Your search found 2919 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1551-1888:

Resonet laus eius a finibus: id est, usque ad fines terrae. Apud denotat Num. 32. Eritis innocentes a Domino, et ab Israel. 1. Sam. 20. Finita est malitia ab eo: id est, apud eum. Exod. 33. Abstulerunt ornamenta sua a monte Oreb: id est, iuxta. Causam efficientem notat, et exprimendum esset per ὑπὸ, et Latine aliquando Propter. Sed in Novo testamento valde crebro ἀπὸ pro ὐπὸ positum legas. Sic Matth. 11. Iustificata est sapientia a filiis suis. Matth. 16,

Accipitur vero tum in bonam, tum etiam in malam partem. In malam, ut si quis quoquomodo, vel verbis, vel sermone, vel gestu, aut nutu aliquo significet, aut subindicet se abhorrere a doctrina Christiana vel tota, vel aliqua parte eius. Quod etiam silentio alicubi fieri potest, cum, ubi loquendum esset, tacemus. Non enim frustra dicitur: Qui tacet, consentire videtur. Caeterum de Abnegatione, eiusque significatis, aliquid etiam infra in verbo NEGO disseretur. Contrarium eius est Confiteri. Damnatur itaque hoc scelus gravissime, Matth. 10, Lucae 12. ubi verbum Negare idem valens

et similia. Proverb. 3, 11, 12, 15, 16, et 24, ac alibi passim in Scriptura. Tametsi Proverb. 6 dicatur peculiariter, septem esse Deo abominabilia. Caeterum praesertim falsae religiones ac idola, tanquam res detestandae et execrandae, simpliciter dicuntur Abominationes, tanquam si hoc nomen esset eis proprium, posito abstracto pro concreto et eius subiecto. 2. Reg. 13. 2. Paral. 33. 34. 36. Iere. 16. Ezech. 5. 7. 8, et alibi passim. Causa huius appellationis est, quia nihil est Deo et vere piis abominabilius, quam idola, et falsa doctrina. Ideo ea Spiritus sanctus simpliciter

culpae et poenae potenter imputasti, horrendasque poenas a me optimo iure perferendas in eum effudisti: ita vicissim mihi secundum tuum decretum, verbum, promissionem ac sacramenta, praevalide efficaciterque imputes eius largissimam persolutionem iustitiae, perinde ac si a me ipso praestita esset: illa me orna, iustifica et absolve, et porro etiam vita inde proveniente dona, et bea. Munda aut ablue me ô Pater, filii tui mihi hîc a dextris astantis et patrocinantis, preciosissimo sanguine, ab omnibus debitis ac peccatis meis. Acceptila ô Pater benignissime, aut acceptam ferto mihi

ORATIONE explicat Paulus tum id quod dixerat, REPUTATUR FIDES ad iustitiam: tum clarissime RATIONEM nostrae IUSTIFICATIONIS. Cum enim nos SOLVENDO non simus Deo, ACCEPTUM FERT ipse nobis nostrum DEBITUM: id est, pro accepto ducit, si modo illi FIDEM POLLICENTI adhibeamus. Quocirca perspicacior esset (fateor) versio, Cui Deus acceptum fert iustitiam sine operibus, hoc est, sine debiti solutione. Neque mirum, si interpres ita verterit, et librariorum vitio fuerit mutatum. Attamen potest fortasse Accepto adverbialis esse Dativus, qui in eandem veniat sententiam. Affertur ex quibusdam quale

Contra etiam increduli mirari dicuntur. Ioan. 3. Ne mireris quod dixi, Oportere vos denuo nasci. Sic Ioan. 7 mirabantur Iudaei, quod Christus nosset literas, quas non didicerat: Et ibidem Christus inquit: Unum opus feci, et omnes miramini. Sic Mar. 15, Pilatus miratus, si Christus mortuus esset, ac non credens, interrogat Centurionem. Saepe quoque per admirationem ac stuporem horrendi ac tristes casus, praesertim autem gravissimae et plane inopinatae clades denotantur, potissimum in veteri Testamento. Ierem, 41. Et erit Babel in acervos, habitatio draconum, stupor et sibilus,

Latriam: quod et ipse ibi adductis exemplis contra suos Papistas probat. Verba eius libro decimo, capite primo, haec sunt: Latriam quippe nostri. λατρεύω est, δουλεύω, quasi servio. sed postea factum est, ut esset σέβομαι, teste Suida. Augustinus vero servitutem hominibus debitam non Latriam appellari vult, sed alio nomine, puta δουλείαν Nam ad Ephesios sexto, quem locum citat, sic est Graece:

ingens ac singulari Dei potentia efficiendum miraculum proponitur, oportet certe aliquid praeternaturale hic accidere: quod non potest aliud perinde aptum huic rei esse, vel etiam excogitari, ac si Deus efficiat, ut mulier per se miraculose concipiat et pariat virum. Quid enim tandem miraculi esset, si iuvencula viro tradita, ex eo conciperet et gigneret? Quoniam igitur miraculosa conceptio ac partus esse debet, recte de virgine operatione Dei conceptura, locus hic intelligitur. Si vero hic obiiciatur, Prophetiam hanc non convenire IESU, aut matri eius, quia signum datur illis tempore

haec vox a superponendo, aut suspendendo, quod olim apud gentiles donaria templi in eminentiori aliquo loco de parietibus aut columnis suspendebantur, ut et hodie in Papatu fieri videmus. Fuit vero in omnibus gentib. recepta, illa sententia opinione, quod quicquid semel Deo dicatum ac consecratum esset, id amplius in humanos usus adhiberi nullo modo deberet aut liceret, sed esse quam longissime a reb. usibusque nostris seu prophanis removendum ac separandum, et ad sua phana aut loca sacra ac velut ad deos ipsos abigendum, sive communi separatione, sive etiam per mortem ipsam. Inde metaphora

descriptionem grandi epiphonemate, veluti si diceret: In summa, quid multis opus est? tam tristis et misera est nostra sors, tam etiam omnibus sumus odio ac execrationi, ut omnes sentiant, nos esse veluti communes quasdam pestes ac piacula mundi: qui si diris exemplis tolleremur, orbis terrarum esset melius habiturus. Saepe (inquit Hesiodus) unus homo est causa mali toti civitati. Sic igitur olim senserunt, quod ob alicuius unius hominis grande scelus impunitum, tot regiones punirentur gravissimis cladibus, ut etiam revera accidit, sicut Scriptura de peccatis Manassae pronunciat. Quare,

libitum eorum. Ezech. 16. Dabo te in animam odientium te. Psal. 105. Ut institueret principes eius in animam suam: id est, pro voto aut arbitrio suo. Animam suam non saturabunt, Ezech. 1. id est, cupiditatem non explebunt Ieremiae 15. Si starent Moyses et Samuel coram me, non esset anima mea ad populum istum. Sic Iohannis 10. Quousque suspendis animam nostram? id est, vota aut desideria nostra, qui cupimus aliquid certi de te cognoscere. Deuter. 23, Et comedes vuas iuxta animam tuam: id est pro desiderio tuo. Amara anima, et amarus animus, saepe pro acerbo, irato

patiatur, satis ostendemus postea in voce Infernus, ubi aliquid de hac materia disseremus. ANIMUS apud Latinos plerunque ita distinguitur ab Anima, ut haec vim illam quae vitam sensumque praebet, ille vero rationis religionisque capacem facultatem suppeditet: haec etiam brutis esset communis, ille vero tantum hominibus proprius. quomodo et Iuvenalis distinguit:
Sensum a caelesti demissum traximus arce,
Cuius egent prona et terram spectantia: mundi
Principio indulsit communis conditor illis
Tantum animas, nobis animum quoque.

patitur. Is. 6. et 21: In tribus annis, tanquam annis mercenarii, alleviabitur gloria Moab. Mercenarius anni in annum, Levit. 25, Tanquam mercenarius anni in annum eris cum illo: pro, tanquam mercenarius annuus, qui sese ei non addixisset in longum tempus, aut perpetua servitute obstrictus esset, sed tantum usque ad certum tempus: quo elapso, denuo novum contractum constitueret. A fine anni in annum: pro, stato tempore anni. 2. Samuelis 14. Sic, Rem anni in anno facere: pro, debitum annuum pensum absolvere, 1, Reg 10. Sic, De anno in annum. pro quotannis, 1. Samuelis 7.

est scientiis apud te, Iob. 14. id est, tuo iudicio. AQUAM, pro elemento humido ac frigido accipi notum est. Natare fecit aquas super faciem eorum, Deut, 13. pro, submersit eos. Aqua refrigerii, Psal. 23. pro refrigerantibus aquis. Dicuntur autem duplices Aquae esset aliae in caelo, aliae in terra, ut Genes. 1. habetur. Illas in caelo, quidam volunt idem esse quod nubes ex vaporibus terrae constantes, quae in pluviam resolvuntur. Figurate porro plures habet vox haec significationes: accipitur enim tum in bonam, tum in malam partem. Comparatur ipse

rerum visibilium, quibus uti ac frui quotidie cogimur: non eorum quae nobis et occulta et inutilia sunt. ideo etiam nihil de angelorum caelestium, paradisi aut inferni creatione scribit, imo nec de lapsu quidem angelorum: quae nobis minus necessaria, aut etiam possibilia scitu sunt. Quae ergo esset ista imprudentia Mosis, si omissis istis utilissimis et miraculosissimis aquis mediae regionis, illas ignotas ac inutiles crystallinas, super omnes sphaeras existentes, describeret? VIII. Quia cum Deus siccitatem minatur, praedicit se daturum caelum ferreum et aeneum, item caelum clausum,

Sic et cap. 6. inquit: Sic et vos λογίζεσθε, colligite, aut certe statuite, mortuos esse peccato. Vulgata habet, Existimate, nimium obscure et dubie significantissimum verbum reddens. Arbitrari rapinam, Phil. 2, Qui cum in forma Dei esset, non est arbitratus rapinam, esse aequalem Deo: id est, non est abusus eo ut rapina, non invasit eum honorem ut solent raptores rapinam cupidissime occupare. Arbitrari verbum crebro id significat, quod adiunctum nomen: ut, Arbitrari rapinam se esse aequalem Deo, Philip. 2. pro rapere id

ideo quod ibi debuerint convenire homines ad celebrationem nominis divini, vereque eius noticiae ac vitae aeternae. ARCA duplex in Sacris literis memoratur, primum arca Noe, in qua tempore diluvii divina providentia ac bonitate servatus est Noe, una cum uxore, filiis et nuribus, ut esset generis humani seminarium: de qua agitur Genes. 6. 7. 8. Eam dicunt significasse ipsam Ecclesiam Dei, in qua qui vere sunt, soli salvantur, pereunte reliqua impiorum turba in fluctibus et furoribus huius mundi. Alia fuit parva quaedam capsa de lignis Sitim facta, et auro obducta, supra quam

6. secundi Regum: eosque τετρους δράχμους, ut ipse diserte dicit lib. Antiq. 3. cap 9. quam rationem si sequamur, minam Atticam drachmarum centum, id est recentiorem, aestimabimus argenteis vigintiquinque. Ita necesse esset ἀργύρια et ἀργυροῦς distinguere: quod vellem a Camerario copiosius explicatum. Haec illi de argenteis dicunt. Ego contra habeo graves causas, cur nequaquam assentiri queam, tanti precii fuisse illos

et initiati estis? Vulgata, In quo igitur baptizati estis? Erasmus: Quo igitur baptizati estis? utranque hanc interpretationem, ac illam praesertim, idcirco repudio, quod εἰς pro ἐν interpretatur: perinde ac si scriptum esset, ἐν τίνι, ut sit haec sententia: Si non estis baptizati spiritu sancto, quare igitur estis baptizati? Quamvis.n. εἰς pro ἐν saepe usurpetur, tamen haec enallage (meo

et reddendi Voti tum in Cenchraeis tum Ierosolymae. BARBARUS, primum perinde in Sacris literis ut et in prophanis, peregrinum significat: Credo ficticium esse vocabulum, a soni peregrinae nobisque ignotae linguae inconcinnitate: cuius pronunciationem, etiamsi per se elegantissima esset, moleste accipimus, tamquam inconditum quid ac rude sonans Deinde significat peregrini sermonis hominem. sic Ovidius dicit, se esse Getis barbarum et Paulus 1. Cor 14 dicit, eum qui nostram precationem publice clareque factam non intelligit, esse nobis barbarum et nos vicissim ei. Sic

Leviathan: et alterum ab altero separavisti non.n. poterat pars septima, quo aqua sese collegerat, ea capere. Unam partem assignast. Henoch, quae tertia die siccata est, ut habitet in ea, milleque montes eam intercurrunt. Leviatham autem tribuisti septimam partem humidam: quam bestiam parasti, ut esset quae devoraret quos velles, et quando velles. Omnino videtur indicare Satanam, qui iam veluti carnifex Dei est. Porro Iob 40, hoc modo ambae istae bestiae depinguntur: Ecce Behemot, quem feci, tecum

conceptam deponat. Itaque unus est μεσίτης et pacificator Christus: quod optime intelligi potest, si locus iste comparetur cum Exod. 28, ubi summus sacerdos iubetur apparere in conspectu Domini, laminam praeferens in vertice, in qua sculptum esset SANCTUS DOMINI, ut (inquit) Dominus placetur ipsis. Nam fuisse summum illum pontificem, Christi aeterni nostri pontificis typum, in Epistola ad Hebraeos copiose declaratur. Recte igitur dicit Christus Iohan. 15, Sine me non potestis venire ad patrem. Caeterum a verbo

metaphoram ad spiritualium beneficiorum perceptionem translata, significat idem quod frui. ut Christus dicit Iohan. 6, Omnes victuros oportere bibere eius sanguinem: id est, frui beneficiis sanguine ipsius partis. Et prius Ioh. 4, pollicitus erat Samaritanae aquam, de qua si quis biberet, non esset sititurus unquam. Et septimo capite, invitat omnes sitientes, ut veniant ac bibant. Sic Esaiae 55, invitat Deus omnes sitientes, ad fruendum aqua spirituali. Eodem modo et Esaiae 65. dicit Dominus: Servi mei comedent, et vos esurietis: servi mei bibent, et vos sitietis. Sic Prover. 5

Act. 6 Non est bonum, nos relicto verbo ministrare mensis. Sed haec significatio valde est praecedenti vicina. Sic etiam dicitur fama et nomen bonum, id est laudabile: 1. Tim. 6. Bonum certamen, 2. Tim. 4. QUINTO, de bono utili sunt innumera exempla. ut Ge. 49, Vidit requiem quod esset bona. Et 45. Bonum Aegypti vestrum erit. Num. 13 et 14, Terra bona. 2. Sam. 18, Bonus nuncius. Psal. 34, videre dies bonos. Sic Marc. 9, sal bonum esse dicitur. Esaiae 1, Bona

34, videre dies bonos. Sic Marc. 9, sal bonum esse dicitur. Esaiae 1, Bona terrae comedetis: id est, fruemini omnibus fructibus et commodis huius terrae. Bona si suscepimus de manu Domini, Iob. 2. Bonum esset illi, si natus non fuisset: Matth. 26. id est, satius, utilius ei fuisset nunquam nasci, quam quod natus, et filii hominis proditor factus sit. Huc facit Regula philosophica, quod minus malum respectu maioris bonum sit. significat igitur hic Bonum esset, tolerabilius, aut minus malum

de manu Domini, Iob. 2. Bonum esset illi, si natus non fuisset: Matth. 26. id est, satius, utilius ei fuisset nunquam nasci, quam quod natus, et filii hominis proditor factus sit. Huc facit Regula philosophica, quod minus malum respectu maioris bonum sit. significat igitur hic Bonum esset, tolerabilius, aut minus malum esset. SEXTO, videtur saepe etiam idem valere quod salutare. ut Proverbiorum decimotertio: Doctrina bona dabit gratiam. secunda Corinthiorum secundo: Bonus odor Christi sumus. Ephes. 4, Sermo bonus et aedificans. 1. Timoth. 3, Qui episcopatum

esset illi, si natus non fuisset: Matth. 26. id est, satius, utilius ei fuisset nunquam nasci, quam quod natus, et filii hominis proditor factus sit. Huc facit Regula philosophica, quod minus malum respectu maioris bonum sit. significat igitur hic Bonum esset, tolerabilius, aut minus malum esset. SEXTO, videtur saepe etiam idem valere quod salutare. ut Proverbiorum decimotertio: Doctrina bona dabit gratiam. secunda Corinthiorum secundo: Bonus odor Christi sumus. Ephes. 4, Sermo bonus et aedificans. 1. Timoth. 3, Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. Ibidem 4,

minister. 2. Timoth. 1, Bonum depositum custodi. Hebr. 6, Bonum Dei verbum gustare. Rom. 8. Illis qui diligunt Deum, omnia cooperantur in bonum: id est, tandem omnia illis fiunt salutaria, etiam ipse satan, peccatum ac mors. SEPTIMO, significat suave. ut Genes. 3, Vidit mulier quod fructus esset bonus ad vescendum. 2. Par. 18, Non prophetat mihi bonum: id est, non dicit grata Iob 21, Ducunt in bonis dies suos. Prover. 24, Comede fili mi, quia bonum est. Vicina huic significatio est, cum idem valet quod formosum. ut Exod 2, Puer Moses erat bonus. Genes. 6, Filiae hominum

Testamenti, quem Christus in Coena cum benedictione, id est gratiarum actione bibit, et ad mortis suae celebrationem ac recordationem fidelibus suis commendavit. Et hunc vocat Apostolus 1. Cor. 10. Calicem benedictionis: id est, gratiarum actionis: vel potius in quo benedictum et consecratum esset sacramentum, et simul etiam verus sanguis Christi. Calix ille dicitur novi Testamenti, quia eo novum Testamentum sancitur et confirmatur. Caeterum de calice benedictionis vide etiam supra in BENEDICTIO. Calix salvationum, vel salutis, in Psalmo est, quem inter sacrificandum edentes ac

in ea dispensatione, qua dum circumquaque cum discipulis suis veluti hinnulis in Iudaea, matutino tempore, i. ipsis regni sui, orituraeque iam diurnae lucis primordiis, pabula vitae administrando circuit, a venatoribus Iudaeis, Apostolis velut hinnulis dispersis, capitur et occiditur, ut esset hostia et sacrificium pro peccatis totius mundi. Unde et Chaldaeus legit in titulo huius Psalmi, Pro virtute sacrificii sempiterni et matutini: pulchre finem huius adflictae et occisae cervae exprimens. Est enim Christi in cruce oblatio vere matutinum illud sacrificium, ideo sempiternum, quod

illis significaverit, quantum nobis Rex aut Pontifex, ut postea dicetur. Sicut recte Tertullianus adversus Praxeam dicit, Christum non esse nomen, sed appellationem. Nam nomen proprium ac genuinum Domini ac servatoris nostri fuit IESUS, quod ipsi a Deo per angelum et parentes impositum est, quod esset salvum facturus populum suum a peccatis eorum: de quo suo loco. Nomen porro hoc ideo fuit olim tributum regibus et sacerdotibus, quia illi in sui inauguratione inungebantur: ut de Aarone summo sacerdote et filiis eius habetur Exodi 29. Levitici 6. 7. 8. Num. 17. De regis vero inunctione

Saepe igitur in veteri Testamento sub diversis nominibus, et sub hoc ipso Meschiae, Danielis 9, praedictum est, venturum esse illum verum regem ac sacerdotem, totiusque mundi servatorem. Praecipue tamen celebre fuit nomen: Meschiae huic Domino, veluti per excellentiam attributum: quia hic demum esset verus Meschias, seu etiam Meschias Meschiarum, rex regum, et sacerdos sacerdotum. Quare perpetuo in ore ac auribus Israelitici populi fuit, venturum esse Meschiam divinitus promissum, qui sit aboliturus summa ac vera mala, et restituturus vera bona instaurata Ecclesia, religione ac cultu Dei.

futurus. Item seme Abrahae, quia ex eius familia nasciturus erat, Genesis 22 Item semen Isaaci, Gen. 26. Semen Iacobi, Genesis 28. Homo quia naturam humanam Messias erat assumpturus, Gen. quarto: Possedi virum per Deum. nam Eva putabat istum suum filium esse illud semen promissum, quod esset serpenti caput contriturum. Verum erat in persona, non erat in promissione. Psalmo 87. Et de Sion dicetur homo, et homo natus est in ea. Filius hominis. Daniel. 7. Quasi filius hominis veniebat. Dan. 10. Quasi similitudo filii hominis tetigit labia mea. Item rursum tetigit me quasi

Deum cognoscant: quod ad essentiam et voluntatem eius attinet. גבוד Fortis. Aliqui construunt cum אל. Esaiae 9. a potentia, qua praeditus est iuxta divinitatem: et a factis, quod potenter diabolum, mortem et infernum esset superaturus, et genus humanum in aeternam libertatem asserturus. Coram mundo apparet Messias imbecillis, quia ad patiendum venit: sed est fortissimus heros, quia vincit diabolum, et potenter liberat et protegit suos. אבי עד Pateraeternitatis, seu

anima et corpore, natus ex Maria. Estque in hoc nomine communicatio idiomatum observanda: non enim iuxta divinam naturam filius hominis est Christus. Iesus communissima appellatio est. Divino enim consilio sic est nominatus, angelo hoc mandatum perferente ad Iosephum, ut infantem, quem Maria esset paritura, vocaret Iesum, addita insuper etymologia ac ratione nominis: Ipse enim, iniquit, salvum faciet populum suum, a peccatis suis. Matt. 1. Est igitur Iesus, officii nomen. Disputant autem ac confligunt eruditi de hoc nomine acriter. Quidam a Iehova peculiari Dei appellatione, derivare

translationem Septuaginta interpretum retinentes, eadem voce usi sunt. Iehova autem ab Haiach, aut Hava, quod esse significat, deducitur. Coniecturae doctorum hominum sunt, Deum se vocare Exod. 3. Ero qui ero. Et Iehova nominare ideo, quod is sit Deus, qui esset aliquando iuxta promissiones factas in paradiso post lapsum, semen illud benedictum futurus, quod serpenti caput contriturum, cunctisque gentibus exoptatam benedictionem allaturum esset. Confirmatur haec sententia Pauli declaratione, qui 1. Cor. 10. affirmat, Christum esse eum Deum, qui

doctorum hominum sunt, Deum se vocare Exod. 3. Ero qui ero. Et Iehova nominare ideo, quod is sit Deus, qui esset aliquando iuxta promissiones factas in paradiso post lapsum, semen illud benedictum futurus, quod serpenti caput contriturum, cunctisque gentibus exoptatam benedictionem allaturum esset. Confirmatur haec sententia Pauli declaratione, qui 1. Cor. 10. affirmat, Christum esse eum Deum, qui populum Israeliticum ex Aegypto fortissima manu eduxerit. Is igitur etiam cum Mose locutus est. Ac recepta est opinio, eo tempore primum hoc divinum nomen innotuisse: licet Moses qui post

primum hoc divinum nomen innotuisse: licet Moses qui post illam revelationem Dei, narrationem ab exordio mundi contexuit, etiam prioribus historiis hoc nomen Dei immiscuerit. Dominus autem non idem quod Iehova significat: attamen per excellentiam hunc Deum, Dominum vocare voluerunt, quasi qui esset revera summus, ac potentiam suam in suo populo abunde declarasset, ac futurus victor peccati et mortis, non succubiturus in illa stupenda humilitate, quam subiturus erat. Est igitur et hoc officii nomen. Vocatur autem et pater Dominus, ut Matth. 11. Pater Domine caeli et terrae. Verum ibi

est, a doctrina proposita a Christo. Nam doctrina eius, quae verbum alias appellatur, nequaquam est substantia Christi. Quae enim dementia foret, dicere, eum suam substantiam effatum esse? Necesse foret et Apostolos, aliosque verbi ministros, meras Christi substantias eloqui: quo quid absurdius esset? Debere autem haec discerni, dicta aperte testantur. Iohan. 14. Si quis diligit me, verbum meum servabit, et pater meus diliget eum, et ad eum veniemus, et mansionem apud eum faciemus. Qui non diligit me, sermones meos non servat. Manifeste se et verba, hoc est doctrinam distinguit. Si

velit esse suae Ecclesiae, et supremus Rabbi ab Ecclesia omnibus aetatibus agnosci. Dux, Matth. secundo, ex Michea appellatur: et ratio attexitur, quia recturus erat populum Israel caelesti doctrina: forte etiam, quia bellum cum hostibus generis humani gesturus, et felicem victoriam obtenturus esset. Propheta, Matthaei vigesimoprimo, Lucae 13. 24. Iohannis 5. 6. 9. Hoc nomen habet et propter autoritatem summam in docendo, et quia de rebus venturis plurima indicabat. Brachium Domini a Maria nominatur, Lucae 1. haud dubie ad imitationem Esaiae capite 53. eo quod hoc quasi valido

vigesimoprimo, Lucae 13. 24. Iohannis 5. 6. 9. Hoc nomen habet et propter autoritatem summam in docendo, et quia de rebus venturis plurima indicabat. Brachium Domini a Maria nominatur, Lucae 1. haud dubie ad imitationem Esaiae capite 53. eo quod hoc quasi valido ac potentissimo servo Deus esset vindicaturus homines ex potestate diaboli et mortis. Nullum enim humanum brachium, sed solum Domini brachium, rem tantam potuit efficere. Iohan. 12. ex Esaia allegatur: Brachium Domini cui revelatum est? Agnus Dei vocatur a Iohanne, angelo aut praecursore Messiae, idque etiam

