Your search found 2919 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1889-2126:

in vulgaribus inguis, in quibus multi multos annos versantur perpetuo colloquendo, legendo, scribendo, et subinde peritos percunctando. 5 Vetustus sermo recentioribus obscurus est. Romani linteos libros et annales Pontificum vix intelligebant, teste Horatio, cum adhuc eadem lingua esset. Sic Germani nunc non intelligunt ea quae tempore Caroli Magni scripta sunt, cum quidem eadem sint vocabula, ut videre est in Otfridi Evangeliorum versione. Tota omnino illa vetustissima ratio dicendi, atque adeo etiam vivendi, est recentioribus et obscura et difficilis.

etiam ipsi Apostoli, initio illas gloriosas ac (ut ita dicam) mundanas descriptiones potentiae et splendoris Meschiae et Ecclesiae ad verbum accipiebant, eoque longissime a vero sensu aberrabant, et totum Christi regnum ex spirituali carnale temporariumque faciebant; quod cum per sese plane impium esset, tamen etiam multipliciter cum Scriptura pugnabat. Unde facile coniicere poterant ac debebant, illas orationes esse figuratas, et partim per metaphoras et parabolas a politico regno ad spirituale translatas: partim etiam synecdochice non tantum praesentem crucis statum aut militantem

plane liberi sumus. Polygamia olim, initio etiam sororum ac fratrum coniugia fuerunt concessa: sub lege ac postea non perinde. Apostoli sub initium abrogationis ceremoniarum concesserunt, aut etiam praeceperunt, abstinentiam a sanguine et suffocato: quod nunc iniungere Ecclesiis impium esset, et restitutionem Iudaismi olret. In prima illa Ecclesia multa fuerunt miracula, et Deus illis credi voluit, quandoquidem Sacra scriptura, praesertim novi Testamenti, non dum apud omnes recepta fuit. Postea prohibitum est, quaerere miracula: et insuper praedictum est, Antichristum et spiritus

Nam et contraria sese invicem illustrant. Alias item conferuntur loca, in quorum altero sunt antecedentia, vel etiam consequentia dictorum loci illustrandi: unde nempe dicta huius consequentia dictorum loci illustrandi: unde nempe dicta huius consequentia quadam deduci exponique possunt. Longum esset variarum collationum exempla adscribere, quae passim in bonorum scriptorum libris leguntur. Tale etiam est, quod vocem ὑπόστασις aut substantia (ut multi vertunt) Hebraeorum 11. explicui collatis duobus similibus dictis ex eiusdem epistola.

stulticiam, restringendum est ad gravem et maturam refutationem, quae stulto suam vanissimam opinionem ac sermonem liquido ante oculos depingat, eumque extremae stulticiae redarguat: posterius vero accipiendum est de verborum sermonisque acerbitate ac contumeliis, quibus quidem merito exagitandus esset stultus, sed virum gravem ac prudentem parum deceret. Sic, quia nunc homo pius habet duos in se homines, veterem ac novum: ideo modo dicitur servire peccato ac carni, et peccator esse: modo contra, sanctus, iustus ac Deo serviens, quod quatenus renatus est, accipi de eo debet. Sic

necesse est eum in audiendis Dei oraculis praeditum esse. 4 Sive autem unum ex illis quodcunque, sive plura nomina connectatur, praesertim cum ali quid dicere aut facere dicitur, quod quidem ad summam sensus attinet, perinde est ac si diceretur, Deus dixit, vel fecit, seu ibi positum esset nomen Deus. Dico autem, quod ad summam noticiae aut scopum sententiae attinet, non quod non aliquam utilem ac veluti accidentariam monitionem indicet. 5 Est quoque propria quaedam ratio, quod nonnunquam ob praedictas causas terroris aut declarationis suarum proprietatum, aut etiam

sacerdos, pastor, rex, propheta, mediator, advocatus, sponsus, consiliarius, princeps pacis, angelus magni consilii, gigas, lapis angularis, petra, fundam entum, ostium, lux mundi, via, vita, veritas, leo, agnus, virga, flos de radice Iesse, filius Abrahami, filius David, etc. Longum esset recensere omnia. 13 Caeterum Spiritus S. dicitur procedens a patre et filio: dicitur missus in corda credentium, ut ea purificet: dicitur vivificator, consolator, paracletus, donum, σϕραγίς, arrhabo, unctio, digitus Dei,

phalangibus contra nostros eiaculantur. eadem nostri mutata paululum interpretatione, statim retorquent in illos, non aliter quam solent exercitati milites clypeis excepta hostium tela iterum in hostes vibrare. Quid multa? sic nonnulli imperiti se in hac arena exercent, tanquam si ludus iis esset, allegoriis confingendis certare, et tanquam si Scripturam haberent vice pilae palmariae. Ergo, quod dicere coeperamus, raro, et non nisi maturo consilio, allegorias in medium proferre adsuesces Improbandum quidem est, nolle usquam ultra sensum Grammaticum progredi: at multo improbandum

7 deos deasque de rerum administratione, deque arduis negotiis consultantes, easque etiam administrantes res introducunt: atque ita mixtum quid ex corrupta Theologia, philosophia morali et historia habent. 8 Denique (ut alia omittamus) addelectandum non pauca, perinde atque si privilegium ea de re esset irrogatum, comminiscuntur, histrionmque aut ludionum more et agunt et dicunt. Quare plerunque acceptissimas stultae multitudini materias consectantur, ut sunt bellicae aut amatoriae. Philosophi contra, libenter 1 simplici ratione veritatem tradunt: omnia veritati rei, nihil autem

Christo subesse: idem decet intelligamus de actionibus sanctorum heroum, quos Scriptura vehit laudibus. 15 Est usitatum Prophetis, vaticinia rerum futurarum explicare verbis praeteriti temporis, tanquam si narrarent res transactas. Subinde vero sic narrant, quasi de praesentibus sermo esset. Quod a Spiritu sancto introductum apparet, ad significandum maximam rerum expectandarum certitudinem. Psalmo 22, Circumdederunt me canes, et congregatio malignantium obsedit me, foderunt manus meas et pedes meos. Ubi plura exempla occurrunt, et in his quaedam etiam expressa verbis

et prophetiae potius impletionem, quam oraculi ipsius verba recensuerint. Id autem nemini mirum aut temerarium videbitur, qui sibi persuaserit, quod res ipsa convincit, eundem spiritum ore Evangelistarum locutum esse, qui aperuerit os Prophetarum. Deinde Prophetarum munus fuisse, quid futurum esset praedicere: Evangelistarum vero, quid sit factum narrare. Itaque cum spiritus Dei illorum oracula in novo Testamento non exscribat, sed interpretetur, minime certe debuit itidem enumerandis vocabulis astringi. 14 Alias ad verbum citat, praesertim cum aliqua singularis vis in ipsis

Theologi, qui Dei providentiam tantum universalem faciunt, in genere videlicet administrantem universa, verum ad minutiora et particularia haudquaquam descendentem. 6 Redarguuntur omnes haeretici, quales in primis Pelagiani, plus iusto humanis tribuentes viribus, perinde ac si in hominum manu esset fidem pro arbitrio amplecti, in eadem constanter perseverare, eandem intrepide confiteri, metu periculorum aut mortis nusquam angi: cum haec omnia constet solius Dei esse dona: testante Apostolo, Actorum 17. Eph 2. Philip. 2. 7 Reprehenduntur omnes qui plus nituntur ac fidunt rebus

rebus, ut sunt spirituales, prorsus carebimus. Rectissime enim Patres dixerunt, ignorantiam Scripturae esse ignorantiam Dei. Sunt vero varii morbi, variaeque difficultates huius vitae, ad quas omnes salutaria remedia existo sacrosancto thesauro verbi Dei quaerere debemus. Longum sane esset hic tum varios morbos ac difficultates hominis recensere, tum etiam remedia eorum conquirere, quae alii prolixius ac ex professo tractarunt, unde utrumque istorum cognosci potest. Porro quia supra dixi. Sacras literas suo quodam ordine scriptas esse, et non exactissime omnes

adhaec pleraque loca eius annotavit, et denique nullum minus humanis opinionibus dilutum est, quam id, quod SYNTAGMA NOVI TESTAMENTI. et porro etiam VETERIS appellatur: quae tria opera utinam in unum corpus redacta essent, ne res materiasve similes ex diversis libris colligi, comportarique necesse esset. Ac demiror profecto, eorum librorum non esse maiorem usum in Ecclesia, et non proponi in Scholis: sed alios Philosophicis somniis Theologiae admixtis contaminatos. De cuius operis laude ac usu, in Praefatione dictum est aliquantulum: non tamen quantum satis esset ad permovendos

comportarique necesse esset. Ac demiror profecto, eorum librorum non esse maiorem usum in Ecclesia, et non proponi in Scholis: sed alios Philosophicis somniis Theologiae admixtis contaminatos. De cuius operis laude ac usu, in Praefatione dictum est aliquantulum: non tamen quantum satis esset ad permovendos homines, ad agnoscendum tam promptum thesaurum caelestis sapientiae. Ea igitur Bibliorum harmonia rectissime poterit studiosus sincerae Theologiae uti, eoque omnia quae in Sacris literis occurrunt referre, aut etiam adscribere, quae sibi magis utilia aut necessaria

proponere, quam vere sincereque exponendi. Denique etiam, ut impura seductorum or a reprimamus, qui perpetuo Patres iactantes, Sacras literas partem crudelibus edictis grassationibusque, partim etiam teterrimis calumniis ac sophismatibus ex omnium manibus cognitioneque excutere conantur. Longum esset, et non praesentis propositi, si de hoc uno horribili furore tyrannidis Antichristi pro dignitate conqueri vellemus. Ut igitur omnes veritatis cupidi, germanique discipuli Christi tum erudiantur ad cognitionem sacri voluminis, tum etiam agnoscant, nec nos quicquam malae fraudis in monstranda

amator est, historiam de Ioseph assidue revolvit, et ab ipso temperantiae actiones edocetur: cum reperiat ipsum non solum continenter se habere ad voluptates, sed etiam habitualiter ad virtutem dispositum. Fortitudinem vero discit a Iob, qui non solum cum vita ipsi in contrarium mutata esset, pauperque ex divite, et orbus ex pulchros liberos habente, in uno temporis momento factus esset, idem permansit, invictam ubique animi constantiam conservans: sed neque amicis ad consolandum ipsum venientibus, ipsique insultantibus, et dolorem exacerbantibus, exasperatus est. Rursum si quis

cum reperiat ipsum non solum continenter se habere ad voluptates, sed etiam habitualiter ad virtutem dispositum. Fortitudinem vero discit a Iob, qui non solum cum vita ipsi in contrarium mutata esset, pauperque ex divite, et orbus ex pulchros liberos habente, in uno temporis momento factus esset, idem permansit, invictam ubique animi constantiam conservans: sed neque amicis ad consolandum ipsum venientibus, ipsique insultantibus, et dolorem exacerbantibus, exasperatus est. Rursum si quis consideret, quomodo mitis in eadem re et simul magnanimus fiat, ut animi quidem indignatione

prodidisti. Cognovi te cum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum. Cognovi te in Deo Deum, non ex permixtione confusum, sed ex virtute naturae, dum quod Deus es, in eo qui ex te est inesses. Non ut idem tu esses, et inesses: sed inesse te in eo qui ex te esset, perfectae nativitatis veritas edoceret. Item, eadem pagina: ab his ergo quae teneo edoctus sum, his immedicabiliter imbutus sum: et ignosce omnipotens Deus, quia in his nec emendari possum, et commori possum. Tarde mihi hos impiissimos, quantum ego arbitror, doctores aetas nunc

quasi gradatim ad divina sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De rebus autem quae omnino non sunt, non traxit aliqua vocabula, quibus vel figuraret locutiones, vel spiraret aenigmata. Idem de mirabilibus sacrae Scripturae, cap. 11. Si

sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De rebus autem quae omnino non sunt, non traxit aliqua vocabula, quibus vel figuraret locutiones, vel spiraret aenigmata. Idem de mirabilibus sacrae Scripturae, cap. 11. Si ergo diabolus a Pythonissa

ideo magis augeri quam minui: quia malae concupiscentiae etiam praevaricatio Legis accedit. In Evangelium Ioannis tractatu 16. Lex enim peccatores convincebat, non solvebat. Ideo litera sine gratia reos faciebat, quos confitentes gratia liberabat. Nam hoc dicit Apostolus: Si enim data esset Lex, quae posset vivificare, omnino ex Lege esset iustitia. Quare ergo data est Lex? sequitur et dicit: Sed conclusit Scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Idem eruditissimus et pientissimus pater, plurimis locis verum legis usum

etiam praevaricatio Legis accedit. In Evangelium Ioannis tractatu 16. Lex enim peccatores convincebat, non solvebat. Ideo litera sine gratia reos faciebat, quos confitentes gratia liberabat. Nam hoc dicit Apostolus: Si enim data esset Lex, quae posset vivificare, omnino ex Lege esset iustitia. Quare ergo data est Lex? sequitur et dicit: Sed conclusit Scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Idem eruditissimus et pientissimus pater, plurimis locis verum legis usum commonstrans, longe aliter sentit et loquitur, quam

aut non ita fit, ut deinceps non sit faciendum, quantum pertinet ad curam vel potestatem facientis, sicut ait Horatius: Serviet aeternum, qui parvo nescit uti. Non enim potest in aeternum servire, cuius ipsa vita, qua servit, aeterna esse non potest. Quod testimonium non adhiberem, nisi locutionis esset. Verborum quippe illi sunt nobis autores, non rerum, vel sententiarum. Sunt quaedam peculiaria verba in sacris Literis, quibus utuntur ad aliquid proprie significandum. Ambros. sup. Luc. cap. 1.

EXPLICATIO. Bene Angelus apparuisse

non hunc esse Samuelem illum prophetam, perfactum facilius intelligitur: sed diabolus, qui se transfert in angelum lucis, in phantasia Samuelis consideretur. Quod ex sermonibus eius recte dinoscitur: quoniam funesto Sauli dicebat, Tu et filii tui mecum eritis. Etenim si verus hic Samuel ostensus esset, nullo modo iniquum regem consortem suae felicitatis post mortem diceret. De hoc tropo alibi disserui. sic Virgilius in quit, Mirantur Iulum: intelligens cupidinem, speciem Iuli praese ferentem. Figuratae locutiones sacrae Scripturae suavius et iucundius nos afficiunt, quam si

quae Latine materia dicitur: tertium quid superest, nisi ἀποτέλεσμα, id est definitio? quod filius quaesivit, pater retulit decenti, ubi est hostia? Deus, inquit, providebit sacrificium, fili. Ipse enim didicerat propheta, quid esset consummandae rei αἴτιον. Nam cum Moyses mitteretur ad populum Dei liberandum, ad regem Aegypti, ait: Quis sum ego, ut vadam, et educam populum a regis potestate? Respondit Dominus: Ego ero tecum. Interrogabat iterum Moyses: Quid dicam illis, si

EXPLICATIO. Nec me ineptum putes, inquit Augustinus ibidem, Graecis nominibus utentem. Primum, quia sic accepi, nec tibi hoc aliter audeo intimare quam accepi. Deinde tu quoque animadvertis, non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem interpretando, esset profecto ineptior: si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel

non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad aetiologiam

et qui cum eo erant? Quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus? Ad aetiologiam vero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abiici, nisi fornicationis causa: relatumque esset ab interrogantibus. Mosen libello dato repudii remisisse licentiam: Hoc, inquit, Moyses fecit propter duriciem cordis vestri. Hic enim causa reddita est, cur illud a Mose pro tempore bene permissum sit, ut hoc quod Christus praecipiebat, alia iam tempora demonstrare videretur. Horum autem

diluvium per totam terram, ut peccatores delerentur: et tamen illi qui evaserunt in arca, sacramentum Iustitiae ecclesiae demonstrabant, quae nunc in fluctibus seculi natat, et per lignum crucis Christi a submersione liberatur. Praedictus est Abrahae fideli servo Dei, uni homini, quod de illo esset populus nasciturus, qui coleret unum Deum inter caeteras gentes, quae idola colebant. Et omnia quae illi populo ventura praedicta sunt, sic evenerunt, ut praedicta sunt. Prophetatus est in illo populo etiam Christus rex omnium sanctorum, et Deus, venturus ex semine ipsius Abraham secundum

ut omnes etiam filii essent Abrahae, qui fidem eius imitarentur: et sic est factum. Natus est Christus de Maria virgine, quae ex illius genere fuit. Praedictum est per prophetas, quod in cruce passurus esset ab eodem populo Iudaeorum, de cuius genere secundum carnem veniebat: et sic factum est. Praedictum est, quod resurrecturus esset: resurrexit, et secundum ipsa praedicta prophetarum ascendit in caelum, et discipulis suis spiritum sanctum misit. praedictum est non solum a prophetis, sed etiam

Natus est Christus de Maria virgine, quae ex illius genere fuit. Praedictum est per prophetas, quod in cruce passurus esset ab eodem populo Iudaeorum, de cuius genere secundum carnem veniebat: et sic factum est. Praedictum est, quod resurrecturus esset: resurrexit, et secundum ipsa praedicta prophetarum ascendit in caelum, et discipulis suis spiritum sanctum misit. praedictum est non solum a prophetis, sed etiam ab ipso Domino Iesu Christo, quod Ecclesia eius per universum orbem terrarum esset futura per sanctorum martyria passionesque

sic factum est. Praedictum est, quod resurrecturus esset: resurrexit, et secundum ipsa praedicta prophetarum ascendit in caelum, et discipulis suis spiritum sanctum misit. praedictum est non solum a prophetis, sed etiam ab ipso Domino Iesu Christo, quod Ecclesia eius per universum orbem terrarum esset futura per sanctorum martyria passionesque disseminata: et tunc praedictum, quando adhuc et nomen eius latebat gentes: et ubi notum erat, irridebatur: et tamen virtutibus miraculorum eius, sive quae per se ipse, sive quae per servos suos fecit, dum annunciantur haec, et creduntur. iam

EXPLICATIO. Quatuor illa flumina, in quae flumen illud quod egrediebatur de paradiso, divisum est: cum et eorum nomina Scriptura sacra commemoret, Geon, Phison, Tigrim et Euphratem: et regiones quas illa permeant, suis nominibus appellet, Evilath, Aethiopiam, Assyriam: absurdum esset allegorice tantum accipere, nisi prius illa esse vera flumina concedatur. Intellectus sacri eloquii inter textum et mysterium tanta est libratione pensandus, ut utriusque partis lance moderata, hunc neque nimiae discussionis pondus deprimat, neque rursus torpor incuria vacuum

EXPLICATIO. Ut cognitionem omittamus Historiae gentium, quae mendaciis referta est: ipsi certe philosophi, qui non videntur laborasse in studiis suis, nisi ut invenirent quomodo vivendum esset accommodate ad beatitudinem capessendam. Cur dissenserunt et a magistris discipuli, et inter se condiscipuli, nisi quia (ut homines) humanis sensibus et humanis rationibus ista quaesierunt? Auctores vero nostri, in quibus non frustra sacrarum Literarum figitur et terminatur Canon, absit ut

non est Evangelistae contrarius, in his quae narrat, licet non concordet. Augustinus super Ioannem tractatu 112.

EXPLICATIO. Quod Ioannes Evangelista narrat, ingressum Dominum Iesum cum discipulis suis in hortum, non continuo factum est, cum eius illa finita esset oratio: de cuius verbis ait, Haec cum dixisset Iesus. Sed alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua oratione tacuerunt. Quomodo autem omnes conveniant, ne veritati quae per alium

id est, corrumpunt enim bonos mores colloquia mala. Et apud Athenienses in Martis curia disputans, Aratum testem vocat: ipsius enim et genus sumus. Quod Graece dicitur, τοῦ γὰρ ἐγενος ἐσμεν. Et est clausula versus heroici. Ac ne parum hoc esset, ductor Christiani exercitus et orator invictus pro Christo causam agens, etiam inscriptionem fortuitam arte torquet in argumentum fidei. Didicerat enim a vero David extorquere de manibus hostium gladium, et Goliae superbissimi caput proprio mucrone truncare. Scriptura divina

quod turba multa eum sequitur, et seculum post illum abit: si dimiserimus eum vivere, venient Romani, et tollent nobis et locum et gentem. Expedit ut unus moriatur homo, quam tota gens pereat. Evangelista verba nescientis quid diceret, exposuit nobis, et ait: Hoc autem non a se dixit, sed cum esset pontifex, prophetavit: quia oportebat eum mori pro populo et gente. Tamen illi cum viderant, populum post eum ire, dixerunt: Quando morietur, et peribit nomen eius? Id est, cum occiderimus eum, iam nomen

Christi Ecclesia. Multa in scripturis sanctis dicuntur iuxta opinionem temporis, quo gestare feruntur, et non iuxta id quod veritas continebat. Hieronym. in Hierem. cap. 28. et in Matth. 14. EXPLANATIO. Ananias in Hieremia dicitur propheta, non qui esset, sed qui crederetur. Et Ioseph in evangelio pater Domini vocatur. Et ipsa Maria, quae sciebat se de spiritu S. concepisse, et responderat Angelo: Quomodo erit istud, quoniam virum non cognosco? Loquitur ad filium: Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamuste. Herodes etiam contristatus

tibi: valeat ad salutem similitudo. Sacra scriptura de omnibus virtutibus et vitiis exempla habet, et contra omnia vitia remedea. Chrysostomus in actibus Apostolorum, Homilia 29.

EXPLICATIO. Explanatione haec regula non indiget, quia longissima esset, idque passim occurrit legentibus. Nicolaus praeterea Hanapus, Hierosolymitanus patriarcha, plurima ad hanc rem pertinentia collegit ex sacris Literis. Historia plurimum iuvat ad sacrarum Literarum intelligentiam. August. 2 de doctrina Christiana, capitulo vigesimooctavo.

sacrae, quae non videntur necessaria, indaganda est solertilectori. Augustinus contra Faustum, lib. 2.

EXPLICATIO. Si quis nostrum, qui Hebraeas literas ignoramus, id est, ipsos vocum characteres, videret eas in pariete conscriptas honorato aliquo loco: quis esset tam excors, ut eo modo pictum parietem putaret, ac non potius intelligeret scriptum: ut si legere non valeret, non tamen illos apices aliquid significare dubitaret? Ita prius illa omnia quae sunt in veteri Testamento Scripturarum sanctarum, quisquis non perverso animo legerit, sic oportet

Deum possessio denegaretur. Et multa istiusmodi in veteri reperies Instrumento. Secundum Hebraeorum idioma, infans vocatur omnis filius ad comparationem parentum. Hieronym. in quaestion. in Genes.

EXPLICATIO. Id Ismael exemplo probatur, qui cum esset decem et octo annis maior, cum eiectus est de domo Abrahae cum matre Agar, puer seu infans appellatur. Omnes pro multis, et multi pro omnibus frequenter in sacris Literis ponuntur. Augustin. contra Iulianum Pelagianum libro 6, cap. 12.

moriatur: quia humiliavit uxorem proximi sui. Et in alio loco: Si autem fuerit adolescentula sponsata viro, et invenerit homo eam in civitate, et dormierit cum ea, educetis utrumque ad portas civitatis illius, et lapidabuntur lapidibus, et morientur. Adolescentula quidem, quia non proclamavit, cum esset in civitat e: vir autem, quia humiliavit uxorem proximi sui. et eradicabitis malum ex nobismet ipsis. Filius hominis in bonam partem accipitur, in singulari duntaxat: filii hominum e contrario in malam, in sanctis Literis. Hieron. in Ezechiel. cap. 30.

