ad [?: ] manos, non loqui de primis principiis, aut [?: innatis- ] noticiis, satis superius indicavimus et demonstravimus. At contra

causa, de principio et de fine omnium rerum docet, quis creaverit, et ad quid creaverit. Sine harum duarum causarum cognitione, sapientia nostra non multum differt a bestiis, quae etiam oculis et auribus utuntur, sed principium et finem plane ignorant: sicut Philosophorum disputationes, de quibus iam diximus, satis ostendunt. Haec annon horribilis caecitas, et miserabilis est ignoratitia? etc. Si itaque Adam perstitisset in innocentia, neutiquam fuisset opus admoneri posteros de sua origine. Sicut non opus fuit, ut admoneretur Adam de conditione Hevae suae: ipse statim cum eam

ut sicut olim imago Dei tantum verum Deum monstravit, ac repraesentavit, ita nunc contra haec praesens Satanae imago idola ac falsas religiones, ipsosque diabolos monstret, ac colendos esse praescribat ac praecipiat. Tale quoddam fallax, impostorium aut deceptorium lumen, aut prima principia esse iam in homine, facile concesserim, et supra in praedicto Libello abunde ostendi. Citant aliqui etiam pro primis istis principiis, illud Epicuri ex Ciceronis 1. de Natura deorum: Omnibus esse innatas noticias aut προλήψεις, quod

[?: libe-id ] est, ab aliis aedificiis ac domibus hominum separata in quasi servitute quadam vicinarum domuum [?: onera- ] , ut et Iurisprudentes loquuntur. Inter mortuos liber, Psal. 88 significat hominem derelictum ac desertum ab omnibus pro mortuo, seu ut iam mortuum: quod etiam ex praetextu apparet. inquit enim: Deputatus sum cum dependentib. in lacum, inter mortuos liber, sicut interfecti [?:-ientes ] in sepulchro, quorum memoria amplius non [?:-a ] , quique de manu tua abscisi sunt. Similis pene est [?: ]

porro vis est locutionis Psal. 130, ubi dicitur, quod evanescat homo sicut flos ferventi vento arefactus, ita ut locus eum amplius non agnoscat: id est, sicut terra non amplius velit ferre, et alere illum putrem florem, sic non est amplius extincto homini locus, enamsi redeat, omnia iam sunt a novis dominis aut possessoribus occupata. Obliviscuntur quoque eius omnes cito. Locus sanctus Dei saepe in Psalmis, aut templam, aut veram Ecclesiam in hac vita, aut etiam ipsum regnam caeleste vocatur. Psalm. 24, Quis ascendet in [?: monte- ] Domini? quis stabit in

debentis, intelligi potest, cum ille irato domino, urgentique subitam solutionem ac venditionem ipsius uxoris et liberorum, ut pecunia ab eo debita corradi posset, dicit: μακροθύμησον, differ iram, differ istam tam subitam ac duram sententiam. Haec iam de hac voce meo arbitrio annotare volui. Sed uberioris cognitionis gratia, adscribam etiam aliorum sententias. Erasmus super Cap. 4. Epistolae ad Eph. sic inquit: μακροθυμίαν vertunt magnanimitatem, quum magis sonet animi lenitatem

LONGINQUUS, pro valde alienus, nihil habens cum alia quapiam re negocii aut commercii. Eph. 2. Vos qui aliquando eratis longinqui, facti estis propinqui per sanguinem Christi. i. ut prius dixerat, qui eratis remoti a vera religione, promissione et beneficiis Christi, ac favore Dei, iam facti estis domestici, et filii, et tantorum bonorum participes. Metalepsis quaedam videtur esse. qui. n. procul ab aliquo loco aut re habitant, non solent multum cum ea habere negocii. Nisi malis dicere, esse metaphoram a loci distantia ad qualitatum aut conditionum discon

putant diem malum. i. nunquam venturum. Aliquando [?:-b ] intelligenda est vox temporis, ut Isa. 37. An non [?: audi-i ] , quod a longinquo fecerim eam? s. tempore: nempe [?: in ] temporib. priscis. Significat igitur interdum a longinquo, idem quod iam olim. Sic et Ier. 31. A longinquo apparuit mihi Dominus: pro, iam olim. A' longinquo, aliquando dicitur de loco valde remoto. ut Ier. 30, et 46. [?:-aluum ] faciam te a longinquo, et semen tuum de terra captivitatis eorum: pro, ex longin quis locis aut terra te incolumen

[?:-b ] intelligenda est vox temporis, ut Isa. 37. An non [?: audi-i ] , quod a longinquo fecerim eam? s. tempore: nempe [?: in ] temporib. priscis. Significat igitur interdum a longinquo, idem quod iam olim. Sic et Ier. 31. A longinquo apparuit mihi Dominus: pro, iam olim. A' longinquo, aliquando dicitur de loco valde remoto. ut Ier. 30, et 46. [?:-aluum ] faciam te a longinquo, et semen tuum de terra captivitatis eorum: pro, ex longin quis locis aut terra te incolumen reducam. In longinquum arguere, Mich. 4. possis intelligere et de

fratres meos, et propinquos meos, loquar pacem de te: id est optabo et orabo tibi prospera ac salutaria. Pax omnia bona complectitur. Loqui in porta: pro, contenire, litigare in iudicio. Psalmo 127. Non confundetur cum loquetur cum inimicis suis in porta: id est, [?: p- ] stipatus iam grandibus et robustis filiis, facile [?: ob- ] bit suum ius, non patientur tales advocati ac [?: ] patrem perterrefieri, vel iniuste opprimi: quandoquidem etiam in iudiciis et publicis deliberationibus saepe plus valet potentia et audacia, quam rationes

venientem, etc. Et mox: Lupus rapit et dispergit oves. Adduntur vero aliquando huic voci quaedam Epitheta: ut sunt, Lupus rapax, Lupus vespertinus. Zoph. 3, Iudices eius lupi vespertini: id est, saevissimi. Cum enim tota die quaesierunt quod raperent, nec repererunt, vesperi cum iam animalia abiguntur ad stabula, duplo sunt saeviores, tum fame totius diei instigante, tum et desperatione praedae nocturnae conclusis intra septa pecudibus. Hab. 1, Velocior lupo vespertino. Ier. 5, Lupus ad vesperam vastabit eos, tametsi possis vertere etiam, Lupus solitudinum, aut e

est in verbo Illuminare. Contra, tristis facies non raro Obscura dicitur, tum in aliis linguis, tum et in sacra: ut Christus dicit, Ieiunantes obscurare faciem suam, Matth. 6. id est, vultum ad tristiciam componere tum gestu, tum et colore, ut testentur se et dolere de peccatis hominum, et iam quoquenimio ieiunio ac inedia languere. Sic et Latini vultum serenum pro laeto usurpant. Lux meridiana, Hebraeo vocabulo צחרים zocharaiim, idest, duplicata Lux dicitur, et saepe in omnibus linguis rem clarissimam et evidentissimam denotat. Dies

ventris. ad quem locum alludit Apostolus 1. Cor. 2. Alii legunt, Illuminatio Domini in spiraculo, aut anima hominis est scrutans omnia penetralia. Prius possis intelligere de conscientia, posterius de divino spiritu, quorum uterque omnia hominis intima scrutatur: idque ex parte aut nomine Dei, iam arguens, iam excusans hominem. Poverb. 21. Altitudo oculorum, et latitudo cordis, ac lucerna impiorum peccatum est. Aliqui vertunt, [?: Novale ] impiorum. Sed rectius expones, quod omnia praestantissima impiorum sint peccatum, ut magnanimitas, et ipsa etiam eorum sapientia, ut et

quem locum alludit Apostolus 1. Cor. 2. Alii legunt, Illuminatio Domini in spiraculo, aut anima hominis est scrutans omnia penetralia. Prius possis intelligere de conscientia, posterius de divino spiritu, quorum uterque omnia hominis intima scrutatur: idque ex parte aut nomine Dei, iam arguens, iam excusans hominem. Poverb. 21. Altitudo oculorum, et latitudo cordis, ac lucerna impiorum peccatum est. Aliqui vertunt, [?: Novale ] impiorum. Sed rectius expones, quod omnia praestantissima impiorum sint peccatum, ut magnanimitas, et ipsa etiam eorum sapientia, ut et optima ac

ac vastent. Porro Ephesiis secundo, interstitium maceriae, aut medii parietis septum vocat Paulus legem caeremonialem, ut ex sequentibus apparet, quae dividebat ac distinguebat Iudaeos ab aliis gentibus, unde perpetua dissidia et aemulationes inter illos duos populos proficiscebantur: ea sublata iam per Christum, ex duobus gregibus factus est unus grex, unum ovile, et unicus optimus pastor. Proverbiorum vigesimoquarto depingitur male curatus ager ac vinea ignavi, quod sit contecta urticis et spinis, et maceria eius disrupta: per haec indicia synecdochice reliquae eius malae conditiones

aut etiam gaudent de iis. tristia enim sub aspectum venientia, movere debebant. Vetus alio qui, aut Vulgata versio, crebro Graecum πονηρὸν vertit malignum: eoque plerumque ipsum Satanam vocant malignum: sicut et homines prorsus pravos, et quibus iam non tantum originalis, sed et accersita malitia quasi innata est, vocat malignos. Habet ea versio etiam verbum Malignor, et participium Malignans: credo in hoc excogitatum, ut verbum πονηρεύω (praesertim in Psalterio, quod pene ad verbum ex

significationis vox est: sed habet etiam quasdam obscuras et figuratas quoque locutiones, ut 1. Reg. 6 dicitur: Non esse auditum malleum aut securim aliudve ferreum instrumentum in extructione templi. Ratio ibidem adscripta est, quia lapides perfecti aut absoluti ex latomiis afferebantur, ubi iam abunde dimensi, secti ac politi fuerant. Ponitur quoque malleus pro quavis re fortiter sauciante aut laedente, ut Hierem. 22. Num non sic est verbum meum ut ignis, dicit Dominus, et malleus dissecans aut confringens petras? id est, Lex Dei potenter movet et contundit aut conterit lapidea corda.

nominis ab initio addi potest: ut admodum crebro fit ut ex Hamon fiat Mamon. Quaeri etiam solet, cur vocetur a Christo Luc. 16. Mammon iniquitatis, seu iniquus, aut iniustus. Plerique autem [?: senti- ] eum ideo sic vocari, quod plerunque iniuste paretur, et iniuste etiam eo iam parto possessores utantur, vel nimius ei parcendo, vel nimium fidendo ei, ac de eo superbiendo, eumque amando vel denique eo ad parum pios aut honestos sumptus [?:-tendo ] . Credo etiam in Luca respicere Christum in parabolam villici, qui alienis opibus tanquam si suae essent,

pro, cum primum illuxerit, mane videbitis. Vesperi et mane nonnunquam maturam vicissitudinem notat, sicut Latini dicunt: Nescis quid vesper vehat. id est, adhuc hoc vesperi potest aliquid accidere. Psal. 30, Vesperi pernoctabit fletus et mane laeticia. id est, etiansi iam adsit calamitas, tamen Deus nos cito liberabit. Mane et nox, pro omni tempore. Psal. 92. Bonum est mane nunciare misericordiam tuam, et veritatem tuam in noctibus. id est, omni tempore. Sic Psalm. 55 coniungit tria tempora, Vesperum, mane et meridiem, inquiens: Vesperi mane

id est, omni tempore. Sic Psalm. 55 coniungit tria tempora, Vesperum, mane et meridiem, inquiens: Vesperi mane et meridie precor. Respiciente mane: pro, summo mane. Exod. 14, Et reversum est mane. in fortitudine sua respiciente mane: id est, exorientibus et veluti prospicientibus in mundum iam radiis solis. Iud. 19, Et venit mulier respiciente mane: pro, summo mane. Usque mane: pro, adhuc hac nocte. Qui litigabit pro Baal, interficiatur usque mane. Iud. 8. Mane nonnunquam brevissimum tempus notat. Psal. 90, Mane florebit et mutabitur, vesperi succidetur et

angelum: Act. 7. aut potius per eius ductum, seu ministerium. Sic et per manum alicuius. Levit. 8, Fecerunt itaque Iaron et filii eius omnia quae praecepit per manum Mosche. id est, per ipsum Mosen. Act. 15, Scribere per manus aliquorum: promittere literas per eos. ubi scribere, pro mittere iam scriptas literas, ponitur. Sic pro ipso homine accipitur etiam, tum dicitur Manus remissas aut languentes, et genua labantia confortare: Hiere. 23. 35. Zach. 8. 1. Sam. 23. pro, ipsosmet homines afflictos ac debilitatos. Verum ea phrasis habet quandam emphasin, et hypotyposin. Is. 56. Qui

autem iacentes aut dormientes, manus in pectore vel decussatim, vel tanquam parallelas ponere. Similis ferme de pigro phrasis est Proverb. 19, Piger abscondit manum in ollam, et non reducit eam ad os: eo quod etiam levissimae actiones ignavis sunt difficillimae, ut ferme eos pigeat promptum iam cibum ori porrigere, nedum lucrari aut parare. Manum in sinum [?: p- ] re, aut abscondere, ocium et pigritiam extremam indicat Psalm. 74. Quare reducis aut retrahis manum? E'medio sinus tui consume: id est. perfecte educito, et extende eam ad eos liberandos, et perdendos

manum suam ad miracula et sanationes: id est, per eos illa operetur. Sic et mittere manus, ut Actorum duodecimo: Misit rex Herodes manus, ut affligeret aliquos in Ecclesia: id est, aggressus est. Ponere manus super oculos alicuius, est ei esse superstitem: idque olim liberi parentibus iam primum mortuis facere solebant. Genesis 46, Ioseph ponet manum suam super oculos tuos Sic Penelope de Telemacho dicit: Comprimat ille meos, comprimat ille tuos. id est, sit nobis superstes, ac nobis iusta persoluat. Imponere manus, est propria Hebraeis formula, et ritus: qui hac

extremum vitae periculum, in eoque versari. Iob 13. Cur animam meam in manibus meis pono. Psal. 119. Anima mea in manu mea semper: pro, perpetuo versor in discrimine vitae. Cuius locutionis ratio est, quod anima Hebraeis vitam significat. ita igitur de ea loquitur, tanquam si iam ex reliquo corpore exivisset, et solummodo adhuc in manibus haereret, unde facile excuti posset, Excutere manum super femur, admirationem, cum dolore significat, Ieremiae trigesimotertio: Postquam conversus sum, poenitentiam egi: et postquam cognovi, percussi manu femur. Sic enim solent

immerserint. Quod vero frontis potissimum, et manus, praesertim dextrae, facit mentionem, id idem est: quia frons est pars hominis, qua cognoscitur. Notat ergo symbolice confessionem. nam tempore Interim adiaphorizabant, et characteres meretricis accipiebant, ut adversarii persuaderentur iam illos accepisse Interim, eoque parcendum illis obedientibus filiolis esse. Manus autem, praesertim dextra, operatur: ideo significat vitam externam. Indicat ergo, tales collusores meretricis Babylonicae in confessione, et in opere, aliquas eius notas aut abusus exprimere et circumferre.

utrarumque linguarum aliquid et Hebraeum sonat: et interpretatur, Dominus noster venit. ut sit sensus: Si quis non amat Dominum IESUM, anathema sit. et illo completo, deinceps inferatur, Dominus noster venit: quod superfluum sit, odiis pertinacibus adversus eum velle contendere, quem venisse iam conster. Hactenus Hieronymus. Nec his dissimilia scripsit Augustinus. Illud admonendum erat, in Dominus noster venit, Venit esse praeteriti temporis. est enim ἦλθέ, id declarantibus Graecis interpretibus, si parum ex interpretatione Hieronymi

nihil enim hic ausim, [?: a- ] lim affirmare. Haec Beza. Placet sane et mihi, ut [?: ] haec significet idem qued Dominus noster venit: fueritque vox nota ac usitata Ecclesiae de extremo anathemate eum sensum habens, quasi tales [?: excommunicati- ] iam Ecclesiae sanandi serventur: sed tanquam peccates ad mortem, utpote pertinaces hostes Christi, [?: ] mo iudicio puniendi tradantur, dedanturque. MARCIDUS. Vide PUTRIS. MARE, vox latius patet in Sacris, quam in prophanis Scriptoribus. Nam non tantum istud

ut ea quae natura erat sterilis, sit mater multorum filiorum deque eo laetatur valde: ut Sara, Anna mater Samuelis, Elizabeth, et aliae. MATRIX, 2. Reg 19, et Isaiae 37. Filii venerunt usque ad matricem, et non est vis pariendi. alii, ad confractionem, nempe cum foetus pervenit iam ad exitum, ubi frangitur hymen, aut etiam ipsa ossa claudentia corpus, et mater prorsus viribus in conando et pariendo destituitur: cum quidem eam tunc vel maxime niti conarique oporteret, ut foetus ederetur, ubi tum partus, tum mater in praesenti periculo mortis versatur. Significat autem ista

[?: ] is qui opus istud patravit? Coloss. 2, Sustulit chirographum de medio vestrûm. Sic 2. Corinth 6, Exite [?:-medio ] illorum: pro, ex illis. Matth. 13, Separabunt ma [?:-de ] medio iustorum: pro, a iustis. 2. Thessal. 2: Mysterium iniquitatis iam peragitur, tantum (scilicet [?: impe- ] ) donec is qui continet, e medio tollatur. id est, [?: ] Romanum imperium Roma transferatur, aut [?: ] debilitetur, ut Antichristus ibi suum solium eripere possit. Quem locum, de Romano imperio etiam Chrysostomus

mentem carnalem, caecam, reprobam et [?: p- ] sam. 2. Thessalonicens. 2. Ne cito dimoveamini et mente, neque turbemini. Hic mentem recte possis de ipsa rationali potentia accipere. Nam seductores [?: ] excantant hominibus cerebrum, eosque dementant, [?: ] iam etiam communi ratione carere videantur: quod genus mali etiam Latinae voces DEMENS et [?:--CORS ] , quasi carens mente ac corde, exprimunt. [?: ] qui tamen exponunt a mente, id est, a sana sententia: [?: ] qua significatione mox dicam. Tertia significatio

ac fovebat. Sic tum Latini, tum et Hebraei voce diei pro tempore abutuntur: ut
Multa dies, variusque labor mutabilis aevi,
Rettulit in melius.— Esse alicui menses, aut dies: pro explevisse tantum temporis. Esther 2, In fine cum essent ei 12 menses: i. cum iam explesset ibi integrum annum. Mensis primus, aut novorum est, cuius initium aut novilunium fuit proximum aequinoctio verno. Tunc enim Iudaeis inchoabatur novus annus, et 14 illius celebrabatur Pascha. Dicebatur autem Abib, aut novarum spicarum: quia tunc in illis calidis locis erumpebant

ex cuius plenitudine [?: ] haurire oporteat, Ioan. 1. Ad mensuram igitur dare, significat parce dare. Contrarium est, plenitudinem largiri. Mi usuram implere, per metaph. significat, eam quantitatem peccatorum explere, quam Deus praestituit, cum ad puniendum exurgere velit, ut iam ultra ferre non velit aut possit, quin mox et gravissime puniat. Mat. 23. Dicitur nihilominus Deus etiam alia per mensuras partiri, ut calamitates et poenas, quas Deus veluti demensum singulis partiri dicitur: ut Hierem. 13. Haec est sors tua, et pars mensurae tuae a me, dicit Dominus.

communi aequitate teneatur. Caeterum ut ad ipsam vocem revertamur, cum nulla in Sacris literis meritorum humanorum mentio fiat, mirari quis possit, unde haec vox patribus, praesertim Latinis, adeo in os ac calamum, omnesque eorum chartas pervaserit. Ego hanc inter alios puto esse occasionem, quam iam breviter exponam. Primûm, mox declinante Latinae linguae puritate, hoc est, circa 200 Domini annum, valde frequens coepit esse scriptoribus, etiam Ethnicis, verbum Mereri, in ea significatione, ut simpliciter consequi aliquid sive ex merito sive gratis declararet. Quod innumeris exemplis in

cupidos verae religionis, et quasi maturos ad conversionem. Matthaei nono et Lucae decimo: Messis quidem multa est, operari [?: ] tem pauci. Orate ergo Dominum messis, ut mittat operarios in suam messem. Regiones albae sunt ad [?: ] , Ioan. 4. id est, homines sunt iam cupidi purioris [?: ] onis, et idonei qui convertantur. Ibidem citator prouerbium, Alius est qui seminat, alius qui metit. [?: C- ] vis ea videtur fuisse, quod saepe alii percipiant fructus alienorum laborum. Sed Christus ad id accommodat, quod et prophetae

cor Ierusalem, et clamate ad eam, quod imple [?: ] sit militia eius, et remissa iniquitas eius. Ubi multi ponunt de cultu ac iugo illo gravi religionis Iudaii, in quo tot ritibus ac observationibus praeter perfe [?: ] cordis obedientiam Deo servire et militare cobantur, ut iam eis laeta libertas, ac veluti manu [?: mis- ] per Evangelium ac Meschiam denunciaretur. [?: Pos- ] tamen forte rectius per Militiam regnum malae con [?: entiae ] veteris Adami et Sathanae ipsius super homines, intelligere, a quib. per Meschiam redimendi

et unus ut mille anni. secundae Pet, tertio, et Psal. 90. id est, longum tempus ei ut breve, et breve ut longum est. Hominum consilia tempore mutantur, et ad tempus accommodantur: at ob longitudinem aut brevitatem temporis consilia et decreta Dei non mutantur. Quantumvis longum iam tempus effluxerit a praedictione extremae diei iudiciique: tamen ne putetis quod propterea sit sui consilii oblitus. Sed hominum cogitationes, ac decreta aut consilia paulatim tempore invertuntur, et ira evanescit, animusque immutatur. MINGENS ad parietem vocatur ab Hebraeis

ut pulchre hosce gradus describit Paulus Romanorum quinto, qui mihi aliquid videtur dicere, tametsi diversissimum quid iustificationem a misericordis esse arbitrer, ut effectum a causa: nec tamen dubitem, saepe aut valde vicinam, aut etiam eandem esse harum duarum vocum significationem. Sed iam etiam de significationibus et locutionibus huius vocabuli, exempla ordine proponentes, agamus. ¶ Misericordia igitur significat primum, uti supra diximus, animi dolorem aut tristem affectionem de alieno malo, quae nos movet, ut ei succurramus. Psalmo quinquagesimoprimo: Miserere

Num. 28 clare intelligitur. Sacrificium enim notat mactationem agni, nempe Christi: oblatio Mincha vero, adiunctum similaginis oblationem: quod forte denotat praedicationem verbi, et totam religionem. MITIS, aut mansuetus. Eadem vox עני Ani, iam mitum ac mansuetum significat, iam etiam afflictum. [?: Ra- ] istius coniunctionis diversarum significationum est, [?: ] quod res ipsae multum coniungi solent. Plerunque enim afflictiones minuunt superbiam, et reddunt homines leviores. Afflictum igitur significat

enim notat mactationem agni, nempe Christi: oblatio Mincha vero, adiunctum similaginis oblationem: quod forte denotat praedicationem verbi, et totam religionem. MITIS, aut mansuetus. Eadem vox עני Ani, iam mitum ac mansuetum significat, iam etiam afflictum. [?: Ra- ] istius coniunctionis diversarum significationum est, [?: ] quod res ipsae multum coniungi solent. Plerunque enim afflictiones minuunt superbiam, et reddunt homines leviores. Afflictum igitur significat haec vox Psal.

et gloriam Dei pertinentibus iudicandis. Quo titulo nunc sese subtiles quidam Epicurei venditant. Videmus enim Mosen, mansuetissimum hominem, patienter quidem ferre iniurias sibi privatim illatas, sed in asserenda gloria Dei et vera religione longe acerrimum et austerissimum esse. Verum non est iam nostri instituti, de rebus ipsis accuratius disserere. MITTERE aliquem, sicut et Vocare, est, alicui aliquam functionem demandare. Solemus enim aliquem puerum, ministrum, aut filium ex aliorum coetu evocatum, ad aliquam functionem ablegare. Solebat etiam Deus olim prophetas

Et Iohan. 8 ter repetitur: Si non credideritis, in peccatis vestris moriemini. in quo loco tamen praecipue ultima significatio mortis est, nempe damnatio et aeternum [?: ] tium. nam aliae mortes, id est, corruptio, servitus [?: S- ] nae, reatus seu iniustitia, ac ira Dei, iam antea [?: praec- ] [?: ] . Mors, sicut et Peccatum, pingitur in Sacris literis, tanquam praepotens quidam dominus, aut potius tyrannus, grassans horribiliter in genus humanum.