λόγον alludere. Nam de suo ministerio, eloquendi audita a patre, multa in eo loco disserit. Periphrasi Messiae utuntur discipuli Iohannis: Tunc es ille qui venturus est? Matth. 11. Lucae 7. Diu enim erat Messias iuxta promissiones desideratus. Quod autem esset ille ipse, probat factis miraculosis, et doctrinae genere. Et haec de nominibus Christi hoc loco breviter commemorare libuit, eo quod insignes doctrinas lectoribus piis proponant. Apostoli Christum fere iisdem nominibus denotant, quibus in Evangelica historia nuncupatur, quorum alia

antea fuerit. Similis loquutio est Matth. 12, quod satan expulsus obambulat per loca arida, quaerendo requiem: id est, maximo studio quaerit aliud hospitium, aut hominem, quem occupet. CIRCUMCISIO, est primum, proprie illa abscisio praeputii, ad hoc divinitus Genes. 17 instita, ut esset signum foederis inter Deum et populum Israeliticum. Ideo autem potissimum in ea parte fuit instituta, ut Deus restaretur se damnare, et damnatam esse totam carnalem procreationem hominum, omnes eius bonas vires, totumque liberum arbitrium, et quicquid omnino ex carne natum esset aut

17 instita, ut esset signum foederis inter Deum et populum Israeliticum. Ideo autem potissimum in ea parte fuit instituta, ut Deus restaretur se damnare, et damnatam esse totam carnalem procreationem hominum, omnes eius bonas vires, totumque liberum arbitrium, et quicquid omnino ex carne natum esset aut proveniret: quod Scriptura etiam carnem et sanguinem vocare solet. Oportere enim omnes renasci ex spiritu. Secundo, significat synecdochice totam illam caeremoniariam, aut etiam Legalem observationem. Act. 15. Nisi circumcidamini, id est, nisi legem observaveritis, non potestis

etiam carnem et sanguinem vocare solet. Oportere enim omnes renasci ex spiritu. Secundo, significat synecdochice totam illam caeremoniariam, aut etiam Legalem observationem. Act. 15. Nisi circumcidamini, id est, nisi legem observaveritis, non potestis servari. Roman. 4. Cum Abraham esset in circumcisione, aut in praeputio: id est, cum iam hoc signum cum aliis caeremoniis accepisset. Vide de hac et aliis huius vocis significationibus in vocabulo PRAEPUTIUM. Tertio. metaphorice significat spiritualem cordis circumcisionem, aut renovationem, Deuter. 10. et 30. Rom. 2.

expectare coguntur. Si iacueritis inter medios cleros, Psalm. 68, non recte versum est. deberet enim verti, Inter terminos. Pinguntur enim pii doctores veluti exercitus, castra in finibus hostium ponentes, et eos expugnantes. Alii vertunt, Inter tripodas aut ollas, aut loco ollarum quasi esset sensus: Etiam si essent fuliginosi et atri, sicut qui inter ollas aut in culina versantur, tamen Deus eos mundabit et sanctificabit. Sed videndum est, quod similitudine exercitus et rei militaris tum in praecedentibus, tum in sequentibus utatur. Verum de sorte, in voce SORTIS agetur.

videtur synecdoche esse, ut caeli pro caelitibus ponantur: nisi velis intelligere, Psalmum primum a similitudine aut parabola inchoari: postea ad rem ipsam magis propriis verbis exponere: veluti si summa similitudinis esset, quod sicut caeli ubique praedicent gloriam Dei, sic et sancti Apostoli, aliique, ac tota Ecclesia: et sicut sol gloriose decurrat per caelos, omniaque suo calore vivificet ac vegetet, sic etiam Christus in suo spirituali caelo seu Ecclesia potenter ac gloriose triumphet, ac omnia vivificet

in hisce exemplis. Ezech. 38. Cogitabisque cogitationem malam: pro, diu multumque cogitabis Psalm. 94 In multitudine cogitationum mearum, in intimo meo: pro, dum multa mecum tacitus reputo aut cogito. Sic Dan. 2. Tu rex, cogitationes tuae ascenderunt: id est, coepisti cogitare, quid nam esset post te futurum. Eze. 16. Nec fecisti cogitationem super omnibus iniquitatibus eius: id est, nec semel quidem expendisti iniquitates tuas. Pro causa cogitationis: id est, cura, sumitur in hisce exemplis, Lucae 9. Intravit etiam cogitatio in eos quis nam esset maior inter ipsos. IESUS

est, coepisti cogitare, quid nam esset post te futurum. Eze. 16. Nec fecisti cogitationem super omnibus iniquitatibus eius: id est, nec semel quidem expendisti iniquitates tuas. Pro causa cogitationis: id est, cura, sumitur in hisce exemplis, Lucae 9. Intravit etiam cogitatio in eos quis nam esset maior inter ipsos. IESUS autem videns eorum cogitationes, etc. id est, invasit cura et ambitio primatus eorum corda. 1. Corinth. 7. Nupta cogitat, id est, sollicita est, quomodo placeat viro: innupta autem et virgo, contra, Sic cogitare Iehovam, Malach. 3, pro timere Deum,

funditus evertit. Completa est universa gens circumcidi: id est, omnes sunt circumcisi. Compleri aut consummari malitiam Saul, 1. Samuel. 20, aut alicuius alterius, dicitur de extrema et plane insanabili alicuius malitia. Significat etiam certo decernere. Esther 7. Videbat quod completum esset sibi malum a rege: id est, certo decretum. Compleri aut consummari malum contra Nabalum, 1. Sam. 25, id est, certo illi decretam esse poenam. Complere sagittas in aliquo, Deuter. 33. Complebo omnes sagittas meas in eis: id est omnes eiaculabor in eos. Complere post Deum, est plene

in auxilium Dei, quae vere est quoddam infractum robur animi, ut Deo freti non timeamus, etiamsi montes ruant in cor maris. Rom. 4. pulchre et phrasis haec et robur fidei depingitur, cum Apostolus inquit: Ac non infirmatus est fide, nec consideravit corpus suum emortuum, cum iam ferme centum esset annorum, et emortuam vulvam Sarae. In repromissione etiam Dei non haesitavit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens, quia quaecunque promisit Deus, potens est et facere: ideo et reputatum est illi ad iustitiam. Dicuntur et seductores contra confirmare

aut amissione conscientiae loquuntur: vel etiam, quod conscientia malorum perinde occallescat, et sit sine sensu, sicut vulnus talium cauterio sectorum. Eadem ratio cauterii est, cum aliqua putria membra, aut venenata ulcera, aut carcinomata, candenti ferro amputantur aut aduruntur. Apta esset et illa huius locutionis expositio, quod sicut cauteriati aut castrati omni virilitate privantur, et veluti effeminantur, amputatis virilibus: ita et istorum conscientia ac mens, masculum illum vigorem sane, acriter et graviter iudicandi, per falsam doctrinam amiserit. Deinde altera cauterii

ac consummatos uno sacrificio reddidisse omnes credentes: cum Levitica sacrificia nihil ad consummationem aut perfectionem deducere potuerint. Verbum autem utrobique idem est, nempe τελειόω et τελέω. Sensus ergo esset, plene esse sacrificatum ac perlitatum. Sed ille alter sensus magis convenit ipsi textui Iohan. 19. CONSUMERE, pro perdere, absumere, est verbum praecedenti tum sono tum scriptione vicinum, tum denique significatione quoque saepissime concordans. Videte ne a vobis invicem

tribuentem supra suas dotes. Praeputium cordis valde crebro in Sacris literis reperitur, et significat totum veterem Adamum, seu essentialem corruptionem ac malitiam hominis, qua ita excaecatur anima rationalis, ut nihil rerum aut motuum divinorum percipiat: sicut si cordi ipsi circum posita esset quaepiam membrana, ut nihil sentiret exterius id ferientium, aut ulla ratione urgentium. Impinguari cor, Psalm. 119, significat tum stupiditatem, tum et praefractam pertinaciam. Matth. 13. Incrassatum est cor populi huius. Omnino vicina est haec loquutio praecedenti, de praeputiato

loquutio praecedenti, de praeputiato corde. nam pinguedo vel exterius contegit cor, ut nihil sentire possit: vel etiam interius ita complet omnes meatus, ut minus expedite suis functionibus defungi, et nervi minus illum quasi spiritualem tactum percipere queant: aut quasi quodam thorace munitum esset contra omnia externa obiecta, praesertim contra verbum Dei, ne ab eo feriri ac permoveri, aut id percipere vel intelligere possit. Simili plane ratione dicitur Cor lapideum, aut Adamantinum. Contra igitur toties inculcatur circumcisio cordis interna, quasi si Deus illam crustam

sapientiam. Ecclesiastici vigesimoprimo: Quia stulti blaterant quicquid eis in buccam venit, tanquam si ibi cogitarent: aut quia etiam quicquid in corde habent, id mox effutiunt, nihil prorsus celantes, perinde ac si eis cor non procul in medio pectoris, et tot latebrarum aut sinuum inclusum esset, sed in ipso ore ac dentibus promptum. Contra sapientes nihil temere loquuntur, sed tantum probe cogitatum ac meditatum, perinde ac si eis os quasi in ipso corde procul remotum esset. Celant quoque iidem quae celanda sunt, perinde ac si illorum os non ita in promptu ac propatulo esset, sed in

nihil prorsus celantes, perinde ac si eis cor non procul in medio pectoris, et tot latebrarum aut sinuum inclusum esset, sed in ipso ore ac dentibus promptum. Contra sapientes nihil temere loquuntur, sed tantum probe cogitatum ac meditatum, perinde ac si eis os quasi in ipso corde procul remotum esset. Celant quoque iidem quae celanda sunt, perinde ac si illorum os non ita in promptu ac propatulo esset, sed in mediis sinibus pectoris reclusum et abditum. Corde compungi, Act. 2. Et, Spiritus compunctionis, Esaiae 6. et Rom. 11. Sed Act. 2. Corde compuncti sunt, in bonam partem

inclusum esset, sed in ipso ore ac dentibus promptum. Contra sapientes nihil temere loquuntur, sed tantum probe cogitatum ac meditatum, perinde ac si eis os quasi in ipso corde procul remotum esset. Celant quoque iidem quae celanda sunt, perinde ac si illorum os non ita in promptu ac propatulo esset, sed in mediis sinibus pectoris reclusum et abditum. Corde compungi, Act. 2. Et, Spiritus compunctionis, Esaiae 6. et Rom. 11. Sed Act. 2. Corde compuncti sunt, in bonam partem accipitur: pro, poenitentiam egerunt. Sumitur autem phrasis ex illis acerbis conscientiae morsibus,

Psal. 36. Vae operantib. malum in cubilibus suis, Mich. 2: pro, clam fraudes molientibus, ac scelera patrantibus. Assiduitatem quandam obstinatae malitiae indicat, quod non subito affectu commotus quis patret mala, quod minoris malitae est: sed etiam in ipso lecto, ubi quiescendum esset, meditatur scelus. Locus alioqui Psal. 41, Omne cubile eius versasti in infirmitate eius: a plerisque de recreatione quadam accipitur. sicut lectus in hoc ipsum excutitur et agitatur, ut mollius cubetiacens. Cubile κοίτη pro re venerea

falsae doctrinae, et persecutio piorum doctorum, securo ociosoque animo esse. Sumpta vero est locutio aut proverbium hoc inde, quod solemus lac aut alios liquores, si quid immundi in est, per pannum aliquem transfundere, ut transmisso puriore liquore sordes superius remaneant. Iam quid stultius esset, quam minimas sordes, ut est culex, sic percolando separare: et contra maximas, ut est camelus, in ipso liquore relinquere, easque simul deglutire? Simile quid est, Fectuca in oculo videre, trabem autem negligere. CUM praepositio in Sacris literis varia omnino huic linguae

suorum errorum, non potest conquiescere lis. Reliquum ergo est ut eiiciantur, aut (si id fieri nequit) saltem devitentur. Talium derisorum tum politiae, tum Ecclesiae sunt refertae. Disputatio Vinariensis abunde illustre exemplum aut specimen unius proponere potest: qui cum manifesto Dei verbo esset captus, convictus, et constrictus, tamen in summo mysterio corruptionis humanae ad sophismata philosophica confugiebat, cum quidem etiam confiteretur se non posse suam sententiam ex sola Scriptura tueri. DESCENDERE verbum non paucos Hebraismos efficit. Nam primum non raro humano

intelligi poterunt: ut Psal. 107. Posuit desertum in stagna aquarum, et terram siticulosam in scaturigines aquarum. Et vicissim dicitur ibidem: Posuit flumina in desertum, et scaturiginem aquarum in siticulosum locum. Et Isaiae 48. Non sitierunt in deserto. Id vero nihil mirum esset in septentrionalibus locis, nempe si quis diceretur non sitiisse in deserto. DESERTORES, sicut in Latino sermone male sonat de deserentibus castra contra militare sacramentum: ita etiam in Sacris, de desertoribus sanctae spiritualisque militiae, id est, verae pietatis, religionis,

appellationes, sed minus propriae, atque propter externas causas ascititiae. Quoties proinde legis, Haec dicit Dominus, haec dicit qui est, haec dicit fortis, Dominus exercituum, omnipotens Deus caeli, propugnator noster, etc. haec omnia sic accipies, tanquam si simpliciter scriptum esset, Haec dicit Deus: neque ob diversitatem nominum diversos deos quis suspicabitur. Porro quia res agnoscuntur tum per attributionem suarum proprietatum, tum et per separationem alienarum: idem sunt non tantum positiva, sed et privativa nomina rerum. Quare etiam crebro quaedam nomina dicuntur de

id quod sonat, si Latine reddas, Dii. Genesis 1. In principio creavit Elohim. id est, Dii (vel Deus, ut habet usitata versio) caelum et terram. id quod non caret mysterio. nam haec ipsa vox testatur plures esse personas divinitatis. Et postea sequitur: Et vidit Elohim (Dii) lucem, quod esset bona. Item: Et dixit Elohim: Fiat, etc. Septuaginta simpliciter reddidere ὁ θεός. Et cap. 2. Benedixit Elohim dici septimo. Item: Cessavit ab opere quod creaverat Elohim. Cap. 4. Posuit mihi Elohim (Deus)

et uni Deo attribuantur. Cap. 5. Creavit Elohim hominem. Item: Ambulavit Enoch cum Elohim. Ita etiam promiscue, seu aequipollenter accipiuntur Iehova et Elohim. Cap. 6. Et dixit Iehova, Non rixabitur spiritus meus cum homine. Item: Vidit Dominus quod multa malitia esset hominum. Et rursum: Vidit Elohim terram. Et, Dixit Elohim ad terram. Et, Fecit Noah omnia quae praeceperat illi Elohim. Et cap. 7. Dixit Iehova ad Noah. Et cap. 8 dicitur: Recordatus est Elohim ipsius Noah. Et postea: Odoratus est Iehova odorem suavitatis, id

qui sanctifico vos. Capite 33. Vocabor in nomine Iehova coram te: vel ut alii reddidere, Praedicari faciam nomen meum Iehova ante te. Levit. 9. Apparuit gloria Iehovae. Deuteron. 31. Faciet Iehova eis, Reliqua testimonia, ubi Iehovae appellatio per totam Scripturam occurrit, nimis operosum esset adscribere. Itaque Lector sciat, ubi Dominus in Latino textu occurrit, plerunque poni Iehova. Esaiae 42 dicitur: Ego Iehova, hoc est nomen meum. Hierem. 33. Haec dicit Iehova, qui facturus est, et formaturus illud, et paraturus. Iehova nomen eius. Ionas 4. Oravit ad Iehova. Psalm. 83.

אדני Domine, princeps Elohim es. Capite 31. Rachel ad patrem inquit: Ne irascatur (Adonai) Dominus meus. Capite 32. Sic loquimini (Adonai) Domino meo Esau. Cap. 33. Dominus meus novit quod pueri sint teneri. Capite 39. Vidit id Dominus eius, quod esset Iehova cum Ioseph. Item cap. 44. Deut. 10. Dominus dominorum est Iehova. Iud. 6. Gideon tribuit angelo istam appellationem, inquiens: Obsecro (Adone) domine mi, si est Iehova nobiscum. Psalm. 138. In conspectu (Elohim) deorum psallam tibi: ubi intelliguntur potentes.

exhibitionem aut praesentiam monstrat. Gen. 29. Et vidit, et ecce puteus erat. Ibidem: Et fuit mane, et ecce Lea erat. Exodi 32. Vidi populum hunc, et ecce populus durae cervicis est. Sic Deut. 13. Et ecce veritas. Sic contra, addita negatione absentiam rei indicat. Gen. 32. cum reversurus esset Ruben ad cisternam, et ecce non Ioseph in cisterna erat. Aliquando quasi quaedam expletiva et semiociosa particula est: Et ecce ego dedi tecum Acholiab filium Achisamach, etc. pro, ego sane tibi eum adiunxi socium, etc. Exod. 31. Dixi proxime quaedam non

fide agnoscant ac amplectantur. Propterea illud adverbium Ecce, aut pronomen Hic, certitudinem et affirmationem continet, arctissimeque connectit rem monstratam cum sanguine: vel potius ipsum sanguinem directe commonstrat, et praesent adesse affirmat, quasi prorsus nullum praeterea subiectum ibi esset eius propositionis. Recte igitur dicit se monstrare ipsum sanguinem, ac eius usum, coram exhibita: etiamsi simul indicet crateres propositos, in quibus erat ille victimarius et foederalis sanguis: ut in illa tam arcta vocum connexio, ac minime remota, ambigua et errabunda demonstratio,

quales sunt: Credentes, Act. 2. Multitudo credentium, Act. 4. et 5. Multitudo discipulorum, Act. 6. Discipuli, Act. 6. Numerus discipulorum multiplicabatur, Act. 9. Accipientes eum discipuli. Et rursus: Saulus tentabat se adiungere discipulis, et omnes timebant eum, non credentes quod esset discipulus. Christiani, Act. 11: Docerent turbam multam, et discipuli cognominarentur primum Antiochiae Christiani. [1. Pet. 5.] Si affligitur aliquis, ut Christianus. Grex Christi: Act. 20, Attendite vobis et cuncto gregi. Item, Non parcentes gregi. 1. Pet. 5, Pascite qui in vobis

aut sinceritate mea sustentisti me. Sic Gen. 24: Ego in via deduxit me. Isa. 45. Ego manus meae tetenderunt caelos. Ego cum corde meo aedificare Domino domum. 1. Par. 22 et 28, scilicet, fuit. Illud Ego initiale, ociosum negligitur. Sic autem inceperat orationem ac si esset dicturus, Ego cogitavi aedificare domum Domino. Sic et Psal. 73, Et ego, pene declinaverunt pedes mei. Ibidem: Et ego, accessio ad Deum bona est mihi. Psalmo 69. Et ego oratio mea fuit

Elato animo. Aliquando Elevare cor alicuius, etiam in bonam partem accipitur, de pia magnanimitate: ut 2. Par. 17, de Iosaphat legitur. Aliquando significat liberare: veluti si aliquem in praealtum munitumque locum attolleres, ne a quoquam adiri posset, neve cuiusquam iniuriae obnoxius esset. Psal. 20. Exaudiat te Dominus in die angustiae, elevet te nomen Dei Iacob. Elevare se ad habitandum, Psal. 113. pro, in praealtis locis, aut sublimi loco habitare. Elevare animam suam ad aliquid, supra in voce ANIMA exposui. Significat autem, ex animo

ad concionatores Ephesios: Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus praefecit episcopos. Testatur et Hieronymus in quadam Epistola ad Rusticum, olim eosdem fuisse sacerdotes et episcopos: sed postea in remedium Schismatis, unum quendam e numero sacerdotum delectum esse, qui esset et vocaretur Episcopus. Vox alioqui vetus est: nam et Homerus Hectorem vocat episcopum civitatis. Videtur autem haec appellatio venire ab Hebraea metaphora צפה Zophe, Speculator. ut, Fili hominis speculatorem te posui, etc. Ezech. 33.

audivi, et timui quod nudus essem, et abscondi: pro, Ideo timui, ideo abscondi me. Ezech. 23. In via sororis tuae ambulasti, et ponam calicem eius in manu tua. Gen. 6 Repleta est terra iniquitate, et ecce ego perdo eos cum ipsa terra. Propterea. vel idcirco. Gen. 49. Vidit terram quod esset pulchra, ET ioclinavit humerum suum ad portandum. pro, idcirco: Exod. 15 Non poterant bibere aquas, quia amarae erant, et murmuravit populus. Exod. 17. Ubi non erant aquae, et iurgatus est populus. pro, propterea. Num. 14. Quia complacitum est Domino: et introducet nos. pro, ideo,

et non morientur. pro, ne moriantur. Hierem. 38, Nemo sciet ista verba, Et non morieris. id est, nemini ea dixeris, ne tibimet exitium accersas. Postquam: Levit. 15. Lavabit vestimenta sua, et lavabit se aqua. pro postquam laverit semetipsum aqua. 1. Sam. 23. Et vidit David quod egressus esset Saul. pro, postquam vidit David, quod Saul, etc. Sic forte illud Proverb. 30. Ne forte maledicat tibi, et delinquas. pro, postquam deliqueris. Exod. 12. Et omnis servus acquisitus pecunia, et circumcideris eum, comedat de eo. pro, postquam circumcideris eum. Et non, pro

Deum non habet. Testimonium, 1. Iohan. 5. Quia non credit in testimonium, quod testificatus est Deus de filio suo. Apoc. 1. Testimonium IESU CHRISTI. Apocal. 12, Habent testimonium IESU CHRISTI. Apoc. 9. Conservus tuus sum, et fratrum tuorum, habentium testimonium IESU. 1. Timoth. 2. Ut esset testimonium temporibus suis, in quod positus sum ego praeco et Apostolus, etc. doctor gentium cum fide et veritate. 2. Timoth. 1. Ne pudeat testimonii Domini nostri. 1. Cor. 2. Adnuncians vobis testimonium Dei. Spiritus, et administratio spiritus et iustitiae, 2. Corinth. 3.

propulsemus. Ergo adversus omnes dubitationes discamus hoc testimonium opponere, Evangelium non modo certa esse veritatem, quae fallere nequit: sed κατ' ἐξοχὴν vocari sermonem veritatis, quasi extra ipsum nulla esset propria veritas. Deinde, ne quo unquam vel contemptu vel taedio sollicitemur, occurrat, qui sit eius vis et effectus: hoc est, quod salutem nobis adferat. quemadmodum alibi docet, esse potentiam in

aeternum, Apocalyps. 14. Evangelium salutis nostrae, Ephes. 1. Evangelium gloriaebeati Dei. 1. Timothei 1. Fides Evangelii, Philip. 1. Verbum Evangelii, Actorum 15. Evangelium Pauli: qui Rom. 6. et 2. Timoth. 2, de Evangelio suo gloriatur, quod eius promulgandi munus sibi iniunctum esset: quomodo et Genesis septimo: ministerii respectu, virga Dei, et Mosis et Aaron virga vocatur. Romanorum secundo: Secundum Evangelium meum, etc. Suum appellat ratione ministerii. nam penes unum Deum est Evangelii edendi authoritas, sola dispensatio Apostolis commissa est.