I. super Ezechielem.

EXPLICATIO. Ex praesenti prophetiae spiritus prophetantis animum aliquando tangit, atque ex futuro non tangit. sicut Iohannes Baptista venientem Dominum videns, ait: Ecce agnus Dei, Ecce qui tollit peccata mundi. Sed cum iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque expraesenti non tangit: sicut aperte libri Geneseos historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum misit: cum minorem

testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum misit: cum minorem filium Rebecca ad benedicendum supposuit. Qui haedinis pellibus indutus, paterno palpatui corpus fraternum finxit. Cui ille minori filio, tanquam maiori, benedictionem dedit, quaeque essent longe futura nunciavit: sed quis esset, qui coram se assisteret, scire non potuit. Aliquando prophetantis animum ex praesenti pariter, et futuro tangit: quod ex eodem libro Geneseos liquido docemur. In illo quippe scriptum est, quia cum ad vitae iam terminum appropinquaret Iacob, et duos filios suos Ioseph fecisset assistere ante

ad vitae iam terminum appropinquaret Iacob, et duos filios suos Ioseph fecisset assistere ante eum, ut ex benedictione illius possent longe post futura promereri: cui maiorem ad dextram, minorem vero posuit ad sinistram: cumque ille oculis senectute caligantibus, nepotes suos, quis prior quisve esset minor, humano visu discernere nequaquam posset: ductis in obliquum brachiis, dextram manum minori, sinistram maiori posuit. Quod dum corrigere filius vellet, ait: Non ita convenit, pater, quia hic est primogenitus: audivit, Scio fili mi, scio. Et iste quidem erit in populos, et

Et iste quidem erit in populos, et multiplicabitur: sed frater eius iunior, maior illo erit. Achiae Prophetae animum prophetiae spiritus et ex praesenti atque futuro tetigerat, cum caligantibus oculis eam, quae se esse aliam simulabat, et uxorem Hieroboam esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad pronunciandum e longinquo adventum Christi, simul etiam de propinquo datum vel iniunctum est illis prophetare illud, in quo citius veraces comprobari possent: ut cum illa prophetiae pars completa esset, illud quoque, quod reliquum vel maximum

esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad pronunciandum e longinquo adventum Christi, simul etiam de propinquo datum vel iniunctum est illis prophetare illud, in quo citius veraces comprobari possent: ut cum illa prophetiae pars completa esset, illud quoque, quod reliquum vel maximum erat, de adventu Messiae verum fore convinceretur. Rupertus Abbas in Oseae cap. 1.

EXPLICATIO. Imminentem ab Assyriis Israelis captivitatem, itemque instantem Iudae in Babylonis transmigrationem, et

missas, nescio quid continere gratiae amplioris? Nimirum hac causa. Nam in vinculis, quasi si quis gloriae rei bellicae praecellens, inter medias hostium strages et trophaea consistat, illinatque epistolis, quae vult mandata:: sic sane faciebat hic beatus. Noverat plane, quantum momenti ea res esset allatura. Quare Philemoni scribens ita loquitur: quem genui in vinculis meis. Sunt autem epistolae quas in vinculis scripsit, ad Ephesios, ad Philemonem, ad Timotheum, ad Philippens. ad Colossenses. Epistolarum Pauli ordo, et librorum Prophetarum alius est in sacra Scriptura, quam

epistola ad Colossenses, id quod ab epistolae fine manifestum est. Colossensibus enim scribens ait. De omnibus reb. meis certiores vos faciet Tychicus, quem misi una cum Onesimo fido et dilecto fratre. Hic autem Onesimus is erat, pro quo epistolam ad Philemonem composuit. Ac quod non alius esset illi cognominis, patet ab Archippo. Quem enim in epistola ad Philemonem socium accepit exhortationis pro Onesimo susceptae, hunc et ad Coloss. scribens excitat his verbis: Dicite Archippo, vide ministerium quod accepisti, ut illud impleas. Videtur porro mihi epistola ad Gal. praecessisse

intelligitur carnis assumptio, ut est: Unigenitus filius qui est in sinu patris. Nonnunquam vero solus homo, ab eo susceptus, et deitas consequenter, ut est: Novissime locutus est nobis in flio Nonnunquam simul utrunque ut est: Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Iesu. Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo: sed semetipsum exinanivit, formam serviaccipiens. Nonnunquam et ad corpus videntur dicta, quae ad deitatem sunt principaliter referenda, ut est; Filius hominis quidem in caelo. Rursus divinitati nonnunquam videntur adscripta, quae specialiter

speciem, aut naturam novam inexpertamque creaverit. Quomodo Deus mundum fecerit, possumus quaerere temerarie magis quam caute. nullius enim divinae creaturae modum homini licet agnoscere. Nam si sciret quis, quomodo ex nihilo aliqua facta sunt, creatori utique scientia ac potentia par esset. De his quae ad gubernationem mundi pertinent. Cap. XII. Quoniam de creatione mundi tractatum est, competenter restat, ut quaeramus, gubernatio eius quot modis significetur? Duobus autem modis significatur: aut generali, aut

mundi tractatum est, competenter restat, ut quaeramus, gubernatio eius quot modis significetur? Duobus autem modis significatur: aut generali, aut speciali. Generalis est, per quam ea quae facta sunt, secundum modum quo facta sunt, permanent. Quod significatur, cum dictum esset: Vidit Deus quia bonum, et quia bona valde, et benedixit ea. Quod et beatus David ostendit, dicens: Ipse dixit, et facta sunt: ipse mandavit, et creata sunt: statuit ea in aeternum, et in seculum seculi: praeceptum posuit, et non praeteribit. Specialis gubernatio est, per quam

de variis Hebraismis secundum partes Orationis: deinde secundum Tropos ac Schemata: postea secundum quasdam latius vagantes materias aut Regulas: postremo, et de singulis quibusdam capitibus, ac de singularibus aliquibus materiis, Christo aspirante et inspirante, agam. Utile vero praeclarumque esset, indicare naturalem originem sermonis, et partium eius, quod ego hic tantum paucissimis verbis attingam. In rerum natura igitur, aut sunt res ipsae quasi quietae, ac per se sine tempore motuque considerare: aut earum quidam motus, seu actiones et passiones, simul etiam tempus

Bonum est tibi intrare claudum, vel mutilum in regnum caelorum, quam duos pedes vel manus habentem, proiici in ignem aeternum. Descendit hic iustus in domum suam, quam ille, Matth. 18. Qui autem scandalizaverit unum ex his minimis, proderit ei, ut suspendatur, etc. id est, satius ei esset. Iud. 2, Et corruperunt prae patribus suis ad eundem post Deos alienos: id est, magis quam maiores sui. 7 Comparativus saepe sine omni vestigio ponitur, praesertim cum comparatio in duabus diversis sententiis aut colis, commatibusve sita est: ut Psal. 93, Flumina

pertineat. Vicinum huic est, quod saepe ac simpliciter dicuntur, quae comparativa intelligenda sunt: Quisquis scandalizaverit unum de hisce minimis, bonum ei est, ut appensa mola asinaria submergatur in mari. Tota ea oratio in comparationem resoluta, fit magis perspicua, nempe hoc modo: Satius esset homini in profundo mari submergi, quam unicum pusillum scandalizare: vel, Multo levius et tolerabilius malum acerbissima mors, quam unici pusilli scandalizatio. Talia exempla sunt multa, ubi simpliciter affirmata comparative intelligenda sunt. 9 Econtra etiam non raro duo, quorum

non sequitur, postea cognovisse, ut quidam haeretici delirarunt. Matt. 5, Non exibis, donec reddas extremum quadrantem, id est nun quam exibis, ut Marcus habet. Luc. 22, Non bibam illud, donec veniat regnum Dei. In quibus et similibus exemplis, negatio illa cum sua meta idem valet, ac si esset sine meta. Nam Donec idem valet, ac si diceretur, Nunquam. Sic et Usque aliquoties accipitur. Matth. 28, Ego sum vobiscum usque ad consummationem seculi, id est interea et postea. 1. Sam. 15, Samuel non vidit Saulem usque ad mortem. Esai. 46 Usque ad senectam et canos ego portabo, id

aut quia non est secundum hominem: pro, significo, quia Evangelium meum non sit ab homine. Rom. 6, Gratia Deo, quod fuistis servi peccati, sed ex animo obedivistis formae doctrinae. Coniunctio Quod non proprie videtur monstrare causam gratiarum actionis, seu illud bonum, de quo gaudeat: clarius esset: Gratias ago, quod cum essetis servi, obedivistis, etc. 5 Quia reddens rationem crebro deest. ut Exod. 29, Combures extra castra: Sacrificium pro peccato est: pro, quia sacrificium. Gen. 17. Exterminabitur anima illa de populis suis: foedus meum irritum fecit:

alii, quae illi coniuncta est eamque praecedit, ita ut aliud quiddam quaerere, quam id quod quaerant, videri possint. Dicetur de hoc, exemplisque confirmabitur in capite de interrogatione et responsione. 14 Ponitur aliquando adverbium interrogandi secundo loco, cum primo ponendum esset. Mich. 6, Adhuc an est in domo impii? pro, An adhuc est in domo impii? 15 Talium traiectionum aut transpositionum exempla pene innumera sunt in novo Testamento: quae si quis non animadvertit, longissime a vero aberrat. Proponam autem adhuc plura exempla. Ioan. 8 legitur, quod

in domo impii? pro, An adhuc est in domo impii? 15 Talium traiectionum aut transpositionum exempla pene innumera sunt in novo Testamento: quae si quis non animadvertit, longissime a vero aberrat. Proponam autem adhuc plura exempla. Ioan. 8 legitur, quod Christus interrogatus, quisnam esset? responderit, την ἀρχην ὅτι καὶ λαλῶ ὑμῖν: ubi την ἀρχην initio, vel ab initio adverbium, cum verbo Loquor coniungendum est, praeposito illo Quod, ut sit sensus: Id sum, quod semper

sit peccaturus: sed si peccaverit, quoties ei remitten dum sit. Ubi simul interrogandi adverbium non suo loco est positum. Sic Matth. 17. Qui autem scandalizaverit unum ex his minimis in me credentibus, prodest ei, ut suspendatur mola asinaria ex collo eius, etc. id est, satius esset cuique homini alligata mola asinaria in mare praecipitari, quam scandalizare unum ex his minimis. Matth. 24, Caelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt: id est, Potius caelum et terra interibunt, quam mea dicta. Psal. 125, Circum Ierusalem sunt montes, et