Domini sunt exitus mortis: id est, solus Dominus potest suos liberare ex media morte: Psalm. 68. celebrat enim Dei liberationes ex summis malis, praesertim spiritualibus. Exitus mortis igitur, significat liberationes a morte. Filius mortis, et Vir mortis, pro morte dignus, aut morti iam adiudicatus. 1. Sam. 20. Sic et 2. Sam. 19, Non fuit familia patris nisi viri mortis domino meo regi. Item 1. Regum secundo. Vir mortis es, verum non interficiam te hodie: id est, dignus mortis supplicio. Muscae mortis foetere et exhalare faciunt unguentum aromatarii, Ecclesiast. 10.

nostra pro vobis ad moriendum Ios. 2. id est, oppugnoramus vobis vitam nostram, quod salui eritis. MORTUUS sum, significat quod Latinis Perii: vel certe mortuum in potentia, non actu indicat. Sic dixit Deus ad Abimelech Gen. 20, Mortuus tu, quia mulier quam accepisti est coniugata: id est, iam iam tibi mors imminet. Sic Genes. 30 Da mihi filios: sin minus, mortua sum: id est, perii, actum est de me. Omnes nos mortui, Exod. 12 id est, omnes periimus, iamiam moriemur, nisi istas expellamus Ecce omnes nos mortui sumus, periimus, omnes nos periimus. de proxima potentia

pro vobis ad moriendum Ios. 2. id est, oppugnoramus vobis vitam nostram, quod salui eritis. MORTUUS sum, significat quod Latinis Perii: vel certe mortuum in potentia, non actu indicat. Sic dixit Deus ad Abimelech Gen. 20, Mortuus tu, quia mulier quam accepisti est coniugata: id est, iam iam tibi mors imminet. Sic Genes. 30 Da mihi filios: sin minus, mortua sum: id est, perii, actum est de me. Omnes nos mortui, Exod. 12 id est, omnes periimus, iamiam moriemur, nisi istas expellamus Ecce omnes nos mortui sumus, periimus, omnes nos periimus. de proxima potentia intelligendum

30 Da mihi filios: sin minus, mortua sum: id est, perii, actum est de me. Omnes nos mortui, Exod. 12 id est, omnes periimus, iamiam moriemur, nisi istas expellamus Ecce omnes nos mortui sumus, periimus, omnes nos periimus. de proxima potentia intelligendum est: id est, [?: ] iam moriemur, mors nobis imminet. Mortuus, pro [?: ] vere, Gen. 23. Sepeli mortuum tuum. Item, Surrexit â mortuo suo: id est, a cadavere suae uxoris. Luctus mortuorum id est, qui pro mortuis fieri solet Ezech. 14, Luctum mortuorum ne feceris. Mortui Dei: id est, qui

queamus: et intelligamus quare Christus Dominus tantopere mortem exhorruerit, et apud patrem deprecatus sit. Isa. 53, Dedit sepulchrum eius cum impiis, et cum divite in mortib. eius. Locus est maximi momenti, et tamen obscurus: quem solus Lutherus recte intellexit, vertit et exposuit. De eo iam ego breviter aliquid gramatice annotabo, quandoquidem supra in verbo DARE dictum est de eo prolixius. Dare apud Hebraeos saepe idem valet quod Ponere: quod probare non est necesse. Ponere autem aliquem cum aliquo, aut partem alicuius cum aliquibus, est eum conferre cum illis,

a me afficiamini. Psal. 88. Fui quasi vir cui non est robur, quasi inter mortuos liber. id est separatus ab hominibus et actionibus vitae humanae, non aliter ac si dudum fuissem mortuus Psalm. 118. Non moriar, sed viva et narrabo opera mirabilia Domini. id est, quantumvis iam quasi in morte ac extremo exitio haeream, tamen hic non peribo destitutus ope divina: sed hinc liberabor, ut celebrem mirabilem Dei liberationem ac beneficentiam. Stulti in defectu cordis morientur, Prover. 10. id est, ob imprudentiam ac vecordiam suam peribunt. Sic et mox 15 dicitur, Qui

Vermis eorum non morietur, Isa. 66. id est, mala conscientia et supplicium illorum, quod per vermen arrodentem significatur, erit perpetuum, et nun quam desinet. Id dietum repetit aliquoties Christus Marci 9. Mortui aseculo, Threnor. 3. In tenebris posuit me, sicut mortuos a seculo. id est, iam olim mortuos. Nolo mortem morientis: id est, non delector exilio pereuntium. Item Nolo mortem peccatoris, Ezech. 18, et 33: ponitur mors pro quavis maiori poena aut calamitate huius et futurae

voce tubae: id est, peribit in magno tumultu ac fur ore belli, Amos 2. Deus autem non est Deus mortuorum, sed viventium, Matth 22, Cum Deus dicitur esse alicuius Deus, senius est, quod Deus eum curet, foveat, iuvet, et illi vicissim eum agnoscunt ac celebrant. Non potest autem iuvare eos qui iam prorsus nihil sunt, et nihil esse perpetuo perseverabunt. Quare cum Deus sit Deus, vox correlativa ad cultores et eius ope sublevandos, et dicatur Deus Abraham, Isaac et Iacob: necessario indicatur, eos nec iam plane in nihilum redactos, nec perperuo nihil fore, ut Saducaei et Epicuraei de

iuvet, et illi vicissim eum agnoscunt ac celebrant. Non potest autem iuvare eos qui iam prorsus nihil sunt, et nihil esse perpetuo perseverabunt. Quare cum Deus sit Deus, vox correlativa ad cultores et eius ope sublevandos, et dicatur Deus Abraham, Isaac et Iacob: necessario indicatur, eos nec iam plane in nihilum redactos, nec perperuo nihil fore, ut Saducaei et Epicuraei de mortuis sentiunt: sed illos aliquando resurrecturos, et integre totaque persona victuros et florituros, ut et illi Deum celebrare, et Deus vicissim eos iuvare ac fovere possit. In locutione igitur, Non est Deus

hic locus exponitur ab interpretibus: sed simplicissima expositio est Epiphanii contra Corinthianos: quod intelligendum sit de iis, qui sunt conversi, aut inter catechizandum in mortis accessu baptizabantur, ut saltem mortuis prodesset [?: baptis- ] quandoquidem finis eorum vitae iam adesset. Argumentatio igitur est: Omnes qui baptizantur, hoc ipso fine baptizantur, ut sint Christo coniuncti ac salvi corpore et anima: sed illorum corpus iamiam [?: resolve--- ] , ut non sperent se amplius in hac vita corpore Christi [?: s-ruituros ] , aut eius membra

plane imperfecta et languentia: sicut mox in sequenti versu habetur. Beati mortui, qui in Domino moriuntur, Apocalyp. 14 id est, qui pie, aut etiam propter Dominum moriuntur. Et ei paravit vasa mortifera, Psalm. 7 Hebraice, Et instrumenta. id est, sagittas letiferas praeparavit in arcu, ac iam direxit: ut ipsemet mox exponit. Exaltans me de portis mortis, Psalmo nono. idem est ac si diceres, liberans me de media morte, aut summo periculo mortis. Ne obdormiam in morte, Psalmo decimotertio. id est, ne peream, ne inteream, ne ab hostibus meis opprimar. Preciosa est in conspectu

Erasmi super idem dictum refutatur. Mulier nomen etiam imbecillitatem, aut fragilitatem quandam simul denotat. Non sine causa igitur in descriptione humiliationis filii Dei Gal. 4 dicitur, Misit filium suum factum ex muliere, factum sub lege. Et Deus veluti insultans callidissimo serpenti, ac iam parta de humano genere victoria insolescenti, dicit se ei oppositurum feminam, eiusque semen illi caput contriturum. Sic et Iob 14, hominem non sine emphasi describit, quod nascatur ex muliere et brevi tempore vivat. Contra hunc vero usum vocis Mulier, vir et masculus aliquid strenuum ac

Fortes Babel facti sunt mulieres. Mulier saepe per metaphoram vocantur civitates et gentes. Haec metaphora, aut etiam similitudo plurimum tractatur et inculcatur. Ezek. 16 et 23. In priori loco inter alia inquit: Et facient in te iudicia in oculis mulierum plurimarum. id est, hostes tui, meique iam in te castiganda ministri, affligent et punient te, audientibus et stupentibus, et quasi coram spectantibus plurimis gentibus et civitatibus. Sic Zion veluti mulier ac mater quaedam, Ierusalem autem eius filia nominatur. Sic passim in descriptionibus locorum, praesertim in Iosua, oppidula

attinet, nullum est discrimen inter sexus aut conditiones, omnes ibi sunt similes et pares. Via aut Semita mulierum: id est fluxus menstruus. Gen. decimooctavo: Desierat autem Sarae via aut semita secundum mulieres. id est, vena aut fluxus mulieribus consuetus. quo indicatur fuisse eam iam prorsus effoetam, quia sine ea materia non alitur foetus. Sic Rachel excusans se erga patrem, Gen. trigesimoprimo inquit: Non possum surgere a facie tua quoniam via mulierum est mihi. id est, Vehemens fluxus me invasit, ut partim imbecillitate, partim et pudore, ne conspiciatur sanguis, non

[?: ] suo principe satana militat contra Deum, eiusque voluntatem: et praesertim contra Christum et eius Ecclesiam veramque religionem. Iudicari ergo, vinci et damnari tunc debebat per instantem passionem Christi [?: ] sathan, et mundus: sicuti Deus ita caelitus clamaverit se iam esse glorificaturum suum filium, nempe subiectis sub pedes eius omnibus hostibus eius, dataque omni potestate in caelo et in terra, ut omne genu [?: co- ] eo incurvari cogatur, caelestium, terrestium et [?: in-orum ] . Sic etiam illud Ioannis dictum accipiendum quod

est, et meritum eius omnibus applicatum, ut non minus illi homines per eum servarentur, quam qui post passionem ipsius in eum crediderunt. Sponsor factus est pro genere humano: qui, quia bonae fidei fuit, credidit ei iustitia ac lex Dei id debitum: perindeque eius sponsionem valere voluit, ac si iam persoluisset. Populus mundi. Isaiae quadragesimoquarto: Ex quo posui mihi populum mundi. id est, ex quo homines in hoc mundo creavi. Via mundi. Psalm. 139, Duc me per viam mundi aut seculi, sive sempiternam. pro, fac ut pie moriar: Ios. 23 et 1. Regum 2 nominatur via universae terrae:

a Domino subindicata, quia mustum cum sit valde flatuosum, disrumpit vas, si sit imbecillum, praesertim si non pateat exhalationis exitus, sicut in utre non patet. Ad haec, ob eandem causam non facile afficitur novitate vasis. At contra vetus vinum, non perinde requirit vas robustum, utpote quod iam deferbuit, et facile afficitur novitate vasis, eoque requirit vas quod iam ex priori vino bono quodam sapore ac odore tinctum imbutumque est. Indicat autem Christus per illam parabolicam sententiam, proportionem esse debere inter disciplinam et discipulos, molliusque novitios curandos esse quam

si sit imbecillum, praesertim si non pateat exhalationis exitus, sicut in utre non patet. Ad haec, ob eandem causam non facile afficitur novitate vasis. At contra vetus vinum, non perinde requirit vas robustum, utpote quod iam deferbuit, et facile afficitur novitate vasis, eoque requirit vas quod iam ex priori vino bono quodam sapore ac odore tinctum imbutumque est. Indicat autem Christus per illam parabolicam sententiam, proportionem esse debere inter disciplinam et discipulos, molliusque novitios curandos esse quam veteranos. Quasi musto sanguine suo inebriabuntur, Isaiae 49: aliqui

exprimit. Siquidem vocula Denn, tantum rationem aut probationem assertae aut negatae sententiae addit. Darumb vero, causam efficientem propositi effectus exponit, monstratque. Quod nihil attinet prolixius nunc aut declarare, aut probare. Verum de illo celebri dicto Christi Lucae 7, iam olim Anno 1549 in tertia parte Libelli de Fide dixi: et 1548, in propria charta Magdeburgae edita explicui. Postea vero etiam alii hanc expositionem, ut manifeste verissimam, secuti sunt. Multi nihilominus malunt ad violentas Glossas huius dicti confugere. Sive autem ego, sive alius aliquis

dixi) ignitus quidam spiritus ex accensa cholera suscitatus, iratis ex naribus efflatur. Psa. 74 Quare Domine fumat nasus tuus contra oves pascuae tuae? Sic putant aliqui iram Meschiae describi Isa, 2. Cessate vel cavete vobis ab homine, in cuius naribus est flatus aut halitus: id est, qui est iam commotus, et spirat naribus ignem, ut Poeta inquit. Alii putant ibi quemvis homuncionem, atque adeo hominum imbecillitatem indicari, eo quod per nares carpant vitatem auram, sine qua vivere nequeant. Impius [?: ] aut prae altitudine naris non requirit, subaudi Deum: aliqui

opinor. Sic et de Ioseph dicitur Gen. 50, Vidit etiam Ioseph ex Ephraim tertios filios, et etiam filii Machir filii Manasse nati sunt super genua Ioseph. id est, ipsi nati sunt, ipseque eos saepe blande in ulnas et sinum suum suscepit, sicut solent avi de nepotum ortu laetari, tametsi hi fuerint iam pronepotes Iosephi, ut tanto maiori gaudio eos viderit, blandiusque contrectaverit. Psal 87, Ecce Philistaea Tyrus cum Aethiopia, ille natus est ibi. Et mox: De Syon dicetur, Vir et vir natus est in ea Item, Dominus recensebit, cum conscripserit populos, iste natus est ibi. Id

pios esse spiritu Dei in novos homines regeneratos, et eo etiam alioqui imbutos ac gubernatos. Sic Christus Iohan. 8. Post quam concessisset Iudaeis, eos esse semen Abrahae, mox negat esse filios eius, inquiens: Si filii Abrahae essetis, opera Abrahae faceretis: i. si vere patris vestri Abrahami iam renati indolem, ingenium, naturamque in vobis haberetis, sicut solent genuini filii patrizare. at vos degeneres filii estis: non. n. spiritualem, sed carnalem ac non renatum Abrahamum, imo et diabolum ipsum refertis: quod ex operibus vestris, quae propria diaboli sunt, nempe ex homicidio,

adimit. Hac necessitate sunt etiam ipsa peccata et scandala necessaria, [?: sal---- ] quoad genus, non etiam quoad singula facta. Quando quidem tanta est potentia Satanae, et malitia eius, tanta etiam corruptio hominis ei servientis, ut necesse sit venire peccata ac scandala. Est iam, teste Christo, veluti Physica quaedam necessitas, ut haec mala arbor malos fructus ferat, et ex malo cordis thesauro tantum pessimae opes proferantur. Haec quasi praeter meum institutum, de variis necessitatis generibus praefari [?: volo ] ut tanto melius sequentes phrases ac

quod sit intelligendum, Bona opera debere prorsus sequi partam iustificationem ac salutem: cum nemo mortalium dicat, effectum esse necessarium ad causam, sed contra, causam ad effectum. Nemo dicit saturitatem esse necessariam ad panem: sed contra, panem esse necessarium ad saturationem. ¶ Haec iam devoce Necessarii dixisse sufficiat: nam reliqua significata et exempla facile ex Latino sermone et iam dictis intelligentur. NEGLIGERE, ponitur aliquando pro odisse. Hebraeorum octavo: Ego neglexi eos, dicit Dominus: id est, odi eos, quando quidem non perstiterunt in foedere. In

dicat, effectum esse necessarium ad causam, sed contra, causam ad effectum. Nemo dicit saturitatem esse necessariam ad panem: sed contra, panem esse necessarium ad saturationem. ¶ Haec iam devoce Necessarii dixisse sufficiat: nam reliqua significata et exempla facile ex Latino sermone et iam dictis intelligentur. NEGLIGERE, ponitur aliquando pro odisse. Hebraeorum octavo: Ego neglexi eos, dicit Dominus: id est, odi eos, quando quidem non perstiterunt in foedere. In Hebr. Hieremiae trigesimo primo est, Ego dominatus sum eis: id est, duriter eos tractavi. Sic

rei.) Ideoque hac phrasi indicat pater, illum angelum ita fore verum De vim, ut sit etiam substantialis imago ac character ipsius. Denique illa locutione indicat Deus, quod licet tota trinitas sibi nomen Iehova, ERIT, paulo ante initio Exodi assumpserit, significaveritque Deum ipsum fore illud iam olim promissum benedictumque ac benedicens semen seu Meschiam (ut haec in nomine Iehova exposui) tamen haec proprie persona divinitatis, seu hic angelus, vel potius archangelus et Gabriel omniumque angelorum princeps, sit futurus ille verus Iehova, aut redemptor ac Meschias, qui veram

nominis Antichristi, aut etiam eius armigeri (ut Irenaeus loquitur) exponit hic ipse Pater et scriptor vetustissim. per nomen Latinus: quia literae huius vocis in Graeco praedictum num. 666, nomen bestiae, eiusque armigeri exprimentem contineant: et quia Latini fuerint, qui tunc sint dominati. Iam sive de ipso Antichristo accipias, quod nomen sit Latinus: sive de eius armigero aut hyperaspista, qui nam sint notum est: uterque sane de nomine Latini aut Romani gloriatur. Sed haec in scriptis Adiaphoricis saepe clarius explicata sunt. NON, negativum adverb. ponitur non raro pro

diem, ante tempus suum. Iob 15. In non die suo succidetur. Ier. 22, Vae aedificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio: pro, iniuste ac inique. Ps. 44, Vendidisti populum tuum in non opibus: i. gratis, sine precio. Levit. 15, In non tempore menstrui sui: id est, extra iam tempus, quo ei solent fluere. Ps. 59. Insidiantur animae meae non scelus meum: id est, sine mea culpa aut scelere. Sic Isa. 44. Operabitur brachio suo, et non vires: id est, donec eum vires destituant. NON'NE, pro certe: quia interrogationes saepe affirmant Iud. 6, Non'ne misi

suos: id est, Haec est basis fidei nostrae, omnis nostra securitas ac firmitas, quod virtute aut manu Dei custodimur ad salutem, eaque fovemur ac iuvamur: ex aqua nemo nos rapiet. Non significat simplex novisse: alioqui Deus omnia novit. Sic Psal. 1, Novit Dominus [?:-iam ] iustorum, iter autem impiorum peribit: id est, Dominus probat viam et actiones piorum, eosque curat, iuvat, secundat, et laeto optatoque exitu ditat. Sicut et Psalmo 37 ait, Novit Dominus dies sincerorum: iter autem conatusve impiorum, utpote neglectus et damnatus ab eo, carebit

tetra poena afficiantur rebelles tum Dei, tum regis: seu nemo putasset fore, ut tam cito acerbeque punirentur apostatae deficientes a Deo, et rebellantes regi: vel, citius opinione hominum castigantur. Simile quid habet illud. 1. Corinth. 7, Qui scis mulier, an servabis virum? Quasi dicat, Tu iam de eo desperas, et vis temere te ab eo separare: sed forte citius tua opinione, aut praeter omnem spem, tuorum morum ac sermonis commoditate convertetur. Certe nullam habes certam noticiam, et quasi demonstrationem, quod omnino non convertetur. Quare ergo desperas? Sic et Germanice dicitur de

non convertetur. Quare ergo desperas? Sic et Germanice dicitur de rebus quasi desperatis, sperandis, aut (ut ille inquit) praeter spem sperandis, aut etiam timendis, wer [?: ] , wer [?: ] burge darfur sein? Priusquam te formarem in utero; novi te: Hierem 1. id est, iam tum non solum curam tui habui, sed etiam te mihi ad hoc opus destinavi, proinde ne desperes de fructu aut eventu tui laboris functionisque: concede mihi curam tuae idoneitatis, quantumvis tu agnoscas te puerum, ac insufficientem esse. Nosse aliquando est admirari, magnifacere, censere pro

cantionibus beneficia Dei celebrare. Saepe igitur David hortatur pios ad canendum canticum novum Domino: id est, ad celebranda nova Dei beneficia ac opera. Deinde [?: n- ] cantionis mentio fit in Scriptura, ut sub hac forma [?:-tionis ] indicetur ac praenuncietur, Deum iam aliquid novum ac mirabile opus editurum. Sub tali specie [?: ] monis praedicitur Isaiae 42, adventus Messiae, et vacatio gentium. Tali modo etiam collectio novae Eccles; celebratur Isaiae 26, In die illa cantabitur canticum illud in terra Iuda, Urbs fortis est nobis,

vetus est, quia ipsis [?: ] ab initio institutionis, et omnibus piis inde ab [?: ] mundi proposita est: tum nova, respectu evanescenti veterum tenebrarum, et iam novae lucis mundo orientis, et etiam illis ipsis qui antea hanc lucem maligne tenuiterque habuerant, longe clarius affulgentis. Utrumque autem epitheton commendat auditoribus hanc doctrinam: vetustas, quia inde et veritas eius aestimatur: et auditor animadvertere potest, se nullo novo onere aut

ipsis qui antea hanc lucem maligne tenuiterque habuerant, longe clarius affulgentis. Utrumque autem epitheton commendat auditoribus hanc doctrinam: vetustas, quia inde et veritas eius aestimatur: et auditor animadvertere potest, se nullo novo onere aut iugo onerari, iureque a se exigi, cui sese iam olim subiecit et obstrinxit. Rursus novitas etiam facit gratam hanc doctrinam, quia non sit veterum errorum ac tenebrarum documentum, non etiam obscurorum typorum aut umbrarum: sed clarae lucis regni Christi, ac illustratae doctrinae, quae nunc recenter mundo clarius quam unquam antea affulsit,

tum [?: ] non amplius admittant extensionem, ut exhalationi locus esse possit. Vetus vero vinum facile [?: affici- ] recenti vire dine vasis, nondum imbuti odore ac sa [?: ] vini, carentisque illa interna vinaria incrustatione. [?: ] requirit iam imbutum et incrustatum vas: cumque [?:-buerit ] , careatque flatuositate, facile etiam [?: imbecil--- ] vase continetur. Sic igitur indicare vult Christus, [?: ] aliis discipulis aliam disciplinam aut institutionem non venire, adhibendanque esse. Proponit

sicut pleraque omnia nimium vetusta, tanquam evanida negliguntur, nova autem contra in precio sunt: ita etiam in instauratione mundi ac generis humani per Christum, pollicitus est se novos caelos et novam terram creaturum: se etiam novum foedus ac formam religionis, abolita vetere, daturum. Haec iam omnia impleta sunt. Quare nos totum veterem hominem, cum omni sua iustitia, virtutibus ac dotibus parvi facimus: et tantum ea quae nunc Meschias per suum Spiritum et Verbum nova fecit, novum cultum, novos homines, et novam iustitiam, donaque per eum data magnifacimus, ut tantum de ipso, non

virtutibus ac dotibus parvi facimus: et tantum ea quae nunc Meschias per suum Spiritum et Verbum nova fecit, novum cultum, novos homines, et novam iustitiam, donaque per eum data magnifacimus, ut tantum de ipso, non autem de nobis aut aliorum carne ac sanguine gloriemur, cum omnis gloriatio iam hominibus exclusa ademptaque sit. Dicendo novum (scilicet foedus) antiquavit prius. Hebr. 8. id est, cum Deus Hier. 31. promiserit novum foedus: indicavit, se esse abrogaturum vetus. sed de hoc in voce Testamenti agetur. Heb. 10 hortatur nos Apostolus, ut intremus in sanctuarium: id est,

in mediam regionem aeris vi solis sublevata, solet pluviam, nivem, aut grandinem gignere. Nebulae vox non habet ullas admodum obscuras loquutiones: sed Nubes complures. Dicam tamen de Nebula primum. Illam densitatem aeris, quae circa Deum loquentem cum Israelitis apparuit, Vulgata versio iam nubem, iam nebulam vocat, ob similitudinem istorum meteororum. sed in Hebraeo est unica vox ענן Anan, sicut et Graeca νεϕέλη aliquando utrunque significat. Circumfudit vero sibi Deus illam quasi speciem nebulae

regionem aeris vi solis sublevata, solet pluviam, nivem, aut grandinem gignere. Nebulae vox non habet ullas admodum obscuras loquutiones: sed Nubes complures. Dicam tamen de Nebula primum. Illam densitatem aeris, quae circa Deum loquentem cum Israelitis apparuit, Vulgata versio iam nubem, iam nebulam vocat, ob similitudinem istorum meteororum. sed in Hebraeo est unica vox ענן Anan, sicut et Graeca νεϕέλη aliquando utrunque significat. Circumfudit vero sibi Deus illam quasi speciem nebulae aut nubis

ministrare propter nebulam: nam implevit gloria Domini, domum Domini. Tunc ait Salomon, Dominus dixit se habitaturum in caligine. Alii pro nebula vertunt nubem. Quod autem primum dixerat Anan, nubem aut nebulam: hoc mox dicit gloriam Domini, et densam caliginem. Ob tales apparitiones dicitur Deus iam habitare in nubibus, iam vehi aut equitare in nubibus tametsi ea loquutio et inde venire posset quod beneficium pluviae ex nubibus veniat, quodque ibi tonitrua audiantur, quae possint videri signa praesentiae Dei.