Et Actorum decimosexto: Servi Dei excelsi sunt. Psal. decimo octavo. De excelso loquuntur, ponunt in caelum os suum. id est, contra Deum. Psalmo nonagesimo quarto. Tu Domine excelsus es super omnem terram. pro, omnia ditioni tuae subiecta sunt. De Christo dicitur Hebr. 9, quod esset excelsior factus caelis. pro, in summam gloriam elatus. Excelsa alioqui fuerunt delubra aut sacella, in editis montibus aut collibus extructa, ubi aut non verus Deus, aut non vera ratione, idque sine mandato Dei, ab idololatricis Israelitis cultus est. Ea mox post mortem Salomonis

anima mea, etc. de uberrima scilicet quadam revelatione Dei. Faciem susscipere, et agnoscere, item In factem alicuius respicere (alias vertunt Personam accipere) est loquutio forensis, ubi cum tantum causa, aut veritas, aut falsitas rationum utriusque partis respicienda esset, iniquus iudex respicit faciem hominis, non causae: accipit dignitatem alterutrius litigantis, neglecta bonitate aut pravitate rationum, aut causae. Psalmo 82. Usque quo iudicatis iniquitatem, et faciem peccatorum sumitis? Sic Deuteronomii 1. Proverbiorum 24. 26. Sic quoque accusantur

facie ad faciem cum populo Israelitico, ubi nimirum intelligitur tantum illa externa species aut visio, qua Deus in nube apparuit toti populo. Sed Deut. 34 dicitur, non surrexisse post Moysen alium prophetam, quem Deus sic nosset a facie ad faciem: id est, cum quo Deus adeo familiariter versatus esset, ut cum Moyse. Sic et Num. 12 dicitur, quod Deus cum Moyse loquatur a facie ad faciem: id est, tum familiariter, tum amplissimam quandam sui noticiam ei communicando. Additur ibi explicatio in verbis, Sicut amicus cum amico, qui se coram aspiciunt. Faciei angelus. Isaiae 63, dicitur

Ecclesiae communione explicet. 1, Cor. 11. Facere pro operari Ruth 2. Ubi collegisti hodie et ubi fecisti? Exodi 5. Aggravetur opus super eos, et faciant in eo. id est occupentur, habeant plus satis quod agant. Sic 1. Reg. 20, Cum servus tuus faceret hic et illic, ipse non fuit. pro, cum esset occupatus, expediretque modo hoc, modo illud. Nehem. 4. Altera pars iuvenum in opere faciebant. pro operabantur. Facere praeceptum, pro violare. Levit. 5. Si anima peccaverit, et fecerit unum ex praeceptis Domini, quae fieri non debent, etc. id est, violaverit unum ex

fides fide dignorum testimoniis in pectore auditorum excitatur. Sic sane nostra fit per testimonium viventis Dei, qui Scripturam loquutus est; seu eas leges minas ac promissiones suo ore generi humano proposuit, quique omnium fide dignissimus est, quae et facilis et certa nobis videtur: ac sane esset, nisi nostra natura adeo corrupta, et ab illis divinis rebus tam aliena esset, et quibusvis potius impostoribus ac imposturis quam Deo viventi crederet. Porro in 3 de Anima, hoc ordine inter gradus noticiae fidem collocat: λείπεται ἀρα ἰδεῖν, εἰ

fit per testimonium viventis Dei, qui Scripturam loquutus est; seu eas leges minas ac promissiones suo ore generi humano proposuit, quique omnium fide dignissimus est, quae et facilis et certa nobis videtur: ac sane esset, nisi nostra natura adeo corrupta, et ab illis divinis rebus tam aliena esset, et quibusvis potius impostoribus ac imposturis quam Deo viventi crederet. Porro in 3 de Anima, hoc ordine inter gradus noticiae fidem collocat: λείπεται ἀρα ἰδεῖν, εἰ δόξα γίνεται γαρ δόξα καὶ ἀληθὴς καὶ

exemplis ostendi. Sed percurram adhuc pauculas loquutiones a Fide derivatas, mox ad ipsam vocem rediturus. Fidelis homo dicitur in Sacris, de fide, veraci, stabili, ac certo: ut Psalm. 101. Oculi mei ad fideles terrae, ut habitent mecum. 1. Sam. 3. Cognovit universus Israel, quod Samuel esset fidelis propheta Domini. Dicitur et simpliciter de credente Fidelis, sicut in Latino a fide. Per metaphoram haec dictio etiam ad inanimata transfertur: ut Isa. 3. et Hier. 15, Aquae fideles: pro non deficientibus. Contra in posteriori loco fons mendax ponitur. inquit enim propheta:

percutere: Nehem. 9. Et cum toto hoc percutimus fidelitatem cum Deo nostro; pro, pangimus foedus. Fidelis Deus saepe dicitur, id est, verax, ac constanter benefaciens. Haec hactenus: nunc denuo de ipsa voce Fidei agamus. Verum enimvero ad consensum veris ac novi Testamenti valde utile esset scire, cur in illo quidem magis urgeantur ac inculcentur verba Fidere, confidere, sperare, ac expectare Deum et talibus hominibus iustitia ac vita promittatur, qui fidant, confidant, sperent, expectent, etc. contra vero in Novo inculcentur fides, et solum credentibus omnia bona

quidem scaturiginem, sed tamen non emittentium rivum. Fons conculcatus aut turbatus, et vena rupta, iustus cadens coram impio: Proverbiorum vigesimoquinto. pro, cum pius labitur, insultant ei impii, tanquam extreme scelerato: sicut si limpidus fons in turbidam, putridam et foetidam lacunam esset commutatus. Sed sicut fons mox nativa vi, subscaturiente mundiore aqua, et effluente illa turbida, repurgatur: ita et pius redit mox ad iustitiam, Deum sibi placat, et priorem vitam instaurat, corrigitque quae non recte acta sunt. Porro per metaphoram fons pro quovis eximio bono ponitur: quia

contra faciem eorum, et frontem tuam fortem contra frontem eorum: ut adamantem, fortiorem silice dedi frontem tuam, ne timeas a facie eorum. FRONTALE, ornamenti genus in fronte fuit, pro quo Deus voluit eos ponere chartam Decalogi, aut mandatorum suorum: Exod. 13, et Deut. 6, ut esset eis quasi quoddam perpetuum memoriale, aut admonitio, de praestanda Deo obedientia. FRUCTUS crebro pro effectu, ac etiam praemio, aut poena debita bonis malisve operibus, veluti per quandam metaphoram ponitur, ut Proverb. 31, De fructu manuum suarum emit agrum: id est, de

fuisse, ut aliquando mulierculae super aliena genua parerent: sicut Rachel dicit ad Iacobum: Ingredere ad ancillam meam, et pariat super genua mea, ut et ego aedificer ex ea. forte voluerunt indicare, illam prolem perinde suam esse, ac si statim in ipso partu ex suis genubus suove utero elapsa esset. GERMEN, per metaphoram a plantis ad homines translatum, saepe liberos ac posteros alicuius significat: quia perinde liberi ex parentibus nascuntur et succrescunt, sicut germina aut virgulta ex radice aut trunco arborum. Iob 20. Germen domus impii migrabit: id est, posteri

id est, efficere ut sit regi gratus. Sic Maria dicitur esse Gratia plena: ut Christus profecisse aetate, gratia et sapientia, Luc. 2. id est, quotidie factum gratiorem et acceptiorem. Sic Luc. 4. Omnes mirabantur sermones gratiae, qui procedebant de ore eius. id est, quod sermo eius esset adeo suavis, gratiosus, et acceptus. Sententiarii quidem plures Gratias faciunt: ut gratiam gratis dantem, et gratis datam: gratiam praevenientem, et subsequentem: gratiam gratis datam, et gratiam gratum facientem: operantem, et cooperantem: gratias variorum donorum, etc. Sed

salvari dicimur: ideo nostram sententiam contra Pontificios paulo post pluribus Scripturae locis probabo. Contendunt porro quidam celebres hoc tempore, significare hanc vocem, cum gratia iustificari dicimur, ipsam remissionem peccatorum, praesertim in quibusdam sententiis Roman. 5 et 6. Sic esset propinquior, vel potius formalis causa iustificationis. Mihi tamen diversum videtur. Intelligo nanque, Roman. 5 gratuitum Dei favorem. Mox enim effectus huius gratiae donum iustitiae, aut gratuita iustificatio esse asseritur. Item gratia regnare dicitur per iustitiam in vitam aeternam. Sic

aut gratuita iustificatio esse asseritur. Item gratia regnare dicitur per iustitiam in vitam aeternam. Sic etiam Roman. 3 Paulus clare gratiam iustificantem a remissione peccatorum (quae idem est quod iustificatio) tamquam causam ab effectu, distinguit. Haec autem significatio etiam activa esset, nempe Dei nos acceptantis, ac nobis gratis peccata condonantis actio aut beneficentia. Secundo, significat ipsa dona virtutum et aliarum excellentium qualitatum, per Spiritum sanctum in nobis ex singulari benignitate sua excitatarum: quae tamen non debent intelligi separatae esse a perpetua

eleemosyna. Atque hîc proprie illa Sententiariorum significatio Gratiae locum habet, non in primo loco: cum videlicet de gratia iustificante aut salvante agitur. Atque haec acceptio gratiae Dei de qualitatibus inhaerentibus, praesertim in iustificatione considerata, ut eam Papistae intelligunt, esset passiva: nempe quae gratia sit una cum persona valde grata et accepta Deo, atque ab eo probetur, et digna iudicetur nita aeterna. Sic et Thomas ait 2 dist. 26. ar. 1, Gratia dicitur dupliciter. Primo acceptatio amoris, seu ad amorem: sicut dicitur quis habere gratiam meam, quia est mihi

et Dilectionem. Paulo post eodem Capite, Iustitiam, qua iustificamur, inculcat esse donum: causam autem huius doni facit Gratiam. Iam cogitet omnis intelligens, quae alia causa esse possit verae donationis aut gratuiti doni, quam beneficus et spontaneus favor aut misericordia. Certe si gratia esset renovatio, aut novae virtutes: tunc illa secundum Papistarum doctrinam esset ipsissima Iustitia, non autem causa efficiens eius. et quae porro per eam contingerent nobis, essent et vocarentur praemia infusarum virtutum, non iam mera dona. Certum porro, ac ipsiusmet Christi testimonio

esse donum: causam autem huius doni facit Gratiam. Iam cogitet omnis intelligens, quae alia causa esse possit verae donationis aut gratuiti doni, quam beneficus et spontaneus favor aut misericordia. Certe si gratia esset renovatio, aut novae virtutes: tunc illa secundum Papistarum doctrinam esset ipsissima Iustitia, non autem causa efficiens eius. et quae porro per eam contingerent nobis, essent et vocarentur praemia infusarum virtutum, non iam mera dona. Certum porro, ac ipsiusmet Christi testimonio confirmatum est, Paulum esse electum organon, seu doctorem gratiae, ac beneficii

dixerat, Per misericordiam aut charitatem. XII. Roman. undecimo, ait Apostolus, reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus Dei favor

reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus Dei favor cum bonis operibus, eorumve merito, quando utrunque pro causa alicuius rei

4, dicuntur filii Prophetarum habitasse coram Helisaeo in Gilgala: quia ei obediebant, et ab eo regebantur ac instituebantur. Habitare in medio populi, est tuto ac libere habitare, vel etiam communem quandam vitam, aequa cum aliis conditione, victitare. Sic cum Helisaeus Sunamitidi pollicitus esset suam operam apud regem, si quid ea forte controversiae haberet: respondit illa, se habitare in medio populi: id est, tute ac secure uti ac frui omnium conversatione et benevolentia: vel etiam se communem quandam vitam agere, nihilque cupere sibi cum rege et aulicis rei esse. Sic Hierem. 39

nuper sumus nati. Heri et nudiustertius, idem valet ferme, quod proxime elapso tempore. Non erat facies Laban, sicut fieri et nudiustertius: Genes. 31. pro, sicut antea. Si bos fuerit cornupeta ab heri et nudiustertius. 2. Sam. 3. Et tam heri ac nudiustertius quaesivistis Davidem, ut esset super vos. id est, ut regnaret super vos, semper antea optastis, et id egistis. Heri et hodie, Hebr. 2. Christus est heri et hodie: id est, perpetuo. HIERUSALEM, ratione etymi significat idem quod Videbunt pacem. Quod nomen ideo ei impositum est, quod antea quidem tum

Hebraeis enim, filius Adam vel hominis nihil aliud sonat, quam homo. Hominem autem vocari, in Scriptura humilitatis est: quod omnis homo mendacium sit, et vanitas. Neque vero consistit quod quidam commenti sunt, filium hominis IESUM dictum quod tantum unius hominis, scilicet Mariae filius esset. Masculinus enim articulus ubique praemittitur τοῦ, non τῆς. Adhaec, cum sese filium hominis vel Adam, hoc est, vere hominem et plebeium hominem praedicat, vere suam nobis iuxta et humilitatem et bonitatem

est, vere hominem et plebeium hominem praedicat, vere suam nobis iuxta et humilitatem et bonitatem commendat, qui nostrae salutis causa eo usque demiserit sese, ut nihil nisi homo haberetur, ac homo infimo quoque inferior esse voluerit: cum praedicari ipsum solius Virginis filium magis gloriosum esset, neque fidem nostram perinde erigeret, Funibus hominum traxi eos, funibus charitatis: Oseae 11. ubi semet Propheta exponit posteriori locutione. Stylus hominis, Isa. 8: Scribe stylo hominis. i. literis, quae notae sunt tuis hominibus. Virga hominum castigare aliquem. i. communi et

breviores. Omnes enim dies ac noctes, sive longas, sive breves, hyeme ac aestate dividebant in horas duodecim, ita ut mane oriente sole inciperet prima hora fluere, in meridie sexta pulsaretur, vesperi occidente sole duodecima. Unde porro denuo inciperet currere prima hora noctis: media nocte cum esset, audiretur sexta: et summo mane oriente sole, duo decima noctis finiretur. Fiebat igitur, ut in solstitio aestivo duplo essent longiores horae dieique noctis eius temporis, vel etiam diei solstitii brumalis: et contra horae noctis aestivi solstitii essent dimidio brevioresque hyberni: nec

longiores horae dieique noctis eius temporis, vel etiam diei solstitii brumalis: et contra horae noctis aestivi solstitii essent dimidio brevioresque hyberni: nec unquam vere cum istis nostris horis convenirent, quam in aequinoctiis. Hora diei tertia, erat illis primus quadrans, cum tantundem esset elapsum diei ab exorto sole, quantum adhuc ad meridiem superesset: hora sexta autem, in meridie finiebatur, quod fuit illis secundus quadrans. Incipiente porro nobis nunc hora a meridie prima, illis inchoabatur hora septima, ut hora nona esset finitus tertius quadrans: et tantundem adhuc

tertia, erat illis primus quadrans, cum tantundem esset elapsum diei ab exorto sole, quantum adhuc ad meridiem superesset: hora sexta autem, in meridie finiebatur, quod fuit illis secundus quadrans. Incipiente porro nobis nunc hora a meridie prima, illis inchoabatur hora septima, ut hora nona esset finitus tertius quadrans: et tantundem adhuc illis usque ad occasum supererat, quantum a meridie effluxerat: qui iam erat ultimus quadrans. Hinc est quod Christus Matth. 20 dicit, patrem familiâs exiisse diluculo ad conducendos vinitores scilicet anteque prima fluere inciperet, seu ante

Deus dicitur superbis resistere, humilib. autem dare gratiam, Iacobi 4. 1 Petri 5. i. qui sunt modesto, aut etiam demisso animo: sicut alibi ait, se superillos respicere, et cum illis libenter versari, qui sunt contrito animo, et tremunt ad sermones eius. Christus dicitur, Cum in forma Dei esset, semetipsum exinanivisse et humiliasse, ac formam servi accepisse, factumque obedientem usque ad ignominiosissimam mortem crucis. ubi quid sit exinanitio ac humiliatio, satis adiuncta verba declarant: nempe ex illa gloriosissima maiestate imperantis Dei, sese suo quodam modo in hanc servilem

istas duas voces, cum de impossibilitate et difficultate salutis divitum Matth. 23. Marc 10, et Luc. 18 disserit Primum. n. dicit, esse difficile: deinde addit, esse impossibile: declarans insuper eam impossibilitatem praedura similitudine, cameli foramen acus transituri. Nec incommoda sane esset illa ipsa Christi interpretatio etiam in loco Hebr. 6, quod apud homines quidem sit difficile, atque adeo impossibile, sed Deo sint omnia possibilia. Sicut Christus etiam Mar. 9 dicit, esse impossibile illud daemoniorum genus aliter quam per ieiunium et preces eiicere: et tamen ipse mox

i. annumerabitur, adscribetur. Num. 18: Et oblatio illa vestra reputabitur vobis, ut oblatio vestra, et repletio de torculari. i. perinde vobis o Levitae adscribetur, perinde grata et accepta ei erit oblatio vestra, facta sacerdotibus ac Deo, de decimis vobis ab Israelitis datis, ut si esset de vestra propria area aut torculari: seu perinde plane, ac si vosmet eam vestro labore ac sudore in vestris agris ac vinetis parassetis. Deut. 21: Ne des sanguinem innocentem in medio populi tui. i. ne imputes. Iudic. 4: Victoria non imputabitur tibi. i non tibi Barac adscribetur, non

ad iustitiam, idem valet quod pro iustitia, seu loco iustitiae. Huic significationi vicina est, quod dicit Paulus, quod Ethnico legem servanti, praeputium eius ad circumcisionem, aut pro circuncisione imputabitur, quasi diceret: Perinde in librum rationum inscribetur, aut charus habebitur, ac si esset circumcisus. Alias imputatio est in rerum vere ac solide bonarum translatione ab alio ad alium: ubi tamen non vera ac realis rerum transportatio fit, sed tantum rationalis, consensus decreti, aut cogitationis translatio pro vera habetur, eiusve locum supplet. Sic debitum aut solutio ab alio

est in ipsa translatione verae ac bonae tamen ab alio ad alium, cum res vera non vere ac realiter transfertur: cumque ea putaticia, rationalis, aut imputata translatio pro vera ac reali habetur. Sic nobis iustitia obedientiae ac passionis Christi, seu meritum, tanquam si re ipsa ad nos translata esset, in nobis haereret, aut a nobis praestita esset, potenter efficaciterque viventis Dei decreto imputatur. Verum de ipsa imputationis re, seu quomodo nobis iustitia aut solutio Christi imputetur, aut contra, nostra peccata aut debita nobis non imputentur, in libello de Iustitia prolixius dixi.

ab alio ad alium, cum res vera non vere ac realiter transfertur: cumque ea putaticia, rationalis, aut imputata translatio pro vera ac reali habetur. Sic nobis iustitia obedientiae ac passionis Christi, seu meritum, tanquam si re ipsa ad nos translata esset, in nobis haereret, aut a nobis praestita esset, potenter efficaciterque viventis Dei decreto imputatur. Verum de ipsa imputationis re, seu quomodo nobis iustitia aut solutio Christi imputetur, aut contra, nostra peccata aut debita nobis non imputentur, in libello de Iustitia prolixius dixi. Nunc adhuc quaedam Grammatica de hac voce

primum ratione causae, quia nulla plane rei essentialis translatio, aut iustae firmaeque causae interventio accidit: sed in acceptilatione nostri, quidem ratione, seu a nobis nulla solutio fit, aut intervenit: verum interim ab alio nostri causa fit, quae nobis acceptilatur. i. perinde ac fi nostra esset, coram Deo valet, nobisque accepta fertur. Praeterea ista divina acceptilatio, aut imaginanae solutionis acceptio, debitique cassatio aut abolitio, ultra modum potens ac efficax est (ut in libello de Iustitia plixius exposui) non perinde levis, ut humana acceptilatio. Possent cum hac phrasi

Missis satisfacere debere. Quid, quaeso te Christiane lector, hoc aliud est, quam Christum cum suis beneficiis abiicere ac sepelire, aliosque sibi agnos Dei, mediatores ac servatores constituere? Quid quaeso est Antichristum agere, si hoc ipsum non est? Sed forte aliquibus nonnihil condonandum esset, quia in illis Aegyptiis tenebris quid nam sit imputativa iustitia Christi, nec palpare, nec etiam somniare queunt: si non toties, tamque solide eis ex verbo Dei haec iustitia demonstrata esset Est vero observandum, quod sic prorsus olim Pharisaei, non concedentes imputativa iustitia agni Dei

Quid quaeso est Antichristum agere, si hoc ipsum non est? Sed forte aliquibus nonnihil condonandum esset, quia in illis Aegyptiis tenebris quid nam sit imputativa iustitia Christi, nec palpare, nec etiam somniare queunt: si non toties, tamque solide eis ex verbo Dei haec iustitia demonstrata esset Est vero observandum, quod sic prorsus olim Pharisaei, non concedentes imputativa iustitia agni Dei peccata mundi auferri, ipsi interim imputativam iustitiam suorum sacrificiorum, prolixarum battologiarum et hypocriticorum ieiuniorum ac eleemosynarum in plateis cum sono buccinae datarum,

ut 1. Iohan. 5. Totus mundus in maligno positus est. id est, quasi immersus et submersus est in diabolo, et eius ineffabili ac detestabili pravitate. Sic in peccatis natum esse, Iohan. 9. et Psal. 51. pro, totum opertum scelere ac flagitio esse, sicut si quis in aqua submersus esset. Act. 8. Video te esse in felle amaritudinis. Verum de hoc loco, et etiam phrasi, aliquid supra in voce FELLIS dictum est. Aristoteles Phys. 4. cap. 3. varios modos ac significationes existendi aliquid in aliquo recenset, nempe 8. Inquit enim: Posthaec sumendum est, quot modis

id est, carentes illis summis bonis, quae eis erant maxime necessaria. Eadem prorsus phrasis est etiam Psal. 107. Sanavit animam inanem, et esurientem replevit bonis. Sic et verbum Inanire accipitur. Philip. 2 dicitur Christus semet adeo exinaniisse et humiliasse, ut cum esset verus Deus, et in forma, gloria ac maiestate habitaret, formam servi acceperit, et factus fit obediens usque ad ignominiosissimam mortem crucis. Psal. 2. Actor. 4. Populi meditati sunt inania: id est, inutilia et irrita, carentia omni certo ac firmo effectu. 1. Corin. 15.

Cum indurasset se Pharao ad dimittendum nos: id est, cum obfirmasset animum, ne nos dimitteret. Iob decimonono: Indurati estis mihi. id est, pertinaciter et importune disputatis mecum. Accipitur aliquando etiam de constantia animi in bono proposito. ut Ruth. 1. Videns quod indurata esset ad proficiscendum secum: id est, ad eundum cum socru Noemi in Iudaeam. INDURESCERE, pro, fortiorem aut validiorem fieri. Iudicum 4. Et ivit manus Israel eundo, et indurescendo super Iabin, donec exciderunt eum. INEBRIARE, aut INEBRIARI, primum habet notam

astuta quadam interpretatione plane tollat. Praeterea vox Profectionis, multo melius animae Christi in passione emissae, et ad inferos profectae, quam Divinitati convenit: praesertim cum nulla talis phrasis de profectione Dei ad praedicandum, ibi in Genesi legatur. Quod si etiam dicendum tale quid esset de Divinitate, rectius diceretur venisse, quam Profectam esse. Motus enim a nobis alio, Profectio: aliunde vero ut ex caelo ad nos, Adventus dicitur, ut incarnationem Christi non profectionem, sed adventum, nempe divinitatis in carnem, vocamus. At in morte recte dicitur emissus spiritus, aut

tertiae personae doctrinam ac ministerium praedicationis adscribit, quod ea a Christo accipiat, et per os piorum doctorum loquatur, Scripturam inspiret, et mundum arguat aut consoletur. Quinto: si vox Spiritus de Deo hic intelligeretur, a quo Christus sit vivificatus, ut ille vult, necesse esset, illam intelligi de prima persona, quod ea praedicaverit apud inferos, quia patri Scriptura resuscitat ionem Christi solet tribuere. Sexto, est sane prorsus violenta interpretatio, quod mortificatus carne, et vivificatus spiritu, exponit, a spiritu: et mox per Spiritum intelligit virtutem.

olim, et tota sequens temporis annotatio determinans et circumscribens vocem ἀπειθήσασι, qui aliquando non crediderant, omnino separat tempus incredulitatis illorum, a tempore huius profectionis et praedicationis. Alioqui si istius hominis sensus esset huic loco proprius, coniunxisset certe Petrus hanc temporis annotationem, cum profectione et praedicatione Christi: dixissetque vivificatus spiritu: in quo ποτὲ olim, cum semel expectabat Dei patientia in diebus Noae, cum appararetur arca, profectus

clare asseritur, Act. 2. Ephes 4 1. Pet. 3. Tertio, quando sit factus Christi descensus ad inferos, quaeritur. Verum non dubito post mortem sanctum nam Petrus Act. 2 coniungit animae infernum et periculum corporis corruptionis. Corruptionis autem seu putrefactionis periculum ei imminuit, cum esset in sepulchro. Verum Deus eum non tam diu ibi iacere passus est, donec fieret putrefactio. Sic 1. Pet 3 facit Petrus descensum Christi, postquam corpore quidem fuit mortuus, sed Spiritu aut anima vivens seu vivificatus. Ad haec et symbolum Apostolorum, quod ordine doctrinam, et quasi etiam

significatio ponenda sit. Hinc etiam eius definitio colligi potest. Postremo quaeritur, an et satisfactorius sit ille descensus, seu meritorius? Paulus Philippensibus secundo, et Hebr. quinto, meritum et satisfactione Christi tribuit toti obedientiae et humiliationi eius, enim illi, quod cum esset Deus, tamen ita se coram Patre humiliaverit, ut servi quoque formam suscipere non indignatus, et non soli passioni ipsius. Proinde cum descensus Christi ad inferos sit pars obedientiae, humiliationis, et ignominiae Christi, ut hactenus ostensum est: non video cur ad

hoc Dei decretum, et ne temere tumultuemini. Sic Matth. 24. Qui legit, intelligat. id est, attendat, et prudenter expendat, ac perspiciat. 2. Timoth. 2 et 5: Intellige quae dico (vel potius considera) Det enim tibi Deus intelligentiam in omnibus. Sic Psal. 49. Homo cum in honore esset, non intellexit. id est, non attendit, non expendit, nec agnovit suam felicitatem. Alias denique prudentem et consideratam actionem declarat: sicut in 1. libro Samuelis aliquoties scribitur, quod David erat משכיל maschil, prudenter ac considerate agens

intelligendum: id est, cor intelligens. Deut. 29: Non dedit vobis Deus cor ad intelligendum, nec oculos ad videndum. Intelligens visionum dicitur Zacharias; 2 Paralip. 26, pro peritus visionum. Intelligens, pro docto, 1. Paral 15: Principatum tenebat in prophetia, eo quod intelligens esset: id est, doctissimus, peritissimus. Dan. 12 Intelligentes autem populi intelligere facient multos. pro, doctores erudient. Sic Isaiae tertio, intelligens incantationis. 2. Paralip. 34 Omnibus intelligens instrumentis canticis: id est, peritus Musices instrumentalis. Intelligens

aut eorum dubia dissolvendo praevenit. Baptismus est interrogatio bonae conscientiae: 1. Pet. 3, de quo loco vide supra in voce Baptismus. INTRODUCERE, et Educere, sunt ducis officia, et significant totam Imperatoriam functionem. 2. Sam. 5. Etiam cum Saul esset super nos rex, tu introducebas et educebas Israelem. id est, nihil ominus tu solus optime exercitui imperitabas. Dictum est de hac phrasi supra in Educo. INTROITUS, et Exitus, significat omnes hominis actiones, et totam vitam. Psal. 121. Dominus custodiat

erga sui superioris leges aut praecepta, ei iustitia quaedam est. Unde illud [?: n- ] tus Socratis, Platonis, Xenophontis et Aristotelis, [?: ] καιον τὸ νόμιμον, Iustum esse id quod est legibus praescriptum: cum satius esset id dictum inverti, ac dici, Quod legibus continetur est iustum, aut leges esse iustas, [?: se- ] eas tantum ad iustitias dirigi: quam iustum pro arbitrio legum aut legislatorum inflecti, aut circumscribe. In Theologia porro, Iustitia alias Dei severam ac essentialem iustitiam

iudicium, secundum veram normam verbi Dei exercere: non ea quae secundum falsam regulam directa, nomine quidem iustitia vocatur, re autem ipsa summa est iniustitia. [?: Sic- ] narrant Fridericum Electorem Saxoniae, aliquando [?: ] paupere quadam vidua compellatum, ut sibi esset [?: adi- ] mento zu dem Rechten recht, ad verum ius ac iustitiam, admirabundum risisse, et quaesivisse, Num etiam aliquod iniustum ius, Unrecht Recht, existat? Recordari iustitiae Dei, aut etiam praedicare eam, Psalmo septuage simoprimo, de eius immensa benignitate ac

potest vero aliter intelligi aut exponi illa [?:-cutio ] Gloria Dei, qua gloria Deo probata aut coram Deo [?:-lens ] , seu ea gloria quae vere ac iudicio Dei gloria est, et verito sic vocatur: de qua, ut firma ac solida coram ipso Deo gloriari queas. Nam quid criminis esset creaturae, si substantiali Dei gloria careret? Verum gloriam hominum, aut humana, seu qua homines gloriam iudicant, multi abundant, ut Paulus de Abraamo ibidem confitetur. Confirmat porro hanc nostram eius loquutionis interpretationem [?: ip-et ] Apost. quia sicutprius dixerat

quia singulari sapientia ac bonitate Dei nobis contingat, sua habere possunt testimonia ac rationes ex Sacris literis: ut quod Paulus Phil. 3 eam vocat iustitiam ex Deo, seu a Deo: item quod Is. 59 Deus agens de Meschia dicitur circumspexisse num sit qui se opponat irae eius: verum cum nemo esset, servasse eum sibi suum brachium, suamque iustitiam, qua quod volebat peregerit, et quasi labentem ruentemque gloriam ac regnum suum mundique salutem suffulserit, ac in integrum restituerit. Atque hgc nunc dicta sunto de iustitia Dei, seu imputativa. Quod vero haec vox nonnun quam etiam

reipsa in posterum represso accusatore liberat: sic et homines a peccato in ipsa morte liberantur, ne amplius infestentur ab ea. Sic Itali dicunt, homo morto non faguera. Sic Anacreon dixerat, Mortuus non concupiscit. Ideo et Paulus hanc inhaerentis peccati importunitatem et tyrannidem, veluti si esset eius ven ditum mancipium, sentiens, et difficulter tolerans, ac valde prolixe de ea questus, tandem cupit ab ea liberari aut iustificari, exclamans, O' me infelicem, quis me liberabit a corpore mortis huius? id est, huius tam horrendae plagae aut tyrannidis: sicut solent Hebraei quamvis