5, Cerva amorum, et caprea gratiae uxor tua. i Psal. [126,] Panem dolorum, id est, panem dolorosum seu dolore et labore quaesitum. Item: Uxor et filius iuventutum vel senectutum: pro, qui in iuventute vel senectute contigerunt. Sic igitur locus Psal. 127. vertendus esset: Filii in iuventute nati, et non iuvenes. Esa. 1, Semen malignorum, id est, malignum: tametsi illud sit significantius, indicat enim eos natos esse malos ex malis. 14 Aliquando quoque nomen significans accidens iungunt Hebraei subiecto, seu substantiae per praepositionem Beth,

est. Sic Rom. 1, Video aliam legem in membris meis, captivantem me sub legem peccati. Ubi utraque lex membrorum et peccati eadem est. 6 Aliquando non prorsus ipsum antecedens, sed vicinum referunt. Ubi intraveritis in domum, manete ibi donec exeatis inde: non ex ea domo: alioqui esset tautologia. Idem enim est manere in domo, et non exire ex ea. Sed Inde, pro ex ea civitate ponitur: non domum, sed etiam civitatem refert. 7 Referunt nonnunquam etiam relativa aliquod antecedens, quod licet non praecesserit, facile tamen, quale sit, intelligi potest. Ut Ier. 10,

quae vocant affixa, propterea quod paragogice vocibus Hebraicis adglutinantur, aliquando non simpliciter pertinere ad vocem cui adiuncta sunt, sed ad aliquam aliam ibi positam: sicut paulo ante in constructione Nominis monui. ut si affixum [?: ] Cha, haereditati adnexum, verbo esset adiunctum nenathathicha, etc. Dabo tibi gentes haereditatem, vel in haereditatem. 10 Aliquando et consequens, seu eam vocem quae primum sequitur, et nondum praecess it pronomen, relativum

casus distingui possunt: saepe unus articulus in pluribus casibus reperitur. 2 Multa possunt de constructione quoque, sicut et de reliquis Grammatices partibus, in hoc sermone ex Latina lingua iudicari. omnes enim linguae aliquousque conveniunt. Ea hic prolixius inculcare, superfluum esset. Monebo igitur tantum quaedam de figuratis locutionibus, idque minus notis Latinis auribus. 3 Requirit sane haec lingua, sicut aliae, ut verbis personalibus praeponatur nominativus eiusdem numeri ac personae: sed contra mira est licentia subito mutandi numeros ac personas: ut

auxilium mittet. 22 Variae in omnibus linguis figurae accidunt, dum non raro constructio magis ad sensum, quam ad verba respicit. Cuiusmodi Hebraismorum aliquos tantum hic notabo. 23 Saepe igitur verbis figuratis talem constructionem, sensum ac sententias adiungunt, ac si esset ibi ipsa propria. Zach. 9, Castrametabor circa domum meam ab exercitu transeunte: id est, Tuebor aut defendam domum meam ab omni hoste ei insidiante. Verbum Castrametari, non recipit eam constructionem aut sensum ab aliquo, sed verbum Tueri aut Defendere, pro quo hic Castrametari ponitur.

pecudibus, nihil vel brutorum vel hominum laesum est. Quid enim canis mutiret ab homine ad iumentum, quid latratus canis est in homine et iumento? Sed sensus est, quod summa pax fuerit in homine et iumentis. Ex corde erit malus oculus. Hic malus oculus perinde construitur cum exire ex corde, ut si esset propria vox, nempe invidia, Marc. 7. Si plaga steterit in oculis eius, Levit. 13. Plaga stare aut conquiescere perinde construitur cum oculis, ac si esset proprium, Iudicio eius. Vae qui dicit patri, quid gignis, et matri, quid parturis? id est, Vae illi, qui cum Deo suo creatore litigat.

quod summa pax fuerit in homine et iumentis. Ex corde erit malus oculus. Hic malus oculus perinde construitur cum exire ex corde, ut si esset propria vox, nempe invidia, Marc. 7. Si plaga steterit in oculis eius, Levit. 13. Plaga stare aut conquiescere perinde construitur cum oculis, ac si esset proprium, Iudicio eius. Vae qui dicit patri, quid gignis, et matri, quid parturis? id est, Vae illi, qui cum Deo suo creatore litigat. Nam haec ad verbum nemo dicit. Isa. 54. Similitudo ponitur proipsare, aut inusitatum pro usitato aliquo modo conveniente: et illud Vae, ita cum sequentibus

Vos nostra opinione minime caeci estis, sed tunc liberum arbitrium habetis, tum estis docti in sacris, ideo securi peribitis. Iohann. 9. Non veni propter iustos, id est, qui se esse iustos somniant. Sic secundum alienam opinionem aut dubitationem quaerit Baptista per Apostolos ex Iesu, An ipse esset verus Meschias, aut alius sit expectandus, cum ei antea luculentissimum testimonium dedisset, quod ipse sit verus Dei agnus, et nullus alius. Sic Paulus dicit Gal. 2, se cum Petro contulisse, ne quo modo frustra cucurrisset, id est, ut aliis eximeret illam pravam dubitationem de sua

et potius caelum ac terra transibit, quam unus apex aut Iota de Scriptura: nimirum valde religiose in sacro textu oraculorum Dei versari debemus, ut nihil temere invertamus, addamus, aut minuamus, neve ibi vel fingamus, tropum, ubi non est, vel etiam negemus, ubi sit. Quare operaeprecium esset aliquid dicere de usu et veluti praxi troporum, ut recte ista troporum expositione uti possemus, nec ea temere in nostram aut aliorum perniciem abuteremur: tametsi etiam in praecedentibus, nempe in tractatu Delectione Sacrarum Literarum, iam complura huius generis dicta sint, quae hisce

Paulo ea cumprimis varia significata copulativa exprimit: de quibus alibi. Sic Act. 13, Dabo sancta David fidelia: vocem Chasde verterunt Septuaginta Isaiae 55, ὅσια, quia Hasid pium significat, inde Latinus adhuc obscurius Sancta: cum eo loci vertendum esset, Miserias, benignitates aut beneficentias, id est beneficia Davidi promissa, seu promissiones ex mera misericordia factas: quas Deus suscitato Meschia sit certo praestiturus, nec passurus irritas fieri. Hoc enim ibi Apostolus asserit. Videndum ergo, ne vel versum textum male

constructionis. ut cum pronomen relativum praeponitur suo antecedenti, aut etiam verbum suo nominativo. Psal. 87, Fundamenta eius in montibus sanctis: Diligit Dominus portas Syon super omnia tabernacula Iacob. Prius ponitur relativum Eius quam antecedens Syon, cum forte dicendum esset: Fundamenta Syon in montibus sanctis: aut Syon sita est in montibus sanctis, quam Dominus diligit super omnia tabernacula Iacob. De quo genere Hebraismi plenius dictum est in constructione Nominum et Pronominum. Iud. 4, Et ipsa quidem habitabat sub palma Debora, inter Rama et Bethel, in

Paulum: ut in re ac materia vitio adversariorum malitiaeque humanae plurimas dubitationes et contradictiones habente, et apud scriptorem vigilantem, in perpetua praxi existentem, et in omnium aedificationem aut dubia dissolvenda intentum, eoque suum stylum et rationes dirigentem, de quibus longum esset disserere, et alibi aliquid dicetur. SERMOCINATIO, διαλογισμὸς, cum personis congruis sermo tribuitur. Sicut Isa. 14 tribuitur sermo regibus, et satrapis, et inferno, occurrentibus regi Assyrio: Videntes te intente aspicient te, ac

magistratui. mox per Apostrophen ait in secunda: Vis non timere potestatem? Sic et 14, de ceremoniis statim initio: Tu quis es, qui condemnas alienum servum? Ubi observetur illa quoque Regula, quod licet talia ad unum aliquem dici videantur: tamen perinde ad totum genus pertineant, ac si dictum esset: Quicunque non vult timere potestatem, is faciat bonum, etc. et: Nemo debet alienum servum iudicare seu condemnare. Alio qui particulares et individuae sententiae in sacris plerunque ad omnes pertinent, iuxta illud: Quod vobis dico, omnibus dico. PERMISSIO, vel

facit iudices suae ataxiae. Sic etiam praecedente capite: Iudicate vos, quod dico, quae tamen sunt concessioni valde vicina. Aliqui volunt esse communicationem, cum consilia actionesque nostras cum adversario aut iudice communicamus, ac ipsius sententiam factumque, si nostro loco esset, cognoscere cupimus. Est et aliud communicationis genus, cum se doctor increpans auditores illis admiscet: quod fit plerunque leniendae invidiae gratia, dum quasi partem quandam culpae in se recipere, ac semet quoque obiurgare videtur. Hoc multum utitur Scriptura, et omnes

epistolam scripserit, non Apostolum, sed discipulum fuisse. Nam, ut dixi, totus ille locus, et alia plura eius epist. ita per istam figuram sonat, ac si ille doctor non ex cathedra auditores in subselliis sedentes allo queretur: sed ipse quoque unus ex discipulis, et quidem male se gerentibus, esset. Verba eius loci sunt haec: Propterea oportet nos vehementius attendere iis, quae dicta sunt nobis, ne quando perfluamus. Etenim si is, qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam praemii repensationem accepit: quomodo nos effugiemus, si

careat. Chrysostomus et illud esse Prosopopoeiam dicit, cum Paulus ait, Totam rerum naturam gemere cum piis, et magno desiderio expectare liberationem a vanitate, cui subiecta est. Prosopopoeiam aliqui vocant etiam, cum vel mortui vel absentes, vel denique alii quicunque loqui finguntur. Tale esset, quod regi Assyrio principes in inferno occurrunt, eumque insultando excipiunt, Isaiae 14. aut cum Epulo Abrahamum alloquitur. Camerarius et illud prosopopoeiam vocat Rom. 3, Si veritas Dei per meum mendacium exuberat. Ad Prosopopoeiam et Somatopoeiam non male referas etiam

sed malorum, id est, causa timoris. Contra causa pro effectu. 1 Corinth. 14, Quandoquidem sectatores estis spirituum, id est, donorum spiritus. Amos 3, Quis thesaurisabit iniuriam et violentiam in palatiis suis, id est, opes per iniuriam et volentiam partas. Roman. 11, Opus non esset opus, id est, meritum seu debitum: ponitur opus pro merito operis seu debito. Sensus enim est loci, si servantur homines ex gratuito Dei favore, ergo non ex merito eorum. Meritum enim seu debitum, et gratuitum inter se pugnant. Aut si omnino contendit aliquis servari homines proprio merito,

operis seu debito. Sensus enim est loci, si servantur homines ex gratuito Dei favore, ergo non ex merito eorum. Meritum enim seu debitum, et gratuitum inter se pugnant. Aut si omnino contendit aliquis servari homines proprio merito, ergo non gratuito Dei favore: nam alio qui meritum non vere esset meritum. Posset et hoc ad Metonymiam referri, quod saepe verba significant non ipsam tantum actionem nudam, ut proprie solent ac debent, sed quasi suis quibusdam causis et accidentibus convestitam: ut 1 Ioan. 3 et 5. Ioannes apostolus repetens inculcat, quod qui ex Deo natus

aliquo. Mar. 1, In hoc exivi, ut doceam: id est, ab hoc in mundum veni. Et 8, Exierunt Pharisaei, et coeperunt altercari cum Christo: id est, exeuntes domo ad eum pervenerunt, ac cum eo disputarunt. Mar. 3, Audientes propinqui eius exierunt, ut eum caperent: dicebant enim, quod apud se non esset: id est, venerunt. Sic forte eiusdem 11, Cum vespera iam hora esset, venit in Bethaniam cum duodecim. Luc. 3 dicebat Baptista exeuntibus turbis, ut ab eo baptizarentur: Genimina viperarum, quis vobis monstravit ut fugeretis a ventura ira? pro, quae egressae ex suis oppidis, ad eum

veni. Et 8, Exierunt Pharisaei, et coeperunt altercari cum Christo: id est, exeuntes domo ad eum pervenerunt, ac cum eo disputarunt. Mar. 3, Audientes propinqui eius exierunt, ut eum caperent: dicebant enim, quod apud se non esset: id est, venerunt. Sic forte eiusdem 11, Cum vespera iam hora esset, venit in Bethaniam cum duodecim. Luc. 3 dicebat Baptista exeuntibus turbis, ut ab eo baptizarentur: Genimina viperarum, quis vobis monstravit ut fugeretis a ventura ira? pro, quae egressae ex suis oppidis, ad eum pervenerunt. Sic forte accipiendum est illud Rom. 1, Iustitia Dei patefit

nasci secundum promissa prophetarum. Sic Terent. dicit, Uterque accusandi, id est, accusatione digni estis, iure accusari potestis. Sic et Cicero in quadam epistola inquit: Et si ipse consolandus sim, qui te consolor: id est, iure ac merito consolatione indigeo, merito mihi consolatio adhibenda esset. De iure, non de facto loquitur, non praedicit futurum, ut quis se consoletur. 1. Cor. 11, Oportet haereses esse: de facto loquitur. Alioqui verbum hoc plerunque ius ipsum notat: sicut Dominus ipse de facto exponit illam vicinam huic sententiam, Impossibile est non venire

totam massam fermentet? Item, Non oportet vinum novum in veteres utres imponi. Et omnes omnino Parabolae sine explicatione huc referri possunt. Sic Christus utitur similitudine habentis trabem in oculo, et obiectantis festucam proximo, Matth. 7. et similitudine utrium ac vini infusi, ut si esset pars reliquae propriae orationis. Multo vero magis perspicuus fuisset sermo, si fuisset per modum similitudinis proposita. Quod quidem in explicatione fieri etiam convenit. Vult enim dicere Dominus, ubique servanda est proportio. Sicut enim, si mustum infuderis in utres novos,

