Your search found 5684 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 3531-4251:

Contra autem, si quid incommodius tractatum est, humanae imbecillitati non tam odiose imputent, obiiciantque, quam benigne condonent. Nam opere in longo, teste Horatio, fas est, vel potius etiam plane necesse est, obrepere somnum: et quandoque etiam isti boni summique Homeri dormitant, nedum nos minores, qui nunquam de laude vel ingenii, eruditionis cum quoquam contendimus: sed etiam adversariis nostris, idque in editis scriptis, largissime et promptissime eam palmam, nostra propria confessione concessimus. Sunt sane hae perquam arduae tractationes. Nam primum, Regularum

ad homines mortuos retrahunt: non aliter facientes quam si soli, lunae, aut etiam aliis fulgentioribus stellis densissimam nubem inducerent: probe scientes, quod obscuratis et obnubilatis illis primariis luminaribus, reliquum totum quasi caelum Scripturae ultro sit futurum obscurum, nec deducturum nos ad Christum, unicum totius mundi solem, et sacrae Scripturae scopum. Exempli gratia: Super locum Pauli Rom. 3. Ubi igitur gloriatio? Exclusa est. Per quam legem? operum? Non: imo per legem fidei. arbitramur enim iustificari hominem per fidem, sine operibus legis. Ibi Maledictus

enim esse librum haereticorum, esse dubium, obscurum, mancum, et denique talem, unde omnes haereses exortae, defensae et propagatae sint. Quinetiam in celebri illo Vuormaciensi colloquio, anno 1557, postea, audacissime contenderunt, esse non normam litis, multo minus iudicem (ut nos putemus) sed potius materiam litis ac rixarum. Qua una blasphema calumnia tota Scriptura in universum condemnatur, et veluti in profundum maris abiicitur. Quis enim tandem usus est earum legum, aut cuiuscunque demum institutionis et scientiae, quae non ipsam normam aut viam recte

aut cuiuscunque demum institutionis et scientiae, quae non ipsam normam aut viam recte sentiendi vel agendi commonstrat: sed tantum dubiorum, rixarum ac certaminum materiam causamque perniciose miseris hominibus, veluti μῆλον ἔριδος, obiicit? Sed nos Dei potius spiritui veritatis credamus, qui affirmat Scripturam sacram esse idoneam ad plene erudiendum Christianum hominem, ad salutem, sive sit in instituendo, sive in redarguendo, sive etiam in corrigendo: ita ut homo Dei per eam integre formetur. Quare idem veritatis magister gravissime

potius spiritui veritatis credamus, qui affirmat Scripturam sacram esse idoneam ad plene erudiendum Christianum hominem, ad salutem, sive sit in instituendo, sive in redarguendo, sive etiam in corrigendo: ita ut homo Dei per eam integre formetur. Quare idem veritatis magister gravissime praecipit nos eam audire, scrutari meditando die ac nocte, summa diligentia ac religiositate. Detestanda igitur profecto omnibus modis est haec tam blasphema vox, contra viventis Dei verbum nefarie effusa: et contra, omni studio maximaque animi gratitudine, huic divinitus accensae, ac in loco

Dei donum est, si cui contingat non tantum credere in Christum, sed etiam pati propter eum. Utinam tantum Dei beneficium grata mente agnosceremus: et longe sanctius coleremus, ac coluissemus, in eaque cruce nos Christiane gessissemus. Secundo, quia non dubito, ipsas quoque eius laudata vestigia secuturas: quod quidem etiam mox ab eius felici migratione vestraque regiminis susceptione facere coepistis, dum coacta piorum, eruditorumque pastorum Ecclesiae Dei synodo, ipsis id concludentibus

is, qui colit astra, Deus.
Quod nisi doctrinam producit Sermo latentem,
Aut sumus in linguae cognitione rudes:
Naturas rerum conamur discere frustra,
Prudentisque decus nomen et omne perit.
Ne divina igitur lateat sapientia quenquam,
Quam nos perfecte Biblia sacra docent:
Hic qui nunc prodit, tibi vim demonstrat et usum
Sermonis sacri, non sine fruge, liber.
Quem tenui studio disces, et tempore parvo:
At non ille tibi commoda parva feret.
Nam te cognitio, pietas et vita sequentur:

recludit,
Doctrina nobis vita salusque patent.
Haec etenim demum sapientia vera putanda est,
Quam Deus ipse docet, quam iubet ipse sequi.
Haec verum monstrat finemque viamque salutis,
Hisque bonis homines participare facit.
Haec in nos transfert, haec applicat omnia nobis,
Quae Christus proprio sanguine parta tenet.
Verum hanc divinus Scripturae Sermo revelat:
Hunc igitur ratio discere quemque iubet.
Nam si quis volet hoc

vera potius te coluisse fide.
Synceros etiam nobis concede magistros,
Qui verbi spargant semen in orbe tui:
Quique lupos ausint rabidos decernere contra.
Deque tuo pellant dira venena grege.
Ne miseri in tenebris spoliati luce vagemur,
Et nos ut Sodomas opprimat ira Dei.
Tristis ad occasum lux inclinare videtur,
Germano lumen cedit ab orbe tuum.
At tu credentem Iesu ne desere coetum:
Vespera nunc propius, vespera tristis adest.
Denique Christe velis sedes reserare beatas,

ut Sodomas opprimat ira Dei.
Tristis ad occasum lux inclinare videtur,
Germano lumen cedit ab orbe tuum.
At tu credentem Iesu ne desere coetum:
Vespera nunc propius, vespera tristis adest.
Denique Christe velis sedes reserare beatas,
Ut nos perfundat flaminis unda tui:
Dum colimus terras, variis et casibus acti,
Difficiles legimus per loca sicca vias.
Sed postquam veniet meta exoptata laborum,
Fac pateat nobis in tua regna via:
Ut tecum patria felices sede, queamus

carnifici in peculium: ac sic ruptum est illud vinculum hominis cum Deo, et commutatum in contrarium vinculum. Lex et iustitia, seu ira Dei, inobedientia hominis laesaac irritata: dansque diabolo, tanquam carnifici suo, potestatem in nos, nostraque omnia. 1 Totus mundus. 2 Omnes antequam credant. 3 Sunt ex diabolo, ad eius imaginem deformati, iniusti et miseri spiritualiter, plerunque alioqui florentes. Pulcherrimus ille Dei ordo rerum, est admixto malo a

applicando homini iustitiam et vitam. Duo fontes. 1 Deus immensa misericordia donavit filium suum mundo, et vicissim mundum filio in Regnum. 2 Ut ille offensam inobedientiae, Legem ac iustitiam divinam obedientia placaret: atque ita nos de servitute Satanae carnificis, eo devicto, sibi et Deo in peculium redimeret. Lex et iustitia exinanitione Christi placata: et misericordia Dei nos ob hanc solutionem de servitute tortoris in libertatem ac regnum filii transferens.

offensam inobedientiae, Legem ac iustitiam divinam obedientia placaret: atque ita nos de servitute Satanae carnificis, eo devicto, sibi et Deo in peculium redimeret. Lex et iustitia exinanitione Christi placata: et misericordia Dei nos ob hanc solutionem de servitute tortoris in libertatem ac regnum filii transferens. 1 Ecclesia. 2 Credentes. 3 Sunt ex Deo, et templum Dei: sed coram mundo abiecti, et cruce pressi: Christi sponsi, dexteram Verbi dextra fidei tenentes.

cruce, aliisque operibus glorificare: veterem hominem et Satanam oppugnare. Bonum meritit, praemii, seu iustitiam putativa, Gratia, adoptio Spiritus, Renovatio, pax et gaudium, veritas et vita, qae Deus per suam dexterim promissionis offert et nos per nostram fidei accipimus. Per doctrinam, Spiritum S. Imputatione iustitiae Christi et Renovatione ad imaginis Divinae, vitaeque pietatem. Lex accusans, et Evangelium contritos absolvens et vivificans.

Spiritus sanctus qui est summus episcopus: sancti angeli, veri doctores, omnes confessores. Gloria Dei, aeterna hominis felicitas. Visum est DEO, per Christum omnia instautare. Is nos redemit suo sanguine, et ex regno tenebrarum in suum lucis regnum a patre sibi datum transtulit, nosque Spiritu suo ad imaginem DEI pristinam reformavit. Psal. 2. et 110, Matth. 28. Eph. 1. et 4. Act. 1. Philip. 2. REGNUM Antichristi,

sed confragoso, fluctuoso et vorticoso quodam impetu interdum ruunt: qua in re Sacris literis nonnihil similes sunt Thucydides et Salustius. 30 Orationis constructio interdum non continuatur, sed in medio cursu mutatur, ut aliter exeat quam incoepit. Act. 7, Moyses iste qui nos eduxit ex Aegypto, nescimus quid acciderit ei. De mutatione formae orationis, in cap. de Repetitionibus agetur prolixe. 31 Mutationes subitae personarum, temporum, modorum, et numerorum, non parum obscurant sermonem: sunt autem in Sacris literis creberrimae.

nocte: tum etiam perpetuo ardenterque orando, Domine adauge nobis fidem et Spiritum. 51 Denique hic quidem debemus, ut in aenigmate ac imperfecte, agnoscere Deum, et eius mysteria: in altera vita perfecte, ac a facie ad faciem videre. Tunc demum desinet, id quod imperfectum est: in quo nos nunc perinde acquiescere debemus, ut foetus in utero materno divinitus conclusus sua sorte contentus est, etiamsi fulgentissimum solem non cernat. Remedia. Hisce quasi remoris et incommodis salutaria remedia quaerere, et aliis quoque communicare. et

hae difficultates, piis praesertim, insuperabiles prorsus sunt. Proposuit enim ille benignissimus caelestis pater multa salutaria horum impedimentorum remedia. Sit igitur primum remedium, primoque loco et summo studio quaerendum, ipsemet unicus omnis boni fons, pater caelestis, trahens nos ad filium: filius revelans ex sinu patris, qui nobis est ostium, veritas, et via ad patrem: et denique ipse Spiritus sanctus, cuius proprium munus est, deducere nos in omnem veritatem, nosque θεοδιδάκτους seu a Deo doctos efficere, et veras

Sit igitur primum remedium, primoque loco et summo studio quaerendum, ipsemet unicus omnis boni fons, pater caelestis, trahens nos ad filium: filius revelans ex sinu patris, qui nobis est ostium, veritas, et via ad patrem: et denique ipse Spiritus sanctus, cuius proprium munus est, deducere nos in omnem veritatem, nosque θεοδιδάκτους seu a Deo doctos efficere, et veras salutaresque cogitationes in omni studio ac conatu suggerere. Secundum remedium sit, ipsarum rerum quae in Sacris literis tractantur, aliqua catechistica, aut

ipsum Sacrum sermonem ac textum: contenti de rebus potius ipsis factu quod facilius est, disserere. Quartum remedium sit, assidua meditatio ac studium legis divinae. nam Labor omnia vincit improbus: et nihil est difficile volenti. Quare et unicus praeceptor noster IESUS, iubet nos scrutari Scripturas: et ratio naturaque est vere piorum, ut maximo ardore ac voluptate meditentur in lege Domini, versantes eam diurna nocturnaque manu: ut ille praecipit de bonorum authorum lectitatione. Quintum remedium sit, ardens oratio. Quicquid enim petierimus, impetrabimus,

recte cognoscendi Sacrum volumen proponam. Primum vero ex eo ipso non paucas depromam, quae proculdubio optimae certissimaeque erunt. Deinde alia serie recensebo eas, quas vel alii hactenus praemonstrarunt, vel mihi munere asmi Spiritus incident. Ne vero Papistae suo more nos calumnientur, me ultro fateri, Scripturam habere complures difficultates: et quantumvis quaedam remedia adscribam, ea tamen nequa quam esse idonea rudioribus: quare se merito arcere imperitos a Sacrarum literarum lectione: sciendum est, plerasque istarum difficultatum in infinitis locis bonas

Scripturae caelestis cognitio a Deo per filium eius flagitanda est. Quaerenti enim monstrabitur, pulsanti aperietur, et petenti dabitur. 2 Christi munus est, tum nobis aperire Scripturam: tum cor nostrum illuminare, ut intelligat Scripturas. Luc. 24. Ex illius plenitudine nos omnes accipere oportet. Hoc autem fit, cum eum fide agnoscimus et apprehendimus. 3 Spiritus sanctus est autor simul et explicator Scripturae. Ipsius est, nos ducere in omnem veritatem: Ioan. 16. Ipsius est Scripturam cordi nostro inscribere: Ierem. 31. Nam prophetia totaque

munus est, tum nobis aperire Scripturam: tum cor nostrum illuminare, ut intelligat Scripturas. Luc. 24. Ex illius plenitudine nos omnes accipere oportet. Hoc autem fit, cum eum fide agnoscimus et apprehendimus. 3 Spiritus sanctus est autor simul et explicator Scripturae. Ipsius est, nos ducere in omnem veritatem: Ioan. 16. Ipsius est Scripturam cordi nostro inscribere: Ierem. 31. Nam prophetia totaque Scriptura (teste Petro) non est proprii intellectus aut explicationis: sed sicut a Spiritu S. per prophetas proposita est, ita eiusdem lumine necessario explicari debet, 2

et conversionis gradatim Paulus describit Roman. 10, inquiens: Deum mittere doctores, nempe instructos Sacris literis et Spiritu: Lucae 24 illos docere, audientes verbum Dei ex ore eorum credere, credentes invocare, et denique invocantes salvari. Quare est manifestissima impostura satanae, cum nos fanatici, ut Swenckfeldius et Papa, a Sacris Bibliis ad nescio quas spirituales revelationes, et impurissima sui pectoris scrinia abducere conantur, ubi sint omnia iura et Spirituales revelationes reconditae, cum sint potius cloacae malignorum Spirituum. 8 In timore Dei legendae

11 Utile est, mox initio fructus, qui ex uno quoque proposito opere percipiendi sint, cognoscere, non solum ut sit alacrior operarius: sed etiam ut sciat in quid potissimum intentus esse, et quid inde ei decerpendum sit, ac in suum sinum reponendum. Omnia igitur quae scripta sunt, propter nos scripta sunt: ut nos Scriptura primum concludat sub peccatum, aut condemnet: postea, ut testetur nobis de Christo. Ioan. 5. tertio, ut nos consoletur, ut patientiam et spem habeamus. Ac denique idonea est

mox initio fructus, qui ex uno quoque proposito opere percipiendi sint, cognoscere, non solum ut sit alacrior operarius: sed etiam ut sciat in quid potissimum intentus esse, et quid inde ei decerpendum sit, ac in suum sinum reponendum. Omnia igitur quae scripta sunt, propter nos scripta sunt: ut nos Scriptura primum concludat sub peccatum, aut condemnet: postea, ut testetur nobis de Christo. Ioan. 5. tertio, ut nos consoletur, ut patientiam et spem habeamus. Ac denique idonea est Scriptum, quae plene

sit, ac in suum sinum reponendum. Omnia igitur quae scripta sunt, propter nos scripta sunt: ut nos Scriptura primum concludat sub peccatum, aut condemnet: postea, ut testetur nobis de Christo. Ioan. 5. tertio, ut nos consoletur, ut patientiam et spem habeamus. Ac denique idonea est Scriptum, quae plene erudiat hominem ad salutem, atque doceat, redarguat, corrigat et instituat, ita ut sit homo Dei integer et perfecte instructus ad omnia: 2. Tim. 3. 12 Summum, perpetuum et ardens studium

sunt hi duo syllogismi. Primus et supremus syllogismus veteris Testamenti hic est: Quicquid Deus dicit, est verum. Quod probatione non indiget: est enim primum principium totius Theologiae, apud omnem creaturam merito valens. Nostra (inquit Moyses et Prophetae) dicta sunt Dei dicta, et per nos ille loquutus est: Igitur nostra dicta et scripta, sive de creatione ac lapsu, sive de benedicto semine aut Meschia, sunt verissima. Minorem probamus tum praesentibus miraculis eductionis Israelis ex Aegypto, ac inductionis in terram promissionis: tum et sequentibus eventibus poenarum, ac

Naturale enim opus eius, aut per se erat, dare iustitiam ac vitam: Rom. 7. Sed nunc accidentarium eius ministerium aut functio, quo iam quasi solo defungitur, est revelare et accusare nostram corruptissimam naturam, eiusque peccata: ac simul iram Dei et aeternum exitium denuntiare. Dum ergo nos accusat ac convincit peccati et reatus aeterni exitii, cogit nos, ut aliquem alium servatorem quaeramus: atque ita nos veluti in retia Meschiae fugere compellit, sicque est paedagogus ad Christum. Haec igitur revera clavis est totius Scripturae aut Theologiae, scire in ea contineri duplex genus

vitam: Rom. 7. Sed nunc accidentarium eius ministerium aut functio, quo iam quasi solo defungitur, est revelare et accusare nostram corruptissimam naturam, eiusque peccata: ac simul iram Dei et aeternum exitium denuntiare. Dum ergo nos accusat ac convincit peccati et reatus aeterni exitii, cogit nos, ut aliquem alium servatorem quaeramus: atque ita nos veluti in retia Meschiae fugere compellit, sicque est paedagogus ad Christum. Haec igitur revera clavis est totius Scripturae aut Theologiae, scire in ea contineri duplex genus doctrinae, et duplicem viam salutis, quae sint sibi invicem per

aut functio, quo iam quasi solo defungitur, est revelare et accusare nostram corruptissimam naturam, eiusque peccata: ac simul iram Dei et aeternum exitium denuntiare. Dum ergo nos accusat ac convincit peccati et reatus aeterni exitii, cogit nos, ut aliquem alium servatorem quaeramus: atque ita nos veluti in retia Meschiae fugere compellit, sicque est paedagogus ad Christum. Haec igitur revera clavis est totius Scripturae aut Theologiae, scire in ea contineri duplex genus doctrinae, et duplicem viam salutis, quae sint sibi invicem per se plane contrariae: sed concordentur, dum inferior

gratiam Dei et meritum Christi nimium imprudenterque extollat: sensum ergo proculdubio esse, quod partim per Christum et gratiam, partim per legem et opera servemur. Aut certe, quod per Christum accipiamus primam gratiam, ut opera legemque praestare, atque ita per eam servari queamus. Vel denique, nos primum quidem in Baptismo per Christum iustificari ac servari, veluti in certa ac bona quadam navi, si modo nihil mortalis peccati unquam postea admittamus. Quod si postea peccato aliquo admisso ex ea excidamus, necessario nobis ad secundam tabulam poenitentiae et bonorum operum confugiendum

et interrogativam orationem pro simplici et asservativa accipiunt, perinde ac si dixisset, Volo eum sic manere: aut, Non moritur. Exigit igitur Christus, ut tum vocum significata, tum et omnigenos tropos ac figuras orationis probe intelligamus: sicut cum etiam ad amutos apices et iota Scripturae nos vult esse intentos, quandoquidem nullum illorum sit irritum, casurum, aut periturum. Sic et Paulus vult nos in templo et rebus religionis, praesertim in proponenda doctrina, aut

aut, Non moritur. Exigit igitur Christus, ut tum vocum significata, tum et omnigenos tropos ac figuras orationis probe intelligamus: sicut cum etiam ad amutos apices et iota Scripturae nos vult esse intentos, quandoquidem nullum illorum sit irritum, casurum, aut periturum. Sic et Paulus vult nos in templo et rebus religionis, praesertim in proponenda doctrina, aut exponendis sacris literis, uti noto ac perspicuo sermone: 1. Cor. 14 Sic Psal. 119 ait, Explicatio

in proponenda doctrina, aut exponendis sacris literis, uti noto ac perspicuo sermone: 1. Cor. 14 Sic Psal. 119 ait, Explicatio verborum tuorum dat intellectum parvulis. Diligens ergo cura sermonis sacrarum literarum habenda est. 19 Porro Paulus 1 Tim. 1, vult nos tenere et observare naturam propositionum, quodnam sit subiectum aut praedicatum, definitiones singularum rerum totasque materias et argumenta, vel integrorum scriptorum, vel etiam partium singularum. dicit enim, seductores non attendere, neque de qua re loquantur, seu quodnam sit subiectum,

componere genus doctrinae: sed iam formatam, ac in libro comprehensam, caelitus accipimus: tantumque id restat, ut eam probe cognoscamus et ad quotidianum usum adhibeamus. Ipsemet filius Dei, qui solus in sinu eius recumbit, inde nobis omnia mysteria protulit. Ad istum igitur fontem aut thesaurum nos Deus ablegat: haec sunt nostrae huius scientiae aut sapientiae principia, κριτήρια, aut Lydii lapides, normaeque iudicantes, ac promptuaria, ut supra audivimus, cum

aut Lydii lapides, normaeque iudicantes, ac promptuaria, ut supra audivimus, cum inquit: Scrutamini Scripturas: Ad Legem et Prophetas. Item, Habent Moisem et Prophetas. 25 Porro quoniam quidam homines nos ablegant ad quaerendam veritatem, iam a veteribus, iam ab eruditissimis, iam etiam a patribus et maiorum traditionibus: ideo contra diligenter observandum est, Christum ac Apostolos nullos patres, aut eorum traditiones consuetudinesque citare voluisse: quos haud dubie potuissent multos pro se

patefactiones, historias, ac sanctiones Dei cum recentioribus comparare, et in publicum proferre, aliisque explicare debere: sicut et Apostoli accurate cum suis concionibus Veteris testamenti dicta contulerunt. Eodem pertinet, quod Apostolus dicit, omnia illa vetera nostros typos fuisse, propter nos scripta esse, et non propter Abraamum: Rom. 4, et 1 Cor. 10. 27 Observanda vero diligenter est reprehensio Christi, qui dicit: Ideo Sadducaeos errare, quia ignorent Scripturas et potentiam Dei: docens pie ac salutariter, in hoc studio philosophantes semper debere coniungere Deum

ex ipsius Dei ore iam proficisci, proinde ac si eum coram humana specie astantem loquentemque cernerent et audirent. 28 Christus iubet, ut caveamus nobis a fermento seductorum: quia, teste Apostolo, etiam modicum eius totam massam contaminet. Sic et Paulus ex veteri Testamento docet, nos agnum paschalem sine omni sermento comedere debere. Syncere ergo Scriptura de Christo accipienda est, ut et de aliis omnibus articulis: ac sine omni vel seductorum, vel philosophiae, vel aliorum humanorum figmentorum aut traditionum additamento in pectus nostrum transfundenda est, et non

Poetarum scriptis tunc temporis in Graecia et Romae maxima cum aviditate et admiratione audiebantur et celebrabantur. Ipsae quoque res, tametsi plane divinae, quae in Sacris tractantur, prorsus alienae et ab intellectu, ac veluti gustu captuque nostrae ruditatis et perversitatis etiam, facillime nos offendunt, ac a nobis contemnuntur. Cavendum igitur vehementer est, ne ad hunc offensionis lapidem impingamus, corruamus et pereamus, dum nostro gustui arridentem probatamque sapientiam cum Graecis (ut Paulus de eis ait) quaerimus, et divinae istius praedicationis aut doctrinae apparente

praedicationis aut doctrinae apparente stulticia offendimur. 32 Aristoteles initio suorum Nicomachiorum Ethicorum, disserit de auditore aut discipulo eius doctrinae: ut ostendat, qualis quove modo ille esse affectus debeat, si velit utiliter audire. Operaeprecium igitur fuerit et nos aliquid de eo genere monitionum dicere. Nam ad rectam institutionem non tantum modus docendi probatus, sed et auditoris conditio requiritur. Vult autem ille auditorem esse idoneum et capacem eius doctrinae. Nostra vero haec philosophia, etiam magis sibi

prorsus extinguit: quin potius istas male affectas oviculas quaerit, et in humeris suis ad gregem causamque suam reportat. Finis autem studii huius est, cognitio Dei, iustificatio peccatoris, ac celebratio Dei: sicut Paulus dicit, nos ad salutem positos esse, non ad interitum: 1 Thess. 5. Sic 1 Pet. 3. dicimur esse genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis, translatus ex tenebris in admirabilem lucem Dei, ut praedicemus virtutes excelsi. 43 Est quoque duplex noticia in Sacris

translatus ex tenebris in admirabilem lucem Dei, ut praedicemus virtutes excelsi. 43 Est quoque duplex noticia in Sacris literis: alia, cum simpliciter aliquid Deus affirmat aut negat, quae est longe certissima: alia, cum ex Dei affirmatis aut negatis sententiis, aliquid deducimus, ubi nos facile decipi possumus, et plerique haeretici decepti sunt. Christus deducit immortalitatem animae, et etiam corporis resurrectionem ex dicto: Deus est Deus Abraham, Isaac, etc. Alteri non fuisset ita obvia, aut etiam certa ratio consequentiae. Sic cum Epistola ad Hebraeos, ex

non audiunt. Aliqui enim habent noticiam in Theorea, non in praxi: vident ac sanare possunt alienos morbos, non suos: vident genus, non speciem aut individuum: multo minus possunt maximi momenti circumstantias, quae interdum prorsus variant casus, discernere. Petendum igitur est a Deo, ut ille nos per suum Spiritum vera noticia sinceroque ac suo lumine illuminet, ita ut non tantum alienam festucam, sed etiam nostram aliquam trabem in omni genere defectuum cernere ac tollere pie salutariterque possimus.

ergo studio caveantur tum improborum commercia, tum et impia aut alioqui etiam profana ac impura scripta, quibus contristatur Spiritus S. in piorum pectoribus, et languescit fidei robur, ac refrigeratur verus et ardens Zelus. 51 Sit semper sermo noster verbi Dei sale conditus, ut tum nos ipsos, tum et alios aedificet. Nullus ergo sermo putris ex ore nostro exeat: sed qui est commodus ad aedificationem, ut et aliis gratiam afferat: Ephes. quarto ad Colossenses quarto. Simus denique semper parati ad reddendam rationem fidei nostrae: primae Petr. tertio. Hic sane profectus

quae certo ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto corpore, ac praesertim cum scopo suo sint coagmentata: sic enim examinato scripto, necessario fiet nobis familiarius ac dilucidius: nec aberit spiritus ac benedictio Domini omnia suggerens, ac in omnem veritatem nos deducens, si modo serio in verbo eius sudaverimus. 22 Profuerit quoque plurimum in examinando aliquo obscuriore loco, aut etiam integro scripto, adhibere ad id Lydium lapidem Regularum Logicarum, sive Grammatices, sive Rhetorices, sive denique Dialectices. Quoniam enim istae artes

partium aut locorum. nam inde mirabilis lux affulget nobis ad intelligendas singulorum dictorum sententias. Exemplo, quid velim, declarabo. De loco Lucae 7, Quia dilexit multum, disputatio est, an remissio peccatorum ibi dicatur esse causa aut affectus dilectionis. Papistae volunt esse effectum, nos causam. Lis hic facilime ex eo discerni posset, si inspiciatur, an Christus ibi explicet res aliquas, earum causas aut effectus monstret pharisaeo, veluti docens cupidum discendi discipulum: vel potius asserat aliquid certi, ut confutet falsam pharisaei opinionem, qui illam mulierculam pro

mox exponebat. Quis vero sanae mentis homo, non id agit ut quam perspicuissime ac propriissime in testamento condendo loquatur, ne quid dubii litisve inter haeredes relinquat? Id ibi agit Christus, ut suo sanguine foedus inter Deum et genus humanum feriat. Quare cuisdem suae victimae sanguine et nos confirmat ac obligat, eum nobis distribuendo, et Deum illi eundem mox in cruce offerendo. Ex scopo igitur (qui non est, typos ac umbras vel condere, vel somnia exponere: sed perspicuis propriisque verbis

eae deligendae sunt, quae tum melioribus testibus confirmantur, tum etiam ipsi textui magis convenire videntur. Id sane nihilominus divina clementia prospexit, ut omnes pium sensum efficiant: utque si vel maxime ob aliquod mendum in uno loco fallamur, tamen innumera alia loca supersint, quae nos in vera sententia instituere ac confirmare queant. 3 Nomina propria locorum et personarum interdum ab aliis translatoribus aliter scribuntur, dum alii Hebraicam veritatem, alii receptam Latinae aut Graecae ecclesiae consuetudinem, et denique alii suae gentis ac linguae, in quam

verbis, citra figuram. Gen. 39, praefectus carceris non videbat quioquam in manu Ioseph, quandoquidem Deus erat cum illo: nam quid quid ille faciebat, Deus prosperabat, ubi idem est, Deum esse cum aliquo, et eius facta prosperare. Videndum igitur est caute, ne cum idem diversis verbis dicatur, nos diversas res agi putemus. 20 Contra etiam nonnunquam paululum variata locutione solet res diversissima adiici: ubi sedulo vigilanterque cavendum est, ne nos unum idemque esse et agi arbitremur. ¶ Dictum est hactenus de obscuritate, vel in unica voce, vel in phrasi, vel

ubi idem est, Deum esse cum aliquo, et eius facta prosperare. Videndum igitur est caute, ne cum idem diversis verbis dicatur, nos diversas res agi putemus. 20 Contra etiam nonnunquam paululum variata locutione solet res diversissima adiici: ubi sedulo vigilanterque cavendum est, ne nos unum idemque esse et agi arbitremur. ¶ Dictum est hactenus de obscuritate, vel in unica voce, vel in phrasi, vel etiam in pluribus verbis haerente. Nunc expendamus eas difficultates, quae in toto habitu sententiae, aut integro contextu haerent. 1 Eae autem sunt aut

sunt, qui trinitatem personarum, et Christi officium aliqua ex parte ignorarunt: quod genus ignorantiae non preculdubio exitiale est. Sic initio ac ante legem pauciores ceremoniae ac ritus sunt ab hominibus requisiti, liberiorque fuit religio: postea sub lege plures sunt praescriptae, a quibus nos nunc plane liberi sumus. Polygamia olim, initio etiam sororum ac fratrum coniugia fuerunt concessa: sub lege ac postea non perinde. Apostoli sub initium abrogationis ceremoniarum concesserunt, aut etiam praeceperunt, abstinentiam a sanguine et suffocato: quod nunc iniungere

vel dictum vel factum, modus conveniens aut inconveniens valde mutare solet. Christus Ioan. 2 dicit matri oranti se de vino miraculose suppeditando in nuptiis: Quid mihi et tibi mulier? Modus sermonis videtur nimium vehemens et austerus, parumque filio erga matrem conveniens, qui sane minime nos communes homunciones deceret: sed illum decuit, qui non solum fuit homo, sed et verus Deu: quique praeterea in tanta functione tunc versatus est, in qua nihil prorsus humanae gratiae aut amicitiae dari conveniebat, sed eam exactissime ad praescriptum caelestis Patris administrare. Sic et alibi

in Dialecticis exponi solent. Exemplo fit articulus Iustificationis, qui sine causarum distinctione illustrari, et purus defendi ac obtineri non potest, vel contra Osiandrum, vel contra Papistas. Sunt vero eius causae diligenter recitatae et expositae Rom. 3. Multi nunc Papistae, Osiander et nos, dicimus, hominem per solum Christum iustificari. Videmus ergo imperitis consentire. At contra maxima contentio est cum Papistis primum de causa instrumentali, an sola fide apprehendamus iustitiam. Secundo cum Osiandro et Papistis, de causa materiali: quid id sit, quod nobis applicatum, et

hominem per solum Christum iustificari. Videmus ergo imperitis consentire. At contra maxima contentio est cum Papistis primum de causa instrumentali, an sola fide apprehendamus iustitiam. Secundo cum Osiandro et Papistis, de causa materiali: quid id sit, quod nobis applicatum, et quasi appositum, nos ut proxima causa efficiat iustos. Nos dicimus, esse iustitiam obedientiae ac passionis Christi: Papistae et Osiandristae contendunt hanc esse remotorem causam, et veluti precium verae iustitiae, sicut inquirebat Osiander. Dicere quidem quis posset, se esse Doctorem 100 florenis, aut aliqua

Videmus ergo imperitis consentire. At contra maxima contentio est cum Papistis primum de causa instrumentali, an sola fide apprehendamus iustitiam. Secundo cum Osiandro et Papistis, de causa materiali: quid id sit, quod nobis applicatum, et quasi appositum, nos ut proxima causa efficiat iustos. Nos dicimus, esse iustitiam obedientiae ac passionis Christi: Papistae et Osiandristae contendunt hanc esse remotorem causam, et veluti precium verae iustitiae, sicut inquirebat Osiander. Dicere quidem quis posset, se esse Doctorem 100 florenis, aut aliqua pecunia vestitum aut saturatum: sed

hanc esse remotorem causam, et veluti precium verae iustitiae, sicut inquirebat Osiander. Dicere quidem quis posset, se esse Doctorem 100 florenis, aut aliqua pecunia vestitum aut saturatum: sed oporteret intelligi illam pecuniam esse tantum precium, quo sit alia quaepiam res comparata, qua nos vestivimus, saturavi [?:--- ] , aut pro doctoribus censeamur. Dicit igitur Osiander: Sanguis aut passio Christi est precium, quo ibi emitur substantialis filii Dei iustitia: ea demum es iustus. Papistae quoque consimiliter aiunt: Sanguis Christi est precium, quo tibi comparatur

Sanguis aut passio Christi est precium, quo ibi emitur substantialis filii Dei iustitia: ea demum es iustus. Papistae quoque consimiliter aiunt: Sanguis Christi est precium, quo tibi comparatur iustitia bonarum qualitatum, quae cum tibi infunduntur, iustus es. [?:-- ] est inter nos discrimen de causa materiali, seu de eo quod adhibitum, ut proxima causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt,

Dei iustitia: ea demum es iustus. Papistae quoque consimiliter aiunt: Sanguis Christi est precium, quo tibi comparatur iustitia bonarum qualitatum, quae cum tibi infunduntur, iustus es. [?:-- ] est inter nos discrimen de causa materiali, seu de eo quod adhibitum, ut proxima causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali

est precium, quo tibi comparatur iustitia bonarum qualitatum, quae cum tibi infunduntur, iustus es. [?:-- ] est inter nos discrimen de causa materiali, seu de eo quod adhibitum, ut proxima causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam obedientiae ac passionis esse causam materialem

cum tibi infunduntur, iustus es. [?:-- ] est inter nos discrimen de causa materiali, seu de eo quod adhibitum, ut proxima causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam obedientiae ac passionis esse causam materialem rectissime dictum esse censeo: est enim id quod ad nos certa ratione

iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam obedientiae ac passionis esse causam materialem rectissime dictum esse censeo: est enim id quod ad nos certa ratione translatum, nos facit iustos, sicut color praeparatus albedinis aut albificationis parietis causa materialis est, aut cibus ac potus est causa materialis saturationis, autignis causa materialis

transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam obedientiae ac passionis esse causam materialem rectissime dictum esse censeo: est enim id quod ad nos certa ratione translatum, nos facit iustos, sicut color praeparatus albedinis aut albificationis parietis causa materialis est, aut cibus ac potus est causa materialis saturationis, autignis causa materialis calefactionis, vel aqua

9 Tertio, Antecedentia ac sequentia dicta, totusque contextus, probe in utroque loco consideratus, plurima dicta facilime conciliabit. Ea enim ostendunt, vel sermonis non esse eum sensum, quem externa species praese ferebat, aut nos pro nostra imperitia putabamus: vel res non esse easdem utrobique, seu subiectum, cui contraria tribuuntur, seu res aut quasi praedicata quae toti attribuuntur. Huc facit, quod Quintilianus monet, quod si diligenter legem consideraverimus, reperturi simus in ipsis verbis aliquid, quod

accipienda sunt, quibus aliquando exceptio adhiberi potest. At quae mandant odium eorum, conditionem habent adnexam, nempe si illi ita te impediant in vero Dei cultu, ut ipsis illaesis ei vacare non possis. Simpliciter debemus tueri ac fovere corpus nostrum: at si manus, pes vel oculus, impedirent nos, ne in vitam aeternam intraremus, excindendi essent. 12 Regula vera est, Specialiter dicta derogant generalibus: ut, praeceptum de tollendis sontibus, derogat aut excipit ex generali praecepto, Non occidas. Sic spoliatio Aegyptiorum, et deletio Cananaeorum Amalekitarumque et

illis. Ubi prius quidem accipitur Multum et Parum simpliciter, posterius vero correlative ad dantium vires aut opes. Sic Iudaei contra Christum, Apostolos et Paulum argumentabantur: semem Abraae est benedictum: Nos sumus semen Abraae: igitur possumus ac debemus nostra diligentia et benefactis benedictionem, id est iustitiam ac vitam consequi. Respondet Paulus Gal. 3, semen benedictum in promissionibus Abraae non est collective accipiendum de tota posteritate, sed de unico quodam ex posteris Abraae, orbi

21 Adverum denique intellectum et conciliationes Scripturae valde prodesset, probe nosse varios casus, motus et conditiones, qui in animo accidunt, sive a nostra propria malitia, aut etiam fragilitate, ut sunt varii pravique adfectus vel cupiditatum vel timiditatis: sive a pravo spiritu nos varie tentante, vibrante et adfligente: tum et a spiritu consolante. de hisce enim potissimum rebus Scriptura agit. Haec si ignoramos, perinde nobis sermo sacer obscurus est, ac si cum aliquo puero loquaris de rebus longe gravissimis, quas soli viri, iique in rebus summis exercitati utcunque

rex Sion, Ierusalem, Israel: Igitur ista non peribunt, nec desinent esse Ecclesia, D. Scriptura loquitur de Spirituali Ierusalem. Alios servavit, seipsum servare non potest, Matth. 27. Respondeo: Potest, sed non vult. 23 Postremo innumerae plane sunt occasiones hallucinandi, ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere disserui, et forte adhuc de ea re proprium tractatum edam, adhaec multorum conciliatorii libelli extant: ideo nunc de hac materia

qui seipsum mirabiliter demiserit, ac ex forma Dei exinaniverit: quique a patre opem petat, ab eoque resuscitetur et glorificetur. Servus ergo est erga patrem, servus etiam suo modo erga nos, quibus venit ministrare, non ut sibi ministretur. Contra tamen etiam Dominus fuit, et est, Ecclesiae ac omnium, dupliciter: ratione donationis a patre factae et ratione redemptionis, quia ille sibi hanc haereditatem precioso sanguine redemit. Taceo enim nunc dominium, quod habet ratione

intelligatur tertia persona: quae alioqui et Spiritus sanctus, ac Dei bonus spiritus nuncupari solet. Sed de huius dictionis significatione, et de appellationibus Spiritus sancti, prolixe dictum est in singulorum vocabulorum expositione. 22 Quae Deo aut Christo Scriptura tribuit, ad nos referenda sunt. Non enim ea proprie quid Deus in se, sed quid nobis esse soleat aut velit, docet. Seu Scriptura non disserit de Deo absoluto, sed de Deo correlativo: ut cum dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus,

dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus, se ponere iridem in signum foederis cum genere humano, ut eo ipse admoneatur, ne amplius inducat diluvium. Non indiget ille admonitione, sed fides nostra tali confirmatione: nos enim putamus, Deum esse obliviosum, praesertim nostri, in calamitatibus. Esa. 39 pingitur Deus sollicitus, quod non sit qui se opponat irae eius, et ruenti iustitiae succurrat. Tandem dicit, eum sibimet opem tulisse suo brachio, et sua iustitia, seu suo mediatore: nobis scilicet, non sibi.

porro sunt conciones aut loca, dictaque quae de Christo loquuntur. Alia enim disserunt de eo ut Deo, alia ut de homine, alia ut de mediatore, alia ut de afflicto ac exinanito seu patiente, alia ut de glorificato ac triumphante. Exempla passim sunt obvia: quae diligenter distinguenda sunt, ne vel nos perturbemur, vel ea ipsa sibi contradicere videantur: vel denique aliquis occasione dictorum de exinanitione, Christo divinitatem detrahat, ut Arrius olim. 26 Ex hac sub divisione dictorum, sequitur doctrina de communicatione idiomatum. Multa enim sic tribuuntur personae Christi, ut

eius initio nobis est insculpta, et post renovationem denuo cordi inscripta, ad quam etiam praestandam nunc denuo conditi sumus: Ephes. 2. Sumus tamen et ab hac aliquatenus liberati, nempe ut persolvente ei semper pro nobis Christo, intervenienteque condonatione debitorum ascriptorum, illa nos credentes damnare non possit. Sed de hoc alibi prolixius disseritur. 8 Quomodo vel ceremonialia praecepta moralibus cedere, vel contra etiam moralia ceremonialibus, aut etiam secunda tabula primae debeat, dictum est supra prolixius, ut hic repeti non attineat. 9 Alia

malitiam, tum et Dei misericordiam. 20 Regula de exemplis etiam laudatorum factorum poni solet: quod fides et charitas sanctorum, non notem omnia facta exprimenda sunt. Nam primum alia quidem eorum opera singularis cuiusdam sunt dispensationis, alia vero ordinaria. Priora nihil ad nos pertinent, ut quod Iacobus mentiendo ac fallendo patrem, primo genituram fratri eripit: Abraamus filium vult sacrificare, Israelitae spoliant Aegyptios, Petrus occidit Ananiam: sicut praesentes veterum simiae dicunt, se velle 40 diebus ieiunare. Ordinaria quoque mandatorum Dei praecepta non

observet. ¶ Tres sunt praecipuae methodi, aut ordinatae compendiariaeque viae, per quas artes traduntur: Synthesis, analysis, et Definitiva. Ideologiae per Synthesin commodissime traditur: sint et Grammatica, Dialectica, Geometria. Tametsi et per alias tradi queat, sicut nos eam in omnibus tribus ordinibus in hac tabella delineavimus. Posui vero syntheticam, tanquam huic materiae maxime propriam, primo loco: secundo Analyticam: tertio Definitivam. Prima Tabella progreditur, uti communis scriptio aut lectio, dextrorsum: Secunda retro, aut sinistrorsum, ut

incipiens, retro per causas aut media, et omnino per antecedentia ad prima initia aut fontes regreditur. Licet igitur Theologia commodissime per Synthesin tradatur, tamen et Analyticam methodum aliquo modo recipere posset, ut adiuncta Tabula testatur. Finis enim Theologiae, de quo nos miseri homines maxime angimur, est VITA aeterna: sicut ille ex Christo quaerit, Domine quid faciens VITAM aeternam possidebo? Hic quidem finis bonorum aut beatitudo nobis pene natura notus est: sed de causis, mediis, aut viis eo ducentibus praecipua est quaestio. Alius enim alias

dubium ipsum, et causas dubitandi etiam magis illustremus. 16 Prima ergo dubitatio sit: Nulla scientia, teste Aristotele, potest esse individuorum: utpote quae tum infinita sunt, tum etiam mire inter se diversa, atque adeo plane instabilia, secundum versum: Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Sed omnis certitudo quae potest esse in rerum natura, est in universalibus, ut in generibus ac speciebus, eorum propriis, causis et effectis, quae non mutantur. Sunt quoque haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes

agebat. Sic et quae de iustificatione ac salute Abrahami per fidem dicuntur, de omnibus intelligenda sunt: quia ille erat pater omnium salvandorum. 22 Paulus quoque egregie illas individuorum tractationes in genera extendit, Rom. 4. 15. et 1 Cor. 10, docens quod omnia propter nos scripta sint: sicut et Petrus primae primo docet, et Christus inquiens: Quae vobis dico, omnibus dico. Sunt tamen etiam quaedam plane singularia: ut, sacrificatio filii Abrahamo iniuncta, et depraedatio Aegyptiorum, ac caedes Cananaeorum Israelitis mandata: quae non est difficile ab

est, quam cur non ab aeterno mundum condiderit, sed quasi solitariam quandam vitam egerit, nullam habens creaturam cui benefaceret, aut sese declararet. 27 Discrimen quoque illud inter Theologiam ac alias scientias diligenter observandum est: quod in aliis rebus necesse est, nos aliquo modo integram materiae scientiae alicuius noticiam habere, siquidem ea recte uti volumus. At in cognitione Dei tantum nobis ad salutem sufficit, ac omnium temporum hominibus suffecit, quantum ille generi humano patefacere dignatus est. Omnis enim haec praxis non ex nostra sapientia, sed

Melchisedech: ut significetur, novum ministenum. dissimile Levitico, futurum esse. Sed quamcunque historiam affinxissent, deinde addebant τροπολογίαν: quae transferebat historiam ad mores. Sicut David imitatus est Melchisedech: ita nos imitemur eius liberalitatem, iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores, vocabant τροπολογίαν, cum quidem in hac voce errarent. aliud enim significat τροπολογία, videlicet non sermonem

Historice urbem eius nominis, Tropologice Remp. bene constitutam, Allegorice Ecclesiam, Anagogice vitam aeternam seu caelestem. Et hoc modo omnes versus prodigiosa metam orphosi quadrifariam inter pretabantur: quamvis interdum dictum aliquod repugnaret illi metamorphosi. Caeterum nos meminerimus, unam quandam ac certam et simplicem sententiam ubique quaerendam esse, iuxta praecepta Grammaticae, Dialecticae et Rhetoricae. Nam oratio quae non habet tinam ac simplicem sententiam, nihil certi docet. Si quae figurae occurrant, hae non debent multos sensus parere: sed iuxta

Dei, quae non licuit mutare sine autoritate divina: sed ipsa facta et mores conferuntur cum aliis rebus similibus, quae alibi simpliciter et sine figuris propositae sunt. Nam ea quae acciderunt ante patefactum Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone subsistere nos oportet, nec praeter Grammaticum sensum novam doctrinam quaerere. Itaque Allegoria sequitur literalem sententiam: ubi res similes ad literalem sensum, velut ad exemplum, aut imaginem comparare possumus. Sicut in Apologis enarrandis, mores tyrannorum ad luporum ingenia conferuntur, aut astuti ad

Davide dici Dominum: hinc gravissimam sententiam vult effici. Nam si Christus tantum regnum corporale habiturus fuisset, non fuisset Dominus Davidis: sed minor etiam isto, quia filius erat. Nunc non solum maior et clarior Rex dicitur: sed Dominus divinitus missus, placaturus patrem, et liberaturus nos a peccato et morte: Ergo Christus habebit non regnum mundanum, sed spirituale: reddet nobis vitam aeternam. Epistola ad Hebraeos pleni est talium argumentorum: ut, Pontifex quotannis sacrificabat pro peccato: igitur peccatum non est abolitum oblatione pontificis, quia quotannis recurrebat.

propter verbum Dei: ita et oportet propter verbum Dei perpeti acerrima odia hostium. Hic quaedam similitudo ostenditur: comparatur rabies hostium Evangelii ad leonum truculentiam. Hoc genus argumentorum vocabant olim τροπολογίαν, abutentes vocabulo. Nos in tali collatione non dicimus novum esse sensum exempli: sed dicimus argumentationem esse, in qua [?: i--ta ] Dialecticae praecepta, res inter se cognatae aut similes conferuntur. Hoc modo multa ratiocinatur Christus in Evangelio ex parabolis. Haec duxi in hoc loco de

peccatorum onere praegravatus, gentium populus accipitur. Rursus super illis verbis prophetae, Derelinquetur silia Sion sicut umbraculum in vinea: iuxta anagogen, inquit, vinea Dei et pomorum paradisus homo appellari potest, cui si mens praefuerit, habet custodem mentis Deum: sin aurem vitia nos quasi quaedam bestiae fuerint depraedata, relinquimur a custode Deo, et omnia nostra redigentur ad solitudinem. Iterum eodem capite, ubi propheta ait, Quomodo facta est meretrix civitas fidelis, plena iudicii: subiicit Hieronymus: Haec omnia possumus secundum anagogen referre ad animam sancti

habet Augustinus de Trinitate, libro decimoquinto, capite nono) tropus, ubi ex alio aliud intelligitur. ut in prima epistola ad Thessalonicenses 5. Itaque non dormiamus, sicut et caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Nam qui dormiunt, nocte dormiunt: et qui inebriantur, nocte sunt ebrii At nos qui sumus diei, sobrii simus. Hieronymus in illud ad Galatas quinto, Haec per allegoriam dicta sunt: Allegoria, inquit, aliud praetendit in verbis, aliud significat in sensu. Pleni sunt oratorum et poetarum libri. Scriptura quoque sacra per hanc non modica ex parte contexta est. Vorum hoc pacto

hinc typus, inde allegoria, seu interpretationes longo intervallo dissitae, diversa ratione adnotentur. Nam historiam Davidis pugnantis cum Goliath, si dicam praesignificasse certamen Christi cum diabolo, quem Christus vicit ac prostravit, adduxero expositionem per typum: si vero transtulero ad nos, dixeroque significari pugnam spiritus cum carne, quam unusquisque nostrum in sese experitur, erit haec interpretatio allegorica. Haud magni negotii est, paria exempla congerere. Certe probationes, sive expositiones a typis, passim novo Testamento fiunt obviae. Ionas devoratus a

Christi extitisse typum atque imaginem deducatur. Ad Galat. 4, duo filii Abrahae typum gerunt duorum testamentorum. Quo loco, tametsi Apostulus ipse pronunciet ea per allegoriam dicta: tamen recte adiecerimus, non per allegoriam, sed potius per typum dicta esse. Quod ante nos sapienter annotavit in Commentariis ad eandem epistolam Chrysostomus, dicens, Allegoriae vocabulum ibi pro typo usurpatum. Vidit quippe doctissimus Scripturarum interpres, allegoriam et typum vehementer discrepare. Quamvis dissimulari non potest, allegoriam quoque statim aspergi, ubi Apostolus

interpretationem inquirere. Itaque recte Chrysostomus in Matth. Hom. 17, non de membrorum disturbanda compage verba fieri astruit, sed malum argui voluptatis: nec non de his esse sermonem, qui nobis familiaritate iunguntur. Fugiendam igitur esse voluptatem: fugiendos et propinquos qui a pietate nos abducunt. Permulta huius generis occurrunt in Canticis canticorum: ut de multis uxoribus et concubinis sponsi, de contrectatione uberum, de voluptuariis conviviis: imo totus hic liber ex perpetuis allegoriis conflatus est. Item Ieremiae vigesimoquinto, Bibite et inebriamini,

aut nulla videtur utilis doctrina esse proposita: sed potius fraudes, astutiae, stultus amor, opum cupido. Quam obrem ut fructum aliquem decerpas, expediet te omnia per allegoriam explicare: et dubio procul, sub duro cortice literae, invenies suavem nucleum Spiritus, et non iniucunda mysteria. Nos aliquando iuvenilis exercitii causa, ita sumus in Scholis interpretati: Liam diximus adumbrare Philosophiam humanam: Rachele vero, divinam, sive Theologiam: pro hac autem percipienda, omnes labores vigiliasque impendi debere. Nec aspernandam quidem Philosophiam humanam, si nobis obtrudi eam

Legis insuper diversa praecepta in Levitico, vel alio volumine, de Sacerdotio, de caeremoniis, sacrificiis, observationibus diversis: atque horum quidem, quando sola inspicitur sententia Grammatica, nullus plane nobis usus est, cum eae functiones legales nunc sint abrogatae, nulloque modo ad nos pertineant. Quo igitur fructum aliquem spiritualem ex his capias, consultum est interpretationes accersere allegoricas, ad vitae tuae institutionem utiliter comparatas. Sic autem Origenes, Cyrillus, Eucherius, praecepta legis ceremonialia prope omnia apud Graecos enarrarunt: apud Latinos

si allegoriae paucis tantum verbis, argute, et cum quadam suavi acrimonia perstringantur verius, quam pertractentur. Quod genus usurpatum cernimus in Sacris literis, et propterea merito imitandum. 1. ad Corinthios 9. Non obligabis os bovi trituranti. Num boves curae sunt Deo? an hoc propter nos omnino dicit? Propter nos hoc scriptum est, quod sub spe debeat is qui arat, arare: et qui triturat sub spe, spei suae particeps esse debeat. Idem Apostolus ad Ephesios quinto, quae de institutione coniugii, deque mutua dilectione viri et mulieris coeperat, eleganter persequitur, exponens de

tantum verbis, argute, et cum quadam suavi acrimonia perstringantur verius, quam pertractentur. Quod genus usurpatum cernimus in Sacris literis, et propterea merito imitandum. 1. ad Corinthios 9. Non obligabis os bovi trituranti. Num boves curae sunt Deo? an hoc propter nos omnino dicit? Propter nos hoc scriptum est, quod sub spe debeat is qui arat, arare: et qui triturat sub spe, spei suae particeps esse debeat. Idem Apostolus ad Ephesios quinto, quae de institutione coniugii, deque mutua dilectione viri et mulieris coeperat, eleganter persequitur, exponens de Christo et Ecclesia:

Recipientur igitur allegoriae, primum, quando palam est, iusta de causa produci: nimirum vel propter necessitatem, vel propter notabilem utilitatem. Secundo admittentur, ubi eum in modum fuerint conformatae, quem videmus a praestantibus artificibus atque docendi magistris praemonstratum, quemque nos aliquot Regulis sumus utcunque complexi. Tertio recipientur allegoriae, modo ad vitae institutionem seu correctionem, non autem ad dogmata fidei comprobanda sint paratae. Nam ex allegoriis non ducuntur argumentationes necessariae, sed tantum probabiles, atque verosimiliter suadentes:

et didacticis scriptis conferendi, ut Iob, Proverbia, Ecclesiastes: alii oratorum dignitatem redolent, ut pleraeque conciones Prophetarum, nonnullae Apostolorum epistolae) quivis profecto intelligit, nos non immerito de unoquoque genere librorum aliqua separatim annotare debere. DE HISTORIA. Cum igitur dicturi simus de singulis Scripturae sacrae libris, deque eorum proprietatibus, operaeprecium fuerit, primum de historia, quae tum ordine prima

vita aeterna dicuntur. At specialia mandata, ut praecepta de emigratione, fabricatione arcae, sacrificatione filii, extrusione concubinae et filii, mandatum de spoliandis Aegyptiis, et trucidandis Cananaeis, ac traducendo populo per desertum, haec et similia sunt ita illis prorsus propria, ut ad nos nihil plane pertineant, nisi forte aliqua plane generali consideratione et applicatione. 10 Posset quis et mandata aut institutionem patrum subdividere, quod alia dixerunt ac praeceperunt ut ministri Dei, alia ut privati homines. quae tum minus authentica. sunt, tum etiam non

Qui deinceps in nova Republica duces sive principes ex tribu Iuda et familia Davidis extiterint, ex Matth. 1. Luc. 3, et Machabaeorum historia licet cognoscere: quamvis annorum summa desideratur. Itaque eam petere oportet ex Philone, aut Iosepho, rerum Iudaicarum scriptoribus. Caeterum nos, qui a Scripturarum tramite non libenter digredimur, ad Danielis confugiemus vaticinium, in quo tempus ab exaedificata civitate ad IESU Christi Messiae nostri adventum in carnem, clare describitur. Ita autem capite nono dictum est Danieli, ab angelo: Et cognosces atque considerabis, ab

meo iudicio, est simplex, perspicua, et Sacris literis consentanea annorum ab initio inde mundi conditi, hucusque supputatio. 9 ¶ Quod si alios animadverteris secus numerare, habent proculdubio certas causas, quibus permoventur. liberumque esse illis debet, quod voluerint statuere: nos tamen secuti sumus (quantum fieri potuit) Scripturae sacrae autoritatem, cui adhaerere tutissimum esse novimus: atque in eadem contineri, quicquid ad hanc rem pertinet, extra controversiam est positum. Nonnulli quidem a nobis in eo dissentiunt, quod 70 annos captivitatis Babylonicae supputare

sacrae autoritatem, cui adhaerere tutissimum esse novimus: atque in eadem contineri, quicquid ad hanc rem pertinet, extra controversiam est positum. Nonnulli quidem a nobis in eo dissentiunt, quod 70 annos captivitatis Babylonicae supputare incipiunt a spontanea deditione Iehochakim Iechaniae: ubi nos eos ordimur undecim annis tardius, quibus gubernacula tenuit Zidkyahu, quos ex ordine 70 annorum nos removemus, nitentes nimirum narrationi posterioris libri Paralipomenon cap. ultimo. Rursus hebdomades Danielis quibusdam placet supputare ab anno Darii 20, quo missus Nehemias ad

rem pertinet, extra controversiam est positum. Nonnulli quidem a nobis in eo dissentiunt, quod 70 annos captivitatis Babylonicae supputare incipiunt a spontanea deditione Iehochakim Iechaniae: ubi nos eos ordimur undecim annis tardius, quibus gubernacula tenuit Zidkyahu, quos ex ordine 70 annorum nos removemus, nitentes nimirum narrationi posterioris libri Paralipomenon cap. ultimo. Rursus hebdomades Danielis quibusdam placet supputare ab anno Darii 20, quo missus Nehemias ad civitatem reparandam: cum nos interim deducamus eas a muro civitatis consummato, hoc est Darii 32. Ex

tardius, quibus gubernacula tenuit Zidkyahu, quos ex ordine 70 annorum nos removemus, nitentes nimirum narrationi posterioris libri Paralipomenon cap. ultimo. Rursus hebdomades Danielis quibusdam placet supputare ab anno Darii 20, quo missus Nehemias ad civitatem reparandam: cum nos interim deducamus eas a muro civitatis consummato, hoc est Darii 32. Ex quo fit, ut 23 annos plures, quam illi, nos statuamus. Cuius rei existimavimus pios candidatos candide admonendos, quo ipsi facilius, rectiusque de omnibus valeant iudicare. 10 Reliquum est, de ratione

posterioris libri Paralipomenon cap. ultimo. Rursus hebdomades Danielis quibusdam placet supputare ab anno Darii 20, quo missus Nehemias ad civitatem reparandam: cum nos interim deducamus eas a muro civitatis consummato, hoc est Darii 32. Ex quo fit, ut 23 annos plures, quam illi, nos statuamus. Cuius rei existimavimus pios candidatos candide admonendos, quo ipsi facilius, rectiusque de omnibus valeant iudicare. 10 Reliquum est, de ratione supputandi per Olympiades paucula adnotemus. Graeci quidem hoc pacto, per Olympiades inquam, annos digerunt. quod, si

vera religio. 13 Postremo, observentur variae vicissitudines, quod iam Deus suos gloriose tuetur, et impios punit, iam omnia sunt remissiora: aliquando denique, idque crebro, veniunt tempora cribrationis piorum, et potestatis tenebrarum. 14 Hae iam variae vicissitudines nos docent semper constanter pietati vacare, confiteri ac sperare, et invocare obfirmatissimo corde, quandoquidem nunquam Deus suos finaliter deserverit, testante id perpetua omnium temporum experientia. Ante omnia vero in temporum ratione historiaque diligenter observentur minae ac promissiones,

omnis tendat, uberem ut eruditionem Spiritualem ex divite segete historiarum demetas. Narrationum nulla tam est sterilis, quin ex ea dogma aut redargutio falsae doctrinae, aut vitae institutio, aut consolationes decerpi queant. Quomodo vero istud apte fiat, Christus et Apostoli in illis locis nos docuerunt, in quibus exempla sanctorum Patrum suo instituto accommodantes, argumentationum formulas ad quamcunque rem inde ducunt. 16 Locos aliquot, velut digito commonstrabimus. Matth. 12, de Davide vescente panibus vetitis, de Ion. et Ninivitis, de regina Austri et Salomone.

affectuum sunt conscripti sed ut pii eos in suos animos illabi patiantur, suaque corda veluti transforment ac transfigurent in habitum formamque mentis Psalmistae. 12 Quare cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos

suaque corda veluti transforment ac transfigurent in habitum formamque mentis Psalmistae. 12 Quare cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus,

peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri

verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina

sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina tum in praxi consistit, tum propter nos, non propter illos veteres conscripta, memoriaequae

consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina tum in praxi consistit, tum propter nos, non propter illos veteres conscripta, memoriaequae prodita est. DE LIBRIS SENTENTIARUM. Eos Sacrarum literarum libros, qui varias sententias continent, in uno quodam genere separatos ab aliis ponunt: ut sunt Proverbia, Ecclesiastes, Iob et

aliquotam diei praecedentis, et rursus partem aliquotam sequentis comprehendit, atque duas has portiones a sex diebus secludit. Plurima vero de conciliandis Evangelistarum scriptis in speciem dissidentibus D. Augustinus, in nobili illo opere De consensu Evangelistarum: quaedam etiam nos supra monuimus. Verum extat multorum scripta de hac re hoc potissimum seculo confecta. 9 Illud quoque eximiam utilitatem affert, tum ad nostram confirmationem, tum et ad adversariorum refutationem, quod Evangelistae, dum narrant sacram IESU Christi historiam, in more habent, ad

ipsa testatur, Deum huius tanti doctoris opera scriptisve veluti colophonem addere, aut ultimam etiam manum imponere voluisse suo sacrosancto thesauro doctrinae, verbique sui. Recte quoque dicitur: Difficilia sunt, quae pulchra. Quare tum difficultas, tum et eximia utilitas Paulinarum Epistolarum, nos excitare debet ad summam diligentiam in iis cognoscendis adhibendam. 1 Utile autem fuerit, a brevioribus et facilioribus earum lectionem inchoare: quod in omni genere docendi discendique praecipitur. Inde enim ad phrasin, sermonem, et omnino rationem docendi, doctrinamque Paulinam

itemque in redargutionibus, acer, instans, premens, urgens conspiciatur, nusquam vel latum digitum de iure suo decedens, tantisper dum causam semel susceptam quo cupit deduxerit. Quapropter quod Graeci de Pericle dicere solent, eum fulminare, tonare, et totam commovere Graeciam: id nos multo iustius de nostro dicemus Paulo, qui vere fulmina et tonitrua sua oratione ciebat, quae in universa Asia atque Europa, imo toto orbe, quam late patet, exaudita sunt: et hodie quoque adhuc vox eius apud nos per Dei gratiam, magnificum quiddam sonat, omnibusque seductoribus infestissima ac

de Pericle dicere solent, eum fulminare, tonare, et totam commovere Graeciam: id nos multo iustius de nostro dicemus Paulo, qui vere fulmina et tonitrua sua oratione ciebat, quae in universa Asia atque Europa, imo toto orbe, quam late patet, exaudita sunt: et hodie quoque adhuc vox eius apud nos per Dei gratiam, magnificum quiddam sonat, omnibusque seductoribus infestissima ac plane intolerabilis est. Verum de Paulino sermone postea proprio Capite agetur. Hactenus dixi, quid in legendis Pauli Epistolis, et etiam aliis Scripturae libris observandum sit, tum in genere, tum et

opus bonum apparantes. Sunt autem alii plures loci, multiplicem divinarum literarum utilitatem declarantes, qui opportune his adiungi queant: sed in his paucis continentur, quae praecipua sunt, quaeque rationem quandam colligendi salutarem animis doctrinam aperiunt. Audis igitur clare dici propter nos praescripta esse omnia, ut consolationes exiis petamus: audis quae in veteri Testamento peracta sunt, nostri fuisse figuras atque admonitiones: audis denique Sacras literas prodesse ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem in iustitia. Quae sane movere omnes vehementer

quam sequentia in oratione Apostoli ad Romanos 15. abunde id declarant. Passim vero obviae fiunt in Propheticis et Apostolicis concionibus apertae consolationes. Deinde historiae de piis hominibus, qui in adversis manserunt constantes, atque ex horrendis periculis fuerunt mirabiliter liberati, nos magnopere solantur, dum iubent simili modo fortiter eluctare, atque Dei opem certamque salutem expectare. Admonitio vero, νουθεσια pertinet ad vitae institutionem, atque emendationem: quod exempla quae ab Apostolo adferuntur, totaque orationis series

pertinet ad vitae institutionem, atque emendationem: quod exempla quae ab Apostolo adferuntur, totaque orationis series 1. ad Corinthios 10. testantur. Ait enim: Patres qui ex Aegypto migrarunt, fuisse quidem baptizatos, fuisse item refectos cibo ac potu spirituali, perinde atque nos: attamen quando a peccatis sibi non temperarunt, graviter a Deo punitos, atque internecione deletos. Eorum igitur exemplis vult Apostolus omnes Christianos admonitos, ut quamvis baptizati sunt, atque corporis sanguinisque Christi spirituali cibo refecti, non tamen id satis esse ad salutem

instrumentum omne suppeditat, non modo ad astruendum vera dogmata, verum ad destruendum falsa. Quod deinde ait Apostolus, prodesse Sacras literas πρὸς παιδείαν, id est ad institutionem: idem est atque si diceret, ex Sacris literis colligere nos debere omnia quae ad vitam in vera sanctimonia, coram Deo et hominibus, formandam conducunt. παιδεία namque institutionem talem significat, qualis solet rudibus animis ad formandos mores brevibus praeceptionum formulis proponi. Atque id sibi velle

quaedam sumi ex eo possint. Imo vero quibusdam in locis tanta est optimarum rerum seges, tam dives proventus, ut omnes illae partes simul et nullo prope negotio demetantur. ¶ Sed quod candidati nostri tandem assequantur, qua ratione quod tantopere commendamus, perficiatur, nos exemplum unum, ex quo tota res evadet illustrior, subiiciemus. Sit igitur in manibus locus ex concione Christi, quem Matthaeus cap. 10. describit: Ne metuatis vobis ab his qui occidunt corpus, animam aut non possunt occidere: sed metuite magis illum, qui potest et animam et

hac ratione concinnabis. Haerebimus autem in eodem exemplo ex Matth. 10. 1 Corrigunt ea verba Christi illorum negligentiam, qui non contendunt precibus a Deo impetrare synceram dilectionem, qua inflammati non detrectent vel vitam propter nomen eius profundere. Quin etiam excitant, atque urgent nos ad orandum, quo [?:--ntae ] dilectioni iungatur verus timor, qualis generosos et morigeros filiolos decet. 2 Taxatur horum quoque segnities, qui non postulantin periculis, maximeque propter Evangelii confessionem ingruentibus, sibi donari insuperabilem fortitudinem, atque ad finem

potentiae, iustitiae, bonitatis: quae in conditione, gubernatione, et conservatione universorum rerum ita sunt ubique oculis expositae, nullus ut possit ignorare, nisi qui iusta Dei ira prorsus excaecatus fuerit. 4 Quinetiam arguuntur admonenturque omnes, qui Deo non agunt quotidie gratas, qui nos, hoc est animos nostros, corpora, actiones, denique quicquid ratione ulla nostrum dici potest, dignatur sua sapientia gubernare, ac bonitate tueri. 5 Perstringuntur oblique, qui non assuescunt bonis creaturis Dei recte et reverenter uti, quando earum omnium curam esse Domino, huiusque munifica

ac bonitate tueri. 5 Perstringuntur oblique, qui non assuescunt bonis creaturis Dei recte et reverenter uti, quando earum omnium curam esse Domino, huiusque munifica liberalitate eas nobis distribui, in confesso est. His et similibus sermonibus notatur, arguitur, corrigitur nostra supinitas: et nos quodammodo instigamur, ut ad frugiferas actiones simus instructiores deinceps, et alacriores. Apud Prophetas et Apostolos densae occurrunt correctiones, quas pro auditorum ingeniis et negotiorum qualitate, modo per blandas obsecrationes, modo per asperas obiurgationes, modo per moderatas

tractatio scholastica multo est laboriosior: utpote in hoc intenta, ut de loci qui explicandus offertur, sententiae nullus amplius residere in auditorum pectoribus possit scrupus: sed singula, et quidem minutissima exacte discussa habeantur. In hac autem monstranda eo apertius crassiusque oportet nos agere: quo enixius quidam laborant, ne quis methodum quam tenent, deprehendat. Data opera subinde ab ea deflectunt, ne si eundem semper observarent ordinem, cito omnibus patefieret meditare ipsorum docendi ratio. Summa, in quiunt, est ars artem dissimulare. Et doctoris oratio si eodem semper

ratio. Summa, in quiunt, est ars artem dissimulare. Et doctoris oratio si eodem semper habitu prodeat, nulla variatione interpolata, taedium parit audientibus, atque in contemptum venit. Equidem fateor, nonnunquam utiliter mutuari sermonis faciem, quando nec locorum qui occurrunt, natura patitur nos eadem commentandi via semper ingredi: sed tamen mihi minime probatur dissimulatio: et eum bene mereri de discipulis iudico, qui quo iuvatur eorundem profectus, non tegit. Congeram igitur, et exhibedo quandam Methodi formam, non quidem ab uno aliquo nobis praescriptam magistro, sed in diversis

si vocem eius audi veritis, ne obduretis corda vestra, sicut in exacerbatione. Item illorum paucorum verborum ex Psal. 109. Tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedek. Scio admiraberis. Nam ex singulis vocibus probationes longe gravissimas elicit. Quid in igitur et nos, in Scripturarum interpretatione eadem procedamus via? Ea de causa frequenter Chrysostomus, et si usquam alibi, maxime in Epistolis Paulinis: Hieronymus in Commentariis ad prophetas, Augustinus quosdam enarrans Psalmos, his modis, quos diximus, Scripturarum sententias eruunt. Augustinus in

illis sequuturum esse. ¶ In omni vero hoc conatu pii Aristotelicum illud potissimum in oculis animoque semper habeant, finem huius doctrinae non cognitionem, sed praxin vitamque esse: quod cum ille de Ethica doctrina, quae est qualiscunque secundae Tabulae tractatio, dixerit: nos profecto id multo rectius de sanctissima Theologiae sapientia dicere possumus, ac debemus. Praxis vero Theologiae est, ut et animum aut cor, et corpus secundum eam regamus: ut inquam, tum internas noticias, animique omnes motus, tum et actiones ac opera interna simul et externa ad

de sanctissima Theologiae sapientia dicere possumus, ac debemus. Praxis vero Theologiae est, ut et animum aut cor, et corpus secundum eam regamus: ut inquam, tum internas noticias, animique omnes motus, tum et actiones ac opera interna simul et externa ad eam attemperemus. Propter nos enim ea, teste Apostolo, scripta est. Dixerunt vero veteres eruditi, aegrotantis animi medicinam esse sermonem: et alii, Philosophiam esse medicinam animi. Quod multo iustius de caelesti hac doctrina dici potest ac debet. Haec enim sola morbos animi, eorumque causas, atque adeo

animi. Quod multo iustius de caelesti hac doctrina dici potest ac debet. Haec enim sola morbos animi, eorumque causas, atque adeo etiam illum primarium omnium maiorum fontem pernovit et indicat. Haec etiam sola vera et salutaria remedia perspecta penitus habet, solaque ea recte adhiberi potest. Nos enim secundum hanc divinam sapientiam tantum aegroti, atque adeo etiam mortui sumus. Quare ea solum ad istam nostram mortem morbosque tollendos et persanandos data est. Nec tamen illa sola, aut proprie sua quadam vi sanat, ut stulte Philosophi de sua Philosophia senserunt: sed Deus

tantum aegroti, atque adeo etiam mortui sumus. Quare ea solum ad istam nostram mortem morbosque tollendos et persanandos data est. Nec tamen illa sola, aut proprie sua quadam vi sanat, ut stulte Philosophi de sua Philosophia senserunt: sed Deus est, qui sanet, aut potius resuscitet nos per eam: illa est tantum potentia quaedam, aut instrumentum Dei, ad sanandum servandumque omnem credentem. Quandoquidem enim ille caelestis rerum omnium opifex ac creator noster non sic nobis opitulari vult, ut rebus inanimatis, plantis, aut brutis animalibus: sed ita nobiscum agit, ut cum

agit, ut cum creaturis rationalibus, ac ad eius imaginem cognitionemque conditis, ita nempe ut sese nobis patefaciat, nosque alloquatur, ac suam voluntatem nobis et doctrinam notam faciat. Quare si illum summum medicum ac opitulatorem nobis adiungere, propitiumque habere volumus, necesse est nos hunc sacrum librum cognitum habere: alio qui viventis Dei ope, praesertim in summis rebus, ut sunt spirituales, prorsus carebimus. Rectissime enim Patres dixerunt, ignorantiam Scripturae esse ignorantiam Dei. Sunt vero varii morbi, variaeque difficultates huius vitae, ad quas omnes

partis esse diximus: recte nunc dicta ac regulae patrum consequentur. Cum enim nunc prolixius incipiamus eandem artem intelligendi sacrum volumen explicare: merito patrum dicta regulasque praeponimus, tum maiore authoritatis gratia: tum ne quis fingat (ut calumniatores proculdubio nunquam deerunt) nos potius rationem pervertendi Sacrum textum proponere, quam vere sincereque exponendi. Denique etiam, ut impura seductorum or a reprimamus, qui perpetuo Patres iactantes, Sacras literas partem crudelibus edictis grassationibusque, partim etiam teterrimis calumniis ac sophismatibus ex omnium

cognitioneque excutere conantur. Longum esset, et non praesentis propositi, si de hoc uno horribili furore tyrannidis Antichristi pro dignitate conqueri vellemus. Ut igitur omnes veritatis cupidi, germanique discipuli Christi tum erudiantur ad cognitionem sacri voluminis, tum etiam agnoscant, nec nos quicquam malae fraudis in monstranda ratione intelligendi Sacros libros struere: nec istos ullo modo ferendos esse, qui vere clavem scientiae ac regni caelorum rapuerunt, ac nec ipsi intrare volunt, nec alios permittere: collegi prolixum acervum dictorum ac regularum S. patrum, quibus tum

invenit: per petendi sedulitatem etiam desidiosissimum mihi excitare posse vide eis ad impertiendum. Verum illud in te etiam amplius admiror, quod non tentandi gratia, velut plerique tunc solent, quaestiones proponis: sed ut quae sit ipsa veritas, comperias. Etenim exploratorum et percunctantium nos, nunc magna copia est. At animam discendi cupidam, et ad ignorantiae medelam veritatem inquirentem, difficillimum est nancisci. Nam velut venatorum laqueus, et hostium insidiae: ita complurium interrogationes occultam et arte compositam orationem habent: qui proponunt quaestiones, non ut

testimoniis pro Christo, omnem pietatem explevisse iudicatus sit. Si vero haec hoc modo se habent, quodnam verbum Theologicum adeo parvum est, ut aut recte aut secus se habens, non magnum habeat in utramque partem momentum? Si enim ex lege iota unum, aut unus apex non transibit: quomodo tutum est nos etiam minutissima transilire? Porro quae ipse a nobis diiudicanda requisivisti, eadem brevia sunt, et magna: compendio quidem proferendi, brevia, et ob id fortassis contemptibilia: verum, potentia eorum quae significantur, magna: ad sinapis similitudinem, quod cum minutissimum sit inter

quod cum minutissimum sit inter sarmentitia semina, si iustam curam nanciscatur, ad magnam altitudinem exurgit, facultate quae in ipso est expassa. Quod si quis ridet nostram videns circa syllabas, ut Psalmi verbo utar, nugacitatem: ipse quidem inutilem risus fructum decerpere se sciat. Nos autem minime hominum opprobriis cedentes, neque a vituperatione ipsorum superati, neutiquam investigationem relinquamus. Tantum enim abest ut propter haec parva erubescam, ut si vel minimam dignitatis ipsorum partem adsequor, et mihiipsi velut magnas res adepto gratulaturus sim, et fratri haec

animo inducit: et hoc est Dei inhabitatio, nimirum Deum per memoriam sibiipsi insidentem habere. Sic efficimur templum Dei, cum non curis terrenis memoriae continuitas dirimatur, neque inopinatis adfectionibus mens turbetur: sed amans Deum omnibus relictis ad Deum secedat, expellens provocantes nos ad intemperantiam adfectiones, et in studiis ad virtutem ducentibus conversetur. IRENAEUS ADVERSUS VALENTINI ET SIMILIUM SCRIPTA, LIB. 2, CAP. 46. Scripturis divinis niti, quae certa et indubitata veritas est, in firma

statuere. Idem adversus haereses Valentini et similium, lib. 2. c. 47. Si autem omnium quae in scripturis requiruntur absolutiones non possumus invenire, alterum tamen Deum, praeter eum qui est, non requiramus. Impietas enim haec maxima est. Credere autem haec talia debemus Deo, qui et nos secit: rectissime scientes, quia Scripturae quidem perfectae sunt, quippe a verbo Dei et spiritu eius dictae. Et paulo post in eodem capite: Si ergo secundum hunc modum quem diximus, quaedam quidem quaestionum Deo commiserimus, et fidem nostram servabimus, et omnis Scriptura a Deo

sunt. Speculatione autem indigent, et sensu, ad cognoscendam uniuscuiusque propositi argumenti vim ac facultatem. Idem lib. 3. tom. 3. contra haereses: Tametsi dicat Scriptura, Christum voluisse cruci tradi: aut etiamsi dicat divina Scriptura, absurditates in extremis diebus per nos perficiendas: non tamen omnino aliquis ex nobis, qui iniqua facimus, excusationem invenerit, Scripturae testimonium producens, vaticinantis haec futura esse. Non enim, quia dixit Scriptura, facimus: sed quia facturi eramus, Scriptura praedixit, propter Dei praenotionem.

Scriptura praedixit, propter Dei praenotionem. GREGORIUS NISSENUS ADFIRMANS QUOD SOLA SCRIPTURA DEBEAT ESSE NORMA DIIUDICANDARUM CONTROVERSIARUM, INQUIT. Igitur divino spiritu prodita Scriptura, arbitra, controversiam inter nos dirimat: et apud utroscunque inventae fuerint sententiae consonae verbis divinis, ad hos prorsus suffragium veritatis accedat. CYPRIANUS SERMONE DE BAPTISMO CHRISTI. Hoc natura, hoc ratio, hoc Domine verbi tui clamat authoritas, hoc ex ore tuo

ipsi quicquam de suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt: sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus adsignarunt. Itaque si angelus de caelo aliter evangelizaret, anathema diceretur a nobis. HILARIUS DE SYNODIS, ADVERSUS ARRIANOS. Nos enim omnibus quae divinis Scripturis tradita sunt a Prophetis et Apostolis, vere et cum timore et credimus et sequimur. Vult D. Hilarius, ut Concilia Scripturae cedant. Vide et consule diffusius in Psal. 118, de authoritate falsa docentium, et de authoritate

IN DECRETI PRIMA PARTE, DISTINCT. 8. CAN. 11. Dei veritatem, non hominum consuetudinem sequi oportet. Si solus Christus audiendus est, non debemus attendere quid aliquis ante nos faciendum putaverit: sed quid prius, qui ante omnes est Christus, prior fecerit. neque enim hominis consuetudinem sequi oportet, sed Dei veritatem, cum per Esaiam propheci loquatur Deus et dicat: Sine causa colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet,

scripta sunt, sed alia ratione intelligenda, et quod ea quae de terra de his quae in caelis sunt dicta esse arbitrandum sit: nisi humilitate et congruenti nobis sermonum familiaritate beatus Moses usus foret, Spiritu sancto linguam eius movente, quo non excidissent? Quamvis sacra Scriptura, cum nos tale quiddam docere vult, seipsam exponit, de auditorem errare non sinit. Sed quia plerique, non ut commodi quippiam ex sacris Literis aucupentur, sed voluptatis gratia aures accommodent his qui demonstrata narrant: et propterea non eos qui magis prosunt, sed qui magis oblectant, ut audire

attulerit: neque cogat id videri dictis contineri, quod ante lectionem praesumpserit intelligendum. Cum itaque de rebus Dei erit sermo, concedamus cognitionem sui Deo, dictisque eius pia veneratione famulemur. Idoneus enim sibi testis est, qui nisi per se cognitus non est. Si qua vero nos de natura Dei et nativitate tractantes comparationum exempla afferemus, nemo ea existimet absolute in se rationis perfectionem continere. Comparatio enim terrenorum ad Deum nulla est, sed infirmitas nostrae intelligentiae coegit species quasdam ex inferioribus tanquam superiorum indices

cum salus sola sit, hoc solum scire quod Dominus sit? Tum porro qui humanae inanitatis error est, de resurrectione eius lites movere: cum sufficiat ad vitam, quod a Deo suscitatus sit, credidisse? In simplicitate itaque fides est, in fide iustiti: est, in confessione pietas est. Non per difficiles nos Deus ad beatam vitam quaestiones vocat, nec multiplici eloquentis facundiae genere solicitat. In absoluto nobis ac facili est aeternitas: Iesum suscitatum a morcuis per Deum credere, et ipsum esse Dominum confiteri. Nemo itaque ea quae ob ignorationem nostram dicta sunt, ad occasionem

expendere: et scire, quid cuique rei sub eorum quae dicta sunt, significatione sit proprium. Idem de Trinit. lib. 9. Quid limosi corporis graves animae, et sordente peccatis conscientia foetidae, coenosaeque usque ad iudicium divinae de se promissionis inflamur? et arbitros nos naturae caelestis deputantes, impiis ad Deum calumniae nostrae disputationibus rebellamus? Quanta potuit enim Dominus verborum simplicitate Evangelicam fidem locutus est: et in tantum ad intelligentiam nostram sermones aptavit, in quantum naturae nostrae ferret infirmitas: non tamen ut quicquam

quod alterius sit generis, non monstremus? Idem in enarratione Psalmi 120. Nisi essent in psalmis quaedam ales prophetiae, et in res atque homines eorum temporum, quibus scripta sunt, non convenirent: profecto auderent multi in Psalmis spiritaliter dictum existimare, putarentque nos quasdam commentitias assertiones et ementitas interpretationes inquirere, quibus videremur altius nescio quid ac profundius caeterorum sensu intellexisse: perinde quasi nos sensui nostro, ea quae scripta sunt, coaptemus, et non magis ex his quae scripta sunt, sensum legentis et solicitae

quibus scripta sunt, non convenirent: profecto auderent multi in Psalmis spiritaliter dictum existimare, putarentque nos quasdam commentitias assertiones et ementitas interpretationes inquirere, quibus videremur altius nescio quid ac profundius caeterorum sensu intellexisse: perinde quasi nos sensui nostro, ea quae scripta sunt, coaptemus, et non magis ex his quae scripta sunt, sensum legentis et solicitae intelligentiae consequamur. Scriptura enim legis manet, atque est anterioribus, quam adesset Dominus in carne, temporibus consummata a prophetis, audita a Iudaeis, pertractata a

forte insolens existimetur. Plane insolens est, si nobis hanc gloriam praesumimus: si tantum infirmitati nostrae licere volumus, ut tantis temporibus abstrusa, tantis humani generis obscura aetatibus, in quibus intelligendis frustra reges laboraverint, ipsi doctores et magistri legis erraverint: nos stulti seculo, et purgamenta mundi, et deliramenta sapientibus, de eorum intelligentia gloriemur. Sed tamen intelligimus, quia non mendax est qui dicit: Perite, et dabitur vobis: quaerite, et invenietis: pulsate, et aperietur vobis. Et scriptum est: Quia qui dixit, quoniam oportebat impleri

Sexta ostendit, hominem seipso non frui, sed uti debere, seu seipsum tantum propter creatorem amare. Septima et octava, post Deum solum hominem esse diligendum, et quatenus. Nona sententia exponit, quid sit diligere Deum ex toto corde, et proximum ut seipsum. Decima docet, Deum ita diligere nos, ut nobis in nostrum commodum utatur. Postremo ostendit, totius Scripturae finem esse dilectionem Dei aut proximi. Secundo libro agit de signis: ea dicit esse, quae praeter id quod in oculos ingerunt, aliquid aliud in cogitationem venire faciunt. Ubi post variorum signorum

et inveniet ex hac Scriptura omnium doctrinarum regulas emanasse: et hinc nasci, et huc reverti, quicquid Ecclesiastica continet disciplina: et in omnibus irritum esse et frivolum, quicquid dilectio non confirmat. Praecepisti, Domine, ut audiamus dilectum filium tuum: gratias tibi agimus, quia nos eius magisterio commendasti. Nos vero ex praecepto tuo, eius doctrinae nos tradimus informandos et inhaerentes ei libenter, cum duce Spiritu sancto omni tempore audiemus. ORIGENES IN ESAIAM, HOMILIA 7. Nullum enim verbum post verbum Moysi,

omnium doctrinarum regulas emanasse: et hinc nasci, et huc reverti, quicquid Ecclesiastica continet disciplina: et in omnibus irritum esse et frivolum, quicquid dilectio non confirmat. Praecepisti, Domine, ut audiamus dilectum filium tuum: gratias tibi agimus, quia nos eius magisterio commendasti. Nos vero ex praecepto tuo, eius doctrinae nos tradimus informandos et inhaerentes ei libenter, cum duce Spiritu sancto omni tempore audiemus. ORIGENES IN ESAIAM, HOMILIA 7. Nullum enim verbum post verbum Moysi, post verbum Prophetarum, multo autem

nasci, et huc reverti, quicquid Ecclesiastica continet disciplina: et in omnibus irritum esse et frivolum, quicquid dilectio non confirmat. Praecepisti, Domine, ut audiamus dilectum filium tuum: gratias tibi agimus, quia nos eius magisterio commendasti. Nos vero ex praecepto tuo, eius doctrinae nos tradimus informandos et inhaerentes ei libenter, cum duce Spiritu sancto omni tempore audiemus. ORIGENES IN ESAIAM, HOMILIA 7. Nullum enim verbum post verbum Moysi, post verbum Prophetarum, multo autem amplius post verbum Iesu Christi et

habendum esse Scripturis, quam si mortui reviviscant. Paulus vero etiam Angelis e caelo descendentibus praeponit scripturas, idque valde congruenter. Siquidem Angeli quamlibet magni, tamen servi sunt, ac ministri. Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universarum Domino Deo venerunt ad nos. Idem in opere imperfecto, cap. 7. Omnis doctor est servus legis, quia neque supra legem addere potest aliquid de suo sensu, neque subtrahere aliquid secundum proprium intellectum: sed hoc tantummodo praedicat, quod habetur in lege. Neque enim potest mens humana

est, qui dictorum intelligentiam expectat ex dictis potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit: neque cogat id videri dictis contineri, quod ante lectionem praesumpserit. CYPRIANUS CONTRA DEMETRI. TRACTAT. Credite, et vivite: et qui nos ad tempus persequimini, in aeternum gaudete nobiscum. Quando isthinc excessum fuerit, nullus iam locus poenitentiae est, nullus satisfactionis effectus. Hic vita aut amittitur, aut tenetur: hic saluti aeternae cultu Dei et fructu fidei providetur. Nec quisquam aut peccatis retardetur, aut

humana indulgentia, ubi intercedit et Legem tribuit divina praescriptio. Idem Homilia 1. ad Titum: Omnia Evangelium continet, praesentia et futura, honorem et pietatem: fidem simul omnia praedicationis verbo conclusit. Sicut enim praeco praesentibus omnibus in theatro praedicat: ita et nos publice praedicamus, ea ratione ut nihil addamus, sed ea tantum quae audivimus. Ea quippe virtus praeconis, veraciter quae sibi credita sunt omnia persequi: non aliquid addere, aut immutare, aut auferre. AUGUSTIN. LIB. 1. DE TRINITATE, CAP.

est, ut hominem de sua infirmitate convincat, et gratiae medicinam, quae in Christo est, implorare compellat. Item ad Innocentium Romanum: Iubet lex, gratia vires agendi subministrat. Item Valentino: Iubet Deus quae non possumus, ut noverimus quid ab illo petere debeamus. Item: Data est Lex, ut nos reos faceret: rei facti, timeretis, timentes, indulgentiam peteretis, de viribus vestris non praesumeretis. Item: Ad hoc data est Lex, ut de magno parvulum faceret: ut te viam ad iustitiam de tuo non habere monstraret, ac si inops, indignus ac egenus ad gratiam confugeres. Postea sermonem ad

lib. 16, in 22. cap. Iob. Tunc super omnipotentem deliciis afflues. Super omnipotentem deiciis affluere, est, in amore illius Scripturae sacrae epulis satiari. In cuius nimirum verbis tot delicias invenimus, quot ad profectum nostrum intelligentiae diversitates accipimus, ut modo nuda nos pascat historia, modo sub textu literae velata medullitus nos reficiat moralis allegoria, modo ad altiora suspendat contemplatio, in praesentis vitae tenebris iam de lumine aeternitatis intermicans. Eiusdem lib. 20, cap. 29. Quamvis omnem scientiam atque doctrinam

deliciis afflues. Super omnipotentem deiciis affluere, est, in amore illius Scripturae sacrae epulis satiari. In cuius nimirum verbis tot delicias invenimus, quot ad profectum nostrum intelligentiae diversitates accipimus, ut modo nuda nos pascat historia, modo sub textu literae velata medullitus nos reficiat moralis allegoria, modo ad altiora suspendat contemplatio, in praesentis vitae tenebris iam de lumine aeternitatis intermicans. Eiusdem lib. 20, cap. 29. Quamvis omnem scientiam atque doctrinam Scriptura sacra sine aliqua comparatione transcendat, ut taceam

intra corporalia lineamenta concludere. Et non solum ab humanis membris similitudinem in se Deus trahit, sed etiam ab humanis mentibus. Aliquando etiam ab avibus, aliquando ab insensatis rebus quasdam dissimiles in se similitudines trahit. Omnipotens enim Deus ad sua nos trahens, usque ad nostra se humiliat: atque ut alta insinuet humilibus, condescendit, quatenus parvulorum animus rebus cognitis contritus, ad inquirenda surgat incognita: atque ab eo qui longe super ipsum est, quaedam iuxta se audiens quasi quibusdam ad illum passibus moveatur. Hactenus ille.

a corporibus hominum similitudines trahat, sicut de eo propheta ad Israel dicit: Qui terigerit vos, tangit pupillam oculi eius. Et sicut de eo speranti homini per prophetam dicitur: Scapulis suis obumbrabit tibi. Constat nimirum, quod in natura sua nec oculum Deus, nec scapulas habeat: sed quia nos per oculum cernimus, in scapulis vero onera sustinemus: Deus quod omnia videat, oculum habere perhibetur: quod vero nos tolerat, atque eo ipso quo tolerat servat, obumbrare nobis in scapulis dicitur. A mentibus etiam humanis similitudines trahit, sicut per prophetam ad Israel dicit: Recordatus

eius. Et sicut de eo speranti homini per prophetam dicitur: Scapulis suis obumbrabit tibi. Constat nimirum, quod in natura sua nec oculum Deus, nec scapulas habeat: sed quia nos per oculum cernimus, in scapulis vero onera sustinemus: Deus quod omnia videat, oculum habere perhibetur: quod vero nos tolerat, atque eo ipso quo tolerat servat, obumbrare nobis in scapulis dicitur. A mentibus etiam humanis similitudines trahit, sicut per prophetam ad Israel dicit: Recordatus sum tui, mitans adolescentiam tuam. Et rursus per sponsae comparationem locutus, ait: Et si illa oblita fuerit, ego tam

Quo enim pacto divinitatis vim oblivio dissipat, cui ipsa quoque laudabilis memoria essentialiter concordat? Aliquando ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam

concordat? Aliquando ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est

ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut

per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus

verus hic Samuel ostensus esset, nullo modo iniquum regem consortem suae felicitatis post mortem diceret. De hoc tropo alibi disserui. sic Virgilius in quit, Mirantur Iulum: intelligens cupidinem, speciem Iuli praese ferentem. Figuratae locutiones sacrae Scripturae suavius et iucundius nos afficiunt, quam si eadem sententa planis verbis diceretur. August. 2. de Doctrina Christiana, cap. 6. Ostendit huius rei causam Aristoteles in Rhetoricis: quia videlicet usitata fastidium, novitas autem voluptatem afferat. Nil fere de obscuritatibus sacrae Scripturae

fuisse, et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare, vel credere qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt literis sanctis, eorumque scientia ad eas intelligendas aliquantum adiuvantur. Admoneo ergo, ut a Grammaticis discantur. Verum nos de hac re satis in hoc toto Opere disseruimus. Hyperbole in sacris Literis quandoque invenitur. August. 16. De civitate Dei, cap. 2. et in ult. cap. Evangelii Iohannis. Invenitur et antiphrasis. August. contra mendacium ad Crescentum cap. 10.

Faciam iudicia in Alexandria: Pristinum, inquit, nomen, ubi postea ab Alexandro Philippi filio Alexandria est condita, habet No: quod Aquila, Symmachus et Theodotio, sicut in Hebraeo positum est, transtulerunt: pro quo nescio quid volentes, Septuaginta duere Diospolin, quae Aegypti parva urbs est. Nos autem pro No, Alexandriam posuimus, per anticipationem, quae Graece prolepsis appellatur: iuxta illud Virgilianum, Lavinaque venit littora: non quod eo tempore quo Aeneas venit in Latium, Lavina dicerentur, sed quae postea Lavina nuncupata sunt, ut manifestior locus fieret Lectoris

No, Alexandriam posuimus, per anticipationem, quae Graece prolepsis appellatur: iuxta illud Virgilianum, Lavinaque venit littora: non quod eo tempore quo Aeneas venit in Latium, Lavina dicerentur, sed quae postea Lavina nuncupata sunt, ut manifestior locus fieret Lectoris intelligentiae. et Sain, nos Pelusium vertimus. Numeros in sacris Literis multa mysteria continere, Theologorum omnium sententia est.

EXPLICATIO. Multi patres nimium ociose in numeris philosophantur, quasi ingentia mysteria in eis contineantur: sicut et hoc tempore quidam

Sacra Scriptura non est multiloqua in his, quae non sunt multum necessaria. Chrysost. in Act. Apostolorum, Homil. 15.

EXPLICATIO. In Actibus Apostolorum, Stephanus cum de vocatione Abrahae a Domino ageret, patris Abrahae non meminit: sed hoc solum nos docuit, quod videns abire filium, ierit cum eo. Quod autem amplius non enartavit, quod mortuus est, posteaquam habitavit in Charris. Consuevit Scriptura aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere. Gregor. 3. Moral. capite nono.

EXPLICATIO.

credendi, Ad Honoratum cap. 3.

EXPLICATIO. Nec me ineptum putes, inquit Augustinus ibidem, Graecis nominibus utentem. Primum, quia sic accepi, nec tibi hoc aliter audeo intimare quam accepi. Deinde tu quoque animadvertis, non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem interpretando, esset profecto ineptior: si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum

Apud Iob legis, Non adaequabitur ei aurum vel vitrum. Quis sapiens hoc iuxta literam sentire dignetur? Vitrum quippe auro longe est vilius: et postquam dictum est, quod aurum huic sapientiae non aequatur, adhuc quasi crescendo subiungitur, quod ei quoque neque vitrum possit aequari. Sed ipsa nos litera ab historico intellectu ad indagandum allegoriae mysterium mittit. Quid ergo in auro vel vitro accipimus, nisi illam beatorum civium societatem, quorum corda sibi invicem et charitate fulgent, et veritate translucent? Quam Iohannes in apocalypsi conspexerat, cum dicebat: Ipsa vero

Ubi apertius aliquid ponitur, ibi discendum est, quomodo idem intelligatur in locis obscuris. Neque enim melius potest intelligi quod dictum est Deo, Apprehende arma et scutum, et exurge in adiutorium mihi: quam ex illo loco, ubi legitur, Domine ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos. Nec tamen ita, ut iam ubicunque scutum pro aliquo munimento legerimus positum, non accipiamus nisi bonam voluntatem Dei. Dictum est enim, Et scutum fidei. Origenes in Epistolam ad Romanos cap. 3. Moris, inquit, est apostoli Pauli, e sanctis Scripturis confirmare quae dixit. Simul

praebet exemplum, ut ea quae loquuntur ad populum, non propriis praesumpta sententiis, sed divinis munita testimoniis proferant. Si enim ipse talis ac tantus Apostolus autoritate dictorum suorum sufficere posse non credit, nisi doceat in Lege et prophetis scripta esse, quae dicit: quanto magis nos minimi observare debemus, ut non nostras, cum docemus, sed sancti Spiritus sententias proferamus? Non quid omnipotentia Dei facere possit, cui cuncta possibilia sunt: sed quid in naturae ordine ab eo institutum sit, videndum est. Augustinus 2 de Genes. ad literam, capite primo.

ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris, atque a nostris oculis remotissimis, siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam recte labefactaverat, corruamus, non pro sententia divinarum Scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus Scripturarum, quae nostra est: cum potius eam quae Scripturarum est, nostram esse velle

EXPLICATIO. Divina Scriptura dicit, quod Deus requievit ab operibus suis. In Evangeliis Christus dicit: Pater meus usque modo operatur, et ego operor. Non videntur tibi ex verborum prolatione haec dicta esse contraria? sed absit. Quod requievit Deus ab operibus suis, docet nos, quod a formando et ex nihilo res ut essent, producendo requievit die septimo. Christus autem dicens, Pater meus usque hodie operatur, et ego operor: continentem suam providentiam nobis declarat, et operationem vocat conservationem factorum, quibus largitur, ut permaneant, dum totum gubernat

sacra vocem Dei afflicto Paulo audivimus, ne cum fortasse affligimur singuli, audire eum privata consolatione quaereremus. Non ergo Dominus ad omnia verba nobis respondet, quia semel loquitur, et secundo idipsum non repetit, id est, in his quae per Scripturam sacram ad patres nostros protulit, nos erudire curavit. Ill. Observa sic esse audiendam Scripturam, ut si Deus caelitus nobis respondeat ad omnia nostra dubia. Mos est divinarum Literarum, ut cum aliquid narrant, interposita alterius causae sententia, ad superiora protinus redeant. Gregor. 5. Moral. cap. 29.

Omnia reliqua et arcta et conclusa et impedita sunt, et obscura. Si enim aliquis divina aliis verbis demonstrare, quam quibus a Deo dictum est, volet: aut ipse non intelliget, aut legentibus non intelligendum relinquet. Per sacra eloquia scimus, quod ignorare non expedit, neque per nos scire possumus. Augustinus 11. de Civit. Dei, cap. 3.

EXPLICATIO. Prius per Prophetas Dominus, deinde per seipsum, postea per Apostolos, quantum satis esse iudicavit, locutus, etiam scripturam condidit, quae Canonica nominatur, eminentissimae

eis credimus, qui viderunt, atque ita de caeteris, quae ad suum quemque sensum corporis pertinent: ita de his quae animo ac mente sentiuntur: quia et ipse rectissime dicitur sensus, unde et sententia vocabulum accepit: hoc est, de invisibilibus, quae a nostro sensu interiori remota sunt, his nos oportet credere, qui haec in illo incorporeo lumine disposita didicerunt, vel manentia contuentur. Ad sanctas Scripturas si admissa fuerint vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit auctoritatis? Nulla ergo mendacii suspicio admittenda est. August. ad Hieron. epist. 9.

pro auditorum viribus et utilitate dimetitur, quae denunciat. Origenes lib. 4. contra Celsum.

EXPLICATIO. Dicendum est, quod quemadmodum ipsi, ubi cum pueris minutioribus oborta est disceptatio, non nostras dicendi vires attendimus, sed illorum imbecillitati nos ipsos accommodantes, non solum his consentanea fabulamur, sed ea etiam facimus, quae ad puerorum videntur emendationem satisfacere, et illis non parum conducere: sic item et Dei verbum videtur quae supra sunt dispensasse. Quemadmodum vero, quae ad Deum spectant, denuncientur, in Deuteronomio

EXPLICATIO. Scriptum est Christum propter esurientes et sitientes dixisse, Esurii et sitivi: et propter nudos et peregrinos et aegrotantes et in carcere positos, Nudus fui, et hospes fui, et in carcere fui, et infirmus fui. Secundum consequentiam similitudinis addamus et nos, Iniurias passus sum, caesus sum, et tentatus sum, et omnia. Et sicut in illis quae scripta sunt, verus est sermo Domini dicentis, Quodcunque uni ex nimis istis fecistis, mihi fecistis: sic cum iniuriam passus fuerit iustus, velut blasphematus, vel aliud tale passus, pone Christum in eos qui

August. Epist. 137.

EXPLICATIO. Bona praenunciat, ut post seculi finem secutura certiores expectaremus: mala autem, quibus erat hic mundus abundaturus, ut seculi finem praecedentia sentiremus. Unde et Apostolus dicit, Quaecunque enim ante scripta sunt, ut nos doceremur, scripta sunt, ut per patientiam et consolationem Scripturarum spem habeamus ad Deum. Quid autem opus erat, ut ipse Dominus Iesus non solum diceret, Tunc isti fulgebunt sicut sol in regno patris sui, quod post seculi finem futurum est: verum etiam exclamaret, Vae mundo a scandalis,

patientiam et consolationem Scripturarum spem habeamus ad Deum. Quid autem opus erat, ut ipse Dominus Iesus non solum diceret, Tunc isti fulgebunt sicut sol in regno patris sui, quod post seculi finem futurum est: verum etiam exclamaret, Vae mundo a scandalis, nisi ut nobis non blandiremur venire nos posse ad sedes felicitatis aeternae, si temporalibus malis exercitati, non defecerimus. Mala nobis praenunciat Christus, ut venientibus illis, sciamus non ignaro ipso ea nobis accidere, eoque illum nobis illic opitulaturum: et denique credamus, eodem modo etiam liberationes bonaque secutura

mysterium Trinitatis sine hac triplici sapientia esse non possit, nisi credamus illum naturaliter patrem, qui nobis genuit redemptorem: et illum Christum, qui patri usque ad mortem secundum hominem obediens, nos redemit: et illum rationabilem spiritum, qui rationem colendae divinitatis et vitae regendae humanis pectoribus infundit. Omnia quae scripta sunt in sacris Literis, ad Christum referuntur. August. in Ps. 71.

EXPLICATIO. Omnes promissiones Dei in

corpore suo. Loquitur aliquando ex nobis, ut quando dixit: Esurivi, et dedistis mihi manducare. Ex membris suis loquebatur, cum dixit: Saule Saule, quid me persequeris? Caput pro membris clamabat, et tamen non dixit: Quid persequeris membra mea? sed, Quid me persequeris? in nobis ipse patitur, et nos in illo coronabimur. Et cum dicit: Deus Deus meus respice in me: quare me dereliquisti? quare dicitur, nisi quia nos ibi eramus? nisi quia corpus Christi Ecclesia. Multa in scripturis sanctis dicuntur iuxta opinionem temporis, quo gestare feruntur, et non iuxta id quod veritas

cum dixit: Saule Saule, quid me persequeris? Caput pro membris clamabat, et tamen non dixit: Quid persequeris membra mea? sed, Quid me persequeris? in nobis ipse patitur, et nos in illo coronabimur. Et cum dicit: Deus Deus meus respice in me: quare me dereliquisti? quare dicitur, nisi quia nos ibi eramus? nisi quia corpus Christi Ecclesia. Multa in scripturis sanctis dicuntur iuxta opinionem temporis, quo gestare feruntur, et non iuxta id quod veritas continebat. Hieronym. in Hierem. cap. 28. et in Matth. 14. EXPLANATIO. Ananias in

illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat secretum illius sermonis Domini: non intelligebat, sed bona esse verba quae non intelligebat, pie credebat. Sic et nos, si incidamus in locum aliquem durum atque difficilem, pie credamus illum, et aperietur nobis. Rationibus exponere sacram Scripturam, et non auctoritate, periculosum est. August. 3 de doctrina Christiana, cap. 28. EXPLANATIO. Quid in divinis

aut seculares literae, aut hominum fama aliter tradit: veritas tamen est in sacris Literis. August. in Psal. 66.