nam implevit gloria Domini, domum Domini. Tunc ait Salomon, Dominus dixit se habitaturum in caligine. Alii pro nebula vertunt nubem. Quod autem primum dixerat Anan, nubem aut nebulam: hoc mox dicit gloriam Domini, et densam caliginem. Ob tales apparitiones dicitur Deus iam habitare in nubibus, iam vehi aut equitare in nubibus tametsi ea loquutio et inde venire posset quod beneficium pluviae ex nubibus veniat, quodque ibi tonitrua audiantur, quae possint videri signa praesentiae Dei. Nebulam sicut

tenebrarum et caliginis, dies nebulae et nubis. Sic et Ezech. 30 et 32. minatur Deus Aegyptiis diem nubis. Eadem forma sermonis est et Ioel 2. Incommodae sunt, et tristiciam in hominibus excitant dies nubilae et nebulosae: ideo additur hoc amplificationis et hypotypo seos gratia, quo magis iam terrificae minae Dei humana corda ad resipiscentiam permoveant. Est alioqui hoc valde usitatum Scripturae, ut in descriptione tristium poenarum, totius rerum naturae facies tristis, minax ac horribilis depingatur: contra in descriptione rerum secundarum ac beneficentiae divinae omnia laeta

id est, cum venerit quod praedicis, seu cum infans iuxta tuam prophetiam nascetur. NUNCIUS: Hierem. 51. Nuncius in occursum nuncii curret, ad annunciam dum quod capta sit civitas, etc. Id est, dum rex mittet alium post alium ad explorandum, quomodo sese res habeat, iam complures illis posterius missis occurrent, afferentes tristia nova. Vir nuncii. pro, vir nuncians. 2. Sam. 18, Non vir nuncii eris hodie. Mox clarius inquit, Non nunciabis hodie. Nuncium esse in ore alicuius: 2. Sam. 18, Nuncium bonum est in ore eius: pro, venit annunciaturus aliquid

omnium praeteritorum malorum obliviscatur. Oblivisci quae a tergo sunt: Phil. 3. Unum ago, ea quidem quae a tergo sunt obliviscens, ad ea vero quae a fronte sunt contendens. Comparatione cursorum, declarat suum studium in propagando Evangelio ac regno Christi. Sicut enim illi nihil cogitant de iam confecta meta, sed de ea potius quae adhuc con Scienda restat, in quam intenti sunt, sollicite expendentes secum et festinantes, quomodo et quando tandem hanc aut illam restantem proximamque metam conficiunt, ut ad bravium tandem mature ac ante alios perveniant: sic et Paulus non cogitabat vel

sitque sensus, Regnum Dei ac Meschiae non veniet in suo primo adventu, cum aliqua splendida pompa ac illustri conspicuaque maiesta [?:-te ] , ut ab omnibus conspici necessario possit, et dicatur, Ecce hic aut ibi est eius exercitus, eius castra, [?: ve-illa ] : iam caepit hanc aut illam urbem, hic aut ibi civitates iam ei iuraverunt, sicut politica regna ac reges [?:-m ] illustri superbaque pompa, in omnium oculos in currente turba, potentia et maiestate venire solent. Vi [?: ] sane huius loci quaestio convenire cum illa Matth.

in suo primo adventu, cum aliqua splendida pompa ac illustri conspicuaque maiesta [?:-te ] , ut ab omnibus conspici necessario possit, et dicatur, Ecce hic aut ibi est eius exercitus, eius castra, [?: ve-illa ] : iam caepit hanc aut illam urbem, hic aut ibi civitates iam ei iuraverunt, sicut politica regna ac reges [?:-m ] illustri superbaque pompa, in omnium oculos in currente turba, potentia et maiestate venire solent. Vi [?: ] sane huius loci quaestio convenire cum illa Matth. [?: 12 ] , et Marc. 14, Quod signum erit

illi divinae normae cupiditates in me excitare: quae pestis alio qui sine lege a Paulo dicitur mortua, i. multo quietior, minusque sensibilis. Mox iterum dicit, Peccatum occasione legis seduxisse se, et interfecisse: i. prorsus regnare ac grassari. sibique ita dominari coepisse, ac si plane iam nihil esset ipse, nullumve in se ius ac dominium in semetipsum haberet. Occasio autem illa est causa per accidens, seu abusus rei bonae, quod nitamur in vetitum. Sic enim ea latens pestis fortius occasione legis sese exerit: sicut ignis in calce viva latens, si aqua perfundatur stridet. et in

est, penites omnes. Propter te occidimur omni die, aut tota die: Psalmo 44. id est, perpetuo affligimur, et subinde aliqui nostrum interficiuntur. Occidere et possidere, [?: pt- ] Reg. 21 dicit Helias ad Achabum: Non'ne occidisti et possedisti? quasi dicat, An poteris negare, iam te in cade iniusta et rapina manifesta deprehensum esse? [?: V- ] earum sint occisi morte, Ierem. 18. Id est, prorsus ac omnes occisi: sicut diximus et Latinos hanc vocem [?: ] me more Hebraeo repetere, Occisione occidere. Ad [?: ] nem descendere,

inde a primo lapsu. Oves occisionis, pro ovibus ad mactationem destinatis, valde crebrum est in Sacris literis. Psalmo quadragesimoquarto, et Romanorum 8, Propter te occidimur quotidie, reputati sumus sicut oves occisionis.Zach. 11 Pasce illas oves occisionis. id est, populum Iudaicum, iam sententia Dei ad occisionem destinatum. Bis ibidem repetitur. Oves ad occisionem. Isaiae 53. Actor. 8, Sicut ovis ad occisionem ductus est. patientia Meschiae in perferenda iniusta morte indicatur, ut ex praecedentibus et sequentibus apparet. additur enim, eum sic ob [?:-uisse ]

quaedam synecdoche, quod imbecillitas partis pro toto ponatur. Sed tamen non male dixerimus, hic oculos in propria significatione accipi. 1 Samuelis decimoquarto: Ionathan comedit de melle, et viderunt oculi eius, seu illuminati sunt: id est, prae fame et lassitudine ita erat exhaustus, ut iam oculi eius caligarent: sed sumpto cibo recepit vires, et oculi potuerunt tanto valentius cernere. Paulo ante dixi de phrasi, Illuminat oculos amborum Dominus: id est, ipsos sustentat et alit, ac fovet, ut possint fungi vita, et potentiarum suarum functionibus. Dare defectum oculorum, Deut.

vigesimooctavo, intelligo de [?: imbecil- ] alii de spe irrita: Dabit tibi cor pavidum, et [?: defec- ] oculorum. Sic Ieremiae capite 14 dicuntur [?: oc-- ] [?: ] rum deficere, quia non erat herba: id est, fame extremum languere, adeo ut eis iam visus debilitari incipiat Eadem ratione Psa. sexto dicitur, Caligavit oculus [?: ] pro irritatione, inveteravit propter inimicos [?: me- ] est, ob perpetuas eorum molestationes. Deficere [?: ] dicuntur etiam ob longam expectationem: quia, supra dixi,

genera ac specie externa sumptam esse picturam animi, ac superbum dici elatum oculis, quia talis est eorum gestus ac vultus. Hic igitur Levatio oculorum longe aliud significat, quam supra, ubi pro sperare ponitur. Isaiae 10. Visitabo super altitudinem oculorum eius. id est, [?: pu-iam ] illum propter superbiam. Superciliorum elenatio etiam Latinis tum superbiam, tum austeritatem notat. Hinc Superciliosus. Esse aliquid in oculis alicuius: pro, videri ei. Genes. 19, Fuit sicut ludens in oculis ipsorum. id est, visus est eis iocari, aut etiam delirare, dum minatur

corde. Iob 31, Si post oculos meos abiit cor meum. Hinc iubemur avertere oculos, ne videant vanitatem, et excitent in corde pravas cupiditates, aut alios affectus. Hanc naturam oculorum, aut phraasin etiam, Christus Matth. 5 exprimit, inquiens: Omnis qui vidit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechavit. Huc facit Graecum proverbium, Ex visu amor. Et illud Virgilii, Ut vidi, ut perii. Sic de studio aut desiderio idololatriae dicitur Ezek. 26, Post idola patrum suorum oculi eorum. id est tenebantur desiderio idololatriae suorum maiorum. Sic dicit Ezechiel cap. 20,

omnes reperti sunt, nemo defuit, nemo desideratus est. OMNIPOTENS: Exod. 6, Apparui Abrahamo in Deo omnipotente. Aliqui exponunt, Omnipotentem me esse declaravi Sed sensus est, In meis patefactionibus hoc nomen Schadai potissimum ursi, aut professus sum: non perinde nomen Iehova, ut iam facio, et porro faciam. ONAGER, animal sylvestre, quasi dicas, asinus sylvestris: pro rudi ac fero, et simul robusto audacique ponitur. Sic Angelus ait ad Hagar, nasciturum filium fore onagrum, qui contra omnes, et omnes vicissim contra eum belligerentur. Sic et Iob vigesimo quarto

crebro usurpabant hanc vocem Onus, de minaci prophetia, et dura legis concione: ideo impoenitentes Iudaei caeperant exagitare prophetas, eorumque conciones poenitentiae [?: ] sine singulari contumelia Onus vocitabant, [?: dict--tes ] : Propheta quod est onus? quod onus iam nobis narras? Quas eorum blasphemias Hieremias caput vigesimotertio gravissime reprehendit, eisque iram Dei denunciat. Onus levare contra aliquam gentem, [?: est ] nacem prophetiam aut concionem ei proponere de imminentibus poenis. Onerare aliquem aliqua re, significat

Libello de Fide, et in altero illi adiuncto, in quo definitio Iustitiae Christianae asseritur, prolixius probavi. Sic et Christus opera Publicani, quae ille gratias agens agnoscebat divinitus in se facta esse, a iustificatione excludit. Quibus adiiciantur etiam hae duae rationes, quod Paulus de se iam renato loquens inquit: Nihil mihi conscius sum, sed in hoc non sum iustificatus: excludens ex iustificatione prorsus etiam ipsam suam novam obedientiam piorum, seu opera per gratiam Christi facta. Porro Phil. 3, etiam piorum iustitiam legis, aut secundum legis praescriptum factam excludit

prorsus etiam ipsam suam novam obedientiam piorum, seu opera per gratiam Christi facta. Porro Phil. 3, etiam piorum iustitiam legis, aut secundum legis praescriptum factam excludit prorsus ex iustificatione, et solam imputativam Christi iustitiam vult ibi valere. in quit enim de se iam renato: Certe omnia duco damnum esse propter eminentiam cognitionis IESU Christi Domini mei, propter quem omnibus istis meipsum mulctavi, et duco omnia pro execrementis ut Christum lucrifaciam: et comperiar in eo, non habens meam iustitiam quae est ex lege, sed eam quae est per fidem Christi,

id est, recipient praemia sua vita digna. Legalis quidem phrasis est, sed saepe Evangelice usurpatur, ut supra dixi, indicans gratuitam beatitudinem piis ex debito promissionis datam ac exhibitam. Rom. 11 est locus insignis, qui hoc Hebraismo commodissime illustretur: Quod si per gratiam, non iam ex operibus, alioqui gratia iam non est gratia. Si ex operibus, non iam ex gratia, alioqui opus non iam est opus. id est: Si merito aut mercede operum salvamur, non salvabimur gratis, ex gratuita misericordia. Qualis enim esset ista gratia, quae pro merito debita mercede benefacit? Nemo sane

vita digna. Legalis quidem phrasis est, sed saepe Evangelice usurpatur, ut supra dixi, indicans gratuitam beatitudinem piis ex debito promissionis datam ac exhibitam. Rom. 11 est locus insignis, qui hoc Hebraismo commodissime illustretur: Quod si per gratiam, non iam ex operibus, alioqui gratia iam non est gratia. Si ex operibus, non iam ex gratia, alioqui opus non iam est opus. id est: Si merito aut mercede operum salvamur, non salvabimur gratis, ex gratuita misericordia. Qualis enim esset ista gratia, quae pro merito debita mercede benefacit? Nemo sane gratias agit pro eo, quod sibi

sed saepe Evangelice usurpatur, ut supra dixi, indicans gratuitam beatitudinem piis ex debito promissionis datam ac exhibitam. Rom. 11 est locus insignis, qui hoc Hebraismo commodissime illustretur: Quod si per gratiam, non iam ex operibus, alioqui gratia iam non est gratia. Si ex operibus, non iam ex gratia, alioqui opus non iam est opus. id est: Si merito aut mercede operum salvamur, non salvabimur gratis, ex gratuita misericordia. Qualis enim esset ista gratia, quae pro merito debita mercede benefacit? Nemo sane gratias agit pro eo, quod sibi iure debetur. Quod si gratia salvamur, non

ut supra dixi, indicans gratuitam beatitudinem piis ex debito promissionis datam ac exhibitam. Rom. 11 est locus insignis, qui hoc Hebraismo commodissime illustretur: Quod si per gratiam, non iam ex operibus, alioqui gratia iam non est gratia. Si ex operibus, non iam ex gratia, alioqui opus non iam est opus. id est: Si merito aut mercede operum salvamur, non salvabimur gratis, ex gratuita misericordia. Qualis enim esset ista gratia, quae pro merito debita mercede benefacit? Nemo sane gratias agit pro eo, quod sibi iure debetur. Quod si gratia salvamur, non certe merito aut mercede

ut [?: ] totam Orationem Dominicam, voces orationem aut precationem: singulas vero illius partes, aut septem postulata, petitiones. Deprecatio, δέησις est (ut Graeca Scholia exponunt) qua petimus aversionem mali alicuius, quod nos vel iam molestat, vel nobis imminet. [?:-d ] etiam ex ipsa etymologia probare volunt: quia videatur verbum δέομαι venire a δέος, quod est timor. Rectius vero ab indigentia, ut credo, deduci posset.

et [?: praepara- ] cernam Meschiae meo. id est, faciam ut vigeat ac [?: ] at regnum et potentia mei Davidis. Ob hanc, ut [?: ] significationem צמח germen crebro Meschiam significat: quia sicut senescente ac putrescente iam [?: ] ri trunco, novum germen ex radicib, eius oriens [?: ] latim in virentem ac validam arborem evadit: sic et Meschias regnum patris sui Davidis instauravit. Sic verbum Zarach, oriri, in suis derivatis pro vigere usurpatur. Malachiae 4 est, Exorietur vobis

locutio est et Iob 3. Aperuit Iob os suum, et maledixit. Sic in sententia Christi, Ex abundantia cordis os loquitur, de propria significatione accipiendum est. Venatio in ore eius erat, Gen. 25. pro, Isaacus delectabatur ferina, quam ei Esau suppeditabat. Os, per metalepsin aut metonymiam iam praecedentia se, iam vicissim sequentia significat. Praecedentia vero, voluntatem, sententiam, cogitationem, mentem ac voluntatem, quae homo per os sermonemque erga alios declarat. aliâs porro sequentia os: ut sunt, sermo, sensus sermonis, edictum, aut mandatum sermone propositum. De hisce

3. Aperuit Iob os suum, et maledixit. Sic in sententia Christi, Ex abundantia cordis os loquitur, de propria significatione accipiendum est. Venatio in ore eius erat, Gen. 25. pro, Isaacus delectabatur ferina, quam ei Esau suppeditabat. Os, per metalepsin aut metonymiam iam praecedentia se, iam vicissim sequentia significat. Praecedentia vero, voluntatem, sententiam, cogitationem, mentem ac voluntatem, quae homo per os sermonemque erga alios declarat. aliâs porro sequentia os: ut sunt, sermo, sensus sermonis, edictum, aut mandatum sermone propositum. De hisce significationibus ordine

aut magnifaciunt. Prope esse in ore et corde: pro, in promptu esse, et quasi ad manum habere. Deut. 30, Propinquum est verbum in ore tuo et corde tuo valde, ut facias illud. Non possibilitatem legis aut obedientiae ei praestandae asserit, ut seductores volunt: sed praesentiam doctrinae, quae iam sit eis tradita, et pene usque ad fastidium inculcata, ut non possint queri Dei culpa se inobedientes esse, qui sibi modum aut regulam obedientiae ac cultus non praescripserit. Ideo prius dixerat, Hoc praeceptum non est procul super caelos, aut ultra longinqua maria, ut possis queri ac dicere,

Ezech. 16, Non fuit Sodoma in auditum in ore tuo, in die superbiarum tuarum. Usque ad os parvulis: Genes 47. Usque ad os parvuli alebat omnem domum patris: id est, summos et infimos, vel etiam infimis suum dimensum dando. vel potius, iuxta os parvuli: id est, sicut parvulis gratuito parentes iam paratum cibum suppeditant. Dare in os alicuius: id est, avide aliquid praedae obiicere. Mich. 3. Contra eum qui non dederat escam in os eorum, praeparant bellum. id est, seductores moliuntur exitium piis civibus, nisi eos datis muneribus placent. Os incalescere prae siccitate, Iob 30:

et inferiori Germania, non tantum amicos, sed et hospites osculantur mulierculae: quod tamen in Belgico et Flandria multo est usitatius, quam usquam alibi. Apud Syros et idololatras Israelitas moris fuit, Baalis [?: stat-- ] osculari. 1. Reg. 19: et vitulos Samariae, Oseae 13. Iam [?: f-- ] a cultu divino, sive ab illa testificatione subiectione, qua solebant se Orientales regibus suis subiicere, sumpserit suam locutionem David: iubet Psal 2 osculans lium Dei, qui sit futurus Meschias, servator mundi. id est, eum non solum pro Deo ac creatore

nubendi: illam quendam caeteris praestantiorem accersivisse, qui putans se vocari ad aliquod negocium regni, obviam prodeunte ei regina, de equo desilierit, seque incuruârit, osculaturus eius manum. Cui illa subridens responderit, Non manum, sed faciem oportere eum osculari: indicans, eum non iam subditum, sed maritum regemque fore. Ab hac osculandi regum manus, aut etiam pedes, consuetudine, sumpsit Antichristus suae superbiae et tyrannidis symbolum, quod summos quoque reges ac monarchas adigit ad suorum pedum oscula: sicut illi etiam multi salutationis loco adscribunt, devota pedum

Isaiae 66, Ossa vestra sicut herba florebunt. et Psal. 51, Exultabunt ossa humiliata. Psal. 141, Sicut scindens ligna dissipata sunt ossa nostra in ore sepulchri: id est qui in extrema pericula, et veluti ad mortem ipsam adducti sumus. Vel forte loquitur de aliis iam ex populo Dei interfectis. Confringere ossa, sumptum a feris bestiis, quae-capta animalia non solum occidunt, sed etiam ossa ipsorum comminuunt. Sic dicit Bileam Israelitas comesturos hostes suos, et ossa eorum confracturos, Num. 24. Ossa perturbari, inveterascere, marcescere, et etiam

verterunt: LXX crebro διαθήκην, quod Vulgata porro Testamentum reddidit: Aquila, teste Hieronymo, συνθήκην. Quare iam tantum quasdam phrases huius hominis exponemus. Pactum salis, significat pactum firmum ac inviolabile, perduransque, vel etiam sacrosanctum. Ratio locutionis est, vel quia salita durant, et non putrefiunt: vel quia sal in omnibus sacrificiis adhibebatur, et porro pacta sacrificiis

in maledictione animam eius. id est, Non sum passus, ut os meum aliis dira imprecando peccaret. Palatum gustat cibum. pro, ipsius munus est, iudicare de saporib. Iob 34, Auris probat sermones, et palatum gustat cibum. Linguam adhaerere palato, est prorsus ac extreme debilitari, cum iam vel omnes vires desint homini: vel etiam humor in ore ita deficit, ut lingua quasi adglutinetur siccitate palato: ut etiam in pulvere et siccitate oris in magno aestu experimur vel benevalentes. Id malum Psaltes sibi imprecatur Psal. 137, si Hierosolymae obliviscatur. Sic

expungnatus et debellatus est mundus. PALUS, paludis, nihil admodum obscuri in Sacris literis habet, nisi quod Ierem. 51, ubi modus capiendae Babylonis praedicitur, legitur, Paludes exustae sunt: quia scilicet Cyrus averso paulisper Euphrate in quendam veterem lacum, aut iam neglectam lacunam, per vineum eius arefactum in urbem noctu intravit. Ideo inquit ibi Propheta: Cursor ob viam cursori currit, et nuncius obviat nuncio, ut nunciet regi, quod capta sit civitas eius ab extremitate, et quod vada occupata sint, et exustae paludes, etc. Et mox dicit

[?: ] rilis facta est valde fructifera: et contra, quae abundabat prole orbata est. Cerva in agro peperit et [?: des- ] Ierem. 14. id est, tanta erit siccitas et terra [?: nasce- ] inopia, ut cerva pariens prae fame neglectura sit [?: ] suum. Iam cogita, quis erit hominum status in tanta [?: ] ctus inopia? Caecus et claudus, praegnans et [?: pue-p- ] simul erunt, Hierem. 31. id est, varia et promiscua turba ex gentilibus convertetur. Per metaphoram porro non paucos Hebraismos efficit. Proverb. 27, Nescis

efficit. Proverb. 27, Nescis quid ventura pariat dies. Filii venerunt usque ad matricem, et non adest vis pariendi: 2. Regum 19. Isaiae 37. pro, res adducta est in summum discrimen, nec cernimus ullum tantorum malorum exitum perinde ergo in media calamitate haeremus, ac si parturiens in ipso iam momento edendi foetus omnibus viribus destituatur, ubi maxime eam conari oporteret. Parere ventum, est nihil parere, nihil efficere aut proficere maximo conatu ac labore Isaiae 26: Concepimus,

ab initio mundi 2453. A primo typicoque paschate instituto, seu ab exitu Israelitarum ex Aegypto usque verum Pascha nostrum, nempe usque ad passionem Christi agni pro nobis immolati 1542. Porro a primo paschate usque ad Pascha anni a nato Christo 1571 praeterierunt anni 3080. a conditione mundi iam numerantur anni 5533. PASCERE verbum, praeter propriam significationem, habet etiam figuratas aliquot, potissimum autem metaphoricas. Primum enim hoc verbum transfertur ad regimen politicum: ut 2 Sam. 5. Dominus dixit ad te, Tu pasces populum meum Israel, Et tu eris dux super eum.