Sic verisimile est homines erga homines loqui, neque enim audent simpliciter petere tanti crediti condonationem, quod in hac vita extremae impudentiae esse videretur, et non impetraretur. At coram Deo nihil tale dicere debemus petentes remissionem peccatorum, quod nos persolvere velimus. Hoc enim esset non agnoscere magnitudinem sui debiti, paupertatem seu impotentiam, et denique mediatorem, qui solus calcavit torcular aut persolvit, solusque vult hanc laudem sibi in solidum habere. Hoc modo in Parabola infidelis villici in eo nimium res ad Parabolam applicatur, quod dicit iniustum Mammona,

diebus et noctibus dicitur, non propter Christum, qui per tres noctes non fuit. Num. 23, Non accubabit, donec bibat sanguinem hostium: dicitur de Israelitis propter similitudinem aut metaphoras a leone sumptas, non quod ipsi revera sanguinem adversariorum biberint, cum nec pecudum quidem eis fas esset. Sic, Donec solvat ultimum quadrantem, sic enim in humanis rebus fieri solet: quod ad doctrinam trahendum non est, ut Papistae ad purgatorium rapiunt. In viatore saucio non licet fingere eum fuisse plane occisum. Talem enim nemo sanabit. Quare illa reliqua adhuc vita et vires naturae, quae in

Hic in utroque membro deest nominativus, seu id quod confertur, quod tamen ex praecedentibus et sequentibus suppleri potest, nempe iniustitia aut reatus, et contra meritum aut iustitia. Sic eodem capite in illis quinque versibus est antithesis et collatio, quae si plene intelligenda esset, prolixe evolvi posset suppletis ex altero quae in altero desunt. Verba Pauli sunt haec: Christus enim, cum adhuc nullis viribus essemus, suo tempore pro impiis mortuus est. Enimvero vix pro iusto quisquam moriatur: nam pro eo qui sit ipsi utilis, forsitan aliquis etiam mori sustineat.

Talia sunt et illa exempla Amos 9, Pertinget arans ad messorem, et calcans botros ad trahentem semen, pro, messor pertingit ad arantem: id est, tanta erit copia frumenti, ut eius collectio sit se extensura usque in autumnum, cum iam ad alterius anni proventus arandum et serendum esset. neque enim copiam laboris seu arationis promittit, quae facile haberi potest, sed copiam messis, quae diu occupabit agricolas. Ezech. 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic propheta erit. Dicendum potius, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic consulentis eum. Non enim pseudoprophetae,

Textus habet hoc modo: Illi ergo homines cum vidissent, quod Iesus fecerat signum, dicebant: Hic est vere propheta ille qui venturus est in mundum. Iesus ergo cum cognovisset, quod venturi essent ac rapturi ipsum, ut facerent ipsum regem, secessit iterum in montem ipse solus. At ubi iam vespera esset, descendunt discipuli eius ad mare, et conscensa navi venerunt traiecto mari ad oppidum Capernaum: iamque tenebrae erant, nec venerat ad eos Iesus: mare autem vento magno flante, intumescebat. Cum remigassent ergo ferme stadia vigintiquinque aut triginta, vident Iesum ambulantem super mare,

aut triginta, vident Iesum ambulantem super mare, et appropinquantem navi, ac timuerunt. Ille autem dicit eis: Ego sum, ne timete. Voluerunt ergo recipere eum in navim, et ilico navis erat in terra, ad quam ibant. Postero die turba quae stabat trans mare, vidit, quod navicula alia non esset ibi, nisi una illa, in quam ingressi fuerant discipuli eius, et quod non introiisset cum discipulis suis Iesus in naviculam, sed soli discipuli eius abiissent: aliae vero supervenerunt naviculae a Tiberiade iuxta locum, ubi comederunt panem, postea quam gratias egisset Dominus. Cum ergo

in quam ingressi fuerant discipuli eius, et quod non introiisset cum discipulis suis Iesus in naviculam, sed soli discipuli eius abiissent: aliae vero supervenerunt naviculae a Tiberiade iuxta locum, ubi comederunt panem, postea quam gratias egisset Dominus. Cum ergo vidisset turba, quod Iesus non esset ibi, neque discipuli eius, ascenderunt et ipsi naviculas, et venerunt Capernaum, quaerentes Iesum. Et cum invenissent eum trans mare, dixerunt ei: Rabbi quando huc venisti? Respondit eis Iesus, et dixit, etc. Hic videmus, prius narrari, quod vulgus, reperta unica

laqueum. pro, laqueo apprehender calcaneum eius. Iob 17, Cor eorum abscondisti ab intellectu. pro, intellectum ab eorum corde: fecisti, ut carerent communi sensu, non intelligerent, quae alii norunt. Est quoque Hypallage quaedam constructionis. Ioh. 19, Qui vidit testatur: clarius esset, si diceres, Qui testatur, is hanc rem ipse coram vidit, spectavit, etc. Sic Ioan. 8, Qui ex Deo est, verba Dei audit: propterea vos non auditis, quia ex Deo non estis. Non est quaestio an audiant, sed an sint ex patre Deo aut diabolo, ideo in conclusione rectius fuisset

quia ex Deo non estis. Non est quaestio an audiant, sed an sint ex patre Deo aut diabolo, ideo in conclusione rectius fuisset dicere: Propterea vos nequaquam ex Deo estis, quia verbum eius non auditis. Sic illud Ioan. 9, Quis peccavit, hic aut parentes eius, ut hic caecus nasceretur? clarius esset, si diceretur, Ob cuius tandem peccatum, suumne an parentum hic caecus est natus? Quaeritur aliud, quam quod proprie ac clare dicitur. De quo in capite Interrogationum. Syncategorematum transpositiones aut traiectiones, quae vel maximi momenti sunt, supra in capite

non esse suam, sed eius a quo erat missus, Io. 7. neutrum simpliciter, sed ex eorum sensu, qul ipsum a patre separabant, quum revera una sit patris et ipsius voluntas ac doctrina. Sic dicit caecum illum aut parentes eius non peccasse, Ioan. 9, hactenus scilicet, ut ab iis peccatis orta esset eius caecitas: cum alioqui et ille et parentes eius peccatores essent, quia homines erant, ut explicatur Rom. 5, et priori Ioan. 1. Antitheses adhibent vehementius aliquid stabilituri aut etiam

quare vultis dare causam huic tanto malo, etc. 1 Sam. 19, Dimitte me, quare te interficiam? id est, quare vis mihi praebere causam, ut te interficiam? 2 Sam. 2. Quare te percutiam humi? Iere. 40, Quare percutiet te in animam, et dispergetur totus Iuda, qui ad te iam congregatus esset, et peribunt reliquiae Iuda. Gen. 27, Cur utroque filio orbabor die una. i. quare causam huic tanto malo praebebimus? Ps. 79, Quare dicent gentes, Ubi est Deus eorum? id est, quare tu Domine negligendo nos, eis huius tantae rei causam praebebis? Ier. 27, Quare moriemini tu et populus

quia rursus dixit Isaias, Excaecavit oculos eorum. Impletio Scripturae proprie effectus est, non causa eorum incredulitatis. Non enim ideo non crediderunt, quia praedictum est: sed ideo praedictum est, quia non erant credituri. Et tamen ita hic Scriptura imperitis videtur loqui, ac si haec esset causa efficiens incredulitatis, cum vere sit effectus. Angelus Gedeoni, Abi in ista tua fortitudine, et libera Israelem. Deus ad Abrahamum, Quia hoc fecisti, ideo benedicam et multiplicabo sementuum. Atqui iam antea hoc promiserat certo, idque ex mera gratia: non igitur propter hunc secutum

dacturos ipso: id est, se per illos eorumve ministerium, quia Christi efficacia post passionem primum sese exeruit, totum mundum subiugando, et nunc etiam Antichristum expugnando. 1 Tim. 1, Paulus duas causas commemorat, cur sit veniam consecutus persecutionis, quia insciens fecerit, et quo esset aliis exemplum misericordiae Dei: cum vera causa eius reconciliationis, sit proprie solius Christi meritum, et misericordia Dei. Quae natura Hebraismorum ac sermonis sacrarum Literarum diligenter observanda est, ne cum alibi, tum praesertim in iustificationis dogmate a vero aberremus, dum

patris propter meritum filii, qui tamen simul tanta felicitate omnia piorum benefacta remunerat. Sic Psal. dicit: Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hic et saepe alias pronunciatur, ac si esset vera et primaria causa alicuius operis. Hoc quoque modo Christus dicitur positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit donatus. Et eius Evangelium ac ministri dicuntur esse odor mortis: item, proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut

de absentia Davidis. Ibidem: Et puer nescivit quicquam, scilicet de negotio praesenti, quod inter Davidem et Ionatan agebatur 1. Sam. 25, Et non periit ex omnibus quae ei erant, quicquam, scilicet ex pecoribus, quae erant apud Davidem, et culpa Davidis ac servorum ipsius. Ioan. 7, Si hic non esset a Deo, non posset facere quicquam, scilicet tam grandium miraculorum, qualia ista sunt. 2. Sam. 15, Et non sciverunt omne verbum, id est, quicquam eorum, quae Absalon contra patrem moliebatur. 1. Reg. 12, Et lapidaverunt eum omnes Israelitae, scilicet qui illic erant, ubi hoc accidit.

non potest esse meus discipulus. Item: Quicunque non renunciaverit omnibus suis, non potest esse meus discipulus. Iohan. 12, Qui odio habet animam suam in hoc mundo, in vita aeterna custodiet eam. Videtur absolute praecipere, ut nostra, nostros, ac vitam ipsam odio habeamus et negligamu:, quod esset plane impium: cum tamen nihil aliud postulet, nisi ut gloriam Dei, ac aeternam salutem longe omnibus humanis rebus anteferamus, paratique simus propter ipsum omnia deserere et pati. Sic Salomon Proverb. 6, contraria videtur praecipere, cum iubet responderi et non responderi stulto secundum

accipiantur, aut falsa aut absurda, vel denique et impia erunt. Isaiae 13, Medi argentum non curabunt, et aurum non desiderabunt: id est, non propter spem aut promissionem horum parcent Chaldaeis, quo minus eos interficiant. Sic Christus dicit: Si ego testarer de me, testimonium meum non esset verum. Similia his sunt et illa, Matth. 5. et Lucae 6, Si quis te percusserit in dextram maxillam, porrige ei et alteram: et, Si quis tibi aufert pallium, da ei et tunicam: et, Si quis te adegerit ut eas cum eo miliare unum, eas duo. In his enim dictis videtur mandare Christus, ut non

qui ipsum a patre separabant, quique putabant eum suam voluntatem aut cupiditatem explere, et suam quandam falsam doctrinam spargere conari, cum revera una sit patris et ipsius voluntas ac doctrina. Sic dicit caecum illum aut parentes eius non peccasse, hactenus scilicet, ut ab iis peccatis orta esset eius caecitas, cum alioqui et ille et parentes eius peccatores essent, quia homines erant, ut explicatur Rom. 5. et 1. Ioan. 1. Iam etiam de contraria Regula dicamus, ubi vocibus aliquibus quasi per Miosin positis significatio intendenda est, si veritas exprimi debet: saepe enim