Quare et aliae linguae habent locutiones huiusmodi: ut Latini dicunt Tribuere virtutem, qua phrasi non intelligunt virtutem alicui reipsa dare, sed iudicio ac asseveratione alteri virtutem addicere. Sic Germani quoque dicunt Fromm machen, zum luget, zum dieb machen. Quam ergo ineptus esset qui haec realiter exponere verbi sono machen vellet: tam produnt Papistae suam inscitiam, qui conten dunt, Iustificare esse reipsa [?: in- ] sisque virtutib. iustum facere. Verum ad rem revertamur. Significat igitur verbum הצדיק hizdik

et facere iustum: quem sensum si [?: lo- ] Scripturae tribuere velis, in quibus hoc verbum usurpatur, partim erit impossibilis, partim absurdus, et vero alienus. Sed percurram Scripturae loca quam possum diligenter et fideliter. Gen. 44, cum scyphus Iosephus in sacco Beniamin esset inventus, nec haberent fratres eius quo innocentiam illius comprobarent ac tueretur, dicebat ad Iosephum Iudas: Quid loquemur [?: Do-no ] meo? quid dicemus, ומח נצטדק, et quo iustificamur? Deus invenit iniquitatem servorum suorum. Qui

et innocens, sed damnabiles erunt omnes, si iudicio iusto de illis pronunciare volueris. Prov. 17 dicit Salomon, מצדיק רשע ומושיע צדיק: id est, Qui iustificat impium, et condemnat iustum, abominatio coram Deo sunt ambo. Nemo abominabilis esset coram Deo, si ex impio faceret iustum: nec contra, qui talis esset, facile ex iusto faceret impium, aut vicissim. Verum qui impium pronunciat esse iustum, et iustum condemnat quasi sit iniustus, is demum merito est abominabilis. Is. 5, de reprobis et iniquis iudicib. sic legitur,

pronunciare volueris. Prov. 17 dicit Salomon, מצדיק רשע ומושיע צדיק: id est, Qui iustificat impium, et condemnat iustum, abominatio coram Deo sunt ambo. Nemo abominabilis esset coram Deo, si ex impio faceret iustum: nec contra, qui talis esset, facile ex iusto faceret impium, aut vicissim. Verum qui impium pronunciat esse iustum, et iustum condemnat quasi sit iniustus, is demum merito est abominabilis. Is. 5, de reprobis et iniquis iudicib. sic legitur, מצדיסי רשע צקב שחך id est,

legem Moysis iustificari, per hunc omnis qui credit iustificatur. Et hic satis patet, iustificari idem esse quod a peccatis absolui quod fit per remissionem peccatorum quae sub nomine Christi praedicatur. Cum enim dixisset, Quod per hunc vobis annunciatur remissio peccatorum: et subiungendum esset, Et ab omnibus quorum vobis remissio per legem Moysi contingere non potuit: sensum hunc sic expressit, Et ab omnibus, a quibus non potuistis per legem Moysis iustificari, per hunc omnis qui credit iustificatur. Iustificari igitur a peccatis, est a peccatis per gratiam remissionis

Porro in hac significatione verbum Iustificare et Iustificari, synonyma habent satis plana et elegantia: ut [?: su- ] , Imputare iustitiam, Roman. 4. Quemadmodum et [?: D- ] explicat beatificationem hominis, cui Deus [?: imp- ] iustitiam. Ibidem: Ut esset pater omnium [?: credent- ] per praeputium, ut imputaretur et illis iustitia. Sed [?: ] ius iustitia nobis imputetur, nempe Christi, declarat alia dicta Rom. 8 et 10, et Philipp. 3: Non habens [?: me- ] quae ex lege est, sed Christi iustitiam:

bonum depositum doctrinae custodire. Labia alicuius osculari, est, in eius summam amicitiam admitti. Nam aliis tantum pedes aut manus osculandae exhibentur. Prover. 24. Qui recte responderit, labia osculabitur. Hinc quaedam Longobardorum regina, cum ei viduae ab omnibus proceribus permissum esset, ut sibi maritum, et toti regno regem deligeret, accersivit ad se unum quendam ex principib. regni, qui cum adveniens manum eius ut subditus oscularetur, dixit: Non manum, sed faciem ipsum oportere osculari, ut Luitprandus testatur. Labium Canaan Isaiae 19, linguam Hebraeam significat.

in Sacris literis habere videatur. LASSUS, defatigatus, et viribus deficiens est: ut Isaiae 28, Si quis dixerit, Haec est requies, concedite quietem lasso: id est, debilitato et imbecillo, quacunque causa aut occasione. Iob 4, Lassas manus roborasti. Potius remissas, ibi vertendum esset. Tales manus aut homines, dicunt amici Hiobum ad opus et ad spem meliorem excitasse: id est, multos carentes consilio et animo, quorum res familiaris iam pessum ibat, denuo excitasse et erexisse, tum ad opus faciendum et curandas res suas attentius, tum et ad melioris fortunae spem,

laude tua: id est, ut iactemus nos felices, qui talem et tantum, tamque bonum ac laudatum Deum habeamus. Ad laudandum valde, lib. 2. Sam. cap. 14, Sicut Absalon autem non fuit vir pulcher in Israel ad laudandum valde: pro, [?:-t ] omnes eum laudarent: vel, ut val de esset eo nomine laudabilis. Laudatum invocabo Dominum, 2. Sam. 24. Psal. 18: pro, celebratum, vel omni laude dignum. Virgines laudari: pro, nuptum elo cari. Psal. 78: Virgines eius non sunt laudatae. Forte alludit ad aliquod proprium genus praeconiorum aut

7. Accepistis legem per dispositiones angelorum, nec servastis. Rom. 2. Eccetu Iudaeus cognominaris, et acquiescis in lege et gloriaris in Deo, et nosti voluntatem, et probas [?: ] mia, institutus exlege, etc. Rom. 5. Peccatum non [?: ] putabatur, cum non esset lex. Et Ephes. 2, Legem [?: ] datorum in decretis sitam abrogans. Et in hac significatione interdum per metonymiam absolute MOYSES ponitur. Act. 15. Moyses enim ab

severa Dei iustitia plurimum ab eius gratuita misericordia eam fert, et sicut homo iustus, integer ac incorruptus aut lapsum, plurimum distat ab hoc nunc prorsus iniusto et perdito: sic etiam Deus duo diversissima doctris genera, ac ceu vias ad salutem proposuit. Initio [?: ] cum homo esset integer, et Deo perfecte obedire posset, Deus secundum severam suam iustitiam, qui [?: ] nis bene, et malis male facit, proposuit ei normam perfectissimae obedientiae, quam legem vocamus, cuius summa est: Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Et: Qui fecerit ea, vivet in eis

legem dicere: Qui fecerit ea, vivet in eis. i. quod integram obedientiam a salvandis requirat et flagitet. 1 Corin. 15, Peccati autem vis est Lex. i. ideo et ea demum ratione gravat, accusat et punit, Deoque exosum reddit hominem peccatum, quia est a lege prohibitum. Nisi. n. a lege prohibitum esset, tantopere Deo non displiceret, nec adeo hominem gravaret ac perderet. Convenit hoc dictum cum illis suprâ explicatis: Ubi non est lex, ibi nec peccatum. item: Ubi non est lex, ibi peccatum non imputatur. Sicut vero ibi ait Apostolus omnem efficaciam peccati venire ex lege: ita porro

aut etiam Sacrarum literarum sententiis conceptis, quae noticiae consimiliter etiam inscriptae animo dici possent. Utitur autem Paulus hac locutione discriminis causa, et ad elevandam gloriationem Iudaeorum. quasi dicat. Vos Iudaei gloriamini de lege in Tabulis et Libris scripta: at multo satius esset, vos eam in animo scriptam habere, et circumferre Opponitur ergo loquutio, inscriptum esse cordi Inscriptioni membranae: non autem ut nativum quid accersitae vel accidentariae. Deinde ut maxime loquatur de noticiis homini innatis, tamen non mox sequitur, quod agat de primis ac summis, seu de

Proinde quem habet sensum propositio ac caput Disputationis, eum et reliquum totum [?: corp-- ] [?: ] locum habere necessario existimandum est: [?: nemp--- ] conditionaliter de factore legis Ethnico, non qui [?: ] in rerum natura sit, sed si quis esset. Quinto, [?: ] ὅταν, cum, aut quando, omnino conditionalis est hic [?: ] fecerint aut quando fecerint: est idem, ac si [?: dice----- ] Si Ethnici fecerint: ut postea etiam clarius patebit [?: ] et illud

caeremoniariam iustitiam cum reali, seu circumcisionem cordis cum externa aut legali: et affirmari, quod vera obedientia aut circumcisio cordis, non autem observatio caeremoniarum aut circumcisio praeputii sit iustitia: tum conditionaliter agi de factore legis, si (SI inquit) quis talis usquam esset: non assertive, quod revera talis aliquis usquam sit. Denique et illud hinc constat, agi hic de vero factore, ac vera impletione legis, non de illa qualicumque Ethnicorum disciplina, aut naturali honestate. De qua aliqui somniant hic Paulum agere, cum eam multo me [?: l--s ]

sequentia de circumcisione cordis, et occulto aut interno Iudaeo, aut vere pio agenti, manifeste testantur, non agi ibi de naturali, innata, aut primorum principiorum pietate, quae a multis, revera praestetur, aut praestari queat: sed de conditionali pio, si quis talis cor habens circumcisum, vere esset usquam, is demum Deo placeret, etiam sine ista caeremoniaria iustitia externae speciei, cum alioqui nemo habeat cor circumcisum. Quin et initium 3 capitis, Quid igitur praecellit Iudaeus, etc. manifeste ostendit ac evincit praecessisse collationem Ethnici et Iudaei, seu verae

etc. manifeste ostendit ac evincit praecessisse collationem Ethnici et Iudaei, seu verae pietatis cordis et caeremoniariae seu externae iustitiae: Omnes ergo partes ac sententiae huius loci conveniunt cum nostro intellectu aut explicatione eius dicti. Duodecimo, an non plane ridiculus esset Paulus, praeferens Ethnicum Iudaeo, si vere et assertive de primis principiis aut noticiis Dei ageret, tantamque lucem ac promptitudinem in obediendo Ethnicis tribueret? Quo enim iure aut occasione ea principia Ethnicis tribueret, quae Iudaeis adimeret? Quasi vero Ethnici fuerint divino

enanida, utpote qui veram iustitiam operum pingat, ut illam umbratilem Iudaeorum confundat et refutet. Alio qui illam evanidam noticiam Dei multo melius Iudaei habuerunt. Omnia ergo clare evincunt, quod cum Iudaeo hypocrita de lege, circumcisione, et aliis caeremoniis, tanquam si per ea vere esset iustus, superbiente et gloriante, conferatur Ethnicus homo, istis omnibus externis iustitiis, aut iustitiae adiumentis carens, sed natura iustus: qualis nullus unquam fuit, aut erit: sed tantum conferendi aut redarguendi Iudaei gratia fingitur et proponitur talis persona, posito casu, quod si

sicut in primo: quomodo ergo potess eos reprehendere, sine omni reprehensione, aut peccatorum ipsorum commemoratione? Septimo: Cum [?: ] initium et finis secundi capitis in reprehensione Iudaeorum consistat, qua tandem ratione illud emblema reprehensionis Ethnicorum in medio esset insertum? Octavo: Non tantum non accusat Gentiles, sed etiam videtur eos maxime collaudare: dicens, eos esse [?: sibime- ] legem, natura facere quae legis sunt, iustificaturam eos conscientiam eorum in extrema die. An hoc est accusare eos? Nono: Non tantum noticias eis tribuere

concedere cogemur, et pugnabit secundum cum tertio capite: ubi tam foede originalis malitia depingitur. Undecimo: Necesse est concedi in fine [?: a-- ] conclusione huius loci, conditionaliter laudari Ethnicum collationis causa cum Iudaeo, cum dicit: Si igitur praeputium faceret legem, esset iustum sine lege, et damnant insuper legalem populum: quo ex ea collatione cernat Iudaeus, iustitiam veram consistere non in illa externa disciplina, aut caeremoniis, ut Iudaei somniabant, sed in [?: ve ] ra cordis obedientia, quam si vere praestaret Ethnicus, sine illa Iudaica

lege, et damnant insuper legalem populum: quo ex ea collatione cernat Iudaeus, iustitiam veram consistere non in illa externa disciplina, aut caeremoniis, ut Iudaei somniabant, sed in [?: ve ] ra cordis obedientia, quam si vere praestaret Ethnicus, sine illa Iudaica larva iustitiae, esset vere iustus, ac Dei acceptus. Atqui ille epilogus aut conclusio prorsus infertur ex praecedentibus, ut necesse sit et eadem in prioribus agi: nam epilogus summam praecedentium [?: comple--- ] solet. Testatur vero illa ipsa illativa coniunctio igitur,

et posteriori eam soli tribuit. Id autem ideo facit, ut ostendat, adeo Iudaeos ob [?:--iam ] circumsionem, auditionem legis, et caeremoniorum observationem iustos non esse, sicut ipsi alio qui opinabantur, ut si Ethnicus homo omnibus illis carens vere legem moralem praestaret, esset futurus iustus. Ut autem duos populos breviter in hac propositione con [?:--rt ] , ita idem mox membratim prolixius agit: primum quidem de posteriore, nempe de Ethnico factore legis: postea de Iudaeo auditore agens, quod itidem per [?:-otas ]

Iudaeus fuerit, is Iudaeusest: et circuncisio cordis, circuncisio est quae Spiritu constat, non litera cuius laus non ex hominibus est sed ex Deo. IV. Conclusio est, quae summam praecedentium colligens, utrunque populum simul coniungit ac confert, ostendens quod si Ethnicus legem praestaret, esset vere iustus, et damnaret Iudaeum, qui tantum erat studiosus seu doctor ac auditor doctrinae legis et caeremoniarum. Quia non externus Iudaismus ac circumcisio, de quali Iudai superbiebant: sed cordis Iudaismus, qui in tali Ethnico vere esset, coram Deo valeat ac iustificet. Proponam autem

ac confert, ostendens quod si Ethnicus legem praestaret, esset vere iustus, et damnaret Iudaeum, qui tantum erat studiosus seu doctor ac auditor doctrinae legis et caeremoniarum. Quia non externus Iudaismus ac circumcisio, de quali Iudai superbiebant: sed cordis Iudaismus, qui in tali Ethnico vere esset, coram Deo valeat ac iustificet. Proponam autem hunc textum etiam aliter, si forte vel sic magis sensus loci effulgere, et a Lectore perspici posset. Confertur hic primum brevi propositione Auditor Iudaeus cum Factore Ethnico seu iustitia caeremoniaria cum iustitia operaria ac morali aut

habemus, inde enim scientiae exoriuntur et exaedificantur. Quare non insunt principia de essentia Dei, sed sola fide ea cognitio constat. Nono, quid attineret caelitus [?: pa-cta ] doctrina, et missis doctoribus, agnitionem Dei [?: ] sollicite inculcare, si id natura esset notum? Posset profecto nos docere Philosophia et ratio veram Theologiam, ut Dialecticam, aut Mathesin, aliasue artes [?: q-rum ] principia innata habemus. Decimo, quia Scriptura pro singulari beneficio pollicetur inscriptiones legis Dei: igitur abolita est praesertim in summis et

quam nostra caro, vetus Adam, aut natur ale liberum [?: arbi- ] ex diametro pugnat, quaeque aegerrime [?: tenebrios- ] aut caecae menti nostrae inscribatur. Si et veteri [?: Ada- ] per generationem, et novo per regenerationem, [?: ] noticia esset inscripta, unde quaeso tantae [?: dubitation-- ] quantas omnibus momentis pii experiuntur in semetipsis: Decimotertio, si aliquis homo in sylva [?: ess- ] ducatus, neque unqua aut ab aliis hominibus [?: quic- ] de Deo audisset, aut terriculamenta

unde quaeso tantae [?: dubitation-- ] quantas omnibus momentis pii experiuntur in semetipsis: Decimotertio, si aliquis homo in sylva [?: ess- ] ducatus, neque unqua aut ab aliis hominibus [?: quic- ] de Deo audisset, aut terriculamenta spectrorum pepessus esset, non etiam tonitrua, aut eiusmodi alia: unde ratiocinari posset de aliquo maiori Domino: [?: ] tandem plus de Deo sciret, quam brutum? quod [?: en--- ] nunc ipsa experientia testatur in pueris, [?: neglige- ] in sylvestribus locis educatis, quos, licet

[?: innatis- ] noticiis, satis superius indicavimus et demonstravimus. At contra innumera Scripturae loca [?: repe- ] bi nobis merae tenebrae, caecitas, mendacium, et [?: ] ingnorantia Dei tribuitur. quale et illud illustre [?: est- ] mo cum in honore esset, non intellexit, [?: IUMENT- ] factus est similis. Quare et Lutherus inculcat, [?: ] nem natura non plus de Deo scire quam brutum, [?: ] nulla habet principia de Deo. Proferant ergo testimonia Scripturae, qui tantas res asserere in [?: Theologia

supra citatus docet, homines posse expungi et inscribi in eum librum. Quod vile est observatu, cum ne desperemus de reconciliatione cum Deo: tum ne extra meritum Christi, ac fidem eum apprehendentem, salutem in aeterno quodam [?: ] to, electione, aut praedestinatione quaeramus: quae esset summa tum in Christum mediatorem, tum et in iusticiam Dei blasphemia. Talem (ut ita dicam) delebilitatem de libro viventium, et Apocal. docet 3. cap inquiens: Qui vicerit, amicietur vestibus albis: neque delebo nomen eius de libro vitae, sed profitebor nomen eius coram patre meo,

de Deo aut religione, et de hominibus ac rebus humanis. q. d. Nec Deo nec hominibus parcunt. Non movebit canis linguam suam. i. non latrabit. Exo. 11 et 12. Significatur autem hac loquutione a Deo summa quies et pax, quae erat futura apud Israelitas: cum contra, ob caedem primogenitorum esset in gens ululatus et lamentatio futura apud Aegyptios. Ratio loquutionis est, quia etiamsi alia omnia sint quietissima, tamen plerunque aliquis canum latratus auditur parvo strepitu excitatus: ut summam quietem esse oporteat, cum nec illi quidem exaudiuntur. LIQUESCO, aut

Ne formides a facie illorum, etc. Exponitur in sequentibus, quomodo debeat esse accinctus [?: ] fortis. Papistae hoc Christi mandatum Apostolis [?: ] tum, ad suum caelibatum trahunt: sed ex Ieremiae exemplo, qui uxoratus fuit, et aliis locis satis apparet, esset violentissimam glossam, vel potius luculentam perversionem Scripturae. Hanc porro locutionem D. Petrus primae primo etiam ad animam transfert, duplicans metaphoram, quod praeter accinctionem, etiam lumbos menti tribuit: Quapropter praecincti lumbos mentis vestrae, sobrie agentes,

20 seductores vocat lupos graves, non parcentes gregi. Ezec. 22, Principes eius sunt in medio eius, sicut lupi rapientes rapinam, et effundentes sanguinem: id est, simul et avari, et crudeles, Gen. 49: Beniamin lupus rapax, ad vesperum dividet spolia. hoc aliqui exponunt de D. Paulo, qui cum esset ex tribu Beniamin, primum fuit persequutor, postea praedicator factus est. Posses et de tribu Beniamin tandem oppressa exponere, cum initio aliquoties lupi instar reliquos Israelitas vicisset et lacerasset, ut est Iudic. 20. Isa. cap. 11 et 65 depingitur summa pax regni

in obscuritate tenebrarum: i. subito deseret eum Dei protectio, et omnis felicitas in extrema calamitate. Lucernam alicuius illuminare: pro, felicitatem ac commoda alicuius instaurare, conservare et augere. Psa. 18. Tu illuminas lucernam meam. Metaphora est elegans, veluti si cui lumen iamiam esset extinguendum, et aliquis veniens vel oleum affunderet, vel lychnum reconcinnaret. Lumen lucernae perdere, Hier. 21. Perdam ab eis vocem molae, et lumen lucernae: pro, redigetur omnis ista terra in desolationem. Per metonymiam, Voxmolae, et lumen lucernae, significant [?:

tenebras magisque lucem: verum, quod simpliciter neglecta, aut etiam prorsus odio habita luce, amaverint tenebras. Non est comparatio utrique tribuens hominum amorem, sed alteri tamen magisque alteri. verum simpliciter alteri adimit dilectionem hominum, et alteri soli adscribit. Vertendum ergo esset per Potius correct vum, non per Magis comparativum. Sic Matth. 18. Ne timueritis vobis ab iis qui trucidant corpus, animam autem nequeunt trucidare: sed timete MAGIS eum qui potest animam et corpus perdere in gehenna. Rectius verteris Potius. Dixit initio versus, Ne timeamus

clausula, Maledictus qui non permanserit, etc. Maledictum autem ibi pronunciat eum, qui ob sua peccata reus coram Deo, iniustusque habetur, cui Deus est iratus, quemque punit, aut mox puniturus est poenis temporariis et aeternis. Hoc maledicti genere cum totum genus humanum oppressum esset, venit filius Dei, ut peccatores salvos faciat: quare divina imputatione translatum est in eum peccatum aut iniustitia totius mundi, una cum ira ac poenis Dei. Sic ille omnium innocentissimus, factus est peccator et maledictum ( secundae Corinthiorum quinto, et Galat. tertio ) ut nos per

Levit. 5. Iurare malefacere: et Psal. 15. Iurat ad malum, et facit. id est, rem sibi difficilem ac molestam. Compleri malum contra aliquem: pro, imminere ei iamiam extremum malum. 1. Sam. 25. Completum est malum contra dominum nostrum. Esther 7. Vidit quod completum sibi esset malum a rege: id est, quod sibi a rege immineret exitium. Descendere malum a Domino: id est, immitti ab eo poenas. Mich. 1. Quia descendit malum a Domino usque ad portam Hierusalem. Immiscere sese malo: 2. Reg. 14. pro, coniicere seipsum in periculum. Impellere malum super aliquem:

ut supra dixi. Ostendi etiam discrimen inter istam leviorem, aut certe simpliciorem malitiam, et illam summam diabolicam perversitatem. Alioqui κακία proprie vitiosiratem significat, teste Cicerone. Sic sane accipitur Gen. 6. Vidit Deus quod multa esset malitia hominum. 1. Sam. 20. Scito quod consummata est malitia patris tui contra me. id est, iniusta ira. Ubi, et in sequentib. capitibus, aliquoties haec vox iteratur. 2. Sam. 3. Rependat Dominus facienti malitiam, secundum malitiam eius. Sic Isa. 47. Confisa es in malitia tua: id est,

acceperit, etiam ibidem Exod. 16 exponitur. Cum enim viderent Israelitae illam quasi quandam pruinam aut nivem circum castra passim iacere et albicare, quaesierunt a se invicem מה הוא mahu? quid illud? quid illud est? et propter crebram iterationem ut esset facilior, ipsemet sonus aut euphonia [?: ] coegit addere literam nun, ut dicerent Manhu Manhu. [?: ] de igitur retenta est vocula Man. Alii volunt [?: venire- ] Mana praeparare: quasi dicerent praeparatio, id est, cibus divinitus nobis in hac solitudine

[?: ] de igitur retenta est vocula Man. Alii volunt [?: venire- ] Mana praeparare: quasi dicerent praeparatio, id est, cibus divinitus nobis in hac solitudine praeparatos. Veron quod fuerit inquisitio seu interrogatio tantum admirantium, et quaerentium quid nam illud esset: tum responsio Mosis, tum et versiculus 15 praedicti capitis satis [?: ] denter monstrat. Sic enim ibi legitur: Et viderunt filii Israel, et dixerunt quisque ad pro ximum suum, Manhu? [?: Qu-- ] nesciverunt Manhu, id est, quid illud esset. Et dixit [?: ]

et quaerentium quid nam illud esset: tum responsio Mosis, tum et versiculus 15 praedicti capitis satis [?: ] denter monstrat. Sic enim ibi legitur: Et viderunt filii Israel, et dixerunt quisque ad pro ximum suum, Manhu? [?: Qu-- ] nesciverunt Manhu, id est, quid illud esset. Et dixit [?: ] ses ad eos: Istud est panis quem dedit Deus vobis [?: in- ] bum. Porro hanc eandem escam vocat Paulus 1. Cor. 10, cibum spiritualem, ea potissimum de causa, quia non physice [?: ] miraculose et singulari Dei beneficio Israelitis