est Psa. 74, Quare exardescit ira tua in oves pascuae tuae. i. contra populum tuum, quem tu alis, et qui omnem suam felicitatem a te expectat, et a te solo pendet. PASTOR, ut supra monui, alias politicum gubernatorem significat, ut Isa. 44, Ego dico Cyro, Pastor meus es tu. i. ego iam praedico et ordino eum fore monarcham meum. Hier. 49, Quis pastor stabit contra me? pro, quis rex suos contra me tueri poterit? Alias doctorem verum aut falsum notat, cuius innumera sunt exempla, praesertim in veteri, tametsi etia in novo Testamento. Involvet terram Aegypti, sicut amicitur

Cum igitur sola est, singulari quadam calamitate premi, ac veluti deseri ab aliis videtur. Psal. 124 legitur Anima nostra sicut passer evasit ex laqueo: Laqueus confractus est, et nos liberati sumus. id est, sicut passer aut alia avicula capta extremum exitium expectat: sic nos iam ad id destinati eramus. sed feliciter ac perfecte liberati sumus: sicut avicula semel evadens laqueum, non facile eo redibit. Prover. 26 comparatur iniusta maledictio passeri et hirundini avolanti, quae cum semel recessit, non facile amplius redit, nec scis quo pervenerit, ubi semel ex tuis

etiam mala imprecatio temere facta, evanescit, nec ad te insontem pervenit. Porro Christus volens curam caelestis patris circa nos monstrare, argumentatur a minori ad maius, sumpta collatione a vilissima avicula, cuius si Deus tantam curam gerat, ut eam alat ac conservet: multo magis sit pios, et iam filios suos factos, omnibus modis aliturus ac foturus. PASSIO, et PATI, valde crebro ponitur pro supplicio affici: praesertim vero dicitur de Christi morte, atque adeo de tota illa humiliatione ac exinanitione, quam nostri caussa sustinuit, ex gloriosissima forma Dei, in

s. prophetantium: i. praeceptor. Sic et Paulus quoque 1 Cor. 4, vocat se patre Corinth. i. non tantum praeceptorem, sed etiam primum conversorem. Psal. 68, Pro patrib. nati sunt tibi filii. id est pro mortuis primis doctorib prophetis et Apostolis, successerunt subinde alii, qui iam non tanquam patres, ut illi olim, sed ut filii Ecclesiae fuerunt. Interdum principe denotat. 1 Par. 2, Pater Gilead: pro, princeps eius regionis, vel etiam autor gentis. Sic pater Gibeon, 1. Paral. 8 accipitur, Sic in priore loco, Ipse fuit pater Zaph: Ios. 14. Capita patrum tribuum

mox dicemus. Potest autem haec tertia significatio sub secunda etiam comprehendi. Pacem enim ac concordiam habent homines aut cum Deo, aut alii inter alios, aut denique cum seipsis. Quidam igitur primam illam concordiae speciem hic putant significari, ut sit haec sententia: Nos fide iustificatos; iam reconciliatos esse cum Deo per Christum, qui inimicitiarum causas sustulit. Quae doctrina verissima quidem est, sed non satis apposite traditur hoc loco. neque enim Apostolus proprie hic agit de mediatoris Christi opere, sed a fidei effectis argumentatur. Quidam igitur hanc pacem cum Deo initam

Pax vestra requiescet super eum, aut revertetur pax vestra. ubi pax Apostolorum vocatur illa pia imprecatio pacis, quae sit profutura dignis, ab indignis autem sit is fructus piae precationis ad ipsosmet Apostolos reversurus. Nunc dimittis servum tuum Domine, secundum verbum tuum in pace. id est, iam permittes ut tranquillo animo, et in viso Messia acquiescens moriar, ac ad illam veram aeternamque pacem migrem. Christus inquit Ioan. 14. Pacem meam relinquo vobis, pacem meam do vobis. id est, primum quidem spiritualem pacem, deinde etiam externum quoddam patrocinium, defensionem ac

seu bonam conscientiam ob iustificationem ac reconciliationem: habebitis deinde et eam pacem, ut vos Spiritus S. regat ac consoletur, ne vobis satan, aut caro aut vetus Adam ita imperitet, sicut antea, neve peccatum regnet in corpore vestro. Habebitis et consolationem ex mea doctrina, quam vobis iam proposui in spiritualibus et corporalibus afflictionibus ac perturbationibus: et denique pater caelestis non patietur capillum de capite vestro decidere, mandans angelis, ut vos custodiant, et in manibus portent in omnibus viis vestris. Deus pacis dicitur, non dissensionis: Rom. 15. 16. 1.

hac horrenda metamorphosi Spiritus sanctus in Scripturis utitur. Porro peccatum originale est [?: ] haereditas illius ipsius primi malefacti, seu reatus ipsius: tum et illa horrenda imago aut larva Satanae, in qua diximus Adamum ex imagine Dei tristissima metamorphosi immutatum: ut iam non Deum creatorem ac patrem suum, sed Satanam repraesentet, prae se ferat, reserat, aut exprimat: quae in nos in ipsa statim conceptione ac procreatione ex patre nostro transit. Similes enim ille sibi procreat: sicut Genes. quinto describitur, quod ad imaginem et similitudinem suam liberos

Originalis, quibus utitur Scriptura Re. 7. appellatur Peccatum, et Lex membrorum, et Concupiscentiae alibi, carentia iustitiae originalis, depravatio naturae, figmentum malum, fomes, languor naturae, lex carnis, etc. Appellatur et Peccatum militans, quia quantumvis iam in sanctis nonnihil mortificatum sit ac debilitatum: tamen adhuc potenter ac furenter militat contra novum hominem, summo studio eius pia vota conatusque impendiens, ne ea pie sancteque faciat ac praestet. quae cupit et studet: quinetiam non raro captivum rapit [?: ] hominem, ac in

Galat. 3 Christus dicitur factus pro nobis maledictum aut execratio: quod idem est ac peccatum, aut res detestanda. Ob eandem peccatorum ab hominibus ad victimas translationem, etiam Latina lingua ambiguam significationem quibusdam religiosis vocabulis tribuit, ut est sacrum et piaculum: ut iam pro re sancta, ac Deo accepta offerendaque, iam pro detestanda, utpote peccatis nostris onerata, accipiatur. ¶ Hactenus species et partes peccati varias enumeravimus, earumque appellationes breviter explicuimus: maioris autem perspicuitatis, simul et memoriae gratia, in Tabella

aut execratio: quod idem est ac peccatum, aut res detestanda. Ob eandem peccatorum ab hominibus ad victimas translationem, etiam Latina lingua ambiguam significationem quibusdam religiosis vocabulis tribuit, ut est sacrum et piaculum: ut iam pro re sancta, ac Deo accepta offerendaque, iam pro detestanda, utpote peccatis nostris onerata, accipiatur. ¶ Hactenus species et partes peccati varias enumeravimus, earumque appellationes breviter explicuimus: maioris autem perspicuitatis, simul et memoriae gratia, in Tabella totam rem subiiciemus.

iudicia ac caeremonias, quas praecepisti. Sic Iud. secundo: Revertebantur, et perdebant aut corrumpebant (scilicet vias Domini) magis quam patres eorum. id est, post semel actam poenitentiam relabebantur subinde ad tetriores idololatrias. Vas perditum: Psalmo trigesimoprimo, pro re quae iam quasi extrarerum naturam est. Oblivioni, inquit, traditus sum, sicut mortuus ex corde (id est, utero matris) et sicut vas perditum: nempe, cuius iam nulla cura habebatur. Prosperitas perdit. Proverbiorum primo: Prosperitas stultorum perdet eos. id est, res secundae stultis ac impiis sunt

eorum. id est, post semel actam poenitentiam relabebantur subinde ad tetriores idololatrias. Vas perditum: Psalmo trigesimoprimo, pro re quae iam quasi extrarerum naturam est. Oblivioni, inquit, traditus sum, sicut mortuus ex corde (id est, utero matris) et sicut vas perditum: nempe, cuius iam nulla cura habebatur. Prosperitas perdit. Proverbiorum primo: Prosperitas stultorum perdet eos. id est, res secundae stultis ac impiis sunt exitio. Perdere ex aliquo loco aliquid, Ieremiae vigesimo quinto: Perdamque ex eis vocem gaudii. id est, auferam eis omne gaudium, et occasionem

Abadon, et Graece ἀπολλύων, id est, perdens aut perditor, sicut supra diximus de angelo percussore, Exodi duodecimo, unde forte haec locutio sumpta est. Filius perditionis vocatur a Christo Iudas, Ioan. decimo septimo: quia sit iam exitio debitus, ac ob suum scelus destinatus. sic Latini servum poenae dicunt, de damnatis ad supplicium. Porro secundae Thes. secundo multo significantius Antichristus nominatur homo peccati, et filius perditionis, nempe quod sit author ac promotor peccati, et aeterni exitii

patrum meorum, in diebus peregrinationum suarum. id est, vitae passim peregrinando actae. Peregrinus sum filiis matris meae, Psalmo sexagesimo nono. id est, non agnoscunt me pro suo fratre. De peregrinis saepe praecipitur, praesertim in posterioribus libris Mosis. ubi illi intelligendi sunt, qui iam cum Iudaeis ut proselyti cohabitabant, non solum negociandi gratia eo ad paucos dies venerant. [?: Consitent- ] quod hospites et peregrini sunt in terra, Heb. undecimo. pro, non possidentes eam, non habentes hic certam possessionem aut patriam, sed futuram quaerentes. Tu solus

est perfectio inferioris cuiusdam gradus quae in homines, praesertim renatos, cadere queat, quam passim Scriptura a novo homine exigit: quam Deus ex dispensatione Evangelica in hominibus tolerat. Tali ferme ratione etiam Cicero in Amicitia sapientes perfectosque definivit. Verum age recenseamus iam significationes huius vocis. Primum igitur significat aliquam rem, praesertim corpoream, integram, non corruptam, mancam aut mutilam. Sic de vite Ezech. cap. 15 dicit, quod quandoquidem, cum adhuc thamim integra aut tota est, illaesaque manet, non sit idonea ad ullum opus inde

bethom, in sinceritate cordis mei, et puritate manuum mearum feci hoc, i. volui sincere mihi eam in uxorem adiungere, non cogitans de adulterio, aut de ullo illicito facto, ut qui ignoravi eam iam alteri maritatam esse: Gen. 20. In hac sinceritatis aut integritatis significatione usurpatur haec vox etiam a Paulo ad Colloss. 3: Charitas est vinculum perfectionis. id est, compages integritatis. Mutua enim dilectio prohibet, ne facile collegae, cives, aut membra eiusdem Ecclesiae a se

alio themate, nempe a כלה. Dies perfecta, Proverb. 4: pro, integra, plena, ac lucida. Transmigratio perfecta, Hierem. 13: et Captivitas perfecta, cum omnes in captivitatem abducuntur, non tantum particula aliqua populi. Vir perfectus: pro, maturae iam aetatis, et iustae staturae, Ephes. 4 ait Paulus, Christum ad hoc dedisse nobis suos ministros ac doctores, ut illorum institutione crescamus, donec perveniamus omnes ad unitatem fidei et agnitionis filii Dei, in virum perfectum, et ad mensuram staturae plenitudinis Christi. Sic igitur passim

liberatione gratias agant. Persona in Sacris literis trebro externam speciem, dignitatem, nomen, aut etiam alias aliquas qualitates notat. ut 2. Cor. 5, Gloriantur in facie autpersona, non in corde. Personas Latini vocarunt illas larvas, quas sibi comoediarum actores imponebant, simulantes iam senem, iam iuvenem, iam regem, iam servum, iam virum, iam mulierem, eo quod per illas suam vocem sonabant, aut edebant. Hinc porro factum est, ut etiam ipsi actores personae dicti sint: et porro tota illa externa eorum species. Ab hac significatione porro illae celebres locutiones primum in

gratias agant. Persona in Sacris literis trebro externam speciem, dignitatem, nomen, aut etiam alias aliquas qualitates notat. ut 2. Cor. 5, Gloriantur in facie autpersona, non in corde. Personas Latini vocarunt illas larvas, quas sibi comoediarum actores imponebant, simulantes iam senem, iam iuvenem, iam regem, iam servum, iam virum, iam mulierem, eo quod per illas suam vocem sonabant, aut edebant. Hinc porro factum est, ut etiam ipsi actores personae dicti sint: et porro tota illa externa eorum species. Ab hac significatione porro illae celebres locutiones primum in forum, deinde

agant. Persona in Sacris literis trebro externam speciem, dignitatem, nomen, aut etiam alias aliquas qualitates notat. ut 2. Cor. 5, Gloriantur in facie autpersona, non in corde. Personas Latini vocarunt illas larvas, quas sibi comoediarum actores imponebant, simulantes iam senem, iam iuvenem, iam regem, iam servum, iam virum, iam mulierem, eo quod per illas suam vocem sonabant, aut edebant. Hinc porro factum est, ut etiam ipsi actores personae dicti sint: et porro tota illa externa eorum species. Ab hac significatione porro illae celebres locutiones primum in forum, deinde et in

in Sacris literis trebro externam speciem, dignitatem, nomen, aut etiam alias aliquas qualitates notat. ut 2. Cor. 5, Gloriantur in facie autpersona, non in corde. Personas Latini vocarunt illas larvas, quas sibi comoediarum actores imponebant, simulantes iam senem, iam iuvenem, iam regem, iam servum, iam virum, iam mulierem, eo quod per illas suam vocem sonabant, aut edebant. Hinc porro factum est, ut etiam ipsi actores personae dicti sint: et porro tota illa externa eorum species. Ab hac significatione porro illae celebres locutiones primum in forum, deinde et in communem vitam

literis trebro externam speciem, dignitatem, nomen, aut etiam alias aliquas qualitates notat. ut 2. Cor. 5, Gloriantur in facie autpersona, non in corde. Personas Latini vocarunt illas larvas, quas sibi comoediarum actores imponebant, simulantes iam senem, iam iuvenem, iam regem, iam servum, iam virum, iam mulierem, eo quod per illas suam vocem sonabant, aut edebant. Hinc porro factum est, ut etiam ipsi actores personae dicti sint: et porro tota illa externa eorum species. Ab hac significatione porro illae celebres locutiones primum in forum, deinde et in communem vitam pervenerunt, ut

trebro externam speciem, dignitatem, nomen, aut etiam alias aliquas qualitates notat. ut 2. Cor. 5, Gloriantur in facie autpersona, non in corde. Personas Latini vocarunt illas larvas, quas sibi comoediarum actores imponebant, simulantes iam senem, iam iuvenem, iam regem, iam servum, iam virum, iam mulierem, eo quod per illas suam vocem sonabant, aut edebant. Hinc porro factum est, ut etiam ipsi actores personae dicti sint: et porro tota illa externa eorum species. Ab hac significatione porro illae celebres locutiones primum in forum, deinde et in communem vitam pervenerunt, ut sunt:

non faciebat, Galatis 2. Contra, Claudicare in utrumque latus aut pedem, ut Helias Israelitis obiicit, est, tum verum tum falsum Deum ac religionem simul colere velle. Qui utroque pede sanus est firmiter ac recte incedit: qui contra utroque pede est claudus ille capite et toto corpore iam in dextrum iam in sinistrum latus nutat. Hinc metaphorae praedictae sumuntur. Si cum peditibus cucurristi, et defatigatus es: Hieremiae duodecimo. perspicuus sermo et ratiocinatio est. PESTIS, per metaphoram, in omnibus ferme linguis rem quamvis valde noxiam significat. Sic

Galatis 2. Contra, Claudicare in utrumque latus aut pedem, ut Helias Israelitis obiicit, est, tum verum tum falsum Deum ac religionem simul colere velle. Qui utroque pede sanus est firmiter ac recte incedit: qui contra utroque pede est claudus ille capite et toto corpore iam in dextrum iam in sinistrum latus nutat. Hinc metaphorae praedictae sumuntur. Si cum peditibus cucurristi, et defatigatus es: Hieremiae duodecimo. perspicuus sermo et ratiocinatio est. PESTIS, per metaphoram, in omnibus ferme linguis rem quamvis valde noxiam significat. Sic Messias minatur morti

92. pro, succulenti, vividi, et vigentes erunt: quod ibi iustis promittitur. Intelligitur autem, florituros eos spiritualibus et temporalibus bonis. Immolare pinguia, 1. Reg. 1. id est, saginata. Desolatis pinguium medullatorum advenae fruentur, Isaiae quinto. id est, divitum Iudaeorum, et iam nauseantium ad spiritualium bonorum copiam, successores erunt in illis gentiles vocati. convivabuntur enim Orientales et Occidentales cum Abraham, exclusis incredulis Iudaeis. Recordetur Dominus omnium hostiarum tuarum, et holocaustum tuum impinguet. Psalmo 20. Alii vertunt, Incineret:

captant homines, ut eos Christo ac patri caelesti offerant. PISCINA, idem quod quivis lacus, sive insint pisces, [?: si-ue ] non. De piscina pecuaria supra dictum est, ea vocabulo PECUS et PECUARIUS. Ninive tanquam piscina aquae a diebus. Nahum 2. id est, dives, opulenta iam inde a multis temporibus. PISCES, in Evangelio sunt Christo, omnes homines, quos capit et congregat Deus per vocationem verbi: quorum alii sunt boni, alii mali. Ezech. 29. Deus minando calamitatem Aegyptiis, eorum regem vocat draconem, et eius subditos pisces: quos affirmat se

sepultura asini, sine publico ac privato luctu. Contra, per praesentiam planctus describitur Zedechiae mors paulo gloriosior, Hier. 34. cap. Hiere. 16, absentia planctus significat promiscuum et numerosum interitum hominum; ubi non amplius vacat singulorum mortem plangere, et ubi iam homines veluti obstupescunt ob magnitudinem calamitatum. Planctum vertere in chorum, est tristia tempora aut statum sortemque vel res alicuius commutare in secundas et prosperas, indicando semper causam per effectum. Psal. 30. Solvisti planctum meum in chorum, solvisti saccum

adhibita religionis et iustitiae depravatio. In platearum angulis orabant Pharisaei, ut ab omnib conspicerentur, et laudarentur, Matth. 6. id est, in locis publicis, frequentibus et conspicuis. PLENUS, et PLENITUDO, varias locutiones nonnihil obscuras gignit, de quarum praecipuis iam aliquid dicam: tametsi in verbo IMPLENDI aliquo modo iam expositae videri queant. Plena mulier, aut alterius animalis femina, praegnantem notat: Ecclesiast. 11. Quemadmodum tu ignoras quomodo concrescant ossa in ventre plenae. Plenus, pro abundante quacunque re bona aut mala: ut Ruth

angulis orabant Pharisaei, ut ab omnib conspicerentur, et laudarentur, Matth. 6. id est, in locis publicis, frequentibus et conspicuis. PLENUS, et PLENITUDO, varias locutiones nonnihil obscuras gignit, de quarum praecipuis iam aliquid dicam: tametsi in verbo IMPLENDI aliquo modo iam expositae videri queant. Plena mulier, aut alterius animalis femina, praegnantem notat: Ecclesiast. 11. Quemadmodum tu ignoras quomodo concrescant ossa in ventre plenae. Plenus, pro abundante quacunque re bona aut mala: ut Ruth 1. Plena abieram, at vacuam me reduxit Dominus. id est,

quomodo concrescant ossa in ventre plenae. Plenus, pro abundante quacunque re bona aut mala: ut Ruth 1. Plena abieram, at vacuam me reduxit Dominus. id est, dives marito et liberis, quibus nunc sum orbata. Sic Iob 32 quidam dicit, se plenum esse sermonibus, ut utres musto. id est, se habere iam eam materiam probe meditatam, et orationem paratam qua Iobum redarguat. Plenum significat aliquando id quod quasi perfectum est, aut iustae staturae, cuique nihil deficit: ut, argentum plenum, pro integro iustoque precio ponitur. Genes. 23, Argento pleno tibi tradam. Eadem locutio est

tradam. Eadem locutio est 1. Paralipomenon vigesimoprimo. Plenus ponitur pro saturo, et quasi nauseante ad aliquarum rerum copiam. Isaiae 1, Ad quid mihi multitudo sacrificiorum vestrorum? Plenus sum, vel potius satur. Sic Plenus et satur dierum crebro coniungitur, et ponitur pro eo qui iam decrepitus est. nec cupit vivere diutius. Hiere. 6, Maritus cum uxore capientur, senex cum pleno dierum. Plenum esse ad aliquid, significat totum in eam rem ruere. pronumque ac proclivem esse. Ecclesiast. octavo: Plenum est cor filiorum homini in ipsis ad faciendum pravum. Os plenum

re plenus, in quam totus est proclivis, ut hic in munera aut corruptelas. Sic Christus obiicet Pharisaeis, quod intus sint pleni rapina et hypocrisi, Matth. 23. id est, toti in hypocrisin et rapinam intenti Manus vestrae sanguine plenae sunt, Isaiae 1. utrumque intelligi potest quod et iam sint contaminatae iniustis caedibus, ac laesione proximi: et quôd in id sint intentae. Ibidem, Civitas plena iudicio. Ezech. primo. Terra plena iudicio, civitas plena iniquitate. Romanorum primo, Plenos invidia et homicidio. id est, prorsus deditos hisce sceleribus. PLENITUDO

ac Serotina, crebro legitur in Sacris. Non autem significat haec locutio pluviam [?:--ne ] aut vespere decidentem: sed Matutina aut Tempestiva pluvia est, quae cadit mox facta semente, quae ad radicandum ac nascendum est segeti necessaria. Serotina autem pluvia est, quae spicas iam agente et grana formante segete cadit, cum ei est maxime necessaria humectatio et alimentum. Deut. 11, Ierem. 5. Ioel. 2. Pluvia spontaneitatum, aut munificentiarum, est pluvia larga, et tamen salutaris: per metaphoram autem crebro omnia spiritualia faventis Dei beneficia denotat.

laboratum: ubi talis est prioris facti aut recusationis cura, quae et damnet illud et mutatum cupiat, et animum ac factum in melius sanitatemque reducat. Porro etiam vocabula Poenitentiam et Poenitere mutari in resipiscentiam, aut alia qualiacunque, in versionibus aut in Theologianolim, cum iam in ista significatione sint in Ecclesia tum receptissima, tum etiam notissima. plus enim rebus ipsis et pusillorum conscientiis, quam Latinitati tribuendum est. Nunc de singulis ac specialioribus huius vocis significationibus et phrasibus agamus. Poenitentia igitur, etsi tum in Graeco, tum et

illud observasse satis fuerit, poenitentiam istius ratione externi operis, non proprie interni affectus, Deo tribui. Nostrum sane non est considerare ac scrutari, quomodo animo Dei poenitentia conveniat: sed externi effectus illius poenitentiae formam, nempe severissimam poenam, qua hominem (non iam talem qualem Deus fecerat ad similitudinem et imaginem suam, sed qualem satan in suam imaginem depravaverat, aut deformaverat) perdere et abolere statuit. Sed adscribam etiam aliorum Annotationes super praedictum locum. Scriptura humano more nobiscum loquitur, ut Gen. sexto

istae Poenitentiae et Doloris: nempe ut scimus, Deum, hominem, ex quo tantopere corruptus est, non censere inter creaturas suas. Ac si diceret: Non est hoc opus meum, non est homo ille qui ad imaginem meam formatus, et tam egregiis dotibus a me ornatus fuerat: hunc degenerem et adulterinum pro meo iam ignoscere dedignor. Huic affine est, quod de tristicia secundo loco ponitur: nempe atrocibus hominum peccatis non secus Deum offendi, quam si letali dolore cor eius vulnerarent. Subest igitur tacita antithesis inter naturam integram, qualis a Deo condita fuerat: et corruptionem, quae ex peccato

et Portenta in Aegypto, Hier. 32. et Psal. 105. id est, facere miracula, seu (ut ita dicam) miraculare. Ponere viam, Psal. 33. id est, facere aut complanare, seu recte dirigere viam ac vitam suam. Quis vivet in ponendo istud? Num. 24. pro, cum haec fient, quae iam praedico? Ponam ex margaritis fenestras tuas, et ex carbunculis portas tuas: Isaiae 54 pro, faciam, construam. Ponere foedus, 2. Sam. 23. pro, facere. Ponere aliquem ut clibanum ignis in tempore irae suae, Psal. 21: id est, ut ligna in clibano exurenda perdes eos. Ponat