Videtur enim haec posterior Regula aliquanto amplior esse, ac posse utramque priorem in se continere. Contra quoque aliqua hyperbolica dicta in tenuiori significatione accipienda sunt: ut Iohan. ult. Totus mundus non caperet libros de rebus gestis Christi, pro, ingens librorum moles esset. Terra Canaan fluit lacte et melle. Sic terra, cuius lapides sunt ferrum. Nec tantum hyperbolica, sed et alia dicta locutionesque non raro restringendae et tenuiori quadam notione quam sonent accipienda sunt. Gen. 4, Tunc coeptum est invocari in nomine Domini, pro, tunc cultus

vanitatis aut etiam improbitatis nebulonem, quem non necesse est refutare, quemque gravis vir suo responso indignum iudicare potest. Deinde voculae (Secundum stulticiam) notant verborum potissimum, tametsi et sententiarum acerbitatem, levitatem, contumeliam, aut etiam scurrilitatem, quibus dignus esset stultus ut exagitaretur et flagellaretur. Sed quia illa parum decent gravem, moderatum et sapientem virum, et offenderent alios bonos de intelligentes, ut non minus videretur desipere altero: ideo eo modo respondendum ei non est, quin etiam quandoque alicui prorsus levi ac vano scurrae

autem miseris parat exitium, qui sese tueri nequeunt. Sic et Virgilius inquit: Exulibus ne datur virgo Lavinia coniunx: id est, ut sit coniunx eorum. 5 Huiusmodi est, quod in capite de Similitudinibus dixi, interdum misceri simile cum assimilato: quae diversis membris exponenda esset, ubi etiam duo tanquam unum quid tractantur. Huc referri posset, cum in una sententia eius antithesis intelligitur. Huius generis etiam illud est, quod nonnunquam unica voce aut duabus integer sensus exprimitur, vel prius subindicatur tantum. Non raro sensus uno nomine

Ponit enim eam ante profectionem David in Ceila, cum tamen hic textus dicat, sacerdotem in Ceila ad Davidem profugisse: nisi forte propter cohaerentiam huius historiae cum caede sacerdotum simul illa exposuerit. 1 Samuel. 23. Et factum est, cum tonderet oves suas in Carmelo. Haec sententia esset coniungenda cum illis aliquanto post sequentibus: Et audivit David, etc. 1 Sam. 6, prius narratur currum, in quo vehebatur arca, concisum, eoque hostias oblatas: postea dicitur, Levitas deposuisse arcam ex curru. Isa. 38, Quod signum est, quod ascensurus sim in domum Domini?

Paralip. trigesimosecundo, quaedam non satis ordine narrantur. Sic primo Samuel. 28, repetitur mors Samuelis, et abolitio Pythonum, ob praesentem historiam exitii Saulis, et praesertim ob consultionem Pythonissae. In Narrationibus saepe nimis minutim singula narrant, cum satis esset aliqua tantum nominare: ex illis enim reliqua facile intelligi possent. Ea figura, quanquam Pleonasmo non admodum dissimilis est, tamen ad Leptologiam commodius refertur: quod nimirum singula etiam minutissima ociosius persequatur. Gen. 20, Et misit Abimelech rex Gerar, et accepit Saram.

non haberetis: nunc autem dicitis, videmus, ideo peccatum vestrum vobis manet: id est, iam non estis caeci vestro iudicio, caeterum si vestram caecitatem agnosceretis, tolleretur peccatum vestrum. Item Rom. 7, Ego sine lege vivebam: id est, non vere agnoscebam vim legis. Ibidem, Ut peccatum esset vehementer peccatum: id est, vere agnosceretur peccati foeditas et magnitudo. Rom. 3, Veritas per meum mendacium exuberavit: id est, exuberans esse cognita est, vel quam sit excellens. Item: Sit vero Deus verax, omnis autem homo mendax: id est, sic se rem habere agnoscatur. Sic Ananias

iustus: id est, ut tua iustitia agnoscatur. Ioan. 9, Si caeci essetis, peccatum non haberetis: id est, Si caecitatem vestram et errores agnosceretis, remitterentur vobis peccata. Rom. 7, Ego sine lege vivebam: id est, non vere agnoscebam vim legis, sive vera legis noticia. Item: Ut peccatum esset vehementer peccatum. Rom. 3, Veritas Dei per meum mendacium exuberavit, ut fiat totus mundus reus Deo: id est, agnoscatur esse reus. Item: Sit Deus verax. Rom. 5, Lex subintravit ut abundet peccatum: id est, ut magnitudo ac foeditas peccati agnoscatur. Sic delinquere, Ose. 5, et Levit.

credere noluerant olim. Hebr. 11, Per arcam damnavit Noah mundum: id est, ostendit esse damnandum. Similitudo rem et contra notat. Signum filii hominis. Similis factus est vanitati, Psal. 144. Sic tanquam similitudo filiorum hominis tetigit me, Daniel. 10. cum vere esset imago quaedam aut species hominis. Similitudo aliquando pro re, aut tanquam pars propriis verbis dictae sententiae ponitur. Fuit mihi lachryma panis die aut nocte, Psal. 42 et 80. id est, Perinde voluerunt se per faciem meam, ac in os influxerunt, ut eas devorarem

Hoc vos offendit, quid si videritis filium hominis eo ascendentem, ubi fuit prius: pro, certo ac indubitanter videbitis. Sic Virgil. Aeneid. 5, Si nona dies venerit, proponam certamina et praemia, pro, cum. Sic Paul. Act. 26, dicit se docuisse tantum ea, quae prophetae praedixerunt, Si Christus esset passurus, si resurrecturus, etc. id est, quod vere esset passurus et resurrecturus. Terent. Nisi si id est, quod suspicor. Ponitur igitur in talibus locutionibus, Si pro Quod, ut etiam 1. Timoth. 5, Testimonium habens, si liberos educavit, si hospitalis fuit, si sanctorum pedes

fuit prius: pro, certo ac indubitanter videbitis. Sic Virgil. Aeneid. 5, Si nona dies venerit, proponam certamina et praemia, pro, cum. Sic Paul. Act. 26, dicit se docuisse tantum ea, quae prophetae praedixerunt, Si Christus esset passurus, si resurrecturus, etc. id est, quod vere esset passurus et resurrecturus. Terent. Nisi si id est, quod suspicor. Ponitur igitur in talibus locutionibus, Si pro Quod, ut etiam 1. Timoth. 5, Testimonium habens, si liberos educavit, si hospitalis fuit, si sanctorum pedes lavit, si afflictis subvenit: id est, habens testimonium, quod haec

nempe Avena: septimo additur utrique qualitas. Musae aut poemati, quod sit sylvestris, seu de rebus pastoralibus, et avenae seu stylo, quod sit tenuis, sitque humile quoddam dicendi genus: octavo etiam quaedam ordinis verborumque non ingrata perversio. Patulae sub tegmine fagi: cum naturalis ordo esset, Sub tegmine patulae fagi: nec nihil est quod addit vocem Tegminis, cum potuisset simpliciter dicere, Sub fago patula. Hic videmus multa esse congesta aut confarta in unicam sententiam, ex qua possent plures effici, si quis eas simplicissimo ac tenuissimo sermone diducere vellet: ut, Tu iaces

in unicam sententiam, ex qua possent plures effici, si quis eas simplicissimo ac tenuissimo sermone diducere vellet: ut, Tu iaces sub fago, quae est patla ad respirationem: et componis aut cantillas rusticum poema, cuius sermo pertenuis simplexve est. Quae locutio videretur quidem illa, et esset sane perspicua, sed nec gratiam eam haberet, quam altera: quin potius prorsus langueret ita resoluta, nec ita aperte exprimeret illud securum, laetumque, et quasi luxurians ocium rustici iacentis et

mirifice quidem rem illustrant ipsam: at sermonem, praesertim apud minus intelligentem parumque attentum lectorem, non parum obscurant. Potuisset quidem hoc initium Paulinae epistolae, haecque quasi unica oratio in valde multas resolvi: sed nec habuisset eam gratiam, nec amplius esset tecta insinuatio, et in prolixitatem nimiam sermo excrevisset, fuissentque revera duo exordia inepte ac cum fastidio facienda, aut alterum prorsus omittendum. Ex hoc exemplo potes animadvertere, quomodo interdum scriptores, praesertim autem sacra Scriptura, in unam brevem

scriptor, qui veluti iudex de earum ordine sedet, dubitet, quamnam praecedentibus proxime adhaerere ac consequi permittere velit. Aliam enim interdum videt rei ipsius naturam poscere, aliam sermonis ordinem, aliam denique animum auditoris, qui cito explicari cuperet (aut alioqui id fieri utile esset) ex aliquo dubio aut cogitatione. Quare si non apponatur praecedentibus ea, quae vel pro rei natura, vel sermonis concinnitate commodissime adiungi posset deberentue: exoritur quasi quaedam perturbatio et etiam obscuritas, aliquando quoque ambiguitas sermonis. Exempla quaedam huius rei

inexcusabiles. Dolendum vero est illas epexegeticas Parentheses interdum non plane suo loco, ut nos optaremus, poni. si enim dictum fuisset, Invisibilia Dei (nempe eius aeterna potentia ac divinitas,) dum ex creationis operibus considerantur, perspiciuntur, ad hoc, ut sint inexcusabiles: multo esset magis perspicuus sermo, sicut Germanica ibi eam Parenthesin ponit. Copia rerum in uno aliquo necessario aut utiliter dicendorum, auditoris necessitas, aut alioqui aliquis pius affectus, aut etiam motus spiritus, vel zelus quoque, et denique adversariorum importunitas ita

et omne volatile caeli, adduxitque ad ipsum hominem, ut videret, quomodo appellaret illud. Omne enim quod ipse homo vocabat in anima vivente, illud nomen eius erat. Igitur vocavit ipse homo nomina cuique iumento et volatili caeli, omnique bestiae agri: et pro homine non invenit adiutorium, quod esset coram eo. β Et fecit illabi Dominus Deus soporem in Adam, et obdormivit, tulitque unum ex costis illius, et clausit carnem pro ea, et aedificavit Dominus Deus costam, quam acceperat de homine, in mulierem, et adduxit eam ad hominem illum, et ait homo ille:

β in spem credidit, se fore patrem multarum gentium, iuxta id quod dictum est: Sic erit semen tuum. Explicatio propositionis: α Ac non infirmatus fide, haud confideravit suum ipsius corpus iam emortuum, cum centum fere natus esset annos, nec emortuam vuluam Sarae. β Verum ad promissionem Dei non haesitabat ob incredulitatem, sed robustus factus est fide. Rom. 8. Propositio: α Nulla igitur nunc est condemnatio his, qui insiti sunt

carnis sunt curant: at qui spirituales, quae spiritus sunt. Nam affectus carnis mors, etc. Galat. 2. Propositio: α Cum autem venisset Petrus Antiochiam, β palam illi restiti, eo quod reprehendendus esset. Explicatio propositionis: α Nam antequam venissent quidam a Iacobo, una cum gentilibus sumebat cibum: cum autem venissent, subduxit ac separavit se ab illis metuens eos, qui erant ex circumcisione. Ac simulabant una cum illo caeteri quoque Iudaei, adeo,

contra iustitia, etc. In constructione ponunt Grammatici inter alia exempla Anacoluthi, seu male sequentis aut respondentis etiam hoc Terentii: Nos omnes quibus est obiectus alicunde labor, priusquam id rescitum est, lucro est. Nos omnes, Lucro est, non consonat. Dicendum esset, Nobis omnibus lucro est, vel nos omnes id in lucro habemus, aut censere debemus. Talia sunt prorsus innumera in Sacris: ut Matth. 7, Quis vestrum est homo, quem si petierit filius panem, num serpentem dabit ei? pro, qui, si filius petierit panem, det ei serpentem? Matth. 7, Omnia quae

gratia, et veluti aculei infigendi gratia iterat. Sic et Psalm. 93, Magnificentiam induit induit Dominus. Psal. 94. Quamdiu improbi Domine? quamdiu improbi exultabunt? simili ferme ratione Grammatici et Rhetores dicunt Homerum Iliad. 2, ter nomen Nerei repetiisse, cum postea esset eum perpetuo taciturus. Nonnunquam addendi adiectivi, epitheti, adverbii, aut circumscriptionis alicuius gratia, repetitur nomen substantivum. Verbum torrens kison, torrens vetustatis. Invocantibus invocantibus in veritate. Congerie verborum plurimum utuntur, qua vel rem eandem,