Ioannes Baptista nec manducaverit, nec biberit: et contra, quod Christus ederit ac biberit: quem Hebraismum in Generalib. preceptionibus propria Regula exposui: quod scilicet quaedam verba sint in quadam ampliori significatione accipienda, perinde ac si aliquod adverbium intendendi eis adiectum esset. Sic igitur Ioannes non manducavit. id est, non large ac liberaliter, sed valde tenuiter victitavit seu ieiuniis semet maceravit. Christus contra liberaliter et communi more vixit, non crucians semet fame aut ieiuniis, non raro etiam conviviis exceptus, quibus non est solitus Baptista

persistere: ubi eadem emphasis, praesertim cum adsit reduplicatio, contra Anabaptistas urgenda est. Hebr. 7 dicitur, quod Christus maneat sacerdos in aeternum: id est, existat firmiter et immote. Sic Roman. 9, ut propositum Dei secundum electionem maneret. id est, stabile, ratum ac immotum esset. Sic et 1. Corin. 3, Si cuius opus manserit. id est, in corruptum, solidum ac vigens perstiterit. Sic nostra substantia quae est in caelis, permanere dicitur: id est, firma, stabilis ac immota durare. Manens ab initio, Psalm. 55. id est, Deus in aeternum vivens: sicut et Antiquus dierum

imbecillitatem significat, sive corporis sive animi, sive fortunarum. Ier. 47. Non respexerunt patres ad filios, propter remissionem manuum. id est, propter terrorem, quo ob periculum erant languefacti, ut non cogitarent periclitantibus liberis succurrere. 2. Sam. 3. Audiens quod mortuus esset Abner, debilitatae sunt manus eius, id est, coepit despondere animum. Ezech. 7, Omnes manus debilitabuntur. Zoph. 3, Ne debilitentur manus tuae. pro, sis bono animo, et ne desistas ab incoepto. Idem valet et Nutare manum, Levit. 25. Sic Iob 4. Manus lassas corroborasti. Manuum

hyperbolica formula locutionis. Memorabilem historiam ad hanc phrasim pertinentem, narrat Flavius Vopiscus de Aureliano Caesare, qui cum Thyanam pertinaciter resistentem obsedisset, iuravit se canem in eo oppido vivum non relicturum. Verum cum postea civitas spe praedae a militibus expugnata esset, illique cives ad caedem iuxta Caesaris iuramentum exposcerent, et Caesarem tam crudelis sententiae poeniteret, respondit: Nihil se de civium caede, sed tantum de canum dixisse: eos se permittere ut interficiant. Quae clemens duri consilii interpretatio placavit milites, ut postea in ea

benignus. Sic Dari aliquem in misericordias coram aliquo, Nehem. 1. Sic quoque, Accipere misericordiam coram aliquo, Esther secundo. Item Daniel. 1 Dederat autem Deus Danielem in misericordiam et miserationes coram principe eunuchorum: id est, ut ille praefectus ei admodum benignus esset ac favens. Misericordiae uasa, Romanorum nono, ii homines vocantur, in quibus servandis Deus suam misericordiam declarat. Contra Vasairae, in quibus perdendis suam iustam demonstrat iram. Pater misericordiarum dicitur Deus, quia ipse solus vere miseretur, et solus vere consolatur. 2

impiis: adeo ut non una, sed pluribus mortibus effectus dici queat. Diximus alio qui supra, mortes interdum dici quasvis maiores calamitates aut plagas. Sensus ergo praedicti loci Isaiae est quod Iesus perinde coram Deo ac hominibus reatum, ac etiam supplicium ignominiosissimum pertulerit, ac si esset unus de numero impiorum usurariorum, aut rapacium tyrannorum: quo quidem ingens magnitudo humiliationis et exinanitionis Christi, ob imputationem nostrae iniustitiae aut peccati, descripta expressaque est. Hic sensus optime sequentibus convenit, ubi vera eius innocentia asseritur.

ira Dei. Qui credit in me. etiamsi mortuus fuerit vivet. id est, etiam si ista terrena morte resolutus fuerit, tamen spirituali vita perpetuo vivet. Si granum in terram cadens mortuum fuerit, multum fructum feret: Ioan. 12 pro, si computruerit, et in herbam mutabitur. Ibidem, signans qua morte esset moriturus: id est, quo genere supplicii. Pro iusto vix quisquam moritur, pro bono aut ipsi utili forsitan aliquis mori sustineat: Rom. 5. id est, vix accidit ut quis suam vitam profundat etiam pro iustilsimis: pro eo tamen qui alicui valde est utilis, forsitan quis mori non recuset: At

lucrum est Philip. id est, vita haec [?:-rena ] hoc mihi affert, ut praedicem pluribus [?: gent-- ] Christum, eumque glorificem, et regnum eius [?: propag-- ] Mori autem, et esse cum Christo mihi privatim et [?:-to ] lucrosius et optabilius esset, sicut haec mox in sequentibus latius expolit et explicat. Mortui in Christo surgent. 1. Thessal. 4. id est, pie mortui seu [?: credentes ] Christum Sanguis Christi purificabit [?: consc---- ] nostram a mortuis operibus. Hebr. 9. id est, [?: mo- ] et

alioqui coniunx, uxor, sponsa et concubina notant. Significat igitur [?: ] Virginem. Sic Eva, antequam tangeretur ab Adamo, Mulier vocatur, et Virgo a Christo: et Rebecca Gen. 24, antequam esset sponsa Isaaci. de qua significatione disserit August. ad Honoratum, et Orig. super Levit. 12. Hieronymus videtur diversum sentire, cum ideo dicit Christum non comprehendi illo dicto, Inter natos mulierum non surrexit maior Ioanne: quia ipse sit de Virgine, non de Muliere natus. sed recte in

homines alienas mulierculas tam procul per orbem terrarum circumducere. Nam alia ratio fuit Christi, qui magnum habuit comitatum, non solus cum una oberravit: quique non procul abiit in alienas provincias, quemque ex Galilaea mulierculae Ierosolymam sunt comitatae, eum et alioqui valde usitatum esset cultus ac religionis gratia confluere undique tum viros, tum mulieres. Vir non est creatus propter mulierem, sed mulier propter virum: 1. Corinth. 9. ubi volens Paulus indicare, virum esse muliere nobiliorem, dicit hoc. Notum enim est semper, ultimum finem nobiliorem esse mediis eiusque

pro, in magna copia offerre. 2. Paral. 31, Multiplicationi imperii et paci non est finis super solium David et regnum eius. id est, Meschias erit verus semper Augustus imperii Davidis patris sui. Multiplicari verbum, aut rem. id est, divulgari: secundo Paral. 31. Cum hoc regis, verbum esset divulgatum. Alias multiplicare verba est, multum loqui, ut paulo ante dixi. Eccles. decimo: Stultus multiplicat verba. Multiplicata est sapientia Salominis, pro sapientia omnium filiorum Orientis. 1. Reg. quarto. id est, fuit sapientior cunctis Orientalibus et Aegyptiis. Multiplicati

sint in utramque partem. Illustre huius ambiguitatis exemplum est Luc. 7, Dico tibi, remissa sunt ei peccata multa, quia dilexit multum. ubi Papistae putant ac contendunt, ea coniunctione ostendi, causam efficientem remissionis peccatorum esse dilectionem: perinde [?: ] si dictum esset, propterea quod dilexit multum. Sic [?: ] veteres in hoc dicto impegerunt. Verum quod ibi ὅτι, [?: ] , notet tantum rationem, probationem, aut demonstrationem praecedentis assertionis, dicente Christo, [?: affirmo ]

[?: ] ex patre diabolo, quia semen et imago diaboli in [?: ] insita, aut venenum vel fermentum Satanae, quod totum [?:---nem ] prorsus perfermentavit, et immutavit ex [?: ] Dei in imaginem Satanae, sicut si optimum argentum aut aurum mutatum esset in scoriam, aut in carbonem proverbium habet: qua similitudine etiam utitur [?: ] aut sicut si dulcis massa mutata esset in fermentum [?: ] comparatione divus Paulus utitur. Observandum [?: ] est in talibus loquutionibus Christum non tantum [?:

quod totum [?:---nem ] prorsus perfermentavit, et immutavit ex [?: ] Dei in imaginem Satanae, sicut si optimum argentum aut aurum mutatum esset in scoriam, aut in carbonem proverbium habet: qua similitudine etiam utitur [?: ] aut sicut si dulcis massa mutata esset in fermentum [?: ] comparatione divus Paulus utitur. Observandum [?: ] est in talibus loquutionibus Christum non tantum [?:---ere ] in primam originem, sed etiam in praesentem eorum [?: ] Solent enim liberi referre parentes, ac veluti imago

Galat. 2, Quid cogis gentiles iudaizare? id est, conaris eos adigere ad iudaizandum. Sic Galatis 6. Isti cogunt vos circumcidi. Mox sequenti versu dicit: Volunt vos circumcidi. Haec igitur exempla de conatu necessario accipienda sunt. At cum Galatis secundo Paulus dicit, Titum, cum esset Graecus, non fuisse coactum circumcidi: non est accipiendum de conatu, qui ibi valde violentus aderat, sed de exitu aut eventu. Testatur enim Paulus, se in ea re etiam Apostolorum iudicio victoriam obtinuisse. Ideo inquit, de falsis fratribus eum ad circumcisionem cogentibus, nec ad horam

Iosias autem genuit Iechoniam, etc. nepotem pro filio ponens. Non tamen falsum dicit Matthaeus, dum pro duobus Iochimis unum ponit, qui et Iechonias dicitur. NEQUAM, apud veteres significabantur nullius precii. Ita Plautus piscem non recentem appellat nequam, quod nullius esset precii aut valoris. Sic et homines nequam dicti, ut Gen. 35. Fuit quoque Her primogenitus Iudae, nequam in conspectu Domini: id est, displicuit Domino, malitia eius nota fuit Domino: hoc est, fuit insigniter malus, fuit nequissimus. Sed invaluit usus, ut denotet hominem lascivum ac

deduxissent: si id cum aliqua specie veritatis se facere posse sperassent. NISI, vel Si non, אם לא Im lo conditionalis et captiva coniunctio, saepe videtur Hebraeis simpliciter affirmare citra omnem conditionem aut exceptionem perinde ac si esset adverbium affirmandi Profecto [?: ] certe causa huius Hebrismi est, quia Hebraei sic inquunt suum iuramentum: Si non fecero, aut, si fecere [?: ] aut illud, tum mihi hoc aut illud accidat. Solent [?: ] vel mali ominis, vel etiam vitandae culpae gratia

] et recte agnoscitur. Aliquid huic vicinum est [?: q- ] 23 dicitur, nomen Dei esse in medio Angeli: [?: qu- ] ctum postea exponam. [?: Nome- ] Dei alicubi esse, [?: ] dicitur: i. cultus Dei. 1 Reg. 8 Ad aedificandam [?: do- ] esset nomen meum ibi. et 2 Par. 2 Elegi domum [?: ] sit nomen meum in seculum: i. cultus ac vera [?: rel- ] qua ego crebro nominor a doctoribus, aliisque [?: ] et sacrificantibus. Dan. 12, Locum quem elegerit [?: D- ] ponat nomen suum ibi, ut

non heri: tantum ille fruebatur, quibus opus erat corpori, illa sola possidebat. Possis etiam interpretari illud, herum non novisse cum Iosepho, non supputasse, non exegisse ab eo rationem administrationis rerum, ita ut non semel consideraret, quomodo hoc aut illud sese haberet, peractumve esset, omnia permittens libero Iosephi arbitrio. Quod notum est Dei, vertit vulgata Rom. 1. in Graeco est, τὸ γνωστὸν, Cognoscibile, aut Scibile, quod sciri potest, scilicet ex ordine effectuum et causarum per analysin, ut mox sequitur ibidem. Nosti,

in caelis, per sanguinem, Christi merito ac mediatione: idque per eam viam, quam ipsemet Mediator nunc novam aut recentem nobis praeparavit, aut dedicavit. Viam vero novam vocat ideo, quod Christus nobis omnibus noviter sua passione praeparavit aditum ad patrem, cum antea in veteri Testamento esset valde difficilis aditus ad praesentiam Dei, seu ad arcam in Sancta sanctorum, nunc vero omnibus pateat. Ambulare in novitate vitae, est, Spiritu Dei regi, conditum esse ad bona opera, et praestare novam obedientiam: ante omnia autem exsolius Christi merito pendêre, ac per eum iustificari.

ac tristissimis, atque adeo in subeunda ipsa ignominiosissima morte. Non ergo diuturnitas aut longitudo obedientiae, sed [?:-aduum ] eius intensio indicatur, de quo etiam supra [?:-voce ] MORS dictum est. Discere obedientiam. Hebr. 8, [?:-uis ] filius esset, tamen didicit ex iis quae passus [?:-obedientiam ] : id est, reipsa expertus est duram [?: sub-nem ] , qua praestita, perfectus factus est: id est, [?: iu- ] , praestita nimirum legi et severae Dei iustitiae ea [?:-titiae ] iustitia, quam

Christo, dicunt mirabundi Apostoli Matth. 8, et Lucae 8. Est enim, divinae potentiae indicium, quod etiam bruta, atque adeo mortua elementa Christo imperanti obediunt. Obedire concupiscentiis, Roman. 6, id est, pravis affectibus et cupiditatibus veteris Adami, quibus potius repugnandum esset. Ibidem est, An nescitis quod cui sistitis vos servos ad obediendum, servi estis cui obeditis, aut peccati ad mortem, aut obedientiae ad iustitiam? ubi posterior vox Obedientia, videtur indicare idem quod Evangelion. Inobedientia, ἀπειθία, contra

cavere. Iob decimo septimo, Observasti omnes semitas meas. Psalmo trigesimo septimo, Observabit peccator iustum: quod idem est ac, insidiandi causa attente cum considerabit. Et Psalmo quinquagesimosexto: Ipsi cal caneum meum observant. Sic Pharisaei Christum observabant, an in sabbato esset sanaturus [?:-grotum ] : Marci tertio. Observamus et res bonas in meliorem partem, et malas in peiorem: quod genus observationis huic linguae magis proprium est. Secundum priorem significationem saepissime dicimur et iubemur observare mandata Dei. item ritus ac caeremonias,

in Hebraeo est, Nox observationum. Idem autem ferme sensus est: nempe, quod illud tempus, et certi in eo ritus observandi sint. Ibidem est, Observabitis infermentata: id est, ritum edendi panes azymos. Locus Lucae decimo septimo, Regnum Dei non venit cum observatione: maxime in hac voce dignus esset explicatione. Congeruntur autem variae interpretationes in eum. Mihi sane haec omnium simplicissima, et tum loco illi convenientissima, tum et rei ipsi commodissima videtur: Non venit regnum Dei ita, ut observari possit ut παρατήρησις observatio

vel in munitas arces aut civitates confugerunt: quare cum dicuntur defecisse, vel absumpti esse, etiam azur veazub derelictus et clausus, extrema ferme populi abolitio indicatur. OBSIGNARE, et SIGILLUM, habet suas, easque non paucas phrases in Sacris literis: de quibus aliquid dicendum esset. verum id commodius differetur in nomen Signum ac Sigillum, et verbum Signo. OBSONIUM, significat omne genus ciborum, quod pani additur. Sic aliqui interpretes verterunt Graecum προσφάγιον, Ioan. vigesimoprimo, ubi quaerit

divinae normae cupiditates in me excitare: quae pestis alio qui sine lege a Paulo dicitur mortua, i. multo quietior, minusque sensibilis. Mox iterum dicit, Peccatum occasione legis seduxisse se, et interfecisse: i. prorsus regnare ac grassari. sibique ita dominari coepisse, ac si plane iam nihil esset ipse, nullumve in se ius ac dominium in semetipsum haberet. Occasio autem illa est causa per accidens, seu abusus rei bonae, quod nitamur in vetitum. Sic enim ea latens pestis fortius occasione legis sese exerit: sicut ignis in calce viva latens, si aqua perfundatur stridet. et in fumum ac

tricidium condonet. Psalm. 141, est locus subobscurus, ubi haec videtur esse commodissima versio: Percutiat me iustus, et pius me arguat: oleum autem ראש principis, aut magnatis, non frangat, vel non attingat caput meum id est, longe malim, satiusque mihi esset, a bonis et piis [?: ] stigari, arque adeo etiam durius tractari, quam ab impiis summis deliciis saginari. Hoc enim est [?: argument- ] , ut cupiat longissime abesse ab omni malorum et pravorum, ipsorumque conatuum sodalitio. Significat vero per metaphoram

ex contusis oleis: sed puto aliam esse [?: significat- ] Lenticula olei non deficiet, 1. Reg. 17. pro, oleum, lenticule aut oleum exlenticula. Terra olei, aut mellis: id est, [?: ] ge ferens oleum ac mel, Deuter. 8, et 2. Reg. 18. [?: Qu- ] non esset unctus oleo, 2. Sam. 1. Ibi reprobatus est [?: ] peus Saulis, quasi no esset unctus oleo. id est, quasi esset alicuius imbellis homuncionis clypeus. Olim enim in ungebantur clypei in

aut mellis: id est, [?: ] ge ferens oleum ac mel, Deuter. 8, et 2. Reg. 18. [?: Qu- ] non esset unctus oleo, 2. Sam. 1. Ibi reprobatus est [?: ] peus Saulis, quasi no esset unctus oleo. id est, quasi esset alicuius imbellis homuncionis clypeus. Olim enim in ungebantur clypei in bello, ut lubricitas illa minus pateretur certo figi ictum in scuto, praesertim lapidis, aut similium crassorum telorum. Posses non male referre illam unctionem olei ad ipsummet Saulem,

] ge ferens oleum ac mel, Deuter. 8, et 2. Reg. 18. [?: Qu- ] non esset unctus oleo, 2. Sam. 1. Ibi reprobatus est [?: ] peus Saulis, quasi no esset unctus oleo. id est, quasi esset alicuius imbellis homuncionis clypeus. Olim enim in ungebantur clypei in bello, ut lubricitas illa minus pateretur certo figi ictum in scuto, praesertim lapidis, aut similium crassorum telorum. Posses non male referre illam unctionem olei ad ipsummet Saulem, que Deus passus sit ibi

clypei in bello, ut lubricitas illa minus pateretur certo figi ictum in scuto, praesertim lapidis, aut similium crassorum telorum. Posses non male referre illam unctionem olei ad ipsummet Saulem, que Deus passus sit ibi miserabiliter interire, tanquam alium quem vis homuncionem. quasi non esset rex aut Messias Domini, iuxta illam cominationem Dei erga magistratum: Ego dixi, Dii estis: veruntamen sicut homines moriemini, Oleo ungere significat per metaphoram, etiam Spiritu sancto regenerare, eiusque donis ornare. Sicut alibi Apostolus inquit, Docebituos unctio: ut supra dictum, et

aut transmigratione animarum ex aliis corporibus in alia reiicimus. Israelitae porro potuerunt habere duas causas: tum, quod serius est concessus usus carnium: tum quod mactationes animalium non rite ac secundum ordinationem Dei factae (ut si vel sanguis non recte effluxisset, vel in loco immundo esset facta mactatio, vel animal esset suffocatum, aut a fera interfectum) videbantur etiam secundum ipsam legem Dei carnes illas immundas reddere. Qua de causa etiam Daniel cum sociis abstinebat a regiis cibis, et tantum terra nascentibus vescebatur. Forte etiam metuebant, ne contactu ipso aut

aliis corporibus in alia reiicimus. Israelitae porro potuerunt habere duas causas: tum, quod serius est concessus usus carnium: tum quod mactationes animalium non rite ac secundum ordinationem Dei factae (ut si vel sanguis non recte effluxisset, vel in loco immundo esset facta mactatio, vel animal esset suffocatum, aut a fera interfectum) videbantur etiam secundum ipsam legem Dei carnes illas immundas reddere. Qua de causa etiam Daniel cum sociis abstinebat a regiis cibis, et tantum terra nascentibus vescebatur. Forte etiam metuebant, ne contactu ipso aut admixtione carnium immundorum

ac plane incurabilium morborum: non quod omnia individua infirmitatum aut infirmorum sanaverit. Est igitur hic haec particula universalis de omnibus generibus, quod nullus morbus ei fuerit insanabilis, perinde ac si dixisset, quemlibet morbum indifferenter ac citra discrimen sanabat, sive esset magnus, sive parvus, sive hominibus sanabilis, sive insanabilis. Sic Actor. decimo omnia quadrupedia sunt Petro in linteamine ostensa. Posses igitur dicere, vocem Omnis complecti proprie alias omne genus, alias omnem speciem, alias denique singula individua: sed Quivis, totum genus ac

Non enim prorsus verum est, quod homines omnia sua facta probare soleant: sed solum praecipua ac perpetua, ac ante omnia ipsum vitae cursum, vel curriculum ac institutum. Tale videtur et illud Terentianum esse in Heautont. Quam iniqui sunt patres in omnes adolescenteis iudices. Sensus esset commodior, si diceres, Omnes patres esse iniquos iudices filiorum, quam in omnes adolescentes. Nam Clitipho accusaverat antea Menedemum nimiae austeritatis in suum filium: nunc autem accusat et suum patrem. Inde igitur ex pluribus iniquis patribus, colligit universale pronunciatum. Omnis res

qui hoc Hebraismo commodissime illustretur: Quod si per gratiam, non iam ex operibus, alioqui gratia iam non est gratia. Si ex operibus, non iam ex gratia, alioqui opus non iam est opus. id est: Si merito aut mercede operum salvamur, non salvabimur gratis, ex gratuita misericordia. Qualis enim esset ista gratia, quae pro merito debita mercede benefacit? Nemo sane gratias agit pro eo, quod sibi iure debetur. Quod si gratia salvamur, non certe merito aut mercede nostrorum operum. Qualis enim tandem esset ista merces aut meritum, quod ex gratia contingeret? Argumentatur enim ibi Paulus ex

aut mercede operum salvamur, non salvabimur gratis, ex gratuita misericordia. Qualis enim esset ista gratia, quae pro merito debita mercede benefacit? Nemo sane gratias agit pro eo, quod sibi iure debetur. Quod si gratia salvamur, non certe merito aut mercede nostrorum operum. Qualis enim tandem esset ista merces aut meritum, quod ex gratia contingeret? Argumentatur enim ibi Paulus ex contrarietate vocabulorum ac rerum Gratiae et Meriti, gratuiti doni et debitae mercedis: quae simul esse non possunt, quaeque sese invicem destruunt. Illustrior igitur est antithesis, si per Opus intelligas

invicem dicuntur, dum iustitia pacem efficit. De Amalasuinta regina Longobardorum, lepida Historia, et huic instituto conveniens narratur: quod cum post mortem regis carens liberis, prudenter ac graviter regeret regnum, et a subditis magnifieret, tandemque [?: ] a proceribus oblata esset libera facultas eligendi ex proceribus regem, eique nubendi: illam quendam caeteris praestantiorem accersivisse, qui putans se vocari ad aliquod negocium regni, obviam prodeunte ei regina, de equo desilierit, seque incuruârit, osculaturus eius manum. Cui illa subridens responderit, Non

Sic et Germani dicunt, du bist mein fleisch und blutt. Sic et Abimelech Iud. 9, ad optimates Sy [?: ] : Os vestrum et caro vestra sum. Sic et David loquitur ad proceres Iehuda, 2. Sam. 19. Et omnes Israelitae ad David, 1. Par. 11, captantes hoc nomine eius benevolentiam, quod esset ex iisdem parentibus Iacobo, Isaaco et Abrahamo. Multo vero maior coniunctio significatur hac phrasi Genes. 1 et Eph. 5, cum uxor dicitur esse caro et os viri. Denique omnium maxima et longe mysticissima, cum omnes pii dicuntur esse caro et os Christi, eiusque membra. Porro quia ossa

et Coloss. 4 usurpatur: Orantes simul et pro nobis, ut Deus aperiat nobis ostium sermonis, ut loquamur mysterium sermonis. Tametsi hoc quidam referant ad apertionem oris Paulini: sicut illud Eph. 6, de quo dictum est supra in vocabulo Oris. Sic et 2. Corinth. 2, haec phrasis usurpatur: Cum esset mihi ostium apertum per Dominum. Aperire gentibus ostium fidei, itidem per metaphoram alteri vicinam significat, eas admittere ad fidem. Apoc. 3, Ecce dedi ostium apertum coram te. id est, aditum ad placandum Deum, et ad poenitentiam. Iohan. 10, Christus se vocat ostium ad oves. Et ait,

Christum extruere foenum, paleas aut lignum. Et Hierem. 23 iubet Deus separare verbum suum ab humanis figmentis, inquiens: Quid tritico cum paleis? id est, verbo Dei cum verbo hominum. Leviathan reputat ferrum ut paleam, Iob 41. id est, perinde non potest ferrum penetrare eius squamas, ut si esset palea. Leo paleas, ut bos, comedet: Isaiae 11, et 65: quo indicatur pax futura in regno Meschiae, et etiam pacatus animus, depositaque feritas conversorum: quia leo vivit ex praeda, et devorat alia animalia. Saevitiam igitur et latrocinium malorum exprimit. Sed postea commutata vita

Secundo iubentur Israelitae Deut. 23, gestare paxillum in baltheo. id est, acuminatum lignum, quo egesta stercora terra obruerent. Postremo paxillus, aut clavus, vel ligneus vel ferreus, infigebatur parieti, ut in eo variae res quotidiano usu necessariae suspenderentur, quo, cum opus eis esset, ad manum haberentur. Sic Isaiae 22, [?: Elia-im ] thesaurarius per metaphoram vocatur paxillus in loco fideli aut firmo a Deo infixus, de quo omnis generis pulchra ac utilia instrumenta suspendenda sint: cuius tamen tandem fractione, id est, morte, omnia illa instrumenta sint

autem, quod perpetuo apud patrem pro nobis intercedit. PARADISUS, Graecis quemvis hortum cultiorem et amoeniorem significat. Xenophon dicit esse vocem Persicam. In Hebraeo valde rara est. Ideo cum Gen. 2 et 3 fiat mentio horti in Eden a Deo plantati, ut hominis sedes habitatioque esset: Septuaginta hortum illum voce Paradisi expresserunt, quia ille locus et vocatus est hortus, et fuit perinde reliqua terra cultior, sicut [?: am- ] nissimi voluptuariique horti reliqua terra cultiores sunt. Sic et postea Gen. 13 dicitur vallis Sodomae fuisse amoena et irrigua,