EXPLICATIO. Si enim aliter tradatur alibi quam in sacris Literis, non moveamur: quia non sine causa hoc dixerant Scripturae sanctae. Nos, quicquid illud significat, faciamus: et quam sit illud verum, non laboremus. Et si quae tibi similitudines datae fuerint, si inveneris in Scripturis, crede: si non inveneris dici nisi fama, nec valde credas. Res ipsa forte ita est forte non est, ita. Tu profice tibi: valeat ad salutem

rem pertinentia collegit ex sacris Literis. Historia plurimum iuvat ad sacrarum Literarum intelligentiam. August. 2 de doctrina Christiana, capitulo vigesimooctavo. EXPLANATIO. Quicquid de ordine temporum transactorum indicat ea quae appellatur historia, plurimum nos adiuvat ad sanctos libros intelligendos, etiamsi praeter Ecclesiam puerili eruditione discantur. Nam et per Olympiadas et per Consulum nomina, multa saepe quaeruntur a nobis. Et ignorantia consulatus, quo natus est Dominus, vel quo passus est, nonnullos coegit errare, ut putarent, quadraginta

verbis multas sententiarum affert divitias, et ineffabilem diligenter scrutari volentibus thesaurum largitur. Nam et Christus dicebat: Scrutamini Scripturas. Opus ergo est scrutinio, ut ne quod in profundo latet, nobis remaneat absconditum. Etenim misericordem habemus Dominum: et quando videt nos solicitos, et magnum desiderium ad cognoscendum divina eloquia habere, non permittit nos ulla re indigere: sed statim illustrat mentem nostram, et suum fulgorem largitur, et pro sapientia illa sua mira industria omnem veram doctrinam animae nostrae inserit. Una eademque res multis et

thesaurum largitur. Nam et Christus dicebat: Scrutamini Scripturas. Opus ergo est scrutinio, ut ne quod in profundo latet, nobis remaneat absconditum. Etenim misericordem habemus Dominum: et quando videt nos solicitos, et magnum desiderium ad cognoscendum divina eloquia habere, non permittit nos ulla re indigere: sed statim illustrat mentem nostram, et suum fulgorem largitur, et pro sapientia illa sua mira industria omnem veram doctrinam animae nostrae inserit. Una eademque res multis et variis similitudinibus insinuatur in sacris Literis, ut varietur ipse dicendi modus

rursum ipsum Christum dico: hic enim erat, qui mentem illius gerebat) enim Angelis e caelo descendentibus praeponit Scripturas, idque valde congruenter. si quidem Angea, quamlibet magni, tamen servi sunt et ministri. Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universorum Domino Deo venerunt ad nos. In sacris Literis nil est supervacuum. Chrysostomus de verbis Esaiae, Vidi Dominum, etc. Homilia secunda.

EXPLICATIO. Sunt homines quidam, qui postea quam

Ea autem quorum pondus ferre non valemus, silentio occultavit. Basilius Hexam. congressione 9. et Damascenus lib. 1. Orthodoxae fidei, cap. 1.

EXPLICATIO. Infinita proculdubio sunt mysteria Dei, quae non est fas, utile, aut etiam possibile nos homines nosse. Quare vetat Paulus sapere supra id quod scriptum est, sed tantum ad sobrietatem. In Scriptura sacra quaedam cum non sint, dicuntur tamen: alia cum sint, non dicuntur: alia neque sunt, neque dicuntur: alia denique et sunt, et dicuntur. Gregor. Nazianz. lib. 5.

utique Noe patriarcha, quem prophetam non quoque immerito dixerim. Siquidem ipsa area quam fecit, et in qua cum suis evasit, prophetia nostrorum temporum fuit. Quid Enoch septimus ab Adam, nonne in Canonica epistola Apostoli Iudae prophetasse praedicatur? Quorum scripta ut apud Iudaeos, et apud nos in authoritate non essent, nimia fecit antiquitas, propter quam videbantur habenda esse suspecta, ne proferrentur falsa pro veris. Nam proferuntur quaedam quae ipsorum esse dicuntur, ab eis, qui pro suo sensu passim quod volunt, credunt. Multa enim sub nominibus Prophetarum, et recentiora sub

EXPLICATIO. Sicut recte dicitur Deus facere, quicquid ipso in nobis operante, fecerimus: ita recte dicitur requiescere, cum eius munere requiescimus. Hoc quidem recte intelligimus, quia et verum est, et non magna intentione indiget, ut videamur ita dicere, requiescere Deum, cum nos requiescere facit: sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. Neque enim Deus tempora liter cognoscit, quod antea non noverat, et tamen dicit ad Abraham: Nunc cognovi, quoniam times Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo arbitror

qui cuius sint titulum non habent, his deputentur, quorum in prioribus Psalmis nomina continentur. Hieron. in explanatione Psalmi 99, ad Cyprianum presbyterum: et in praefatione in Malachiam prophetam. Vel dic innominatos Davidis esse, qui generalis Psalmorum author est. Oportet nos spiritalem intelligentiam sub Psalmorum quadam rerum gestarum commemora tione sectari. Non tamen iuxta textum historiae Psalmorum ordo requirendus est. Hilar. in Psalmum 119. et Hieron. in. 5. Commentariorum in Hierem. 25.

EXPLICATIO. In plerisque multa

secundum historiae ordinem in superscriptionibus eorum esse edita legimus: ut eum fugit David a facie filii sui Absolon: cum mutavit vultum suum coram Abimelech: cum propter Bersabee ab Nathan monetur: et in reliquis, sicubi gestorum veritas in ipsis Psalmorum ritulis continetur. Sed meminisse nos oportet, hos eosdem Psalmos non omnes corporaliter intelligendos: quia his corporalium negotiorum significatio antefertur. David primus in Psalmis promissa caelestia, aut poenas ignis aeternas manifestis verbis ennunciavit. Ruperti Abbatis super Oseae cap. 7.

unius filiae pater est, et ob ipsam periclitatur. Loqui ad cor, idioma Scripturarum est, pro consolari. Hieron. in 2 Comment. cap. 40.

EXPLICATIO. Qui enim moerenti loquitur, et blandus consolator est, ad cor loqui dicitur. Doceat nos Sichem filius Emor, qui corrupta Dina, locutus est ad cor eius, et consolatus est eam: et ubicunque simile quid inveneris, hunc sensum habet. Hanc habet sancta Scriptura consuetudinem, ut unumquemque vaticinationis suae et sermonis prophetam nuncupet. Hieron. in 4 Commentar. in

superioribus disputatur, et masculinum aliquid seu femininum ponitur, non tam sexum significari, quam idioma sonare linguae. siquidem ipse Deus invisibilis et incorruptibilis, omnibus pene linguis profertur genere masculino, cum in Deum non cadat sexus. Nomina quaedam veteris Testamenti nos alia literatura habemus, quam habeantur apud Hebraeos: quod Septuaginta interpretum causa factum est. Hieron. in Epistola ad Titum, capitulo 3.

EXPLICATIO. Solent nos irridere Hebraei in pronunciatione quorundam nominum, maxime, in aspirationibus, et

genere masculino, cum in Deum non cadat sexus. Nomina quaedam veteris Testamenti nos alia literatura habemus, quam habeantur apud Hebraeos: quod Septuaginta interpretum causa factum est. Hieron. in Epistola ad Titum, capitulo 3.

EXPLICATIO. Solent nos irridere Hebraei in pronunciatione quorundam nominum, maxime, in aspirationibus, et quibusdam cum rasura gutturis literis proferendis. Hoc autem evenit, quod septuaginta interpretes, per quos in Graecum sermonem Lex divina translata est, specialiter in Heth literam et Ain, et caeteras

in Heth literam et Ain, et caeteras istiusmodi, qui cum duplici aspiratione in Graecam linguam transferre non poterant, aliis literis additis expresserunt. Verbi causa: ut Rahel Rachel dicerent. et Hieriho Hiericho, et Hebrom Chebron, et Seor Segor. in aliis vero eos conatus iste deficit. Nam nos Graeci unam tantum literam S habemus: illi vero [?:--- ] , Samech, Sade, Sin, diversos sonos possident. Isaac et Sion per Sade scribuntur, Israel per Sin: et tamen non sonat hoc quod scribitur: Seon rex Amorrhaeorum, per Samech literam et pronunciatur et scribitur. Si igitur a

imperitus est sermone: non tamen scientia debemus exponere, non quo scierit esse fascinum, qui vulgo putatur nocere, sed usus sermone sit trivii: ut in caeteris, ita et in hoc quoque loco verbum quotidianae sermocinationis essumpserit. Legimus in Proverbiis: Donum invidi cruciat oculos. Qui apud nos in Graeco significantius ponitur fascinator, et in Sapientia quae Salomonis scribitur: Fascinatio malignitatis obscurat bona. Quibus docemur exemplis, quod vel invidus aliena felicitate crucietur, vel ei, in quo bona sint, aliquo alio fascinante, id est, invidente, noceatur. Dicitur fascinus

omnino aliud verum in his verbis videat, cur non omnia illa vidisse credatur, per quem unus Deus sacras Literas vera et diversa visuris multorum sensibus temperavit? sensit enim Scriptor libri sacri in his verbis, atque cogitavit, cum ea scriberet, quicquid hic veri potuimus invenire, et quicquid nos non potuimus, aut nondum possumus, et tamen in eis inveniri potest. Solertissimus indagator Canonicarum scripturarum auctoritatem sequatur Catholicarum ecclesiarum quam plurium: inter quas sane illae sunt, quae Apostolicas sedes habere, et epistolas accipere meruerunt. August. 2 de

Eam vero sacrarum Literarum partitionem, nusquam perinde plene in patrum scriptis habemus, ut in D. Iunilii opere, cui titulus est, De partibus divinae legis: quod hic, sublatis paucis quibusdam minus necessariis, integrum adiiciemus: ea tamen praemonitione aut quasi protestatione adiuncta, nos non omnia eius tueri, ut rectissime dicta, aut litem nostram facere: sed fidem quidem penes authorem, iudicium vero penes lectorem relinquere. Sed iam ipsummet Iunilium audiamus. IUNILII EPISCOPI AFRICANI DE PARTIBUS SACRARUM LITERARUM LIBRI DUO:

LITERARUM LIBRI DUO: QUORUM PRIOR QUIDEM DE SERMONE AUT TRACTATIONE EARUM, POSTERIOR VERO DE MATERIA AGIT. Dividitur Scriptura in duas primarias partes: quarum una ad ipsam, ut ita dicam, superficiem dictionis proprie pertinet: altera in reb. ipsis est, quas nos Scriptura docet. Ad superficiem dictionis pertinent quinque: Species dictionis, Authoritas, Conscriptor, Modus, Ordo. Species dictionis tum ipsum stylum aut sermonem complectitur, tum genus scriptionis aut tractationis. De stylo aut filo sermonis sacrarum

Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel, Isa. 7. Ideo vero supra in definitione prophetiae dictum est, Latentium: quia si quis iam cognita et alioqui patefacta, ut maxime sint post longum tempus futura, praedicat, propheta nihilominus non est: veluti cum nos futuram resurrectionem et iudicium praedicamus. Ille enim demum propheta est, qui latentia homini eas manifestat. Probari hoc potest, teste Iunilio, Apostoli testimonio in epistola ad Corinthios, qui ait: et convenerit universa Ecclesia in unum, et linguis loquantur omnes, intrent aut idiotae:

Malachiae: de Apocalypsi apud Orientales admodum dubitari dicit. Addit lunilius hisce etiam Psalmos: qui tamen revera propriam quandam speciem tractationis habent, cum sint poemata aut Musicae cantiones, ad Deum plerunque directae, eumque vel invocantes, vel alioqui celebrantes. Quare nos sane quintam speciem scriptorum Biblicorum esse dicamus, quae vocetur Precatoria. Inseruntur vero prophetiae tractationi etiam aliae, sed non sunt principales, solummodo illustrationis cuiusdam gratia, aut etiam ob alias causas, praesertim historica et etiam simplex doctrina

in sua lingua scripti sunt: alii aut oratione simplici. Metricos libros dicit esse Iobum, Psalmos, Ecclesiasten, et aliqua in Prophetis: ego opinor recte etiam Threnos addi posse, et forte Cantica canticorum. Reliqua aut sunt soluta oratione comprehensa. Caeterum Metrici illi libri, dum ad nos aliis linguis transferuntur, metra quidem sua amittunt, vestigia tamem quaedam sua notasque carminum retinent. Series librorum sacrorum supra ostensa est, ut eam hic repeti non attineat.

libri religionis Catholicae asserantur. Cap. 38. Ubi sit fides religionis necessaria. Cap. 39. Quoniam satis dictum est de iis quae ad ipsam superficiem Scripturae proprie pertinent, nunc agetur de rebus ipsis, quas nos sacra Scriptura docet. Visum vero mihi est, non habita ratione veteris partitionis, nec vel brevitatis primi libri, vel prolixitatis secundi, totam hanc partem operis uno libro concludere: quando quidem res aut subiectum, de quo disseritur, idem est, et a praecedentibus plane

quando nominat Filium, vel Spiritum sanctum. Et cum dicit, Omnipotens, licet operationem eius primus sermo denunciet: consequenter tamen intelligimus Deum. Et cum dicit, Invisibilem, licet eum qui videri a mortalibus nequeat; principaliter sonet, et ex collatione nostra, id quod non sumus, ei qui nos fecit, adsignet: consequenter tamen intelligimus Deum. De significationibus Trinitatis. Cap. III. Duobus modis personas sive subsistentias divinitatis Scriptura significat: principaliter et consequenter.

sunt gesta: omnes acceptationum series ad futurum seculum pertinere ex ipsa intentione colligitur. Haec autem omnia etiam novi et veteris Testamenti testimoniis facile comprobantur, cum ubique dispersa sint. De Typis. Cap. XXV. Typum, nos figura dicimus, sive formam, sicut dicit Apostolus: Omnia enim in figura contingebant illis. et iterum: Adam qui est forma futuri. Nec enim ab re est, unum aliquid multis significari vocabulis Est

ut dicitur. Vidimus, et non habebat speciem neque decorem: sed species eius inhonorabilis, inferior omnibus hominibus. et rursus: Homo in plagis, et sciens ferre humilitatem: quia aversa facies eius, et dehonestata est, et ad nihilum reputatus: ipse peccata nostra portat, et pro nobis dolet: et nos putavimus eum esse in dolore, et inplaga, et in aerumna: ipse autem vulneratus est propter iniquitates nostras, et infirmatus est propter peccata nostra. 23 Aut divisionem vestimentorum eius: ut, Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem. 24 Aut resurrectionem Domini:

iustificare non secundum quod iustificatio dicitur iustitiae infusio, sed secundum quod dicitur iustitiae exercitatio, vel ostensio, vel consummatio. Res enim dicitur fieri, quando perficitur vel innotescit. Vide ibi plura, et abunde poteris Papistarum cavillationibus, eam Epistolam contra nos urgentibus, respondere. Postremo super illud dictum 2. Pet. 1: Satagite, ut per bona opera certam faciatis vocationem et electionem vestram, ita loquitur: Ut per bona opera, scilicet exteriora, faciatis, id est ostendatis, vestram vocationem ad fidem ex tempore. Et electionem, per

illud dictum 2. Pet. 1: Satagite, ut per bona opera certam faciatis vocationem et electionem vestram, ita loquitur: Ut per bona opera, scilicet exteriora, faciatis, id est ostendatis, vestram vocationem ad fidem ex tempore. Et electionem, per praedestinationem ab aeterno: ut scilicet certi sitis nos esse vocatos, et a Deo electos. Glos. Benefaciendo faciatis vos certos de praemio vestrae vocationis et electionis. Unde per bona opera quae facit homo, suae electionis potest habere certitudinem: non quidem scientiae, sed coniecturae, non rei, sed spei. Roman. 8, Certus sum, quod neque mors,

aut gerundio interdum ponitur. Gen. 8, Egressus est egrediendo, donec siccatio aquas: id est, Usque ad siccari aquas. Accidit autem talis Hebraismus plerunque, cum nomini praeponuntur literae Bachiam: sicut contra Latini infinitivum pro nomine ponunt. Sic Deuteron. 1. Beschineati propter odium nos: id est, propter odisse eduxit nos Deus. Deuteron. 7, Propter amorem vos Dominus: id est, Propter amari vos a Domino mea che vach. Esaiae 29, Fuit timor eorum me: id est, ipsorum timere me. Marc. 4, Docebat eos Christus per parabolas multa, dicebatque eis in doctrina sua: id est, In

8, Egressus est egrediendo, donec siccatio aquas: id est, Usque ad siccari aquas. Accidit autem talis Hebraismus plerunque, cum nomini praeponuntur literae Bachiam: sicut contra Latini infinitivum pro nomine ponunt. Sic Deuteron. 1. Beschineati propter odium nos: id est, propter odisse eduxit nos Deus. Deuteron. 7, Propter amorem vos Dominus: id est, Propter amari vos a Domino mea che vach. Esaiae 29, Fuit timor eorum me: id est, ipsorum timere me. Marc. 4, Docebat eos Christus per parabolas multa, dicebatque eis in doctrina sua: id est, In docere aut docendo. 7 Nomen

21 Plerunque sunt adiectiva, Hebraeis tamen etiam in substantivum vertuntur, ac in genitivo ponuntur, aut etiam aliter suo substantivo alligantur, ut in constructione Nominum dicam. 22 Aristoteles videtur voce Epitheti etiam appositiones et periphrases amplecti, sed nos tantum ea nunc vocabimus Epitheta, quae vel sunt adiectiva, vel in adiectiva facile resolvi possunt. Sumuntur vero in Sacris pene poetica quadam licentia, non tantum a causa efficiente aut finali, a materia aut forma, sed etiam ab effectibus: sicut poetae dicunt, Pallidam mortem, caligantes

Initium sapientiae est timor Domini, saepe iteratur: id est, timor quo Deus timetur, non quo ipse timet. Contra, cum timor hominum dicitur, crebro active accipitur, quo homines timent. Sic dicitur iustitia Dei alias passive, qua ipse est iustus: et est proprie legalis iustitia. alias active, qua nos iustificat: et est Evangelica, ac significat meritum filii eius per imputationem ad nos translatum. Sic Iacobus: Ira viri iustitiam Dei non operatur, id est, Deo probatam obedientiam aut vitam. 37 Quod de imputativa iustitia etiam olim Augustinus multum monuit, et nos hoc tempore

quo ipse timet. Contra, cum timor hominum dicitur, crebro active accipitur, quo homines timent. Sic dicitur iustitia Dei alias passive, qua ipse est iustus: et est proprie legalis iustitia. alias active, qua nos iustificat: et est Evangelica, ac significat meritum filii eius per imputationem ad nos translatum. Sic Iacobus: Ira viri iustitiam Dei non operatur, id est, Deo probatam obedientiam aut vitam. 37 Quod de imputativa iustitia etiam olim Augustinus multum monuit, et nos hoc tempore contra Osiandrum obtinere oportuit. Gloria Dei plerunque passive accipitur: ut, Gloriam

alias active, qua nos iustificat: et est Evangelica, ac significat meritum filii eius per imputationem ad nos translatum. Sic Iacobus: Ira viri iustitiam Dei non operatur, id est, Deo probatam obedientiam aut vitam. 37 Quod de imputativa iustitia etiam olim Augustinus multum monuit, et nos hoc tempore contra Osiandrum obtinere oportuit. Gloria Dei plerunque passive accipitur: ut, Gloriam meam alteri non dabo. et: Gloria in excelsis Deo: nempe qua ipse glorificatur. Alias active, qua alios glorificat, aut quam statuit esse veram gloriam. Ad Rom. cap. 3. Destituuntur

alios glorificat, aut quam statuit esse veram gloriam. Ad Rom. cap. 3. Destituuntur omnes gloria Dei. Sic opus Dei, Iohan. cap. 6, id est ipsi probatum. Sic conscientia Dei: 1. Pet. 2 cap. Scientia Dei, Esaiae 53, qua scitur, agnoscitur, iustificat nos. 38 Distributivis carent Hebraei, eoque aliis geminatis utuntur: ut, Misit duo duo, pro binos, Mar. 6, Et mox ibidem: Iussit eos discumbere areolae areolae, id est areolatim aut mensatim. Qua de re in Reduplicatione prolixius. 39 Nomina substantiva aliquando simul

46 Nomen generale, vel speciale singularis numeri, cum, vel sine signo universali, crebro Hebraeis pro plurali ponitur: ut Psal. 39, Universa vanitas omnis homo: id est omnes homines. Gal. 2. Non iustificatur homo, id est homines. Psal. 124, Cum exurrexit contra nos homo. Sic in Exodo locusta, rana: Numer. 21, Musca, serpens: Psal. 9, Perdidisti impium, id est impios. Ibidem: Homo, pro hominibus. Psal. 12, Defecit pius. 47 Construuntur quoque saepe generalia et specialia nomina singularis numeri cum pluralibus,

bonum usque ad unum. 12 Porro quomodo universalis propositio sit interdum restringenda ad subiectam materiam, aut alias circumstantias, postea propria regula dicetur. De PRONOMINIBUS dicetur aliquid post constructionem Nominum, quandoquidem non ita multa sunt, quae de eis nos ratione Hebraismorum monere possimus: alioqui in Grammatica tractatione linguae Hebraeae multa de eis dicenda sunt: plurimum enim a Latinae Graecaeque linguae consuetudine variant. Hoc solum igitur hic observetur, quod pronomina, praesertim demonstrativa, saepe includant in se verbum Sum, sicut

pro transitivis scriptores abutantur. Matth. 5. Estote filii patris vestri caelestis, qui solem suum exoritur super bonos et malos, et rigat super iustos et iniustos: id est, facit suum solem oriri, et facit suam pluviam rigare super iustos et iniustos. Sic et 2. Cor. 2, Deus semper triumphat nos in Christo: id est, facit nos triumphare, efficit nos victores. Utitur sic Paulus hoc verbo, ac si id in tertiam coniugationem seu Hiphil commutasset. Luc. 11, Coeperunt Pharisaei vehementer instare et ἀποστοματίζειν, et facere loqui eum de

Matth. 5. Estote filii patris vestri caelestis, qui solem suum exoritur super bonos et malos, et rigat super iustos et iniustos: id est, facit suum solem oriri, et facit suam pluviam rigare super iustos et iniustos. Sic et 2. Cor. 2, Deus semper triumphat nos in Christo: id est, facit nos triumphare, efficit nos victores. Utitur sic Paulus hoc verbo, ac si id in tertiam coniugationem seu Hiphil commutasset. Luc. 11, Coeperunt Pharisaei vehementer instare et ἀποστοματίζειν, et facere loqui eum de multis: id est,

filii patris vestri caelestis, qui solem suum exoritur super bonos et malos, et rigat super iustos et iniustos: id est, facit suum solem oriri, et facit suam pluviam rigare super iustos et iniustos. Sic et 2. Cor. 2, Deus semper triumphat nos in Christo: id est, facit nos triumphare, efficit nos victores. Utitur sic Paulus hoc verbo, ac si id in tertiam coniugationem seu Hiphil commutasset. Luc. 11, Coeperunt Pharisaei vehementer instare et ἀποστοματίζειν, et facere loqui eum de multis: id est, interrogationibus suis allicere eum ad

suis allicere eum ad pronunciandum de multis, si quid forte arripere possint. Sic Paul. Col. 1, ἱκανόω verbum fecit veluti in Hiphil: ac si in prima coniugatione significasset, Idoneus fuit: in tertia vero, Idoneum fecit: Gratias agentes patri, qui nos idoneavit ad participandum sortem sanctorum in Iuce. 2. Cor. 3, Qui idoneavit nos ministros novi Testamenti, id est, idoneos fecit. Tale est etiam verbum χαριτέω apud eundem. Eph. 1, Gratiavit nos in dilecto, id est, gratis gratos aut acceptos

Sic Paul. Col. 1, ἱκανόω verbum fecit veluti in Hiphil: ac si in prima coniugatione significasset, Idoneus fuit: in tertia vero, Idoneum fecit: Gratias agentes patri, qui nos idoneavit ad participandum sortem sanctorum in Iuce. 2. Cor. 3, Qui idoneavit nos ministros novi Testamenti, id est, idoneos fecit. Tale est etiam verbum χαριτέω apud eundem. Eph. 1, Gratiavit nos in dilecto, id est, gratis gratos aut acceptos fecit. Talia verba iuxta naturam Hiphil necesse est vertere pro facere, esse aut fieri.

vero, Idoneum fecit: Gratias agentes patri, qui nos idoneavit ad participandum sortem sanctorum in Iuce. 2. Cor. 3, Qui idoneavit nos ministros novi Testamenti, id est, idoneos fecit. Tale est etiam verbum χαριτέω apud eundem. Eph. 1, Gratiavit nos in dilecto, id est, gratis gratos aut acceptos fecit. Talia verba iuxta naturam Hiphil necesse est vertere pro facere, esse aut fieri. Tale est etiam illud Ephes. 1. Pater Christum suscitavit ex mortuis, et sedit eum ad dextram suam in caelis: id est, fecit sedere. Verbum neutrum habet

abutuntur. Rom. 10, Moses scribit iustitiam quae ex Lege est: pro, Describit aut circumscribit. In verbo Pono plura exempla ostendi. Sic et Latini, praesertim poetae, simplicibus pro compositis interdum utuntur: ut Temnere pro contemnere: ponere metum, pro deponere. 1. Cor. 10, Tentatio nos ἄληφε pro κατείληφε, comprehendit. כרא kara, vocavit, ponitur pro clamare, vocare, et invocare: licet maxime usitate significet vocare. Ioel. 2, Omnis qui invocaverit

de suo nomine cognominari seu vocari: Ephraim filius Iacob, Manasse filius Iacob. Nam sic Hebraei solent cognomina filiorum adiectivo patris nomine, sicut et Graeci, formare, ut supra dixi. Sic et Esa. 4, Panem nostrum comedemus, et veste nostra vestiemur, tantummodo invocetur nomen tuum super nos: vertere debuerat, Vocetur, id est, dicamur tuae uxores, cognominemur de tuo nomine, ut solent mulieres a maritis cognominari. At sophistae pontificii, undecunque ficulnea praesidia suo ruenti idolo conquirentes, ex loco Gen. 48, invocationem sanctorum tueri volunt. Debuisset aut eos sensus

passim sunt obviae: ut, Abraham vidit diem meum, id est, fide cognovit, Iohan. 8, Non dabis sanctum tuum videre corruptionem. Sic videre bona, aut gustare mortem, Verum de Metaphoris in proprio capite plenius agetur. 10 Activa verba nonnunquam permissive intelligenda sunt: ut, Ne nos inducas in tentationem, id est, ne permittas. Sic: Induravit cor Pharaonis, Exod. 10. Sic dicitur Esa. 63, Quare errare fecisti nos a viis tuis, et avertis cor nostrum a timore tuo? Sic verbum Dare

videre bona, aut gustare mortem, Verum de Metaphoris in proprio capite plenius agetur. 10 Activa verba nonnunquam permissive intelligenda sunt: ut, Ne nos inducas in tentationem, id est, ne permittas. Sic: Induravit cor Pharaonis, Exod. 10. Sic dicitur Esa. 63, Quare errare fecisti nos a viis tuis, et avertis cor nostrum a timore tuo? Sic verbum Dare crebro significat permittere: Non dabis sanctum tuum videre corruptionem. Talia sunt in Scripturis innumera. Oriuntur autem ex tertia Hebr.

quis auferens ea. Cavendum ergo, ne ob subitam mutationem personarum aut Grammaticarum, aut (ut ita dicam) comicarum seu realium, numerorum, aut vocum, decipiamur, ac putemus res ipsas commutari. Sic etiam modorum ac temporum fiunt crebro subitae mutationes. 1. Cor. 10, primum dicit, Non esse nos cupidos: mox, Ne sitis: Paulo post, Neque scortemur: et denique, Non murmurate. Latini haec omnia uno modo, tempore ac persona protulissent. 57 In colloquiis persona loquens multum tertia persona utitur: ut, Filius hominis vadit, sicut de eo scriptum est, etc. Sic et

quae se elevat. Iac. 5, Comdemnastis et interfecistis iustum, non resistit vobis, id est, qui non resistit vobis. 1. Pet. 4, Spiritus Dei super vos requiescit: quod ad illos quidem attinet, blasphematur: quod ad vos autem, glorificatur: pro, qui quod ad illos. 1. Iohan. 3, Ut diligamus nos invicem, non sicut Cain ex malo erat: pro, qui ex malo erat, etc. 3 Praesens participium aliquando pro futuro ponitur, Psal. 39, In vanum tumultuabuntur, coacervabitur, nescit quis auferens ea, pro, auferet. Ego non dans, Exod. 5, pro, non sum daturus.

in Christum fidei: pro Gaudens quod videam. 26 Finaliter, seu ad aliquem scopum directe, ubi particula Ut deest. Psal. 88, Aut mortui resurgent, celebrabunt te: id est, ut celebrent. Surges, misereberis: id est, Surges ut miserearis. Pharao induravit se admittendum nos: pro, ut non dimitteret nos aliquis posset putare esse contrarium sensum. 27 Coniunctiones causales non semper veram causam, sicut etiam finales particulae aliquando non verum finem, sed id quod aliquo modo sequitur, secutumve est, annectunt. Christus passus est, ut filios Dei

Gaudens quod videam. 26 Finaliter, seu ad aliquem scopum directe, ubi particula Ut deest. Psal. 88, Aut mortui resurgent, celebrabunt te: id est, ut celebrent. Surges, misereberis: id est, Surges ut miserearis. Pharao induravit se admittendum nos: pro, ut non dimitteret nos aliquis posset putare esse contrarium sensum. 27 Coniunctiones causales non semper veram causam, sicut etiam finales particulae aliquando non verum finem, sed id quod aliquo modo sequitur, secutumve est, annectunt. Christus passus est, ut filios Dei congreget. Ioan. 11, Imo ille

ipsam rei veritatem notant. quod Iudaei dicunt caf vel sicut veritatis. Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor

locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis: id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam καθὼς sicut, usurpatur. 2 Corinth. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent

denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos. Tale est et illud: Sicut et nos remittimus debita. De significationibus abusivis quarundam Coniunctionum, dixi in capite De non causa, ut causa, DE CONSTRUCTIONE NOMINIS. 1 In parte tantum simplicis orationis, ut vel in subiecto, vel in praedicato (ubi una tantum quaedam

DE CONSTRUCTIONE NOMINIS. 1 In parte tantum simplicis orationis, ut vel in subiecto, vel in praedicato (ubi una tantum quaedam res significari videtur) saepe tamen aliud est tanquam subiacens, subsistens, ac veluti substantia quaedam, quod nos iam docendi gratia nomine Substantiae notabimus. Hebraei vocant Diabar, Rem. Aliud vero est veloti quiddam quoquo modo accedens huic subiecto, quod nos Accidens appellabimus. Hebraei vocant Thoar, Formam: ut, Vir bonus et prudens, ensis Evandrius. Saulus Tharsensis est doctor Christianus. In

(ubi una tantum quaedam res significari videtur) saepe tamen aliud est tanquam subiacens, subsistens, ac veluti substantia quaedam, quod nos iam docendi gratia nomine Substantiae notabimus. Hebraei vocant Diabar, Rem. Aliud vero est veloti quiddam quoquo modo accedens huic subiecto, quod nos Accidens appellabimus. Hebraei vocant Thoar, Formam: ut, Vir bonus et prudens, ensis Evandrius. Saulus Tharsensis est doctor Christianus. In his exemplis Vir et Saulus sunt nobis substantia: Bonus vero, Prudens, et Tharsensis sunt accidens. 2 Substantiam Latini et Graeci per nomen

possessoris, dubitare possis, utrum in adiectivum resolvas: ut Ephes. 3, Divitias gloriae, id est, gloriosas divitias, aut opulentam gloriam. 10 Interdum plures genitivos ordine connectunt. Psal. 43, Deus laeticiae et exultationis: id est, Deus laetificans, et exultare nos faciens. Roman. 1, Mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis mortalis hominis, et volatilium. Apocalyp. 18, Fructus desiderii animae tuae abierunt a te: id est, fructus, quos anima tua expetit, quosve tu ex animo expetis.

passive intellexit de illa substantiali iustitia, qua Deus ipse iustus est: contra nostrae Ecclesiae intellexerunt active, iustitiam Dei esse meritum Christi, quod nobis Deus largiatur ac imputet. Sicut et Augustinus testatur, iustitiam Dei vocari non eam, qua ipse iustus sit, sed qua nos iustificet. Dicitur igitur obedientia Christi nobis imputata Dei iustitia, ob quinque causas. 1 Quia sola coram Deo valet, ut Lutherus vertit, aut pro vera iustitia a Deo censetur. 2 Quia nobis a Deo per imputationem donatur. 3 Quis ipse filius qui eam praestitit, est verus Deus. 4 Quia eam

aut in quam formam doctrinae traditi, vel traducti estis. Horum utrumque ad Graecismum referunt. 23 Relativum Qui, quae, quod, saepe cum antecedentibus construitur, non vocis, sed sensus habita ratione. Rom. 9, Ut ostenderet divitias gloriae super vasa misericordiae, quos vocavit nos. ubi Quos, non proprie cum Metaphora vasa construitur, sed cum eo quod illa significant, cum hominibus electis, per vasa misericordiae significatis. Col. 2, Neque obtinens caput, ex quo totum corpus, etc. Caput in Graeco est feminini, Ex quo masculini: sed constructio respicit

26 Aliquando ponitur relativum ante antecedens. Psal. 87, Fundamenta eius in montibus sanctis, diligit Dominus portas Syon: Eius relativum, refert sequens Syon. Sic: Restitue in quem me accepisti locum. Tale est et illud Pauli: Qui consolatur humiles, consolatus est nos Deus, 2. Corinth 7. praecedit Qui, sequitur Deus. Matth. 17, Et obiurgavit illud Iesus, et exiit ab eo daemonium: relativum, Illud, praecedit. Et 26, Qui intingit mecum manum in patina, is me proditurus est: clarius fuisset, Ille me proditurus est, qui intingit mecum, etc.

Genes. 1, Faciamus hominem. et: Dominentur piscibus maris. Psal. 2, Fremuerunt gentes, Disrumpamus vincula eorum, Rex meus es tu, Praedicabo te instituto. Ubi Gentes cum Disrumpamus, et Rex cum Praedicabo, coniungenda sunt: aut complenda concisa oratio: Fremuerunt gentes dicentes, Nos disrumpamus. et: Qui rex ego sum, et praedicabo. 4 Cum Hebraei verbum sine subiecto ponunt, tum generaliter ad quoslibet extendunt rem eam, de qua agitur, et tunc commode verba activa in passiva resolvi possunt. Rom. 7, Ego venditus sum sub peccatum. 5 Hebraei igitur

circumcisionem ex fide, et praeputium per fidem: tametsi hoc possis referre ad illum Hebraismum, quod futurum indicativo interdum exprimere oporteat per Soleo: et suum infinitivum: Iustificabit, id est, solet iustificare. 7 Modus quoque subito mutatur: ut 1 Corinth. 10, At non esse nos, etc. Neque estote idololatrae, neque scortemur, neque tentemus, neque murmurate. Ubi videmus primum esse infinitivum, postea imperativum, tertio coniunctivum πορνεύωμεν, postremo denuo imperativus, Murmurate. Sic 1 Thess. 5,

improprium nominativo, non tam ratione ipsius, quam respectu adiunctae, aut etiam subintellectae alicuius vocis. Rom. 15, Charitas Dei effusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum datum nobis: id est, Spiritus sanctus est effusus in corda nostra, qui et testatur de charitate Dei erga nos, et ob eam est nobis datus. 33 Hebraei verba et participia verbis ita iungunt, sicut adverbia iungi solent, vel potius verba pro adverbiis ponunt. Gen. 8. Et addidit mittere columbam, i. iterum misit. Ibidem: Et non addidit columba reverti, i. Non est amplius reversa. Ibidem: Non

abutive plane sit necesse. Alias commoditate quadam loquendi allecti: dum vel ipsum vocabulum sic detortum arridet, vel eius constructio cum aliis facilior est, vel auditoribus aut delectandis, aut movendis, aut docendis, aut etiam decipiendis id datur. Alias res ipsae ita nos vel manuducunt, vel etiam trahunt, ut eis quasi cogamur aliquam vicinam vocem imponere. In considerandis autem significationibus vocabulorum, diligenter ipsarum rerum natura, quibus illa vocabula tribuuntur, consideranda est. Nam ipsae rerum proprietates motusque non raro in causa

exactorum crudeles exactiones et minacia dicta. Madheva enim illis erat aurum tributarium. 13 Alias per Ironiam. 1 Corinth. 8, Omnes scientiam habemus. 1 Cor. 4, Iam saturati estis, iam ditati estis, sine nobis regnastis. 14 Alias per concessionem quandam. 1. Cor. 4, Nos stulti ob Christum, vos aut sapientes in Christo: nos infirmi, vos autem validi: vos gloriosi, nos ignominiosi. Quod si etiam sermone imperitus sum, et non cognitione: 2 Cor. 11, id est, Fac sane me imperitum esse eloquentiae, ac non solidae sinceraeque Theologiae. 15 Alias per

enim illis erat aurum tributarium. 13 Alias per Ironiam. 1 Corinth. 8, Omnes scientiam habemus. 1 Cor. 4, Iam saturati estis, iam ditati estis, sine nobis regnastis. 14 Alias per concessionem quandam. 1. Cor. 4, Nos stulti ob Christum, vos aut sapientes in Christo: nos infirmi, vos autem validi: vos gloriosi, nos ignominiosi. Quod si etiam sermone imperitus sum, et non cognitione: 2 Cor. 11, id est, Fac sane me imperitum esse eloquentiae, ac non solidae sinceraeque Theologiae. 15 Alias per allusionem ad aliena verba: Ioan. 6, Hoc est opus Dei,

13 Alias per Ironiam. 1 Corinth. 8, Omnes scientiam habemus. 1 Cor. 4, Iam saturati estis, iam ditati estis, sine nobis regnastis. 14 Alias per concessionem quandam. 1. Cor. 4, Nos stulti ob Christum, vos aut sapientes in Christo: nos infirmi, vos autem validi: vos gloriosi, nos ignominiosi. Quod si etiam sermone imperitus sum, et non cognitione: 2 Cor. 11, id est, Fac sane me imperitum esse eloquentiae, ac non solidae sinceraeque Theologiae. 15 Alias per allusionem ad aliena verba: Ioan. 6, Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quem ille misit. Fidem

tropum est intelligendum. RECIPROCAE LOCUTIONES. Occasione praedictorum hic iam considerandae sunt locutiones in Scripturis sacris reciprocae per omnes casus. Dicimus enim, quod Deus est sedes nostra, est et locus ac templum nostrum: et nos itidem sumus sedes ac templum Dei, Insuper dicimus: Pax Dei, et Deus pacis. Dilectus meus mihi et ego illi. Nos benedicimus Deum, et benedicit nos Deus. Deus habitat in nobis, et nos habitamus in Deo. Pater in filio, et filius in patre. Unde effectus regit causam in genitivo, et econtrario

praedictorum hic iam considerandae sunt locutiones in Scripturis sacris reciprocae per omnes casus. Dicimus enim, quod Deus est sedes nostra, est et locus ac templum nostrum: et nos itidem sumus sedes ac templum Dei, Insuper dicimus: Pax Dei, et Deus pacis. Dilectus meus mihi et ego illi. Nos benedicimus Deum, et benedicit nos Deus. Deus habitat in nobis, et nos habitamus in Deo. Pater in filio, et filius in patre. Unde effectus regit causam in genitivo, et econtrario causa regit in genitivo

sunt locutiones in Scripturis sacris reciprocae per omnes casus. Dicimus enim, quod Deus est sedes nostra, est et locus ac templum nostrum: et nos itidem sumus sedes ac templum Dei, Insuper dicimus: Pax Dei, et Deus pacis. Dilectus meus mihi et ego illi. Nos benedicimus Deum, et benedicit nos Deus. Deus habitat in nobis, et nos habitamus in Deo. Pater in filio, et filius in patre. Unde effectus regit causam in genitivo, et econtrario causa regit in genitivo effectum: hinc Amphibologia exoritur.

sacris reciprocae per omnes casus. Dicimus enim, quod Deus est sedes nostra, est et locus ac templum nostrum: et nos itidem sumus sedes ac templum Dei, Insuper dicimus: Pax Dei, et Deus pacis. Dilectus meus mihi et ego illi. Nos benedicimus Deum, et benedicit nos Deus. Deus habitat in nobis, et nos habitamus in Deo. Pater in filio, et filius in patre. Unde effectus regit causam in genitivo, et econtrario causa regit in genitivo effectum: hinc Amphibologia exoritur. In quibusdam aut locutionibus facile

falli, et accipere sermones illos, tanquam illis significetur salus in Deo, iustitia, pax, et virtus in eo: sed in plerisque Scripturae locis non hoc significari indicat sententiarum series, et declarant sancti intelligentes, quod salus sit nobis a Deo, gratia, pax, iustitia et virtus a Deo, qui nos facit salvos, iustos, gratos et studiosos. Unde et econtrario dicimus, quod ipse est Deus salutis et virtutis nostrae, et gratiae et pacis, et iustitiae, fidei, et spei et charitatis: quia ipse est omnium horum autor, ipse seminator casti consilii, a quo et sancta sunt desideria. Huc referri

aut non aedificare, verumque aut falsum esse, quod revera aliter se habet. Sicut in controversia de corpore Christi videtur Papistis id cum primis ad aedificationem facere, si panis ille transsubstantietur, adoretur, invocetur, et veluti praesentissimus quidam Deus nobiscum adservetur, et apud nos habitet. Contra, aliis videtur omnis externa praesentia aut exhibitio in coena Domini esse inutilis: aliis denique videtur, id ad illud foedus necessario requiri, quia ea exhibitione et participatione sanguinis ac corporis sanciatur, sitque id certissimum pignus spiritualium Christi

Tertia sententia aut lex: Scripturae sensum in omnibus locis, quibus aliquando utimur, praesertim ut fundamentis aliquorum dogmatum aut etiam actionum, debere nobis certum ac compertum esse: quia, ut Lutherus saepe repetit, incertus textus idem est, ac nullus textus aut testis: et Paulus iubet nos certos esse de nostra sententia: quia quicquid non est ex fide, peccatum sit. Nihil magis impium est, quam aliquid certo affirmare aut negare in Sacris literis, de quo ipsemet incertus sis. Quarta: Scripturae dicta sunt in proprio ac nativo verborum sensu accipienda, nisi alius

quia quicquid non est ex fide, peccatum sit. Nihil magis impium est, quam aliquid certo affirmare aut negare in Sacris literis, de quo ipsemet incertus sis. Quarta: Scripturae dicta sunt in proprio ac nativo verborum sensu accipienda, nisi alius multo evidentior ac potentior textus nos inde, quasi vi depellat et abstrahat, aut etiam sensus eius loci clarissime in aliquem articulum fidei impingat, Quod quidem est etiam omnium linguarum ac sermonum principium. Ius ait: Non aliter a propria significatione recedi oportet, quam si manifestissimum sit, aliud testatorem sensisse. 1.

conversus est terrorsum. Montes exilierunt ut arietes, etc. Hic tria indicat, quae mox repetens nonnihil clarius tractat. Quid est tibi mare, quod fugisti? et tu Iordanis, quod conversus es retrorsum? Et vos montes, cur exiliistis? 2 Cor. 2, Odorem noticiae suae patefacit per nos. Nam Christi bonus odor sumus Deo, in iis qui servantur, et qui pereunt: his quidem odor mortis, ad mortem: illis vero odor vitae, ad vitam. Hic redit ad explicationem odoris, quatenus, qualis, quibusque odor sit. TAUTOLOGIA iteratio aut repetitio, cum idem secundo aut tertio

est longa, et impedita, aut parum analoga constructio. Item videtur esse cum Synchisi, quae est confusio aut perturbatio verborum talis, ut non facile eorum naturalem ordinem cernere possis: quae omnino varia est et pene incomprehensibilis praeceptione. Rom. in fine: Ei vero, qui potest nos confirmare secundum Evangelium meum, et secundum praedicationem IESU Christi, ex revelatione mysterii, quod a temporibus aeternis tacitum fuit, nunc vero factum est manifestum per scripturas propheticas, ex imperio aeterni Dei, in obedientiam fidei, apud quasvis gentes declaratum: soli sapienti

12, Cui plurimus ignem Subiecit rubor et calefacta per ossa cucurrit: pro, Cui ignis animi subiecit ruborem faciei. Sic Ovid. Metamorph. 1, Perdidit effuso per vulnera nigra veneno: pro, effuso nigro veneno per vulnera. Sic peccata rubere et albere dicuntur, Isa. 1, Venite nunc et increpemus nos, dicit Iehova: Si fuerint peccata vestra tanquam coccinum, veluti nix albescent: si fuerint rubra tanquam vermiculus, velut lana erunt. Ubi videmus ea tribui accidentibus, circumstantiis aut mediis, vel effectis, quae sunt substantiae. aut causarum, aut omnino coniunctorum. De qua figura

cum iis qui mecum contendunt: oppugna impugnantes me. Apprehende clypeum ac scutum, et surge in auxilium meum: profer lanceam, et conclude in occursum persequentium me. Psal. 17, Audi Domine iustitiam, adverte clamorem meum, et ausculta orationi meae. Hoc genere sermonis tum Deus ad nos crebrius utitur, ut nostrae tarditati inculcet ea, quae non facile percipimus, et quibus etiam noster vetus Adam abhorret: tum homines ad Deum, dum fidei suae ardorem votumque erga eum effundunt, seque exaudiri et liberari exposcunt. Est et aliud quoddam interpretationis genus,

sed Spiritum adoptionis, quo clamatis Abba, pater. Qui secundum carnem sunt, quae carnis sint curant: qui secundum spiritum, quae spiritus. Talia sunt in Scripturis innumera. Deseruistis fontem aquae viventis, et fodistis vobis puteos, non continentes aquam. Exposuistis pecuniam vestram pro nos pane. Multi venient ab Oriente et Occidente, ut accumbant in regno caelorum cum Abraham, filii vero regni excludentur. Huc referri posset parabola trabem habentis, et alienam festucam extrahere conantis. COMPARATIO est amplificatio collatione similium aut dissimilium, maiorum aut

sed iustus Abrahamus fecit legem aut opera. Sic Christus dicit, Non Abraham est maior me, sed ipse cupivit videre diem meum. Non ipse est ante me, sed ego ante eum. Sic sunt et illae locutiones: Non boni fructus faciunt arborem bonam, sed bona arbor fructus. Non vos me elegistis, sed ego vos. Non nos priores dileximus Deum, sed ipse prius dilexit nos. Non quod intrat in os, coinquinat hominem, sed quod exit ex ore. Non externa pocula et res lavandae sunt, ut animus sit mundus, sed lavate cor prius, et ecce mox omnia externa erunt vobis munda: quia omnia sunt munda mundis. Vicina aliquatenus

dicit, Non Abraham est maior me, sed ipse cupivit videre diem meum. Non ipse est ante me, sed ego ante eum. Sic sunt et illae locutiones: Non boni fructus faciunt arborem bonam, sed bona arbor fructus. Non vos me elegistis, sed ego vos. Non nos priores dileximus Deum, sed ipse prius dilexit nos. Non quod intrat in os, coinquinat hominem, sed quod exit ex ore. Non externa pocula et res lavandae sunt, ut animus sit mundus, sed lavate cor prius, et ecce mox omnia externa erunt vobis munda: quia omnia sunt munda mundis. Vicina aliquatenus est haec figura ei, quam supra nominavimus

Dei, quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et impervestigabiles viae eius? Iob 18: O discerpens animam tuam, quid concipit tecum cor tuum? DUBITATIO, ἀπορία, figura est, cum ob rerum difficultatem, aut etiam indignitatem ostendimus nos dubitare quid agere aut dicere debeamus. Sic Gal. 4, Filioli, quos iterum parturio, etc. Vellem esse apud vos nunc, et mutare vocem meam, quoniam dubito in vobis, etc. PARADOXUM, absurdum, vocatur proprie sententia aut dogma, a communi hominum opinione

fuisse. Nam, ut dixi, totus ille locus, et alia plura eius epist. ita per istam figuram sonat, ac si ille doctor non ex cathedra auditores in subselliis sedentes allo queretur: sed ipse quoque unus ex discipulis, et quidem male se gerentibus, esset. Verba eius loci sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis, quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem? Quae cum primum enarrari

male se gerentibus, esset. Verba eius loci sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis, quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem? Quae cum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo, et signis et prodigiis simul, variisque virtutibus, et Spiritus sancti distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Nec solum

ne quando perfluamus. Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem? Quae cum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo, et signis et prodigiis simul, variisque virtutibus, et Spiritus sancti distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Nec solum ratione huius figurae hic locus sic exponi, et praedicta ratiocinatio reiici posset: sed etiam, quod hic scriptor proprie in

fabricatur. Sic statim parturitio, et foveae effossio, ac in eam casus, elegantes, et in oculos incurrentes Hypotyposes sunt. Prolixa et memorabilis est illa Hypotyposis Ephes. 4, qua vetus ac novus homo pingitur tum ratione essentiae, tum et ratione fructuum aut effectuum: quorum priore nos exuere tanquam veteris illius serpentis syphar iubet, et novum induere. ANAGOGEN dicunt esse, cum a re inferiore ac veluti terrena ad superiorem et caelestem spiritualemque scriptio, sensus, aut cogitatio ascendit, quasi sursum ad altiora auditorem ducens, ut etymon vocis sonat: ut

aliquandiu persistimus diversis verbis aut sensibus idem inculcando aut urgendo: cuiusmodi iterationes et inculcationes plurimae sunt passim in sacris Literis, praesertim in Psalmis. Huius commorationis illustre exemplum est Col. 2, Vos mortuos in peccatis vivificavit, ac deleto quod adversus nos erat chirographo, sustulit illud e medio, affigens illud cruci, et expoliatos principatus ac potestates propalam traduxit, triumphans de eis. Hic videmus Apostolum studio in una praeclara re diu commorari, varia de eo commemorando: sicut Musici aliquando in una valde pathetica voce diu

nudius tertius, pro praeterito tempore: hodie, pro praesenti. Deut. 8, Hodie transis Iordanem. Psalm. 118, Haec est dies quam fecit Dominus. Cras, pro futuro tempore, Deut. 8, Cum interrogaverit te cras filius tuus. Gen. 30, Respondebit mihi cras iustitia mea. Ios. 22, Ne cras negetis ad nos pertinere cultum Dei. Sic Abacuc dicit: Transfixisti caput de domo impii. id est interfecisti Pharaonem. Sic Cicero dicit in quadam oratione se confodisse quinque cives, pro, curasse interfici seditiosos ac coniuratos Catilinae. Pervsitatum est Hebraeis, causam pro effectu, et