[?: fac- ] ostendit in eodem libro, ubi Graecorum levitatem cum Hebraeorum constantia committit. his verbis: Hactenus Iunius. Tropi etiam singularum vocum admodum significantes sunt, ut in Tropis ostendi, praesertim vero Metaphorae mire illustres. Operaeprecium sane esset conferri sacras Literas, quod ad sermonem attinet, cum aliquibus profanis authoribus. forte enim et id aliquid ad earum cognitionem prodesse posset. Utinam autem ii id beneficii studiosis Theologiae praestarent, qui excellenti quadam eruditione, ac praesertim iudicio styli alios literatos

sex membra tres bimembres circumitus reddiderunt. Non enim ait: Qui separati estis in diem malum, qui appropinquatis solio iniquitatis, qui dormitis in lectis eburneis, qui lascivitis in stratis vestris, qui comeditis agnum de grege, et vitulos de medio armenti. Quod si ita diceretur, esset quidem et hoc pulcrum, ut ab uno pronomine repetito, omnia sex membra decurrerent, et pronunciantis voce singula finirentur: sed pulchrius factum est, ut eidem pronomini essent bina subnexa, quae tres sententias explicarent. Unam ad captivitatis praenunciationem. Qui separati estis in diem

proposita est, donec veniret semen cui promissio facta est, disposita per angelos in manu mediatoris. Mediator autem unius non est, Deus autem unus est. Et hîc occurrebat quod sibi ipse proposuit: Lex ergo adversus promissa Dei? et respondit, Absit. Reddiditque rationem, dicens: Si enim data esset lex quae posset vivificare, vere ex lege esset iustitia: sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide IESU Christi daretur credentibus, etc. vel si quid eiusmodi est. Pertinet ergo ad docendi curam non solum aperire clausa, et nodos salvere

facta est, disposita per angelos in manu mediatoris. Mediator autem unius non est, Deus autem unus est. Et hîc occurrebat quod sibi ipse proposuit: Lex ergo adversus promissa Dei? et respondit, Absit. Reddiditque rationem, dicens: Si enim data esset lex quae posset vivificare, vere ex lege esset iustitia: sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide IESU Christi daretur credentibus, etc. vel si quid eiusmodi est. Pertinet ergo ad docendi curam non solum aperire clausa, et nodos salvere quaestionum: sed etiam tum hoc agitur aliis

Dei: poterat alioqui dixisse, Regio illa erat pulchra, fertilis, culta, aut quid simile: sed non fuisset sermo tam efficax. Sic vastatio Sodomae terribilius pingitur, cum adhibetur ipse Dominus coram inspiciens, indicans, damnans et puniens ac pluens, idque a Domino: quam si simpliciter dictum esset, igne eam conflagrasse, ac simul submersam esse. Sic cum alias malorum interitus narratur, multo significantius est, quod dicitur Deus ipse nos perdidisse, aut contra bonos conservasse. Sic saepissime in sacris Literis inindicatione calamitatum adhibetur species caeli et terrae omniumque

antitheses: Pudefacis optime de te meritos, qui vitam ac dignitatem tuam tuorumque servarunt: diligis odientes, et odisti diligentes: reipsa ostendisti, te non curare tuos principes et milites. Summa, si Absolon superstes esset, omnium nostrûm exitium vitamque ei largireris: tanta est tua dementia, iniustitia, aut perversitas. Sequentia quoque valde imperiosa et minacia sunt, ut non immerito alibi David dicat: Graves estis mihi filii Zeruia. Ad vehementiam vel efficaciam sermonis sacrarum Literarum,

colloquium Dei cum Abimelecho recenset: et ipse Abimelechus porro Abrahami dicta ad se: Annon ipse mihi dixit, Soror mea est: et ipsa quoque dixit, Frater meus est: ut in historia introducatur colloquium in colloquio, sitque duplicatus Hebraismus. Latinus dixisset: Annon ipse mihi dixit, quod Sara esset sua soror. Et ipsa quoque affirmavit, Abraamum esse suum fratrem. Verum magis incurrit sermo in oculos, cum ipsimet coram loquentes producuntur. Sic Genes. vicesimosecundo, in simplicissima narratione Abraami volentis offerre filium, res ipsa ante oculos proponitur rum colloquio Dei ac

quae Latine materia dicitur. Tertium quid superest nisi ἀποτέλέσμα, id est diffinitio? quod filius quaesivit, pater retulit dicenti: Ubi est hostia? Deus, inquit, providebit sacrificium fili. Ipse enim didicerat propheta, quid esset consummandae rei ἀίτιον. Nam cum Moyses mitteretur ad populum Dei liberandum, ad regem Aegypti, ait: Quis sum ego, ut vadam et educam populum a regis potestate? Respondit Dominus: Ego ero tecum. Interrogabat iterum Moyses: Quid dicam illis, si

etiam notationes acrimoniam quandam habent, quia breviloquentiae similes sunt: ex eo enim quod breviter prolatum est, plurima nos suspicione attingere vetat, quemadmodum ex notationibus. Sic enim illud, Vobis cycadae humi canent: gravius per inversionem dictum est, quam si simpliciter dictum esset, Arboribus vestris excisio inferetur. Haec ille. Consistit fitque brevitas multipliciter: si non altius rem narrare aut exponere incoeperis, quam necessitas postulat: si non longius in fine progrediare, quam opus sit: si non digrediare usquam extra propositum, sed recta ad scopum

suos varios ministros, quos semper donat ad aedificationem Ecclesiae suae, Eph. 4, dilatare ac illustrare: praeterea etiam Spiritum S. piis dare, qui eam illis suggereret ac exponeret. Denique voluit Deus pios eam perpetuo scrutari, volvendo eam, ac meditando in ea die ac nocte, quo exercitio esset eam illis abunde aucturus ac dilataturus. Postremo illae quoque duae graves causae brevitatis in sacro volumine sunt: prima, quod sermo ipse natura brevis, ac simul valde efficax vivusque:

ipsos caelitus de hoc filio audiendo clarissime delata, tum ex tota conversatione cum ipso tamdiu habita, tum et ex morte resurrectioneque ipsius, tum denique ex donatione Spiritus S. ac ex tam variis miraculis, iam post mortem Christi ipsius virtute patratis, inter quae etiam istud ipsum praesens esset, liquidissime cognoverint et palpaverint, ipsum esse verum Meschiam et unicum servatorem mundi, seque iussos esse per totum orbem terrarum de eo testari et concionari. Testantur igitur haec tam grandia tamque certa, ac denique adeo severiter sibi mandata, se nequa quam tacere posse, quicunque

fuisse, ut a me praedicetur. Respondeo: Non simpliciter ille affirmat 2. Cor. 11, se esse imperitum sermonis: sed tantum veluti per concessionem quandam, teste Augustino: inquit enim: Quod si etiam sim rudis sermone, sed certê non cognitione. quasi dicat: Etsi maxime verum esset, quod isti calumniantur, me esse imperitum sermonis: hoc tamen non adeo magnum quid apud vos esse deberet, ut a vobis contemnerer, cum alioqui rerum bonarum veritatem pernoverim, vobisque fideliter

lepor, volubilitas aut lenocinium. Non ergo id simpliciter affirmat, sed veluti conditionem ponit, quôd etiamsi destitueretur vi quadam gratiaque et arte dicendi singulari, nihilominus propter rerum verarum fidelem perspicuamque traditionem pro Aposto lo agnoscendus et colendus esset. Porro quôd dicit 1 Cor. 1, se non esse missum ad praedicandum Evangelion in sapientia sermonis: significat non tam necessariam facultatem res bonas perspicue ac cum fructu docendi, quam illam superfluam et ostentatoriam garrulitatem, tum in concinnitate numerorum aliisque

autem fuisse authorem, et esse etiam hanc ipsam Epistolam ab hoc errore, vel inde apparet, quod hortatur omnes etiam conversos ad accedendum summum illum sacerdotem consequendae remissionis peccatorum gratia. Christum enim esse misericordem, posseque compati infirmitatibus nostris. Certe si non esset locus poenitentiae, non etiam esset locus remissioni peccatorum post conversionem, nec doceret Christum imbecillitati nostrae compati. Illud autem quod praecipue urgent quidam ex 2 cap. quod ipsemet scriptor se quasi eximat ex numero Apostolorum, et accenseat eorum

hanc ipsam Epistolam ab hoc errore, vel inde apparet, quod hortatur omnes etiam conversos ad accedendum summum illum sacerdotem consequendae remissionis peccatorum gratia. Christum enim esse misericordem, posseque compati infirmitatibus nostris. Certe si non esset locus poenitentiae, non etiam esset locus remissioni peccatorum post conversionem, nec doceret Christum imbecillitati nostrae compati. Illud autem quod praecipue urgent quidam ex 2 cap. quod ipsemet scriptor se quasi eximat ex numero Apostolorum, et accenseat eorum auditoribus, non ita evidenter

fuerit. Potest quoque illud εἰς, in, significare tempus, non proprie auditores, usque ad nos, i, usque ad nostrum tempus: eam doctrinam esse confirmatam et propagatam, usquequo et ipse, tanquam ultimus Apostolorum, sit vocatus. Quid etiam absurdi esset, si ipse quoque Paulus aliquando audisset aliquem Apostolum, aut etiam Barnabam concionantem, aut miracula eorum spectasset? Sed obiicit alius: Atqui Paulus nec vocatus nec cofirmatus est per

non perpetuo conveniunt nobis cum Graeca lectione: verum quae sita sunt in rebus, communia sunt omnium linguarum. Idem ibidem: Illud obiter annotabis, optime Lector, quam solicite curarit divus Paulus, ut Evangelium Christi purissimum esset ab omnibus humanis adminiculis, ne quid inde sibi vendicare posset hic mundus, adeo ut nec eloquentiam voluerit adiungere, aut eruditionem humanam. At his temporibus, cum oneremus Christum opibus, negotiis profanis, honoribus, imperiis, exercitibus, voluptatibus, et quibus tandem non? solam

et barbara: et tamen inde non consequitur, eum nullum adhibuisse in dicendo studium. Fuit in legendo et scribendo admodum diligens: quod inde probatur, quod Romae agens, ac vinculis constrictus, Timotheum rogaverit, ut sibi deferri curaret peram cum libris et membranis. Non enim, licet captivus esset, beneficio studiorum carere voluit. Idemque scribit ad Timotheum, ut lectioni vacet: Quod si feceris, inquit, servabis teipsum, et pariter eos qui te audiunt. Certe discipulum non esset hortatus ad ea, quae ipse non faceret. Ex his omnibus liquet, Paulum non scripsisse absque diligentia, et

Timotheum rogaverit, ut sibi deferri curaret peram cum libris et membranis. Non enim, licet captivus esset, beneficio studiorum carere voluit. Idemque scribit ad Timotheum, ut lectioni vacet: Quod si feceris, inquit, servabis teipsum, et pariter eos qui te audiunt. Certe discipulum non esset hortatus ad ea, quae ipse non faceret. Ex his omnibus liquet, Paulum non scripsisse absque diligentia, et vigilanti studio: imo tria summa capita eloquentium virorum sibi non infeliciter vendicavit, ut bonam sanctamque doctrinam tradiderit, et confirmarit honeste ac sancte, casta dictione et