[?: ] vulgo vocamus diem Veneris. Ratio ea fuit: quia [?: ] daei ob quandam traditionem maiorum nolebant [?: ] lebrare primam et celeberrimam diem paschalis sed die Veneris, ne eis duo longe maxime sacrosancta [?: ] sta continuarentur, quibus illis nephas esset vel mortuos sepelire, vel recentes cibos parare. Nam [?: vespe-- ] quo edebatur pascha, una cum nocte ad sequentem [?: ] pertinebat. Quare esus agni paschalis factus die Iovis a Christo, sequentem, hoc est Veneris diem faciebat colebrem. Christus igitur secundum

Christum semper pati ab origine mundi. Et 13, Christus passus est extra portam. Act. 26 dicitur, Christum esse passibilem: quam non potentiam, sed actum passionis significat: non eum qui pati [?: ] potuerit, sed qui debuerit etiam. qua de re sic annotat quidam: Nempe quod Christus esset passurus, ἀπαθήτει χριτός. Vulg. Si passibilis Christus. Erasm. An [?: pass- ] fuerit Christus. Sic. n. inquit, disputabat ex prophetis,

sed etiam passurus fuerit, atque adeo poenis ac suppliciis perferendis destinatus: i. ut non sit δυνάμεως duntaxat, sed etiam ἐνεργείας σημαντικὸν. Neque enim ambigebant Iudaei, quin Messias esset verus homo futurus: adeo quidem, ut pauci sibi persuaderent Deum fore, quod etiamnum hodie illis videtur incredibile. Sed Messiam animo conceperant, qualem hodie quoque imaginantur: i. cuius regnum esset ex hoc mundo. Dicit contra Paulus, praedictum esse a prophetis Messiam fore

σημαντικὸν. Neque enim ambigebant Iudaei, quin Messias esset verus homo futurus: adeo quidem, ut pauci sibi persuaderent Deum fore, quod etiamnum hodie illis videtur incredibile. Sed Messiam animo conceperant, qualem hodie quoque imaginantur: i. cuius regnum esset ex hoc mundo. Dicit contra Paulus, praedictum esse a prophetis Messiam fore παθησὲν: i. ferendis nostris calamitatib. ac peccatorum nostrorum poenis destinatum: qui tamen in aeternam gloriam primus esset resurrecturus, quam postea cum suis

qualem hodie quoque imaginantur: i. cuius regnum esset ex hoc mundo. Dicit contra Paulus, praedictum esse a prophetis Messiam fore παθησὲν: i. ferendis nostris calamitatib. ac peccatorum nostrorum poenis destinatum: qui tamen in aeternam gloriam primus esset resurrecturus, quam postea cum suis communicaret. Modicum passos ipse sarciat, corroboret et confirmet vos: 1 Pet. 5. i. paululum afflictos aut cruciatos. Siquidem. n. crux ista cum futura gloria aut Christi passione conferatur, modica sane est. Non patietur vos tentari supra quam ferre

passione conferatur, modica sane est. Non patietur vos tentari supra quam ferre possitis. 1 Corinthiorum decimo. pro, non permittet. nota phrasis est. PATER, catachrestice Hebraei saepe usurpant pro avo, proavo, et omnib. maiorib per rectam lineam. Sic Laban vocatur filius Nahor, cum esset nepos eius ex Batuele filio. Sic et Abraham dicitur esse pater Levi, Hebr. 7. Sic Iacobus Gen. 31, vocat Abrahamum patrem suum: Nisi Deus patris mei Abraham. Sic Dan. 5. Nabuchodonosor dicitur pater Belsazer: cum fuerit pater Evilmerodachi, evius filius fuit Belsazer. Secundo, valde

Ephes. 3, [?: ] quo omnis patria in caelis et in terra nominatur. ubi vetus ad verbum vertit, paternitas: Hieronymus, [?: ] rentela: Erasmus, cognatio: Beza, tota familia: [?: Cas- ] lio, cognatio. Omnino autem sensui ac reliquo contemtui nihil aptius esset, quâm si intelligeres, omnis pater-nus favor et beneficium. Vox ipsa perinde in [?: ad- ] vo Graecis significat, quicquid paternum est: ac Latinis patrius, a, um. Videtur ergo more Hebraeo nomen adiectivum pro substantivo positum. Sensus ergo est, quod dicat Paulus, se ideo

] nullius egeo, neque nosti te esse aerumnosum, et [?: ] rabilem, et pauperem, et caecum et nudum. De hac quaque paupertate crebro pii queruntur, praesertim in Psalmis: de hac etiam est conscriptus Psal. 102, cuius [?: ] est, Oratio pauperis cum anxio esset animo, et effunderet coram Deo precationem suam. Verum de hac spirituali paupertate plura in sequentib. dicemus. Pauper etiam alioqui ignobilem ac vilem, seu infimae sortis hominem notat, 1 Sam. 2. Ipse erigit de pulvere pauperem, et [?: ] stercore suscitat egenum, ut eum

epithetis Christus: et supra indacavi עני ani et pauperem significat. Mansuetudo enim regis aut gubernatoris populo [?: ] taris est. Porro 2 Cor. 8. Christus dicitur pauper facta esse, vel (ut in Graeco ad verbum est) mendicasse, cum alioqui esset dives, ut nos illius paupertate ditesceremus. Hoc est, quod Philip. 2 dicitur, quod cu esset in [?: fo- ] Dei, servi formam acceperit, semetipsum exinaniens [?: ] humilians, factusque sit obediens usque ad ignom [?: ] simam mortem crucis. Illa enim sui

significat. Mansuetudo enim regis aut gubernatoris populo [?: ] taris est. Porro 2 Cor. 8. Christus dicitur pauper facta esse, vel (ut in Graeco ad verbum est) mendicasse, cum alioqui esset dives, ut nos illius paupertate ditesceremus. Hoc est, quod Philip. 2 dicitur, quod cu esset in [?: fo- ] Dei, servi formam acceperit, semetipsum exinaniens [?: ] humilians, factusque sit obediens usque ad ignom [?: ] simam mortem crucis. Illa enim sui exinanitione seu iustitia, culpae ac poenae nostrae in sese [?: imputati-a ]

Iosuae 22. Ezech. 14, cum terta praevaricetur praevaricationem. Esaiae vigesimo quarto, Praevaricatores praevaricati sunt, praevaricatione praevaricatores praevaricati sunt. Psalmo 101, Facientes praevaricationes odivi. Transgressio, Malitia: Genes. 6, Vidit Deus quod multa malitia hominis esset. Genes. decimotertio, Viri Sodomitae erant mali. Ieremiae 1, Et loquar iudicia mea cum eis, super omnem malitiam eorum qui dereliquerunt me. Ionae primo, Ascendit malitia eorum ad conspectum eorum. Malum: Iudic. 3, Fecerunt filii Israel malum in oculis Domini. Iudic. 4,

7. Et ecce mulier in civitate, quae erat peccatrix, Quo in loco, ne quis putaret mulierem illam adhuc fuisse peccatricem, Erasmus pro imperfecto plusquam praeteritum tempus convertit. Sed et a textu (in quo est tempus imperfectum) et a genuino sensu discessit. Voluit enim notare Lucas, qualis esset mulieris conditio, et quid de ea homines vulgo [?: senti- ] Erat ergo communi hominum iudicio peccatrix: hoc est, sceleratae et probrosae vitae. Sic Ioan. 9 Pharisaei dicunt Christum esse peccatorem: id est, hominem sceleratum ac impium, utpote qui violet sabbatum et legem.

quae voces ut melius intelligantur, aliorum super ea loca annotationes adscribam. περιούσιον, id est, peculiarem. Divus Hieronymus in Commentariis huius loci, negat se a quopiam secularium perito literarum potuisse discere, quid esset περιούσιον: verum ex Deuteronomio collegisse, unde Paulus hunc locum sumpsisse videtur. Ut esset ei in populum acceptabilem ex omnibus populis. Rursum in Psalmo 24, Elegit sibi Dominus in possessionem sibi, quod dictum est, In possessionem:

id est, peculiarem. Divus Hieronymus in Commentariis huius loci, negat se a quopiam secularium perito literarum potuisse discere, quid esset περιούσιον: verum ex Deuteronomio collegisse, unde Paulus hunc locum sumpsisse videtur. Ut esset ei in populum acceptabilem ex omnibus populis. Rursum in Psalmo 24, Elegit sibi Dominus in possessionem sibi, quod dictum est, In possessionem: Septuaginta ac Theodotion transtulerunt περιούσιον μου Aquila et quinta editio,

utriusque ineffabilis beneficii, et veluti utriusque testamenti, picturae aut naturae nomen, et festum ipsum retentum est. Testatur autem historia Act. 2, plurimos tum homines Hierosolymis fuisse. Apud Evangelistas nulla fit eius mentio. Paulus Act. 2 et 20, festinabat, si possibile sibi esset, ut diem Pentecostes ageret Hierosolymis. Item: Commorabor, inquit, Ephesiusque ad Pentecosten. 1 Cor. 16. Erasmus putat, in hoc Pauli loco non festum, sed alioqui quinquagesimam diem significari: quem Beza breviter refutat. Utriusque locum adscribam. sic igitur Erasmus super hunc locum:

insigniter amantis, quum temporis etiam modum praescripsisset. Haud dissentanea his scribit Chrysostomus tametsi non perinde liquet, an de Iudaeorum festo die senserit, an de spacio morae. Item Ambrosius interpretatur, ideo diutius manendum Ephesi quod illic multos haberet adversarios. et fructus esset ingens. Neuter de festo verbum facit. Quan quam in Actis cap. 20, quum ait, τὴν ἡμέραν τῆς πεντηκοστῆς, videtur aliquod festum Iudaeis significare. Etiamsi Beda in Glossa [?: ordina- ] putat,

etiam [?: Osiande- ] Vulgari versione. Verum tum in loco Iohannis recte verteris Propter, quod non rarius causam [?: effici- ] quam finalem indicat, sicut apud Virgilium Dido inquit: Te propter gentes Libyae, Nomadumque tyranni Odere. —Sensus ergo nihilominus esset, Deum esse causam efficientem vitae humanitatis Christi: et illam porro, quatenus pro nobis passa est, nostrae spiritualis vitae. Sic Rom. 3. Iustitia Dei exhibetur propter remissionem peccatorum: id est, in hunc usum, finem aut effectum nobis iustitia aut meritum Christi exhibetur ut

14 annos rursus ascendi Ierosolymam. id est, deinde post 14 annos. Secundae Thes. secundo, Rogamus vos PER adventum Iesu Christi. ubi omnes vertunt illud Graecum ὑπέρ praepositione PER? cum potius in sua nativa significatione intelligendum ac vertendum esset DE, sicut solus Luth. in Vulgari convertit. Indicat enim ibi Apostolus materiam aut argumentum, de qua re Thessalonicenses orare aut monere velit: nempe, de extremo iudicio, ne id putent prorsus instare, eoque temere tumultuentur. Quare alii versores vel mutilum obscurumque efficiunt textum,

in Epistola ad Hebraeos usurpatur. Hebr. 2: Sic oportuit ducem salutis nostrae per afflictiones perfectum fieri id est, superato peccato totius humani generis in se recepto, iustum fieri, aut iustitiam obedientiae et passionis pro nobis praestare. Sic quoque Hebr. 5 dicitur: Quamvis filius esset, tamen didicit ex iis quae passus est, obedientiam: et perfectus factus, extitit causa salutis aeternae omnibus auscultantibus ipsi. ubi itidem de illa perfectione praestitae plenissimae iustitiae ac obedientiae pro toto humano genere agitur. Hebr. 7, sermo iuramenti post legem facti

et abiectissimam sortem coram mundo exprimens, inter alia inquit, Purgamenta mundi facti sumus, extersioque aut abstersum: per utramque vocem ibi idem indicat, nempe se pro vilissimo, aut etiam immundissimo pessimove homine haberi, qui vel tanquam noxius, vel tanquam vilissimus amovendus esset: vel etiam tanquam is qui omnium contumeliis sit expositus, et veluti ab omnibus hominibus pedibus proculcatur. Locus ille proculdubio alludit ad Thren. 3 caput, ubi propheta inquit: Abstersum et reiectamenta posuisti nos inter populos. Germani habent duas vicinas locutiones, et huic

saturatur anima mea. Psalmo sexagesimo quinto, Vestigia tua stillant pinguedinem: id est, nubes in quib. Deus ambulare aut equitare dicitur, sua pluvia faciunt terram foecundam bonorum fructuum. Pinguedo, pro pinguibus et lautis escis. Iob trigesimosexto: Requies mensae tuae plena esset pinguedine. id est, delicatis cibis. Pinguedo alicuius rei, est optima eius pars. Psalmo 81. Saturabit eum pinguedine tritici, et de petra melle. id est, pinguissimo aut optimo tritico, aliisque bonis. Genua mea corruunt ob ieiunium, et caro deficit, ut non adsit pinguedo. id est, omnis

in spiritualibus, sicut pluvis in externis, praesertim frugibus. Aliquando contra, cum re ingrata et noxia comparatur. ut pluvia in messe, sit stulto non convenit gloria, Proverbiorum 26: Quia pestivo tempore per trimestre non solet apud eos pluvere, ut est in primo Sam. 11. Noxia etiam esset eis pluvis, cuius ad collectionem et triturationem, quam illi sub dio faciunt, et ubi est necessaria aristarum siccitas ad excussionem granorum: tum etiam, ne in illo calore accedente madefactione, mox incipiant putrescere fruges et stramen. Anima benedictionis impinguabitur, et inebrians

aut rudera civitatis exustae. Zach. 12 Ponam Ierusalem lapidem onerosum omnibus populis. Hebr. 1, Quem posuit haeredem omnium. id est, effecit ut sit haeres. Idem valet Aliquid ponere in aliquid: ut, Ponere in desolationem: Ioel. 1, Posuisti vitem meam in desolationem. id est, fecisti ut esset desolata, seu desolasti eam. Iob decimoseptimo, Diem ponere in noctem. id est, facere aut dicere diem esse noctem, seu (sicut inquit Isaias) Vae iis qui dicunt malum bonum, et bonum malum: et qui ponunt tenebras in lucem, et lucem in tenebras: quique ponunt dulce in amarum, et amarum in

Verum ibi Paulus non dicit, Deum illa vasa ad interitum condidisse, sed tantum multa patientia pertulisse: quod ex diametro pugnat cum illius sententia. Ea enim demum dicimur multa patientia tolerare, quae ipsi non fecimus, quaeque nobis extreme displicent ac molesta sunt. Quod si Deus ipse autor esset et conditor talium vasorum, non posset certe dici ea magna patientia pertulisse. Conatur et confirmare dicto 1. Thess. 5: Non constituit nos Deus ad iram, sed ad salutem. unde infert, Deum constituisse quosdam ad interitum. Lenius autem vertit ibidem

habitus est, non tantum Iudaeis, quibus ut immundum animal fuit interdictus: sed etiam Aegyptiis, qui (teste Herodoto) id adeo pro immundo habuerunt, ut si quis vel per transitum esset ab eo contactus, mox ad lotionem properanerit. Proverbialiter Iudaeis, porcus lotus rediens ad nolutabrum, significavit eum qui post poenitentiam ad priors scelera rediit. 2. Pet. 2. Porro cum Christus vetat margaritas porcis obiici, indicat per metaphoram Epicuraeos, et alios contemptores

Iacob Gen. 28 conspecta nocturna visione, timens et tremens inquit: Quam terribilis est locus iste, utique est domus Dei, et porta caeli. Quare etiam locum eum vocavit Bethel. Credo autem ipsum per Domum dei et portam caeli velle significare, locum Deo sacratum, quem sibi Deus delegerit, ut ibi esset ministerium doctrinae et sacrificiorum. Ideo autem doctrinae et cultus tractatio dicitur porta caeli, quia nos ad cognitionem Dei ac filii eius perducit: et praesertim, quia nobis Meschiam proponit, qui est verum ostium ac via ad patrem. Sicut ibi tota pictura scalae a terris in caelum ad

portare peccatum, et sacerdos aut victima expians, et denique etiam Deus ipse (nam crebro cum Deus dicitur condonare peccatum, in Hebraeo est illud idem verbum נשא Nassa porto, quod etiam peccato tribuitur, ut supra in verbo Levo docui) valde operaeprecium esset exponere, qua id ratione intelligatur, quod tam diversae personae peccata portare dicantur. Existimo igitur Deo portationem tribui primum ideo, quia praedictum verbum נשא Nasa porto, eandem pluralitatem significationum habet, quam et verbum Graecum

nono: Si alii potestatis vestrae sunt participes, non multo magis nos? id est, potestatis in vos multo iustius nos participare deberemus. Iohannis decimonono gloriatur Pilatus, se habere potestatem crucifigendi et dimittendi Christum. contra Dominus negat eum habiturum fuisse, nisi ei concessa esset desuper. Videtur omnino uterque loqui non tam te iure, quam de vi exequutiva aut potentia. Nam Pilatus non habebat ius dimittendi eum, si fuit nocens: nec crucifigendi, si innoces. Christus quoque sic prius monuerat eius milites, eos non fuisse habituros in se potestatem, nisi venisset hora,

aliquem ascendere, est desinere eum persequi. 1 Samuelis 14, Ascendit depost Philistim. 2 Sam. 20, Ascendit omnis Israel depost Davidem. Ios. 22, Quae est ista praevaricatio, ut avertamini hodie depost Iehovam? Ezek. 4. Ne errent Israel ultra depost me. 1 Reg. 22. Videntes quod non esset rex Israelis, reversi sunt depost eum. id est, cernentes non esse regem Israelis, sed Iehuda, desierunt eum persequi. Expulit eos Ieroboam depost Iehovam: 2 Reg. 17. pro, quasi vi eos privavit cultu Dei. Fornicabitur terra depost Iehova, Os. 1. pro, amplexa idololatrias deseret verum

per mortem illius, glorificavit per resurrectionem ac praemium immortalitatis. Sive, vocavit per doctrinam Evangelicam, iustificavit per baptismum, glorificavit per dona Spiritus. Ad hunc modum Paulus gradibus quibusdam, ab eo quod est omnium primum, pervenit ad id quod est omnium summum, quo res esset firmior et absolutior. Quod si quis durius existimet, me tollere praescientiam hoc loco: sciat ad eum modum interpretatum esse Theophylactum, Graecum interpretem: et, quo quidam credent libentius, recentem, qui hoc putat interesse inter πρόγνωσιν

5 videtur significare causam praemii, ac veluti meritum. Si [?: d- ] ritis diligentes vos, quam mercedem habetis? Noc me et publicani idem faciunt? Aliqui putant illud [?: ] per futurum Habebitis exponendum esse. Sic Praemium in suo nativo significato intelligendum esset: et sensus foret, quod tandem praemium merito consequemini. PRAEMITTO, pro Deduco vertit Vulgata, ad verbum προπέμπω. Tit. 3. Zenam legisperitum studiose deducito, ne quid eis desit. PRAEOCCUPARE: vide infra PRAEVENIRE,

sita est, ut sit Christianus. Quod est ex natura praeputium, iudicabit te, etc. Rom. 2. id est, natus gentilis, et ex gentilibus: sicut contra Galat. 2, Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores. Credere per praeputium: pro, in praeputio, seu in gentili vita. Rom 4. Ut esset pater omnium credentium per praeputium. id est, qui alioqui sunt in gentili vita. Sic Rom. 2, Praeputium iudicabit te per literam et circumcisionem transgressorem legis. id est, qui in litera et circumcisione existens, seu habens haec, vel licet haec habeas, nihilominus legem transgrederis.

Preciositas, pro honore. Esther. 1, Ut omnes mulieres exhibeant preciositatem maritis suis. Esther. 6, Qualis facta est preciositas ipsi Mardochaeo propter hanc rem: id est, honos habitus. Ibidem: Et favebit rex facere preciosius magis quam mihi. Psalmo 49, Homo cum in preciositate esset, non pernoctavit. id est, non perseveravit in ea tam nobili conditione aut sorte. Iob 31. Si vidi lunam preciosam ambulantem. id est, pulchre fulgentem, non sum admiratus, nec adoravi. Zach. 14, Non erat lux preciositatum. Ecclesiast. 10. Musca mortua facit foetere et exhalare unguentum

sit conciliandus Propheta cum Evangelista: cum ille dicat, esse parvam: hic vero neget esse parvam, et potius magnam esse asserat. Alii aliter conciliant. Sane posterior versiculus omnino indicat, Prophetam voluisse aliquam eximiam magnitudinem ac celebritatem Bethlehem indicare, quandoquidem esset productura summum ducem, aut Davidem longe celebriorem illo priore. Quare tacita quaedam antithesis videtur inesse priori versiculo, ut et concedat aliquam exilitatem aut parvitatem Bethlehemi coram hominibus, nempe infrequentiam et paupertatem loci: et tamen asserat eius magnitudinem aut

scribendum esse, ita ut non sit coniunctio, sed provocabulum. Postremo, repetendum esse ἀπὸ τοῦ κοινοῦ verbum εἰμὶ: ut in summa intelligamus, Christum quaerentibus Iudaeis quid esset? respondere, se id esse quod ab initio ipsis dixisset: id est, quod iam pridem toties et tot modis illis inculcarat. Quid enim aliud tot concionibus conatus est illis exponere, quam et quis esset, et unde esset, et cur in hunc mundum venisset? Cur autem hanc expositionem prae caeteris

εἰμὶ: ut in summa intelligamus, Christum quaerentibus Iudaeis quid esset? respondere, se id esse quod ab initio ipsis dixisset: id est, quod iam pridem toties et tot modis illis inculcarat. Quid enim aliud tot concionibus conatus est illis exponere, quam et quis esset, et unde esset, et cur in hunc mundum venisset? Cur autem hanc expositionem prae caeteris amplecterer, plurimis rationibus sum adductus. Nam quod ad rem ipsam attinet, plana est sententia, neque subtilis, neque detorta, sed ad quaestionem maxime accommodata. Deinde vero, in verborum

ut in summa intelligamus, Christum quaerentibus Iudaeis quid esset? respondere, se id esse quod ab initio ipsis dixisset: id est, quod iam pridem toties et tot modis illis inculcarat. Quid enim aliud tot concionibus conatus est illis exponere, quam et quis esset, et unde esset, et cur in hunc mundum venisset? Cur autem hanc expositionem prae caeteris amplecterer, plurimis rationibus sum adductus. Nam quod ad rem ipsam attinet, plana est sententia, neque subtilis, neque detorta, sed ad quaestionem maxime accommodata. Deinde vero, in verborum explicatione servatur

ac infestes, ac si Deus eius esses. Sic 4. cap. ibidem ait Deus ad Moysen: Loquetur Aaron per te ad populum: erit ille tibi pro ore, et tu eris illi pro Deo. id est, ipsius os os loquetur pro tuo ore: et ille te vicissim perinde in omnibus agendis ac dicendis consulet, ac si Deus eius esset. Proverb. 11, Iustus de angustia liberatur, impius autem venit pro eo. id est, succedit in poenas loco eius. Parves pro centum, magnus pro mille. id est, praestabat fortitudinem tot militum, seu aequandus erat tot hostibus 1 Paral. 12. 1. Corinth. 11, Coma mulieri pro velamine data est.

sunt, inanis facta est fides, et irrita facta est promissio. Et mox: Propterea per gratiam, ut firma sit promissio. id est, ut Evangelium, quod proprie, est promissio de filio et eius beneficiis, sit nobis ratum ac certum. ideo est gratuita: quae si ex lege, aut legali iustitia penderet, nequaquam esset rata ac firma: quandoquidem nos legem non servamus. Gal. 3, Lex non abrogat promissionem. nam si ex lege haereditas esset, non iam ex promissione: Abrahae vero Deus per promissionem largitus est haereditatem. Sic et in plurali numero ibidem legitur, pro solo Evangelio: Abrahae vero dictae

ut Evangelium, quod proprie, est promissio de filio et eius beneficiis, sit nobis ratum ac certum. ideo est gratuita: quae si ex lege, aut legali iustitia penderet, nequaquam esset rata ac firma: quandoquidem nos legem non servamus. Gal. 3, Lex non abrogat promissionem. nam si ex lege haereditas esset, non iam ex promissione: Abrahae vero Deus per promissionem largitus est haereditatem. Sic et in plurali numero ibidem legitur, pro solo Evangelio: Abrahae vero dictae sunt promissiones, et semini eius. id est, una eademque illa promissio saepius iterata. Sic mox: Lex igitur adversus

carnis viribus procreavit. Roman. 9: Hoc est, non filii carnis (Abrahae,) filii Dei, sed filii promissionis computantur in semen, aut posteritatem. Gal. 4: Nos igitur, fratres, secundum Isaac filii, promissionis sumus. Quomodo autem ista promissionis generatio fiat, exponit Paulus Rom. 4. Ut esset pater omnium credentium in praeputio, etc. iis qui incedunt vestigiis fidei Abraham, etc. sed etiam semini quod est ex fide Abraham, qui est pater omnium nostrum, id est, qui perinde credunt, sicut Abraham ipse. Confirmare promissiones: pro, implere. Rom. 15,

id est, futura praedixerunt. Sic Luc. 1. Zacharias dicitur prophetasse, cum futura de suo puerulo [?: Do- ] praecursore praedicit Ioan. 11. Hoc autem non a semetipso dixit, sed cum esset pontifex eius anni, prophetavit quod Iesus esset moriturus pro ea gente. Nec futura tantum praedicere est prophetare, sed praeterita ac praesentia, humanae scientiae ac industriae impossibilia cognitu. Sic Moses prophetavit de creatione aliis hominib. ignota. et Simon Pharisaeus inquit: Si

Zacharias dicitur prophetasse, cum futura de suo puerulo [?: Do- ] praecursore praedicit Ioan. 11. Hoc autem non a semetipso dixit, sed cum esset pontifex eius anni, prophetavit quod Iesus esset moriturus pro ea gente. Nec futura tantum praedicere est prophetare, sed praeterita ac praesentia, humanae scientiae ac industriae impossibilia cognitu. Sic Moses prophetavit de creatione aliis hominib. ignota. et Simon Pharisaeus inquit: Si hic homo esset propheta, scires quod haec mulier

eius anni, prophetavit quod Iesus esset moriturus pro ea gente. Nec futura tantum praedicere est prophetare, sed praeterita ac praesentia, humanae scientiae ac industriae impossibilia cognitu. Sic Moses prophetavit de creatione aliis hominib. ignota. et Simon Pharisaeus inquit: Si hic homo esset propheta, scires quod haec mulier sit peccatrix. Item, Et milites caedentes tectam faciem Christi, dicebant, Propheta quis te percusssit: indicantes, id quoque esse prophetici spiritus. Octavo, prophetare significat simpliciter de Deo pie sapienterque loqui. Num. 11. Quis det mihi ut totus

praedixerunt Sed fuit (teste Christo) plusquam propheta: quia praesentem agnum Dei coram digito monstravit, cum prophetae tantum futuris temporib. eum venturum aliquanto obscurius praedixerint. Ad Titum primo vocatur Epimenides propheta Cretensium: credo ea significatione, ac si nominatus esset illorum magister. Scribit nihilominus Laertius Diogenes, eum a Cretensib. ut deum cultum, ob futurarum rerum praescientiam: quin et quasdam eius prophetias aut futurarum rerum praedictiones recenset. Cicero quoque lib. 1. de Divinatione, inter illos eum numerat qui per furorem sunt futura

Sic Petrus inquit, Iudicium incipit a domo Dei: 1. Pet. 4. et Romanorum primo. Revelavit iram Dei super omnem impietatem. Isaiae primo, cap. Omne caput languidum, et cor omne moerens. Genes. 6, Cuncta cogitatio cordis humani, etc. Et, Videns Deus quod, multa esset malitia. Et deinde; Omnis caro corruperat viam suam. Et postea dicit: Noe vero erat perfectus, etc. Noe gratiam invenit, etc. Propheticus quoque mos est, sicut et Apostolicus (ut in Actis 20. Cap. ) certo futurum propter promissionem Dei praesenter et

nobisque propitius est. Ille tegit Ecclesiam, sicut illa aurea tabella arcam: et abscondit a facie superhabitantis Dei, Decalogum infra positum. ne secundum eum intret in iudicium nobiscum, nostrasque iniquitates observet. Quare Paulus dicit Romanorum tertio, Deum proposuisse nobis illum, ut esset nostrum propitiatorium, in suo sanguine, id est, ea res aut victima, qua Deus nobis fieret propitius et placatus. Sic et Iohannes primae capite secundo dicit Christum esse ἱλασμὸν, propitiationem pro nostris et totius mundi peccatis: id est, id

ut omnes eum pro suo unico propitiatorio aut medio rationeque placandi Deum agnoscant, accipiant et observent, eoque utantur. Actorum quarto dicitur, nomen IESU esse datum, in quo omnes oporteat servari. Iohannes primae tertio capite dicit, eum esse missum a Deo propitiatorium, seu ut esset nostrum propitiatorium. Sic Ioannis sexto dicit Christus, se a patre in hoc obsignatum esse, ut det hominibus panem vitae aeternae. Ab hac significatione venit etiam vox in Scholis nota Propositio: qua vocamus sententias publice omnibus cognoscendas, et accipiendas, positas aut assertas.