5, Neminem novi, id est, ex nullo pendeo, nulli confido. Verbum Heemin, credere, hac eadem figura saepe non tantum noticiam historiae significat, qualis etiam in impiis esse potest: sed etiam affectus consequentes, quos pii doctores hoc tempore uno fiduciae nomine complectuntur, quos nos libro de voce et re Fidei prolixius et ex instituto explicavimus, totiusque huius vocis naturam plenissime edisseruimus, ut iam necesse non sit eadem illa hic repetere. Sic et verba sensuum non tantum noticiam, sed etiam sequentes motus significant. Sic Videre significat non solum

eius, non timebit, donec videat in hostibus suis. Significat quoque Videre, experiri, accipere bona et mala, frui bonis, perpeti mala: quanquam haec significatio non ita diversa est a superiori, nisi quod longius in effectus verbum noticiae producit. Psal. 4. Quis facit nos videre bonum? Psal. 27, Nisi credidissem me visurum bona Domini in terra viventium. Psal. 128, Et videas bona Ierusalem omnibus diebus vitae tuae. Psal. 60, Fecisti populum tuum videre dura. Psal. 16, Non dabis sanctum tuum videre

est citare plura exempla, cum ubique sint obvia. Audire quoque significat non tantum auribus sonum percipere, sed etiam id quod sequitur, nempe intelligere, probare et amplecti. Intelligere significat in sequentibus exemplis. Isa. 36, Loquere quaeso ad servos tuos Syriace: nam nos audimus. Ierem. 5, Cuius linguam ignorabis, et non audies quid loquatur. Ut non audiat vir labium proximi sui, id est, non intelligat. Probare, amplecti et obedire significat in hisce exemplis. Ios. 1, Per omnia sicut audivimus Mosen, ita auscultabimus tibi. Iud. 2, Et voluistis audire

Econtra effectus pro causa creberrime ponitur, ut cum dicitur, Deus robur nostrum, salus nostra, fortitudo nostra, Ier. 16, Dominus fortitudo mea, et robur meum, pro, dans robur et fortitudinem, et similia. Psalmo centesimo decimooctavo, Dominus fortitudo et cantio nostra, pro faciens nos canere, dum dat occasiones gratiarum actioni per suas liberationes. Sic prior. Corinth. 1, Christus factus est nobis sapientia, iustitia, sanctificatio, redemptio, id est, dans nobis haec omnia. Sic Psal. 14 et 60, dicitur

Scytha, servus, liber: pro, nulla sunt discrimina ipsarum circumstantiarum, nihil illae vel addunt, vel adimunt Christianismo: de essentia dicitur, quod pertinet ad illam opinionem externae conditionis. Genes. 34, Ego sum viri numero, pro, meus caetus est parvus. Genes. 5, Hic consolabitur nos, aut quietem nobis parabit a terra, cui maledixit Deus: pro, a maledictione terrae, qua ea est onerata. Proverb. 11, Monile aureum in naribus porci, est mulier formosa carens intelligentia: pro, formositas aut pulchritudo in muliere carente intellectu, est monile in naribus porci. Mulier pro

potestate; quam mihi Dominus dedit: id est, ne vos peccando mihi necessariam causam praebeatis severius agendi vobiscum. Exempla iuris. Genes. 3, De omni arbore comedendo come demus: id est, liberum plerunque ius edendi habemus. Lucae 3, dicunt milites poenitentes ad Baptistam: Et nos quid faciemus? id est, quid facere iure debemus aut tenemur? 1. Corinth. 3, Fundamentum nemo potest ponere aliud, praeter id quod positum est, quod est IESUS Christus: loquitur de vero et salutari fundamento structurae aut aedificii: alioqui de facto Pharisaei et sacrifici ponunt sua opera et

potius iniuria afficimini, 1. Cor. 6. id est, non permittitis vos ignominia affici. Ibidem: Sub nullius potestatem redigar: id est, patiar me redigi. Sic ferme Virgilius: Nemo mihi tunc suaserit navigare: id est, non patiar mihi tunc persuaderi. Sic illa quoque recte exponi possunt, Ne inducas nos in tentationem, Deus induravit cor Pharaonis, Cur fecisti nos aberrare a mandatis tuis: id est, cur permisisti. Sic Ezech. 20, Ego pollui eos in muneribus suis, cum traducerent liberos per ignem. Ne blasphemetur bonum vestrum, Rom. 14. id est, ne vos huius mali causam praebueritis, imo nec

vos ignominia affici. Ibidem: Sub nullius potestatem redigar: id est, patiar me redigi. Sic ferme Virgilius: Nemo mihi tunc suaserit navigare: id est, non patiar mihi tunc persuaderi. Sic illa quoque recte exponi possunt, Ne inducas nos in tentationem, Deus induravit cor Pharaonis, Cur fecisti nos aberrare a mandatis tuis: id est, cur permisisti. Sic Ezech. 20, Ego pollui eos in muneribus suis, cum traducerent liberos per ignem. Ne blasphemetur bonum vestrum, Rom. 14. id est, ne vos huius mali causam praebueritis, imo nec permiseritis quidem id fieri, quantum in vobis. Sic in Act.

est, cur permisistis vos? Sic petunt permissionem alicuius negocii in futuro aut rei agendae. Quod genus Hebraismi valde crebrum est. Deut. 2, Transibo per terram tuam, et per iter tritum incedam, etc. pro, permitte quaeso ut id facere possim. Et mox, Noluit Sion Rex Hesbon facere nos transire per sua, id est, permittere. Ruth 2, Vadam et colligam spicas, post quemcunque in cuius oculis gratiam invenero: id est, obsecro, permitte, ut vadam et colligam. 2. Sam. 16, Transibo quaeso et auferam caput eius. Vicinum huic est, quod Latini per futurum permittunt atque adeo

fit interpretatio. Gen. 29, Non fiet sic in locis nostris, ut iunior prius elocetur, quam senior: id est, non solet fieri, Genes. 6, Accipe tibi de omni cibo, qui comedetur, id est, come di solet. Levit. 5, Saepius de omnibus, quae facit homo, id est, solet facere. Deut. 1, Et persecuti nos sunt, sicut facient apes, id est, facere solent, Deut. 28, Sicut volabit aquila. Iud. 17, Quisque quod bonum est in oculis eius faciet, id est, facere solebat. 1. Sam. 2, Sic facient omni Israeli, id est, sic facere solebant. 1. Samuel. 20, Ecce non faciet pater meus rem parvam, vel

24, Nunquid ibis cum hoc homine? Ibo, pro vis ire, volo. Exod. 16, Cras est quies sabbati. Quod pinsetis, quod coquetis, coquite: id est, quod vultis coquere aut pinsere. Oseae 7, Peregrini exederunt substantiam eius, et non novit: id est, voluit nosse. Psal. 62, Interficietis nos omnes, id est, interficere conabimini. 1. Sam. 21, Si eum accipies tibi (id est, si vis eum tibi accipere) accipe. Esa. 3, Non ero curator. 1. Cor. 6, Quare non potius ἀδικεῖσθαι, ἀποστερεῖσθαι; iniuria afficimini et

in timore Dei, et ad gloriam Dei directo: posterius vero loquitur de captando favore hominum, neglecto penitus Deo. Exempla, ubi per infinitivum et permittere sensus verbi reddendus est. Psal. 119, Ne facies me aberrare a mandatis tuis. Esa. 63, Quare facies errare nos Domine a viis tuis, indurabis cor nostrum, ne timeamus te? id est, quare permisisti. Sic, Ne nos inducas in tentationem: id est, ne permittas nos induci in tentationem. Sic opinor et loca de Pharaone intelligenda esse, Induravit, etc. Item locum Pauli Rom. 9, Quem vult indurat,

neglecto penitus Deo. Exempla, ubi per infinitivum et permittere sensus verbi reddendus est. Psal. 119, Ne facies me aberrare a mandatis tuis. Esa. 63, Quare facies errare nos Domine a viis tuis, indurabis cor nostrum, ne timeamus te? id est, quare permisisti. Sic, Ne nos inducas in tentationem: id est, ne permittas nos induci in tentationem. Sic opinor et loca de Pharaone intelligenda esse, Induravit, etc. Item locum Pauli Rom. 9, Quem vult indurat, et similes. Quod ex eodem nono ad Romanos capite probari potest. Exponit enim tales locutiones per

infinitivum et permittere sensus verbi reddendus est. Psal. 119, Ne facies me aberrare a mandatis tuis. Esa. 63, Quare facies errare nos Domine a viis tuis, indurabis cor nostrum, ne timeamus te? id est, quare permisisti. Sic, Ne nos inducas in tentationem: id est, ne permittas nos induci in tentationem. Sic opinor et loca de Pharaone intelligenda esse, Induravit, etc. Item locum Pauli Rom. 9, Quem vult indurat, et similes. Quod ex eodem nono ad Romanos capite probari potest. Exponit enim tales locutiones per illud sequens: Quod si Deus volens ostendere

Literarum, tametsi et gentiles scriptores non solum membra humana, sed et actiones atque adeo scelera Deo tribuerint: ut recte Cicero dixerit. Homerum res humanas ad Deos tanstulisse: rectius vero eum facturum fuisse, si divina ad homines transtulisset. De hoc igitur tropo multi multa annotant. Nos hic pauca quaedam, idque de aliorum atque adeo de communi sententia adscribemus. 1 ¶ Observetur igitur, quod sacra Scriptura Deo, quamvis longe supra hominis naturam posito, et nihil humani in se habenti, humana membra, ut oculos, aures, brachia, manus, pedes: deinde et actiones

incorporeus, inconspicuus, et membrorum expers: ex quo etiam sequitur, nec stare, nec sedere, nec ambulare, nostro more eum posse: omnium vero minime obnoxius est ullis affectibus) sed quod per tales locutiones ex nostris rebus sum ptas, multo clarissime, quae sit Dei bona malave seu irata erga nos voluntas, et quomodo eiusdem voluntatis effecta ad nos permanent, demonstretur. Incomprehensibilia namque sunt Dei opera et actiones: neque nos assequi aliquid de iis possemus, nisi sacra Scriptura iis uteretur loquendi de Deo formulis, quae rebus humanis propinquae sunt. Itaque Spiritui sancto

etiam sequitur, nec stare, nec sedere, nec ambulare, nostro more eum posse: omnium vero minime obnoxius est ullis affectibus) sed quod per tales locutiones ex nostris rebus sum ptas, multo clarissime, quae sit Dei bona malave seu irata erga nos voluntas, et quomodo eiusdem voluntatis effecta ad nos permanent, demonstretur. Incomprehensibilia namque sunt Dei opera et actiones: neque nos assequi aliquid de iis possemus, nisi sacra Scriptura iis uteretur loquendi de Deo formulis, quae rebus humanis propinquae sunt. Itaque Spiritui sancto Scripturarum authori placet propter captus nostri

minime obnoxius est ullis affectibus) sed quod per tales locutiones ex nostris rebus sum ptas, multo clarissime, quae sit Dei bona malave seu irata erga nos voluntas, et quomodo eiusdem voluntatis effecta ad nos permanent, demonstretur. Incomprehensibilia namque sunt Dei opera et actiones: neque nos assequi aliquid de iis possemus, nisi sacra Scriptura iis uteretur loquendi de Deo formulis, quae rebus humanis propinquae sunt. Itaque Spiritui sancto Scripturarum authori placet propter captus nostri imbecillitatem nostro more balbutire, et blandius, humiliusque, quam maiestati tantae

sancto Scripturarum authori placet propter captus nostri imbecillitatem nostro more balbutire, et blandius, humiliusque, quam maiestati tantae convenit, nobiscum per signa et verba agere. 3 Ut autem quivis rectius iudicare, necnon apposite interpretari locutiones istiusmodi valeat: nos exempla nonnulla subiiciemus, quibus adiunctae erunt interpretationes: ac primo loco de corporis humani membris. 4 Generatim membra humana tales demonstrant a Deo profectas actiones (quoad, inquam, maiestati eius intelliguntur convenire) quales iisdem membris solent a nobis perfici.

sede ad dextram meam: id est, par sit nobis potentia ac dignitas. 11 Abscondit Deus se seu faciem suam, quando aliquibus propter peccata negat misericordiam, vel adimit sui cognitionem, ac studium pietatis, nec non mala immittit. Isa. 64, Abscondisti faciem tuam a nobis, et tabescere nos fecisti in manu iniquitatis nostrae. 12 Loqui dicitur Deus, teste Augustino de Civitate Dei lib. 11. cap. 2. cum occulte mentibus nostris voluntatem suam insinuat. Sic locutus est ad Sanctos, et in cordibus sanctorum prophetarum, qui dixerunt: Haec dicit Dominus.

in Deo accipienda, quasi nostro more corpore praeditus, ea ipsa perageret quae locutiones Scripturae crasso more significant. Contra quos apposite dictum est ab Augustino, epistola tertia ad Paulinam: Quae de membris assidue Scriptura commemorat, ne quisquam secundum carnis huius formam et figuram nos esse crederet similes Deo: propterea eadem et alas Deum habere dixit, quas non utique nos habemus. Legitur autem Psal. 17, Sub umbra alarum tuarum absconde me. Ac notatur peralas diligentia Dei in piis ferendis, conservandisque: sumpta similitudine ab avibus, eum in modum suos

Scripturae crasso more significant. Contra quos apposite dictum est ab Augustino, epistola tertia ad Paulinam: Quae de membris assidue Scriptura commemorat, ne quisquam secundum carnis huius formam et figuram nos esse crederet similes Deo: propterea eadem et alas Deum habere dixit, quas non utique nos habemus. Legitur autem Psal. 17, Sub umbra alarum tuarum absconde me. Ac notatur peralas diligentia Dei in piis ferendis, conservandisque: sumpta similitudine ab avibus, eum in modum suos foventibus pullos. Sic autem absurdum foret, existimare ob eam locutionem Deum habere

particulae saepe non similitudinem rei, sed rem ipsam significant: sicut Hebraei de suo caf veritatis disserunt. quare aut abundant, aut vim asserendi habent: ut Deut. 9, In illis autem Recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus: id est, illa ipsa omnia inerant. Iud. 13. Non fecisset nos audire Cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tan quam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat: omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Cor. 4, Sic nos existimet homo, ut ministros Christi et oeconomos. Lucae 22, Et erat sudor

quae locutus est Dominus: id est, illa ipsa omnia inerant. Iud. 13. Non fecisset nos audire Cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tan quam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat: omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Cor. 4, Sic nos existimet homo, ut ministros Christi et oeconomos. Lucae 22, Et erat sudor ipsius tan quam guttae sanguinis, id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam καθὼς usurpatur. 2 Cor. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent

habe in me, reddam tibi omnia. Sic verisimile est homines erga homines loqui, neque enim audent simpliciter petere tanti crediti condonationem, quod in hac vita extremae impudentiae esse videretur, et non impetraretur. At coram Deo nihil tale dicere debemus petentes remissionem peccatorum, quod nos persolvere velimus. Hoc enim esset non agnoscere magnitudinem sui debiti, paupertatem seu impotentiam, et denique mediatorem, qui solus calcavit torcular aut persolvit, solusque vult hanc laudem sibi in solidum habere. Hoc modo in Parabola infidelis villici in eo nimium res ad Parabolam

torcular aut persolvit, solusque vult hanc laudem sibi in solidum habere. Hoc modo in Parabola infidelis villici in eo nimium res ad Parabolam applicatur, quod dicit iniustum Mammona, quasi Deus probet sacrificia de rapina: et ut vos recipiant in aeterna tabernacula, quasi pauperum et non Dei sit nos recipere in caelestia domicilia. Sed utraque locutio attemperatur nimium ad Parabolae sermonem. Ubi Theologi ignari huius Hebraismi sese misere torquent. Sic persolvtio vinitorum non docet aliquos vere suis operibus regnum caelorum mereri, alios vero illud gratis accipere. Tale est:

Dominus est in circuitu populi sui, sicut montes circa Ierusalem. 24 Similitudinis particulae aliquando accipiendae sunt de genere, non de specie: de facto, non de summa convenientia modi: de exemplo, non de causa effect. aut etiam ratione. Matth. 6. Remitte nobis debita, sicut et nos remittimus: exemplum proponit, non summam similitudinis convenientiam, multo minus veram causam remissionis peccatorum, ut hypocritae et Pharisaei nominant. Nam Deus et gratis remittit, et perfectius. Sic, Fiat tibi sicut credidisti: non vult per omnia accommodari magnitudinem beneficii cum

ex altero quae in altero desunt. Verba Pauli sunt haec: Christus enim, cum adhuc nullis viribus essemus, suo tempore pro impiis mortuus est. Enimvero vix pro iusto quisquam moriatur: nam pro eo qui sit ipsi utilis, forsitan aliquis etiam mori sustineat. Commendat autem suam charitatem erga nos Deus, quod cum adhuc essemus peccatores, Christus pro nobis mortuus sit. Iustificati igitur eius sanguine, servabimur nunc multo magis per eum ab ira. Nam si cum inimici essemus, reconciliati fuimus Deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati servabimur per vitam ipsius. Hic

magis reconciliati servabimur per vitam ipsius. Hic in tribus posterioribus versibus duae sunt amplificationes: prior, quod Christus pro nobis iniustis sit mortuus: posterior, quod pro nobis existentibus hostibus Dei. In priori est illud membrum: Commendat autem suam charitatem erga nos Deus: quod etiam in posteriore perinde subintelligendum est. Sequuntur porro duo cola: quod adhuc existentibus nobis peccatoribus, Christus pro nobis est mortuus: multo igitur magis nunc, iustificati in sanguine ipsius, servabimur ab ira. Ea aliquanto brevius in sequenti amplificatione uno colo

affixa interdum adduntur accidenti. Idola argenti sui, quae erant addenda subiecto, nempe homini, cuius sunt idola: dicendum enim fuisset, Abiiciet homo idola sua argentea. Contra etiam nonnunquam praedicata debita accidenti, tribuuntur subiecto. Geneseos 5, Hic consolabitur nos, aut quietem nobis pariet a terra quam maledixit Deus: id est, a maledictione terrae. Quam speciosi pedes Evangelizantium pacem, Isaiae 52, Roman. 10. De tali homine gloriabor, de me non gloriabor: id est, de tali Dei beneficio ac aliis mihi praestitis, 2. Corinth. 12. homo ponitur pro

cernimus, Iesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum, ut gratia Dei prae omnibus mortem gustaret. Ubi legitimus sententiarum ordo est: Cernimus illum Iesum gloria et honore coronatum, qui modicum prae angelis fuit imminutus ob passionem mortis, ut gratia aut beneficio Dei erga nos pro omnibus mortem gustaret. Ubi videmus mirificam tum perspicuitatem tum certitudinem utilissimae sententiae accedere, recte inter se distributis ac connexis eius membris. DE NEGATIONE ET AFFIRMATIONE. Negatio semel posita, etiam in sequentibus membris

posset, quod propositiones suas antitheses una includant. Verum videndum, ubi hic Hebraismus vere sit, aut non. Falso enim quidam argumentati sunt: Scortatores et adulteros iudicabit. Deus, igitur non magistratus. Sic falso quidam argumentantur ex dicto 1. Thess. 5. Deus non posuit nos in iram, sed in salutem: ergo aliquos alios posuit in iram. Si haec raciocinatio valeret, sequeretur etiam in praecedenti capite: Non enim vocavit nos Deus ad impuritatem, sed ad sanctificationem: quod Deus vocat aliquos ad impuritatem. Verum quod non valeat argumentatio, inde apparet, quia

sunt: Scortatores et adulteros iudicabit. Deus, igitur non magistratus. Sic falso quidam argumentantur ex dicto 1. Thess. 5. Deus non posuit nos in iram, sed in salutem: ergo aliquos alios posuit in iram. Si haec raciocinatio valeret, sequeretur etiam in praecedenti capite: Non enim vocavit nos Deus ad impuritatem, sed ad sanctificationem: quod Deus vocat aliquos ad impuritatem. Verum quod non valeat argumentatio, inde apparet, quia diversae species, non per omnia opponuntur, ut saepe eadem praedicata aut proprietates diversissimis rebus tribuantur, et vicissim diversissima praedicata

etiamsi talem quandam speciem praese ferre videantur, non, inquam, in eis quicquam poni, sed tantum omnia negari: veluti si dicas, Christum non esse traditum in mortem propter sua peccata, sed propter nostra: non ideo ponit ullum in Christo fuisse peccatum. Item cum dicit Paulus Tit. 3, nos non esse servatos ex operibus iustis, quae nos fecerimus, sed ex Dei misericordia: non ponit ulla in nobis iusta opera, quibus nostra salus tanquam causa nitatur. Quod exemplum citat ipsemet Nazianzenus eo loco. Sic igitur negat Christus, se venisse ut voluntatem sua faceret: id est, propriam

videantur, non, inquam, in eis quicquam poni, sed tantum omnia negari: veluti si dicas, Christum non esse traditum in mortem propter sua peccata, sed propter nostra: non ideo ponit ullum in Christo fuisse peccatum. Item cum dicit Paulus Tit. 3, nos non esse servatos ex operibus iustis, quae nos fecerimus, sed ex Dei misericordia: non ponit ulla in nobis iusta opera, quibus nostra salus tanquam causa nitatur. Quod exemplum citat ipsemet Nazianzenus eo loco. Sic igitur negat Christus, se venisse ut voluntatem sua faceret: id est, propriam quandam voluntatem a patris voluntate separatam,

Quare percutiet te in animam, et dispergetur totus Iuda, qui ad te iam congregatus esset, et peribunt reliquiae Iuda. Gen. 27, Cur utroque filio orbabor die una. i. quare causam huic tanto malo praebebimus? Ps. 79, Quare dicent gentes, Ubi est Deus eorum? id est, quare tu Domine negligendo nos, eis huius tantae rei causam praebebis? Ier. 27, Quare moriemini tu et populus tuus in gladio, fame, et peste? Ibidem, Quare erit urbs devastata? Aliquando etiam in praesenti idem Hebraismus est. Psal. 10, Quare execratur impius Deum, dicit in corde suo, Non quaeres?

agendae, aut etiam actae rei, sed simpliciter negat, aut falsitatis arguit sermonem alicuius. Paulo post initium eius disceptationis, Ioan. 6. scriptum est: Murmurabant ergo Iudaei de eo, quia dixerat, Ego sum panis, qui de caelo descendi: et dicebant: Nonne hic est Iesus filius Ioseph, cuius nos novimus patrem et matrem? Quomodo ergo dicit iste, De caelo descendi? Hic igitur cum Iudaei dicunt: Quomodo hic dicit, De caelo descendi? non quaerunt de modo loquutionis Christi, quam clare audiebant, non etiam quaerunt, quomodo de caelo descenderit: nam id illi prorsus non credebant: sed

stabit regnum eius? pro, certe non consistet regnum eius. Ibidem: Genimina viperarum, quomodo potestis bona loqui, cum mali sitis? pro, certe non potestis. Sic Matth. 23, Progenies viperarum, quomodo effugere possetis damnationem gehennae? pro certe non effugietis. Sic Ioan. 12 dicunt Iudaei: Nos audimus, quod oporteat Meschiam manere in aeternum. Quomodo tu dicis: Oportet filium hominis exaltari: id est, profecto parum congrua prophetiis dicis. Talia exempla sunt innumera in sacris Literis. Quin et in communi sermone reperiri queant. ut, si aliquis mendico grandia

effectus et indicium est iustificationis aut regenerationis, non causa efficiens. Prius fit bona arbor, quam ferat bonos fructus, qui sunt fructus poenitentiae: quia bona opera sequuntur iustificatum, non praecedunt iustificandum. At adversarii volunt eam esse causam efficientem, cum ille prior nos suos hostes diligat. Ioannes dicit: Nemo vos decipiat, iustus est, qui iusta facit. Unde Papistae clamant, iusta facta esse causam efficientem nostrae iustitiae, seu per opera homines iustificari. Sed ex mox sequenti dicto contrarium apparet: in quit enim: Qui peccat, ex diabolo est. Ubi

exempla adscribamus. Christus narrat se in extrema die alios damnaturum, alios iustificaturum, ac quasi causas quasdam sui iudicii ex bonis aut malis eorum operibus commemoraturum. Ubi synecdochice fructibus iustificationis ac verae pietatis tribuuntur ea, quae proprie sunt ipsius filii Dei suo nos sanguine dealbantis, et in filios ac haeredes Dei cooptantis. Sic et Isa. 27, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris sicut calcis, etc. omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam

dicitur positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit donatus. Et eius Evangelium ac ministri dicuntur esse odor mortis: item, proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus inquit. Sic fides, verbum ac sacramemta dicuntur salvare nos, et credentes etiam montes transferre, cum talia solus Deus faciat, fide tamen apprehensus. Psal. 119, Iudicia tua adiuvabunt me: id est, tu ipse per et secundum verbum tuum. Matth. 10. Luc. 12, Non veni mittere pacem, sed gladium. Veni enim separare. Ubi videtur affirmare se

3: Testimonium eius nemo accipit: id est, perpauci, propemodum nemo. Prov. 6: Ne respondeas stulto secundum stulticiam eius, ne et tu fias ei similis. Responde stulto secundum stulticiam eius, ne videatur sibi sapere. Videtur quasi contraria extrema proponere, et sibi invicem opponere, ut nos in respondendo adversariis ad quandam mediocritatem reducat. Haec loquendi ratio in adhortationibus ideo in usum venit, quod cum homines in contrarium nimis proni sint, eos in alterum contrarium veluti curvum lignum, iuxta praeceptum Aristotelis, inflectere monitores conati sunt, ut sic tandem

ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id est, ne nos nimium tentari, aut tentationibus vinci et opprimi permittas. Sic et Marc. 14. et Luc. 22, Orate, ne intretis in tentationem, scilicet valde ita ut succumbatis.

quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id est, ne nos nimium tentari, aut tentationibus vinci et opprimi permittas. Sic et Marc. 14. et Luc. 22, Orate, ne intretis in tentationem, scilicet valde ita ut succumbatis. Matth. 11, Venit Iohannes neque bibens

valde sunt. Nolo vos ignorare, 1. Cor. [10,] pro, cupio hoc vos valde considerare. Aliqua praedictorum exemplorum etiam hac Regula complecti possemus, quod verba dehortandi aut deprecandi saepe completive accipienda sint. Exod. 13, Ne timeas, pro, ne patiaris te opprimi timore. Ne nos inducas in tentationem, pro, ne patiaris nos opprimi tentationibus: alioqui Deus vult pios tentari, idque eis utile est, tum exercitii ac Orationis causa, ne ociosi, ac sine omni spirituali certamine marcescant, divinaeque opis implorationem negligant: tum etiam, ut per talia certamina Deus

pro, cupio hoc vos valde considerare. Aliqua praedictorum exemplorum etiam hac Regula complecti possemus, quod verba dehortandi aut deprecandi saepe completive accipienda sint. Exod. 13, Ne timeas, pro, ne patiaris te opprimi timore. Ne nos inducas in tentationem, pro, ne patiaris nos opprimi tentationibus: alioqui Deus vult pios tentari, idque eis utile est, tum exercitii ac Orationis causa, ne ociosi, ac sine omni spirituali certamine marcescant, divinaeque opis implorationem negligant: tum etiam, ut per talia certamina Deus glorificetur, et pii ipsi coronentur.

(sub. longaevam.) diligit dies? sub. multos, Psal. 34. Idem bis dicit. Et inclinavit ad me, Psal 40. sub. aurem suam. Et nomini tuo in seculum confitebimur, etiam repulisti, Psal. 44. pro, nunc autem non solum audis preces nostras, sed etiam repellis nos a conspectu tuo. Et odio habentes nos diripuerunt sibi, Psal. 44. sub. opes nostras. Omnes gentes circumsederunt me, in nomine Iehovae, quod succidam eos, Psal. 118. Ut quid mihi (sub. offertis) multitudinem victimarum vestrarum, etc. Isa. 1. Quod

multos, Psal. 34. Idem bis dicit. Et inclinavit ad me, Psal 40. sub. aurem suam. Et nomini tuo in seculum confitebimur, etiam repulisti, Psal. 44. pro, nunc autem non solum audis preces nostras, sed etiam repellis nos a conspectu tuo. Et odio habentes nos diripuerunt sibi, Psal. 44. sub. opes nostras. Omnes gentes circumsederunt me, in nomine Iehovae, quod succidam eos, Psal. 118. Ut quid mihi (sub. offertis) multitudinem victimarum vestrarum, etc. Isa. 1. Quod convocetis convocationem, non possum

πείθω? In suadendo duo diversa sunt: primum ipsum docere, deinde quasi blandimentis quibusdam allicere homines, quaerere applausum, et conari placere auditori. In hoc igitur dicto non de simplici institutione, agitur, seu argumentorum recitatione, quam nos erga Deum omniscium exercere non possumus: sed de illa captatione auditoris seu aucupatione favoris, et studio placendi. Ideo mox se ipsemet Apostolus sic exponit dicens: An quaero hominibus placere? Sed multi arripiunt id quod est magis obvium, nempe institutionem: ideo incidunt in absurdum

institutionem: ideo incidunt in absurdum sensum, quem necesse habent varie torquere, donec aliquam tolerabilem speciem nanciscatur. Sensus autem est, quod verum docendo cupimus rem gratam Deo facere, eumque nobis quasi conciliare, non doctrinam corrumpendo, hominum gratiam captare. Quomodo enim nos Deum doceremus? Tale est quod Petrus dicit, mortuis praedicatum esse Evangelium: ubi vox, Mortuis, ipsos homines primum ut substantiam, deinde accidens mortis notat. Hic igitur intelligatur de hominibus, qui postea mortui sunt, post factam praedicationem: quibus postea hoc accidens accidit. Sic

Genes. 20, Nonne ipse dixit mihi, Soror mea ipsa est: et ipsa quoque dixit, Frater meus ipse est: id est, dixit, quod sit soror ipsius, et quod sit frater ipsius. Ierem. 2, Qui dicitis ligno, Deus meus es tu. 1. Reg. 1, Tu dixisti Domine mi rex, quod Salomon filius tuus regnabit post me. Qui nos persequitur, Evangelizat, Gal. 1. Hoc magis gaudium et admirationem piorum exprimit, dum illa eorum passim iactata vox formaliter recitatur. Crebro non exactissime observatur series rerum aut temporum in Narrationibus. Hysterologia multum utuntur Hebraei: saepe enim et

quae postid tempus, imo et aliquando post mortem eorum accidunt, quibus dantur: ut Achaziae de partu virginis: mors duorum filiorum Eli, de aliis poenis: resurrectio Christi, de veritate eius doctrinae. Causa est, quia non ipsis singulis hominibus, sed toti posteritati illa signa dantur. Propter nos enim, teste Paulo et Petro, non propter illos tantum ea scripta sunt. Adventus Meschiae primus alias valde humilis, simul et laetus, ac hominibus blandus et salutaris describitur. Zach. 9, Dicite filiae Sion: Ecce venit Rex tuus iustus et servator, equitans super pullum. Isa. 61.

loquens, sed etiam de singulorum hominum conversione. Donec enim non vere eis est monstratus agnus Dei, sub lege sunt, lex eos accusat, et ut paedagogus serviliter tractat: quaerunt etiam futurum aliquem servatorem, nondum habent praesentem: sed veniente in cor per fidem Meschia, desinit lex nos accusare: nec etiam futurum servatorem quaerimus, sed praesentem et exhibitum amplectimur. Tota eius vitae afflicta, despecta et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis.

belle sapit, saturo autem et nauseanti omnis cibus, quantumvis per se lautus, insipidus est, et febricitantibus vinum videtur esse amarum: sic laeto omnia videntur laeta et secunda, tristi vero moestoque sunt omnia molesta, omniaque sibi inimica et infesta esse putat. Huc illud Horatii: Format nos natura intus ad omnem motum. Sic Germani dicunt: Felici omnia arridere, das ihn alles anlache: id est, quod omnia videantur eum blande excipere eive blandiri. Quin et in communi sermone valde tristes dicunt, videri sibi omnia adversa esse, et infesta. Sic desperabunda conscientia putat caelum

dedit Deus, ut filii Dei vocemur: id est, simus. Sic Iliad. 4, Eo quod tua coniunx κέκλημαι vocor, pro, sum. Sanguis Abel clamat, pro, reipsa ac indignitate tanti facinoris accusat. Abel per fidem loquitur, Hebr. 11. pro, Deum reipsa celebrat, et nos docet. Christus praedicavit animabus incredulis in carcere: pro. reipsa ac praesentia sua eos redarguit de eo, quod sui exhibitionem credere noluerant olim. Hebr. 11, Per arcam damnavit Noah mundum: id est, ostendit esse damnandum. Similitudo rem et contra notat. Signum filii

de qua re alibi in hisce universalibus Regulis. Sic Deus per sese est ferme palpabilis, et abscondita Dei sunt scibilia aut rationabilia: sed nostra culpa nobis est ignotus Deus. Rom. 1. Act. 14. et 17. Sic et Aristoteles saepe dicit alia esse per sese aut natura nota seu perspicua, alia per nos: addens similitudinem de noctuis in meridie caecutientibus. Sic alius cibus est sanus per se, alius nobis. Sic doctrina Christi caecutientibus Apostolis fuit parabolica et obscura, sed post illuminationem desiit esse parabolica aut aenigmatica. Similis huic est illa quoque Regula

et nostis sane suo quodam modo. Sic forte et illud accipi exponique posset, cum Christus fatetur, se venisse mittere ignem et gladium in terram, venisse disiungere filium a patre, et filiam a matre sua: cum tale dissidium occasione Evangelii satan, non Christus excitet, qui vult nos pacem habere cum omnibus. Item illud, Quid est facilius dicere, Remittuntur tibi peccata tua: aut, Surge et ambula? Iugulat igitur eos suo gladio: argumentatur non secundum rei exactam veritatem, sed secundum proprias cogitationes aut sententiam de rebus: quia cogitabant illi impossibile esse

hac relatione, recte dixeris, legem esse infirma et egena elementa: hoc est, quae nec possint iuvare, nec habeant consilium, aut opem. Sic Paulus quadam comparatione aut respectu vocat sua opera reiectamenta ac damna, nempe cum per ea quoquo modo iustificari ac salvari volumus: sique nos impediant, quo minus ad solius Christi gratuitam iustitiam confugiamus. Hac ratione saepe Deus reiicit sacrificia Iudaeorum, quae tamen severiter mandaverat: dicit se nihil de eis praecepisse, imo ea sibi esse abominationem, una cum sabbatis, noviluniis et aliis festis: Isa. 1.

Ponitur igitur in talibus locutionibus, Si pro Quod, ut etiam 1. Timoth. 5, Testimonium habens, si liberos educavit, si hospitalis fuit, si sanctorum pedes lavit, si afflictis subvenit: id est, habens testimonium, quod haec omnia fecerit. Sic cum Si, pro Quandoquidem accipitur. Act. 4, Si nos hodie interrogamur de beneficio hominis infirmi: pro, quandoquidem. Rom. 11, Si tu oleaster insertus es in veram oleam, pro, quandoquidem. Hic igitur assertiva conditionaliter dicuntur. Et contra conditionales assertive efferuntur. cuiusmodi multa exempla in Syncategorematibus

Est enim potentia Dei ad salutem omni credenti. Iustitia enim Dei revelatur per illud, Ex fide in fidem. Hoc ultimum membrum, quasi ex praecedentibus dependens, principalis propositio est totius epistolae. Sic Gal. 2, ex narratione sui certaminis cum Petro, transit ad propositionem principalem: Nos natura Iudaei scientes non iustificari hominem ex operibus legis, in Christum credidimus, etc. Si Prophetae et Apostoli ac Evangelistae in concionibus diligenter accurateque separarent confirmationem a confutatione, ut solent Graeci Latinique oratores, facilius se

Evangelio praedicat. Transeunt aliquando a sua persona ad functionem, inde ad doctrinam, a qua ad Christum: ut Paulus initio Rom. 1. Eph. 3. et 2 Cor. 4, ubi mirabiliter sui commendationem cum Christi laude temperat, adeo, ut ipsemet illam mixturam indicet, inquiens: Non enim nos ipsos praedicamus, sed Christum Iesum Dominum: nos autem servos vestros propter Iesum. Sic sequenti initio incipit a celebratione futurae gloriae, in quam ex hac imbecillitate immutabimur: circa medium se commendat: postremo desinit in expositionem legationis Dei de reconciliatione generis

a sua persona ad functionem, inde ad doctrinam, a qua ad Christum: ut Paulus initio Rom. 1. Eph. 3. et 2 Cor. 4, ubi mirabiliter sui commendationem cum Christi laude temperat, adeo, ut ipsemet illam mixturam indicet, inquiens: Non enim nos ipsos praedicamus, sed Christum Iesum Dominum: nos autem servos vestros propter Iesum. Sic sequenti initio incipit a celebratione futurae gloriae, in quam ex hac imbecillitate immutabimur: circa medium se commendat: postremo desinit in expositionem legationis Dei de reconciliatione generis humani. Non raro progrediuntur a doctrina

insertis per Parenthesin, potest declarari multis exemplis: ut Rom. 1. Invisibilia Dei ex creationis operibus considerata perspiciuntur (nempe aeterna eius potentia ac divinitas) ad hoc, ut sint inexcusabiles. Dolendum vero est illas epexegeticas Parentheses interdum non plane suo loco, ut nos optaremus, poni. si enim dictum fuisset, Invisibilia Dei (nempe eius aeterna potentia ac divinitas,) dum ex creationis operibus considerantur, perspiciuntur, ad hoc, ut sint inexcusabiles: multo esset magis perspicuus sermo, sicut Germanica ibi eam Parenthesin ponit. Copia rerum in

in scholarum disputationibus. Rom. 1, in exordio videntur hae simplices assertiones sese invicem consequi: Ago gratias Deo de vestra fide: Sancte affirmo me crebro vestri mentionem facere, orantem, ut possim ad vos venire: Cupio vos videre, ut vobis aliquod spirituale donum impertiar: id est, ut nos mutuo consolemur. Saepe proposui venire ad vos, ut aliquem fructum ex vobis perciperem, sed impeditus sum. Omnibus debitor sum. Paratus igitur sum et vos docere. Post hasce tot veluti puras assertiones, sequitur ratio a praestantia et eximia utilitate Evangelii: Non enim me pudet Evangelii:

verba asscribam. [2.] Gratias agimus Deo et patri Domini nostri Iesu Christi semper de vobis orantes, [4] audientes fidem vestram in Christo Iesu et dilectionem in omnes sanctos, [5] propter spem repositam vobis in caelis, [5] quam audivistis per sermonem veritatis Evangelii praesentis in nos: 5 sicut et in toto mundo fructificat, quemadmodum et in vobis, [6] ab ea die qua cognovistis gratiam Dei in veritate: 7 sicut didicistis ab Epaphra dilecto conservo nostro, [7] qui est fidus minister Christi pro vobis, [8] qui etiam nobis indicavit dilectionem vestram in spiritu:

ventura est indignatio et ira, etc. Galat. 6. Propositio: Quicquid enim seminaverit, hoc et metet. Expolitio: Nam qui seminat in carnem suam, de carne sua metet corruptionem: sed qui seminat in spiritum, de spiritu metet vitam aeternam. 1 Cor. 8. Propositio: Atqui esca nos non commendat Deo. Expolitio: Neque enim si comedamus, abundamus, neque si non comedamus, deficimus. 1. Cor. 3. Propositio: Nonne infatuavit Deus sapientiam huius mundi? Expolitio propositionis: Quoniam enim per sapientiam Dei, non cognovit Deum mundus: visum est Deo per stultitiam

ante altare Domini Dei tui, et loqueris in conspectu Domini Dei tui. α Syrus persequebatur patrem meum, qui descendit in Aegyptum, et ibi peregrinatus est in paucissimo numero, crevitque in gentem magnam ac robustam, et infinitae multitudinis. Afflixeruntque nos Aegyptii, et persecuti sunt imponentes onera gravissima, et clamavimus ad Dominum Deum patrum nostrorum, qui exaudivit nos, et respexit humilitatem nostram, et laborem atque angustiam, et eduxit nos de Aegypto in manu forti et brachio extento, in ingenti pavore, in signis atque portentis, et

patrem meum, qui descendit in Aegyptum, et ibi peregrinatus est in paucissimo numero, crevitque in gentem magnam ac robustam, et infinitae multitudinis. Afflixeruntque nos Aegyptii, et persecuti sunt imponentes onera gravissima, et clamavimus ad Dominum Deum patrum nostrorum, qui exaudivit nos, et respexit humilitatem nostram, et laborem atque angustiam, et eduxit nos de Aegypto in manu forti et brachio extento, in ingenti pavore, in signis atque portentis, et introduxit ad locum istum, et tradidit nobis terram lacte et melle manantem. β Et id

numero, crevitque in gentem magnam ac robustam, et infinitae multitudinis. Afflixeruntque nos Aegyptii, et persecuti sunt imponentes onera gravissima, et clamavimus ad Dominum Deum patrum nostrorum, qui exaudivit nos, et respexit humilitatem nostram, et laborem atque angustiam, et eduxit nos de Aegypto in manu forti et brachio extento, in ingenti pavore, in signis atque portentis, et introduxit ad locum istum, et tradidit nobis terram lacte et melle manantem. β Et id circo nunc offero prmitias frugum terrae, quam Dominus Deus dedit mihi,

Propositio: α Visum est Deo per stulticiam praedicationis β salvos facere credentes. Expolitio propositionis: α Quando quidem et Iudaei signum postulant, et Graeci sapientiam quaerunt: nos autem praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem offendiculum, Graecis vero stulticiam: β sed iisdem vocatis Iudaeis pariter et Graecis Christum Dei potentiam ac Dei sapientiam. 1 Cor. 8, De esu igitur eorum quae simulachris immolantur,

nullus Deus sit alius, nisi unus. Explicatio: α Nam etiamsi sunt, qui dicantur Dii. sive in caelo sive in terra, quemadmodum sunt dii multi et domini multi: β nobis tamen unus est Deus, qui est pater ille, ex quo omnia, et nos in illum, et unus dominus Iesus Christus, per quem omnia, et nos per illum, etc. 1 Cor. 12. Propositio: α Quemadmodum enim corpus unum, etc. β sic et Christus. Explicatio:

Nam etiamsi sunt, qui dicantur Dii. sive in caelo sive in terra, quemadmodum sunt dii multi et domini multi: β nobis tamen unus est Deus, qui est pater ille, ex quo omnia, et nos in illum, et unus dominus Iesus Christus, per quem omnia, et nos per illum, etc. 1 Cor. 12. Propositio: α Quemadmodum enim corpus unum, etc. β sic et Christus. Explicatio: α Etenim corpus non est unum membrum,

expositionem, subiiciunt generalia aliqua, aut compendio comprehensa, quibus et iam enumerata, et si qua forte adhuc eius generis restant ἐπιλογικῶς, epilogice complectuntur. 1 Cor. 4, Quoniam spectaculum facti sumus mundo, et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, etc. Veluti excrementa mundi facti sumus omnium reiectamentum ad hunc usque diem. 1 Cor. 3, Omnia namque vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive

quibus et iam enumerata, et si qua forte adhuc eius generis restant ἐπιλογικῶς, epilogice complectuntur. 1 Cor. 4, Quoniam spectaculum facti sumus mundo, et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, etc. Veluti excrementa mundi facti sumus omnium reiectamentum ad hunc usque diem. 1 Cor. 3, Omnia namque vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive vita, etc. Omnia namque vestra sunt, vos autem

plures sibi invicem certa serie, et etiam ubi sequentes non sunt explicationes praecedentium. Rom. 5, primum est quasi propositio, pendens tamem ex praecedentibus: Spes non confundit. Sequuntur duae rationes, aut etiam fulcra spei: primum spiritus Sanctus testificans de dilectione Dei erga nos, aut etiam ex singulari dilectione ei datus: secundum fulcrum est experientia immensae dilectionis Dei, quia Christus adhuc infirmos existentes sua morte redemerit. Hanc posteriorem rationem per Antithesin

iuxta temporis rationem, pro impiis mortuus est. α Nam vix pro iusto quisquam morietur, β siquidem pro bono forsitan aliquis etiam mori sustinet. α Commendat autem suam charitatem erga nos Deus, quod cum adhuc essemus peccatores, Christus pro nobis mortuus fuit. Multo igitur magis iustificati nunc sanguine eius servabimur per eum ab ira. β Nam si cum inimici essemus, reconciliati fuimus Deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati

multo magis reconciliati servabimur per vitam ipsius. Nobis fuisset clarior oratio, si Paulus singula capita antithesis cum suis consequentibus coniunxisset, nempe hoc modo: prior antithesis. Vix pro iusto quisquam moriatur: at Deus commendat aut illustrem facit charitatem suam erga nos, quod filius eius pro nobis adhuc peccatoribus aut iniustis existentibus mortuus sit. Multo igitur magis nunc iustificati eius sanguine servabimur ab ira. Posterior antithesis: Pro homine aut re sibi bona forte aliquis sustineat mori: at filius Dei pro nobis hostibus Dei est mortuus, ut per eum

explicationem, quia iniustitia sit orta ex uno delicto, et progressa ad omnium damnationem: at contra donum vel donata iustitia ex abolitione illius unius et aliorum innumerorum peccatorum sit progressa ad iustificationem et salutem hominum. Quod ideo dicit, ne quis putet iustitiam Christi donatam nos tantum ab originali peccato liberare, ut multi Papistae et inter alios Catharinus docet, ut ex meo libro De dissidiis papisticis patet. Quarto in versu 17 est tertia correctio, quae confert ea duo, quae ex praedictis duobus proveniunt, nempe mortem ac vitam, ac dicit vitam multo

respondere, ut de praestantia vel praerogativa Iudaeorum, de reiectione eorum, de iustitia Dei, et obmurmurationibus et calumniis impiorum contra iustitiam simul et gratiam eius: nam contra iustitiam Dei sophisticabantur, Si per nostra peccata eius gloria et iustitia illustratur, cur igitur nos punit? contra gratiam vero dictitabant, Si adeo benignus est et misericors, ut gratis peccatores servet, faciamus ergo malum, ut veniat bonum. Hasce tot obiectiones perstringit, ac tandem mira dexteritate ad suum intermissum opus praedicandae contritionis regreditur, concludens omnes esse

debeant. Quod si non fiat, tum molesta, tum et obscura fit oratio. Vocant vero Grammatici hanc figuram tum Anacoluthon, tum et Anantapodoton, id est, non sequens, aut, non redditum. Quae duo alii quidem confundunt, tanquam ista vocabula tandem figuram significent, alii non nihil distinguunt: nos sane ea distinguemus. Posset vero Tropus hic varie subdividi: nam alias constructionis tantum vitium est, alias, in similitudinibus aut collationibus posterius membrum non adest, alias aliquae aliae sententiae praecedentibus debitae et iure reddendae apteque concinnandae deficiunt.

inter Anantapodota, quod Rom. 5, altorum membrum collationis deest: Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors, sic etiam contra iustitia, etc. In constructione ponunt Grammatici inter alia exempla Anacoluthi, seu male sequentis aut respondentis etiam hoc Terentii: Nos omnes quibus est obiectus alicunde labor, priusquam id rescitum est, lucro est. Nos omnes, Lucro est, non consonat. Dicendum esset, Nobis omnibus lucro est, vel nos omnes id in lucro habemus, aut censere debemus. Talia sunt prorsus innumera in Sacris: ut Matth. 7, Quis vestrum est homo, quem

hominem intravit peccatum et mors, sic etiam contra iustitia, etc. In constructione ponunt Grammatici inter alia exempla Anacoluthi, seu male sequentis aut respondentis etiam hoc Terentii: Nos omnes quibus est obiectus alicunde labor, priusquam id rescitum est, lucro est. Nos omnes, Lucro est, non consonat. Dicendum esset, Nobis omnibus lucro est, vel nos omnes id in lucro habemus, aut censere debemus. Talia sunt prorsus innumera in Sacris: ut Matth. 7, Quis vestrum est homo, quem si petierit filius panem, num serpentem dabit ei? pro, qui, si filius petierit

In constructione ponunt Grammatici inter alia exempla Anacoluthi, seu male sequentis aut respondentis etiam hoc Terentii: Nos omnes quibus est obiectus alicunde labor, priusquam id rescitum est, lucro est. Nos omnes, Lucro est, non consonat. Dicendum esset, Nobis omnibus lucro est, vel nos omnes id in lucro habemus, aut censere debemus. Talia sunt prorsus innumera in Sacris: ut Matth. 7, Quis vestrum est homo, quem si petierit filius panem, num serpentem dabit ei? pro, qui, si filius petierit panem, det ei serpentem? Matth. 7, Omnia quae vultis vobis fieri, sic facite eis?

frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam existimemus: altera vero, ne cum aliae atque aliae res in diversis colis agentur, nos eandem agi putemus: seu (ut idem aliter dicam) ne vel ibi repetitionem esse putemus, ubi non est, vel ibi non esse, ubi est. Variae autem omnino repetitiones sunt apud Hebraeos, quae cuipiam in his studiis parum versato, ociosae tautologiae videri possint, cum tamen non sint, sed

perfecta oratione praecipit, Ignis semper accensus erit, nec unquam extinguetur. Hic autem tantum posterior, ut Gal. 2, Ab iis vero qui videbantur esse aliquid, etc. Mihi enim ii qui videbantur, nihil contulerunt. Fiunt autem repetitiones propter multas causas, sed tamen nos tres quasdam generales ponemus: Alias enim repetunt significationis gratia, quas Etymologicas, docendi gratia, nominabimus. Alias quidem filo ac textura ipsa orationis coacti, ut postea hoc magis declarabitur, quas Syntactitas repetitiones appellabimus. Alias ornatus

exemplis audivimus. Aliquando vero propter iustam causam, quando scilicet nominativus, seu illud quicquid demum est, a quo sententia inchoat, ita quasi onustus est, adiectis vocibus, ut iam non possit satis commode ac perspicue cum iis quae adhuc dicenda restant, contexi: ut Gal. 2, Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, scientes, quod non iustificatur homo ex operibus legis, sed tantum per fidem in Christum. Iam deberet verbum aliquod nominativo Nos addere: sed quia nimis multa inter nominativum et verbum addendum infarcta sunt, ideo cogitur nominativum iterum

adiectis vocibus, ut iam non possit satis commode ac perspicue cum iis quae adhuc dicenda restant, contexi: ut Gal. 2, Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, scientes, quod non iustificatur homo ex operibus legis, sed tantum per fidem in Christum. Iam deberet verbum aliquod nominativo Nos addere: sed quia nimis multa inter nominativum et verbum addendum infarcta sunt, ideo cogitur nominativum iterum repetere, et quasi novam orationem texere. Et nos in Christum Iesum credidimus. Hoc genus repetitionis ad Epanalepsin pertinet, estque in omnibus linguis usitata. Eph. 1, In quem

scientes, quod non iustificatur homo ex operibus legis, sed tantum per fidem in Christum. Iam deberet verbum aliquod nominativo Nos addere: sed quia nimis multa inter nominativum et verbum addendum infarcta sunt, ideo cogitur nominativum iterum repetere, et quasi novam orationem texere. Et nos in Christum Iesum credidimus. Hoc genus repetitionis ad Epanalepsin pertinet, estque in omnibus linguis usitata. Eph. 1, In quem et vos, audito sermone veritatis et Evangelio salutis vestrae, in quem credidistis. Nec tamen illa priora ociosa sunt: continent enim amplificationem,

diabolus excaecaverit mentes: pereuntes, excaecati mente, et increduli idem sunt. 2 Cor. 13, Hoc autem etiam optamus, vestram integritatem. Gal. 1, Deo visum est revelare filium suum per me, ut praedicem eum inter gentes. Idem bis dicit diversis membris. Ibidem, Tantum audiebant, quod qui olim nos persequebatur, nunc Evangelizet fidem, quam olim vastabat. Idem est, vastare fidem, et persequi pios. Rom. 5, Cum adhuc imbecilli essemus, pro impiis mortuus est. Idem ibi Paulo est, imbecillum et impium esse. Rom. 2, Persistentibus in bono opere gloriam et honorem et immortalitatem,

adhuc dicenda restabant, adiungerentur. Item paulo post, repetit Apostolus eadem de causa exhibitionem iustitiae. Sed de hoc loco alias ex professo contra Osiandrum dixi. Psal. 124, Nisi Dominus adfuisset nobis, dicat nunc Israel: Nisi Dominus adfuisset nobis, cum exurgeret contra nos homo, tunc vivos nos devorassent. 2 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, non novi, sive extra corpus, non novi, Deus novit, raptum istum talem in tertium caelum. et, scio istum talem hominem, sive in corpore, sive extra corpus, non novi, Deus novit, quod raptus sit

adiungerentur. Item paulo post, repetit Apostolus eadem de causa exhibitionem iustitiae. Sed de hoc loco alias ex professo contra Osiandrum dixi. Psal. 124, Nisi Dominus adfuisset nobis, dicat nunc Israel: Nisi Dominus adfuisset nobis, cum exurgeret contra nos homo, tunc vivos nos devorassent. 2 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, non novi, sive extra corpus, non novi, Deus novit, raptum istum talem in tertium caelum. et, scio istum talem hominem, sive in corpore, sive extra corpus, non novi, Deus novit, quod raptus sit in paradisum, et

illas partes, iam procul a se mutuo per haec interposita distractas, unam orationem efficere. Quare post hanc illius principalis accusativi explicationem initio quarti vers. procul ab illo orationis principalis initio texit novam formam orationis, ut sententiam absolvat, his verbis: Deus autem nos mortuos peccato convivificavit. Sic tertio capite dicturus se orare pro Ephesiorum et aliorum gentilium in vera pietate profectu, primum haec verba ponit: Huius rei gratia, Ego Paulus vinctus

sicuti Petro circumcisionis (digreditur) Qui enim fuit efficax in Petro ad Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes (repetit) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, Iacobus, Cephas et Ioannes, qui videbantur columnae esse, dextras dederunt mihi et Barnabae societatis, ut nos inter gentes, ipsi vero in circumcisionem, etc. Tertium quoque exemplum est eodem capite in his verbis: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores: (digreditur) quoniam scimus non iustificari hominem ex operibus legis, nisi per fidem Iesu Christi (repetit:) Et nos in Christum

in me inter gentes (repetit) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, Iacobus, Cephas et Ioannes, qui videbantur columnae esse, dextras dederunt mihi et Barnabae societatis, ut nos inter gentes, ipsi vero in circumcisionem, etc. Tertium quoque exemplum est eodem capite in his verbis: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores: (digreditur) quoniam scimus non iustificari hominem ex operibus legis, nisi per fidem Iesu Christi (repetit:) Et nos in Christum Iesum credidimus, ut iustificaremur ex fide Christi, et non ex operibus legis. In hoc exemplo repetit illud: Et nos,

societatis, ut nos inter gentes, ipsi vero in circumcisionem, etc. Tertium quoque exemplum est eodem capite in his verbis: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores: (digreditur) quoniam scimus non iustificari hominem ex operibus legis, nisi per fidem Iesu Christi (repetit:) Et nos in Christum Iesum credidimus, ut iustificaremur ex fide Christi, et non ex operibus legis. In hoc exemplo repetit illud: Et nos, quandoquidem erat longius digressus ad illa: Quoniam scimus, etc. Ratio autem, cur denuo refingant totam orationem, est, quod nequit oratio intelligi,

verbis: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores: (digreditur) quoniam scimus non iustificari hominem ex operibus legis, nisi per fidem Iesu Christi (repetit:) Et nos in Christum Iesum credidimus, ut iustificaremur ex fide Christi, et non ex operibus legis. In hoc exemplo repetit illud: Et nos, quandoquidem erat longius digressus ad illa: Quoniam scimus, etc. Ratio autem, cur denuo refingant totam orationem, est, quod nequit oratio intelligi, nisi auditor principium, simul et finem animo complecti possit. Quare cum propter digressionem principium iam sit remotius, quam

evidenter in lucem proferre, non admodum magna habita ratione hominum aut affectuum ipsorum. Et porro auditores permovere ac persuadere aliquid, ut vel sentiant vel faciant aut omittant: ubi non tam rerum, si quae tractantur, exacta veritas explicatioque spectetur, quam ut quoquo modo auditor, quo nos volumus, pertrahatur. Ut vero duo diversissima sunt, exacte rem explicare ac enucleare, et porro homines quo opus est permovere; ac veluti protrudere: ita etiam duo diversissima dicendi genera istis duabus

et simul horrenda ruina aut corruptione hominis, de ira Dei, poenisque hominis, aut aeterno exitio infernalis barathri: et vicissim de redemptione generis humani, per admirabilis mysterii incarnationem filii, tum de infinitis praegrandibusque calamitatibus famis, pestilentiae ac bellorum, quibus nos iratus Deus, in hac quoque vita atrociter verberat: et simul de innumeris ingentibusque beneficiis, quibus nos in hac vita fovet et conservat. Nec vero tantum ipsa principalia subiecta aut materiae, de quibus disserunt Biblia, grandes sunt, sed etiam illae, quas ad earum

barathri: et vicissim de redemptione generis humani, per admirabilis mysterii incarnationem filii, tum de infinitis praegrandibusque calamitatibus famis, pestilentiae ac bellorum, quibus nos iratus Deus, in hac quoque vita atrociter verberat: et simul de innumeris ingentibusque beneficiis, quibus nos in hac vita fovet et conservat. Nec vero tantum ipsa principalia subiecta aut materiae, de quibus disserunt Biblia, grandes sunt, sed etiam illae, quas ad earum explicationem aut illustrationem adhibent. Exemplo quod dicere volumus, clarius patebit. Paulus inquit Ephes.

vero sine sapientia nimium obesse plerunque, prodesse nunquam. Si ergo haec illi qui praecepta eloquentiae tradiderunt in eisdem libris, in quibus id egerunt, veritate instigante coacti sunt confiteri, veram, hoc est, supernam, quae a patre luminum descendit, sapientiam nescientes: quanto magis nos non aliud sentire debemus, qui huius sapientiae filii et ministri sumus? Sapienter autem dicit hoc tanto magis vel minus, quanto in Scripturis sanctis magis minusve profecit: non dico in eis multum legendis, memoriaeque mandandis, sed bene intelligendis, et diligenter earum sensibus

quidem multi gloriantur secundum carnem et ego gloriabor. Libenter enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Toleratis enim, si quis vos in servitutem redigit, si quis devorat, si quis accipit, si quis extollitur, si quis in faciem vos caedit. Secundum ignobilitatem dico, quasi nos infirmati simus. In quo quis audet, in insipientia dico, audeo et ego. Hebraei sunt? et ego. Israelitae sunt? et ego. Semem Abrahae sunt? et ego. Ministri Christi sunt? et ego. Ut insipiens dico, super ego. In laboribus plurimum, in carceribus abundantius: in plagis supra modum, in

enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Etiam sextus bimembris est: Toleratis enim, si quis vos in servitutem redigit. Sequuntur tria caesa: Si quis devorat, si quis accipit, si quis extollitur. Deinde tria membra: Si quis in faciem vos caedit, secundum ignobilitatem dico, quasi nos infirmati simus. Additur trimembris circumitus: In quo autem quis audet in, insipientia dico, audeo et ego. Hinc iam singulis quibusque caesis interrogando positis, singula itidem caesa responsione redduntur tria tribus: Hebraei sunt? et ego. Israelitae sunt? et ego. Semen Abrahae sunt? et ego.

impurus: tertium quo prodiga mensa monstretur. Deinde luxuriosam remordet aurium voluptatem, ubi cum dixisset, Qui canitis ad vocem Psalterii, quoniam potest exerceri sapienter a sapientibus Musica, mirabili decore dicendi invectionis impetu relaxato, et non ad illos, sed de illis iam loquens: ut nos Musicam sapientis a Musica luxuriantis distinguere commoneret, non ait, Qui canitis ad vocem Psalterii, et sicut David vobis persuadetis vos habere vasa cantici: sed cum illud ad illos dixisset, quod luxuriosi audire deberent, Qui canitis ad vocem Psalterii: imperitiam quoque eorum aliis

et praedestinavit conformes fieri imaginis filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. Quos autem praedestinavit, illos et vocavit, et quos vocavit, ipsos et iustificavit: quos autem iustificavit, illos et glorificavit. Quid ergo dicemus ad haec? Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non etiam cum illo nobis omnia donavit? Quis accusabit adversus electos Dei? Deus qui iustificat? quis est qui condemnet? Christus IESUS qui mortuus est, magis autem qui resurrexit, qui est in dextera Dei, qui et

pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non etiam cum illo nobis omnia donavit? Quis accusabit adversus electos Dei? Deus qui iustificat? quis est qui condemnet? Christus IESUS qui mortuus est, magis autem qui resurrexit, qui est in dextera Dei, qui et interpellat pro nobis? Quis nos separabit a charitate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius? Sicut scriptum est: Quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis. Sed in his omnibus supervincimus per eum qui dilexit nos. Certus sum enim,

pro nobis? Quis nos separabit a charitate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius? Sicut scriptum est: Quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis. Sed in his omnibus supervincimus per eum qui dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque praesentia, neque futura, neque virtus, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia, poterit nos separare a charitate Dei, quae est in Christo IESU Domino nostro. Ad Galatas autem, quamvis

tota die, aestimati sumus ut oves occisionis. Sed in his omnibus supervincimus per eum qui dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque praesentia, neque futura, neque virtus, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia, poterit nos separare a charitate Dei, quae est in Christo IESU Domino nostro. Ad Galatas autem, quamvis tota ipsa epistola submisso dicendi genere scripta sit, nisi in extremis partibus, ubi est eloquium temperatum: tamen interponit quendam locum eo motu animi, ut sine ullis quidem talibus

quia veritas sic demonstrata, sic defensa, sic invicta delectat. Hactenus Augustini sententia de Sacro stylo. DE SIMPLICITATE SERMONIS SACRI Multi dicunt sermonem sacrum esse simplicem, nec tamen declarant, quid simplicitatem eam vocent. Quare nos aliquid de ea re annotabimus. Simplex igitur sermo alias rudis, rusticus et ferme ineptus dicitur, quali homines prorsus imperiti, ut sunt rustici ac pastores, utuntur. Alias non admodum copiosus aut ornatus: alias pro rei natura factus, et quasi ex ipsismet rebus nascens, non exingenio aut

terribilius pingitur, cum adhibetur ipse Dominus coram inspiciens, indicans, damnans et puniens ac pluens, idque a Domino: quam si simpliciter dictum esset, igne eam conflagrasse, ac simul submersam esse. Sic cum alias malorum interitus narratur, multo significantius est, quod dicitur Deus ipse nos perdidisse, aut contra bonos conservasse. Sic saepissime in sacris Literis inindicatione calamitatum adhibetur species caeli et terrae omniumque elementorum tristis, imo et horribilis ac minax: adhibentur tonitura: fit mentio mortis, inferni, ferarum crudelium, ut leonum, draconum, et similium:

suae, adhibet excommunicationem angelorum, dicens: Etiamsi angelus de caelo aliud Evangelium praedicet, anathema sit. et alibi: Si loquar linguis angelorum. Tales sunt plurimae sermonis exaggerationes, addita mentione angelorum, praesertim in novo Testamento. Sic satan dicitur nos ignitis telis impetere: in quo vocabulo conduplicata vis est, quod et tela sunt, non simplices tentationes, et ignita sunt. Hoc eodem modo, etiam adhibita grandium et potentium factorum mentione, fit oratio vehementior: ut Psal. 11 de poena malorum, multo efficacius

dico, Gal. 4 primum incipit loqui Paulus prorsus in genere, quod haeredes, donec parvi ac sub tutoribus sunt, similes sint servis: sed postea excusso iugo, non tantum libertatem, sed etiam dominium recipiant. Deinde transit aut applicat sermonem ad seipsum ac auditores in prima persona: Ita et nos, cum essemus infantes, etc. ut haereditatem recipiamus. Mox etiam propius rem eam ad ipsos auditores Galatas admovet: Quod autem sitis filii, etc. postremo veluti unum quendam singularem ex auditoribus apprehendit et alloquitur: Quare non amplius es servus, sed filius:

et, Certus sum enim: Quid unquam Cicero dixit grandiloquentius? Haec ille. Est autem non tantum vehementia, granditas ac suavitas in hoc loco Pauli inde a, Quid igitur dicemus ad haec? sed etiam plenitudo, quam vocant, postquam enim in genere dixit, Si Deus pro nobis, quis contra nos? mox veluti sub dividendo incipit plene indicare, quomodo sit Deus pro nobis: quia nobis tum filium suum largitus sit, tum etiam omnia bona cum eo largietur: quia ille nos iustificet, quia filius eius sit pro nobis passus ac resuscitatus, quin et pro nobis ad dexteram patris intercedat. Exponit

Quid igitur dicemus ad haec? sed etiam plenitudo, quam vocant, postquam enim in genere dixit, Si Deus pro nobis, quis contra nos? mox veluti sub dividendo incipit plene indicare, quomodo sit Deus pro nobis: quia nobis tum filium suum largitus sit, tum etiam omnia bona cum eo largietur: quia ille nos iustificet, quia filius eius sit pro nobis passus ac resuscitatus, quin et pro nobis ad dexteram patris intercedat. Exponit etiam eius Antitheton, Quis contra nos? quasi dicat: Nemo nos accusare, nemo condemnare poterit: et tandem, Quis nos separabit aut avellet a Deo? Ad

plene indicare, quomodo sit Deus pro nobis: quia nobis tum filium suum largitus sit, tum etiam omnia bona cum eo largietur: quia ille nos iustificet, quia filius eius sit pro nobis passus ac resuscitatus, quin et pro nobis ad dexteram patris intercedat. Exponit etiam eius Antitheton, Quis contra nos? quasi dicat: Nemo nos accusare, nemo condemnare poterit: et tandem, Quis nos separabit aut avellet a Deo? Ad plenitudinem et illud Antitheton pertinet, Non pepercit filio, sed tradidit eum in mortem, addens finem, Pro nobis. Sic quoque recenset omnia ordine, filium esse datum, esse

sit Deus pro nobis: quia nobis tum filium suum largitus sit, tum etiam omnia bona cum eo largietur: quia ille nos iustificet, quia filius eius sit pro nobis passus ac resuscitatus, quin et pro nobis ad dexteram patris intercedat. Exponit etiam eius Antitheton, Quis contra nos? quasi dicat: Nemo nos accusare, nemo condemnare poterit: et tandem, Quis nos separabit aut avellet a Deo? Ad plenitudinem et illud Antitheton pertinet, Non pepercit filio, sed tradidit eum in mortem, addens finem, Pro nobis. Sic quoque recenset omnia ordine, filium esse datum, esse mortuum, esse

sit, tum etiam omnia bona cum eo largietur: quia ille nos iustificet, quia filius eius sit pro nobis passus ac resuscitatus, quin et pro nobis ad dexteram patris intercedat. Exponit etiam eius Antitheton, Quis contra nos? quasi dicat: Nemo nos accusare, nemo condemnare poterit: et tandem, Quis nos separabit aut avellet a Deo? Ad plenitudinem et illud Antitheton pertinet, Non pepercit filio, sed tradidit eum in mortem, addens finem, Pro nobis. Sic quoque recenset omnia ordine, filium esse datum, esse mortuum, esse resuscitatum, sedere ad dextram patris, et denique intercedere

eum in mortem, addens finem, Pro nobis. Sic quoque recenset omnia ordine, filium esse datum, esse mortuum, esse resuscitatum, sedere ad dextram patris, et denique intercedere pro nobis: ubi quasi totam vitam et functionem Christi complectitur. Sic statim denuo proposita interrogatione, Quis nos separabit? mox plene omnis generis adversarios integre enumerat, idque repetita vice, nec tamen sine sinǵulari artificio. Nam voces quibus utitur, non casu aut fortuito, sed summa arte Spiritus sancti sunt collocatae. prima vox est θλίψις, ἀπὸ τοῦ

4, tum grandis, tum vehemens, tum plenus: cuius haec verba sunt: Quid enim te diiudicat? Quid autem habes quod non accepisti? Quod si etiam accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Iam saturi estis, iam ditati estis, absque nobis regnum adepti estis. Et utinam sane regnaveritis, ut et nos simul vobiscum conregnemus. Arbitror enim, quod Deus nos qui sumus Apostoli, postremos ostenderit, tanquam morti addictos. Quoniam spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari,

verba sunt: Quid enim te diiudicat? Quid autem habes quod non accepisti? Quod si etiam accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Iam saturi estis, iam ditati estis, absque nobis regnum adepti estis. Et utinam sane regnaveritis, ut et nos simul vobiscum conregnemus. Arbitror enim, quod Deus nos qui sumus Apostoli, postremos ostenderit, tanquam morti addictos. Quoniam spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, nos contempti. Ad hoc usque tempus et esurimus et sitimus,

Iam saturi estis, iam ditati estis, absque nobis regnum adepti estis. Et utinam sane regnaveritis, ut et nos simul vobiscum conregnemus. Arbitror enim, quod Deus nos qui sumus Apostoli, postremos ostenderit, tanquam morti addictos. Quoniam spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, nos contempti. Ad hoc usque tempus et esurimus et sitimus, et nudi sumus, et colaphis caedimur: et incertis vagamur sedibus, et laboramus operantes propriis manibus. Male audientes,

estis. Et utinam sane regnaveritis, ut et nos simul vobiscum conregnemus. Arbitror enim, quod Deus nos qui sumus Apostoli, postremos ostenderit, tanquam morti addictos. Quoniam spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, nos contempti. Ad hoc usque tempus et esurimus et sitimus, et nudi sumus, et colaphis caedimur: et incertis vagamur sedibus, et laboramus operantes propriis manibus. Male audientes, benedicimus: persecutionem patientes, sustinemus. Conviciis affecti,

nos simul vobiscum conregnemus. Arbitror enim, quod Deus nos qui sumus Apostoli, postremos ostenderit, tanquam morti addictos. Quoniam spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus. Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum: nos imbecilles, vos autem validi: vos clari, nos contempti. Ad hoc usque tempus et esurimus et sitimus, et nudi sumus, et colaphis caedimur: et incertis vagamur sedibus, et laboramus operantes propriis manibus. Male audientes, benedicimus: persecutionem patientes, sustinemus. Conviciis affecti, obsecramus. Velute excrementa mundi facti sumus

et verba et res multas congerit, ut Saturitatem, divitias, regnum: et contra opponit plenissimo sermone, varias tristissimas conditiones, quibus se esse oneratum queritur, posito primum genere mali, deinde variis eius speciebus, ac postremo denuo repetito genere. Genus aut summa est, initio Deus nos Apostolos extremos ostendit: postea recenset varias suas difficultates, ac postremo concludit: Reiectamentum omnium sumus usque in hanc horam. Ad efficaciam sermonis repetitiones quoque referunt scriptores, inter quas illam Homericam habentem etiam Anaphoram, et sat Asyndetum

hodie vultus omnium servorum tuorum, qui salvam fecerunt animam tuam, et animam filiorum tuorum et filiarum tuarum. Diligis odientes te, et odio habes diligentes te: et ostendisti hodie, quia non curas de ducibus tuis et de servis tuis: et vere cognovi modo, quia si Absolon viveret, et omnes nos occisi essemus, tunc placeret tibi. Nunc igitur surge, et procede, et alloquens satis fac servis tuis. Iuro enim tibi per Dominum, quod si non exieris, ne unus quidem remansurus sit tecum nocte hac: et peius erit hoc tibi, quam omnia mala, quae venerunt super te ab adolescentia tua usque in

in quo non tantûm illa sacra, ritus, victimae ac tabernaculum, sed et personae ipsae, earumque varia facta, casus et conditiones, quin et regiones ipsae ac civitates rerum, novi Testamenti picturae ac umbrae sunt, sicut Paulus testatur: Omnia quae illis acciderunt nostros typos fuisse, ac propter nos erudiendos monendosque facta esse, 1 Cor. 10. Sic Christus discipulis Ioannis quaerentibus, an sit Meschias, magis rebus factis, ibi statim multis miraculis, quam verbis respondet. Talis quaedam species realis locutionis videri potest illa legati Rom. initio secundi belli Punici Carthaginensi

ac minarum Dei propositae, aut solis prophetis, aut etiam omnibus hominibus: item illa prodigiosa opera prophetarum, quibus futura depinxerunt. Huc referre possis etiam Sacramenta, quae sunt quaedam visibilia ac realia verba, ut ea Augustinus vocat. Hoc modo tota rerum natura inducitur, nos docens de Deo et vera pietate, Rom. 1, Act. 14 et 15, Sic bos et asinus nos docent agnoscere Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi

item illa prodigiosa opera prophetarum, quibus futura depinxerunt. Huc referre possis etiam Sacramenta, quae sunt quaedam visibilia ac realia verba, ut ea Augustinus vocat. Hoc modo tota rerum natura inducitur, nos docens de Deo et vera pietate, Rom. 1, Act. 14 et 15, Sic bos et asinus nos docent agnoscere Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi itidem res aliquem in theatrum scholamve inducunt, ut sint nostrae magistrae.

quae sunt quaedam visibilia ac realia verba, ut ea Augustinus vocat. Hoc modo tota rerum natura inducitur, nos docens de Deo et vera pietate, Rom. 1, Act. 14 et 15, Sic bos et asinus nos docent agnoscere Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi itidem res aliquem in theatrum scholamve inducunt, ut sint nostrae magistrae. Sicut Christus iubet nos discere parabolam a ficu, et Salomon nos iubet adire scholam formicarum.

Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi itidem res aliquem in theatrum scholamve inducunt, ut sint nostrae magistrae. Sicut Christus iubet nos discere parabolam a ficu, et Salomon nos iubet adire scholam formicarum. Huius quoque generis est, quod saepe rebus mortuis, affectus, mens ac sermo tribuitur. de quo genere dixi in Prosopopoeia et Ethopoeia. Sic quoque dicitur sanguis Abel clamare in caelum, Gen. 4. et mortuus

teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi itidem res aliquem in theatrum scholamve inducunt, ut sint nostrae magistrae. Sicut Christus iubet nos discere parabolam a ficu, et Salomon nos iubet adire scholam formicarum. Huius quoque generis est, quod saepe rebus mortuis, affectus, mens ac sermo tribuitur. de quo genere dixi in Prosopopoeia et Ethopoeia. Sic quoque dicitur sanguis Abel clamare in caelum, Gen. 4. et mortuus Abelloqui dicitur. Sic peccata Sodomae

indicatur: Cadent a latere tuo mille, et decem millia e dextera tua, ad te autem non appropinquabit. Ubi maxima vis efficaciae istius mali indicatur, cum tam multi intereant: conduplicatur autem energia aut vis sermonis, quod non solum tantus effectus ei malo tribuitur: sed etiam quod proxime ad nos illi tanti tamque atroces effectus ac clades ponuntur, nempe tam tetra strages, tam infinitorum hominum, ad latus ac dexteram nostram, circaque patratur. Ex eodem etiam vis protectionis divinae apparet, quod in tanto tamque vicino et iam nos contingente periculo, soli tamen, pereuntibus tot

effectus ei malo tribuitur: sed etiam quod proxime ad nos illi tanti tamque atroces effectus ac clades ponuntur, nempe tam tetra strages, tam infinitorum hominum, ad latus ac dexteram nostram, circaque patratur. Ex eodem etiam vis protectionis divinae apparet, quod in tanto tamque vicino et iam nos contingente periculo, soli tamen, pereuntibus tot impiis, veluti ex medio incendio servamur. Sic Psalm. 2 et 110, potentissima vis imperii Meschiae indicatur per illos effectus, quod adversarios suos tanquam vas figuli comminuet: quodque vulnerabit regum capita, et late omnia

tuorum, etc. Sic spes ac expectatio animi per externos gestus indicatur: ut, Sicut oculi ancillae ad manus dominae suae, sic oculi nostri ad te, donec miserearis nostri. Alius dixisset: Sicut ancillae servae pensum et demensum, victum et amictum expectant tantum a sua domina: sic nos a te Deus omnia bona nobisque necessaria et salutaria, a te solo expectamus. sed altera locutio motum solicitudinemque animi coram spectandam proponit. Hoc modo per illum externum gestum saepissime animi

disputationes et omnia in genere ac thesi et sine circumstantiis proposita, quasi de communi hominum conspectu remota esse, ac veluti dormitare videntur: ita contra Scriptura suas disputationes personis, idque coram astantibus tribuit, dum vel docenti vel audientibus eas circumponit, ut nos vel vos peccatores aut redempti, aut servandi, aut puniendi. de qua monitione mox in Efficacia dicetur. Quarto, res ante oculos proferuntur non sine quadam picturae dulcedine, cum res brutae, ut rationales producuntur, eisque sermo de rebus tribuitur. quale ferme est illud Isaiae:

gladius in ossibus meis. Manus Domini est adhuc extensa. Sic cor lapideum, adamantinum, cervix et nervus ferreus, frons aerea. Tale est illud: Tota die expandi manus meas ad populum rebellem et contradicentem. Sic sitientes et esurientes, pro aliquid avide expetentes. Sic sanguis Christi lavat nos ab omnibus peccatis, et laverunt vestes suas in sanguine agni: et cum laverit Dominus sordes filiarum Zion, et sanguines Ierusalem amoverit. Manus vestrae sanguine plenae sunt: ambulare, stare, sedere cum impiis aut in cathedra pestilentiae. Tale est Eliae: Cur vos claudicatis in utrunque

quod impedimenta fidei causasque secundas, cum promissione Dei pugnantes, non consideraverit: et contra copiose ostenditur ipsius viva solidaque fides, promissioni Dei adsentiens. Huc referre possis etiam locum Rom. 8, Quid igitur dicemus ad haec? Si Deus pro nobis, quis contra nos? Quam sententiam mox prolixe evolvit, et aliquoties repetit valde significantibus verbis. de quo loco in capite de Vehementia sermonis agitur. Ad hoc genus sermonis referre queas et illam grandem exclamationem Pauli Rom. 11 in fine: O profunditatem divitiarum et sapientiae Dei,

Ac sane multis aliis in rebus Lacones brevitati student. Brevitas enim et acrior est, et magis imperiosa: oratio autem verbosa, supplicantem decet, et postulantem: proinde etiam notationes acrimoniam quandam habent, quia breviloquentiae similes sunt: ex eo enim quod breviter prolatum est, plurima nos suspicione attingere vetat, quemadmodum ex notationibus. Sic enim illud, Vobis cycadae humi canent: gravius per inversionem dictum est, quam si simpliciter dictum esset, Arboribus vestris excisio inferetur. Haec ille. Consistit fitque brevitas multipliciter: si non altius rem

persona, negotium aut factum depingitur, quam alioqui longa oratione fieri posset. Proponit ipse in exemplum suum quoddam dictum, quod cum Craterus Macedo antea ignobilior, postea insolens factus audiret Graecorum legationes, purpura indutus, et in aureo lecto sedens dixerit: Et nos aliquando hunc Craterum legatum suscepimus: ibi per illud demonstrativum pronomen magis putat fastum eius ineptum esse depictum, quam si prolixior oratio fuisset adhibita. Sic Cicero in quadam oratione dicit, satis sibi videri, cum ipsum modo adversarium nominat, ut non sit necesse eius scelera

in Scriptura reperiuntur, ut est illud 1 Timoth. 1, Fidelis sermo et omni acceptione dignus est, quod CHRISTUS IESUS venit in mundum, ut peccatores salvos faciat, etc. Sic est illud praeclarum ac rotundum dictum Tit. 2, Illuxit gratia Dei salutifera omnibus hominibus, erudiens nos, etc. Talia brevia, sed multa complectentia dicta passim in Scriptura reperiuntur. Sic sunt Hyppocratis Aphorismi, et totus Catechismus in Ecclesia, atque adeo multi Psalmi. Ad synecdochicas porro sententias possis referre praecepta Decalogi: In semine tuo benedicentur

sua, nihil possunt contra respondere. Quarto, efficacissime dicitur, Quae ipsimet vidimus et audivimus: quibus indicatur summa harum rerum certitudo. Sicut et 1 Iohan. 1 dicitur: Quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, et manus nostrae contrectaverunt: et Iohan. 1, Habitavit inter nos, et nos vidimus gloriam eius, gloriam sicut unigeniti. postremo efficacissime dicitur: Non possumus non loqui, volentes nolentes cogimur loqui, etiamsi omnes pontifices et simul omnes monarchae vetarent, et

sua, nihil possunt contra respondere. Quarto, efficacissime dicitur, Quae ipsimet vidimus et audivimus: quibus indicatur summa harum rerum certitudo. Sicut et 1 Iohan. 1 dicitur: Quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, et manus nostrae contrectaverunt: et Iohan. 1, Habitavit inter nos, et nos vidimus gloriam eius, gloriam sicut unigeniti. postremo efficacissime dicitur: Non possumus non loqui, volentes nolentes cogimur loqui, etiamsi omnes pontifices et simul omnes monarchae vetarent, et etiamsi

etiamsi nobis mille mortes imminerent. Posses hîc, si liberet, integrum Syllogismum hoc modo formare, tametsi ille iam ferme ad verbum habeatur: Quicquid Deus praecipit dicere aut facere, hoc faciendum est, etiamsi totus mundus prohibeat, nedum vos: Hanc doctrinam de filio suo iussit nos Deus docere: Igitur cogimur eam loqui volentes nolentes. Maior est principium totius vitae moralis, praesertim in populo Dei: quin et Socrates eam sententiam in sua Apologia coram iudicibus urget, aitque se eam vitae suae praeferre. Minor vero propriam certissimamque experientiam citat, unde

Domini nostri IESU Christi, semper pro vobis orantes, audita fide vestra in Christo IESU, et charitate in omnes sanctos: propter spem sepositam nobis in caelis, quam prius audistis per sermonem veritatis, id est Evangelii, perveniens ad vos, sicut et in totum mundum: et fructum profert, sicut apud nos quoque: ex quo die vere cognovistis Dei gratiam, sicut et didicistis ex Epaphra dilecto conservo nostro, quomodo est fidus pro nobis minister Christi, qui et declaravit nobis vestram in spiritu charitatem: propterea et nos ex quo die audivimus, non desinimus pro vobis orare, et petere ut

perveniens ad vos, sicut et in totum mundum: et fructum profert, sicut apud nos quoque: ex quo die vere cognovistis Dei gratiam, sicut et didicistis ex Epaphra dilecto conservo nostro, quomodo est fidus pro nobis minister Christi, qui et declaravit nobis vestram in spiritu charitatem: propterea et nos ex quo die audivimus, non desinimus pro vobis orare, et petere ut impleamini omni agnitione voluntatis eius in omni sapientia et intelligentia spirituali incedere vos, sicut Domino dignum est, ad omne obsequium in omni opere bono fructum proferentes, et crescentes in agnitionem Dei, omni robore

intelligentia spirituali incedere vos, sicut Domino dignum est, ad omne obsequium in omni opere bono fructum proferentes, et crescentes in agnitionem Dei, omni robore corroborati, secundum gloriosam vim ipsius ad omnem tolerantiam, et animi lenitatem cum gaudio: gratias agentes patri, qui idoneos nos fecit ad participandam sortem sanctorum in luce, qui liberavit nos a potestate tenebrarum, ac transtulit in regnum filii sibi dilecti, in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum: qui est imago Dei inconspicui, primogenitus omnis creaturae: quia in ipso creata sunt

omne obsequium in omni opere bono fructum proferentes, et crescentes in agnitionem Dei, omni robore corroborati, secundum gloriosam vim ipsius ad omnem tolerantiam, et animi lenitatem cum gaudio: gratias agentes patri, qui idoneos nos fecit ad participandam sortem sanctorum in luce, qui liberavit nos a potestate tenebrarum, ac transtulit in regnum filii sibi dilecti, in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum: qui est imago Dei inconspicui, primogenitus omnis creaturae: quia in ipso creata sunt omnia quae in caelis sunt, et quae in terra, visibilia et

Dei, quae data est mihi, apud vos ad praestandum nomen Dei, mysterium quod absconditum fuit a seculis et aetatibus, nunc autem patefactum estsanctis eius, quibus voluit Deus notum facere, quae sint divitiae gloriosi huius mysterii inter gentes, qui est Christus inter vos, spes illa gloriae, quem nos annunciamus, admonentes omnem hominem in omni sapientia, ut praestemus omnem hominem perfectum in Christo IESU. Ad quod etiam enitor, decertans secundum efficacitatem ipsius agentem in me potenter. Hîc videmus semper sequentes sententias ac membra ita praecedentibus quasi alligatas

ad metam perveniat. In epistolis Petri multa sunt huius generis dicendi exempla, quorum aliquod tum fidei tum declarationis gratia adscribam. Capite 1. primae, ita habetur: Laudandus est Deus et pater Domini nostri IESU Christi, qui iuxta copiosam suam misericordiam regenuit nos in spem vivam, per hoc, quod resurrexit IESUS Christus exmortuis in haereditatem immortalem, et incontaminabilem atque immarcessibilem, conservatam in caelis erga vos, qui virtute Dei custo dimini per fidem ad salutem: quae in hoc parata est, ut patefiat in tempore supremo, in quo exultatis

inter se connexae, ut magna eius pars, unica periodus esse videatur. Verum adscribamus sane etiam ex ea epistola exemplum, ut tanto magis haec res illustretur. Benedictus Deus et pater Domini nostri Iesu Christi, qui benedixit nobis omni benedictione spirituali in caelis, Christo: sicut elegit nos in ipso, ante quam iacerentur fundamenta mundi, ut essemus sancti et inculpati coram ipso, per charitatem, praedestinando nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in sese pro sponte benevolo affectu voluntatis suae ad laudem gloriosae gratiae suae, quae gratos nos reddidit in illo dilecto:

ut tanto magis haec res illustretur. Benedictus Deus et pater Domini nostri Iesu Christi, qui benedixit nobis omni benedictione spirituali in caelis, Christo: sicut elegit nos in ipso, ante quam iacerentur fundamenta mundi, ut essemus sancti et inculpati coram ipso, per charitatem, praedestinando nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in sese pro sponte benevolo affectu voluntatis suae ad laudem gloriosae gratiae suae, quae gratos nos reddidit in illo dilecto: in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem, inquam, peccatorum ex divite ipsius gratia, qua redundavit in

Christo: sicut elegit nos in ipso, ante quam iacerentur fundamenta mundi, ut essemus sancti et inculpati coram ipso, per charitatem, praedestinando nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in sese pro sponte benevolo affectu voluntatis suae ad laudem gloriosae gratiae suae, quae gratos nos reddidit in illo dilecto: in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem, inquam, peccatorum ex divite ipsius gratia, qua redundavit in nos omni sapientia et intelligentia, patefacto nobis mysterio voluntatis suae secundum gratuitam suam benevolentiam, quam proposuerat in sese,

nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in sese pro sponte benevolo affectu voluntatis suae ad laudem gloriosae gratiae suae, quae gratos nos reddidit in illo dilecto: in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem, inquam, peccatorum ex divite ipsius gratia, qua redundavit in nos omni sapientia et intelligentia, patefacto nobis mysterio voluntatis suae secundum gratuitam suam benevolentiam, quam proposuerat in sese, nempe ut in pleni temporis dispensatione recolligeret omnia in Christo, tum quae in caelis sunt, tum quae in terra: in ipso, inquam, in quo etiam electi

quam proposuerat in sese, nempe ut in pleni temporis dispensatione recolligeret omnia in Christo, tum quae in caelis sunt, tum quae in terra: in ipso, inquam, in quo etiam electi sumus, cum essemus praedestinati secundum propositum eius: qui omnia efficit ex consilio voluntatis suae, ut nos simus laudi gloriae ipsius, qui priores speravimus in Christo, in quo sperastis et vos audito sermone veritatis, id est, Evangelio, salutis vestrae: in quo etiam, postea quam credidistis, obsignati estis Spiritu illo promissionis sancto, qui est arrhabo haereditatis nostrae, dum in libertatem

haereditatis nostrae, dum in libertatem vendicemur ad laudem gloriae ipsius. Talis forma sermonis est etiam 2 Tim. 1. Ne igitur te pudeat testimonii Domini nostri, neque te pudeat mei, qui sum vinctus ipsius: sed esto particeps afflictionum Evangelii ex potentia Dei, qui servavit nos, et vocavit vocatione sancta, non ex operibus nostris, sed ex suo proposito et gratia: quae data quidem est nobis in Christo IESU ante tempora secularia, sed patefacta est nunc per illustrem illum adventum servatoris nostri IESU Christi, qui et mortem abolevit, et vitam in lucem produxit, ac

6. Quin et adiuvantes obsecramus, ut ne in vacuum gratiam Dei receperitis. dicit enim: In tempore accepto exaudivi te, et in die salutis succurri tibi: ecce nunc tempus acceptum, ecce nunc dies salutis: ne quam usquam demus offensionem ut reprehendatur ministerium, sed in omnibus commendemus nos ipsos, ut Dei ministri, in tolerantia multa, in afflictionibus, in necessitatibus, in anxietatibus, in plagis, in carceribus, in seditionibus, in laboribus, in vigiliis, in ieiuniis, in puritate, in scientia, in animi lenitate, in benignitate, in Spiritu sancto: in charitate non simulata, in

cognoscatur. Inquit igitur: Caeterum ipse ego Paulus obsecro vos per lenitatem et mansuetudinem Christi, qui iuxta faciem quidem humilis sum inter vos, absens tamen audax sum erga vos. Rogo autem vos, ne praesens audeam ea fiducia, qua existimor audax fuisse in quosdam, qui putant nos veluti secundum carnem ambulare, Nam in carne ambulantes, non secundum carnem militamus: quia arma militiae nostrae non carnalia sunt, sed potentia Deo, ad demolitionem munitionum, quibus armis consilia demolimur, et omnem celsitudinem, quae extollitur adversus cognitionem Dei: et captivam

omnem cogitationem ad obedientiam Christo, et in promptu habemus vindictam adversus omnem inobedientiam, cum impleta fuerit vestra obedientia. Quae in conspectu sunt, videtis? Si quis de seipso confidit, quod Christi sit: illud rursum perpendat ex seipso, quod quemadmodum ipse Christi est, ita et nos Christi sumus. Nam si et amplius quidpiam glorier de potestate nostra, quam dedit Dominus nobis in aedificationem et non in destructionem vestri, non pudefiam, ne videar ceu perterrefacere vos per epistolas. Nam epistolae quaedam, inquit, graves sunt et robustae: at praesentia corporis infirma,

perterrefacere vos per epistolas. Nam epistolae quaedam, inquit, graves sunt et robustae: at praesentia corporis infirma, et sermo contemptus. Hoc reputet istiusmodi, quod quales sumus sermone per epistolas cum absumus, tales sumus et cum adsumus facto. Non enim sustinemus inserere aut conferre nos ipsos cum quibusdam, qui seipsos commendant. Sed isti non intelligunt, quod ipsi inter sese seipsos metiuntur et comparant semet sibi. At nos non in immensum gloriabimur. En habes tum exemplum tum et iudicium de Paulino stylo, quod saepe sit grandis, austerus ac dignitatis plenus,

Hoc reputet istiusmodi, quod quales sumus sermone per epistolas cum absumus, tales sumus et cum adsumus facto. Non enim sustinemus inserere aut conferre nos ipsos cum quibusdam, qui seipsos commendant. Sed isti non intelligunt, quod ipsi inter sese seipsos metiuntur et comparant semet sibi. At nos non in immensum gloriabimur. En habes tum exemplum tum et iudicium de Paulino stylo, quod saepe sit grandis, austerus ac dignitatis plenus, et simul ardens ac praepotens. Quam autem sublimitatem et vehementiam sermonis adhibet in obiurgando et castigando, eandem etiam in consolando,

illustrem damnatae operum necesssitatis profert, ut pote ubi ipsemet in hac ipsa controversia coram tota Ecclesia, idque tandem etiam cedente et consentiente ipso quoque Petro, obtinuerit eviceritque, non esse necessariam legis observationem ad iustificationem et salutem. Mox addit: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, scientes non iustificari hominem ex operibus legis, sed tantum per fidem IESU CHRISTI, et nos in Christum credidimus. Ubi a suo aliorumque apostolorum exemplo et etiam sententia argumentatur, quod et ipsi deserto Moyse ac omni fiducia operum ad

et consentiente ipso quoque Petro, obtinuerit eviceritque, non esse necessariam legis observationem ad iustificationem et salutem. Mox addit: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, scientes non iustificari hominem ex operibus legis, sed tantum per fidem IESU CHRISTI, et nos in Christum credidimus. Ubi a suo aliorumque apostolorum exemplo et etiam sententia argumentatur, quod et ipsi deserto Moyse ac omni fiducia operum ad Christum confugerant. Addit autem mira brevitate illustrem amplificationem a genere: Nos, inquit, sumus Iudaei. Igitur merito nostrum Moysen

ex operibus legis, sed tantum per fidem IESU CHRISTI, et nos in Christum credidimus. Ubi a suo aliorumque apostolorum exemplo et etiam sententia argumentatur, quod et ipsi deserto Moyse ac omni fiducia operum ad Christum confugerant. Addit autem mira brevitate illustrem amplificationem a genere: Nos, inquit, sumus Iudaei. Igitur merito nostrum Moysen exosculari, et non deserere debuissemus, si fuisset in eo spes vitae. Certe non debemus esse suspecti, quod innato quodam Moysis odio ad Christum solum nos contulerimus. quis enim non suorum maiorum gloriae gentisque suae institutis favet? Tum

ad Christum confugerant. Addit autem mira brevitate illustrem amplificationem a genere: Nos, inquit, sumus Iudaei. Igitur merito nostrum Moysen exosculari, et non deserere debuissemus, si fuisset in eo spes vitae. Certe non debemus esse suspecti, quod innato quodam Moysis odio ad Christum solum nos contulerimus. quis enim non suorum maiorum gloriae gentisque suae institutis favet? Tum porro sumus vita non turpes aut profani, ut illi qui ex gentilismi impurissima sententia ad Christianismum veniebant: sed homines iusti, ut meritô prae aliis de iustitia operaria confidere potuissemus. Sod

per omnes causas circumductam et explicatam declarat. Quae est veluti cratoria propositionis expositio. Ea absoluta, progreditur ad confirmationem toto quarto capite comprehensam: ubi tum exemplo Abrahae prolixe evoluto ac illustrato, tum et aliis rationib ac testimoniis demonstrat, nos sola imputativa Christi iustitia per fidem illustrari. Ea peracta, progreditur ad Analysin, seu singularum rerum in hac principali propositione contentarum, aut ad eam spectantium explicationem, videlicet peccati, iustitiae ac gratiae, legis ac renovationis. Verum non licet prolixius in

tracto alibi dictum est proprio Capite; ut hic eadem repeti non attineat. Verbum substantivum admodum crebro deest in Hebraea lingua, ac etiam in novo Testamento, tametsi etiam apud Graecos bonos autores: sed tamen in Paulo aliquoties cum voce Deus durius subintelligendum venit. 1 Cor. 1, Qui nos confirmat Deus: id est, Deus est is qui nos confirmat in Christum, et unxit. Sic 1 Cor. 4, Deus qui iussit fulgere lumen ex tenebris, qui fulsit in cordibus nostris: id est, is qui fulsit. Sic mox sequente capite: Porro Deus, qui nos ad hoc ipsum condidit: sub. est. Talia complura apud eum

hic eadem repeti non attineat. Verbum substantivum admodum crebro deest in Hebraea lingua, ac etiam in novo Testamento, tametsi etiam apud Graecos bonos autores: sed tamen in Paulo aliquoties cum voce Deus durius subintelligendum venit. 1 Cor. 1, Qui nos confirmat Deus: id est, Deus est is qui nos confirmat in Christum, et unxit. Sic 1 Cor. 4, Deus qui iussit fulgere lumen ex tenebris, qui fulsit in cordibus nostris: id est, is qui fulsit. Sic mox sequente capite: Porro Deus, qui nos ad hoc ipsum condidit: sub. est. Talia complura apud eum reperiuntur. Aristoteles dicit

cum voce Deus durius subintelligendum venit. 1 Cor. 1, Qui nos confirmat Deus: id est, Deus est is qui nos confirmat in Christum, et unxit. Sic 1 Cor. 4, Deus qui iussit fulgere lumen ex tenebris, qui fulsit in cordibus nostris: id est, is qui fulsit. Sic mox sequente capite: Porro Deus, qui nos ad hoc ipsum condidit: sub. est. Talia complura apud eum reperiuntur. Aristoteles dicit Rhet. 3, vel maxime pertinere ad Graecismum, ut Coniunctiones μὲν et δὲ, recte sibi invicem correspondeant. Quare

circumscribere. nam et affirmative et negative eas circumscribit, seu (ut ita dicam) inclusive et exclusive, affirmando aut includendo quod verum est, et excludendo quod falsum: ut, cum saepe iterat, nos per fidem iustificari sine operibus, ubi affirmat aut includit fidem, et excludit aut negat omnia opera. Sic etiam prolixiore oratione solet hanc sententiam urgere. Ephes. 2 bis hanc formam continvo textu iterat: Gratia estis servati, et hoc non ex vobis. Idem repetit, Dei donum est: Non ex

via Paulini sermonis tot repetitionibus et antithesibus corroborati. Sic et ad Titum. 3 aliquoties affirmative et negative, aut inclusive et exclusive gratia praedicatur. Primûm enim dicit, apparuisse benignitatem et humanitatem Dei servatoris nostri: secundo excludit opera iusta, quae fecimus nos: tertio iterum affirmat, Sed ex misericordia salvos nos fecit per lavacrum regenerationis, etc. Verum adscribam etiam Thomae expositionem eius dicti, cum quia istum loquendi modum subindicat: tum etiam, quia alioqui illic bene contra operariam istam aut Pharisaicam

corroborati. Sic et ad Titum. 3 aliquoties affirmative et negative, aut inclusive et exclusive gratia praedicatur. Primûm enim dicit, apparuisse benignitatem et humanitatem Dei servatoris nostri: secundo excludit opera iusta, quae fecimus nos: tertio iterum affirmat, Sed ex misericordia salvos nos fecit per lavacrum regenerationis, etc. Verum adscribam etiam Thomae expositionem eius dicti, cum quia istum loquendi modum subindicat: tum etiam, quia alioqui illic bene contra operariam istam aut Pharisaicam iustitiam loquitur. Deinde cum dicit, Non ex operibus,

iustitiam loquitur. Deinde cum dicit, Non ex operibus, etc. ponit rationem salvandi: et primo excluditur ratio praesumpta, secundo ostenditur ratio vera. Ratio praesumpta est, quod propter merita nostra simus salvati. quod excludit, cum dicit: Non ex operibus iustitiae, quae fecimus nos. Rom. 11, Reliquiae secundum electionem gratiae Dei salvae factae sunt. Deut. 9, Non propter iustitias tuas et aequitates cordis tui ingredieris, ut possideas terram eorum, etc. Sed vera ratio est sola misericordia Dei. Unde dicit, Sed secundum suam misericordiam,

Illud autem quod praecipue urgent quidam ex 2 cap. quod ipsemet scriptor se quasi eximat ex numero Apostolorum, et accenseat eorum auditoribus, non ita evidenter demonstrat, non esse ab Apostolo scriptam, ut isti opinantur. Verba eius sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is qui per angelos dictus fuerat, sermo fuit firmus et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantum neglexerimus salutem? Quae, quum primum enarrari

Apostolo scriptam, ut isti opinantur. Verba eius sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is qui per angelos dictus fuerat, sermo fuit firmus et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantum neglexerimus salutem? Quae, quum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo et signis et prodigiis simul variisque virtutibus, et Spiritus S. distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Usitata enim

ne quando perfluamus. Etenim si is qui per angelos dictus fuerat, sermo fuit firmus et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si tantum neglexerimus salutem? Quae, quum primum enarrari coeperit per ipsum Dominum, ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo et signis et prodigiis simul variisque virtutibus, et Spiritus S. distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Usitata enim est, praesertim in Ecclesia ac in sacris Literis, talis figura sermonis, quae forte Communicatio dici potest: ut is qui loquitur,

praedicantem audiverunt: nec etiam unus ex illis fuit, qui Hebraeos primus converterit, utpote qui postea venerit, et praeterea illorum concionator non fuerit. Potest quoque illud εἰς, in, significare tempus, non proprie auditores, usque ad nos, i, usque ad nostrum tempus: eam doctrinam esse confirmatam et propagatam, usquequo et ipse, tanquam ultimus Apostolorum, sit vocatus. Quid etiam absurdi esset, si ipse quoque Paulus aliquando audisset aliquem Apostolum, aut etiam Barnabam concionantem, aut miracula eorum spectasset?

sonus, ἀποθώμεθα, ἐνδυσώμεθα, σκότους, φωτὸς: in verbis plenum est ὁμοιοτέλευτον, in nominibus ex parte ὁμοιόπτωτον, cum apud nos omnino non sit. Subest et catachreseos gratia in εὐχημόνως et περιπατῶμεν. Neutrum enim proprie dictum est. Ne quid interim dicam de concinnitate membrorum, articulorum et comparium: quae tamen

semper respondent in Graecis. nam in κώμοις et μέθαις numerus par est, ὁμοιόπτωτον non perinde plenum est ut in Latinis. Rursus in contentione et aemulatione, apud nos ὁμοιόπτωτον est: apud Graecos nequaquam ἔριδι, καὶ ζήλῳ. In summa, schemata quae sita sunt in dictionbus, non perpetuo conveniunt nobis cum Graeca lectione: verum quae sita sunt in rebus,

sentiam. Sin vero pergas probare, non valuisse Apostolum peregrina lingua exprimere profundos sensus, quod eius scripta, ut Petrus dicebat, quandoque magna obscuritate laborent: ad hoc dicimus, non posse divina quae tractat, sensibus nostris non esse difficilia. Verum hoc non debet nos depellere ab eius lectione. nam lenitur haec difficultas (ut Chrysostomus in his quae praefatur suber Epistolam ad Roman. docuit,) assiduo studio, et continua lectione: et ita lenitur, ut ille dicere audeat, nos per nosipsos absque praeceptore intellecturos, quae ibi traduntur, modo has

posse divina quae tractat, sensibus nostris non esse difficilia. Verum hoc non debet nos depellere ab eius lectione. nam lenitur haec difficultas (ut Chrysostomus in his quae praefatur suber Epistolam ad Roman. docuit,) assiduo studio, et continua lectione: et ita lenitur, ut ille dicere audeat, nos per nosipsos absque praeceptore intellecturos, quae ibi traduntur, modo has Epistolas nocturna diurnaque manu versemus. Non enim, inquit, nos quaecunque percipimus, acumine intellectus penetramus: nam etiam qui sunt hebetiores, assiduo studio consequuntur difficilia. Et simile affert valde