Sic Ruth 4 est, Booz ascendens ad portam, consedit illic. id est, in foro iudiciali. Iob 5. Conterentur in porta, id est, in iudicio publico sistentur et condemnabuntur. Psal. 127. Non confundentur, cum loquentur cum inimicis suis in porta. id est, pater stipatus plurib. iam robustis ac maturis filiis, contendensque in iudicio aut senatu cum adversario, non facile opprimetur. Zach. 8, Iudicium pacis iudicate in portis vestris. Prover. 22, Neque conteras egenum in porta: id est, in iudicio aut foro iudiciali. Sic Deut. 21 iubetur filius inobediens adduci ad

6, In novissimo constitue portas eius: ubi indicatur a Iehosua, adeo maledictum ac puniendum a Deo fore eum qui reaedificaverit anathematizatam Iericho, ut cum primûm incoepit eam extruere, sit ei primogenitus moriturus: dumque eam struit, omnes morituros esse, ita ut minimus natu pereat, cum iam omnibus absolutis portas eius fabricaverit. quod etiam accidisse, primus liber Regum cap. 16 testatur. Duae portae. David dicitur sedisse inter duas portas, operiens exitum praelii: 2. Sam. 18. Credo id ideo dici, quia munitiores civitates et oppida plerunque duas portas

in omni impietate ac iniustitia detentorum, cum praesenti redemptione ac liberatione eorundem per Christum conferat. Nox praecessit, dies autem appropinquavit. Erasmus putat legendum esse, Processit. Verisimile sane est, sic olim versum fuisse. nam id magis Graeco respondet. Sensus autem est, iam auroram esse, cum nox propemodum praetergressa sit, et dies immineat. Respicit vero in hisce metaphoris etiam perspicuitatem doctrinae, eiusve revelationem: verum ad propagationem Evangelii, quae nondum erat plene peracta, sed radios tantum instar aurorae per orbem terrarum sparserat. De

eam differentiam esse inter προορισμὸν et πρόθεσιν, hoc est, inter praedestinationem et propositionem sive propositum: quod illud pertineat ad ea quae multo ante definivimns in animo, antequam fiant: hoc, cum iam vioina est machinatio, ut pene cogitationem sequatur effectus. Erasmus porro super Romanis 8. de hisce vocibus aut rebus ita scribit: Secundum propositum κατὰ πρόσθεσιν, id est, iuxta animi destinationem: ut Propositum, referatur non ad

Dei. Ita Origenes ac Thomas: etiamsi Ambrosius utrunque videtur attingere. quanquam et Origenes aliquanto inferius explicans qui dicantur vocati, et non electi, qui vocati et electi, nonnihil a seipso dissidet, interpretans Secundum propositum vocatos dici, qui priusquam vocarentur, propenso iam tum erant animo ad cultum divinum, quorumque promptae iam voluntati tantum deerat vocatio: videlicet ut propositum non ad Deum destinantem, sed ad hominem in animo statuentem pertineat. Nisi forte interpres haec adiecit de suo. Ambrosium sequitur Augustinus in Libello de correptione et gratia,

videtur attingere. quanquam et Origenes aliquanto inferius explicans qui dicantur vocati, et non electi, qui vocati et electi, nonnihil a seipso dissidet, interpretans Secundum propositum vocatos dici, qui priusquam vocarentur, propenso iam tum erant animo ad cultum divinum, quorumque promptae iam voluntati tantum deerat vocatio: videlicet ut propositum non ad Deum destinantem, sed ad hominem in animo statuentem pertineat. Nisi forte interpres haec adiecit de suo. Ambrosium sequitur Augustinus in Libello de correptione et gratia, cap. 7. Electi, in quit, sunt, qui secundum

cap. 7. Electi, in quit, sunt, qui secundum propositum vocati sunt: propositum autem non suum, sed Dei. nam Paulus proximo huius Epistolae cap. simili sensu dixit propositum Dei, etc. Rursus ad Ephes. cap. 1. etc. Et paulo post: Iam superius admonuimus, apud Graecos hoc verbum πρόεγνω aliquoties accipi pro statuit, sive decrevit, quod cognitio coniuncta sit deliberationi: et videntur haec non tam genere aut ratione inter se dissidere, quam gradibus quibusdam et intervallis inter

προγνῶναι sit deliberantis ac statuentis, quod tamen aliquo modo possit immutari, ut hominum more loquamur: deinde προορίζειν sive ὀρίζην, quod decretum fuerit iam palam pronunciantis: quod fieri non solet, nisi quum ita decretum est aliquid, ut mutari non possit. Porro ubi pronunciaris quod decrevisti, superest ut exhibeas ac praestes quod es pollicitus. Incipit autem exhibere, qui vocat et invitat. Deinde ne videatur frustra vocasse, vocatos iustificat

etiam, sine quo non sumus capaces promissi. Denique iustificatis datur praemium. Igitur προέγνωκεν Deus ab aeterno, quos decrevit ac statuit ad immortalitatem vocandos esse: προώρισεν, de quibus iam per prophetas suos, ac multo magis per filium pronunciavit, promulgato decreto suo. Vocavit autem per praedicationem IESU, iustificavit per mortem illius, glorificavit per resurrectionem ac praemium immortalitatis. Sive, vocavit per doctrinam Evangelicam, iustificavit per baptismum,

videlicet nihil interesset inter Praescire et Praedestinare: quorum commentum idem merito reiicit. Quanquam nec Origenes hoc loco probat, ut πρόγνωσιν id est, Praescientiam, iuxta communem sensum accipiamus, iuxta quem Deus et perituros praescivit. ut iam falsum sit, quoscunque praescierit, eosdem et praedestinasse. Verum sicuti divina Scriptura, iuxta consuetudinem sermonis sui, cognosci dicit eos quos Deus affectu complectitur, Non novi vos, etc. novit Dominus viam iustorum: ita hic praecogniti dicuntur. Neque vero me clam est,

dixerim quasi universalem esse deliberationem, et eam quidem non incertam, et quasi adhuc fluctuantem (ut existimavit Erasmus post Theophylactum) sed ita firmam ac certam, ut omnium rerum firmitas hoc solidissimo fundamento nitatur. Praescientiam autem illi subtexi, qua scilicet Dominus iam incipiat quod in genere decreverat distribuere. Verbi gratia: Proposuit Dominus gloriam suam illustrare, hoc sit propositum proprie vocatum. Deinde constituit, quorum hominum salute glorificetur: ita ut illos habeat in conspectu, quos peculiari favore dignetur suis momentis. haec sit

qua s. Dominus certis gradibus fuos illos destinat ad se vocare, ut quemadmodum proposuit, eorum salute glorificetur, cuius praedestinationis fons et caput est Christus. Ita fiet, ut electio utrunque illud. i. tum praescientiam illam de qua dixi, tum etiam praedestinationem comprehendat. Iam vero, quia certum est Dei definito consilio et praescientia non illa modo fieri quae in sese bona sunt et approbamur, sed etiam ea quae non quatenus Dei consilio et manu praedestinata sunt ut fierent, sed quatenus a perversis et corruptis instrumentis fiunt, plane sunt sceleratissima, et ipsi

Προορίζειν significat decernere et praefinire. Utuntur ea voce Apostoli, cum loquuntur de talib. Dei decretis, quae quidem suo rêpore fuerunt occulta: sed tamen postea in verbo Dei revelata sunt. Nam Actor. 5 cum Apostoli volunt indicare, iam impleri ea quae in Psalmo scripta sunt, Quare fremuerunt gentes: dicunt ea nunc fieri, quae manus Dei et consilium Dei praefiniit: hoc est, quae Deus revelavit in verbo futura esse. Rom. 8. Quos praescivit, illos etiam προώρισε praedestinavit: hoc

merito consequemini. PRAEMITTO, pro Deduco vertit Vulgata, ad verbum προπέμπω. Tit. 3. Zenam legisperitum studiose deducito, ne quid eis desit. PRAEOCCUPARE: vide infra PRAEVENIRE, aut PRAEVERTERE. PRAEORDINARE, est iam olim constituere ac ordinare aliquem ad aliquid. Usa est Vulgata [?: ] hoc verbo Acto. 10, Deus manifestavit Christum [?: ] resurrectionem non toti populo, sed tantum testib. praeordinatis ab eo. in Graeco est, Prius ab eo delectis: in

[?: ] hoc verbo Acto. 10, Deus manifestavit Christum [?: ] resurrectionem non toti populo, sed tantum testib. praeordinatis ab eo. in Graeco est, Prius ab eo delectis: in quos ipse iam olim ad hanc rem delegit. Sic dicit Act. 22 Paulus, Est praeordinatum ut cognoscat illum iustum, et audiatuo cem ex ore eius. In Graeco est, Designavit aut delegit. Denique et Act. 13. Crediderunt quotquot fuerunt praeordinati ad vitam. In Graeco est Ordinati: id est, quos Deus pro sua bona

id est, num illis eum mihi devinciam, demerebor, anticipando eius gratiam? Sic videtur illud Pauli esse Romanorum undecimo: Aut quis prius dedit, ut reddatur illi beneficium? id est, quis praevenit eum benefaciendo, aut officiis? quis eum sibi prior devinxit aut obligavit muneribus, ut quae iam ille a Deo percipiat, quasi iure ac merito consequatur? Deus misericordiae meae praeveniat me, et faciat me videre in hostibus mere. id est, cito mihi succurrat, et victoriam largiatur. Psal. 79, Festina, praeveniant nos viscera tua, quoniam attenuati sumus valde. id est, cito

14: An â vobis sermo Dei profectus est, an ad vos solos devenit? Prima ecce venerunt, et nova ego indico, antequam oriantur audita vobis facio: Isaiae 42. Prima ibi significat, prius praedicta. Affirmat enim [?: ill- ] inde suam divinitatem agnoscere debere, quod tam ea quae iam olim praedixerat, opere ipso effecta deberit: tum et in posterum ventura, iam nunc praedicat [?: ] liqueat, eum non tantum futura praescire, sed etiam mondi gubernatorem esse, qui tum

ecce venerunt, et nova ego indico, antequam oriantur audita vobis facio: Isaiae 42. Prima ibi significat, prius praedicta. Affirmat enim [?: ill- ] inde suam divinitatem agnoscere debere, quod tam ea quae iam olim praedixerat, opere ipso effecta deberit: tum et in posterum ventura, iam nunc praedicat [?: ] liqueat, eum non tantum futura praescire, sed etiam mondi gubernatorem esse, qui tum puniat, tum liboret ac benefaciat hominibus, eoque ipsum solum merito colendum esse.

quia totus mundus in maligno positus est, omnia illi militant, praesertim homo perpetuis peccatis, quin et tota rerum natura vanitati serviens: Rom. 8. Hunc principem mundi ait Christus iudicari, et eiici foras: Iohan. 12. id est, frangi eius vires et opes: et Iohan. 16 ait, Principem mundi iam iudicatum damnatumque esse, eoque falsa mundi iudicia ab hoc pravo spiritu inspirata, non amplius praevalitura esse. Huius victoriae Christi contra principem mundi evidens indicium est, quod postea eius subditi passim sunt ei adempti, dum ex falsa religione ad veram transferuntur, quodque eius

Huc facit, quod Zair non Zaira in feminino habetur: ut cum Bethlehem construeretur. Quare potest per adverbium reddi: et infinitivus aut gerundium lirioth, per futurum exponi debet. Quod ergo propheta praedicit eam fore magnam et supra alias chiliarchias, hoc Evangelista in praesenti exponit eam iam non esse parvam, sed eximiam. Hieronymus quoque affirmat septuaginta habere negativae οὐκ ὀλιγορὸς εἶ. quae negatio nunc non adest. Posses etiam interrogative legere, Num parva es inter millia Iuda? Hisce rationibus facillime Evangelistam cum

significationum hoc loco accipiatur, quaestio est. Ordinem haec voxhîc significare non potest: non enim hîc successio quaedam rerum similium eiusdemve naturae exponitur. Deinde de rerum omnium mundique inchoatione multi eam intelligunt. quasi diceret: Cum mundus totaque rerum natura crearetur, iam tum ERAT Verbum, seu filius Dei. Non ergo tunc primum cum aliis creaturis esse coepit. Hic sensus non incommodus est: tota autem vis eius consistit in verbo ERAT, de quo supra diximus. Verum me maxime movet initium primae Epistolae Iohannis, ubi haud dubie eisdem verbis idem quod hoc loco,

eiusdem Evangelistae vox Principii in eadem materia aeternitatem significet, hic quoque eam idem significare necesse est. Accedit ad confirmationem huius significationis, quod Proverb. 8. eadem haec vox aeternitum denotat. Verba haec sunt: Dominus possedit me initium viae suae. Ante opera eius iam eram, ab aeterno ordinata sum, et ab initio ante terram. Quem locum multi intellexerunt, et adhuc intelligunt, de aeterna generatione filii. Ponit autem hic Salomon duas istas voces, initio, et ab aeterno, tanquam aequivalentes. Sic hanc voculam et Graecus Scholiastes Chrysostomus et

ab initio, ut qui dicitur Sermo ab initio fuisse, id est extitisse: et quid per praeteritum imperfectum, ut sciamus eius hypcrisim antiquiorem omnium rerum creatione, id est aeternam esse. nihil in quam eiusmodi hic dicitur de [?: ] lo: sed de qualitate ipsius agitur, quam dicitur iam inde ab initio creati mundi induisse, quum scilicet [?: fact--- ] homicida. Augustinus quem etiam Pseudocyrilles [?: ] tat, ad initium peccati refert. vere id quidem, si rem ipsam spectes (si quidem cum satan per peccatum hominem interemerit, hinc demum coepit esse

provocabulum. Postremo, repetendum esse ἀπὸ τοῦ κοινοῦ verbum εἰμὶ: ut in summa intelligamus, Christum quaerentibus Iudaeis quid esset? respondere, se id esse quod ab initio ipsis dixisset: id est, quod iam pridem toties et tot modis illis inculcarat. Quid enim aliud tot concionibus conatus est illis exponere, quam et quis esset, et unde esset, et cur in hunc mundum venisset? Cur autem hanc expositionem prae caeteris amplecterer, plurimis rationibus sum adductus. Nam quod ad rem ipsam attinet,

et tamen nonnihil obscurus est Ioan. 1, Ex eius plenitudine omnes accepimus gratia pro gratia. Comodissima tamen cum textui, tum et aedificationi piorum est illa sententia, quod pro gratia Christi nos acceperimus gratiam a Deo: quia prius dixerat eum habere plenitudinem gratiae et veritatis, iam addit, nos omnes ex illa plenitudine haurire: quod perinde est ac si diceret, Propter immensum favorem et amorem, quo pater filium complectitur, etiam nos eius fratres ac membra diligit. Sicut alibi inquit: Dilexit nos in dilecto. Hic quoque Pro videtur significare Propter. Exauditus est pro

3 indicat, cum Carthaginensium legationem ad Scipionem describit. Haec est etiam vis illorum verbi שחח Schacha. Hodierna quoque die Turcae et alii Orientales incuruatione corporis reverentiam exhibent, quibus non est imos aperire caput: quae consuetudo iam etiam a Christianis usurpatur. PRODIGIA, portenta ac signa, pro eodem ferme. usurpat Vulgata versio, nec in Hebraeo etiam sermone admodum magna significationum discrimina monstrari possunt: non quod ex origine thematis non queat diversa significatio produci, sed quod usus est valde

quod proprie, est promissio de filio et eius beneficiis, sit nobis ratum ac certum. ideo est gratuita: quae si ex lege, aut legali iustitia penderet, nequaquam esset rata ac firma: quandoquidem nos legem non servamus. Gal. 3, Lex non abrogat promissionem. nam si ex lege haereditas esset, non iam ex promissione: Abrahae vero Deus per promissionem largitus est haereditatem. Sic et in plurali numero ibidem legitur, pro solo Evangelio: Abrahae vero dictae sunt promissiones, et semini eius. id est, una eademque illa promissio saepius iterata. Sic mox: Lex igitur adversus promissiones?

pro vita promissa: 2. Timoth. 1. Filii promissionis. id est, ad quos pertinent promissiones. quique eas credunt et accipiunt. Sed tamen, si propriissime exponere velis, significat, eos qui per divinam promissionem ex gentilib. filii Abrahae facti sunt. Sicut et Isaacus ei, deficientibus iam ipsius et Sarae naturalibus viribus, per gratiam Dei promissionemque contigit. Contra Carnis filii vocantur Iudaei, quos naturalibus carnis viribus procreavit. Roman. 9: Hoc est, non filii carnis (Abrahae,) filii Dei, sed filii promissionis computantur in semen, aut posteritatem. Gal. 4:

11. Prophetia verbi Iehova in manu Malachiae, ad Israeelem. id est, quam Deus per Malachiam ad Israelem est locutus. Levare contra aliquem prophetiam, est, de eo aliquid mali praedicere. 2. Reg. 9, Cum Iehova levavit adversum eum prophetiam hanc. id est, praedixit ei hasce tristes poenas, quib iam Achab. punitur. Deconsuetudinib. prophetarum, et natura prophetiae, In Universalib. Regulis disseram: hic pauca tantum ex alio quodam adscribam. Prophetarum mos. Prophetae et verbis et factis aliquando utuntur. Zach. 11. Et dixit Dominus ad me, etc. Propheta sicut pervisionem

propinquo ego sum, et non Deus de longinquo? id est, Deus proximo primum tempore exortus, nominatus et cognitus: ut in falsis religionibus subinde novi dii, idola et cultus exoriuntur. De voce Proximus, quae huic cognata est, infra dicetur. Romanorum decimotertio inquit Paulus: Tempus est nos iam de somno surgere, nunc enim propior est nobis salus quam cum credidimus. id est, subinde magis tum doctrina illustratur, tum religio latius spargitur, tum experientia praesentiae divinae ac rerum

adventicius. Significat autem eos gentiles, qui reiecto gentilismo, Iudaicam religionem erant, amplexi, sive habitarent in Iudaico populo, sive adhuc suo loco inter gentiles. Idem ferme significat Hebraice כי peregrinus: nisi quod peregrini ii dicebantur, qui iam habitabant inter Iudaeos, quique et religionem et locum mutaverant. PROTEGO et PROTECTOR, notae voces sunt, defensionem ab iniuriis significant: sicut tectum protegit domum contra imbres, nives, et grandinem. Valde usitatum alioqui est in Sacris literis. PROVERBIUM, est

cum non per proverbia loquar vobiscum, sed aperte de patre meo renunciabo vobis. Ubi suum quidem praesentem sermonem proverbialem esse dicit: eum vero qui postea sequetur, negat talem fore. Quod magis ratione illorum crassitiei et ruditatis, quam ratione suarum concionum dicit, indicans eos iam quidem esse rudes, omniaque sua dicta illis obscura esse, et mera aenigmata videri: sed postea accepto Spiritu sancto fore intelligentiores, ut eis conciones ipsius sint futurae apertae et intelligibiles. PROVIDERE verbum habet interdum etiam sua quaedam, minusque nota significata

eos pro libidine vexabunt. Sicut si Latini dicerent, calones et lixae eos superabunt. et pro libidine sua tractabunt. Locutus sum ut parvulis in Christo: 1. Corinth. 3: in Graeco est, infantibus. id est, qui primum incipiebatis discere et amplecti Christianismum, non tanquam iis qui iam multum in eo profecissent. Gal. 4: Cum eramus parvuli, sub elementis mundi eramus in servitutem redacti. id est, ante quam vere Christum agnovissemus, cum adhuc sub umbris Mosaicis haerebamus. Sic et Hebr. 5 dicitur: Cui cum lacte res est, is est rudis sermonum iustitiae: infans enim

qui pater es caelestis, et pater spirituum. Hactenus Erasmus. Porro Beza post Erasmum sic de eadem voce scribit: Panem quotidianum, ἄρτον τὸν ἐπιούσιον.) Mihi religio fuit quicquam immutare in hac precationis formula, in Ecclesia Dei tanto iam tempore usurpata: dicam tamen quod sentio, ubi alias interpretationes attulero. Nonnulli nuper Supersubstantialem verterunt: quod videatur hoc vocabulum formatum ab ἐπὶ et οὐσία: et (sicut Erasmus annotat in hunc

communis ac usitata vox Quotidianus maxime probatur, ita tamen, si intelligatur de imminente tempore: ut sit idem panis quotidianus, ac omnia huius vitae commoda omnibus adventantibus horis necessaria. perinde ac si dicas, victum imminentis temporis, nam pro praesentis vitae victu et bono, iam Deo gratias agere debemus, sumentes cum gratiarum actione. Sed de futuro ac imminente tempore orandus est Deus, ut omnigena bona aut commoda ad sustentandam hanc vitam necessaria benigne suppeditet. Nam τὸ ἐπιὸν dicitur esse omne accedens, aut quasi

quinque millia. Isa. 3 est, Exactores populi mei sunt pueri. Aliqui vertunt, Exactores populum meum racemant: id est, non solum primum spoliabunt, sed postea adhuc, si quid ex priori depraedatione superfuerit, colligent et auferent. Videri sane posset recte verti Racemabunt: quandoquidem iam antea in eodem capite praedixerat, gubernatores eorum fore pueros ac infantes. Hieremiae 49, Si vindemiatores venissent super te, non reliquissent racemum. i. si hostes venient, omnia perdent, nihil integrum relinquent, omnes interficient. Eadem methaphora ac similitudo est etiam in Obadic.

seminati, nec radices egit in terra truncus eorum. Ideoque ventus spiravit in eos, et exaruerunt, et procella tanquam stipula abstulit eos. Similitudine sumpta ab extrema totalive [?: succisi--- ] arborum, declarat Baptista imminentem Iudaeis iram et poenas Dei, inquiens Matth. 3: Iam etiam securis ad radicem arboris posita est. Omnis igitur arbor non ferens fructum, eradicabitur. Cum enim arbor a radicibus succiditur, nimirum tota ac prorsus perit. [?: Qu- ] hac similitudine plena ruina populi Iudaici adumbratur: quae etiam postea per Titum ei accidit, Contra:

animae suae, secundum quod fuerit positum super eum. Ubi prius redemptio videtur significare ius aut facultatem se redimendi, quae a iudicibus tali reo concessa est: posterius autem, notat ipsum precium. Galli corrupto vocabulo, deglutitisque pluribus literis, pro redemptione dicunt ranson: quod iam etiam Germanici milites usurpant. Iob trigesimosexto, Magnitudo redemptionis non faciet te declinare. pro, quantumvis magnum precium redemptionis dederis, non liberabit te ab imminente plaga Dei. Exodi trigesimo: Redemptionem animae suae dabit, ne sit plaga in populo. id est, sacrificium

1. Timoth. 2, quod Meschias dederit se suamque vitam redemptionem pro genere humano. ubi Redemptio significat ipsum precium, datum pro redimendis peccatoribus. Graeca etymologia λύτρον valde elegans est. nam cum captivi vincirentur, cunque liberandi iam essent, et liberi dimittendi, necessario ex vinculis cathenisque solvebantur, quod eis est λύεσθαι. a tertia praeteriti λέλυται, fit nomen λύτρον, quasi tu dicas.