Augustinus libro de Doctrina Christiana capite trigesimo. ita definit Proximum: Eum intelligimus proximum esse, cui vel exhibendum est [?: of--m ] misericordiae, si indiget: vel exhibendum esset, si indigeret. Videtur aliquid dicere, et tamen nihil dicit. Omni enim indigenti charitatis officium exhibendum est, quatenus nobis modo possibile est: et omnis homo noster est proximus, praesertim cum nostra ope indiget Non igitur ostendit Augustinus, quis nam et quatenus nobis sit proximus:

caelorum. Istam bonam infantiam etiam Petrus primae secundo describit, dicens: Proinde deposito omni dolo, et omni malitia, et simulationibus, et invidentiis, et omnibus obtrectationibus, ut modo nati infantes, lac illud sermonis sincerum expetite, ut per illud adolescatis. Oseae 11: Cum puer esset Israel, dilexi eum. id est, cum primum adolesceret ille populus: nempe in Aegypto, cum crescebat, augebaturque. Act. 4: Convenerunt enim vere adversus sanctum puerum tuum IESUM: habet Vulgata. Alii vertunt, adversus sanctum filium tuum IESUM. Ambiguitas vocabuli

[?: Ex- ] [?:-rt ] , et Probare. Psal. 105. Eloquium Iehovae purgavit [?:-um ] . id est, tum examinavit, tum et puriorem effecit. Dum enim verbo Dei obedit, incidit in crucem, in qua expectando promissiones verbi Dei de liberatione sui, cum esset innocens, tandemque veritatem promissionum reipsa experiendo, plurimum in vera pietate profecit, veterem Adamum mortificavit, et pravas eius sordes, affectus, cupiditates ac dubitationes veluti excoxit, despumavit, et repurgavit, et simul eius probitas ac constans fides explorata et proba

fuit [?: ] nominis Quadruplator: quo appellabantur, qui quanam partem bonorum accipiebant, si quos detulissent aut accusassent, quorum bona confiscabantur. QUAERO, primum figurate significat idem [?: ] cupio, desidero. 2. Sam. 3. Quaesivistis Davidem ut esset rex vester. id est, cupivistis eum regnare super [?: ] Apoc. 9. Quaerent homines mortem, et non invenient. id est, cupient mori: sicut alibi clamant montibus et de patris, Obruite nos. Ioh. 4, Tales adoratores pater quaerit: id est, cupit, amat. Psalmo quarto, Diligitis

quidem per singulos dies quaerunt, et scire volunt vias meas, etc. Interrogant me de iudiciis iustitiae, et propinqui mihi esse volunt. Non dixi Israeli, Frustra quaerite me: Isaiae quadragesimoquinto. idest, promisi magna bona meis cultoribus. 2. Paral. 34: Iosias cum adhuc puer esset, coepit quaerere Deum David patris sui. Quaerere faciem Dei, itidem aut consulere Deum, aut adire tabernaculum Dei cultus gratia, denotat. 2. Sam. 21: Et quaesivit David faciem Domini de fame: id est, consuluit, interrogavit. Sic 2. Paralipom. 9: Omnes reges quaerebant faciem

exprimunt. Hoc de duabus parum observatis significationibus [?: parti- ] Quia moneo, propter locum Luc. 7: Remissa sunt ei peccata multa, QUIA dilexit multum. Ubi adversarii praedictam particulam exponunt, quasi causam efficientem remissionis indicet: perinde ac si scriptum esset, Remissi sunt ei peccata multa, propterea quod dilexit multi aut propter remissionem. Verum illud ὅτι, Quia dixit, non pendet ex proxime praecedentibus, Remissi sunt ei peccata: sed ex illo superiore, Dico tibi, aut affirmo tibi esse illi remissa

remissionem. Verum illud ὅτι, Quia dixit, non pendet ex proxime praecedentibus, Remissi sunt ei peccata: sed ex illo superiore, Dico tibi, aut affirmo tibi esse illi remissa peccata. Additur ratio assertionis, QUIA dilexit multum. Illud igitur QUIA vertendum esset per NAM, sicut Germanica vertit per Deum Denn sie hat viel geliebet. Hunc esse loci sensum, et non explicari ibi caussam efficientem remissionis peccatorum quam ille scire non cupiebat, ut qui in corde suo negaret esse in ea muliere ullam remissionem peccatorum aut iustificationem factam,

hoc fecisti mihi? id est, cur hoc fecisti? Iud. 8. Quid est hoc quod fecisti nobis? id est, cur hoc fecisti nobis? Quod est hoc opus, quod fecisti? pro, cur. Marci 11, Quid facitis hoc? id est, cur facitis hoc? quid pro quo iure ponitur. Quid interrogative positum saepe negat, perinde ac si esset positum nihil. Iudicum undecimo: Quid mihi et tibi quod venisti coram me, ut pugnes contra terram meam? pro, Nihil mihi tecum negocii aut litis est. Libro secundo Samuelis, capite decimonono: Quid mihi et vobis filii Servia? 1 Regum decimoseptimo: Quid mihi et tibi vir Dei? venisti ad

temporibus Christi vulgaris irascentibus, quemadmodum hodie frequentissima est in omnium conciliatorum ore illa indignatione turgidissima aposiopeses, Dass dich: intelligimus autem, viel unglucks angang. Et sunt qui interpretantur Racha, malum tibi: id per omnia aequipollet, Dass dich. Esset igitur sensus istius textus: Non is tantum homicida est, qui alterum manu trucidat: verum etiam is, qui alteri malum aut afflictionem quandam imprecatur, obnoxius erit concilio. D. Chrysostomus ait, Syriaca lingua Racha perinde esse atque, Es tu: ut irati subinde, quae commotus animus

potius ipsam raptionem aut violentam actionem significet. Rapina Libani obruet te, Abac. 2. pro, quam fecisti aut patrasti in Iudaea. Mich. 3, Vae civitas sanguinum, quae plena est mendacio et direptione, non recedit rapina. id est, perpetuo intenta est praedae. Christus cum in forma Dei esset, non est arbitratus rapinam se esse aequalem Deo. id est, non est usus aut abusus ea re pro arbitrio, non usurpavit aut rapuit eam sibi: sed potius abstinuit, et quasi privavit se ea, semet exinaniendo, et formam servi accipiendo. Arbitrari aliquid, est agere illud: ut in verbo Arbitrari

recta in oculis eius: id est, ei probetur aut placeat. Secundo Samuel. 17, dicitur consilium Achitophelis rectum fuisse in oculis Absalonis: id est, ei placuisse. Sic Ioab dicit ad Davidem lugentem mortem Absalo nis, secundo Samuel 19: Si omnes nos hodie mortui essemus, et Absalon viveret, rectum esset in oculis tuis: id est, placeret tibi, contentusque esses nos omnes occisos esse, modo illum incolumem haberes. Sic Ieremias inquit capite decimo octavo: figulum fecisse vas, ut rectum fuit in oculis eius: id est ut ei libuit.

Operabor, de quis redire faciet illud? Isaiae quadragesimotertio: id est, quis irritabit, retundet, aut obsistet? Redibit, reaedificabitur platea, Danielis nono: pro, rursus reae discabitur. De quo Hebraismo dixi in Regulis Universalibus, quod ita saepe verbum verbo adiungant, ac si alterum esset adverbium: Redire huc, pro rursus. Genesi 30. Revertar, et pascam oves tuas. id est, rursus [?: p- ] Spiritus vadens, et non rediens, Psal. 78. id est, anima exiens ex corpore, et non rediens in illud in hac [?: ] . REGENERATIO,

et schedam dimissionis, atque signaculum divortii, iuxta constitutionem Moysi et Israel. Romanorum porro forma libelli repudii haec fuit: Res tuas curato, res tuas tibi habeto. Vide tractatum de Divortiis. Porro olim repudium tum gentilium, tum et Iudaeorum, fuit integra dissolutio, ut uterque esset liber, haberetque plenum ius contrahendi novum coniugium: quod et iam in nostris Ecclesiis in legitimo divortio in nocenti personae conceditur. Pontifex Romanus in suo regno habuit quoddam semidivortium, ut id Erasmus vocat, ita ut coniuges solummodo a societate mensae ac lecti separarentur,

res secundae ac prosperae [?: ] exitio imperitis et stultis, etc. Vicina huic significata est, quod pro habitatione aut mansione ponitur. Unusquisque enim in sua domo requiem habere solet Psalmo 132, Surge Domine in requie tua. Et mox: Erigit Dominus Sion, expetivit ut esset habitaculum eius. Haec requies mea in seculum seculi, hic habitabo, quoniam concupivi eam. Sic de loco quietae ac sibi gratae mansionis accipere possis illud Christi, quod satan semel expulsus ex aliquo peccatore tanquam ex suo gratissimo domicilio, oberret, quaerens quietem: id est,

cum ad te confugero, in loco tuto observabo robur hostium. vel etiam tibi reservabo, scilicet puniendam, superandam, ac frangendam. Nahum 1. Reservans iram Iehova inimicis suis: id est, qui tandem eos punit, etiamsi diu quievit, ac dissimulavit et tacuit, veluti si iniuriae ac peccatorum oblitus esset: tamen tandem recordatur et punit, perinde ac si in libro suo memoriali diligenter adscripsisset, sibique veluti adseruasset. Sic et 2. Pet. 2 ac 3. aliquoties aliquem ad poenas aut ad diem iudicii reservari, item aliquem igni reservari, et contra alicui caliginem tenebrarum reservari

male habent, quod contra Dei iustitiam est. De hac resurrectione disputat Christus Matthaei 22, Marci 12, et Luce vigesimo, cum Pharisaeis, illis quidem eam oppugnantibus rei impossibilitate et absurditate, quod necessario alio qui una res haberet 100 aut plures dominos, nec tot hominibus esset locus ac victus in hoc mundo suffecturus: quod unico tantum exemplo septem fratrum, qui unicam uxorem habuerant, declarant: illo vero eam ex Scriptura et omnipotentia Dei asserente. Sunt autem innumera huius et rei et verbi, praesertim in novo Testamento, testimonia ac exempla: ut Martha ait

proprie beneficium Christi est, solisque credentibus continget. ¶ Miretur quis, quare coniungatur quaestio de animae immortalitate cum corporum resurrectione, quomodo ex alia sequatur altera: cum et anima immortalis esse ac vivere possit, etiamsi corpus non resurgeret? Et ut maxime perinde anima esset in nihilum redacta, sicut corpus: tamen Deus posset utrumque suscitare. Coniunguntur autem istae duae dubitationes in disputatione Christi cum Pharisaeis, Matthaei 22, et Pauli 1. Corinthiorum decimoquinto. Nam Saducaei negantes resurrectionem, negabant etiam esse ullum spiritum, aut

impiorum aut prorsus inanes sunt, ut telae aranearum: aut etiam ipsismet et aliis perniciosi. Rumpere vincula, est deficere ab obedientia Dei, aut alioqui alicuius sui superioris, cui aliquis iure promissis aut aliis obligationibus perinde devinctus est, ut si vinculis aut ligaminibus ad eum esset alligatus. Exempla nota ac perspicua sunt Psalmo secundo, Hieremiae secundo et quinto: Disrumpamus vincula eorum. Lucae quinto: Concluserunt piscium multitudinem magnam, rumpebatur autem rete ipsorum. Non de actu ipso, sed de potentia proxima dicitur: quasi diceretur, Rupturiebat. aut

creaverat Deus mundum, cum omnibus creaturis in eo existentibus, septimo vero die quievit: subintell. desinens novas creaturas condere. Est autem illa septima dies, ea quae etiam nunc vocatur Sabbatum. Nam prima est, Solis. Consecravit ergo sibi, ac sanctificavit Deus diem septimum, primum ut esset memoriale creationis Dei, et initii rerum omnium: secundo, ut ea die toti vacaremus ipsius cultui ac doctrinae: tertio, ut corpus requiesceret ab operibus suis, et anima tanto magis exerceretur in divinis: quarto, ut esset memoriale aeternae illius quietis, quae in altera vita sequetur.

Consecravit ergo sibi, ac sanctificavit Deus diem septimum, primum ut esset memoriale creationis Dei, et initii rerum omnium: secundo, ut ea die toti vacaremus ipsius cultui ac doctrinae: tertio, ut corpus requiesceret ab operibus suis, et anima tanto magis exerceretur in divinis: quarto, ut esset memoriale aeternae illius quietis, quae in altera vita sequetur. Quinetiam mundi durationem (ut habet Eliae traditio) in sex mille annis distributam, videtur Deus voluisse per sex dies operationum designare, aut praefigurare: quibus exactis, aeternum Sabbatismum, et nominis sui

non enim licebat ibi sacrificare. ¶ Sicut vero supra ostendi, esse unicum, verum ac aeternum sacerdotem: sic etiam est unicum, verum, plenum ac perpetuum propitiatorium sacrificium, quo solo totius mundi peccata expiantur: nempe exinanitio et passio filii Dei. qui cum in forma Dei esset, semetipsum humiliavit, suscipiens formam servi, et factus est obediens usque ad tristissimam et ignominiosissimam mortem crucis. Sacrificantibus, vertit Erasmus Actorum decimotertio, vocem λειτουργεῖν. Verum Graecum illud verbum significat

[?: ] : Levit. 11, 19, 20. Aliquoties repetitur et vigesimoprimo. Sic primae Pet, 1, et 1. Iohann. 3. et Hebraeor. 7. describitur sanctitas Christi hisce verbis: Talis enim decebat ut esset nobis pontifex, sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus, et sublimior factus Israelis: quibus ut synonymis vocem Sanctitatis ibi Scriptura declarat. Ephesiorum primo: Ut essemus sancti et immaculati coram ipso. ubi idem videtur esse Sanctus et immaculatus. Quare et

eos intelligunt, qui prorsus omni peccato carent, perfectissimeque Deo obediunt. Tales illi, praesertim iam mortuos, vocant Sanctos, non parvam causam omnibus imbecillibus Christianis desperationis afferentes. Paulus iubet Ephesiorum sexto, fieri preces pro se et omnibus sanctis: quod fieri non esset necesse, si iam prorsus essent perfecti. De sanctis hic in terris agentibus, etiam Psalmus decimussextus inquit: Ad sanctos qui in terris sunt, et inclytos omnis voluptas mea. Sanctus, pro consecratus Deo, eique addictus, ac devotus. Ezechielis trigesimosexto: Oves sanctorum aut

ad sacerdotem pertinent. Primo Paralip. vigesimosexto: Super thesauros sanctitatum. id est, oblationum sanctarum. Sanctus sanctorum, aut sanctitas sanctitatum, de summa sanctitate, aut re sacrosancta usurpatur. Sic Christum vocari Danielis nono, sanctum sanctorum, supra ostendi. Ut esset sanctitas sanctitatum: primo Regum sexto: id est, locus sanctissimus, seu intimum adytum templi. Sic Hebraeorum nono: Post secundum autem velum erat tabernaculum, quod vocant Sancta sanctorum. Usurpatur tamen aliquando etiam de communibus sanctis. Exodi vigesimonono: Altare illud erit

Christus semet sanctificavit, id est, sanctum et immaculatum iustumque Deo praestitit, totam eius legem perfectissime praestando, eique usque ad mortem ignominiosissimam crucis obediendo. Haec Christi sanctificatio aut obedientia, Hebraeorum septimo describitur hisce verbis: Talis decebat ut esset nobis pontifex sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus etc. Praestitit autem ipse istam sanctificationem aut obedientiam patri in se, ut et nos credentes essemus sanctificati in veritate, seu vere. Id est, ipse illam sanctitatem reipsa in se praestitit patri, ut

dicitur creatio, aut condi ad bona opera, seu nova creatura. Utramque complectitur Christus Iohannis decimoseptimo, cum inquit: Sanctifica eos in veritate, sermo tuus est veritas. Et mox: Ut et ipsi sint sanctificati in veritate. Sic et Ezechielis vigesimo: Insuper et Sabbata mea dedi eis, ut esset signum inter me et eos: et scirent, quia ego Dominus sanctificans eos. eodem propheta, capite trigesimoseptimo legitur: Ego Dominus sanctificator Israelis: id est, qui eos iustificatione et renovatione sanctos facio. Sic Christus quoque primae Corinthiorum primo dicitur nostra

Genesis nono, est homines interficere: quia plerunque ita interficiuntur homines et alia animalia, ut sanguis eorum defluat in terram. Quod Israelitae debuerunt sanguine agni paschalis linire postes, ut esset nota et veluti admonitio Deo et angelo percutienti, notum est ex duodecimo cap. Exodi: nullamque ea locutio difficultatem sermonis parit. Quod foederalis victimae- sanguis fuerit divisus, mediaque pars Deo oblata, ac ad altare fusa, altera vero media super populum aspersa,

vigesimo secundo describitur varia ratio caedis furis, ut alias sit occidenti sanguis, id est, culpa caedis sustinenda, alias non. Sic Num. trigesimo quinto dicitur, non esse sanguines vindici caedis. Ponere sanguines belli in pace, est, perinde pacis tempore occidere hominem, ac si bellum esset: aut, ac si ille esset publicus hostis. Sic primo Regum secundo, David dicit de Ioabi caede duorum ducum. Insidiari sanguini: pro, conari innocentem aliquem occidere: Proverbiorum primo. Sanguinem mittere in civitatem, est, illam bello persequi. Ezechielis vigesimo octavo: Et mittam

varia ratio caedis furis, ut alias sit occidenti sanguis, id est, culpa caedis sustinenda, alias non. Sic Num. trigesimo quinto dicitur, non esse sanguines vindici caedis. Ponere sanguines belli in pace, est, perinde pacis tempore occidere hominem, ac si bellum esset: aut, ac si ille esset publicus hostis. Sic primo Regum secundo, David dicit de Ioabi caede duorum ducum. Insidiari sanguini: pro, conari innocentem aliquem occidere: Proverbiorum primo. Sanguinem mittere in civitatem, est, illam bello persequi. Ezechielis vigesimo octavo: Et mittam in eam pestilentiam,

nocte in me scandalizabimini. id est, offensi mea cruce et calamitate, fietis â me alieniores, deserentes me. Verum Petrus contra ait: Etiamsi omnes in te scandalizati fuerint, ego nunquam scandalizabor. Duplex vero est Scandalum: aliud datum, seu imbecillium, de quo dicit Christus, quod satius esset danti illud submergi in profundum alligata mola asinaria. Aliud acceptum, seu Pharisaicum, quod Christus indicantibus Apostolis, ostendit esse contemnendum, in quiens: Sinite eos, caeci sunt et duces caecorum. Sic est ipsemet Christus et eius verbum Petra scandali: et sic Deus dicitur

[?: leg- ] propterea quod illi in Sacris aut religione non alia scripta quam Sacras literas citare soliti erant. Eisdem verbis et hodie Iudaei Sacras literas allegant. Eas vero ac notas habebant, ut si modo unum aut alterum verbum indicassent, iam omnibus constaret, unde id desumpti esset, aut ubi illud dictum contineretur. Sic cum dicitur aliquid scriptum esse, intelligitur tantum de Sacris literis. Sicut D Paulus inquit: Quicquid scriptum est propter nos scriptum est, etc. Rom. 15, nempe in Sacris literis. Sic 1. Corinth. 9, Propter nos hoc scriptum est.

se renovaturum imaginem suam in eis, ut et [?: ] rint et cupide faciant voluntatem Dei: sicut si [?: De- ] gus ac verbum Dei in ipsorum corde, non iam in externo libro scriptus esset. Sic et Paulus dicit 2. Corinth. 3. Corinthios esse epistolam suam et Christi, scriptam in tabulis carneis cordis ipsorum, a Spiritu sancto se tamen administro aut praedicatore. Omnino totus contextus postulat, ut dicatur illa Epistola scripta esse in cordib. Corinthiorum: cum plerique de

Ad hoc ipsum excitavi te, ut ostendam in te potentiam meam, id est, recitat Deum dixisse illi. Sic Galat. 2. Praevidens autem Scriptura, quod ex fide iustificet Deus gentes, praeevangelizavit Abrahae, quod benedicentur in te omnes gentes. id est, Deus ei hoc indicavit, antequam hoc in Scriptura esset relatum. Sic ibidem dicitur, Conclusit Scriptura omnia sub peccatum: id est, Deus per Scripturam. Sicut Rom. 11. hoc idem Deo tribuitur. Contrarius ergo tropus Latino ac Graeco est, quod sicut illi per metonymiam autorem pro libro aut alia re inventa ponunt, ita hic contra Scriptura pro

importare aeternitatem infinitam, sed tantum accipiendam pro vitae reliquo termino. Proverb. 10. Quando transierit tempestas, statim non est improbus, iustus autem fundamentum est seculi. id est, durationis, seu durabile. Haec et alia multo plura Scripturae testimonia (quae ut adducerem longius esset) satis, superque satis testantur hanc vocem עולם, praeterquam cum de Deo, deque rebus aeternis dicitur, non significare aeternitatem, sed tantum durationem temporis, alias longiorem, alias breviorem, idque secundum materiam subiectam, quemadmodum supra

1. pro, non remanebit de semine tuo amplius. Semen pacis: Zachar. 8. Non iuxta dies illos priores faciam reliquiis populi huius, sed semen pacis erit, vitis dabit fructum suum, etc. id est, perinde sequetur ac metetur in posterum pax et omnia bona in hac regione, ac si iam facta esset sementis pacis. Videtur esse metaphorica significatio. Similis metaphora est Ierem. 31. Seminabo domum Israel, et domum Iehuda, semine hominis et semine animalis. pro, efficiam ut haec terra sit culta et referta hominib. et animalibus: seu, ut crescant hic homines et animalia. Oseae 2,

resurrectionis, ascensionis in caelum, Iohannis sexto: qua ratione etiam hic forte eis praedicit illud gloriosum signum aut miraculum sui adventus ad iudicium. Sic quoque signum circum cisionis, pro ipsa circumcisione dicitur Romanorum quarto. Sic forma Dei, forma servi id est, cum vere Deus esset, factus est servus. Sic Ps. 73 Rediges eorum imaginem in nihilum. Psalmo septigesimoseptimo. id est, ipsos et eorum gloriam. Tracti species mundi: id est, mundus cum omni sua speciosi gloria et opulentia. Vicinum huic est, quod Paulus inquit 2. Corinth. 5. Per fidem enim ambulamus, nos

et esse furem et adulterum. Sociari alicui, est placere ac probari ei. Psalmo 94, Nun quid sociabitur tibi thronus perversitatum, creans iniquitatem in praecepto? id est, an tales probabis, amabis et fovebis? Sic pro benevolentia, favore ac auxilio accipitur etiam Iob vigesimonono: Dum esset societas Dei super tabernaculum meum. Eadem vis locutionis est, cum Deus dicitur esse cum aliquo, aut apud aliquem. Dare dexteras societatis, est, sancta datarum dexterarum pactione cum aliquo pacisci de societate seu coniunctione operarum, mutuorum officiorum, et de mutuo auxilio. Sic

eos dies: id est, incident subito in extremas calamitates, divinitus illis immissas. Nam lux illis, ut suo loco ostendi, felicitatem ac commoda, et contra tenebrae calamitates denotant. Sic Ieremiae decimoquinto, in descriptione futurae calamitatis Ierusalem dicit: Occidit sol eius, cum adhuc esset dies. id est, ante tempus periit aut incidit in calamitates. Et Amos octavo, in eundem sensum dicitur: Occidet sol tuus in meridie. inquit enim ibi propheta: Et erit in die illa, dicit Dominus Deus tuus, et faciam occidere solem in meridie, et faciam obtenebrescere terram in die luminis. id