(ut Chrysostomus in his quae praefatur suber Epistolam ad Roman. docuit,) assiduo studio, et continua lectione: et ita lenitur, ut ille dicere audeat, nos per nosipsos absque praeceptore intellecturos, quae ibi traduntur, modo has Epistolas nocturna diurnaque manu versemus. Non enim, inquit, nos quaecunque percipimus, acumine intellectus penetramus: nam etiam qui sunt hebetiores, assiduo studio consequuntur difficilia. Et simile affert valde appositum. Cogitationes et sensus hominis abstrusissimi sunt: tamen amici quem vehementer diligimus, et qui cum perpetuo versamur, cogitationes et

circa haec studium fuerit, ex his quidem quae diximus, potest esse manifestum, etc. Verum quando quidem hactenus satis multa de sermone ac tota ratione disserendi Paulina, partim ex aliorum scriptis, partim etiam ex nostra observatione iudicioque adscripsimus: tempus est, nos hanc tractationem etiam finire, ac de Paulina eloquentia alterius cuiusdam verbis concludere: qui utinam ea quae tanta re nimium breviter dixit, prolixius sigillatim explicuisset, multisque aptis exemplis omnia illustrasset, nobis quidem ad finiendam hanc dissertionem, epilogi vicem abunde

carnis, non ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. Sic in prima Epistola secundus versiculus declarat primum, praesertim quidnam sit sermo vitae, et quomodo viderint eum, quod scilicet Servator caelitus venerit, seque patefecerit. Sic ibidem primum dicit, Si in luce ambulamus, sanguis Christi nos mundat ab omni peccato. Mox plene exponit, quid sit in luce ambulare, et quomodo sanguis Christi nos purificet. De hoc genere explicationum aut expolitionum, multa superius dixi in capite de Ordine sententiarum. Antitheses multae. Secundo

primum, praesertim quidnam sit sermo vitae, et quomodo viderint eum, quod scilicet Servator caelitus venerit, seque patefecerit. Sic ibidem primum dicit, Si in luce ambulamus, sanguis Christi nos mundat ab omni peccato. Mox plene exponit, quid sit in luce ambulare, et quomodo sanguis Christi nos purificet. De hoc genere explicationum aut expolitionum, multa superius dixi in capite de Ordine sententiarum. Antitheses multae. Secundo crebrae sunt Antitheses, tum contrariorum, tum diversorum, tum sententiarum, tum verborum,

vobis Deum lucem esse, et tenebrae in eo sunt nullae. Porro exempla sequentia possent ad amplificationem referri. Ibidem: Si in tenebris ambulamus, communionem cum eo non habemus: sin in luce ambulamus, sicut ipse est in luce, communionem habemus cum eo, et sanguis eius mundat nos ab omni peccato. Et mox: Si dixerimus, nos peccatum non habere: Si confiteamur peccata nostra, etc. Et sequenti: Qui dicit se in luce ambulare, et fratrem suum odit, in tenebris est usque adhuc. Qui diligit fratrem suum, in luce manet, et offendiculum in eo non est. Repetit

in eo sunt nullae. Porro exempla sequentia possent ad amplificationem referri. Ibidem: Si in tenebris ambulamus, communionem cum eo non habemus: sin in luce ambulamus, sicut ipse est in luce, communionem habemus cum eo, et sanguis eius mundat nos ab omni peccato. Et mox: Si dixerimus, nos peccatum non habere: Si confiteamur peccata nostra, etc. Et sequenti: Qui dicit se in luce ambulare, et fratrem suum odit, in tenebris est usque adhuc. Qui diligit fratrem suum, in luce manet, et offendiculum in eo non est. Repetit antecedens veluti concludens, et plura addens: Qui

pro Relativo. Est quidem toti Scripturae ac omnino sermoni Hebraeo usitatum, ut multum antecedens loco relativi repetat: sed huic Apostolo etiam magis quam aliis: Potentior est qui in nobis est, quam qui in mundo. Ipsi de mundo sunt, ideo mundo loquuntur, et mundus audit eos. Nos ex Deo sumus: Qui novit Deum, audit nos: qui non novit Deum, non audit nos. Si de mundo essetis, mundus quod suum est amaret: quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos ex mundo, ideo mundus odit vos. Asyndeta. Asyndeta habet multa,

quidem toti Scripturae ac omnino sermoni Hebraeo usitatum, ut multum antecedens loco relativi repetat: sed huic Apostolo etiam magis quam aliis: Potentior est qui in nobis est, quam qui in mundo. Ipsi de mundo sunt, ideo mundo loquuntur, et mundus audit eos. Nos ex Deo sumus: Qui novit Deum, audit nos: qui non novit Deum, non audit nos. Si de mundo essetis, mundus quod suum est amaret: quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos ex mundo, ideo mundus odit vos. Asyndeta. Asyndeta habet multa, ut priore epist. Ioannis

Hebraeo usitatum, ut multum antecedens loco relativi repetat: sed huic Apostolo etiam magis quam aliis: Potentior est qui in nobis est, quam qui in mundo. Ipsi de mundo sunt, ideo mundo loquuntur, et mundus audit eos. Nos ex Deo sumus: Qui novit Deum, audit nos: qui non novit Deum, non audit nos. Si de mundo essetis, mundus quod suum est amaret: quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos ex mundo, ideo mundus odit vos. Asyndeta. Asyndeta habet multa, ut priore epist. Ioannis cap. 2, Scribo vobis, aliquoties

aliqui Ioanni tribuunt forte, quod cum quadam dignitate ac maiestate loquatur. Nam non pauca ex sua persona docet, cum alii tantum narrent: ut est initium eius Evangelii, ubi magis concionatorem quam historicum agit, ubi docet discrimen filii et Baptistae ac Moysis. Adserit vero cum authoritate: Nos vidimus gloriam eius, et habitavit in nobis. Item: Scimus quod testimonium eius est verum. Et haec eo scripta sunt, ut omnes credant et salventur: alioqui si omnia scriberentur, totus mundus non caperet libros. Sic in Epistola: Quod audivimus, vidimus oculis nostris, et manus nostrae

Doctores per res notiores ignotiora docere ac exponere. De quo genere Tropi et locutionum supra in Tropis prolixius disservi. Licet vero ista docendi ratio per notiora ac in sensus incurrentia, vel maxime a doctis laudata, et humano captui accommoda sit: tamen fit nescio quomodo, ut nos tales Dei conciones poenitentiae audientes ac cogitantes, plerunque pro nostra tristi ruditate in illa externa, nobisque nominata et ante oculos depicta specie aut umbra rei haereamus, nec ad ipsam naturam, nucleum aut medullam rei (quo tamen praecipue nos Spiritus sanctus suo sermone deducere

sit: tamen fit nescio quomodo, ut nos tales Dei conciones poenitentiae audientes ac cogitantes, plerunque pro nostra tristi ruditate in illa externa, nobisque nominata et ante oculos depicta specie aut umbra rei haereamus, nec ad ipsam naturam, nucleum aut medullam rei (quo tamen praecipue nos Spiritus sanctus suo sermone deducere cupit) penetrare queamus. Atque ita pro internis externa, pro veritate speciem, ac pro corpore umbram, sicut ille pro Iunone nubem complectamur. Vicissim quoque, si recta ac expresse ipsas res internas Scriptura exigeret, nempe sanitatem animae

urgendo ac inculcando: accidit hoc alterum incommodum, de quo modo est dictum. Verba enim utcunque a nobis intelliguntur, sed ad verum nativumque sensum sermonis ac voluntatis divinae descendere ac penetrare minime possumus. Ociose igitur ac inutiliter in solo cortice haeremus, stulte putantes nos ibi illud quod primarium maximeque apprehendendum est, consecutos esse. Huius ancipitis periculi ac damni illustre exemplum esse potest tota ferme religio Mosaica. Sed sit nobis nunc indicio et documento sola eius facies, cuius verum fulgorem, si oculis illarum Iudaicarum noctuarum

apposuerit velum, abduxit eorum oculos ac mentes a sua vera facie, ad illud rude ac egenum velum, in quo solo illi haerent: de qua re postea proprio Capite agitur. Sic prorsus et in talibus Dei ad genus humanum allocutionibus aut poenitentiae concionibus accidit. Cum autem varie nos Deus de isto debito praestando, seu de totius naturae integritate compellet, tum vero praesertim per praedicationem poenitentiae: cuius praedicationis admodum variae formae sunt: sed plerunque valde Synecdochicae, eoque imperitis valde ac crebro imponunt: earum aliquot exempla proponemus, ut

profluunt, sed ex voluntate artificialiter, displicent Deo, tanquam res hypocriticae: ut apparet Ier. 14, Isa. 58, Zach. 7. Cavendum itaque, ne, cum haec externa tantum eatenus in Scriptura probentur, quatenus sunt signa pietatis, et non quod in se aliquam praestantiam habeant: nos cum hypocritis, externa signa pro rebus ipsis, veraque pietate amplectamur: ut Isa. 58, Iudaei neglecta vera animi contritione, foris tantum corpus ieiunio cruciabant, et incurvicervico capite pallidi (ut nostri monachi) incedebant. Item ut ex Ioel. 2 apparet, lacerabant vestes, et non cor:

cuiusmodi sunt percussiones pectoris, lacerationes faciei et comae, qualia in Meridionalibus locis mulieres in funere maritorum aut filiorum solent facere. Aliquando cum ingens est moeror, etiam mortem sibi consciscunt. Atque hinc est, quod, prout varie in animo affecti sumus, ita nos etiam foris aliter atque aliter gerimus, sicut ille inquit: Ut res sese nobis dant, ita magni parvique sumus. Cum laetis aliquibus affectibus exultamus, cuiusmodi est gaudium, bona spes, amor, superbia, quae habet perpetuum gaudium ex falsa propriae excellentiae opinione fluens (placent enim

ac fugiunt, demittimus caput, intermittimus lotiones, unctiones, sordide induimur, cibos aut omnino vitamus, aut certe parcius et viliores sumimus, Musicen, choreas, aliaque omnia exhilarantia negligimus, laedentia vero aliqua, vel non admodum vitamus, vel etiam ultro accersimus, incurvamus nos in terram, aut etiam plane humi prosternimus, ut Horatius inquit, Moerore gravi deducit ad humum. Naturale igitur est, ut, cum laeticia exultamus, vitam hanc amemus, commodaque eius ac voluptates studiose consectemur: et vicissim in tristicia, vitam odio habeamus, ac non solum

favorem Dei, remissionem peccatorum, denique praesentia et futura bona, sicut nihil non meretur Papistis regnum caelorum, et quic quid ipsi volunt. Sed refutantur a Deo, Esa. 58, Nunquid hoc ieiunium, etc. Et ad Rom. 14, Regnum Dei non est cibus et potus. Et 1. Cor. 8, Esca nos commendat Deo. Rursum multi alii, iique eruditi viri existimant, ieiunia et olim adhibita, et adhuc adhibenda esse ad hoc, ut corpus afflictum et debilitatum animae magis pareat, aptiorque ad orandum, ac omnes res divinas homo Christianus esse possit. Horum sententiae omnino

necessariis rectissime curatum, quam maxime tranquillum, compositum ac sedatum fieri, eoque optime animi actionibus famulari posse, et (ut ita dicam) velle. Imo vero et exhilaratum aliquantulum corpus mediocri cibo ac potu, reipsa experimur et erga Deum, et erga homines melius nonnihil affectos nos reddere. Quare et sacrificiis olim convivia ex institutione Dei coniungebantur, et decimas, aliaque Deo dicata volebat Deus ab Israelitis coram suo tabernaculo commessantibus consumi: haud dubie ideo, ut exhilarati beneficia Dei magis perpenderent, et eo alacriores, magisque ex animo Deo

tales luctus in magnis animi doloribus confirmati erant, sicut prius dictum est. Hactenus exposuimus, quid sit ieiunium, cur saepe in sacris Literis orationi coniungatur: item, quare multi pii ieiunaverint, et quatenus ieiunium a Deo probetur. Ex his iam facile est videre, quatenus nos quoque ad ieiunium obligemur, seu quatenus Deus a nobis ieiunium requirat. Primum enim sciendum est, cum ieiunium sit luctus quidam externus, seu effectus et signum quoddam externum intus

Id officium Scriptura maximopere probat, quare et Christus discipulis suis pedes lavare voluit, et ipsos sibi mutuo idem facere iussit. Et Paulus 1. Tim. 5, illud tanquam certum indicium probae viduae ponit, si sanctorum pedes lavit. A nobis non perinde id requiritur. Sic Paulus inquit: Nos talem consuetudinem non habemus. Iam Iudaeis fuit consuetudo, in omni gravi commotione animi, lacerare vestem a pectore. Quare laudat Deus Iosiam regem, ultimi Regum 22, quod cum audivisset legi minas Dei, quibus in Deuter. minatur Deus Iudaeis suam legem deserentibus, disciderit

Deum, adhibebantur. Nobis cum non perinde sit mos in ullo animi moerore tantas corporis cruciationes adhibere, ideo Deus eas non perinde in nostra poenitentia, nec tantas exigit. Postremo et ex ipso situ ac natura regionum harum duae rationes nequaquam contemnendae peti possunt, quare nos non perinde ad ieiunia obligemur, ac olim Iudaei. Quarum altera est, quod hîc ventriculi propter circumstans frigus, et etiam ex ipsa gentis natura sunt calidiores, et propterea plus alimenti consumunt, et minus inediam ferre possunt. Altera est, quod, cum frigus longe plus affligat ieiunos,

Surgit enim de solio regali, lacerat a se purpuram, induit se sacco, cubat humi in sacco, atque ita ieiunat, probaturque id Deo, quod non superbe contempserit minas Dei, sed perterrefactus supplicem se coram Deo prostraverit, ac ideo promittit Deus se poenas eius dilaturum esse. Ne nos quidem erraremus, mea sententia, si, praesertim cum aliquae haereses in Ecclesia oriuntur; aut cum magna aliqua calamitas imminet, qualis iam Ecclesiam pene oppressit, multum etiam de licita laeticia licitisque voluptatibus communiter remitteremus, et itidem privatim, cum aliqua privata

ieiunia erant continua. Hypocriticum seu superstitio sum ieiunium dicimus quascumque corporis afflictiones, propter opinionem cultus divini susceptas, et tamen non ex vere fracto et contrito corde progredientes. Eius species possunt esse pene infinitae. Falsitas enim est multiplex, nos tamen tres tantum eius species faciemus, Meritorium, Ostentatorium, et Crapulosum. Meritorium ieiunium appellamus, cum eo finem fit ab Hypocritis, ut hac ipsa sola afflictione quippiam a Deo mereantur. Eiusmodi olim Iudaei ieiunarunt, Esa. 58. Et in papatu vetulae et monachi olim.

enim Iudaei in magno animi moerore facere solebant, ut et de Publicano Lucae 18 legimus. Atque haec de ieiunio dicere volui, ut aliquanto appositius ac verius totam rei huius naturam explicarem. Nam Papistae, quia certis diebus semel tantum in die epulantur, et a carnibus abstinent, nos verô tales observationes negligimus: putant se solos religiosos esse, nos vero penitus profanos et impios. Ad haec occurrunt non paucae phrases in Bibliis de ieiunio, eiusque contrario, quae nondum satis a quoquam explicatae sunt. Spero igitur ex hac nostra disputatione et Papistis vere

18 legimus. Atque haec de ieiunio dicere volui, ut aliquanto appositius ac verius totam rei huius naturam explicarem. Nam Papistae, quia certis diebus semel tantum in die epulantur, et a carnibus abstinent, nos verô tales observationes negligimus: putant se solos religiosos esse, nos vero penitus profanos et impios. Ad haec occurrunt non paucae phrases in Bibliis de ieiunio, eiusque contrario, quae nondum satis a quoquam explicatae sunt. Spero igitur ex hac nostra disputatione et Papistis vere responderi posse, et locutiones illas Scripturae, nonnihil obscuras illustrari.

non renatis: ut cum crebro externa praemia tali obedientiae promittuntur, Honora patrem et matrem, ut sis longaevus super terram: cuiusmodi sententiis sunt Proverbia Salomonis plena. 4 Alias celebratur ac pingitur operum aut legis iustitia, ut inde cognoscamus, qualis sit Deus, quales nos olim fuerimus, aut postea in aeterna vita erimus: quales item iam simus, et qualem ac quam perfectam iustitiam Christus pro nobis legi ac iustitiae Dei dependere coactus sit. 5 Nonnunquam laudantur opera studio excitandi pios homines ad novam vitam, reprimendum regnum veteris Adami,

beneficiis. Sic parabola Samaritani et viatoris saucii prima facie mera legis et operum concio esse videtur, cum sit revera Evangelica, ac a lege, bonis operibus, et sacrificiis peccatorum ad solum Christum deducat. Oritur enim ex quaestione de bonis operibus, et quis sit noster proximus, cui nos benefacere oporteat. Sed Christus mirabili artificio eo rem deducit, ut ostendat omnes homines horribiliter a latrone satana consauciatos ac spoliatos esse, nec vel a sacerdote, vel Levita eorumve legibus, sacrificiis, aut operibus salutem consequi posse, qui ad sua loca finesque transeant,

ut ostendat omnes homines horribiliter a latrone satana consauciatos ac spoliatos esse, nec vel a sacerdote, vel Levita eorumve legibus, sacrificiis, aut operibus salutem consequi posse, qui ad sua loca finesque transeant, peccatores in morbo iacentes relinquendo: sed a solo Samaritano, qui nos perditas oves in humeros suos tollat, ac in suum ovile reportet. Vult enim ibi dicere Christus: Tu corruptissime homuncio putas te optimis viribus liberi arbitrii instructum esse, ac facilime omnem

magister monstrans extremam ineptitudinem auditoris, adducit eum in desperationem, et a sua arte scholaque ad aliam eum ablegat. Quod et Moyses facit. Agnoscatur igitur haec Moysis consuetudo. 28 Nisi cognoscas, quomodo lex sit paedagogus ad Christum, tanquam unicum suum finem, ad quem nos, impossibilia exigendo, et sub peccatum concludendo, ac de sua iustitia ac vita desperare faciendo, ablegat, nunquam ad veritatis cognitionem pervenies. observanda ergo haec legis natura est. 29 Scriptura aliter docet bona opera, quam Philosophi, Pharisaei et Papistae: quod valde

misericordia faceret: nequaquam diceret quisquam sanae mentis homo, inde sequi illum liberatum et adoptatum debere porro omnibus flagitiis incumbere: quin potius diceret, cavendum illi omni studio esse, ne in pristinam sortem recidat, et summa gratitudine suum liberatorem colendum: quanto magis id nos erga illum omnipotentem Deum ac patrem nostrum praestare convenit? Quin potius sola Evangelii doctrina vera bona opera generat, non solum quia excitat ad gratitudinem, ut nolit amplius peccare, quodque tantum vere contritis ac credentibus salutem pollicetur, quae non possunt esse in

reperiuntur posita Dei dona, igitur propter illa opera nobis donantur: ut post calamitosam vitam Lazari sequitur felicitas aeterna, igitur propter illam salvatus est. contra autem post Divitis splendidam ac lautam vitam sequitur damnatio, igitur propter illam damnatus est. Quare non sponte debemus nos in omnes calamitates praecipitare, et omnia commoda fugere. Talia innumera exempla ac dicta in Sacris reperiuntur, unde isti ita ruditer aut etiam violenter suorum operum merita dignitatemque extruere conantur. Ut est etiam illud Isaiae: Desinite malefacere, et discite benefacere. Post quod

connexio rerum. Praeterea saepe etiam, ubi nulla omnino est coniunctio inter ipsas res, tamen talis aliquis ordo aut series rerum in sermone reperitur: ut in capite de Causis dixi. Iudaei olim contra Ieremiam ratiocinabantur et vociferabantur: Ex quo desiimus offerre reginae caeli, hae calamitates nos obruerunt: igitur propter intermissum illum sacrosanctum cultum punimur. Contra vero clamabat Ieremias: Imo ob illam ipsam idololatriam nunc punimini. Verûm huius imposturae explicatio ex mox sequentibus clarius habebitur. 34 Illa est crassior et palpabilior impostura, quando

poenitentiae aut absolutionum sacerdotis, eleemosynam, condonationem offensae, correctionem fratris, abundantiam charitatis, et magnam contritionem. Praeter hosce sex dicunt etiam multos alios modos autuias esse expiandi peccata: inter quas rationes nusquam ponunt, quôd solus Christi sanguis nos mundet ab omnibus peccatis. Quid autem hoc aliud est, quam totum Christum cum sua passione sepelire. Ubi manebit doctrina de unico agno Dei, peccata mundi tollente? ubi de unico expiatorio sacrificio? ubi quod non sit aliud nomen sub caelo datum, per quod nos oporteat mundari et salvari? Et

ponunt, quôd solus Christi sanguis nos mundet ab omnibus peccatis. Quid autem hoc aliud est, quam totum Christum cum sua passione sepelire. Ubi manebit doctrina de unico agno Dei, peccata mundi tollente? ubi de unico expiatorio sacrificio? ubi quod non sit aliud nomen sub caelo datum, per quod nos oporteat mundari et salvari? Et similia innumera dicta, quibus omnes Prophetae, patriarchae et Apostoli testimonium perhibent. Hic foedissimus et pestilentissimus error tantum ex inscitia sacri sermonis oritur. 35 Verum in multis Scripturae locis ideô tales res coniunguntur, quia

quas Deo veluti Eucharistica quaedam sacrificia studio obediendi ei, et eum glorificandi offerimus: fides autem aliaeque virtutes et tota renovatio, cum primum a Deo donantur, non sunt nostrae actiones aut oblationes erga Deum: sed pura ac mera Dei dona, et ineffabilia ipsius beneficia erga nos. Sicut nec sors data ministro ad foenerandum, eius bonum opus erga mercatorem dici potest: verum cum haec bona ac dona Dei retinemus, et recte exercemus, tunc demum possunt aliquatenus etiam nostra bona opera nominari. Recte etiam dicitur, Fides non iustificat, quatenus est bonum

narrat Matth. 25, se in extrema die alios damnaturum, alios iustificaturum, ac quasi causas quasdam sui iudicii ex bonis aut malis eorum operibus commemoraturum. Ubi Synecdochice fructibus iustificationis ac verae pietatis tribuuntur ea quae proprie sunt causae, fides et meritum filii Dei, suo nos sanguine dealbantis, et in filios ac haeredes Dei cooptantis. Sic et Isa. 27 dicitur, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris, sicut calcis, etc. Omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam

ac ministri dicuntur esse odor mortis, item proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus fatetur, inquiens: Non veni mittere pacem, sed gladium ac ignem. Veni namque separare, etc. Sic fides, verbum ac sacramenta dicuntur salvare nos: et credentes dicuntur etiam montes transferre, cum talia solus Deus faciat, fide tamen apprehensus et exoratus. Psalmo 119, Iudicia tua adiuvabunt me: id est, Tu ipse per et secundum verbum tuum. 1. Corinth. 7, Quid scis mulier, si servabis virum: id est, praebebis aliquam occasionem tanto

bonum, ubi tantum obiter ista attinguntur. 2 Memorabilis est illa aurea regula Thomae super Iacobum: Quod res tunc et per ea fieri dicuntur, cum patefiunt, et per quae patefiunt. Sic igitur dictum Iacobi, Ex operibus iustificamur, exponit: id est, Ex operibus aut per opera cognoscitur, nos iam antea iustificatos esse. Sic idem exponit illud Petri, Facite vocationem vestram certam. 3 Saepe opera celebrantur, non quod actu adsint, sed potentia: quia arbor, de qua plantanda, ex mala in bonam mutanda, et ad bonam condenda agitur, suo tempore fructus bonos proferet. Huc

16 Saepe Evangelicae promissiones legalibus formulis et verbis proponuntur. Isa. 1, Lavamini, et mundi estote. Hoc dictum videtur a nobis propriam mundiciem flagitare, cum revera aliena, aut Christi nobis offerat. Ideo Augustinus crebro inculcat, Deum mandando et flagitando docere, quid velit nos ab eo per Christum petere, et gratias accipere. Sic alias indicat, Convertimini ad me: alias dicit, conversurum nos esse ad se. Quare dicendo, Convertimini ad me, non nostras vires praedicat, quasi nos possimus nos ad eum convertere: sed nos aversos esse, et hoc conversionis beneficium ab se

Hoc dictum videtur a nobis propriam mundiciem flagitare, cum revera aliena, aut Christi nobis offerat. Ideo Augustinus crebro inculcat, Deum mandando et flagitando docere, quid velit nos ab eo per Christum petere, et gratias accipere. Sic alias indicat, Convertimini ad me: alias dicit, conversurum nos esse ad se. Quare dicendo, Convertimini ad me, non nostras vires praedicat, quasi nos possimus nos ad eum convertere: sed nos aversos esse, et hoc conversionis beneficium ab se mendicare hortatur. 17 In doctrina de bonis operibus maximi errores inde hominibus oriuntur, quod ignorant

nobis offerat. Ideo Augustinus crebro inculcat, Deum mandando et flagitando docere, quid velit nos ab eo per Christum petere, et gratias accipere. Sic alias indicat, Convertimini ad me: alias dicit, conversurum nos esse ad se. Quare dicendo, Convertimini ad me, non nostras vires praedicat, quasi nos possimus nos ad eum convertere: sed nos aversos esse, et hoc conversionis beneficium ab se mendicare hortatur. 17 In doctrina de bonis operibus maximi errores inde hominibus oriuntur, quod ignorant quantam perfectionem iustitiae Deus, eiusque lex ab omnibus exigat. Putant enim eum

Ideo Augustinus crebro inculcat, Deum mandando et flagitando docere, quid velit nos ab eo per Christum petere, et gratias accipere. Sic alias indicat, Convertimini ad me: alias dicit, conversurum nos esse ad se. Quare dicendo, Convertimini ad me, non nostras vires praedicat, quasi nos possimus nos ad eum convertere: sed nos aversos esse, et hoc conversionis beneficium ab se mendicare hortatur. 17 In doctrina de bonis operibus maximi errores inde hominibus oriuntur, quod ignorant quantam perfectionem iustitiae Deus, eiusque lex ab omnibus exigat. Putant enim eum contentum esse

inculcat, Deum mandando et flagitando docere, quid velit nos ab eo per Christum petere, et gratias accipere. Sic alias indicat, Convertimini ad me: alias dicit, conversurum nos esse ad se. Quare dicendo, Convertimini ad me, non nostras vires praedicat, quasi nos possimus nos ad eum convertere: sed nos aversos esse, et hoc conversionis beneficium ab se mendicare hortatur. 17 In doctrina de bonis operibus maximi errores inde hominibus oriuntur, quod ignorant quantam perfectionem iustitiae Deus, eiusque lex ab omnibus exigat. Putant enim eum contentum esse externa disciplina et

quandoquidem Deus praecipit, ut ei perfectissime obediamus: et obedientibus iustitiam vitamque pollicetur, istam esse unicam salutis viam, nosque omnino posse legi Dei plene obedire. Verum Paulus et Augustinus docent, ideo Deum impossibilia flagitare, ut nos agnoscentes nostram iniustitiam et infirmitatem, ad Dei gratiam ac misericordiam in filio ipsius propositam confugiamus. 22 Scriptura plurimum utitur communis vitae phrasibus in omnibus materiis, adeo ut etiam Deo membra et plurimas hominum actiones adscribat. At humana vita legibus

facere voluntatem patris, saepe tantum de bono conatu, ac studio obediendi accipi: non autem de perfectissima legis obedientia, qua coram Deo iustificemur ac salvemur, abunde. superius ostendi in verbo Facere. Quare videndum est, ne cum quoquo modo piorum studium pie vivendi celebrari audimus, nos id mox de iustitia operum meritoque aeternae salutis accipiamus. 25 Valde usitate accipitur per Metonymiam causa pro suo effectu, vocabula culpe pro vocabulis poenae, et vocabula meriti, aut operum, aut iustitiae pro suis praemiis: quinetiam simpliciter malum culpae pro malo poenae,

sequentur illos: id est, praemia aut poenae operum. Ephes. 6, Quod quis fecerit, reportabit sive bonum, sive malum: id est, praemia factorum. Sic Iud. 9, Violentia 70 filiorum Gedeon veniet super Abimelech: id est, poena violentiae. Sic Propheta dicit, Peccata nostra sicut venti dissipaverunt nos: id est, poenae peccatorum. Sic sanguines saepissime pro poenis ob effusum sanguinem ponuntur: ut, Sanguis eius super nos et super filios nostros: id est, poene pro effuso sanguine. Sic verbum נקה naka, innocens fuit, saepissime pro impunito ponitur. Sic

est, praemia factorum. Sic Iud. 9, Violentia 70 filiorum Gedeon veniet super Abimelech: id est, poena violentiae. Sic Propheta dicit, Peccata nostra sicut venti dissipaverunt nos: id est, poenae peccatorum. Sic sanguines saepissime pro poenis ob effusum sanguinem ponuntur: ut, Sanguis eius super nos et super filios nostros: id est, poene pro effuso sanguine. Sic verbum נקה naka, innocens fuit, saepissime pro impunito ponitur. Sic iustitia saepissime pro aliquo bono praemii aut commodi ponitur: ut Psal. 4, Cum clamavero, exaudi me Deus

ut ibi nostra sordida opera, quae sunt ut pannus menstruatae immunda, collocemus. 29 Saepe celebratur dilectio Dei in piis, eique salus nostra tribuitur, id Pharisaici seductores mox nostrae dilectioni erga Deum tribuunt. At Ioannes eos redarguit dicens: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexerit nos, etc. Sic et Christus idem operariorum sophisma redarguit dicens, se prius elegisse ac dilexisse nos, non contra nos illum. Quam pertinaciter contendunt Pontificii, Paulum Rom. 5 de nostra dilectione erga Deum loqui, cum Paulus ibidem

menstruatae immunda, collocemus. 29 Saepe celebratur dilectio Dei in piis, eique salus nostra tribuitur, id Pharisaici seductores mox nostrae dilectioni erga Deum tribuunt. At Ioannes eos redarguit dicens: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexerit nos, etc. Sic et Christus idem operariorum sophisma redarguit dicens, se prius elegisse ac dilexisse nos, non contra nos illum. Quam pertinaciter contendunt Pontificii, Paulum Rom. 5 de nostra dilectione erga Deum loqui, cum Paulus ibidem statim prolixissime se exponat, quod loquatur

id Pharisaici seductores mox nostrae dilectioni erga Deum tribuunt. At Ioannes eos redarguit dicens: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexerit nos, etc. Sic et Christus idem operariorum sophisma redarguit dicens, se prius elegisse ac dilexisse nos, non contra nos illum. Quam pertinaciter contendunt Pontificii, Paulum Rom. 5 de nostra dilectione erga Deum loqui, cum Paulus ibidem statim prolixissime se exponat, quod loquatur de dilectione Dei erga nos, qui pro nobis iniustis ac hostibus suis filium suum tradiderit. Sic monachi volunt

seductores mox nostrae dilectioni erga Deum tribuunt. At Ioannes eos redarguit dicens: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexerit nos, etc. Sic et Christus idem operariorum sophisma redarguit dicens, se prius elegisse ac dilexisse nos, non contra nos illum. Quam pertinaciter contendunt Pontificii, Paulum Rom. 5 de nostra dilectione erga Deum loqui, cum Paulus ibidem statim prolixissime se exponat, quod loquatur de dilectione Dei erga nos, qui pro nobis iniustis ac hostibus suis filium suum tradiderit. Sic monachi volunt divam Virginem in

et Christus idem operariorum sophisma redarguit dicens, se prius elegisse ac dilexisse nos, non contra nos illum. Quam pertinaciter contendunt Pontificii, Paulum Rom. 5 de nostra dilectione erga Deum loqui, cum Paulus ibidem statim prolixissime se exponat, quod loquatur de dilectione Dei erga nos, qui pro nobis iniustis ac hostibus suis filium suum tradiderit. Sic monachi volunt divam Virginem in Cantico suam humilitatem suasque virtutes iactare, cum illa tantum gratuitam Dei misericordiam erga se agnoscat ac celebret. 30 Non raro fit, ut cum Scriptura simpliciter faciat

in nobis, cum fiduciam habemus in die iudicii. ubi apertissime Apostolus docet, charitatem esse effectum fiduciae gratuitae iustificationis ac salutis. At impia Papisticaque Postilla Maioris vult inde probare, fiduciam perfectae dilectionis necessario afferendam esse ad extremum iudicium, aut nos ibi damnandos esse. De quo impio errore et foeda praedicti loci corruptione dixi prolixius in Latina refutatione eius, et etiam in praecedente parte. Talia sunt plane innumera loca, ubi operarii prorsus invertunt dicta gratiae in sententiam operum ac meriti. 31 Nobile illud

quasi habitualiter, seu (ut ita dicam) inhaerenter intelligunt, quasi ita semel sit liberatus ab ea perfecte, ut eam porro sentire nullo modo debeat. Verum hîc duplex restrictio necessaria est: altera, quod solummodo ratione maledictionis ac benedictionis a lege simus liberati, ne ea nos vel damnet vel iustificet, vel ullo modo in iustificatione ac salute impedire queat: non quod ei non debeamus in posterum obedientiam, aut inde eam discere non oporteat. Secundo restringendum est ad ius ac promissionem, quod scilicet piis ac novo homini sit certa caelestis patris promissio,

de perfecta novi hominis renascentia, et peccati originalis extinctione senserunt, praeter Papistas, etiam Osiander, Schuencfeldius, et Anabaptistae. Qui error quotidianum Christi beneficium, perpetuamque remissionem peccatorum tollit, et innumera alia incommoda gignit, praesertim quod putamus nos porro nostris operibus legi Dei satisfacere et iustificari posse. Quare Papistae dicunt, sanctos tantum de leviculis quibusdam peccatis dicere, Remitte remitte debita. Prudenter igitur sunt dicta Scripturae intelligenda, partim de imputativa iustitia, partim de inchoatis beneficiis, et simul de

aut medium, quo peccator ad remissionem peccatorum pervenit, eamve apprehendit. At dilectio, teste Christo, est effectus condonati debiti, Lucae 7. Non praecedit ergo condonationem debiti, ut fides. Est ergo fides initio sine bonis operibus actu praesentibus. 5 Ex charitate Dei erga nos oritur nostra charitas erga ipsum, non contra, 1. Ioan. 4. Sensus autem charitatis et favoris Dei est tunc demum in corde nostro, cum iam iustificati fide pacem habemus, cumque etiam donati Spiritu S. agnoscimus Deum esse nobis patrem propitium, clamamusque Abba pater. 6 Filius

Rom. 3, 4, Ergo in iustificatione revera non tantum non cooperantur, sed ne adsunt quidem bona opera. 7 Renovatio sequitur iustificationem, quam praecedit fides. At renovatio omnesque virtutes tunc, cum primum donantur, non sunt nostra bona opera, sed Dei ingentia beneficia, quae nos Deo debitores constituunt, et obligant, sicut et ipsa Spiritus sancti donatio: sed hinc oriuntur demum boni fructus. Ipsae etiam virtutes tum demum sunt fiuntve nostra bona opera, cum eas veluti sortem quandam nobis divinitus, teste Christo, ad negotiandum concreditam fideliter exercemus.

actu ipso bona opera aut virtutes: sed tamen revera fides non est proxima causa aut mater bonorum operum, seu virtutum: verum hac demum ratione efficit illa, quod per fidem post iustificationem accipimus Spiritum sanctum, qui tum virtutes aut bonas qualitates in corde nostro generat aut plantat, nos renovans, et ad bona opera condens, quo ea bona plantula faciat bonos fructus: tum etiam nos perpetuo regit et excitat vivos faciens, ducens in omnem veritatem, suggerens omnia pia ac salutaria consilia et

accipimus Spiritum sanctum, qui tum virtutes aut bonas qualitates in corde nostro generat aut plantat, nos renovans, et ad bona opera condens, quo ea bona plantula faciat bonos fructus: tum etiam nos perpetuo regit et excitat vivos faciens, ducens in omnem veritatem, suggerens omnia pia ac salutaria consilia et cogitata, excitansque ad omne bonum. Atque ita reddit nos frugiferos aut operosos, nostraque membra interna et externa facit serva et organa iustitiae ac novae obedientiae.

bona plantula faciat bonos fructus: tum etiam nos perpetuo regit et excitat vivos faciens, ducens in omnem veritatem, suggerens omnia pia ac salutaria consilia et cogitata, excitansque ad omne bonum. Atque ita reddit nos frugiferos aut operosos, nostraque membra interna et externa facit serva et organa iustitiae ac novae obedientiae. Quare non recte dicitur, quod fides semper habeat actu ipso bona opera aut virtutes: non etiam, quod fides sit proxima causa et mater bonorum operum: sed est remotior

ac novae obedientiae. Quare non recte dicitur, quod fides semper habeat actu ipso bona opera aut virtutes: non etiam, quod fides sit proxima causa et mater bonorum operum: sed est remotior eorum causa, ut modo dixi. Fides enim primum iustificat, postea apprehendit Spiritum sanctum, qui nos renovat et condit ad bona opera, seu efficit bonas arbores, unde tandem proveniant boni operum fructus. Cavendum ergo est, ne currum ante equos, ut vulgo dici solet, seu effectum ante causam, et bonos fructus ante bonam arborem, et bona opera ante iustificationem ponamus: unde

agitur, quoties vel promittitur vel petitur remissio peccatorum: quae toties per Christum, ac nomine Christi annunciatur ac inculcatur, tanquam illud primarium, per quod aeternam vitam consequamur. Haec est iustitia, quae revelatur sine lege per Evangelium, et de qua dicitur, quod sanguis Christi nos lavet ab omnibus peccatis, et quod iustificemur sanguine aut obedientia Christi, aut cognitione ipsius: Rom. 5. Isa. 53. Alterum forum gratiae, novae obedientiae seu approbationis et iustificationis est, cum Deus agit cum reconciliatis, aut priore illa severa iustitia, ob Christi

pater pusilli et imbecilli filioli minima officiola et benefacta amplissimis laudibus celebrat, extollit ac remunerat, perinde ac si valde perfecta et praeclarissime peracta catorthomata essent, nihilque eis prorsus deesset. In hac sane iustificatione aut Dei approbatione ita diligimur nos ac nostra opera in dilecto filio, ut etiam operum nostrorum crebro ratio habeatur, eaque non parum laudentur. Huc pertinet illud: Iustus est qui facit iustitiam. Et: Attendite ne faciatis iustitiam vestram coram hominibus. Huc pertinet infusa aut donata iustitia cum suis effectibus aut

opera in dilecto filio, ut etiam operum nostrorum crebro ratio habeatur, eaque non parum laudentur. Huc pertinet illud: Iustus est qui facit iustitiam. Et: Attendite ne faciatis iustitiam vestram coram hominibus. Huc pertinet infusa aut donata iustitia cum suis effectibus aut fructibus, ad quos nos in Christo conditi sumus, ut ambulemus in eis. Ad hanc approbationem aut iustificationem referendae sunt omnes celebrationes iustitiae aut pietatis sanctorum, ut cum Zacharias et Elizabeth dicuntur iusti et irreprehensibiles fuisse coram Deo, ambulantes in omnibus mandatis Dei. Item

et praemiis ornans. In hac approbatione novae obedientiae non requiritur perfecta legis impletio, sicut in altera: sed ac quiescit Deus in sedulo filiorum conatu. Nec semel tantum aut raro illa prior iustificatio aut approbatio peragitur, sed subinde ad eam lege ac severa Dei iustitia nos citante, confugere cogimur: sicut Christus praecipit angelo Laodicensi, ne iactet suas divitias, sed extremam suam nuditatem ac deformitatem agnoscat, et ad ipsum confugiat, quo ab eo consequatur preciosissimas vestes, quibus suam nuditatem, turpitudines et dedecora contegat, Apocal. 3. et

carere peccato, seipsum fallat, et Deum mendacii arguat: sin autem agnoscat, et coram Deo confiteatur se esse peccatorem, petatque ab eo debitorum condonationem, is habeat apud Deum propitiatorem ac mediatorem, per quem facile condonationem consequatur. Illam perpetuam iustificationem nos per mediatorem nostrum, fidei precatione omnibus horis mendicare iussit filius Dei, dicendo: Remitte nobis debita nostra. Nefarie igitur faciunt Papistae, qui benignitate Dei abutentes, dicta Scripturae et etiam patrum, de hac posteriore iustificatione aut approbatione agentia,

artium noticia tum logicarum, tum et naturalium, atque adeo etiam mechanicarum et rusticarum, prodest ad sacrarum Literarum cognitionem. Quin etiam communis sensus, quotidianaque experientia, tum malitiae, tum et virtutum recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut

pecuaria, utcunque perspecta, multa reddet in sermone sacrarum Literarum illustriora: ut cum parabolae sumuntur a plantatione et cultura vinearum, Isaiae 5. et passim in Evangeliis, ac Psal. 80 et 129. Sic ex re pecuaria melius cognosci poterit, cur Christus se quidem pastorem, nos vero oves esse dicat: et quomodo oves vocem sui pastoris agnoscant, eumque sectentur, et alienum fugiant. Res quoque oeconomica et etiam mercatura, non paucas tum voces, tum locutiones ac similitudines illustrabit. Illa insignis maximique usus vox Imputatio et imputare, potissimum

Arcus etiam impiorum, sunt malae machinationes contra bonos, Psal. 10. 37. Arcus et gladius saepe pro omni vi bellica per Synecdochen: ut, Non in arcu meo sperabo. Psal. 44. Arcus eorum confringetur. Hi in curribus, et hi in equis, id est freti humana potentia, nos autem in nomine Domini. Sic et lancea saepe usurpatur: hinc conflare lanceas in falces, et gladios in ligones tempore Meschiae: item, exurere currus, frangere arcum, et conscindere hastas, est compescere bella, Psal. 46. Abscondere se iubet Isa. cap. 2

naturam, ac cum praesenti materia conferre, hancque inde considerare et cognoscere. Sunt enim in universa natura pulcherrimae imagines, quae dulcissimas gignunt allegorias et veluti picturas rerum spiritualium, aut quoquo modo ad religionem pertinentium nobis proponunt, et de magnis rebus nos erudire possunt. Cum dicitur, Iustus ut palma florebit: multum illustratur hoc dictum. si tota palmae descriptio ex Plinio petatur, videlicet quod palma contra impositum onus insurgat: sic pii non premuntur, sed evehuntur cruce, spiritu Domini eos confirmante ac corroborante, et Christo in eis

ergo est, quod sicut omnes victimae sale condiuntur: ita etiam pii duplici igne, nempe crucis, quae pios salutariter exercet, et porro etiam igne spiritus synceriores ac saniores redduntur: allusio autem est ad praecedentia, ubi de igne gehennae disservit, quasi diceret, Satius multo esse, ut nos patiamur hoc spirituali igne condiri, quam illo aeterno. Sal etiam est valde sterile, et reddit terram sterilem. quae enim non putrescunt, illa etiam non ferunt aut producunt: unde terra salsuginosa dicitur, quae est sterilis. Et Psalm. 107 dicitur Deus mutare terram fertilem in

iucunda ei est praeteritorum malorum recordatio. Omnes istae proprietates pulchre conveniunt Christiano homini, per tot miserias in vitam aeternam contendenti. Quare cum Scriptura aliquando brevissime unam quam piam talem rem attingit vix unica voce, plurima nobis dicit: quia vult nos totam rem variasque proprietates diligentissime cognoscere, et ad praesentem scopum applicare, rarius illas subindicatas res aut similitudines plene evolvit: sicut in exemplo proposito peregrinationis videmus uno verbo plurimas res subindicari. Sic vox Ovis, saepe multas

a quibus similitudines petuntur, erudite ex Physica et bonis authoribus declararet, et locis Scripturae eas proprietates applicaret. Vult enim (ut dictum est) Scriptura habere Lectorem attentum, diligentem, ac (ut Christus loquitur) scrutantem, et etiam intelligentem. Quem admodum et Salomon iubet nos caelestem sapientiam scrutari nimirum in verbo Dei, diligentius quam argentum in fodinis aut thesauros absconditos scrutamur. Sic enim demum thesauros verbi Dei summo studio scrutanti Spiritus sanctus varia mysteria resque amplissimas, aliquando in singulis vocibus latitantes, patefaciet et

Oporteret vero primum observare, quas voces ac phrases Moyses usurpasset: deinde, quomodo eas Prophetae ac Psalmi aut sequuti fuissent, aut diversis vocabulis enunciassent: denique, quomodo easdem vel Evangelistae vel Apostoli expressissent. Omnino enim verba sunt nobis notae rerum, ut nos eas ex notis agnoscere sit necesse: ac saepissime fiat, ut paululum immutatis notis, vel prorsus a tota re aberremus, vel certe plurimum eius quasi proprietatum amittamus. Porro collatis ac expositis primariis Scripturae vocibus ac phrasibus in summis articulis, utile esset etiam

dicit, Deum condidisse hominem ad imaginem ac similitudinem suam, ipsum, inquam, hominem, non eius accidentia. Idem et novum Testamentum dicit, ut cum Paulus vocat hominem renovatum, qui secundum illum primum instauratur, hominem Dei, Tit. 3: et hominem conditum secundum Deum, Eph. 4: et nos spiritu Dei in imaginem Dei transformari a gloria in gloriam: i. magis ac magis refingi ad imaginem Dei, multo etiam gloriosiorem, quam illa prima fuerit. At Sophistae illam imaginem Dei, ad quam primo fuit conditus homo, docent, fuisse tantum quaedam accidentaria ornamenta. Patres porro per

in se maledictionem legis, et peccata mundi, testibus Baptista et Paulo. Hinc igitur sunt tot phrases veteris ac novi Testamenti. Hinc etiam Ioannes dicit, filium Dei venisse ut destruat opera diaboli. Deus nudum Adamum induit pelle ovis, id est, agni Dei: quod proculdubio significavit nos nudos et carentes gloria Dei, sine omnibus operibus iustificari. Ex illa igitur prima nuditate et induitione velleris ovilli, sumpsit Paulus illas suas locutiones, induere Christum, induere novum hominem: Superinduemur, si modo non nudi reperiemur: et in Apocalypsi cap. 3. de

indefinitas, volunt exprimere universales: et ponendo ac inculcando vehementer unum aliquid, caetera omnia ex eo loco ac gradu excludunt. Haec et huiusmodi innumera possent hîc admodum utiliter annotari: verum haec in praesentiarum de hoc capite brevissime monuisse sufficiat: quo quae nos exacte praestare nunc nequivimus, studiosus Theologiae ipse sibi aliunde conquirat, etc. DE VELAMINE MOSIS EIUSQUE DETRACTIONE. Doctrina de Velamine Mosis, multum lucis toti legi adferret, si aliquanto plenius

duplicatum est. Lex igitur duplex velamen nostris caecis oculis obtendit. Nam primum res ipsae tales proponuntur, quarum natura facilime nostra corrupta ratio capitur, et veluti a nucleo ad putamen obducta, in longe alias cogitationes et opiniones de eis inducitur, quam quas de illis nos habere in vera religione oporteret, ut mox in singulis legis speciebus ostendetur. Deinde sermo eius multo aliter loqui ac sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus. Quin

et veluti a nucleo ad putamen obducta, in longe alias cogitationes et opiniones de eis inducitur, quam quas de illis nos habere in vera religione oporteret, ut mox in singulis legis speciebus ostendetur. Deinde sermo eius multo aliter loqui ac sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus. Quin potius ille in easdem prorsus alienas cogitationes nos trahere videtur, in quas nos etiam res materiasve ipsas legis inducere modo diximus. Quod quale sit, mox propositis

singulis legis speciebus ostendetur. Deinde sermo eius multo aliter loqui ac sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus. Quin potius ille in easdem prorsus alienas cogitationes nos trahere videtur, in quas nos etiam res materiasve ipsas legis inducere modo diximus. Quod quale sit, mox propositis omnibus in specie clarius apparebit. Primum enim, tota lex simul Iudicialis, Ceremonialis et Moralis, crasso quodam putamine obducta, valde celare videtur suum

Deinde sermo eius multo aliter loqui ac sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus. Quin potius ille in easdem prorsus alienas cogitationes nos trahere videtur, in quas nos etiam res materiasve ipsas legis inducere modo diximus. Quod quale sit, mox propositis omnibus in specie clarius apparebit. Primum enim, tota lex simul Iudicialis, Ceremonialis et Moralis, crasso quodam putamine obducta, valde celare videtur suum primarium usum, aut genuinum fructum

doctrina superior ac architectonica aut inferior sit, utrave alteri cedere eamve interpretari debeat, et quomodo alterutra alteri subserviat, potissimum divus Paulus post Christum illustravit. Sine quo lumine tota Scriptura ipsissimae tenebrae nobis, nostro sane vitio, fuissent, ut experientia nos in tenebris Papatus docuit. Ut vero eo magis Paulus verum usum ac primarium finem legis ostenderet, et simul impossibilitatem legalis iustitiae declararet, detracto velo eius faciei monstrat, quam acute, quam procul, austere ac severe ea intueatur, ut quae non tantum externam

videatur libellus de Metis ac materiis scientiarum, ubi ostenditur, quam multipliciter Philosophia nobis in Theologia imponat, et sua natura caecos mentis nostrae oculos etiam magis excaecet. Sumamus vel ex communi vita, illa huius accersiti velaminis aut tegminis exempla. Tota vita nos docet, omnes leges dari ad hoc ut fiant: utque obediens illis, pro iusto, suo loco et in suo vitae genere habeatur: contra inobediens ut iniustus castigetur. Stulte, aut etiam tyrannice eum facere, qui impossibiles leges proponat: unum quenque suis operibus, suaque culpa, sibi poenas, et

aut etiam tyrannice eum facere, qui impossibiles leges proponat: unum quenque suis operibus, suaque culpa, sibi poenas, et vicissim suis meritis praemia sibi accersere. Sic et in Theologia religioneque esse aut fieri, certo nobis persuademus. Sic porro totius communis vitae experientia nos docet, frustra mandari semina arenae: sed oportere, ubi quid boni efficere volumus, subesse nativam quandam bonitatem, quae exculta nostra industria acceptisque seminibus bonos fructus proferat. Sic et in Theologia Christianaque pietate volumus conversionem et iustificationem ex bonis liberi

eius oculos, inscribens veram doctrinam, verumque eius sensum cordis nostri tabulis, nosque θεοδιδάκτους efficiens: cum cor nostrum aperit, ut Lidae in actis: nobisque omnium Scripturarum intellectum largitur, ut Apostolis Lucae ultimo: cum nos per Spiritum suum in omnem veritatem inducit, ut clare revelatam faciem Mosis et totius Scripturae intelligere et contemplari queamus: quod beneficium toties Christus, se per Spiritum sanctum nobis praestiturum gravissime promisit. Peragitur autem haec detractio velaminis, aut

Paulo) cum vere convertimur ad Christum: sicut et Moses sibi velamen ad Dominum rediens detrahebat. Nam cum in contritione vere agnoscimus, potenter spiritu Dei corda nostra movente, quam ingentem ac longe perfectissimam iustitiam quantaque severitate a nobis lex Dei flagitet, et insuper, quam nos prorsus corrupti et ad omne bonum opus inidonei simus: tum demum non ferendam faciem et austeritatem Mosis ac legis, amoto eius tegmine cernimus, nosque in aeternum exitium ab eo damnari sentimus, a quo iustitiam et vitam expectabamus. Rursus etiam cum vera fide filium Dei in

latitare. Verum iam ad ipsa testimonia propius accedamus, quo praeter superiorem fructum, etiam harmonia veteris ac novi Testamenti tanto magis effulgeat. Aliqui Scholastici docuerunt, patres ante Mosen per legem naturae esse servatos: post Mosen autem, Israelitas eius lege: denique nos, lege Evangelii. Quo errore scelerate obscuratus et tantum non plane ex hominum corde abolitus est ille unicus ac verus Dei agnus, vereque mundi peccata tollens, qui inde a condito mundo est mactatus, et omnes pii inde ab Adamo videre cupiverunt, viderunt, et inde salvati ac gavisi sunt: ut

tabernaculi sacerdotis et totius sacerdotii admonerentur, et per hanc picturam aut figuram fides et corda eorum sursum ad illud ascenderent. In quod caeleste tabernaculum Scriptura illum sacerdotem etiam post resurrectionem reducit, cum suis thesauris inventae plenae redemptionis, et unde nos quotidie fide petere iubet per eundem sacerdotem iustitiam ac vitam. 2 Collatio promissionum expiationis benedicti seminis in Genesi, et harum brutarum victimarum expiationumque necessario illos eo deduxit, ut illius quidem sacrificium in summa seu efficienti causa expiationis

quibus potissimum sententiis ac rebus olim Prophetae cum Israelitis tantopere litigarunt. DE NOMINE IEHOVA. De nomine Iehova plurima et a Iudaeis et a Christianis disputantur: sed multa parum certa, pleraque inutilia, quaedam etiam superstitiosa et impia. Nos autem, ducente nos ipso filio per hasce invias et desertas solitudines, et per spiritum suum illuminante, pauca iam eaque utiliora et certiora dicemus. Non est autem dubium, tantorum mysteriorum veritatem et illustrationem potissimum ex sacris Literis petendam esse: nam alia plena

sententiis ac rebus olim Prophetae cum Israelitis tantopere litigarunt. DE NOMINE IEHOVA. De nomine Iehova plurima et a Iudaeis et a Christianis disputantur: sed multa parum certa, pleraque inutilia, quaedam etiam superstitiosa et impia. Nos autem, ducente nos ipso filio per hasce invias et desertas solitudines, et per spiritum suum illuminante, pauca iam eaque utiliora et certiora dicemus. Non est autem dubium, tantorum mysteriorum veritatem et illustrationem potissimum ex sacris Literis petendam esse: nam alia plena erroris ac