Quae vox, ut dicit, ipsum proprie precium aut praemium significat. Caeterum redemptio, λύτρωσις aut ἀπολύτρωσις, significat tum ipsum actum liberandi, tum et liberationem aut libertatem iam effectam, partamque Sic Luc. 1 et 2 legitur, cum dicit Zacharias, Benedictus Dominus Deus Israel, quod inviserit et fecerit redemptionem populo suo, et erexit cornu salutis. Et Anna prophetissa loquebatur de puero Meschia, omnib. qui expectabant redemptionem in Ierusalem. Luc. 21: Levate

denique victoriam adeptis, et capiti suo prorsus coniunctis: cessabit scilicet illud regnum, quod inferiorum respectu obtinebat: idque nulla cum Christi imminutione, sed summa cum gloria: ut si quis praeses provinciae re omni prospere confecta domum rediret ad triumphum. Tuncigitur Christus homo iam integer, id est, cum membris suis omnibus (quae vocat Apostolus, Christi πλήρωμα, Ephes. 1. ) Deo plene subiicietur, ut omnes plene Dei gloria impleantur: omnes inquam, nullo medio interposito velo, Dei contemplatione felices ac beati in aeternum

cum illi potentes sunt, ac agunt omnia pro arbitrio. In Hebraeo sunt alia verba. ¶ Dixi supra, significare aliquando hoc verbum in hac catachresi, florere ac vigere: quod idem ferme cum praecedentibus exemplis valet. Illustre vero huius significationis exemplum est 1. Corinth. 4: Iam saturati estis, iam divites facti estis. Sine nobis regnastis: et utinam regnassetis, ut et nos vobiscum regnaremus. ubi Regnare significat, in summo vigore floreque esse, ac bene habere. Sic et Apoc. 20: Sancti regnabunt mille annis cum Christo, et mox regnabunt in secula seculorum. id

sunt, ac agunt omnia pro arbitrio. In Hebraeo sunt alia verba. ¶ Dixi supra, significare aliquando hoc verbum in hac catachresi, florere ac vigere: quod idem ferme cum praecedentibus exemplis valet. Illustre vero huius significationis exemplum est 1. Corinth. 4: Iam saturati estis, iam divites facti estis. Sine nobis regnastis: et utinam regnassetis, ut et nos vobiscum regnaremus. ubi Regnare significat, in summo vigore floreque esse, ac bene habere. Sic et Apoc. 20: Sancti regnabunt mille annis cum Christo, et mox regnabunt in secula seculorum. id est, felicissime

est fabrorum, quo loca aut materiam metiri solent inter fabricandum. Sed contra Prophetae dicunt, Deum habere regulam, qua metitur civitates aut terras, ad vastandum eas. Thren. 2, Cogitavit Dominus vastare murum filiae Zion, extendit regulam, non retraxit manum a vastando: quasi diceret, iam sibi Deus delineavit modum ac formam vastationis et poenarum. Eodem plane sensu et simili phrasi dicit Isaias cap. 34, Extendetque super eam funiculum inanitatis, et lapidem vacuitatis. Paulus 2. Cor. 10. dicit: At nos glorabimur secundum mensuram regulae. id est, prout Deus

id est efficiam ut ex istis pauculis male tractatis oviculis, mihi ingens grex consurgat. Reliquiae igitur, hic pro posteritate et incremento ponuntur. Isaiae 37, De Ierusalem egredientur reliquiae, et evasio de monte Syon. id est, multi evadent incolumes, et crescent in magnum numerum, cum iam Assyrius putet se Hierosolymam eversurum. Intelligit autem Propheta simul incrementum et propagationem Ecclesiae tempore Christi ex Hierosolyma (unde venit ipsum semen, nempe lex et verbum) sequuturam. Reliquiae Iuda, reliquiae Israel aut Iacob, reliquiae Hierualem: id est, pauci reliqui aut

cap. 10, et Paulus Rom. 9 dicunt, ex ingenti numero Israelis tantum reliquias, aut parvum semen, convertendas ad Deum, et conservandas esse. Isaiae 30, Leva orationem pro reliquiis hisce: id est, ora Deum pro paucis hisce adhuc exitio restantibus. Nam reliquam gentem Senacheribus iam perdidit. RELINQUO verbum: Relinquam super me eloquium meum, loquar in amaritudine animae meae. id est, laxabo frena meo dolori, gemitui et lamentationi: [?:-t ] patiar eam effundi, et pleno ore fluere. Tibi relinquitur pauper, pupillo tu eris adiutor. id est,

ex sua misericordia salvos nos fecit, per lavacrum regenerationis, et renovationem Spiritus sancti. In hoc ultimo loco puto regenerationem proprie significare illam imputativam, aut (ut ita dicam) rationalem nativitatem, qua a Deo, ex regno Satanae, in suum ac filii sui regnum ita transferimur, ut iam pro iniustis iusti coram Deo habeamur, pro filiis irae ac Satanae, et hostibus Dei, eius domestici ac filii gratiae adoptati, et haeredes aeternae vitae simus. Quare hunc effectum iustificationis, reconciliationis, adoptionis ac haereditatis vitae aeternae tribuit hic Paulus lavacro: id est,

libitu, ac citra gravissimam causam, Deut. 24. Eam nimiam licentiam dissolvendi coniugii, Christus Matth. 5 et 19 reprehendit, ac restringit ad solam causam aut casum adulto rii. Modestinus Iurisconsultus id discrimen esse dicit inter Divortium, et Repudium, quod divortium fiebat inter iam coniuges, sed repudium inter sponsum et sponsam. Verum constat, non tantum in Sacris: sed et in prophanis literis vocari repudium, etiam coniugum separationem. Cum vero fiebat repudium, dabatur mulieri

Moysi et Israel. Romanorum porro forma libelli repudii haec fuit: Res tuas curato, res tuas tibi habeto. Vide tractatum de Divortiis. Porro olim repudium tum gentilium, tum et Iudaeorum, fuit integra dissolutio, ut uterque esset liber, haberetque plenum ius contrahendi novum coniugium: quod et iam in nostris Ecclesiis in legitimo divortio in nocenti personae conceditur. Pontifex Romanus in suo regno habuit quoddam semidivortium, ut id Erasmus vocat, ita ut coniuges solummodo a societate mensae ac lecti separarentur, novi vero coniugii nec nocens nec innocens persona ius haberet. Contra

vigesimotertio: Ad aquas requietum conduxit me. Deus dicitur requievisse die septimo, Gen. secundo, et Exod. vigesimo: quod humano [?: quod- ] re dictum est. Significat autem, eum desiisse a fabricandis novis creaturis. alioqui in regendis, propagandis ac conservandis illis iam fabricatis, operatur usquae ordo: teste Christo, qui una cum eo operatur. [?: ] re in monte Domini, Psal. 15, est, vera quiete ac pace conscientiae, aliisque Dei bonis frui, hic in Ecclesia, de [?: ] in vita aeterna. Caro mea requiescet in spe: Psalmo

ut omnem nostram bonitatem ac pietatem, omnemque nostram gloriationem (ut Paulus loquitur) ex iustificatione ac salute excludat, tantumque peccatorem, et quidem ad inferos deductum, ibique in doloribus inferni iacentem servet. Nam Christus venit, ut peccatores salvos faciat, sanetque: non eos qui iam sua sponte resipuerunt, et ad sanitatem mentis redierunt, quique medico Christo non indigent. Sed de his plura vide supra, in voce POENITENTIA. RESPICERE, non tantum in Sacris, sed et in profanis significat favere alicui, misereri ipsius, eique opitulari, propterea quod cui bene

id est ego puniam. RETRO abire, est deficere ab aliquo: sicut contra Sequi eum, est eius doctrinae, sententiae, et intentioni adhaerere. Iohannis 6. Ab eo tempore multi retro abierunt, et non amplius cum eo ambulabant. id est, reddere [?: ] defecerunt. et 1. Tim. 5, Iam enim quaedam eversa sunt retro Satanam. Contra autem Ire post, aut revo [?: aliqu-- ] est eum sequi: sicut Christus Petro, sibi humana sapientia in fugienda cruce impie praeire volenti, mandat,

Quare risus et rideo, omnia ista sibi adiuncta ac vicina simul notare solent. Laeticia indicatur hoc dicto: Tunc [?: rebitur ] os nostrum risu, Iob 8. Psalm. 126. id est, accepta liberatione erimus laeti. Sic Genesis 20, Risum fecit mihi: id est, data praeter omnem spem iam decrepitae vetulae prole, exhilaravit me. Sic et Christus inquit Lacae 6. Vae vobis qui iam ridetis, quoniam lugebit et flebitis. id est, qui iam laeti estis, et ioros aliaque exilarantia sectamini. Proverbiorum 14., Risus fletu miscebitur. id est, secunda adversis temperantur. Non

indicatur hoc dicto: Tunc [?: rebitur ] os nostrum risu, Iob 8. Psalm. 126. id est, accepta liberatione erimus laeti. Sic Genesis 20, Risum fecit mihi: id est, data praeter omnem spem iam decrepitae vetulae prole, exhilaravit me. Sic et Christus inquit Lacae 6. Vae vobis qui iam ridetis, quoniam lugebit et flebitis. id est, qui iam laeti estis, et ioros aliaque exilarantia sectamini. Proverbiorum 14., Risus fletu miscebitur. id est, secunda adversis temperantur. Non [?: ] laeta et secunda suis doloribus. Securitatem significat, ut Iob. 5. Vastitatem et

os nostrum risu, Iob 8. Psalm. 126. id est, accepta liberatione erimus laeti. Sic Genesis 20, Risum fecit mihi: id est, data praeter omnem spem iam decrepitae vetulae prole, exhilaravit me. Sic et Christus inquit Lacae 6. Vae vobis qui iam ridetis, quoniam lugebit et flebitis. id est, qui iam laeti estis, et ioros aliaque exilarantia sectamini. Proverbiorum 14., Risus fletu miscebitur. id est, secunda adversis temperantur. Non [?: ] laeta et secunda suis doloribus. Securitatem significat, ut Iob. 5. Vastitatem et famem ridebis. Sic Iob 41. cit, Cete deridere

perniciem molientem piis: [?: q- ] ei de proximo adesse ac instare interitum. Aliquando simpliciter negligere, ac non curare significat: quod tamen vicinum praecedenti significationi est: ut Proverborum primo dicit Sapientia: Et ego ridebo in interim vestro: scilicet, sicut vos iam negligitis ac contemtinis mea pia ac salutaria monita, ita ego vicissim contemni exitium vobis ex vestra stulticia et imperitia ortum. Significat interdum hostiliter deridere. Sic risit, aut potius acerbe derisit Ismael Isaacum infantem. Genesis 21. Et Paulus Galatis 4, illum risum pro

diem Saturni: sed prout acciderat, ut aliqua die obtulissent primitias. Quinto, aliquando omnes dies unius Sabbati aut hebdomadae, vocabantur Sabbata. Sic Matthaei 28 vox haec accipi videtur, cum inquit: Sero autem, vel in extremo Sabbatorum, illucescente in primam Sabbatorum. id est, desinente iam ultima die prioris hebdomadae, et illucescente prima die sequentis hebdomadae. Marci 16. Surgens autem mane prima Sabbatorum, apparuit primum Mariae Magdalenae. id est, mane primae diei Septimanae. Sic prima dies Sabbati, hoc est nostra Solis, indicatur mox initio fuisse celebris, 1.

ordinem Melchisedec. de cuius persona ac officio non est nunc nostri instituti disserere. id enim pertinet ad rerum ipsarum tractationem. Illud vero cum primis observatu dignum est, quod Epistola ad Hebraeos affirmat, Leviticum sacerdotium fuisse typum Christi: ac in eum translatu esse, qui iam solus sacerdos sit in perpetuum id sacerdotium obtinens, nullumque amplius sacerdotem successorem habens, ita ut ille in perpetuum in suo illo caelesti sacerdotio, quo omnia bona sua passione acquisita transtulit, fungatur pro omnibus fide ipsum apud thronum gratiae accedentibus. Huc etiam

sacerdotio, sequitur etiam legis translatio, Hebr. 7: id est, mutato Levitico sacerdotio in Christi sacerdotium, necesse fuit etiam aliam legem ac doctrinam de novo sacerdote et sacrificio sequi, ab eaque quae prius fuit multum diversam. Hanc sententiam citat Papa, ut persua deat in se esse iam translatum ius tum sacerdotii, tum condendi novas leges ac religiones. ¶ Verûm appendicis gratia etiam accuratius aliquanto discrimina Pontificis sacerdotum et Levitarum adiiciemus. Levitae communia quaedam cum sacerdotibus habebant. qualia sunt: Vacare cultui divino, Num. 3 et 8: Nihil

Paulus diserti-sime protestatur se dicere de Christi ac Ecclesiae spirituali coniugio, id illi ad coniugium carnale traxerunt. Vide Annotationes Erasmi. Vox alioqui Mysterium, aliquando etiam in malam partem accipitur. ut cum Paulus 2. Thess. 2 dicit, Mysterium iniquitatis, nempe Antichristi, iam agi: ubi tamen Vulgata non vertit Sacramentum, verum Apoc. 17, de eodem Antichristo agendo, pro mysterio vertit Sacramentum, dicente Angelo ad Iohannem: Ego tibi ostendam sacramentum mulieris, et bestiae gestantis eam. id est, secretam, et omnibus incognitam rem, consilium, ac doctrinam.

hisce aut illis sanctis: Romanorum primo, primae Corinthiorum primo, secundae Corinthiorum primo, Ephesiorum primo, Philippensium primo, Colossensium 1. At adversarii sanctos communiter tantum eos intelligunt, qui prorsus omni peccato carent, perfectissimeque Deo obediunt. Tales illi, praesertim iam mortuos, vocant Sanctos, non parvam causam omnibus imbecillibus Christianis desperationis afferentes. Paulus iubet Ephesiorum sexto, fieri preces pro se et omnibus sanctis: quod fieri non esset necesse, si iam prorsus essent perfecti. De sanctis hic in terris agentibus, etiam Psalmus

qui prorsus omni peccato carent, perfectissimeque Deo obediunt. Tales illi, praesertim iam mortuos, vocant Sanctos, non parvam causam omnibus imbecillibus Christianis desperationis afferentes. Paulus iubet Ephesiorum sexto, fieri preces pro se et omnibus sanctis: quod fieri non esset necesse, si iam prorsus essent perfecti. De sanctis hic in terris agentibus, etiam Psalmus decimussextus inquit: Ad sanctos qui in terris sunt, et inclytos omnis voluptas mea. Sanctus, pro consecratus Deo, eique addictus, ac devotus. Ezechielis trigesimosexto: Oves sanctorum aut sanctificationum. Panem

adiecit vocem NOVI, ut scirent [?: ] res, hîc sanciri illud novum foedus toties et tam sancit in prophetis promissum non illud vetus instaurari, ac prius saepius factum fuisset. Verba porro Mosis aut veteris testamenti, QUOD PRAECEPIT DEUS ERGA VOS, non repetit Christus: quia iam ex [?: ] ribus concionibus, Apostolis et aliis hominibus constare poterat, et constabat, ipsum esse non tantum [?: ] rum Meschiam â Deo missum, omniaque sibi [?: ] eius nomine fidelissime exequi, sed etiam esse filium Dei ac verum Deum. Quare non necesse

Isaias inquit: Vae sapientibus in oculis suis, et qui coram seipsis sunt intelligentes. et Rom. 1, Cum dicerent (aut putarent) se sapientes esse, stulti facti sunt De talibus terrenis, aut opinione potius quam reipsa sapientibus, multa dicit Paulus 1 Cor. 1. 2. 3: quae supra magna ex parte iam exposita sunt: aut certe exiliis sicut et alia loca, ubi ista vox reperitur, intelligi [?: que- ] Sapientiam loqus: Psal. 49. Os aperire in sapientia. Prov 31, est docere sapientiam. Adducere in cor sapientiae est discere sapientiam, aut fieri sapientiorem:

significat, eos qui sentiunt suam spiritualem esuriem: id est agnoscunt sua peccata, et ab eis liberari cupiunt. Contra autem plenos et divites vocat securos, qui sua opinione sunt divites, abundant iustitia et [?: me-tis ] . In hoc sensu acerbe obiurgat Corinthios Paulus, inquiens: Iam saturati estis, iam ditati estis, iam regnabis sine nobis. id est: Vos putatis, vobisque persuadetis, nos vestramque Ecclesiam ac religionem in optimo [?: sta- ] ac flore esse, nec ulla vestra peccata ac defectus senti [?: ] Talem opinatam, aut (ut ita dicam) somniatam

sentiunt suam spiritualem esuriem: id est agnoscunt sua peccata, et ab eis liberari cupiunt. Contra autem plenos et divites vocat securos, qui sua opinione sunt divites, abundant iustitia et [?: me-tis ] . In hoc sensu acerbe obiurgat Corinthios Paulus, inquiens: Iam saturati estis, iam ditati estis, iam regnabis sine nobis. id est: Vos putatis, vobisque persuadetis, nos vestramque Ecclesiam ac religionem in optimo [?: sta- ] ac flore esse, nec ulla vestra peccata ac defectus senti [?: ] Talem opinatam, aut (ut ita dicam) somniatam saturitatem, obiicit

esuriem: id est agnoscunt sua peccata, et ab eis liberari cupiunt. Contra autem plenos et divites vocat securos, qui sua opinione sunt divites, abundant iustitia et [?: me-tis ] . In hoc sensu acerbe obiurgat Corinthios Paulus, inquiens: Iam saturati estis, iam ditati estis, iam regnabis sine nobis. id est: Vos putatis, vobisque persuadetis, nos vestramque Ecclesiam ac religionem in optimo [?: sta- ] ac flore esse, nec ulla vestra peccata ac defectus senti [?: ] Talem opinatam, aut (ut ita dicam) somniatam saturitatem, obiicit Deus angelo aut

Similes locutiones sunt in omnibus linguis. Sic rex Persarum abutebatur Valeriano Caesare, summo persecutore. pro scabello, equum conscensurus, postquam eum caepisset. Quod supra diximus de phrasi Adorare scabellum pedum: id patres de carne Christi exponunt, quod etiam humanitas eius iam glorificata et ad dexteram patris sedens sit adoranda: quod licet pie dicatur, non tamen est verbis et textui proprium. SCANDALUM deducunt a Graeco σκάζω, quod claudico significat: aut etiam ab Hebraeo

Du wirsts wol fulen, ich bin gewitziget, ich habs nichts woellen glauben, bins aber gewahr worden. Posses etiam illud huic sententiae addere, quod plerunque res ex suo contrario cognoscuntur, et praesertim bona, in primisque Dei dona ac beneficia non prius intelliguntur ac expenduntur, quam cum iam amissa sunt, ut cum sa [?:-itas ] , pax, aut res familiaris amissa est. SCIENTIA saepe pro vera Dei agnitione, aut etiam doctrina ponitur. Isaiae 11, Repleta est terra scientia Domini, sicut aquae maris contegentes. Hieremiae nono, Non glorietur sapiens in sapientia

eius parte: sicut et locutione, Sicut [?: leg- ] propterea quod illi in Sacris aut religione non alia scripta quam Sacras literas citare soliti erant. Eisdem verbis et hodie Iudaei Sacras literas allegant. Eas vero ac notas habebant, ut si modo unum aut alterum verbum indicassent, iam omnibus constaret, unde id desumpti esset, aut ubi illud dictum contineretur. Sic cum dicitur aliquid scriptum esse, intelligitur tantum de Sacris literis. Sicut D Paulus inquit: Quicquid scriptum est propter nos scriptum est, etc. Rom. 15, nempe in Sacris literis. Sic 1.

eorum. Sic contra Deus promittit, se legem suam est scripturum in cordibus suorum: Hier. 31. Hebr. 8. id est suo spiritu se renovaturum imaginem suam in eis, ut et [?: ] rint et cupide faciant voluntatem Dei: sicut si [?: De- ] gus ac verbum Dei in ipsorum corde, non iam in externo libro scriptus esset. Sic et Paulus dicit 2. Corinth. 3. Corinthios esse epistolam suam et Christi, scriptam in tabulis carneis cordis ipsorum, a Spiritu sancto se tamen administro aut

ratione, est, quod Iudaei legentes Moysen, aliud legunt, in ipso nimirum velamine haerentes, quam quod Moyses revera scripsit, aut suis libris apud illos efficere voluit. Nisi quis de diversis Epistolis intelligat Paulum, quasi dicat: Semper idem sum, non levis, inconstans, et versute agens: eadem iam quoque nobis scribo, quae etiam in iis epistolis, quas apud vos habetis, lectitatis. Scriba in Sacris literis non quivis amanuensis dicitur, ut Latinis ista vox sonat: sed perirum Sacrarum literarum, et earum interpretem aut doctorem, ferme sicut nunc dicimus Theologum. Vocant igitur hoc

custodes erant, sic penes istos tanquam sequestres libri Legis essent velut depositi, cuius scilicet interpretatio ipsis erat commissa: ideoque adiunxit Evangelista, τοῦ λαοῦ, populi: id est, publicis legis interpretibus. Nos igitur vocabulum longa iam consuetudine â Sacris scriptoribus usurpatum, sane libenter retinuimus. Nam quod nonnulli Scribarum appellatione intelligunt lictores comprehendi, et eos omnes quibus exequendae iudicum sententiae munus incumbit, id ne in vetere quidem Testamento perpetuum est: sicut constat ex 2. Reg. 22,

certe non malum sensum accipitur haec vox Actor. 24, 26, et 28. SECRETUM: vide supra ABSCONDITUM. SECULUM, Hebraice עלם Olam, conveniens sono, et pene etiam significatione, cum Latino Olim, quod diversis Latinis vocabulis expresserunt, iam aeternum, iam perpetuum, iam seculum ponentes. Significat autem (ut supra monui in voce PERPETUUM) tum perpetuitatem, tum longam durationem, tum debitam rei durationem: aliquando etiam ipsum mundum denotat, aliaque significata habet, de quibus mox dicetur, Latinis quidem vox Seculum plerunque

sensum accipitur haec vox Actor. 24, 26, et 28. SECRETUM: vide supra ABSCONDITUM. SECULUM, Hebraice עלם Olam, conveniens sono, et pene etiam significatione, cum Latino Olim, quod diversis Latinis vocabulis expresserunt, iam aeternum, iam perpetuum, iam seculum ponentes. Significat autem (ut supra monui in voce PERPETUUM) tum perpetuitatem, tum longam durationem, tum debitam rei durationem: aliquando etiam ipsum mundum denotat, aliaque significata habet, de quibus mox dicetur, Latinis quidem vox Seculum plerunque spacium centum

haec vox Actor. 24, 26, et 28. SECRETUM: vide supra ABSCONDITUM. SECULUM, Hebraice עלם Olam, conveniens sono, et pene etiam significatione, cum Latino Olim, quod diversis Latinis vocabulis expresserunt, iam aeternum, iam perpetuum, iam seculum ponentes. Significat autem (ut supra monui in voce PERPETUUM) tum perpetuitatem, tum longam durationem, tum debitam rei durationem: aliquando etiam ipsum mundum denotat, aliaque significata habet, de quibus mox dicetur, Latinis quidem vox Seculum plerunque spacium centum annorum

sequitur, Secundum annos antiquos. Deut. 32: Memento dierum seculi. id est, temporum priscorum, vel potius eorum quae illis temporibus acciderunt, et quomodo Deus cum patribus tuis egerit. Isaiae 51: Sicut in generationibus seculorum. id est, pristinis. Sic mortui seculi ii dicuntur, qui iam olim mortui sunt. Psa. 134: Habitare fecit me in obscuris sicut mortuos seculi. id est, qui iam olim, iam pridem mortui sunt. Hierem. 6: Interrogate de semitis seculi: id est, antiquis. Hierem. 18, Ut deserant semitas seculi, et ambulent per semitas per viam non calcatam. id est, deserta

vel potius eorum quae illis temporibus acciderunt, et quomodo Deus cum patribus tuis egerit. Isaiae 51: Sicut in generationibus seculorum. id est, pristinis. Sic mortui seculi ii dicuntur, qui iam olim mortui sunt. Psa. 134: Habitare fecit me in obscuris sicut mortuos seculi. id est, qui iam olim, iam pridem mortui sunt. Hierem. 6: Interrogate de semitis seculi: id est, antiquis. Hierem. 18, Ut deserant semitas seculi, et ambulent per semitas per viam non calcatam. id est, deserta veteri ac vera religione, novas, falsas et ignotas sectarentur. Non transferas terminos seculi:

eorum quae illis temporibus acciderunt, et quomodo Deus cum patribus tuis egerit. Isaiae 51: Sicut in generationibus seculorum. id est, pristinis. Sic mortui seculi ii dicuntur, qui iam olim mortui sunt. Psa. 134: Habitare fecit me in obscuris sicut mortuos seculi. id est, qui iam olim, iam pridem mortui sunt. Hierem. 6: Interrogate de semitis seculi: id est, antiquis. Hierem. 18, Ut deserant semitas seculi, et ambulent per semitas per viam non calcatam. id est, deserta veteri ac vera religione, novas, falsas et ignotas sectarentur. Non transferas terminos seculi: Proverb. 22

positi observatique fuêre. Gigantes a seculo, Genesis 6, id est, antiqui. Trans flumen habitaverunt patres vestri a seculo: Iosuae 24. id est, in de ab initio, antiquitus. Gens robusta, gens â seculo, Hierem. 5. pro, gens pervetusta. Habitare terram, quae a seculo: 1. Sam. 27. pro, quae iam olim habitata fuit, ideoque exculta et populosa est. Tacui, a seculo silui: Isaiae 42: id est, iam longo tempore. Sic et In seculum, aut etiam seculi, significat longum tempus in posterum. Aliquando etiam totum tempus usque ad finem mundi, aut etiam omnem posteritatem. Psal.