Mulierem quoque cum sorore sua non accipies ad affligendam eam, et ad revelandam turpitudinem eius contra eam in vita sua. Opinantur igitur aliqui, et verisimile sane est, prohiberi ibi non tam germanam sororem, quam alias, quarum alioqui coniugium licitum fuisset. Quod observandum hoc tempore esset iis, qui incestas nuptias duarum sororum dispensant, puniente interim Deo tale coniugium sterilitate, unde suo tempore iustissimae poenae et bella de successione sequentur. SORS proprie significat in Sacris illas notas aut tesseras, quibus sortiebantur, veluti Deo iudicium

et spiritum meum ponam in medio vestri, etc. Matth. 5, Beati pauperes spiritu. Matth. 26, Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. Luc. 1, Exultavit spiritus meus in Deo salutari meo. Iohan. 3, Quod natum est ex spiritu, spiritus est. Act. 17, Cum Paulus Athenis esset, in candescebat spiritus eius in ipso. Actor. 19, Proposuit Paulus in spiritu. Act. 20. Ecce nunc ego alligatus spiritu proficiscor Hierosolymam. Rom. 1. Testis mihi est Deus, quem colo spiritu meo in Evangelio filii ipsius. Rom. 8, Si Christus in vobis est, corpus quidem mortuum est

stimulus, seu palus potius: quia in Graeco est σκόλοψ. Multi eo inclinant, quod significet stimulos venereos. Alii de morbis exponunt, ut Aquinas et Hieronymus. Omnino autem, quia erat quiddam quod spiritualem fastum ac opinionem sanctitatis, quasi iam esset plane angelus caelestis, exemptus ac liberatus omnibus naevis humanis, in eo reprimere debuit: necessario fuit aliquid non tantum crucem aut poenam continens, sed etiam aliquid vicinum culpae. Oportuit id idem etiam esse in carne eius: id est. in vetere Adamo. siquidem eum monere debuit de

montem sanctum meum. Erat super hymnos, Nehem. 12. Contra etiam super aliquem interdum id dicitur, quod in eius potestate aut officio est. Iob 34, Non posuit Deus super hominem id quod futurum est. id est, nec scientiam, nec potestatem futurorum ei tradidit. 2. Paralip. 25, Cum roboratum esset regnum super eum id est, cum ipse invaluisset super regnum. Idem et 2. Reg. 14: Num. 7. Ministerium sanctitatis aut sanctuarii erat super eos. Sic 1. Paral. 9, Quod super eos custodia, ipseque esset super apertionem quotidie mane. id est quod ipsi custodirent, et aperirent clauderentque

id est, nec scientiam, nec potestatem futurorum ei tradidit. 2. Paralip. 25, Cum roboratum esset regnum super eum id est, cum ipse invaluisset super regnum. Idem et 2. Reg. 14: Num. 7. Ministerium sanctitatis aut sanctuarii erat super eos. Sic 1. Paral. 9, Quod super eos custodia, ipseque esset super apertionem quotidie mane. id est quod ipsi custodirent, et aperirent clauderentque templum. Nehem. 12, Super ipsos erat dividere fratribus. 1. Par. 23, Secundum ordinem super eos iugiter. De nonnunquam exprimit,sicut et apud Latinos: ut in illo Virgilii: Multa super Priamo

non audio: et sicut mutus, qui non aperit os suum. id est, dissimulo me audire aut nosse eorum pravos sermones, et conatus contra me. 1. Sam. 10, Et despexerunt Saulem, nec attulerunt ei munus, et fuit velut surdus. pro, dissimulavit se scire id quod ab ipsis ita superbe contemneretur,quasi non esset rex. Sic quoque Psalm. 39, Clamorem meum percipe, ad lachrymam meam ne ut surdum te exhibeas. In Evangelicis miraculis aliquoties simul coniunguntur istae duae voces aut res, Surdus et Mutus: aliquando etiam altera utrunque significat. Causam aliqui quaerunt, cur qui nati sint surdi,

et de emersione ex calamitatibus, Psal. 20. Hi incurvati sunt et ceciderunt, nos autem surreximus et erecti sumus. Psal. 1. Non surgent impii in iudicio, nec peccatores in coetu iustorum. Surgere verbum alteri adiunctum, aliquando accelerationem facti, ferme ut si esset adverbium, significat. 2 Sam. 23, Surgens percussit Philistaeos. id est, protinus. 1. Reg. 11, Surgens aufugit Ieroboam. 2. Paral. 30, Surrexerunt autem et removerunt altaria. id est, confestim. Surgere mane, et facere aliquid: id est, mature et dextre agere aut expedire, saepe de

regis. id est, convalescens negocia regia administravi solito more. SURSUM. In caelo sursum, et in-terra deorsum est Deus. Ios. 2. pro ubique facit mirabilia. Act. 2, Dabo prodigia in caelo sursum, et in terra deorsum. Elevari iusque 1. Par. 14, Cognovit David, quod elevatum esset regnum eius sursum. id est, in summam dignitatem ac robur. Sursum sursum. Ezech. 41, Circuibatque thalamus sursus sursum pro, magis ac magis in altum tendendo ad thalamos. Deut. 28, Ascendet super te peregrinus sursus sursum, tu autem descendes deorsum deorsum, id est, [?: ]

tanquam absens corpore, praesens autem spiritu similitudo pro re ponitur. Alius, et quidem creber usus est huius particulae in huiusmodi locutionibus, Num. decimo quarto. Et mori feceris populum istum tanquam virum unum. pro, omnes penitus, ac perinde sine omni exceptione aut misericordia, ut si esset unicus homuncio. Sic Nero dixerat, Utinam populus Roman. unam cervicem haberet. TANTUM, et tantummodo, רק rak, alias affirmative accipitur. Genes. 20, Tantummodo non est timor Dei in loco hoc. Alias, et quidem crebrius, est conditionalis.

3, Ne vos tentetis qui tentat. 1. Cor. 7, Ne vos tentet Satanas. Si hominibus, tum significat experiri et explorare: ut Iudic, 6 Gedeon inquit, Ne irascatur furor tuus, si adhuc semel tentem. 1. Samuelis 17, Samuel tentabat ingredi. 1. Regum 10, Venit ad tentandum te, ut cognosceret quid esset in corde tuo. Aut contra Deum agere, eumque irritare. Exodi 17, Cur tentatis Dominum? Item, Vocavit Moyses nomen illius loci tentationem et iurgium filiorum Israel, quia tentaverunt Dominum dicentes: Estne Dominus in nobis an'non? Primum igitur significat idem quod exploro: sicut et in

humano explorem, exploratumque ac notum faciam. Sic tentavit Deus Abrahamum Genes. 22, explorans an velit ei obedire in sacrificando filio. id est, experientia ipsa omnibus notum fecit. Sic et Deuter. 8, Per quam deduxit te iam 40 annis in deserto, ut affligeret et tentaret te, ut sciret quid esset in corde tuo, utrum observaturus esses eius praecepta. id est, ut varie affligendo et vexando te in deserto, exploraret num esses illi obediturus, aut non. Iudic. 2, ut per eas gentes tentem Israelem, sint'ne servaturi viam Iehovae, ambulando per eam. Talia sunt innumera exempla huius tum

Israel, et quod tentassent Dominum dicentes, Est ne Dominus in medio nostrum? ubi genus tentationis indicatur, quod dubitaverint, an Deus eos ex Aegypto eduxerit, et possit velitque eis dare ex petra in tam arido loco tantam aquarum copiam, quanta illi immensae multitudini eorumque iumentis esset necessaria. Fuerunt omnino variae, ac pene innumerae tentationes, quibus tentaverunt Deum in deserto: sed omnium in fuit scopus, ut Deo sese opponendo, ac cum eo contendendo, illum contra se exacerbarent ac irritarent. Quare Psalmus nonagesimusquintus, et Epist. ad Hebraeos inquit: Ne

alicuius tergum, alias est hostis persequentis, alias ministri aut discipuli obedientis 2. Sam. 2, Recede a tergo meo. Et mox: Quousque ergo non dices populo, ut revertantur a tergo fratrum [?:-rum ] ? id est, ut desinant persequi fratres suos. 1. Reg. 22, Videntes quod non esset rex Israelis, reversi sunt a tergo eius. id est, desierunt eum persequi. 2. Par. 33, Non recesserunt a tergo Domini Dei patrum suorum. id est, non destiterunt sequi et colere Iehovam. Sequi aliquem a terga, aliquando significat beneficiis prosequi eum. Ier. 32, Non revertar a tergo, ut

regnantes. Tale forte est illud Luc. 2. Ut describeretur tota habitabilis terra. Sexto, valde crebro pro contento ponitur: ut terra significet homines vel totius mundi, vel plurium regionum, vel etiam unius alicuius, praesertim terrae Canaan aut Iudaeae. Genes. 6. Vidit Deus quod corrupta esset terra. Mox se exponit, Quia corruperat omnis caro viam suam super terram. Quod prius dixerat terram, hoc iam nominat carnem agentem super terram, nempe homines. Gen. 41, Universa terra veniebat in Aegyptum, ut emeret frumentum a Ioseph: id est, omnes incolae. Deus deorum advocavit terram,

tu certô servas minas ac promissiones, et quaecunque omnino dicis ac doces, vera, iusta, sancta ac salutaria sunt. Testimonium aliquando solennem caeremoniam aut ritum significat. Psal. 81, Testimonia in Ioseph posuit illud. ubi testimonium recte exposueris de solenni festo. quod esset iudicium, testimonium aut signum pactionis inter Deum et homines. Sic Psal. 78. Et suscitavit testimonium in Iacob, et legem posuit in Israel. id est, ordinavit ut seniores iunioribus narrent ac testentur mirabilia Dei opera, ac facinora olim ab eo patrata. Testimonium quoque

aut approbatione: sicut ferme Hebraeum נאמן Neeman verum pro fideli, approbato aut recepto intelligitur. Posset etiam videri illud prius dictum esse, quasi per quandam concessionem. quasi dicas: Vobis hoc largiar, quod si solus de me testarer, non necesse esset mihi credi, meritoque testificatio mea suspecta esse posset Contra autem Iohan. 8 dicit, sibi merito credendum esse, quia sit fidus doctor, et a patre missus, nec sit solus. Vide in Generalibus, de iis quae per quandam concessionem dicuntur. Testimonium praebere aut dare, videtur

conventionis aut condictionis, aut denique contestationis, ubi scilicet Deus contrahit aut agit cum populo suo: seu ubi condixit se habitaturum, quaerendumque esse, et homines exauditurum. ¶ Testamenti vox multum in Sacris literis celebrata, maximique momenti est, quam operae precium esset quam diligentissime exponi. Ego dicam quod Dominus suggesserit: alius, aut etiam ego, si Dominus benedixerit, alias meliora, tametsi iam et supra in voce FOEDERIS et PACTIONIS dicta sint quaedam. [?: V- ] haec in Veteri testamento Hebraeorum est

Abrahamo longe ante legem eiusque foedus factam, nominare testamentum: idque non qualecunque testamentum, sed in Christum, seu in Christi benedictionem de aeterna haereditate factam: Legem vero, ac eius testamentum esse tantum propter transgressiones cohibendas, et revelandum peccatum datam, ut esset veluti paedagogus ad illud benedictum semen, seu Christum. ¶ Eôdem referri potest, quod Paulus dicit Rom. 9, Israelitarum esse adoptionem, gloriam, testamenta, et legem: indicando nimirum, duo esse vetera foedera aut testamenta, quorum utrumque cum Abrahami semine a Deo sancitum sit. ¶

debeat. ¶ Liber foederis aut testamenti, est liber legis: Exodi 24. Et Decalogus vocatur verba foederis. Exod. 34. Deuter. 9 et 29, quia secundum illa verba Deus foedus cum eis inierat, nempe ut illa perfectissime observarent, et qui ea fecisset, viveret in eis: contra maledictus esset, qui non permaneret in omnibus illis. ¶ Testamentum aliquando etiam ipsam doctrinam significat, secundum quam foedus est initum. Psal. 25. Secretum Domini timentibus eum, et foedus suum eis notum faciet. ¶ Violare testamentum Dei, aut servare, est praestare aut non

et sibi vicissim ab ea stipulatur: interveniente cum verbo etiam certa caeremonia, ritu [?:-ut ] nota externa, hanc pactionem confirmante, et [?: ve-i ] potenter visibiliterque obsignante. Accommodare ad hanc descriptionem singula Sacramenta, nimis longum esset. Dicam igitur tantum de uno ac altero, idque ex descriptione ipsorum in ipsis Sacris. [?:-e-is ] contenta. Genes. 17 Deus instituit et erigit cum Abraamo sacramentum circumcisionis. Id subinde ibi idem vocat foedus aut pactum: sicut et passim in Sacris [?:-eris- ]

memoriam divinae apparitionis Gen. 28 et 35. et Gen. 31 integrum cumulum lapidum in memoriam transactionis cum Labano. Sic et Exodi 24 fabricat Moises tum altare Domino, tum 12 statuas, veluti repraesentantes duodecim tribus, ut illae duodecim statuae cum illo uno altari repraesentante Deum, esset memoriale initi inter Deum et duodecim trib. foederis. In Hebraeo מצבה mazeba proprie statuae dicuntur, sed Vulgata versio in omnibus illis locis vertit titulum. Sic Absolon dicitur sibi erexisse statuam: vel. ut Vulgata habet, titulum: 1 Sam. 18,

Hebraeorum coniugationem העביר heeber, [?: ] transire: id est, amove a me. hoc est, libera me hoc [?: ] tristi malo. Nam si maxime prima coniugatione [?: ] [?:-ter ] precandum usus fuisset, tamen eadem esset [?: ] , quasi dixisset Fac transire, aut transfer. ita enim petit, ut malum id transeat, ut Dei operam transferentis aut amoventis intervenire precetur. TRANSFIXISTI caput de domo impii: Hab. 3 id est, interfecisti primogenitum Pharaonis subita [?: ] te,

filios lacob, earum progenitores. Neque enim permisit Deus confundi illas partes populi, ut certo sciretur, ex qua parte populi, ex qua etiam familia et loco Meschias erat expectandus. Quare etiam libros genealogiarum habuerunt, ut sciretur perpetuo, quis'nam ex qua tribu aut familia progenitus esset: qui libri post adventum Christi exusti sunt, ut in nostra Ecclesiastica historia plenius habetur. Quare iam prorsus ignorant perfidi Iudaei, quis nam eorum ex qua tribu, multo etiam magis ex qua familia sit: ut si maxime quis pseudo propheta veniret, nomine Meschiae sese venditans, ut multi

Ecclesiastica historia plenius habetur. Quare iam prorsus ignorant perfidi Iudaei, quis nam eorum ex qua tribu, multo etiam magis ex qua familia sit: ut si maxime quis pseudo propheta veniret, nomine Meschiae sese venditans, ut multi venerunt, tamen non possent dicere, aut certo statuare, quod esset ex tribu Iuda, multo minus ex posteritate David. TRIBUTUM, est quidem per se vox perspicua, ob adiuncta tamen aliquando aliquid obscuritatis habet. Ascendere facere tributum: 2. Paralip. 8. Ascendere fecit eos Salomon ad tributum: id est, fecit eos tributarios. Sic 1 Reg. 9,

vicissim faciem visendam praebere. Accipio ergo tegmen oculorum metaphorice, pro defensione contra ignominiam. Sic etiam in sequenti capite, Abraamus donat Abimelecho munus septem ovium, quod vult esse sibi testimonio, quod ille puteus ipsius sit. Sic igitur apparet, tunc fuisse usitatum, ut munus esset testimonium iuris aut innocentiae alicuius apud alios homines. Sicut enim Abimelech accipiens munus 7 ovium, testabatur puteum esse Abraami: ita idem dans munus mille argenteorum, testabatur Saram esse inviolatam. VENAM vertunt aliqui vocem Hebraeam

nos lavans, regenerans et alens. Venire fidem. Gal. 3, Ante quam autem venisset fides, sub legis praesidio tenebamur, conclusi in eam fidem quae erat revelanda. At postquam venit fides, non amplius sub paedagogo sumus. id est, antequam doctrina Evangelii adeo clare patefacta et praedicata esset. Venire iram Dei, aut poenas super aliquos, ut super terram, aut aliquibus, significat accidere illis eas calamitates. Quae phrasis valde crebra est. Venire sanguinem Abel et omnium martyrum super pharisaeos et alios persequutores, Matth. 23, est, eos onerari reatu ac poena de

quam venisti. Et mox: Per iter, quo venit, abibit, et non intrabit in civitatem istam. Sic et Germani semiproverbialiter dicunt, Gehe den weg, dem du gekummen bist. Hisce ipsis diebus quidam simplex ac rudis nobilis, veritatis causa in carcere detentus, cum a Iesuitico seductore longo sermone esset tentatus, ut a pura doctrina deficeret, hoc unum tandem ei respondit, Mein Christus kommt nicht uber ein mitt euerem Christo, den weg den ihr kommen seidt. gehet wider heim: Quod idem fuit ac si diceret, Frustra venisti, non indigeo tua opera. Venire alicuius precationem ad Deum, est,

gradum, docere eam. Psal. 36: Stat in via non bona. Via secundum mulieres, est menstruorum fluxio. Gen. 18: Desierat Sarae via secundum mulieres. id est, cessaverant menstrua. Eadem loquutio est. Gen. 31. Esse in via. Et fuit ipse in via 2. Sam. 3: id est, cum adhuc esset in via. Rom. 3: Contritio et calamitas in viis eorum, et viam pacis non cognoverunt. quod citat Paulus ex versione LXX, Psalm. 13: vel potius ex Isaiae 50, quam etiam Vulgata secuta est. Sensus autem est, quod omnes impiorum conatus ac consilia sint tantum eo directi, quomodo laedant

Et Herodes vidit se a magis delusum esse. Rom. 7: Video aliam legem in membris meis. Huius significationis plurima exempla passim extant. Tertio, significat cogitare, aut considerare aliquid. Rom. 11: Vide benignitatem ac severitatem Dei. id est, perpende. Gen. 49. Vidit requiem, quod esset bona. Exod. 2: Vidit onera eorum. Exod. 32. Vidi populum hunc, et ecce populus durae cervicis. Tertio, significat agnitionem simul et approbationem alicuius rei. Sic Christus aliquoties inculcat: Qui videt filium, videt et patrem. id est, agnoscit, approbat ut verum Deum, et amplectitur

Latinos. Vir mortis non fuit tota familia patris mei, nisi viri mortis domino meo. Vir desideratum: Dan. 9. i. desideratus, qui ab aliis desideratur, aut in precio habetur, non vir cupiditates aut desiderus habens Vir domini: i. qui pertinet ad domum, aut possidetur a domo. Gen. 39. Nec esset quisquam in domo ex viris domus. Viri numeri: i. pauci, facile numerabiles Gen. 34. Vir Belial, idem quod filius Belial: Deut. 15. Sic egressi fuerint ex te viri Belial. Sic et Iudic. 19, illi qui concibutis interfecerunt uxorem Levitae, sunt vocati viri Belial: i. quos Belial aut

excepto, vel etiam uno animo, summo consensu. Iud. 20, Egressi itaque sunt omnes filii Israel, et collecta est multitudo tanquam vir unus a Dan usque Berseba. Eadem loquutio est Nehem. 8 et 1. Sam. 11. i. prorsus collecti sunt, summoque consensu non aliter ac si tota multitudo unicus vir esset. Vir et frater. Isa. 9, Vir fratri suo non parcet. i. alter alteri. Exod. 10, Non videbat vir fratrem suum. i. alter alterum, vel nemo alterum. Ioel. 2, Vir fratrem suum non urgebit: i. summo ordine omnia in militia agent, ne quis alii vel in pugna, vel in profectione sit

agitur in tertio et quarto Moysis libro. Aliquando autem Votum significat ipsam promissionem erga Deum factam. Aliquando rem promissam voto, aut votivam. Psalmo sexagesimosexto: Ingrediar domum tuam cum holocaustis, et reddi tibi vota mea, quae voverunt labia mea, et loquutum est os meum, dum esset in angustia mihi. Per metaphoram Votum ipsam gratiarum actionem denotat, [?: ] crebro cum voce Laudis coniungitur. Psalmo quinquagesimo: Immola Deo laudem, et redde Altissimo vota tua, id est, tuam gratiarum actionem. Psalmo 21.

significat quod vehementer. Oseae vigesimoprimo: Et amaritudine affectus est Esau usque valde. Primo Samuelis undecimo: Et laetatus est ibi Saul, et omnes Israelitae usque valde. id est, vehementer et supra modum laeti fuerunt. Non usque valde: significat penitus non, prorsus non: Latinis esset particularis negativa, sed Hebraeis est universalis, ac prorsus eandem rationem obtinet haec formula, sicut et illa Non omnis. Psalmo centesimodecimonono: Ne eripias verbum veritatis de ore meo usque valde, id est, prorsus ne eripueris. Ibidem: Ne derelinquas me usque valde. De qua

et inebriamini proximi. Amici, concordes in Deum. In Evangelio: Vos amici mei estis. Senes, consummatae iustitiae. In Gen. Et mortuus est Abraham senex et plenus dierum. In Solomone: Cani sunt hominis sensus, et aetas senectutis vita immaculata. Et in alteram partem, de Solomone: Cumque iam senex esset, depravatum est cor eius. Iuvenes, alacres in Deum. In epist. Iohannis: Scribo vobis iuvenes, quia fortes estis, et verbum Dei in vobis manet, et vicistis malignum. Et in malam partem, in Regnorum libro de Roboam: Derelicto consilio seniorum locutus est secundum consilium iuvenum. Parvulus,

primus peccavit, et interpretes tui inique agerunt 835. 6. 7 43 Vocavi nomen tuum, Meus es tu 727. 33 Dedi precium redemptionis tuae Aegyptum 1018. 26. 27 44. Hic dicet Iehovae, Ego sum, et ille invocabit in nomine Iacob 470. 59. 60 Annon esset mendacium in manu mea? 639. 7 45 Rorate caeli desuper, et nubes stillent iustitiam 744. 34. 35 47. Non vocaberis amplius mollis et tenera filia Babel 1196. 35. 36 Tolle molam, et mole farinam 665. 66 [?: ] tua ne

4 Operanti imputatur merces non ex gratia 414. 3 Ei autem qui non operatur, etc. 789. 42. 43 Quia lex iram operatur 545. 26 Abrahae enim non per legem, etc. sed per fidem promissio facta est, quod mundi haeres futurus esset 693. 58. 59 etc. Circumcisionem autem accepit sigillum iustitiae, etc. vide in voce SIGILLUM. Qui praeter spem in spe credidit, etc. 1157. 12. 13 Qui vocat ea quae non sunt, ut sint 1298. 32

1027. 6. 7 Quos praescivit, illos etiam praedestinavit 939. 38. 39 Quos praedestinavit, eos et vocavit, etc. 1297. 54. 55 Deus misit filium in similitudine carnis peccati 859. 15. 16 Cum quidem lex infirma aut imbecilla esset per carnem 455. 48. 49 Propterea quod sapientia vel intelligentia carnis mors est 1092. 39. 40 Spe salvi facti sumus 1156. 69 Sensus carnis inimicitia est, adversus Deum 106. 37 9 Maior serviet minori 603. 46 Israel

6 Omnia mihi licent, sed non omnia conducunt 569. 42. 43 Ut morientes, sed ecce vivimus 680. 40 7 Foris pugnae, intus terrores 986. 31 Vos estis in cordibus nostris, ad commoriendum et convivendum 147. 25 8 Christus, cum dives esset, pauper factus est, ut nos, etc. 840. 33. 34 9 Qui parce seminat, parce et metit 1116. 10 11 Licet imperitus sum sermone, non tamen scientia 1098. 24 12 Cum infirmor, potens sum 926. 29. 30 Datus est mihi stimulus carnis

etiam propter beneplacitum Christum praedicant 79. 7. 8 [?: et- ] Si autem vivere in carne, est mihi fructus operis, et 1131. 46. 47 Mihi enim vivere Christus est, etc. 680. [?: 5- ] 2 Christus cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, etc. 53. 25 [?: et- ] Factusque est obediens patri usque ad mortem, mortem vero crucis 753. 52. 53 etc Cum timore et tremore operemini salutem vestram 789. 19. 20 Quinetiam si pro

et lachrymis obtulisset 2. 28 6 Impossibile est, ita peccantes denuo ad poenitentiam revocari 411. 59 Resipiscemus, siquidem permiserit Deus 883. 43. 44 7 Translato sacerdotio, sequitur etiam legis translatio 1059. 50. 51 8 Quamvis filius esset, tamen didicit ex iis quae passus est, obedientiam 753. 62 Dicendo novum, antiquavit prius 738. 32. 33 10 Hortatur nos, ut intremus in sanctuarium, idque per eam viam, quam ipse mediator nunc novam nobis praeparavit ib. 36. 37 Unica oblatione

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report