Deus hac voce indicasset, quin potius longe ignobilius nomen pro nobiliori antea usitato assumpsisset: cum ille contra ostendit, se nunc quoddam eximium ac singulare nomen assumere velle. Postquam ergo omnino constat, vocem Iehova proprie Erit significare: nunc invocato spiritu, Dei, nos in omnem veritatem ducente, videamus, cur id nomen Deus tunc in tam ardui negotii inchoatione assumpserit, aut quid omnino mysterii in hac voce lateat. Nam non vulgare aliquid in ea re positum esse, cum ex praecedentibus apparet, tum ex eo, quod nunc id nomen Deus ut novum ac eximium commendat,

populi sui ex vera servitute peccati, irae Dei, satanae, mortis et inferorum, iuxta tot factas promissiones perfungeretur. Quod suum futurum redemptionis opus eis tunc etiam iam ipsa illa externa liberatione depingebat ac promittebat. Quare ipse ordo rei evidentissimaque veritas nos eo deducit, ut volentes nolentes confiteamur, ideo filium Dei hoc nomen assumpsisse, ut praediceret et protestaretur se fore Meschiam, se fore hominem et liberatorem populi Dei, se fore eorum sacerdotem, et expiatoriam aut propitiatoriam victimam: seque fore verum pascha, non illas Leviticas

congruit cum hac Mosis de Iehova. Nam sicut hic verus Dei filius dicit, Ego Ero illud benedictum semen: ita ibi in Isaia clarius exponens dicit, Puerum illum nasciturum, id est, benedictum semen vocatum iri Emanuel, nobiscum Deus: id est, Christus filius Dei promiserat olim se fore nobiscum, nos liberando non tantum ab Aegyptiis, sed multo magis in extremis diebus condonationem peccatorum et poenarum aeternarum nobis per incarnationem et passionem suam impetrando: ac in eius promissionis confirmationem semet Iehova. i. verus Deus Erit, cognominaverat: Nunc ergo scitote, et accipite

Iehova non esse nomen appellativum, nec temere quemvis Deum significare, sed esse proprium nomen Israelitici Dei, ut intelligamus in sacris Literis non temere quemvis Deum invocari, sed tantum illum unicum, qui se hoc nomine Iehova suo populo revelaverit. Idemque nobis quoque faciendum esse, ut nos et in docendo, et in orando ab Ethnicis, Turcis et Iudaeis separemus, ac non temere, vel ad dextram, vel ad sinistram declinemus, sed revelata nobis divinitus via incedamus. Quod autem Graeci, Latini et multae vernaculae linguae per nomen Dominus, hanc vocem transtulerunt: id non eo

et alius post reditum ex captivitate summus Sacerdos: quorum uterque fuit velutitypus quidam et praefigurator Christi. Iehosua filius Num in eo typum Christi gessit, quod quemadmodum Iehosua populum Dei in terram promissam induxit, quo eos Moyses legislator perducere non quivit: ita noster Iehosua nos in regnum caelorum perduxit, quod lex facere non potuit. Iehosua porro sacerdos in eo Christum expressit, quod fuit summus Sacerdos, sicut et Iesus. Item, sicut ille fuit titio ereptus de incendio, sordidisque pannis primum indutus, cuique satan initio se opposuit, postea vero est

etiam periculosum fuerit Heb. si doceat Christianum tantum linguam, ne dicam mysteria eorum, satis Hieronymus testatur. Quin etiam, ut maxime voluissent plura Hebraea scripta cognoscere, non quiverunt. Hieronymus homo diligentissimus, nihil ferme praeter Biblia vidit. Quare rectiûs nos sic opponeremus in hoc loco: Si Iudaei ad Christum conversi, aut omnino quisquam Christianus Hebraeae linguae gnarus, aliam veriorem etymologiam ista quam semper Ecclesia tenuit, scivisset, certe aliquando monuisset, et errantibus contradixisset, extarentque aliqua eius monitionis seu

Sub finem huius argumenti varie sophisticatur, quid nomen Iehosua Christo contulerit, etc. Respondeo, Ipsi nihil contulit, confert autem nobis id commodi, ut indicet ipso statim proprio nomine, cur ad nos venerit, quidve nobis boni facturus sit, et quid nos de eo credere et ab eo quaerere debeamus. Tertio dicit, a Luca narrari tanquam rem novam et miram, quod Iesus, priusquam nasceretur, ab Angelo sit hoc nomine nominatus. Fuisse autem hoc nomen Iehosua, tunc tam pervulgatum, ut si a

Sub finem huius argumenti varie sophisticatur, quid nomen Iehosua Christo contulerit, etc. Respondeo, Ipsi nihil contulit, confert autem nobis id commodi, ut indicet ipso statim proprio nomine, cur ad nos venerit, quidve nobis boni facturus sit, et quid nos de eo credere et ab eo quaerere debeamus. Tertio dicit, a Luca narrari tanquam rem novam et miram, quod Iesus, priusquam nasceretur, ab Angelo sit hoc nomine nominatus. Fuisse autem hoc nomen Iehosua, tunc tam pervulgatum, ut si a psittaco fuisset pronunciatum, non fuisset mirum.

seu iustitiam, quam vita necessario sequitur, de qua re in libro de iustitia prolixius dictum est. Quare impie facit Osiander, qui cum passioni ac merito Christi simulet se tribuere remissionem peccatorum, tamen non tribuit ei iustificationem peccatoris. Si enim non iustificat nos meritum ac passio Christi: sequitur ergo, passionem Domini nec tollere a nobis iniustitiam et peccatum nec mortem, nec penitus nos salvare, atque ideo Christum frustra plane ac sine ullo fructu mortuum esse. Mirum vero plane est, quod iam tanti dogmatis aedificium de iustificatione

facit Osiander, qui cum passioni ac merito Christi simulet se tribuere remissionem peccatorum, tamen non tribuit ei iustificationem peccatoris. Si enim non iustificat nos meritum ac passio Christi: sequitur ergo, passionem Domini nec tollere a nobis iniustitiam et peccatum nec mortem, nec penitus nos salvare, atque ideo Christum frustra plane ac sine ullo fructu mortuum esse. Mirum vero plane est, quod iam tanti dogmatis aedificium de iustificatione peccatoris, per solam substantialem iustitiam totius divinitatis huic insufficienti fundamento superstruere audeat, quod nomen

scriptae, aut vero postea (ut quidam volunt) ab Esra, vel, ut quidam audent affirmare, ducentis triginta sex annis post templi destructionem, a Rabinis quibusdam inventae. Quae disputatio quanquam et arrogantiae crimen apud male iudicantes nobis iniurere posset, aut etiam invidiam conciliare, quod nos fere soli contra aliorum iudicia sentientes, quasi plus caeteris sapere videri voluerimus: tamen cum Philosophorum princeps indicet, ϕιλοσόϕους ἄνδρας δεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα

ἄνδρας δεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν, et ὅσιον εἶναι προτιμᾷν τῇ ϕιλίᾳ τὴν ἀλήθειαν: nos autem Christianos homines non solum τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν, sed et fortunarum omnium, vitae, famaeque discrimen ἐπὶ ἀληθείας σωτηρίᾳ adire conveniat: volui et ego, cum viderem rem

quae quotidie orirentur, tollerent. Videmus enim, vel in Latinis, vel in Graecis scriptis, ubi cum nullae literae desint, omniaque expresse notentur, quam crebro de autoris sententia dubitetur. Vel iuristarum tam variae legum interpretationes, singularumque propemodum dictionum glossationes docere nos satis possunt, quam infinita dubia, erroresque ex eo scriptionis genere oriri potuissent. Proinde necesse est, aut a principio statim vocales una cum consonantibus inventas, aut certe non multo postea, ipsa necessitate sic exigente, ac veluti

fateor, sed et summopere Ecclesiae nobisque omnibus felicitatem hanc gratulor, proptereaque Deo gratias ago, quod tantum certitudinis, addo etiam doctrinae, in quavis sacrarum Literarum vel minima parte sit, ut pia mens (si ita res postulet) ea sola contenta esse possit et debeat. Sed tamen nolim nos aut tam negligentes esse in defendendis nostris rebus, aut tam etiam nimium opibus abundantes, ut non putemus ingentem quandam regni nostri ruinam secuturam esse si vel minimam partem divini huius thesauri nobis abripi pateremur. Cum tamen vetus Testamentum non minima, sed longe totius

huius thesauri nobis abripi pateremur. Cum tamen vetus Testamentum non minima, sed longe totius Scripturae praestantissima pars sit, ac unde novi aureum istud flumen derivatur, ad quodque saepissime a novo remittitur. Imo vero inde etiam ipse Salvator, et suam doctrinam veram esse confirmavit, et nos scrutari idem praecepit. Huc etiam accedit, quod novo nos tantum confirmare, falsosque fratres oppugnare possumus: Iudaeos autem, Mahometistasque eo, utpote cuius apud eos nulla est authoritas, confutare non possumus. Vetus autem non solum consolationi nobis est maximae, quod ea

minima, sed longe totius Scripturae praestantissima pars sit, ac unde novi aureum istud flumen derivatur, ad quodque saepissime a novo remittitur. Imo vero inde etiam ipse Salvator, et suam doctrinam veram esse confirmavit, et nos scrutari idem praecepit. Huc etiam accedit, quod novo nos tantum confirmare, falsosque fratres oppugnare possumus: Iudaeos autem, Mahometistasque eo, utpote cuius apud eos nulla est authoritas, confutare non possumus. Vetus autem non solum consolationi nobis est maximae, quod ea videmus multis seculis anteque fierent, a Prophetis praedicta, quae novum

temere affirmare non dubitant. Ac primum, quod ad Rabinorum authoritatem attinet, non valde moveor eorum dictis, ut in alterutram demum sententiam pedibus concedam. Sunt enim omnino suae historiae ignari, praesertim eius, quae a destructione templi res eorum commemorat. Nec tamen ii omnes contra nos sunt, sed ferme praecipui quique eorum, ut Elias eos citat (qui his temporibus primus pestilentem hanc opinionem innovavit) magis nobiscum, quam contra sentiunt. Dicunt enim esse quidem vocales traditas una cum literis in monte Syna Mosi, verum ab Esra primum in libris notatas: quod probant ex

putant, non accidisset, si eorum Biblia fuissent punctata. Igitur concludunt, neque Latinum, neque Graecum interpretem habuisse Biblia punctata: si autem ipsi non habuerunt, nulla fuerunt eorum temporibus adhuc puncta. Hoc ferme est eorum praecipuum, vel et unicum argumentum, ad cuius nos singula membra ordine respondebimus. Primum, quod dicunt de nominibus pro priis, respondemus esse usitatissimum, ut quaevis lingua tum literata, tum illiterata, aliena pro pria nomina ad suarum aurium iudicium ita transformet, ut vix agnoscere possis, sint ńe eadem, aut omnino diversa: idque

perspicies, eum id dixisse, ita ut est scripta divinitus, lataque Lex cum iodis (quod et ipsum vocale est) et apicibus, necesse est eam ratam impermutatamque in perpetuum permanere. Quod autem insuper et incertitudo maxima sacrarum Literarum ex hac diabolica hypothesi sequitur: non ńe nos vehementissime extimulare deberet, ut pro contraria sententia, tanquam pro aris ac focis, depugnaremus? Neque enim ullo modo credendum, Spiritum sanctum docendi magistrum omnium optimum tam obscure, ac omnino certitudine omni carente, sicut daemonum oracula olim fecerunt, ratione caelestem

esse sequendum toti pene orbi ostendisse, humanas vero, aut diabolorum potius doctrinas, quod ad aeternae salutis rationem attinet, reiiciendas esse: hoc ipsum lumen, atque hanc ipsam pedibus nostris propositam lucernam plenam obscuritatis ac tenebrarum esse ostendere conatur. Proinde vigilemus et nos sedulo, hostisque cogitationes non ignorantes, fortes in fide ac veritate ei resistamus. DE PECCATI ORIGINALIS, AUT VETERIS Adami appellationibus et essentia. Dixi superius in capite de Velamine Mosis, maxime necessarium

At Deus non contendit cum abstractis aut ideis (quae revera nihil in rerum natura sunt, sed tantum commoditatis cuiusdam in cogitando causa, non aliter ac apud Astronomos caelorum circuli ac sphaerae finguntur) sed cum ipsis concretis et eorum subiectis authoribus ac fontibus. Nos olim fuimus in prima creatione quiddam valde bonum tum in accidentibus, tum in substantia, postea mutati sumus essentialiter in rem valde malam substantia sua: ut si vinum optimum esset mutatum in acetum

importunissime urgeant: cogimur etiam divino mandato tuendae veritatis et taxandi tanti erroris causa, quam perspicuissimis et simplicissimis verbis contrarium asserere. Obtineant autem sane isti censores apud Synergistas, ne vociferentur, peccatum originale esse tantum accidens: tum et nos parcius minusque necessario hoc contrarium urgebimus. Vel efficiant etiam id, ut in Ecclesiis ac scholis usurpentur phrases ac descriptiones originalis peccati, quas Scripturam usurpasse supra ostendi, aut etiam Lutherus piae memoriae, ut mox monstrabo. Illis enim vocibus ac

Psalmo quinquagesimoprimo. Ecce in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. de quo Christus: Non potest arbor mala bonos fructus facere. En audis, peccatum originale esse ipsam malam arborem, et esse quiddam essentiale. Item: Magna itaque sapientia est, scire nos nihil aliud esse, quam peccatum: ne sic leviter de peccato sentiamus, sicut passim doctores, qui definiunt, peccatum esse dictum, factum aut cogitatum contra legem Dei. Quin tu sic definias secundum hunc Psal. peccatum esse hoc totum, quod natum est ex patre et matre, antequam homo

possit dicere, facere aut cogitare. Ex hac autem ceu radice nihil boni coram Deo enasci posse, etc. En audis peccatum originale definiri a Psal. 51, teste Luthero, quod sit id totum, seu idipsum, quod natum est ex patre et matre: illam ipsam arborem malam, et denique nos nihil aliud esse quam peccatum. Idem Gen. 3: Sed vide quid sequatur ex illa sententia, si statuas iustitiam originalem non fuisse naturae, sed donum quoddam superfluum, superadditum. An'non sicut ponis, iustitiam non fuisse de essentia hominis: ita etiam sequetur, peccatum quod

et carnem idem esse. Dicit etiam, carnem dici a Paulo totam naturam hominis. Et super 7 ait: Caro et sensus carnis intelligatur de toto homine non renato. Et mox: Homo sine Deo, dicitur caro, secundum omnes animae potentias. Non potest autem negari, Paulo idem esse carnem et sensum carnis, quod nos vocamus originale aut scaturiginale. Hisce ergo dictis Philippi collatis, non potest effugere, quin dicat, peccatum originale esse substantiam, si modo sibi constare velit. Victorinus dicit, sensum carnis Rom. 8 complecti intellectum et voluntatem: et Coll. 3 dicit, imaginem incorruptam

per hoc Deo gratissimum sacrificium et cultum exhibent. Item: Per hoc enim sacrificium primum mactant, ut dixi, rationem, hostem Dei omnium maximum et invictissimum. Quia ratio contemnit Deum, negat eius sapientiam, iustitiam, virtutem, veritatem, misericordiam, maiestatem et divinitatem. Contra nos exclusis omnibus operibus bellum gerimus cum capitibus huius bestiae, quae vocatur Ratio, quae est fons fontium omnium malorum. Idem alibi passim in suis Operibus similia dicit, ut Tom. 1, fol. 400 inquit: Droben ist mehr dann ein mal gesagt / wie die

transfigurata, et sibi assimilata est. Paulus dicit, Filium Dei esse factum peccatum: id est (ut nostri recte exponunt) rem iniustam, ream et a Deo abiectam ac damnatam. Ipsemet, inquam, dicitur esse factus peccatum, non eius accidentia. Prorsus autem sicut ipse imputative, ita nos realiter sumus peccatum. Igitur ipsa natura corruptissima persona, ac substantia cum suis accidentibus est peccatum, seu res in imica et exosa Deo, ab eoque damnata et abiecta. Caro, vetus Adam, animalis aut carnalis homo, imago satanae, cor pravum, perversum, lapideum, adamantinum,

hominem constituebant. Non enim ad hoc est homo a Deo conditus (sicut Philosophia ac ratio stultissime somniat) ut cum sit mortalis, quae sunt mortalia curet: et dicat cum Socrate, vel potius cum pecudibus, Quae supra nos, nihil ad nos: nec est creatus tantum ad comedendum, concoquendum cibum: non etiam proprie ad regendum pecudes aut quaerenda carnalia commoda opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in

hominem constituebant. Non enim ad hoc est homo a Deo conditus (sicut Philosophia ac ratio stultissime somniat) ut cum sit mortalis, quae sunt mortalia curet: et dicat cum Socrate, vel potius cum pecudibus, Quae supra nos, nihil ad nos: nec est creatus tantum ad comedendum, concoquendum cibum: non etiam proprie ad regendum pecudes aut quaerenda carnalia commoda opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita

Respondeo: Separato tu mihi iam diabolum a sua inhaerente malitia. Non ergo aliter possumus ista distinguere, quam dicendo, hominem ratione primae creationis et praesentis etiam conservationis esse a Deo, sicut et ipsum diabolum: sed ratione istius horrendae metamorphoseos, esse a diabolo, qui nos, vigore efficacis sententiae ac poenae irati Dei, Morte morieris, non solum sibi in vilissima mancipia rapuit: sed etiam ita refudit, recoxit et commutavit, aut (ut ita dicam) metamorphizavit in virum alium (ut Scriptura loquitur) sicut ipsemet inversus est. Non recte ergo in quodam

pravitatem a lapideo pravoque corde, tandem amissa ipsa rei veritate, prorsus evanesceret: amissoque vero radicali malo, inde in nubes suis imaginationibus abstractorum et idearum avolaret, ipsamque pravam mentem aut cor, quam unam Spiritus sanctus in Scriptura accusat, crimine liberaret: si cut nos homines toti in id pronique ruimus, ut nos omnino crimine culpaque omni liberemus, et rationem humanam liberumque arbitrium admiremur et amplificemus. Nam istud sophisma, quod Deus erit author mali, facile reiicitur: quandoquidem Deus ipse nunc

amissa ipsa rei veritate, prorsus evanesceret: amissoque vero radicali malo, inde in nubes suis imaginationibus abstractorum et idearum avolaret, ipsamque pravam mentem aut cor, quam unam Spiritus sanctus in Scriptura accusat, crimine liberaret: si cut nos homines toti in id pronique ruimus, ut nos omnino crimine culpaque omni liberemus, et rationem humanam liberumque arbitrium admiremur et amplificemus. Nam istud sophisma, quod Deus erit author mali, facile reiicitur: quandoquidem Deus ipse nunc

eaque multiplex necessitas me aliosque meos in Theologica professione collegas coegerit, Philosophiam et omnem plane humanam rationem ac sapientiam ex Theologiae foro, ac rerum divinarum iudicio, contra quosdam cauponatores et adulteratores caelestis veritatis submovere: multi suspicari videntur, nos vel malevolentia, vel studio crescendi alios' ve deprimendi, vel denique etiam fanatico quodam spiritu aut motu percitos omnes bonas literas, Philosophiamque odisse ac proculcare, et de manibus studiosae iuventutis excutere conari. Quas aliquorum (ne quid initio, ubi

necessarias esse. Quocirca duplici de causa linguas discere ac colere debemus, tum propter authorem tanti muneris Deum: tum quod idem ostendit, eas propagandae ac conservandae caelesti veritati perutiles esse Deinde tum propria conscientia, tum veritatis adversarii saepe necessario nos ad consulendam hanc linguam fontesque Hebraeos compellunt. Nam alias quidem variae dubitationes ac tentationes in cordibus hominum exoriuntur, ut confirmandae conscientiae causa necesse sit nos ipsos fontes inspicere, quod ea alio qui in versionum rivulis non perinde possit certo acquiescere,

perutiles esse Deinde tum propria conscientia, tum veritatis adversarii saepe necessario nos ad consulendam hanc linguam fontesque Hebraeos compellunt. Nam alias quidem variae dubitationes ac tentationes in cordibus hominum exoriuntur, ut confirmandae conscientiae causa necesse sit nos ipsos fontes inspicere, quod ea alio qui in versionum rivulis non perinde possit certo acquiescere, ac veluti suam ardentissimam sitim restringuere. Alias vero adversarius veritatis aut ipse linguis abutitur, cui eisdem armis obviandum est, aut alioqui in solius interpretis fide,

Tales enim spiritus revelationes potissimum tum contingunt, cum in timore Dei, verbum ipsius diligenter meditamur ac scrutamur, singulasque sententias ac voces, suggerente ac illustrante eas nobis Spiritu sancto, expendentes solerter trutinamus. Quinto, ut maxime alia non perinde nos moveant, aut ipsius doctrinae lux, perspicuitas et certitudo, siquidem Deum ac aeternam salutem curamus, invitare aut etiam attrahere nos ad hoc studium debebat. Non enim cogitari potest, quantum lumen, certitudinem ac evidentiam rebus ipsis saepe hoc originalis sermo afferat. Laudatur ab

sententias ac voces, suggerente ac illustrante eas nobis Spiritu sancto, expendentes solerter trutinamus. Quinto, ut maxime alia non perinde nos moveant, aut ipsius doctrinae lux, perspicuitas et certitudo, siquidem Deum ac aeternam salutem curamus, invitare aut etiam attrahere nos ad hoc studium debebat. Non enim cogitari potest, quantum lumen, certitudinem ac evidentiam rebus ipsis saepe hoc originalis sermo afferat. Laudatur ab eruditis sermo, qui πρὸ ὁμμάτων ποιεῖ. i. res ipsas ante oculos pingit, ac quasi coram

Christi et iustificatione, nova obedientia, ac bonis operibus prorsus perverterunt. Sic vocem Perfectionis in dicto Col. 3, Charitas est vinculum perfectionis, non intelligentes integritatem aut coniunctionem partium significare: inde operum iustitiam statuere, tanquam illa demum nos vere perfectos ac iustos reddant. Sic et saepe alias eadem illa vox τέλειος תמים non summam perfectionem, sed tantum integritatem aut sinceritatem in Sacris Literis significat. Sic nunc in controversia

Vox Testamenti, quod ea in Hebraeo, quin et in Graeco foedus significat, plurimum facit ad explicationem Sacramentorum, ad refutandos in coena Domini errores: sic et eruditiore expositione pronominis τοῦτο Lutherus Carolostadium refutavit: et nos hoc tempore voce κοινωνίας adversarios urgemus, quam significare participationem iam ipsimet confitentur. Vex ὑποστάσεως Hebr. 2, non recte pro substantia accepta, innumeras olim opiniones

inde lumen ac noticiam tantae rei concipit. Quam significationem prolixius in libello de voce et re Fidei exposui ac probavi. Nunc igitur tantum hoc unum addam, Paulum ipsum in eadem epistola capite 3. eandem vocem ac rem, atque adeo ipsius fidei naturam exposuisse. Cum enim dicat, nos esse participes Christi: addit conditionem, Si modo in inchoata fide aut fiducia perseveremus. Graece sic: μέτοχοι γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ, ἐαν περ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους

Graece sic: μέτοχοι γὰρ γεγόναμεν τοῦ χριστοῦ, ἐαν περ τὴν ἀρχην τῆς ὑποστάσεως μέχρι τέλους βεβαίαν κατάσχωμεν. Eandem sententiam in eodem capite repetit, dicens: nos esse domum aut in familia Christi, si modo fiduciam et gloriationem Dei usque ad finem firmam retineamus. Graece enim inquit: χριστοῦ οἶκος ἐσμὲν ὑμεῖς, ἐάν περ τὴν παρρησίαν καὶ τὸ καύχημα τῆς

enim illud est Hoseae, quod viae Domini sint planae, et iusti inoffense ambulabunt per eas: impii autem corruent in eis. Spiritu Domini, veluti authore et architecto omnis boni, ante omnia opus est, qui primum nos vere cupidos facit veritatis, et hostes errorum, omnisque sophistices, praesertim autem in sacris Literis ac rebus divinis. Unde etiam simul fimus assidui et intenti in sacrarum Literarum studio ac scrutatione, ubi linguae utilitas cumprimis elucescit. Secundo, largitur fidem aut

quidem sine verbo Dei, quae postea nobis est veluti clavis Scripturae. Tertio, accendit fulgentius quoddam lumen in cordibus nostris, ut verum cernere, ac a falso distinguere possimus: suggerit etiam ac illustrat nobis dicta utilia ad cuiusque loci aut dubii explicationem, atque ita nos inducit in omnem veritatem, nostras novi hominis imbecillitates ubique veluti manu sua ductando, lapsantesque sublevando. Quarto, perpetuis spiritualibusque exercitiis illas antea in nobis excitatas et accensas, aut verbo Dei commonstratas noticias, quae antea tantum theoricae

Narrat vero gentilis meus Hieronymus, unicum sui temporis in Ecclesia linguarum asylum, de se, quanta diligentia Hebraeo sermoni incubuerit: ac tandem concludens, inquit, Et gratias ago Domino, quod de amaro semine literarum dulces fructus carpo. Haec Hieronymiana praedulcis messis nos quoque ad similem sementem indefesso studio laboreque faciendam lactet alliciatque. Augustinus porro Epistola octava ad Hieronymum inquit: Ut veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est: ita novorum Graeci sermonis normam desiderat. Idem celeberrimus scriptor

Caesaribus constitutis, quorum ipsemet aliqua vidi, aliqua etiam habeo, liquido testantur, Verum hic forte aliquis ocii cessationisque cupidior obiiciet, sacras Literas a plurimis ac doctissimis ita fideliter in notiores ac vulgariores linguas esse conversas, ut nec sit necesse nos peregriniores illas linguas huius rei gratia discere: nec, si omni studio discamus, sperare queamus, nos illis maiorem aliquam cognitionem consequi, eoque aliquid plus videre posse, quam tanti viri animadverterint. Respondeo: Est sane quod Deo gratias agamus de pluribus bonis

Verum hic forte aliquis ocii cessationisque cupidior obiiciet, sacras Literas a plurimis ac doctissimis ita fideliter in notiores ac vulgariores linguas esse conversas, ut nec sit necesse nos peregriniores illas linguas huius rei gratia discere: nec, si omni studio discamus, sperare queamus, nos illis maiorem aliquam cognitionem consequi, eoque aliquid plus videre posse, quam tanti viri animadverterint. Respondeo: Est sane quod Deo gratias agamus de pluribus bonis versionibus inter quas omnes facile Germanica excellit, tum fidelitate expressi sensus, tum et perspicuitate ac

et ἀπολογίαν, nihil eiusmodi velint. Sic Sidonius ex Tripartita historia conatur probare suam sanctam Missam, quia ibi in veteri versione legatur, Missas celebrare: quae quidem vox posset imperito lectori scrupum iniicere. At Graecus codex nos facile hoc errore liberat, qui habet, ἐκκλησιάζειν et συνάγειν, quae proprie coetus Ecclesiasticos congregare, et ac eos concionem habere significant. Tam multae voces, tam variae quoque

ipsos fontes inspicere, imo ubi etiam non saepe versor a tota sententia aberraverit? In communi vita ac quotidianis negotiis, dubiis ac litibus saepe ad perspiciendum clarius et certius sensum verba (uti nunc in foro loquuntur) formalia flagitantur: quia perpetuus usus experientiaque nos docet, facillime a vero verborum ac dictorum sensu, facta admodum modica inclinatione alicuius voculae, procul discedi aberrarive posse. Nulla certe versio tantam apud nos ac alios recte iudicantes authoritatem fidemque obtinere potest, quin in rebus maximi momenti, ubi vel

et certius sensum verba (uti nunc in foro loquuntur) formalia flagitantur: quia perpetuus usus experientiaque nos docet, facillime a vero verborum ac dictorum sensu, facta admodum modica inclinatione alicuius voculae, procul discedi aberrarive posse. Nulla certe versio tantam apud nos ac alios recte iudicantes authoritatem fidemque obtinere potest, quin in rebus maximi momenti, ubi vel conscientia, vel etiam adversarius summam ac invictam certitudinem flagitat, non sit necesse inspicere ipsum fontem Hebraei sermonis, non tantum ratione unius vocis, sed etiam constructionis,

summa difficultate se impediri ac absterreri ab ea queruntur. Esset enim quidem ingens eius difficultas, si quis summam quandam perfectionem sectaretur, si insuper et Chaldaeam Arabicamque adiungere, et omnes Rabinos, totumque Thalmud non tantum intelligere, verum etiam perscutari conaretur. Verum nos non eam perfectionem sectamur, ut vel loqui, vel scribere hac lingua recte possimus: multo minus, ut omnia Rabinorum commenta potius, quam commentarios pervestigemus, ac penitus exhauriamus: sed ut mediocriter ea tantum quae in solis sacris Literis legimus, intelligere possimus: quem gradum

ipsius rei natura (quod et Philo probat) desumptae: ut Levana alba, lunam significat, unde etiam Latina vox profluxisse videtur. Hama, calidum solem: nemala incisa, formicam: Samaim, ibi aquae caelum, quod caelitus pluviam decidere videmus. Aenos, afflictum hominem, quod sicut avis ad volatum, sic nos ad miserias nascamur. Sunt etiam multae rem significatam sub sensum ducentes. Sunt denique aliquae saepe non unam solam rem, sed multas ei adiunctas indicantes aut notantes, ita ut una aliqua eximia voce explicata, veluti amplissimum thesaurum rerum optimarum te reperisse deprehendas, et

copiam ac splendorem, praedicant, ut si Iupiter humano sermone uti voluisset, non alio (sicut et Varro de Musis Plautino sermone loquentibus scribit) quam illo usurus fuisset. Quanam vero lingua impurissimum Ethnicorum idolum loqui voluisset, ipsi Ethnici caeci ac duces caecorum viderint. Nos quidem scimus, hoc sermone verum, viventem ac omnipotentem Deum locutum esse, quin et quotidie nobiscum coram loqui, idque de summis rebus, nempe de sua gloria, nostroque tum aeterno, tum temporario exitio aut salute. Taceo nunc, quod eadem lingua olim primi nostri parentes et illi sanctissimi

et nobiscum loquentis patris caelestis audire, considerare, ac in eis die ac nocte meditari, eis tenacissime immorari, atque adeo etiam tandem suaviter immorari. Ut vero id tanto libentius aut potius ardentius faciamus, praeter supra indicatas causas ac rationes etiam hae sequentes nos incitent ac compellant. Paulus affirmat, seductores temere in docendo blaterare, non attendentes, neque quid neque de quo dicant: sed abuti pro libitu χρηστολογίαις, εὐλογίαις, καὶ καινοφωνὶαις: seu ut

deligere, vel certe illis quam maxime vicinas nostri sermonis usurpare. Ipsemet Dominus et servator apposito triumphali titulo in sua cruce tribus sese linguis nobis, quisnam sit, declarare voluit, Hebraea, Graeca et Latina: ut sit nobis ingens non tantum dedecus, sed et piaculum, si nos vicissim tanti Domini ac servatoris agnoscendi ac celebrandi gratia, tres illas linguas addiscere non dignamur. Non sane dubium est, Deum cum sanctis angelis, totaque caelesti Ecclesia vehementer nostro

agnoscendi ac celebrandi gratia, tres illas linguas addiscere non dignamur. Non sane dubium est, Deum cum sanctis angelis, totaque caelesti Ecclesia vehementer nostro linguarum studio delectari: cum adeo nos cupidos esse cognoscendae eius voluntatis cernit, ut etiam exoticas linguas, atque adeo eam ipsam, qua primum ille sese nobis, suamque voluntatem proposuit ac declaravit, addiscere conemur. Quid vero turpius magis ve nefarium doctori ac ministro Christi fuerit, quam nec ipsa quidem

conemur. Quid vero turpius magis ve nefarium doctori ac ministro Christi fuerit, quam nec ipsa quidem nomina Domini ac servatoris sui novisse, nec intelligere quid Iesus, quid Messias, quid Christus significent? Quae ille nomina ob hoc ipsum de voluntate caelestis patris assumpsit, ut nos inde ipsum ac verum eius munus officiumque, et nostrae salutis viam agnoscere amplectique discamus. Sed ita profecto est, ad interitum mundus properat, severissimamque Dei iram sibi violenter extrema impietate ac ingratitudine accersit. Cum enim hisce postremis temporibus in

ignorantiam Dei ac omnium bonarum artium, contaminationem omnium turpitudinum et scelerum, summam egestatem et plagas cum durissimo laborum onere perferre cogamur, et ut mancipia, aut etiam brutae pecudes pro paucis obolis venundemur. Quis obsecro sanae mentis homo negare poterit, nos hac tristissima mercede pro talibus nostris factis et nefariis ausis longe dignissimos, esse qui ista plusquam divina bona, largissima caelestis patris manu in nos effusa, tam proterue impuro ore conspuamus, et adeo furenter pedibus conculcemus? Haec iam de huius sacrosanctae

et ut mancipia, aut etiam brutae pecudes pro paucis obolis venundemur. Quis obsecro sanae mentis homo negare poterit, nos hac tristissima mercede pro talibus nostris factis et nefariis ausis longe dignissimos, esse qui ista plusquam divina bona, largissima caelestis patris manu in nos effusa, tam proterue impuro ore conspuamus, et adeo furenter pedibus conculcemus? Haec iam de huius sacrosanctae linguae laudibus ac utilitatibus (quas nunc elapsa hora repetere odiosum esset) coram studiosa ac sincerae pietatis cupida iuventute commemorare volui, ut eam excitarem

linguarum, praesertim Hebraeae, et saluberrimorum fontium Israel: ex quibus qui vere biberit, non sitiet in aeternum, sed fiet in eo fons aquae salientis in regnum usque caelorum, ad gloriam viventis Dei, plurimarum salutem, et verae pietatis Ecclesiaeque incolumitatem. Ad quam felicitatem nos ille lautissimus et longe benignissimus convivator, qui ipsemet est verus caelestis panis, et verus vitae potus, clementer ob misericordiam et veritatem suam perducat: Amen. ADHORTATIO AD STUDIUM SACRArum Literarum. Non tam more,

SACRArum Literarum. Non tam more, illo quidem honesto ac utili, scholarum, ut quisque initio novi authoris declamationem habeat, nunc ad dicendum adducor, quam extrema prorsus necessitate rei ipsius temporum ac hominum. Cum enim sacrarum Literarum textum exponere instituerim, easque nos filius Dei summa diligentia scrutari iusserit, et in tanta re plerique nimium frigeant ac stertant: quid obsecro magis a me fieri convenit et necessarium est, quam ad earum sedulam lectionem studiosam iuventutem excitare ac inflammare? Socrates solitus fuit dicere, se suum docendi munus pulchre

est, et haberi debet, quod ipse vivus ac omnipotens Deus severissime praecepit, ut sacras Literas exactissime cognoscamus. Tanto enim rerum Domino, totiusque naturae creatori merito omnis creatura cernua, genusque flexo, parêre debet. Innumera vero huius mandati testimonia proferri possent: nos tamen pauca tantum aliquot recensebimus. Nam quid aliud voluit Deus caelitus clamans, Hic est filius meus dilectus, hunc audite: quâm ut conscriptas eius conciones sedulo amplecteremur,

scriptam conservatamque esse, ne quis eam ita frigide somnolenterque, sicut veterum poemata, aut peregrinas exoletasque aliquas leges inspiciat, tanquam nihil prorsus ad sese attinentes aut facientes. Omnes enim iis magis afficiuntur, quae ad se proprie spectare, directave esse non ignorant. Quod nos eo in hac re magis facere debemus, quod scriptura non humano, sed divino plane arbitrio, voluntate ac ordinatione in nostrum usum commodumque constituta conservataque est, et hodierna adhuc die nobis proponitur ac exponitur. Perinde ergo eam audiamus, et quasi revereamur, ac si iam verus ac

sed divino plane arbitrio, voluntate ac ordinatione in nostrum usum commodumque constituta conservataque est, et hodierna adhuc die nobis proponitur ac exponitur. Perinde ergo eam audiamus, et quasi revereamur, ac si iam verus ac vivens Deus Scripturae verba ac sententias praesens caelitus ad nos loqueretur: quod et vere facit. Deinde postquam affirmavit, propter nos ac in nostrum commodum Scripturam esse conscriptam, recenset ibi et alibi passim plures utilitates, quas inde percipiamus. Dicitigitur 2 Tim. 3, Scripturam esse utilem ad doctrinam, redargutionem,

constituta conservataque est, et hodierna adhuc die nobis proponitur ac exponitur. Perinde ergo eam audiamus, et quasi revereamur, ac si iam verus ac vivens Deus Scripturae verba ac sententias praesens caelitus ad nos loqueretur: quod et vere facit. Deinde postquam affirmavit, propter nos ac in nostrum commodum Scripturam esse conscriptam, recenset ibi et alibi passim plures utilitates, quas inde percipiamus. Dicitigitur 2 Tim. 3, Scripturam esse utilem ad doctrinam, redargutionem, institutionem et correctionem. Doctrinam intelligit hic Apostolos, quod prius dixerat, reddere

et obtenebratum esse non intelligens cor eorum. Convenit ergo prorsus haec Paulina disputatio cum illa Philosophorum sententia, quod quaedam sint sua natura nota aut apta, ut certa cognitione comprehendantur, quaedam vero nobis: ac fieri posse, ut in rebus sua natura perspicuissimis, nos veluti talpae aut vespertiliones in meridiana luce caecutiamus. Sic enim et Apostolus hoc ipso loco ipsa quidem obiecta, id est, opera Dei manifeste ac propalam authorem suum testantia praedicat, quod sunt admodum perspicua et cognoscibilia. Verum idem clamat, hominum non intelligens cor adeo

Verum idem clamat, hominum non intelligens cor adeo ad ea caecutire, ut per eorum ratiocinationem plerunque in extremam idololatriam delabantur. Sic et Act. 14 et 17 disserit, Deum quidem clare et potenter de se testari, caelitus dantem pluvias et secundas tempestates, saturantemque nos variis suavissimis et salubribus terrae fructibus, et replentem corda nostra gaudio. Quin et adeo prope eum nobis esse docet, ut pene manibus palpari contrectarique possit, utpote in quo vivamus, simus, et moveamur. Nihilominus tamen miseros mortales eum ignorantes, in suas vias errorum ac

Israelitici ex Aegypto, et deinde mortuis in vitam revocatis: et voluntatem illius aeternae mentis quaerendam esse non in Philosophia, aut in humanis iudiciis, sed in illis aeternis decretis, quae tot editis testimoniis proposita sunt, et quae filius resurrectione sua confirmavit: necesse est, nos decreta divina ex sermone Dei, quem Prophetae et Apostoli literis mandarunt, discere. Nec licet novas de Deo opiniones, et nova numina fingere, sicut finxerunt Ethnici, sicut Orpheus et Hesiodus: sed ex ipsius Dei sermone discendum est, qualis sit, quomodo agnosci, quibus officiis coli velit.

debeant, vel ipsi attente considerant, vel etiam alios modeste dicere patiuntur. Non mox, qui rerum bonarum abusum reprehendit, res ipsas damnat: nec qui aliquod summo loco esse non patitur, mox ei etiam debitam laudem detrahit, eamve suo gradu deturbat. Qua stolida simul et impudenti calumnia nos hodie Pontificii hostiliter appetunt, dum dicunt nos divam Virginem aliosve pios homines, et ipsa quoque bona opera vituperare, dum eis locum mediatoris tribui non patimur? Dicet ergo aliquis, quem igitur tu tandem locum, fructum aut utilitatem ex talibus libris petendam, quam etiam

alios modeste dicere patiuntur. Non mox, qui rerum bonarum abusum reprehendit, res ipsas damnat: nec qui aliquod summo loco esse non patitur, mox ei etiam debitam laudem detrahit, eamve suo gradu deturbat. Qua stolida simul et impudenti calumnia nos hodie Pontificii hostiliter appetunt, dum dicunt nos divam Virginem aliosve pios homines, et ipsa quoque bona opera vituperare, dum eis locum mediatoris tribui non patimur? Dicet ergo aliquis, quem igitur tu tandem locum, fructum aut utilitatem ex talibus libris petendam, quam etiam operam, studium aut tempus illis tribuendum censes?

appositae, et plane divina quadam sapientia et providentia attemperatae, adeoque commode ad omnia dubia respondent, ac si iam divinitus nobis de praesentibus negociis ac difficultatibus dicerentur, aut proferrentur. Quare non immerito dicit Paulus et Petrus, non tam propter veteres, quam propter nos eas esse scriptas: Rom. 15, 1 Petri 1. 8 Octavo: Illud quoque eximium est, quod solae sacrae Literae sibimet constent, unam certam sententiam de una re perpetuo affirment aut negent: est summa earum, nae nae, et non non: sicut ipsemet earum Dominus et author veros doctores et

repereris, abire volebas, id illi mox non sine tuo dolore ac damno altera auferant: sicut in istis Locis comm. Originalis corruptionis descriptio capiti de Libero arbitrio contradicit, ac quasi ex diametro repugnat. Quae scriptorum incommoditas, contrariaque sacrarum Literarum utilitas, merito nos ab illis ad hasce tanto accuratius frequentiusque legen das allicere et pertra here deberent. 9 Nono: Omnia alia scripta quantum vis eruditorum et piorum virorum cum quadam solicitudine ac trepidatione, et (ut solet dici) cum iudicio legere cogimur, aut certe hac tantum ratione

vis eruditorum et piorum virorum cum quadam solicitudine ac trepidatione, et (ut solet dici) cum iudicio legere cogimur, aut certe hac tantum ratione legere deberemus. Semper enim profecto ibi metuendum est, ne alicubi, ubi minime putabamus, error aliquis veluti anguis in herba latitet, qui nos securos, et nil tale timentes, subito invadat, et veluti venenato quodam morsu lethaliter sauciet inficiatque. At sacras Literas ubique tuto ac sine omni metu aut trepidatione (modo in timore ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut

tale timentes, subito invadat, et veluti venenato quodam morsu lethaliter sauciet inficiatque. At sacras Literas ubique tuto ac sine omni metu aut trepidatione (modo in timore ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut venena latêre, quae nos saucient, aut quoquo modo laedant. Haec animi tranquillitas, et haec omnis periculi absentia merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto facienda esset. 10 Decimo Audivimus supra Literas sacras praedicari a Spiritu sancto etiam eo nomine, quod sint idoneae ad

contritio, fides, iustificatio, regeneratio, et nova obedientia. Ibi Scriptura clare primum concionatur, Legem peccata indicantem, et iram poenasque Dei patefacientem, atque contritionem excitantem. Secundo loco, Evangelium offerens promissionem, et excitans fidem. Tertio dicit, nos fide iustificari. Quarto loco dicit, nos obsignari arrabone Spiritus, eoque renovari. Denique nos sic factos arbores bonas, acceptoque talento debere bonos fructus proferre, Domino negociari: et cum ad bona opera conditi simus, in eis versari et ambulare, uti filios lucis deceat. At

et nova obedientia. Ibi Scriptura clare primum concionatur, Legem peccata indicantem, et iram poenasque Dei patefacientem, atque contritionem excitantem. Secundo loco, Evangelium offerens promissionem, et excitans fidem. Tertio dicit, nos fide iustificari. Quarto loco dicit, nos obsignari arrabone Spiritus, eoque renovari. Denique nos sic factos arbores bonas, acceptoque talento debere bonos fructus proferre, Domino negociari: et cum ad bona opera conditi simus, in eis versari et ambulare, uti filios lucis deceat. At scriptores alii, Deus bone, quam haec

concionatur, Legem peccata indicantem, et iram poenasque Dei patefacientem, atque contritionem excitantem. Secundo loco, Evangelium offerens promissionem, et excitans fidem. Tertio dicit, nos fide iustificari. Quarto loco dicit, nos obsignari arrabone Spiritus, eoque renovari. Denique nos sic factos arbores bonas, acceptoque talento debere bonos fructus proferre, Domino negociari: et cum ad bona opera conditi simus, in eis versari et ambulare, uti filios lucis deceat. At scriptores alii, Deus bone, quam haec omnia miserabiliter invertunt et pervertunt. Alius vult

diligentissime est versatus, quam qui tantum ex humanis rivulis suam Theologiam hausit. Vos ergo studiosi piique iuvenes, scrutamini Scripturas, custodite sermones viventis Dei, meditamini in lege Dei die ac nocte: ac sicut ille de Graecorum humanis aut etiam fabulosis scriptis inquit, nos de hoc multo meliore opere dicamus, vos exemplaria sacra nocturna versate manu, versate diurna: eaque vobis ita trita, nota ac familiaria efficite, ut semper vobis in promptu esse possit, quo cunque inde dicto indigueritis. Deploranda profecto ac etiam detestanda est nostrae naturae

nefariam veteris Adami malitiam cohibere ac reprimere debent, ne in eorum corpore regnet: siquidem plane eiicere eam ac extinguere non possunt. Illud ergo quod Quintilianus de eloquentia Ciceroneque dicit, eum debere scire se aliquid profecisse, cui Ciceronis lectio est valde iucunda: nos rectissime de sacris Literis veraque pietate pronunciabimus, eos nimirum multum profecisse, quibus sacrae Literae supra mel et favum dulciores gratioresque esse videntur. Celebre praeceptum studendi est, Non multa, sed multum esse legendum. Quod rectissime studioso Theologiae

et amplificando regno Christi, ad idem astringor et compellor. Movit me ad eam rem quoque non parum tum vocationis divinae obligatio, quae singulos homines ad aliquod certum et hominum societati utile genus vitae destinat ac ordinat, et aliquibus etiam donis et dotibus instruit, in qua nos vult permanere. Quae profecto non mox pro arbitrio aut libidine potentum huius mundi nos pro libitu, rationalium calculorum instar, modo extollentium, modo deprimentium, incipit, desinit ac concidit, praesertim in Ecclesia et religione. Denique impulit me proprii profectus utilitas.

rem quoque non parum tum vocationis divinae obligatio, quae singulos homines ad aliquod certum et hominum societati utile genus vitae destinat ac ordinat, et aliquibus etiam donis et dotibus instruit, in qua nos vult permanere. Quae profecto non mox pro arbitrio aut libidine potentum huius mundi nos pro libitu, rationalium calculorum instar, modo extollentium, modo deprimentium, incipit, desinit ac concidit, praesertim in Ecclesia et religione. Denique impulit me proprii profectus utilitas. Omnia enim dona dotesque, artes et scientiae exercitio quidem crescunt, et ferri instar

docendi morem praeclara est divi Pauli admonitio, qui Coloss. 3 inquit: Sermo Christi habitet in vobis opulenter cum omni sapientia. Docete et commonete vos invicem cantionibus et laudibus, et cantilenis spiritualibus, cum gratia canentes in corde vestro Domino. Non satis habet tantus Apostolus nos uno tantum quodam modo, ut vel solis concionibus, vel sola librorum inspectione, verbum Dei tractare ac discere: sed omnino vult id fieri opulenter in omni sapientia, etiam mutuis admonitionibus, seu institutione canendo et psallendo Domino ex animo. Eadem de causa etiam idem tam

concionibus populariter, sed et lectionibus, seu scholastica illa, eruditioreque tractatione exponeretur ac doceretur. Dixi de aliquibus tantum Scripturae testimoniis, hoc genus docendi sacra confirmantibus ac comprobantibus, mox et de pluribus per occasionem dicturus. Moveat autem nos et veteris Ecclesiae exemplum, quae ubique in frequentioribus civitatibus non tantum concionatores, sed et lectores habuit, ut praesertim Alexandriae, Antiochiae et Hierosolymis: quarum Ecclesiarum etiam celebres lectores nominantur Panthenus, Clemens, Origenes, et alii. Testantur

et in manibus habui. Corbeiae ad Vuisurgim vidi fragmenta mapparum Graecarum et Lexici in cortice scripti. Haec non tantum primitivae, sed et recentioris Ecclesiae pia salutarisque consuetudo merito nos quoque hoc tempore excitare deberet, ut non tantum publicis concionibus, sed et scholasticis institutionibus aut lectionibus sinceram Christi doctrinam, ubique constitutis lecturis, multum accurateque tractaremus. Nec tantum post Christum ista consuetudo scholastice Theologiam

hanc legem repetierunt, ut ubique in summorum templorum Collegiis, inter canonicos perpetuo unus Theologiae lector haberetur. Tot igitur verbi Dei testimonia, tam multae totius vetustatis divinitus institutae consuetudines, actum piorum coetuum, tum et adversariorum exempla nos quoque merito vel invitare, vel etiam ad aemulationem provocare deberent, ut tam pium, utilem atque adeo plane extreme necessarium morem imitaremur. Quod si quem minus movent verbi Dei testimonia, perpetuusque ac laudatissimus tum Ecclesioe Dei, tum et aliorum coetuum mos, et tantum

ob penuriam ignorantiamque vulgi et illarum scholasticarum vocum, explicare queant. Illustre huius ingentis in docendo commoditatis exemplum etiam illiberalium artium officinae exhibere possunt, ubi artifex una aut altera suae artis voce, clarius et plenius quidvis suum famulum monet, quam nos eorum vocabulorum imperitos longa oratione instruere posset. Quarto, eruditi homines in docendo, et studiosi in discendo in omni rerum tractatione in scholis maxima adiumenta ab aliis quoquo modo vicinis, aut in aliqua re similibus convenientibusque artibus, scientiis ac rebus ad

quam in discenda caelesti doctrina praerudi multitudine habent, agnoscere, et oblata occasione alacriter amplecti, eaque uti deberent. At si nec ipsa quidem evidenti utilitate scholasticarum lectionum movemur, saltem extremam necessitatem, quae vere est durum telum, adventantem, et in nos irruentem contemplemur. Nec enim est quod hanc operam, docendique rationem et pleniorem iuventutis in Theologia institutionem amplius tantum in scholas Academiasve ablegemus, cum nec omnes discendi cupidi vel ob paupertatem, vel ob alia impedimenta in Academiis versari possint: nec

vivent. Quare paulo post petendi erunt alii ex istis fermentatis Academiis, omnibus erroribus ac corruptelis infecti. Sed obiiciet aliquis, non posse ubique, etiam in frequentioribus civitatibus iustum auditorum Theologiae numerum haberi, et uni aut alteri legere molestum esse. At nos contra audiamus Dominum ac servatorem nostrum dicentem: Noli timere pusille grex, quia in vobis complacitum est patri caelesti. Saepe etiam ipse Christus desertus ab auditoribus, vix paucissimos retinere potuit: neque tamen ob paucitatem verba vitae suos discipulos docere destitit: saepe etiam

non omni propriae politiae ac gubernatorum carentia, a suo indefesso sacrarum Literarum et suorum Rabinorum studio, et discendi ardore abduci queunt. Vere piorum, teste Scriptura, profecto esset, meditari in lege Domini die ac nocte, audire, et omni studio custodire sermones Christi. Quod quoniam nos quotidie minus ac minus facimus, si Deus naturalibus bonae oleae ramis non pepercit: nec nobis quidem profecto oleastris tandem, perpetuoque parcet. Hîc vero ego mihi pro meo publici boni studio, et animi mei dolore ac ardore, toto pectore optarim

vivae vocis auditum, de hac luce discessit: tum velut in vacuam domum, falsae doctrinae impius se error immersit, et tanquam ubi nullus iam divini census defensor existeret, nudato (ut aiunt) capite seductores corripientes arma mendacii, oppugnare Apostolicam veritatem nituntur. At nos si qui ad huc calamitatibus Ecclesiae afficimur, et sinceram Christi veritatem curamus, laboremus ac remigemus in hac non Petri, sed Iesu Christi navicula: eamque contra tot fluctus ac difficultates, quantum omnino possumus, sursum versus ad suum portum promovere conemur: certo scientes,

hoc tristi tempore Dominum Iesum, unicum praeceptorem et summum sacerdotem nostrum, ut ipse liget et consignet testimonium ac legem suam in praecordiis nostris nostrorumque auditorum: ut illum expectemus, ac in eum speremus, qui iam vere faciem suam a domo Iacob occultare videtur. Vere enim nunc nos et pueri, hoc est discipuli veritatis, quos studio veri inflammatos nobis Deus dedit, signa et prodigia quaedam in Israel habemur, facti, ut Paulus inquit, specta culum mundo, diabolis et angelis. Non autem fit id sine consilio Domini exercituum, qui habitat in Zion. Obmurmurant

est discipuli veritatis, quos studio veri inflammatos nobis Deus dedit, signa et prodigia quaedam in Israel habemur, facti, ut Paulus inquit, specta culum mundo, diabolis et angelis. Non autem fit id sine consilio Domini exercituum, qui habitat in Zion. Obmurmurant illi quidem nobis, nos debere pythones et scientes audire, qui secum meditantur, ac obscure intricateque susurrant incerta sui cerebri figmenta. Sed nos eis constanter respondeamus, non miseros mortales de vera vita, nec homines mendaces de caelesti veritate consulendos esse: sed verum populum aut oves Christi debere

inquit, specta culum mundo, diabolis et angelis. Non autem fit id sine consilio Domini exercituum, qui habitat in Zion. Obmurmurant illi quidem nobis, nos debere pythones et scientes audire, qui secum meditantur, ac obscure intricateque susurrant incerta sui cerebri figmenta. Sed nos eis constanter respondeamus, non miseros mortales de vera vita, nec homines mendaces de caelesti veritate consulendos esse: sed verum populum aut oves Christi debere Dei vocem ac verbum scrutari. Adeamus ergo, et audiamus testimonium et verbum Domini. Qui enim non sic senserit, dixerit ac

blasphemia excogitari potest, quam dicere sacras Literas (ut isti impuro ore clamitant) esse ambiguas, obscuras, flexiloquas: et contra iactare, se suaque conciliabula esse supra Scripturam, et quae similia ministri Antichristi blaterant? Quasi vero Spiritus sanctus, eius autor, vel studio nos decipere, nobisque imponere voluerit: vel etiam non potuerit ea perspicue dicere, quae voluit. 5 Semper hypocritae ad suos patres et traditiones confugiunt, ut videmus in exemplo impiorum Pharisaeorum et Iudaeorum. At Christus cum Apostolis adeo non curat patres, ut etiam eos

ac finitis, vel potius paucis quibusdam scriptis esse comprehensam, et certis sigillis confirmatam. Sic autem sola Scriptura est finita, et sacramentis et divinis miraculis Prophetarum, Christi et Apostolorum confirmata: non autem patres aut eorum commenta. 8 Urgent quidem isti contra nos miracula et martyria patrum. Sed illud contra verissime respondetur: Omnes sanctos Patres et Martyres miracula faciendo et patiendo non se suave dicta ac scripta ostentasse, sibive laudem aut testimonium, quod errare nequeant, praebuisse: sed soli Christo eiusque verbo: id est, sacris Literis.