patres vestri a seculo: Iosuae 24. id est, in de ab initio, antiquitus. Gens robusta, gens â seculo, Hierem. 5. pro, gens pervetusta. Habitare terram, quae a seculo: 1. Sam. 27. pro, quae iam olim habitata fuit, ideoque exculta et populosa est. Tacui, a seculo silui: Isaiae 42: id est, iam longo tempore. Sic et In seculum, aut etiam seculi, significat longum tempus in posterum. Aliquando etiam totum tempus usque ad finem mundi, aut etiam omnem posteritatem. Psal. 110, Iuravit Dominus, et non poenitebit eum: Tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem

de ista voce עולם olam scribit, si cum vau holem scribatur, notare aeternitatem: sine autem vau, tempus finitum et determinatum, id equidem vanum et frivolum commentum esse, loci Scripturae sacrae complurimi, si quis eos consulat, liquido testantur. ¶ Iam locos aliquot adducam, ubi aeternitatem significat, videlicet quando Deo attribuitur. Genesis 21, In nomine Iehova Dei aeternitatis. Isaiae 40. An nescis, aut non audivisti, Deus aeternitatis Iehova, qui creavit fines terrae. Sequuntur porro loci in quibus seculum. id est, tempus finitum,

tibi firmum, ut in eo habites multa secula. Psalmo 77, Num in multa secula repellet Iehova, et non addet bene velle amplius? Psalmo 145, Regnum tuum regnum omnium seculorum, et dominatio tua in generationem et generationem. Ecclesiast. primo: Si est res de qua quis dicit, vide hoc est novum, iam fuit ante multa secula, quae fuerunt ante nos. Isaiae quadragesimoquinto: Israel salvatus est salute multorum seculorum. Et capite quinquagesimoprimo. Excitare sicut in diebus prioribus, in generationibus multorum seculorum. Danielis 9. Ad adducendam iustitiam multorum seculorum. Pro voce

sed causae efficienti, seu instrumentum moventi tribuenda sunt. sicut Christus inquit: Non vos estis qui loquimini, sed spiritus patris caelestis loquitur per vos. 1 Reg. 6 est, non esse auditum malleum, aut securim, aut ullum instrumentum ferreum in extructione templi: quia nempe omnia fuerant iam antea secta et praeparata, ut solum collocatio aut compositio praeparatarum partium sive lapidum, sive lignorum superesset. Securis ad radicem arboris posita est, itidem proverbialis locutio fuisse videtur. Significat autem imminere alicui extremum exitium. Sumpta autem est haec similitudo

hic. Sic Christus, oraturus in suo agone, dicit Apostolis: Vos sedete hic. id est, manete. Lucae vigesimoprimo: Dies ille ut laqueus invadet omnes sedentes super faciem terrae. Quod ad improprias significationes attinet, illae ferme tantum ex additis vocibus habentur: prout enim illae sunt, ita iam in bonam, iam in malam partem verbum hoc accipitur. De posteriori significatione prius dicam. Sedere igitur solum, tristiciam et calamitatem solitudinemque denotat. Hieremiae 15, Propter manum tuam

oraturus in suo agone, dicit Apostolis: Vos sedete hic. id est, manete. Lucae vigesimoprimo: Dies ille ut laqueus invadet omnes sedentes super faciem terrae. Quod ad improprias significationes attinet, illae ferme tantum ex additis vocibus habentur: prout enim illae sunt, ita iam in bonam, iam in malam partem verbum hoc accipitur. De posteriori significatione prius dicam. Sedere igitur solum, tristiciam et calamitatem solitudinemque denotat. Hieremiae 15, Propter manum tuam sedi solus.

suas Sententias medicas ἀφορισμοὺς Aphorismos nominaverit, dubium est, an eas ideo sic vocaverit, quod eas ab aliis minus certis separaverit, quasi separatas nominasset: aut potius, quia eas definiverit, et veluti circumscripserit, quasi illas iam definitas et circumscriptas dixisset. Nam verbum Graecum tum separare aliquid ab aliis, tum etiam prorsus vere ac certo definire, et quasi cum quodam decreto pro certissimis proponere significat. Quod ad Theologicum quidem vocabulum attinet, magis ad solam separationem respicit, quae tamen

Nahum. 1. pro, non remanebit de semine tuo amplius. Semen pacis: Zachar. 8. Non iuxta dies illos priores faciam reliquiis populi huius, sed semen pacis erit, vitis dabit fructum suum, etc. id est, perinde sequetur ac metetur in posterum pax et omnia bona in hac regione, ac si iam facta esset sementis pacis. Videtur esse metaphorica significatio. Similis metaphora est Ierem. 31. Seminabo domum Israel, et domum Iehuda, semine hominis et semine animalis. pro, efficiam ut haec terra sit culta et referta hominib. et animalibus: seu, ut crescant hic homines et animalia.

voluit hoc nomen, et ad solum Christum accommodare. SERMO: vide infra in voce Verbum. SEROTINA pluvia, supra in voce Mane et [?:-na ] pluvia, exposita est. Est enim matutina pluvia, [?: qu- ] post seminationem sequitur: Serotina, quae iam spicas producente segete cadit. SERPENS, Gen. 3. dicitur fuisse prae omnibus animalibus calidissimus, Evamque et Adamum seduxisse De quo loco ac historia sentiunt saniores et doctores Theologi, quod tunc alia figura et conditio fuerit serpentis, quodque revera fuerit pulcherrimum

cito Rom. 16, alludens nimirum ad locum Gen. 3. Apocalypsis vocat diabolum draconem, et serpentem antiquum: alludendo nimirum ad illam primam seductionem, ubi corpus ac speciem serpentis habuit: semperque ab eo tempore est Ecclesiae, Deo et omni iustitiae adversatus, [?:-- ] iam quasi senuerit oppugnando pios. Illum ergo ipsum dicit tandem sua praemia accepturum esse. SERVIO, crebro de cultu divino dicitur, ut cum inculcatur, Deo soli serviendum esse, non idolis aut diis alienis: et contra accusantur Israelitae aut alii, quod idolis serviant. Sed ista

servimus Deo, et gloriamur in Christo Iesu, non in carne confidimus. Hinc spiritus servitutis aut libertatis. Roman. 8: Non accepistis spiritum servitutis in timorem, sed accepistis spiritum adoptionis, quo clamamus Abba pater. De qua locutione paulo post in voce Spiritus dicetur. Ioan. 15. Iam non dicam vos servos meos, sed amicos. Galat. 2. Falsi fratres subintroierant, ut specularentur nostram libertatem in Christo, ut nos in servitutem redigerent. Contrarium huius servitutis est libertas, de qua in voce Libertas. ¶ Posses hisce quatuor adiicere

gratia ludere ac supputare vellet. posset verisimiliter dicere, Iudam iratum ob interpellatum sibi furtivum lucrum de unguento Mariae, voluisse illud quasi fugitivum (ut ille loquitur) argentum recipere. Nam 300 denarii faciunt circiter octuaginta argenteos, siclos, stateras, aut tetradrachmos. Iam igitur ut de illis insumpsisset Iudas maiorem partem in usus Domini et Apostolorum, nempe circiter 50: nihilominus ad 30 argenteos potuisset furari, ut non metueret ne Dominus rei pecuniariae negligens, illos minutatim factos sumptus exacte subducere, et furtum deprehendere quivisset. Quare

eum, et tradam illum in manu quaerentium animam eius. Sic Ezech. cap. 28 comparat regem Tyri signaculo perfecto. id est, annulo obsignatorio, ac longe preciosissimo. Sigillum igitur, aut signaculum, alias significat ipsum instrumentum, quo aliquid obsignamus: alias illam iam impressam literis aut diplomati notam. Sic dicitur Apoc. 5 et 6 liber quidam in illa visione habuisse sigilla septem, quae nemo potuerit aperire praeter agnum: id est, IESUM Christum. Ab hac posteriore significatione sigilli aut signaculi, sumit Paulus Rom. 4 metaphoram, cum dicit,

liber quidam in illa visione habuisse sigilla septem, quae nemo potuerit aperire praeter agnum: id est, IESUM Christum. Ab hac posteriore significatione sigilli aut signaculi, sumit Paulus Rom. 4 metaphoram, cum dicit, circumcisionem esse sigillum iustitiae. Sensus autem est, quod Deus Abrahamum iam antea iustificatum, illo signo circum cisionis veluti appenso quodam sigillo confirmarit de certitudine ipsius iustificationis, et sui favoris. Fundamentum Dei stat firmum, habens hoc sigillum: Novit Dominus suos, et discedat ab iniustitia omnis qui nominat nomen Christi. 2. Tim. 2,

non crediderint tibi, neque obedierint voci signi prioris, credent voci signi posterioris. id est, permovebuntur indicatione minisque signi posterioris. 1. Corinth. 14 Linguae sunt signum non iis qui credunt, sed infidelibus: Prophetia vero non infidelibus, sed credentibus id est, pii quidem, ac iam conversi, etsi etiam miracula magnifaciant, tamen multo magis moventur ac confirmantur Sacris literis, ac earum explicatione. Contra increduli, non curantes Sacras literas, non multum eis moveri ad fidem possunt: sed externa visibiliaque miracula, cuiusmodi fuit etiam linguarum donum,

mea. Huic vicinum est, ut iactemus cogitatum, curas ac labores nostros in Dominum, et in ipso speremus, non tumultuantes, vel intus in corde, vel foris in opere conatibusque trepidantes, varia consilia captantes, et undique ab hominibus neglecto Deo opem quaerentes ac captantes. Sic cum Israelitae iam apud Aegyptios, iam alibi opem quaererent, ac abirent, variis legationibus sursum ac deorsum discursantes, et Dei opem nec sperantes, nec quaerentes. Contra concionatur eis Isaias, inquiens: Sic dicit Dominus Deus sanctus Israelis: In resipiscentia et quiete salvabimini, In silentio et fiducia

ut iactemus cogitatum, curas ac labores nostros in Dominum, et in ipso speremus, non tumultuantes, vel intus in corde, vel foris in opere conatibusque trepidantes, varia consilia captantes, et undique ab hominibus neglecto Deo opem quaerentes ac captantes. Sic cum Israelitae iam apud Aegyptios, iam alibi opem quaererent, ac abirent, variis legationibus sursum ac deorsum discursantes, et Dei opem nec sperantes, nec quaerentes. Contra concionatur eis Isaias, inquiens: Sic dicit Dominus Deus sanctus Israelis: In resipiscentia et quiete salvabimini, In silentio et fiducia erit fortitudo

sinu humano transfertur ad receptacula maris intra terram, quae ob tranquillitatem solent etiam esse portus ac tuta statio navibus. Hinc porro secunda metaphora putant illam caelestem felicitatem, [?: num ] aut portum vocari, quod pii eô confugientes, ac per mortem commigrantes, sint iam a periculis [?: ve--rum ] , piratarum et tempestuosi huius maris liberi. Verum ego opinor non sine causa addi nomen Abrahae ac ideo illum locum vocari Sinum Abrahae, quia Abrahamus dicitur pater omnium credentium, iustificatori et salvandorum. ideo nunc ex hac mundi miseria et

dedit solem in lucem diei, et leges lunae atque stellarum in lucem noctis. Oriri aut occidere solem super aliquem, est illum tempore ortus aut occasus in suo opere esse, aut existere. Sic sol dicitur oriri super furem, Exodi vigesimosecundo, qui adhuc est in furto occupatus oriente aut orto iam sole. Contra Deuteronomii vigesimoquarto, Occumbere solem super mercedem mercenarii, est, non reddi ei mercedem mature, seu ante occasum solis. Sol non occidat super iram vestram, inquit Paulus: est, diutius ac ultra occasum, seu per noctem retinere iram contra proximum, quam sole super

[?: mise-unt ] sortem. Nahum 3, Super inclytos eius miserunt sortem. Porro quia Israelitae sortiendo olim terram Ca [?:-n ] diviserunt, singulique eam portionem acceperunt, quam [?: ] eorum sors adiudicavit: inde factum est, ut sors sit [?:--iam ] uniuscuiusque portio soli, et etiam haereditas [?: uni-iusque ] , per metonymiam dicta: quinetiam [?: integra- ] tribuum portiones soli dictae sunt sortes. Hinc [?: ] Ephraim, sors Iuda, etc. Sic etiam Latinis videtur [?:-cta ]

de se aliisque Apostolis inquit: Puto quod Deus nos apostolos ultimos designarit, aut abiectissimos miserrimosque reddiderit, tanquam morti addictos, quia spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus: id est, ita varie agitamur ac vexamur innumeris persecutionibus ac calamitatibus, ut iam iam perituri videamur, omnesque homines et angeli nostram vitam et tristem sortem gravissimaque certamina cum toto mundo, mirabilesque exitus mirentur. SPECULATORES dicuntur doctores, passim in prophetis. Eius metaphorae prolixe ratio redditur Ezech. 3 et 33 quae loca perlege non

de se aliisque Apostolis inquit: Puto quod Deus nos apostolos ultimos designarit, aut abiectissimos miserrimosque reddiderit, tanquam morti addictos, quia spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus: id est, ita varie agitamur ac vexamur innumeris persecutionibus ac calamitatibus, ut iam iam perituri videamur, omnesque homines et angeli nostram vitam et tristem sortem gravissimaque certamina cum toto mundo, mirabilesque exitus mirentur. SPECULATORES dicuntur doctores, passim in prophetis. Eius metaphorae prolixe ratio redditur Ezech. 3 et 33 quae loca perlege non enim

vobis commonstravit effugere venturam iram, seu imminentes atrocissimas poenas? Isaiae 6 accusat Deus doctores Iudaeorum, inquiens: Speculatores eius omnes caeci. id est, indocti, et non intelligentes, vel etiam alioqui cernere nolentes prae metu aut etiam scelerata malitia praedictos hostes iam irruere in populum Dei. Eadem sententia ac reprehensio est etiam Isaiae 56. SPECULUM habet quasdam nonnihil obscuras locutiones: ac primum quod Exodi 38 dicitur Moises fecisse labrum de speculis mulierum militantium, supra in voce MULIER expositum est. Cernere in speculo aut

id docens, quod spes sit instrumentem apprehendens salutem: sed quod tantum spem, non etiam ipsam rem verae salutis expectamus. Idem ergo est ac si diceret: Sperata salute fruimur, non iam reipsa possessa, seu nobis praesenti. Vicinum huic est quod Gal. 5 inquit, Nos enim spiritu ex fide spem iustitiae expectamus. id est, speratam illam plenae renovationis iustitiam expectamus. Acto. 2, Caro mea requiescit in spe: id est, sperando resurrectionem. Spes Israel, significat

est a Deo, sto iudicatus. Abrahamus praeter spem in spe credidit, se fore patrem multarum gentium: ubi Praeter spem significat, contra naturam illius rei sperandae. estque sensus, quasi diceret, in re desperata sperando credidit. Quomodo autem fuerit res desperata, exponit mox ipse textus: quia iam erat emortua vulva Sarae, et ipse quoque Abrahamus prae senio effectus erat. Quomodo item praeter spem sperando crediderit, declaratur ibidem: quia non dubitaverit, sed robustus factus fide, gloriam omnipotentiae ac veritatis Deo dederit, cum omnes secundae causae eum ad desperationem

ac vitae, de qua Paulus Rom. 7 sic inquit: Nam Spiritus vitae liberum me reddidit a lege peccati et mortis. Est autem Lex spiritus, Evangelii doctrina: sic dicta, quia adfert secum Spiritum sanctum: qui divina efficacia cor hominis immutat, ac digito suo legem cordi eius inscribit: ita ut iam non in solis tabulis aut membranis haereat, sed in ipsum cor hominis penetret, ibique veluti flamma quaedam vigeat, hominemque ad spirituales motus et opera praestanda inflammet. Quo nomine Spiritus sanctus Rom. 7 Spiritus vitae appellatur: quod scilicet vivificet, teste Christo Ioan. 6.

hypothesi oppositum, [?: dic--- ] non esse literae, sed spiritus, 2 Corinth. 3: quia scilicet vis illa tota a Christo manat: cuius diem vidit quid Abraham, et salutem annunciarunt Lex et Prophetae sed eminus tantum, et admodum obscure, prae illis qui novissimis temporibus exhibito iam Christo, de spiri-tu eius copiosissime effuso, sermonem factae reconciliationis summa cum Dei virtute annunciarunt. VI. Spiritus pro visione aut revelatione: 2 Thes. 2: Ne turbemini, neque per spiritum, neque per sermonem, atque per epistolam tanquam a nobis profectam. Apoc.

hic stimulus, seu palus potius: quia in Graeco est σκόλοψ. Multi eo inclinant, quod significet stimulos venereos. Alii de morbis exponunt, ut Aquinas et Hieronymus. Omnino autem, quia erat quiddam quod spiritualem fastum ac opinionem sanctitatis, quasi iam esset plane angelus caelestis, exemptus ac liberatus omnibus naevis humanis, in eo reprimere debuit: necessario fuit aliquid non tantum crucem aut poenam continens, sed etiam aliquid vicinum culpae. Oportuit id idem etiam esse in carne eius: id est. in vetere Adamo. siquidem eum monere debuit

omnibus sine discrimine offertur gratuita iustitia, sicut et omnes ea indigent, vel erga omnes. Praedicare super tecta: Matth. 10, Quod in aurem auditis, praedicate super tecta. id est, dicite perpalam: quia apud Iudaeos etiam in tectis aut super tecta versabantur homines. erant enim plana. Haec iam de praepositione Super, brevius aliquanto quam rei magnitudo ac varietas postulabat, dixi. In Graeco Novo testamento aliquanto facilius est eius significata discernere, cum ibi sint duae diversae voculae, ἐπὶ et

tamen magna ex parte fraude peragitur, ita ut alter imbecillior, callens luctationis dolos, alterum multo robustiorem subvertat. Gen. 27. inquit Esau de Iacob; Vere vocatum est nomen eius Iacob, en supplantavit me iam vice altera, primogenituram meam abstulit, et nunc etiam benedictionem accepit. Supplantare ergo per metaphoram significat idem quod circumvenire, einen uber ein bei werffen. SURDUS. Psal. 38, Ego tanquam surdus, qui non audio: et sicut mutus, qui non aperit os

Ratio etymologiae est, quia (ut in Libello de Fide plenius exposui) plerumque ita Dominum expectamus, ut magnum aliquod incommodum interim perferamus, a quo nos liberari petimus, aegerrime id sufferendo. Sustinere Marc. 8 cap. abutitur, pro manere apud aliquem, inquiens: Iam triduum sustinent me. Sic et Matth. 6, Unum sustinebit: pro, uni adhaerebit, ponit. 2. Tim. 4, Sanam doctrinam non sustinebunt. id est, non volent, nec poterunt tolerare aut admittere. Infirmos sustinere, Rom. 15, est patienter eos tolerare, ac insuper fovere. SYNAGOGA, â

Iudaicorum, et Synedria Graecorum aut gentilium quidam volunt vocari: sed falso. Nam SYNEDRII crebra fit mentio in Novo testamento, ut Matt. 5. 10. 26. Mar. 13, et aliâs. Scimus autem, Mosen cum oneri non sufficeret, LXX sibi ascivisse iudices, qui populum unam cum ipso regerent: Exo. 18. Iam vero Iudaei a Babylonico exilio reversi, Synedrion habuerunt, quod corrupte Sanedrin vocarunt, ex LXX iudicib. Ut autem fieri solet in talib. numeris, cum de Synedrio sermo erat, tantum dicebant LXX iudices: ac eos ex posteris Davidis electos fuisse, testis est Philo, ut potestas aliqua maneret

sicut ille Ecclesiam. contra [?: m--- ] eris tectum caput indicare, eam esse subiectam [?:--i-- ] atque ita eum honorare, superioritatem ipsius tegmine capitis ostentando. Sic et nunc in Germania tectum caput mulierum ostendit, eas sub aliena potestate, seu maritatas iam esse: contrâ detectum, esse [?: ] nes ac liberas. TELA. Isaiae quinquagesimonono, omnia [?: stud- ] conatus impiorum, comparantur ovis aspidum, et telis [?: ] nearum: quia quicquid agunt et moliuntur, aut [?: pl- ] exitiale est

quasdam statas horas diei. Tempus alicuius dicitur, ex quo is coepit vivere, aut aliquid agere. Genesis quadragesimo octavo: Deus qui pavit me a tempore meo usque in diem hanc. id est, ex quo vixi. Sic vigesimosecundo Num. dicit asina ad Balaam: Super me equitasti a tempore tuo. id est, iam diu, semper te gestavi ex quo me habes. Tempus, aut hora Christi, dicitur id tempus, aut meta temporis, quo ei pater unumquodque praefiniverat faciendum. Sermones mei implebuntur in tempore suo, Lucae primo. id est, tempore illorum eventui praefinito. Sic, Dabit fructum in tempore suo:

[?: ] peccatoribus, pro nobis est mortuus: infirmi ergo peccatores, vel potius hostes Dei (ut ibi est) fuimus [?:-c ] , cum nondum eramus vocati ac renati, quo tempore iam Christus vitam sanguinemque suum pro nobis profudit. Praesens tempus, pro tota hac mortali vita ponitur Romanorum octavo: Statuo enim, non esse condignas passiones huius temporis, ad futuram gloriam quae in nobis revelabitur. 1. Petri quinto: [?: Humi-mini ] sub potenti manu

vidit lucem [?:-gnam ] : et qui habitant in terra umbrae mortis, lux [?:-t ] super eos. Idem dictum repetitur Matth. quarto Romanorum secundo: Lumen eorum qui sunt in te [?:-bris ] . 1 Ioann. secundo: Tenebrae praeterierunt, et [?: ve-lux ] iam lucet. Tertio, Tenebrae significant non [?: tam- ] inscitiam, sed et omnigenam impietatem simul. [?: ] Ephes. 5. Opera infrugifera tenebrarum vocantur [?:-nis ] generis scelera. Et ibidem: Eratis olim tenebrae, [?:-c ] autem lux in Domino,

ipso omnibus faciam notum: seu, ut non tam mihi quam toti generi humano explorem, exploratumque ac notum faciam. Sic tentavit Deus Abrahamum Genes. 22, explorans an velit ei obedire in sacrificando filio. id est, experientia ipsa omnibus notum fecit. Sic et Deuter. 8, Per quam deduxit te iam 40 annis in deserto, ut affligeret et tentaret te, ut sciret quid esset in corde tuo, utrum observaturus esses eius praecepta. id est, ut varie affligendo et vexando te in deserto, exploraret num esses illi obediturus, aut non. Iudic. 2, ut per eas gentes tentem Israelem, sint'ne servaturi

contento ponitur: ut terra significet homines vel totius mundi, vel plurium regionum, vel etiam unius alicuius, praesertim terrae Canaan aut Iudaeae. Genes. 6. Vidit Deus quod corrupta esset terra. Mox se exponit, Quia corruperat omnis caro viam suam super terram. Quod prius dixerat terram, hoc iam nominat carnem agentem super terram, nempe homines. Gen. 41, Universa terra veniebat in Aegyptum, ut emeret frumentum a Ioseph: id est, omnes incolae. Deus deorum advocavit terram, Psal. 50. id est, homines. In diebus eius divisa est terra: 1. Paral. 1. 1. Sam. 27, Percussit

quaerendumque esse, et homines exauditurum. ¶ Testamenti vox multum in Sacris literis celebrata, maximique momenti est, quam operae precium esset quam diligentissime exponi. Ego dicam quod Dominus suggesserit: alius, aut etiam ego, si Dominus benedixerit, alias meliora, tametsi iam et supra in voce FOEDERIS et PACTIONIS dicta sint quaedam. [?: V- ] haec in Veteri testamento Hebraeorum est ברית Berit, quod proprie pactum aut foedus significat. Quae quidem vox non paulo clarius nobis rem ipsam exprimeret, tametsi et ista

Abrahamo vero factae sunt promissiones, et semini eius, quod est Christus. Hoc igitur dico testamentum, ante a Deo confirmatum in Christum, Lex, quae post 430 annos coepit, non fecit irritum, ut aboleat promissionem. Nam si ex lege est haereditas, non iam ex promissione. Abrahamo vero per promissionem gratificatus est Deus. Quid igitur Lex? propter transgressiones tradita est, donec veniat semen, cui facta est promissio. Ubi clare intelligimus, Paulum illam priorem pactionem et promissionem, Abrahamo longe ante legem eiusque foedus

[?: ] primum illud testamentum promissi Meschiae eiusque redemptionis cum hoc ultimo exhibiti, dum dicunt. Deum memorem testamenti sui et iuramenti ac promissionis factae Abrahamo et aliis patribus fecisse istam redemptionem Israelis pueri sui per erectum cornu salutis. ¶ Verum iam quasdam etiam locutiones et loca scripturae ad explicanda ista testamenta aut foedera utiles attingamus. ¶ Hierem. 31 prolixe promittit Deus abolitionem veteris illius ac inutilis testamenti aut foederis, et erectionem novi. ubi quidam non satis eum locum expendentes, putant novum

praestat illa bona omnia, quae foedus Dei hominibus pollicetur. ¶ Sanguis testamenti in Sacra coena nominatur a Matthaeo et Marco, dicente Domino: Hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effunditur: id est, hoc sanguine confirmatur et sancitur hoc praesens novum testamentum, quod iam inter vos ac Deum instituo ac confirmo. ¶ Eadem plane verba sunt etiam Hebr. 9, et Exod. 24. Nam Moyses sanciens foedus ad montem Synai inter Deum et populum, dimidium sanguinis victimae ibi caesae fundit aut spargit super altare, et dimidium spargit super populum, dicens: Hic est sanguis

mortuis ratum est, quandoquidem nondum valet dum vivit testator. unde nec prius quidem illud absque sanguine dedicatum fuit. Sic et Paulus videtur ad testamentum aliquo modo istud foedus accommodare, cum dicit Gal. 3 nec hominis quidem confirmatum testamentum reiici aut mutari. Item Christus cum iam post ultimam coenam ad mortem iret, dicit: Ego dispono vobis, ἐγὼ διατίθεμαι ὑμῖν. unde venit διαθήκη, quod verbum plane testamenti naturam, non pactionis sonat. ¶ Aliquando testamentum ipsam

ex qua parte populi, ex qua etiam familia et loco Meschias erat expectandus. Quare etiam libros genealogiarum habuerunt, ut sciretur perpetuo, quis'nam ex qua tribu aut familia progenitus esset: qui libri post adventum Christi exusti sunt, ut in nostra Ecclesiastica historia plenius habetur. Quare iam prorsus ignorant perfidi Iudaei, quis nam eorum ex qua tribu, multo etiam magis ex qua familia sit: ut si maxime quis pseudo propheta veniret, nomine Meschiae sese venditans, ut multi venerunt, tamen non possent dicere, aut certo statuare, quod esset ex tribu Iuda, multo minus ex posteritate

bellicis rebus eisdem plurimum usi sunt, sicut nunc tympanis et fistulis, ac aereis taratantaris. Principio convocabatur iis coetus populi Israelitici, ad consultandum de Repub. Coibat deinde ad signum earum senatus principum populi. Praeterea signum dabatur tubis, quando et quibus movenda castra: Iam ad bellum concinebatur tubis, iis canebatur in acie: sicut videre licet Num. 10 cap. Convocabatur praeterea populus diebus festis ad sacra publica et divina tubis. Clangite tuba in Sion, inducite coetum: Ioel. 2. id est, congregate populum. Erat praeterea festum tubarum, et

Nam ante circumactum annum duo principes Brunsuicenses, et duo Magdeburgenses interfecti sunt: nempe Absalon et episcopus Fridericus, qui ei prodigio vix tres menses supervixit. In quo illud quoque etiam mirabilius est, quod iis ipsis diebus, quibus maximo cum apparatu in eam civitatem, ubi iam erat hostile praesidium, intrare volebat, nihil non mali metuentibus sibi ab eo civibus, exultantibusque Papistis, et aliis persequutoribus, cum quidem optime [?: ] subito, et proculdubio divinitus intus alicubi intra pactus ita percussus est, ut inciperet evomere sanguinem nec

eos hostibus suis per circuitum. id est, tradidit, deditque in eorum servitutem. Sic supra citatum dictum Psal. 44. intelligi recte potest. Isa. 50, Ecce propter iniquitatem venditi estis, et propter scelera abiecta est mater [?: vestra ] : quod et deditionem, de qua iam agitur, et neglectionem, de qua in prima significatione, denotat. Similia exempla reperiuntur Iud. 4 et 10. In spirituali quoque venditionis aut traditionis genere usurpatur. Sic de Achabo dicit Elias, quod vendiderit se ad [?: ] endum malum coram Domino. Et mox additur

dicunt illi, non cum oritur, aut ad nos venit: sed cum attingit metam suam, nempe occidit. Venit coram me finis omnis carnis: Gen. 6. id est, ego decrevi perdere, vel finem imponere omni carni. Sic Amos 8. Venit finis super populum meum Israel. id est, decretus a me finis aut exitium populi iam adest. Venire alicuius verbum, est rem verbo promissam aut praedictam accidere. Iudicum decimotertio, et porro Psalmo 105. Afflixerunt compedibus pedes Ioseph, ferrum pervenit in animam eius, usque ad tempus veniendi verbum eius. Sic Isaiae 5, Vae qui dicunt, Acceleret opus Dei, ut

fuissem in ipso primo intro [?: ] vitae. Sic Psalm. 71, Per te sustentatus fui ab utero, ex ventre matris meae tu extraxisti me. Isaiae 49, Audite insulae, et attendite populi a longe. Dominus ex utero vocavit me, et ex ventre matris meae recordatus est nominis mei. id est, iam tum me in utero adhuc existentem sanctificavit, et ad hoc suum opus delegit. Ionas capite [?: ] dicit, se clamore de ventre inferni: id est, e medio [?: ce-is ] , quod fuit ei instar sepulchri et Inferni ipsius. Nam [?:-eri ] aliquando etiam sepulchrum

quasi pictura moveantur. Sic dicitur Deus ambulare super pennas ventorum, et equitare super nubes: Psalmo 18. et 104. Sic Psalmo 148. Ventus turbinis faciens ventum eius: id est, ventus procellosus, cuius ministerio utitur Deus. Agitari aut circumferri quovis vento doctrinae, est, temere iam huic, iam illi doctrinae assentiri, nec in ulla firmiter persistere. Sic et Iacobus in stabiles et dubii animi comparat mari quovis vento mobili: et Christus in constantes ac leves doctores arundini quovis vento agitatae. Contra solida veraque pietate praeditum Christianum

moveantur. Sic dicitur Deus ambulare super pennas ventorum, et equitare super nubes: Psalmo 18. et 104. Sic Psalmo 148. Ventus turbinis faciens ventum eius: id est, ventus procellosus, cuius ministerio utitur Deus. Agitari aut circumferri quovis vento doctrinae, est, temere iam huic, iam illi doctrinae assentiri, nec in ulla firmiter persistere. Sic et Iacobus in stabiles et dubii animi comparat mari quovis vento mobili: et Christus in constantes ac leves doctores arundini quovis vento agitatae. Contra solida veraque pietate praeditum Christianum

filium Dei, alias copiose respondi. Hac etiam etymologia comprobata, rectius vertetur Verbum. quam Sermo: quae est una tantum quaedam vox Iehova, non integer sermo: et quia id vox Chaldaea potius denotat. Consultius etiam ob eas causas fuisset retinere voculam Verbum, quia in hac significatione iam in Ecclesia valde receptum tritumque fuit, quia etiam magis indicat esse mysticam quandam vocem, minusque errandi occassionem praebet. Nam cum videatur perspicua oratio esse, Sermo fuit ab initio, et fuit apud Deum: in [?: pro- ] vi est, ut quis intelligat de doctrina aut

quôd solum dixerit, et mox omnia facta sint: praeceperit, et omnia coram constiterint sicut et Centurio dicit, Dic tantum verbum: id est adhibetuam vim, aut efficaciam. Sic Hebraeorum 11, Fide intelligimus aptata esse secula verbo Dei, et 2. Petr. 3. Illud volentes nesciunt, quod caeli iam olim fuerint ex aqua et per aquam consistentes verbo Dei. At qui nunc sunt caeli et terra, eiusdem sermone repositi sunt, et custodiuntur in diem iudicii et perditionis impiorum. Sic Psalmo 107. Misit verbum suum, et sanavit eos, liberatique sunt de infirmitatibus suis. Loquitur deliberatione

inde numerum aut rationem conficiat, paucique sint veril Israelitae ex ingenti carnalium Israelitarum nomine: sed inde tanto uberior iustitia, puriorque ac verior cultus Dei erit. Prope est verbum in ore et corde tuo, Deut. 30, et Rom. 10. Moses id recte dixerat de doctrina, quod ea sit iam illis caelitûs exhibita, nec possint queri sibi non esse patefactam veram religionem, quandoquidem eam iam proprio ore sonant. At Paulus id de facilitate iustitiae Evangelicae per allusionem quandam usurpat: quia cum legis iustitia perfectissimam obedientiam flagitet, Evangelica solam fidem

nomine: sed inde tanto uberior iustitia, puriorque ac verior cultus Dei erit. Prope est verbum in ore et corde tuo, Deut. 30, et Rom. 10. Moses id recte dixerat de doctrina, quod ea sit iam illis caelitûs exhibita, nec possint queri sibi non esse patefactam veram religionem, quandoquidem eam iam proprio ore sonant. At Paulus id de facilitate iustitiae Evangelicae per allusionem quandam usurpat: quia cum legis iustitia perfectissimam obedientiam flagitet, Evangelica solam fidem requirit. Paulus 2. Cor. 2 et 4, negat se adulterare Evangelion Christi, ut multi alii adulterent. id est,

solitus est, hoc nomine infigiunt. Sic putant aliqui nomen Italicum Scarlato, quo idem color nunc vocatur, venire a Graeco σκώληξ, quasi dicas σκολήκοτον. Sic et Itali eundem colorem a verme dicunt Vermiglio. Iam ille profundissimus et sanguineus rubedinis color fuit Hebraeis symbolum spiritualis maculae, id est peccati forte ob caedes, quia homicidae sanguine rubent: sicut contra albedo et candor, tum illis tum aliis gentibus innocentiae indicium fuit. Ideo dicit Deus Isaiae cap. 1. Si

quibusdam, ut et vermes serici, gigni dicuntur. Alii tamen prorsus distinguunt coccum a vermiculo, tanquam res diversissimas, et omnino nihil inter sese coniunctionis habentes. VESPERAM significare vespertinum tempus circa occasum solis, notum est. Aspiciens vespera, pro accedens iam vespertinum tempus: Deuteronomii 23, Dum aspexerit vespera, lavabit se aqua. id est, appetente vespera. Vespere et mane, tanquam initia temporis aut partium diei ponuntur, ut significent integram diem. Sic saepe Genesis primo dicitur: Factum est vespere, et factum est aut fuit mane dies

12. 16 et 29, ac Numeri 9. Eo igitur tempore, nempe inter duas vesperas, iubet Deus immolari tum agnum paschalem, tum et iuge sacrificium, quod non tantum mane, sed et vesperi offerebatur. Duae autem vesperae ita terminantur, ut altera sit in occasu solis, altera in occasu radiorum eius, cum iam est plane nox Exod. 12, Et immolabit eum universa congregatio coetus Israel inter duas vesperas. Exod. 29, Agnum alterum immolabis inter duas vesperas. Psalmo 59. bis ponitur, Revertuntur ad vesperam, [?: la- ] ut canis: ut hac canum similitudine tota die discursatium, et

me ex morte ad vitam. Vocula VICE UNA, subobscure interdum utuntur. 1. Sam. 26, Percutiam eum vice una, et non iterabo id est, uno letali ictu eum conficiam, ut repetere ictam nihil opus sit. Eccles. 6. Si vixerit mille annos duabus vicibus. id est, bis mille annos. Iob 19, Iam decem vicibus pudore affecisti me. id est, pluries, nimis crebre 2. Sam. 24. Addat Deus ad populum suum, sicut sunt et sicut sunt centum vicibus. id est, efficiat centuple immerosiorem. Secundum vicem, in vice facere aliquid, significat, ut antea, vel solito more. Num. 24: Non abiit

castigaturus, aut paratus ad castigandum, seu iratus. Virgam hic de severitate pastorali exponere possis: cui opponit spiritum mansuetudinis. Iob 21, Non est virga Dei super eos. id est, Deus eos non affligit. Mich. 6, Audite virgam, et quis constituerit eam. Floruit virga, Ezech. 7. id est, iam adest castigatio Dei, quam toties interminatus sum. Vicinum huic significato est, quando tyrannidem, qua premuntur et affliguntur subditi, declarat. Isa. 9. Quoniam iugum oneris eius, et virgam humeri eius, qua afflixit eum, tu contrivisti, sicut in die Madiam. id est, tyrannidem hostilem

impios iniquitatem eorum. Is. 13. i. animadvertam in orbis terrarum peccata. Visitabo super eum vias eius. Oseae 4. Ibidem: Visitabo super filias vestras, cum fuerint fornicatae. Exodi 32, In dio visitationis meae visitabo peccatum eorum. Appropinquaverunt visitationes civitatis. id est, iam prope sunt, qui sunt eam destructuri. Et contra habitatores visitationis, Isaiae 50. id est, loci puniendi incolae, nempe Babylonii. Dies visitationis aliquando significat tempus poenae divinitus infligendae. Isaiae 10. Quid facietis in die visitationis et desolationis, quae de longinquo

pater sit Aemorita, et mater Chethea. Iohan. 15 comparat Christus seipsum viti, Christianos palmitibus patrem suum agricolae: quam parabolam ibi ipsemet Dominus satis prolixe exponit. VITULI, et TAURI, significant impios potentes, qui miseris et afflictis perinde insultant, ut vituli iam grandes et pigues, et tauri reliquo imbecilliori pecori. Psalmo vigesimosecundo: Circumdederunt me vituli multi. Et Psal. 68, Disperdidit congregationem taurorum cum vitulis populorum. id est, eos qui

ac fidem, preces et gratiarum actiones. VIVERE verbum non paucos Hebraismos gignit, quorum primus sit, quo admodum crebro utuntur in iurando. Deus enim plerunque iurat hac formula: Vivo ego. cuius sensus videtur esse, Quam verum est me vivere, tam verum est aut erit id, quod ego iam affirmo. Numer. 14. Vivo ego, et replet gloria mea terram, quod omnes illi viri qui viderunt mea miracula. Ezec. 33. Vivo ego, dicit Dominus, si volo mortem peccatoris. id est, quam verum est me vivere, tam verum est hoc quod dico. Idem est sensus horum verborum, cum homines iurant per

Vivit Iehova, si morietur, etc. Sic saepe porro cum homines iurant per alicuius vitam, videtur bene precantis esse significatio. Libro primo Samuelis, capite decimoseptimo: Vivit anima tua rex, si novi. id est, utinam ita sis felix, ac incolumis vivas, quam verum est quod dico iam. Vivere aliquando significat periclitantem in vita servari. Genes. 17, Utinam Ismael vivat coram te. id est, utinam ille maneat incolumis, et a te in hac vita servetur, tibique vicissim pie serviat. Gen. 31. Non vivat is, apud quem reperietur. id est, non sit incolumis,non servetur in

ac quasi officium et functionem, seu correlationem ad creaturam. De iudicio vivorum et mortuorum in fine mundi futuro saepe Scriptura loquitur: ubi vicissim vivi ac mortui tum proprie de iis intelligi possunt, qui veniente illo iudice ad huc in hac vita deprehendentur: et contra mortui, qui iam erunt mortui ac sepulti, indeque resurgent, ut ipsemet Paulus 1 Thes. 4 exponit: tum de figurata significatione, de iis qui spiritualiter erunt vivi vel mortui, id est, pii aut impii. Spes viva, 1 Petri primo, sunt ipsa sperata bona, eaque viva, seu (ut mox sequitur) haereditas nunquam

Sic Psalmo octuagesimo dicit: Operuit montes umbra eius. id est. vitis populum Israeliticum denotans maxima facta est. Matthaei. 14, Sub umbra eius aves Israeli nidificant. Eadem loquutio est etiam Ezechielis [?: ] Inclinatae sunt umbrae vespertinae, Hieremiae 6, id est iam vesperum imminet. Sic Poeta in Bucolicis: Maioresque cadunt altis de montibus umbrae. OBUMBRARE verbum in uno loco Lucae primo aliquid obscuritatis habet, cum inquit angelus ad [?: Ma--- ] : Spiritus sanctus veniet superte, et virtus Altissimi obumbrabit te. ubi illud

propter infidias et crudelitatem, leoni saepe iungitur. Proverbiorum decimo octavo: Leo rugiens, et ursus esuriens, princeps impius. Amos octavo: Si fugiat homo a facie leonis, et occurrat ei ursus. In Thren. [?: V- ] insidiosus factus est mihi in via. Sperabant Iudaei iam extra teli iactum se constituendos regnantibus Persequi se in patriam remitterent: sed illos quoque [?: infest-- ] senserunt. Etenim, ut est iuxta Germanicum proverbium, Iunge herren, iunge beeren: alte herren, alte beeren: ita Cyrus principio quidem valde prudenter et humaniter

legem habet, sed non secundum scientiam. Secundus, Amarus. Iac. 3, Quod si zelum amarum, etc. et 1. Cor. 3. Tertius. Malignus. Sapientiae 1. Nolite zelare mortem in errorem vitae vestrae. Quartus, Bonus est: de quo in Psalmo, Zelus domus tuae comedit me. Haec Thomas. Porro iam dictus Psalmi locus Germanice significantissime sic reddi poterat: Der eifer den ich deiner Kirchen halben getragen, hat mir mein herz verseeret, gebrendt, genaget, und gefressen: ita ut non potuerim hic mihi temperare, quin animadverterem in impuros illos prophanatores: nec ullam senserim

appellationibus. 6 De interiore homine. 7 De his quae in usu atque in medio habentur. 8 De variis verborum vel nominum significationibus. 9 De Hierusalem, vel adversis eius. 10 De numeris. Ergo ipsas iam nunc nominum atque verborum significantias, secundum quas vel maxime in allegoriam trahuntur, prout donum Dei suggesserit, explicemus. De his quae

Ecclesiam. Sponsus, Christus, ideo quod a patre ab initio sit promissus. In Ps. Et ipse tamquam sponsus procedens de thalamo suo. Sponsa, Eccles. quae utique divinis sponsionibus sit promissa. In Canticis canticorrum: Veni a libano sponsa, veni a libano. Filius populus credentium. In Apostolo: Iam non est servus, sed filius quod si filius, et haeres, per Deum. Filia, anima fidelis, sive Ecclesia. In Ps. Audi filia, et vide. Proximi, fide propinqui. In Solomone: Venite, manducate, et bibite, et inebriamini proximi. Amici, concordes in Deum. In Evangelio: Vos amici mei estis. Senes,

et bibite, et inebriamini proximi. Amici, concordes in Deum. In Evangelio: Vos amici mei estis. Senes, consummatae iustitiae. In Gen. Et mortuus est Abraham senex et plenus dierum. In Solomone: Cani sunt hominis sensus, et aetas senectutis vita immaculata. Et in alteram partem, de Solomone: Cumque iam senex esset, depravatum est cor eius. Iuvenes, alacres in Deum. In epist. Iohannis: Scribo vobis iuvenes, quia fortes estis, et verbum Dei in vobis manet, et vicistis malignum. Et in malam partem, in Regnorum libro de Roboam: Derelicto consilio seniorum locutus est secundum consilium iuvenum.

filios, noluit, etc. 1005. 60 etc. 2. Ut impleretur quod dictum est per prophetam Quoniam Nazaraeus vocabitur 710. 65. 66 etc. 3. De locustis quas Baptista dicitur comedisse 580. 51 etc. item 636. 28 Iam etiam securis ad radicem arboris posita est. Omnis ergo arbor, etc. 53. 51 etc. Ego quidem baptizo vos aqua: qui autem venit post me, baptizabit vos Spiritu sancto et igne 66. 63 Appropinquat enim regnum caelorum 1023. 57. 58

fuerint Scripturae quod sic oportet fieri? 1001. 62. 63 Possum destruere templum hoc, etc. 924. 60 27 Veniat sanguis eius super nos, et super filios nostros 103. 11. 12 Consummatum est 369. 41 28 In extremo autem Sabbati, cum iam illucesceret in primam Sabbati 232. 66
MARCUS. 2 Filius hominis est Dominus sabbati 1055. 67 4 Habenti dabitur, non habenti, etc. 718. 70 et 719 1 6 Non potuit ibi multa miracula facere,

4 Galea salutis, aut salutaris 1157. 66. 67 ab omni specie mali abstinete 1154. 63
II. AD THESSAL. 1 Ne cito dimoveamini a mente, etc. 640. 62. 63 misterium iniquitatis iam peragitur 633. 64. 65 Rogamus vos per adventum Iesu Christi 871. 13 [?: ] enim venturus est dies Domini, antequam veniat [?: ] aut defectio, et revelatus fuerit homo peccati 203. 52 Antichristus signis fallacibus aut

Videte ne ex vestro fundamento seu firmamento excidatis 287. 39 etc. Iesus cum accepisset a patre honorem, et gloriam 393. 52 Oculi pleni adulterae 771. 15 3 Illud enim ipsos volentes latet, quod caeli fuerint iam olim, et terra, ex aqua et per aquam consistens 52. 31
I. IOHANNIS. 2 Quid quid est in mundo, est concupiscentia carnis et oculorum 770. 59. 60 Scribo vobis praeceptum vetus, etc. 957. 12. 13 etc.

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report