ac controversiis egerunt, eoque nobis ac nostris controversiis minus conveniunt. At Scriptura habet generales normas, et ita est mirabiliter divinitusque temperata, ut omnibus temporibus ac controversiis sit perinde accommodata. 14 Ipsimet patres, ac praesertim saniores et vetustiores, nos a suis et aliorum scriptis ad solas sacras Literas, praecipue ubi de iudicio ac certitudine gravissimorum negociorum agitur, ablegant. In cuius rei testimonium quaedam eorum dicta brevissime adiiciemus. Irenaeus adversus Valentini et similium scripta lib. 2, cap. 56,

et Sorbonistis conscripta consignataque est? A veteribus quidem perpaucae quaedam traditiones ab Apostolis relictae nominantur. Certe si quid tale esset in Ecclesia a Christo relictum ac institutum, non tantum multae historiae de eo testarentur, sed etiam ipsi Apostoli ad tales Cabalas et Masoret nos ablegarent. Extarent etiam proculdubio integra volumina, sub talibus forte titulis: Expositio Scripturae sacrae a Paulo, Petro aut Ioanne divinitus accepta et Ecclesiae tradita, aut per manus Ecclesiae commendata. Nam profecto tantum thesaurum sanctissimi illi viri in primitiva Ecclesia non

reperimus adhibitam esse in conservatione monumentorum patrum. Eoque etiam proculdubio plurimae eis corruptelae acciderunt. Sed, ut dixi, ista miraculosa conservatio purae et incontaminatae Scripturae, contra tot seductores et tyrannos, est evidens testimonium divinae voluntatis, qui vult nos isti soli normae tanquam certae ac immotae adhaerere. Idem (ut dictum est) tota primitiva Ecclesia, sua ista tam fida diligentia et acri severitate in censendis et conservandis Biblicis monumentis indicare ac protestari voluit, in eo videlicet salutem Christianorum consistere, indeque omnem

eorumque sententiae (ut ita dicamus) distillandae, eliquandae, et tandem ad aliquam indubitatam summam in omnibus controversis dogmatibus reducendae? Quare si veritatem reperire et retinere volumus, consistamus in ista finita norma sacrarum Literarum aut verbi Dei: et non ea deserta, nos, Religionisque controversias in abyslum Patrum praecipitemus. 24 Iudaeorum profecto hac ratione conditio multo melior fuerit, eorumque religio certior erit quam Christianorum, si ista adversariorum norma valebit. Nam ipsi, praeter vetus Testamentum, habent suam

operibus meritisque, atque adeo etiam sola cucullae induitione servemur: tam varias indulgentias, communionem sub una specie, tam varias statuas et loca miracula patrantia, ad quae homines in omnibus difficultatibus plane ut ad Deum confugere, et eorum opem implorare debeant. Vere sane nos quoque (prout nunc res fluunt) dicere possimus, Papistis quotidie Deos nasci et interire: sicut Plutarchus et alii Ethnici de suis orientibus et intereuntibus oraculis dissertarunt. 25 Etiam postea, cum habuit Ecclesia Patres et Conciliorum canones, tamen semper in novis synodis ac

Ariminense, tanquam pium praeiudicaturus, proferre concilium. Nec ego huius authoritate, nec tu illius detineris: Scripturarum authoritatibus, non quorumcunque propriis, sed utrisque communibus testibus, res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione conferatur. Imitemur igitur et nos veterum Patrum exempla, ut in gravissimis controversiis, neglectis hominum opinionibus, os Domini consulamus, et ad eius oraculum confugiamus. 26 Diximus initio harum rationum de gravissimis mandatis omnipotentis Dei, praecipientis nobis, ut ex ipsa Scriptura veritatem quaeramus,

plene erudire, et in omnes ac ad omnes Ecclesiae necessitates et remedia largissime sufficere ac succurrere. Ubi ullum tale viventis Dei testimonium de ullis, aut etiam omnibus simul Patribus, Papis ac Conciliis reperies? Sic et Rom. 15 idem veritatis spiritus affirmat, Scripturam propter nos scriptam esse, nosque per eius consolationem aut instructionem certam spem vitae habere posse. Quid hoc aliud est, quam affirmare, esse talem librum, cuius doctrina certo ad vitam pervenire queamus: frustra omnibus diabolis, erroribus ac haereticis repugnantibus? Sic Ioannes

evangelista docet, Christum quidem plene infinita concionatum esse: sed illa quae ipse conscripserit, sufficere ad informationem verae fidei, et ad salutem hominum aeternam. Divus etiam Petrus, summus ac primus (ut isti volunt) Ecclesiae Pontifex, affirmat, sacras Literas propter nos proprie scriptas esse: amplissimumque eis encomium praebet, quod nos ex omnibus tenebris ac erroribus huius mundi ac inferorum, veluti lucerna quaedam pedibus nostris praelucens, educere possint. Quare nos eas confidenter sequi debere. Non ait ille: Ego et successores mei Papae Romanae errare

sed illa quae ipse conscripserit, sufficere ad informationem verae fidei, et ad salutem hominum aeternam. Divus etiam Petrus, summus ac primus (ut isti volunt) Ecclesiae Pontifex, affirmat, sacras Literas propter nos proprie scriptas esse: amplissimumque eis encomium praebet, quod nos ex omnibus tenebris ac erroribus huius mundi ac inferorum, veluti lucerna quaedam pedibus nostris praelucens, educere possint. Quare nos eas confidenter sequi debere. Non ait ille: Ego et successores mei Papae Romanae errare nequaquam possumus: Nos vobis prompte in omnibus dubiis ac erroribus

summus ac primus (ut isti volunt) Ecclesiae Pontifex, affirmat, sacras Literas propter nos proprie scriptas esse: amplissimumque eis encomium praebet, quod nos ex omnibus tenebris ac erroribus huius mundi ac inferorum, veluti lucerna quaedam pedibus nostris praelucens, educere possint. Quare nos eas confidenter sequi debere. Non ait ille: Ego et successores mei Papae Romanae errare nequaquam possumus: Nos vobis prompte in omnibus dubiis ac erroribus succurremus: Meos successores confidenter sequimini: Illi nec errare nec seducere quemquam possunt. Eodem facit ac referatur,

esse: amplissimumque eis encomium praebet, quod nos ex omnibus tenebris ac erroribus huius mundi ac inferorum, veluti lucerna quaedam pedibus nostris praelucens, educere possint. Quare nos eas confidenter sequi debere. Non ait ille: Ego et successores mei Papae Romanae errare nequaquam possumus: Nos vobis prompte in omnibus dubiis ac erroribus succurremus: Meos successores confidenter sequimini: Illi nec errare nec seducere quemquam possunt. Eodem facit ac referatur, quod Deus mandat in Deuteronomio, certum librum sacrarum Literarum confici, eique nihil adimere aut addere:

dictum, et per manus eorum conscriptum, est vera et plena sapientia ac salutaris doctrina. Contra autem, in omnium aliorum doctorum scriptis constat esse multum straminis ac foeni cumulatum, non parum etiam zizaniae interspersum. Sunt quoque omnium temporum scriptoribus inde ferme a Christo ante nos a maioribus aliqui naevi, aut etiam errata tributa, cum non dubitaretur etiam multo plura in eis remansisse. Nunc igitur qui Scripturae lucernam pedibus omnium Christianorum propositam sequitur, is securo animo et plena fide dicere potest: Scio cui credidi, et certus sum. At qui

spirituali gladio verbi Dei iugulatas esse. Ut enim illi seductores maxime aliquando quid speciosum alicunde e Scriptura arripiant, quo imperitis imponere conentur: tamen mox ubi seria collatione et scrutatione Scripturarum urgentur, clare et evidenter refutantur. Scrutemur igitur et nos Scripturam iuxta Christi mandatum, et Thessalonicensium Iudaeorum exemplum: et verum Messiam aeternamque lucem in eis reperiemus. Illarum sensu intelligentiaque Dominus suos Apostolos, universi mundi errores ac furores expugnaturos armavit: Luc. ulti. Contra autem satan ignorantia Scripturarum

utilitas synodi, nempe veritatis illustratio, et errorum condemnatio, ex ipsa disputatione potissimum dependeat: merito omnibus summo studio ac diligentia in id incumbendum est, ut illa scrutatio Scripturae ac inquisitio veritatis legitime, pie ac utiliter peragatur. In hunc igitur utilem conatum nos quoque nostrum symbolum propositis hisce regulis conferre voluimus. Ut vero alia omnia, sic et haec ipsa rectius monentium fratrum ac dominorum iudicio subiicimus. 1 Ante omnia in disputatione adsit adhibeaturque timor et invocatio Dei, utis nos suo spiritu deducat in omnem

peragatur. In hunc igitur utilem conatum nos quoque nostrum symbolum propositis hisce regulis conferre voluimus. Ut vero alia omnia, sic et haec ipsa rectius monentium fratrum ac dominorum iudicio subiicimus. 1 Ante omnia in disputatione adsit adhibeaturque timor et invocatio Dei, utis nos suo spiritu deducat in omnem veritatem, represso spiritu mandacii et erroris. Nam et veritatis illustratio ac conservatio ac explosio omnium longe difficillima est, maximeque divina ope indigens, et timor Dei initium et caput sapientiae est. Deus enim adest timentibus se, suo Spiritu Sancto eos

aut illustrationem, vel ad Ecclesiae aedificationem sunt abusi: de quibus etiam Top. 8. Aristoteles praecipit, cum docet, quomodo sit occultandus scopus, aut mens nostra, quomodo adversarius incautus circumveniendus, et similia. Nam spiritus Domini, et ipsa caelestis veritas, nec vult nos furari victoriam, ut ille magnanimis heros olim dixerat: nec probat, ut magis industria actoris, aut socordia inscitiave errantis, victoria obtenta esse videatur, quam ipsius rei evidenti bonitate, et gladio verbi Domini invicto, omniaque penetrante acumine, ne et gloria Deo debita ad homines

insectatur: cuius verba (quoniam hoc quoque tempore ista pestis grassatur) adscribemus: Cur captionibus quasi aranearum telis infirmiores simplicioresque illaqueas? Idque vis videri facinus plane scitum et grande? Cur contra fidem excitas crabrones? Cur Dialecticorum observationes adversus nos pueriliter adeo effutis, non aliter ac fabulae olim contra Deum produxêre Gigantes? Cur novam Theologiae officinam aedificas, ac in eam homines, ut quisque leviss. est, et viri vocabulo indignus, evocas, veluti sordes in unam quandam sentinam converrens? Nec hoc contentus, eos iam ante

adscribere voluimus. 38 Denique quia plerunque et nunc etiam Ecclesiasticae disputationes ad eum finem culpa errantium tendunt, ut licet adversarii nec sua probare, nec nostra refutare queant, imo nec in lucem quidem legitimae cognitionis prodire ausint: tamen non desinant contra nos et veritatem furere, sicut et Domino salvatori ipsi accidit, qui ad suos adversarios inquit: Si interrogavero vos, non respondebitis mihi. Sin dixero vobis, non dimittetis me. Id est, Sive a vobis postulavero ut probetis vestra, non praestabitis id male vobis conscii: sive ego mea probavero,

ipsi accidit, qui ad suos adversarios inquit: Si interrogavero vos, non respondebitis mihi. Sin dixero vobis, non dimittetis me. Id est, Sive a vobis postulavero ut probetis vestra, non praestabitis id male vobis conscii: sive ego mea probavero, tamen non absolvetis me. Ideo paremus nos ad confessionem, patientiam et ad constantiam in cruce, certo scientes, restare adhuc iustum iudicem ac iudicium, ubi veritas eiusque confessores gloriosam victoriam, contra satanam, errores ac seductores feliciter obtinebunt, eaque in aeternum perfruentur. Sed obiiciet hîc

ac iudicium, ubi veritas eiusque confessores gloriosam victoriam, contra satanam, errores ac seductores feliciter obtinebunt, eaque in aeternum perfruentur. Sed obiiciet hîc aliquis, ut maxime de omnibus aliis conditionibus conveniat, tamen de iudicibus non conventurum. Nam nec nos laturos esse eos, quos lapsos fuisse dicamus, nec illos vicissim laturos esse nos tanquam suos adversarios. Respondemus: Dictum supra est, non homines ullos, sed ipsum Dei verbum, aut etiam dilectum Patris caelestis Filium in tantis rebus ac controversiis nostrum iudicem esse

errores ac seductores feliciter obtinebunt, eaque in aeternum perfruentur. Sed obiiciet hîc aliquis, ut maxime de omnibus aliis conditionibus conveniat, tamen de iudicibus non conventurum. Nam nec nos laturos esse eos, quos lapsos fuisse dicamus, nec illos vicissim laturos esse nos tanquam suos adversarios. Respondemus: Dictum supra est, non homines ullos, sed ipsum Dei verbum, aut etiam dilectum Patris caelestis Filium in tantis rebus ac controversiis nostrum iudicem esse oportere. Ut igitur maxime talis aliqua difficultas nobis sese obiiciat, tamen, si modo

si modo de aliis regulis Synodi, et praesertim, ut placide, ordine, ac ex oraculis Dei, neglecta omni humana potentia, sapientia et prosopolepsia disputetur, convenire queat, et in electione iudicum iustus delectus habeatur, Synodoque pii principes intersint, vel etiam praesint: non desperamus nos, Domino iuvante, verbo Dei et evidenti veritate ita errores et seductores in angustias conclusuros, coniuncturos et confutaturos, ut omnes cupidi veritatis cernere possint, quid verum aut falsum sit, quis iustam iniustam ve causam tueatur. Spiritus Domini est, qui arguit et

normam religionis cognoscamus. CHRISTIANO LECTORI ARDENS STUDIUM VERITATIS, ET odium perfectum Antichristi Rom. eiusque abominationum desolationis. Vere optimaque conscientia affirmare, atque adeo etiam sancte coram Deo iurare possemus, nos ipsos non putasse, ita prorsus horrendas et simul palpabiles blasphemias et abominationes in regno Antichristi grassari, quam quotidie legentes eorum scripta, subinde magis ac magis deprehendimus. Nam, ut caetera iam omittamus, consideretur illud solummodo, quod omnipotens ac vivus Deus ex

praxis, omnibus ex eorum proprio ore innotescat: omnesque sibi ab eorum infernali fermento cavere queant, qui quidem veritatis, iustitiae ac vitae cupidi sunt. Dominus Iesus Christus, unicus noster rex, ac perpetuus sacerdos, caput ac frater, et denique noster Dominus ac Deus, defendat nos, ac veritatem suam, contra nefarium Antichristum, eiusque ministros ac satellites potenter, ad gloriam nominis sui et miserorum hominum salutem. Amen. NORMA CONCILII TRIDENTINI, QUAM IN

erant, clarissimis exemplis perpetuisque consuetudinibus edocuerunt, interpretati sunt, expresserunt et exposuerunt. Etenim quis' nam alius maioris vel sapientiae vel autoritatis iudex, illas lites et controversias, quae de vetustissimis Patrum scriptis, deque sacris Evangeliorum verbis, inter nos suboriuntur, melius actutius dirimere et comprimere potest, quam maiorum nostrorum vetustissima et universalis consuetudo? quam communis et concors eorundem Patrum sententia? quam per totum Christianum orbem omnibus seculis iam inde a temporibus Apostolorum ad haec usque tempora perpetuo, et

nostra longissime dissidet ratio, nihil ut dici posse credamus, quod magis sit a veritate alienum. fol. 281. Non potes dicere Brenti, nobis ullam esse vobiscum de Scripturis controversiam. Recipimus omnes, tanquam Dei verbum veneramur et adoramus omnes. Qua de re itaque agitur inter nos? Agitur de eo, quo sensu nobis recipiendae sunt. fol. 283. Scriptum esse aiunt: Bibite ex hoc omnes. Si hunc sensum esse vis, ut quibus hoc dictum est, non licere putes sacerdotibus aut conficere, aut offerre, aut oblatione facta Christi corpus et sanguinem sumere, nisi sub utraque

tanquam certissima veritatis ac pietatis regula audienda sunt. At si quaeras, quo iure et qua autoritate sibi novam istam iudicandae ac formandae Religionis ac Ecclesiae formulam fabricarint, deserta ea quae tam recens a synodo Basiliensi comprobata est, quid tandem respondebunt? nempe, Tace tu, nos sumus Ecclesia: sic volo, sic iubeo, etc. Illud quoque evidentissimum iudicium est normae Pontificiae synodi, quod volunt sacras Literas eatenus tantum ad iudicium de praesentibus controversiis admitti, quatenus suam interpretationem a Patribus et Ecclesia accipiunt. Quo

decernit pro suo libitu ac libidine, seque supra hanc divinitus traditam veritatis normam collocat. Sed de Missae abominatione prolixius in nona sessione agemus. In tertia sessione, primum decernunt, ut omnes tantum in eo sensu accipiant, citent ac intelligant sacras Literas, in quo nos sancta mater Ecclesia (hoc est Papa, qui ipsorum testimonio errare non potest, cum suis coniuratis, qui soli proprie volunt esse Ecclesia) intelligit. Qua ratione clare Scriptura sacra sententiae ac voluntati Papae eiusque coniuratorum subiicitur: quandoquidem verus sensus finaleque iudicium

tamen versionem, non originale exemplum sequi cogantur? Proinde hîc manifeste ac palpabiliter verbum Dei, vera Ecclesia ac ipsemet Deus cum omnibus sanctissimis Patriarchis, Prophetis, Christo et Apostolis, qui sacras Literas vel conscripserunt, vel conservarunt, vel usque ad nos propagarunt, ab isto impio decreto damnantur ac conculcantur. Si enim nefas est Christianos summam autoritatem Hebraeis Graecisque fontibus tribuere, eosque ut certissimos veritatis testes audire: profecto ipsemet filius Dei summum nefas admisit, qui nobis eis linguis suum verbum tradidit, et

In eodem decreto iubent dubitare conversos, an Deus illis iam sit placatus, aut non. At contra tota Scriptura inculcat, firmissime credendum esse, et nequaquam dubitandum. Unde illa tam grandia verba de fiducia et liberrimo accessu ad patrem et thronum gratiae. Ad quam fidem nos Deus longe dulcissimis, et plusquam maternis promissionibus et mandatis, atque adeo etiam iuramentis allicit, invitat, et plane compellit. Quomodo autem tales homines, ô bone Deus, vel initium vel finem Dominicae orationis dicere possunt? Quomodo enim is Deum appellabit suum

veni ut iudicem mundum: Iustitia patefit sine Lege: Rom. 3. et innumera alia loca, omnem legem ac opera a iudicio Christi excludentia, idem validissime confirmant. Nihil necesse erat Christum novas leges hominibus imponere: satis, et plus satis legum iam alioqui erat in mundo, quae nos earum debitores et praevaricatores usque in infernum suo oneroso foenore deprimebant. Venit igitur, ut illis legibus pro nobis persalveret, imo ut maledictum legis pro nobis fieret, et chirographum eius laceraret: tantum abest, ut nos novis debitis oneraret. In sexta sessione

satis, et plus satis legum iam alioqui erat in mundo, quae nos earum debitores et praevaricatores usque in infernum suo oneroso foenore deprimebant. Venit igitur, ut illis legibus pro nobis persalveret, imo ut maledictum legis pro nobis fieret, et chirographum eius laceraret: tantum abest, ut nos novis debitis oneraret. In sexta sessione decernunt, septem esse sacramenta. At ubi dabunt certum verbum Dei, de Confirmatione, Matrimonio, Ordinatione, Poenitentia, et extrema Unctione? quid in conferendis hisce ipsorum Sacramentis, ex mandato Dei pronuncietur? Ubi dabunt etiam

Domini ad utramque speciem accipiendam adstringantur, etc. O' profana, aut blasphema potius ora. Audent citare autoritatem ac testimonium Spiritus sancti contra institutionem filii Dei. Undeautem vel sibi vel aliis probabunt, id ipsorum decretum venire a Spiritu sancto? At nos contra liquido monstrare possumus, id proficisci a spiritu satanae: huius enim proprium est, evertere institutionem Christi, non Spiritus sancti. Quid Spiritus sanctus hac de re sentiat, satis in sacris Literis et a se inspiratis literis scripsit: Bibite ex hoc omnes. et id etiam de laicis

ut in Sacramentorum dispensatione, salva illorum substantia, ea statueret vel mutaret, quae suscipientium utilitati, seu ipsorum sacramentorum venerationi, pro rerum, temporum et locorum varietate magis expedire iudicaret. Id autem Apostolus non obscure visus est innuisse, cum ait 1 Cor. 4: Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et dispensatores mysteriorum Dei. Atque ipsum quidem hac potestate usum esse satis constat, cum in multis aliis, tum et in hoc ipso sacramento, cum ordinatis nonnullis circa eius usum, Caetera (inquit 1 Cor. 11. ) cum venero, disponam. Contra

suis scriptis pronunciarunt: Ecclesiam aut concilium, id est Papam cum suis mancipiis, esse super sacras Literas: et licere eis de eadem re aut parte, Religionis dogmate, aut sententia verbi Dei modo sic, modo aliter statuere, ipsoque etiam usu aut praxi agere aut observare. Verum nunc nos, relictis istis manifestis derisoribus et illusoribus viventis Dei, eius verbi, Religionis ac Ecclesiae, atque adeo omnium hominum et totius mundi, in sua abysso diabolicae impietatis: convertamus nos ad pusillos Iesu Christi, eisque monstremus aliquot gravissimas causas, cur nullo modo possint

modo aliter statuere, ipsoque etiam usu aut praxi agere aut observare. Verum nunc nos, relictis istis manifestis derisoribus et illusoribus viventis Dei, eius verbi, Religionis ac Ecclesiae, atque adeo omnium hominum et totius mundi, in sua abysso diabolicae impietatis: convertamus nos ad pusillos Iesu Christi, eisque monstremus aliquot gravissimas causas, cur nullo modo possint citra extremam Dei contumeliam, et suum aeternum exitium, ista ratione ac conditionibus, quas conciliabulum proponit, et Pappa postea in suis dispensationibus etiam plures et tetriores proponet, uti.

ac scandalorum causam dederint. Suo ergo proprio ore semetipsos infames, et omnibus suppliciis dignissimos proclamabunt, ut posthac in omnem posteritatem pro talibus a toto mundo habeantur. 11 Undecimo, cum sacrosancta Domini Coena ad hoc ipsum sumatur, ut ibi fides nostra confirmetur, nos veram Religionem profiteamur, mortem Domini pro nobis factam annunciemus et ipsum celebremus: isti tales communicatores omnia hisce ex diametro contraria patrabunt. Cogentur enim confiteri, communionem sub una specie, et damnationem sub utraque, quam illi tum sument, iustissimam ac sanctissimam

redeamus, discant hinc omnes Deum timentes, agnoscere primum manifestam, palpabilem et confutatam foeditatem errorum et furorum Antichristi, quod ipsemet iam videt, se non posse illos suos errores tueri: eoque de quibusdam cuperet, si cum sua diabolica ambitione et inani gloria posset, cedere: at nos contra tanto constantius in hoc et aliis istum convictum et superatum Dei hostem urgeamus. Agnoscamus etiam hinc istius summi hostis Dei vere Luciferianam superbiam, quod illa ingentia bona, ut est etiam donatio corporis et sanguinis Christi, quae ex eius immensa benignitate

sunt: quae postquam semel denuo iugum et frenum tyrannidis Antichristi super collum et in os acceperunt, iam prorsus sublata omni sancti Huss doctrina, penitus deletae sunt. Dicamus igitur isti atrocissimo hosti Dei, Apage sis Antichriste infernalis, cum tuis abominandis donis. Nos ex dono, ordinatione et severo mandato filii viventis Dei, nostrique unici Servatoris, communionem sub utraque specie, totamque veram ac sinceram Religionem habemus, eamque te ac omnibus inferorum portis invitis retinebimus. A' te vero perinde ut a satana ipso, nec boni quidem quicquam accipere

filii viventis Dei, nostrique unici Servatoris, communionem sub utraque specie, totamque veram ac sinceram Religionem habemus, eamque te ac omnibus inferorum portis invitis retinebimus. A' te vero perinde ut a satana ipso, nec boni quidem quicquam accipere cupimus. Non si tu aut ille tuus pater nos Dominicam orationem recitare iuberetis, vobis obediremus, quin potius tanto minus eam recitaremus. Deo, eiusque dilecto filio nos consecravimus, et ut casta sponsa adduximus: illi, non tibi, nostram obedientiam et omnem prorsus observantiam praestare et probare ex animo cupimus: sicut etiam

eamque te ac omnibus inferorum portis invitis retinebimus. A' te vero perinde ut a satana ipso, nec boni quidem quicquam accipere cupimus. Non si tu aut ille tuus pater nos Dominicam orationem recitare iuberetis, vobis obediremus, quin potius tanto minus eam recitaremus. Deo, eiusque dilecto filio nos consecravimus, et ut casta sponsa adduximus: illi, non tibi, nostram obedientiam et omnem prorsus observantiam praestare et probare ex animo cupimus: sicut etiam severissime illi soli, et nulli praeterea in Religione obedire ac obsequi iubemur. Hactenus unum Antichristi cornu, aut

Corpus et Sanguinem Patri, sub specie Panis et Vini. Unde id (ô bone Deus) habent, aut quo tandem verbo Dei probant? imo etiam cuius tandem authentici patris aut veteris scriptoris testimonio? At nos istam horrendam falsationem Testamenti filii Dei, evidenti eius verbo manifeste refutamus. Nam Spiritus sanctus per tres Evangelistas et D. Paulum diligenter institutionem sacrosanctae Coenae narrans, et humano generi praescribens, negat ibi quicquam tale a Christo Domino ac Servatore esse

2 Secundo dicunt, Christum constituisse Apostolos novi Testamenti sacerdotes. Quaerimus hîc iterum, quomodo aut quo verbi Dei testimonio hoc quoque vanissimum commentum probent? Nempe nullo alio, quam sua perfrictissima fronte, et extrema audacia quidlibet asserendi. At nos contra proferimus evidentissimum verbi Dei testimonium. Primum, quod totum novum Testamentum in tanta sui prolixitate et tot librorum varietate nusquam Apostolos vocat Sacerdotes, aut ullos omnino alios doctores novi foederis Sacerdotes nominat. Secundo, quod idem dicit, hunc Sacerdotem semel

clamant: et haereticos maxime niti patrocinio Scripturarum. Unde necessario sequitur, omni studio vitandum esse librum, qui tantis malis occasionem praebeat. 7 Scripturam esse materiam litis, adversarii plenis buccis nunc blasphemant. Si materia et occasio litis est, non illa certe nos expediet ex dubiis, sed augebit tantum lites. Ergo prorsus a norma et luce iudicii Ecclesiae Religionisque amoveatur. 8 Spiritus sanctus revelat, et revelabit omnibus temporibus sanctissimis Praelatis, quae erunt necessaria: quia non recedet verbum a Propheta, nec lex a

In qua una re quantum incommodi sit supra breviter ostendi. 12 Patres, concilia, traditiones, et perpetua consuetudo sit interpres Scripturae, et norma omnis iudicii et concilii: ut statuunt patres Tridentini. 13 Si vos (inquiunt illi) sic intelligitis Scripturam, nos aliter: quis erit iudex? Necessario nimirum Patres, concilia, perpetua consuetudo, et omnes Papistis recepti scriptores. Ne sit ergo posthac lucerna loci obscuri. 14 Praelati sedent super cathedram Mosis, et habentius condendi Canones sub poena peccati mortalis: et quicquid illi

erit iudex? Necessario nimirum Patres, concilia, perpetua consuetudo, et omnes Papistis recepti scriptores. Ne sit ergo posthac lucerna loci obscuri. 14 Praelati sedent super cathedram Mosis, et habentius condendi Canones sub poena peccati mortalis: et quicquid illi modo praeceperint, nos citra omnem dubitationem aut disquisitionem promptissime credamus et faciamus. Audiantur ergo illi, et Religionem ab eis fabricatam sequamur; quicquid dicat aut taceat Scriptura: quandoquidem tantum ius ferendi leges in Religione illi sacrosancti Praelati, non in Mosis cathedris sedentes

quod satis indicat experientia, et ille dives cum patre Abrahamo colloquens. Hoc est unum ex immotis principiis Theologiae pontificiae et gentilis. Quare neglecta Scriptura, Mose et Prophetis, audiamus cum fratribus epulonis, quid illi, qui ex inferno a divite epulone missi venerunt, dicant, aut nos de Deo, religione et vera salute doceant. 16 Non esse vertendam Scripturam in vulgares linguas, ne contaminetur et profanetur vulgaribus linguis: eademque de causa etiam in templis omnia Latine peragenda esse. 17 Non permittendum laicis, ut legant sacras Literas: sed

inniti debebat, mortua, aut certe muta est. Hoc principium pseudotheologiae tum in Papatu, tum et in Ethnicismo ac Iudaismo, omne studium scientiae Dei aut verbi eius extinxit. Ubi enim fides contemnitur, etiam scientia necessario negligitur. 20 Dubitandum esse contendunt, an Deus nos exaudierit, peccata nobis remiserit, nos acceperit, sitque nobis propitius aut non. Ergo frustra loquitur Deus in Scripturis ad peccatores. At ille ob hoc ipsum tam large et tam benigne per Christum offert gratuitam reconciliationem, ut ei credamus: imo etiam credere severissime praecipit. Ubi

est. Hoc principium pseudotheologiae tum in Papatu, tum et in Ethnicismo ac Iudaismo, omne studium scientiae Dei aut verbi eius extinxit. Ubi enim fides contemnitur, etiam scientia necessario negligitur. 20 Dubitandum esse contendunt, an Deus nos exaudierit, peccata nobis remiserit, nos acceperit, sitque nobis propitius aut non. Ergo frustra loquitur Deus in Scripturis ad peccatores. At ille ob hoc ipsum tam large et tam benigne per Christum offert gratuitam reconciliationem, ut ei credamus: imo etiam credere severissime praecipit. Ubi vero dubitatio pia utilisque est, ibi

caseo, larido, et aliis omnis generis rebus, habentur integra examina aut chaos indulgentiarum in omnes casus, culpas aut defectus. Quid ergo necesse est ex Bibliis scrutari, quid Deus fieri velit aut nolit, quomodo nobis opem ferre statuerit: nosve eum colere, quaerere aut invocare, vel quomodo nos omnino salvari debeamus? 35 Ex manifestis praeceptis fecerunt consilia. Quid hoc aliud est, quam Scripturam et omnem Dei autoritatem abiicere? quando quidem ex severissimis viventis Dei mandatis ac dogmatibus tantum libera, nostraeque potestati subiecta consilia fiunt.

et hominem agentem sine cibo, procreatione, et aliis naturalibus. III Principium. Deus est omnisapiens. In infinitum igitur plures formas et veluti ideas rerum, quas suo arbitrio operibus exprimat, excogitare potest, quam nos, si nobis exponantur, animo concipere ac intelligere. Quam infinita varietas est rerum Physicarum, et singularum inter eas specierum, ut animalium, herbarum, arborum et variorum fructuum, et homini necessariorum subsidiorum. Singulae regiones habent plurimas proprias species pomorum, pirorum,

est, eamque pro suo arbitrio ita creavit: certum est, eum etiam suo arbitrio illam mutare posse: et in eius nutu ac potestate totam naturam consistere donec velit, rursus cum nolit totam collabi. V Principium. Animam hominis divinum quid esse, hoc est (ut nos vocamus) spirituale, longe videlicet a corporalibus et humanis rebus ac creaturis diversum, sana ratio sentit, ut et Cic. in prima Tusc. erudite ratiocinatur. Quod si igitur quaedam in nostris sacris Literis dicuntur de ea, quae a corporalibus his abhorreant, statuendum est tantum abesse, ut

in die, etc. 222 Et aperti sunt oculi utriusque 190 Comedes pulverem terrae 234 In sudore vultus tui comedes panem 227 Ipsum conculcabit caput tuum 366 4. Tunc coeptum est invocari in nomine Domini 221 5. Hic consolabitur nos 187 Et genuit filium ad imaginem et similitudinem suam 369 6. Delebo omnem hominem 184 Finis universae carnis venit coram me, etc. 207 Omnis caro corruperat viam suam 217 7. De omnibus animantibus veniant ad te bina. ibidem

populus scortari ad filias Moab 228 27. Quemadmodum praecepit Iehova Mose 158. 159 28. Holocaustum iuge quod factum est, etc. 223 35. In quo morietur 193 Nam in civitate refugii sui sedebit. ib. ¶ Deut. 1. Et persecuti sunt nos 193 2. Transibo per terram tuam, etc. 192 11. An non sunt trans Iardem post viam occasus solis in terra Cananaei 212 22. Non videbitis bovem et agnum proximi aberrantes 209 26. Syrus perdidit patrem meum, et descendit in Aegyptum 192

250 Ut sis iustus cum loqueris, mundus cum iudicas 234 55. Auribus percipe Deus orationem meam 199 57. Mittet e caelo, et liberabit me 160 59. Deus faciet me videre in hostibus. 184. Insidiantur animae meae 228 62. Interficietis nos omnes 193 Quousque insidiamini viro, occidetis omnes nos 191 69. Deus tu nosti stulticiam meam, etc. 29 72. Cum luna et sole timebunt 203 73. Perdes omnem meretricantem abs te 228 78. Et evigilavit, ac si dormivisset Dominus,

234 55. Auribus percipe Deus orationem meam 199 57. Mittet e caelo, et liberabit me 160 59. Deus faciet me videre in hostibus. 184. Insidiantur animae meae 228 62. Interficietis nos omnes 193 Quousque insidiamini viro, occidetis omnes nos 191 69. Deus tu nosti stulticiam meam, etc. 29 72. Cum luna et sole timebunt 203 73. Perdes omnem meretricantem abs te 228 78. Et evigilavit, ac si dormivisset Dominus, etc. 203 Non percepit a morte animae eorum.

volunt vitam meam 237 Si protuleris famelico animam tuam, etc. 171 63. Quis est iste qui venit de Aedon rubricatis vestibus, etc. 277 Quare facies errare nos Domine a viis tuis 194 ¶ Ierem. 1. Praefeci te hodie super gentes et regna, ut evellas, etc. 235 2. Nunquid obliviscetur virgo ornamentorum suorum? 191 5. Ut non audiat vir labium proximi sui 185 13. Si potuerit Aethiops mutare pellem

occiderit hominem, reus erit iudicio 271 Sit sermo vester nae nae, et non non 195 Non exibis illinc donec per salveris extremum quadrantem 202 Qui unum ex hisce minimis praeceptis violaverit 171 Vos estis sal terrae 201 6. Remitte nobis debita, sicut et nos remittimus 203 Ne nos inducas in tentationem 221 Lucerna corporis est oculus, etc. 201 Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis 216 Nolite soliciti esse de crastino 221 Haec omnia gentes curant

271 Sit sermo vester nae nae, et non non 195 Non exibis illinc donec per salveris extremum quadrantem 202 Qui unum ex hisce minimis praeceptis violaverit 171 Vos estis sal terrae 201 6. Remitte nobis debita, sicut et nos remittimus 203 Ne nos inducas in tentationem 221 Lucerna corporis est oculus, etc. 201 Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis 216 Nolite soliciti esse de crastino 221 Haec omnia gentes curant 188 Nonne anima pluris

est novum testamentum 229 Hic est sanguis meus novi testamenti. 228 Hoc facite in mei commemorationem 416 Non bibam amodo de hoc genimine vitis usque in diem illum 171 Qui intingit mecum manum in patina, etc. 157 Sanguis eius super nos et filios nostros 322 ¶ Mar. 1. In hoc exivi, ut doceam 189 Omnis civitas erat congregata ad ianuam 218 2. Quare discipuli Ioannis et pharisaeorum ieiunant, etc. 211 3. Audientes propinqui eius exierunt, ut eum caperent 189

est, verbum Dei audit, etc. 278 11. Erat autem Maria quae unxit Dominum 229 12. Cum exaltatus fuero, omnia traham ad me 217 Ideo non potuerunt credere, etc. 208 Non crediderunt, ut impleretur sermo, etc. 214 Nos audivimus quod oporteat Meschiam manere in aeternum 213 Qui amat animam suam, perdet eam, etc. 186 14. Non relinquam vos orphanos 223 Qui diligit me, servat sermonem meum. Quic quid petieritis in nomine meo 218 Rogabo patrem, et

21. Sunt et alia multa quae fecit Iesus, quae si scribantur, etc. 221 ¶ Act. 4. An coram Deo iustum sit, vos potius audire quam Deum, vos ipsi iudicate 285 Pilatus, Herodes et Iudaei convenerunt ut facerent voluntatem Dei de Christo 191 Si nos hodie interrogamur de beneficio hominis infirmi 238 5. Praedicate omnia verba vitae huius 226 Cur implevit satan cor vestrum 212 7. Coegit eos in concordiam 193 Moses redegit eos in concordiam 182 Stephano caeli aperti sunt 190 8.

peccatum 234 8. De peccato condemnavit peccatum. 185 Deus scrutatur corda 193 Lex spiritus vitae in Christo Iesu 157 Nulla igitur nunc est condemnatio his qui insiti sunt Christo Iesu 250 Quid igitur dicemus ad haec? Si Deus pro nobis, quis contra nos? 273 Quod enim impossibile erat legi, etc. 354 Quomodo etiam non cum illo nobis omnia donabit? 272 Scimus autem, quoniam diligentibus Deum, omnia cooperantur in bonum 268 Solicita expectatio creaturae expectat revelationem filiorum Dei 188

confundat 221 Non enim misit me Christus baptizare, sed evangelizare 289 Nonne infatuavit Deus sapientiam huius mundi 249 Non enim misit me Christus baptizare, sed evangelizare 244 Sed ut evangelizarem non erudito sermone, etc. 292 Qui nos confirmat Deus 293 Visum est Deo per stulticiam praedicationis salvos facere credentes 250 2. Oportet haereses esse 191 Spiritualis diiudicat omnia 192 3. Fundamentum nemo potest ponere aliud 191 Sed ne iam quidem potestis: adhuc enim carnales

faciam. ibid. 7. Qui vero stat firmus in corde, etc. 260 Quid scis mulier, si servabis virum 215 Quod si quid indecorum virgini suae putat, etc. 181 Unumquemque ut vocavit Deus, ambulet 249 8. Atqui esca nos non commendat Deo. ibid. Caeterum de iis quae idolis immolantur, etc. 250 De esu igitur eorum quae simulacris immolantur, etc. ibid. Scientia inflat, etc. 220 9. Nunquid curat Deus boves

Sicut ego per omnia omnibus placeo. 193. 194 11. Bibite ex hoc omnes, etc. 425. etc. Caetera cum veniam, ordinabo 431 Hoc est corpus meum 159. 160 Hoc facite in mei commemorationem. 435 Oportet haereses esse inter nos, etc. 216 Quoties enim panem hunc comederitis, et poculum biberitis, mortem Domini annunciate 435 Si is qui venit alium Christum praedicat, etc. 187 Iudicium sibi manducat et bibit 185 12. Nemo loquens bono spiritu,

ibid. 2. Ab iis vero qui videbantur esse aliquid, etc. 260 Cum autem venisset Petrus Antiochiam, palam illi restiti, etc. 250 Cum vidissent, quod creditum mihi est evangelium praeputii, sicut Petro circumcisionis 260 Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, etc. ibidem Num igitur Christus minister peccati est? 221 3. Fratres, secundum hominem dico, tamen hominis confirmatum testamentum. ibidem In Christo non est Graecus, Iudaeus, circumcisio,

In Christo non est Graecus, Iudaeus, circumcisio, etc. 187 O stulti Galatae, qui vos fascinavit, etc. 290 4. Dico autem quanto tempore haeres. 203 4. Dies observatis, et menses, et annos, etc. 269 Ita et nos cum essemus infantes, etc. 272 Quomodo convertimini denuo ad infirma et egena elementa, etc. 237 5. Caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus carnem 375 Ex gratia excidistis, qui per legem iustificamini 192 Qui in

in Deo 247 Huius rei gratia ego Paulus vinctus Iesu Christi pro vobis gentibus 260 Siquidem audivistis dispensationem gratiae Dei datam mihi ergavos 247 Ut possitis scire quae sit latitudo, longitudo, profunditas et sublimitas, etc. 262 4. Et nos spiritu Dei in imaginem Dei transformari a gloria in gloriam 342 Nolite contristare Spiritum S. Dei, in quo signati estis, etc. 109 Omnis amaritudo, ira, indignatio, et clamor, et blasphemia tollatur a vobis 172 6. Ad hoc ipsum vigilantes cum omni

Dei, etc. 294 Discant autem etiam nostri bonis operibus aut functionibus praeesse, etc. 12 ¶ Heb. 2. Illum autem modicum prae angelis imminutum cernimus, etc. 209 Per mortem aboleat diabolum 221 Propterea oportet nos vehementius attendere iis quae dicta sunt nobis. 178 Si Deus permiserit 221 9. Ecce sanguis Testamenti, quod mandavit Deus erga vos 157 11. Abel per fidem loquitur 235 Fide ceciderunt moenia Iericho 190 Per arcam damnavit Noach mundum. 235

vestram 133 2. Quibus caligo tenebrarum in aeternum servata est 258. 259 ¶ 1. Ioan. 1. et 5. Quod si quis neget se esse peccatorem, etc. 165 Quod erat ab initio, quod audivimus, etc. 175 Si in luce ambulamus, sanguis Christi nos mundat abomni peccato 301 3. Qui iustitiam facit, etc. 187 Videte qualem charitatem nobis dedit Deus, ut filii Dei vocemur 235 4. Per hoc expleta est charitas in nobis, cum fiduciam habemus, etc. 323 5. Haec est victoria quae

170. quomodo concedat et neget, Iudaeos esse filios Abrahae 237. quomodo dicatur non novisse peccatum 184. quomodo dicatur positus in ruinam multorum 215. quomodo in ruinam multorum positus dicatur 319. quomodo Mosis velamen detraxerit 346. quomodo mundum regat 220. quomodo nos redemerit 280. quomodo oculos intellectus Apostolis aperuerit 396. quomodo oves ab hircis discernat 207. quomodo positus in ruinam multorum 162. 163. quomodo post triduum resurrexisse dicatur 51. quomodo pro omnibus mortuus 162. quomodo scandalum 163. quomodo servus,

constituisse Apostolos novi Testamenti sacerdotes, figmentum 435. 436. esse creaturam, unde Arriani probare voluerint 169 inter Christum et Ecclesiam summa coniunctio 28. etc. ultra Christum, et supra, nihil quaerendum 5 Christum nos novis debitis minime onerasse 429. 430. quomodo Papistae summa contumelia afficiant 428. solum Davidis clavem habere 424. 425 de Christo conciones, loca et dicta subdividenda 28 Christiana religio unde plene haberi possit 394. 395

causa et principium 95. 96. peccati et depravationis non author 279. post diluvium quomodo cultus 360. qua forma sermonis futura mala minetur 279. quando faciem suam abscondat 199. quare corporalium rerum modo loquatur 86. quatenus in suo tabernaculo habitet 238. quatenus nos de totius naturae integritate compellet 304. quatenus solus bonus, sapiens et iustus 226. quibus adsit 411. quibus modis ex collatione ad creaturas significetur 125. quibus modis loquatur 199. quomodo curet et non curet boves 226. quomodo dicatur irasci aut propitius fieri

16. quomodo in literis sacris consideretur 32. quomodo in Scriptura Sacra dicatur 109. quomodo iudicabit vivos et mortuos 225. quomodo miseros mortales ex satanae regno in suum evocet 304. quomodo oculum habere in scapulis, nobis obumbrare, oblivisci recordari, alas suas super nos expandere, dicatur 87. quomodo omnia in numero, pondere et mensura crearit 408. quomodo omnibus obvius 160 Deus quomodo originalem malitiam damnet 39 Deus quomodo se in sacris literis revelaverit 360. quomodo per Mosen revelaverit. ibid.

ratione efficiat bona opera 326. quatenus iustificet 318. quid 345. eius primariae partes duae. ibid. quid sophistis 342. quomodo nobis imputetur ad iustitiam 229. religionis ubi necessaria 132. sola iustificat 215. verbum et sacramentum quomodo dicantur salvare nos 319 fidei causa quae 34. 35. donum quomodo nobis contingat 349. iustitia quae sit 327. iustitiam requirere verbi Dei cognitionem 437. 438. natura a Paulo exposita 386. πληροϕορία unde haurienda 395. voce cur novum

deinde apprehendere Spiritum sanctum 325. 326. qui amittat 327. 328. quomodo Christus opus vocet 171 per Fidem quomodo iustificemur 324. 325 de Fide doctrina unde ingens robur contra Papisticam dubitationem accipiat 385. 386 fide sola nos iustificari 320 ex Fide sophistas opus ac meritum effecisse 324 fiduciam cur vetus Testamentum inculcet 345 figurae variae in omnibus linguis unde accidant 179 figuratae dictiones quomodo cum propriis construantur.

ad Hebraicae linguae cognitionem quomodo facilius perveniendum. ibid. Hebraicae linguae facultas unde exoriatur. ibid. Hebraicae linguae mirabilis harmonia. ibid. ad Hebraicam linguam discendam quae nos incitare debeant 390 Hebraicarum literarum inventor quis 389 Hebraismus 161 Hebraismi 242. etiam in vocibus coniunctis 17. 18. qui ad synecdochen referendi 195 Hebraismorum natura diligenter observanda 214. 215

duplicia 134 nomina et verba quando abundanter ponantur 224. 225. generalia et specialia singularis numeri pro plurali poni 183. 184. propria, etiam sola, in Scriptura Sacra recensita, non contemnenda 91. propria unde saepius imposita 17. 18. Testamenti veteri quaedam nos alia literatura habere, quam sint apud Hebraeos 113 ad Nomina propria allusiones in prophetiis crebrae 135 nominum constructionis ratio apud Hebraeos 151. inde. et verborum anticipatio 164. 165. imponendorum ratio apud Hebraeos quae 360. 361. mutatio,

quae observanda 51 patrum interpretationem scripturae cur Christus damnet 404. scripta qualia 403. scripta singulorum hominum privatae cogitationes 404 patres et martyres miracula faciendo et patiendo, soli Christo eiusque verbo laudem praebuisse 403. nos a suis et aliorum scriptis ad solas sacras literas ablegare 404. plerosque allegorias consectatos esse. ibid. in Patribus qualia dicta sint, testantia scripturam esse veritatis normam. ibid. pathah haud difficulter in cametz

omnis fons unicus quid 370. originalis essentia 367. 368. etymologia diligenter observanda 370. definitio 368 etc. morbum in ipsa natura haerere 371. 372. quales Theologorum definitiones 368 peccati vox quid significet 369 peccatum nos esse scire, magna sapientia 371. 272. originale in anima maxime regnare 342. 343 sub Peccato cur scriptura omnia concluserit 344. 345 de Peccato originali inexplicabiles Theologorum disputationes 368 369 ex Peccato originali omnia alia mala

proprie quod 93. 94 Testamenti filii Dei sacrilegam salsationem quomodo Paulus redarguat 435. veteris et novi proprietas quae 123. summa 6. veteris lectionem non probe intelligentes, cur noxam incurrant 92. 93. libriunde dicti 36. novi unde. ib. nomina quaedam alia nos literatura habere quam sint apud Hebraeos 113. vocem plurimum facere ad Sacramentorum explicationem 386 Testamentum Dei sanctissimum papistas mutilare 431. novum varie citare veteris dicta 60. quomodo. ibid. vetus quadrifariam tradi 92 in

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report