Appendices. Appendices sententiarum non paucas habet. 1 Ioan. 3, Hoc est mandatum eius, ut credamus nomini filii eius Iesu Christi, et diligamus alii alios, sicut mandavit nobis. Illud. Sicut mandavit, appensum aut alligatum est praecedentibus, cum iam satis plene dictum esset. Posses etiam vocare Appositiones fini sententiae subiectas, ut Ioan. 1, Quot quot autem acceperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, iis qui credunt in nomen eius. est Appositio aut Appendix fini subiecta. Sic eodem invenimus: De quo scripsit Moses et prophetae, Iesum filium

requirat Deus. Sicut Isa. 58. reprehendit Iudaeorum ieiunia, quod tantum affligerent corpus, et incederent inclinato capite, tanquam debiles et moesti: cum Deus ab eis veram potius conversionem et luctum animi requireret, hunc vero externum corporis luctum tantum eatenus probaret, quatenus esset effectus et consequens verae contritionis. Sic eos reprehendit Propheta et 29 cap. quod ore quidem prope accederent ad Deum, corde autem essent procul. Sic Ioelis 2, iubet Propheta Iudaeos cor scindere, et non vestimenta. Solebant Iudaei in omni vehementi ac tristi animi

habeamus, ac non solum commoda et voluptates negligamus, sed et incommoda ac acerba aliqua ultro nobis adsciscamus. Habet tamen et a consuetudine multum haec res. Aliae enim gentes aliter suam laeticiam et tristiciam testantur, et qualitate et quantitate: quod exemplis declararem, nisi et notum esset, et ego in praesentiarum brevitati studerem. Est igitur ieiunium in sacris Literis quaedam corporis afflictio, ac signum quoddam externum, et effectus animi intus moerentis, seu luctus quidam externus, qui sponte quidem, sed tamen naturali quodam motu, moerente corde suscipitur.

Christi. Priusquam autem quadragesima hunc numerum excresceret, ieiunabant alii unam, alii duas, alii tres dies ante Pascha, ut veluti compaterentur Christo, qui illis diebus fuit in afflictione. Calixtus Papa, qui circa 220 annum vixit, statuit primo terin anno ieiunandum, quo maior esset proventus frumenti, vini, olei, ut veluti pro singulis his semel ieiunarent. Unde et hoc obiter dicere possumus, eos iam tunc temporis habuisse ieiunium, pro bono ac meritorio opere. Postea mutato consilio statuit quater ieiunandum esse, quod quatuor essent anni partes. Eadem opera mandasset

ex quo alia omnia dependent, ac veluti ex suo vero fonte oriuntur et profluunt. 15 In omni petitione corporalium, includitur petitio spiritualium, et praesertim remissionis peccatorum, quae etiam in aliorum spiritualium petitione subintelligitur. Quid enim daret Deus boni, si non esset propitius ac favens? 16 Cum Deus bona opera remunerat, sua in nobis dona coronat, teste Augustino, aliisque patribus. Quod observandum est, ne quis nobis nostrisque meritis id impie adscribat, quod

est, se per illos, eorumque ministerium: quia Christi efficacia post passionem primum sese liberius et gloriosius exeruit, totum mundum subiugando, et nunc Antichristum expugnando. 1. Timoth. 1 Paulus duas causas commemorat, cur sit veniam consecutus persecutionis: quia insciens fecerit, et quo esset aliis exemplum misericordiae Dei: cum vera causa eius reconciliationis sit proprie solius Christi meritum. Quae natura Hebraismorum ac sermonis sacrarum Literarum diligenter observanda est, ne cum alibi, tum praesertim in iustificationis dogmate avero aberremus, dum bonis operibus saepe

accipere suos benefactores in aeterna tabernacula, cum hoc opus sit solius patris propter meritum filii. Sic Psalmus dicit, Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hîc et saepe alias pronunciatur, ac si esset vera et primaria alicuius rei effectusve causa. Hoc quoque modo Christus dicitur esse positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit mundo a patre donatus. Et eius Evangelion ac ministri dicuntur esse odor mortis, item proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium

et explicantur. 7 Sic confessio fit ad salutem. Num igitur qui nunquam confessi sunt (ut infantes, et sero conversi) peribunt? Num, si Petrus exiens ex aula pontificia, et flere incipiens ob abnegationem, subito interfectus, aut alioqui mortuus fuisset, desperare debuisset, tanquam non esset confessus? Sic Deus dabit unicuique secundum opera sua. Quid fiet igitur de peccatoribus? Quare Evangelium addit correctionem, inquiens: Ecce agnus Dei, qui tollit peccata mundi. 8 Aliae sententiae sunt aliis universaliores, minusque exceptionem aut correctionem admittunt. Verum

esse aut etiam excogitari perversius, quam quod vocem Gratiae, quae adeô est aliena a nostris operibus ac meritis, ut eam Paulus Rom. 11 dicat pugnare cum nostris operibus, inquiens: Si ex operibus, iam non ex gratia, quia opera non essent opera: sin ex operibus, non ex gratia, quia gratia non esset gratia. Eam, inquam, vocem ac rem adeo prorsus Evangelicam, nihilominus Papistae ad infusas quasdam piorum qualitates, atque ita revera ad nostras virtutes ac bona opera ausi sunt transferre. 35 Sic etiam

vita versantium aut exstientium, noticiam aliquam habeat. Quarum aliae sunt omnibus gentibus communes, seu etiam eadem ratione tractantur, aliae illi tantum genti ac loco specialiores, aut etiam plane propriae, aliisque ferme prorsus ignotae. De quarum aliquibus postea clarius dicetur. Esset vero utile rudioribus, hîc tum res ipsas aliqua compendiaria explicatione proponere, tum etiam voces ac phrases inde deductas explicare. Sic enim omnia fierent eis notiora ac expeditiora: verum is labor nimis longam operam requireret: et tractantur ista passim a diligentioribus

Iam igitur ad institutum accedentes, monstremus, quomodo variarum rerum cognitio sermonem illustret: primum vero dicam de rebus, aut earum proprietatibus, quae omnibus regionibus ac gentibus communes sunt: deinde de illis quae peculiariores sunt Palaestinae soli. Utile igitur esset omnium rerum naturam nosse, vel mediocri quadam noticia, praesertim autem hominis, eiusque virium vel physicarum, vel rationalium, vel etiam motuum et actionum ipsius. Quare omnium artium noticia tum logicarum, tum et naturalium, atque adeo etiam mechanicarum et rusticarum, prodest ad

haec tantum monitionis cuiusdam gratia, ut ostenderem hinc quoque necessario aliquod subsidium ad intelligendas sacras Literas petendum esse, cum hoc etiam medium aut organon plurimum ad illustrationem sacri sermonis facere possit: non ut ipsam tam variarum rerum scientiam hîc exponerem, quod esset prolixissimae operae, et tum ex continua rerum experientia, tum ex peritorum sermone, tum denique et ex variis scriptoribus haberi haud difficulter potest. Quoniam vero de aliquibus rebus omnibus gentibus ac religionibus communibus brevissime, ac in genere tantum monui: dicam nunc

uti equitando, fuit maxima confragositas et lapidositas regionis, ubi asellis commode utimur. Sicut et in Thuringia Ienae asinis ob loca montosa multum utuntur. Quare non est adeo mirum aut absurdum, Christum quoque in suo triumpho asello Ierosolymam invectum esse: at in Germania plane ridiculum esset. Observetur ergo natura et consuetudo eius loci, ut sermo tanto rectius accipiatur. Mores ac natura gentis, sive perpetui, sive etiam ii qui subinde mutantur (ut quod alias honestiores magisque pii fuerunt, alias minus) probe observati, mirificam lucem sermoni huic totique Bibliae

erant, et in Levitas alios, qui fuerunt inferiores quidam sacrarum rerum ministri. Fuerunt porro et ipsi sacerdotes subdistincti in summum sacerdotem, alios inferiores, qui plurali numero vocati sunt principes sacerdotum: et denique communes sacerdotes aut infimos. Optandum vero valde esset, haberi plenissimam Ecclesiasticae illius politiae descriptionem, praesertim qualis tempore Salomonis, ac iam constructi templi fuit. Proculdubio enim diversissimi ordines illorum fuêre: quorum alii potissimum multiplici institutioni intenti fuêre, alii iudiciis, cuiusmodi fuerunt 70

et propugnationibus civitatum usi sunt, nominat. In magnis bellorum calamitatibus, solent saepe integrae civitates, atque adeo gentes, vel trucidari, vel in extremam servitutem redigi, paucis aliquibus superstitibus. Inde toties de spirituali calamitate dicitur, quod si populus esset tanquam arena maris, tamen solum aliquae reliquiae sint servandae: ac plane creberrima est reliquiarum mentio. Varios etiam mores eorum in minoribus rebus nosse utile esset, ut quod osculo soliti sint se invicem salutare, unde apud Paulum talis osculimentio fit: et in veteri

servitutem redigi, paucis aliquibus superstitibus. Inde toties de spirituali calamitate dicitur, quod si populus esset tanquam arena maris, tamen solum aliquae reliquiae sint servandae: ac plane creberrima est reliquiarum mentio. Varios etiam mores eorum in minoribus rebus nosse utile esset, ut quod osculo soliti sint se invicem salutare, unde apud Paulum talis osculimentio fit: et in veteri Ecclesia fuit mos osculandi sese invicem in templo. Osculo soliti sunt etiam subditi se dominis ac regibus obstringere. Inde illa peccatrix osculabatur pedes Domini. et Psalmus secundus

obscura imperitis ob locorum inscitiam inde illustrare, ac denique etiam voces ac phrases, locorum situm respicientes, dilucidiores efficere: ut cur dicantur adeuntes Ierosolymam aut templum ascendere, et inde venientes descendere. Haec opera ut difficilior, ita multo utilior esset in istis descriptionibus Palaestinae et Ierosolymae, quam quod multas partim inutiles, partim etiam violentas allegorias infarciunt. Matth. 19 dicitur, Christus ex Galilaea profectus est in Iudaeam, traiecto Iordane. Hoc posset ignaro situs errorem obiicere, quasi Galilaea non sit

pro Augusto et Antonio steterant, ingentiaque inde damna perpessi fuerant. Accidit hoc forte 10, aut circiter annis ante nativitatem Pauli. Strabo quoque refert, eum fuisse munificum erga illos, eorumque ardentissimis Philosophiae studiis apprime delectatum esse. Utile igitur admodum esset, etiam gentilium historias cognoscere, de iis rebus, gentibus ac bellis, de quibus Prophetae prophetarunt, aut etiam Moyses ipse aut libri Regum loquuntur. Nam quomodo Prophetarum prophetiae de variis bellis et castigationibus gentium, ut Assyriorum, Chaldaeorum, Arabum, Syrorum ac

rerum, ut nos eas ex notis agnoscere sit necesse: ac saepissime fiat, ut paululum immutatis notis, vel prorsus a tota re aberremus, vel certe plurimum eius quasi proprietatum amittamus. Porro collatis ac expositis primariis Scripturae vocibus ac phrasibus in summis articulis, utile esset etiam ulterius progredi ac monstrare, quo scriptores secuti Apostolos, qui Patres vocantur, vel mutaverint earum vocum significationes, vel etiam plane nova vocabula phrasesque excogitaverint, quibus

11 et 36. Iere. 17, et Zach. 7 vocat cor adamantinum. Sic David petit sibi condi cor novum, damnans vetus. Vocat vero Scriptura in talibus locis cor, ipsam animam rationalem, quae vel praecipue fuit imago Dei, cui illa sedem in corde tribuit. Alius quoque Psalmus dicit, hominem cum in honore esset, non intellexisse, sed iumentis similem factum. Hanc eandem plenam bonarum virium imaginisque Dei amissionem, vehementissime urget etiam novum Testamentum, dicens, homines esse mortuos, ut ait Dominus: Sinite ut mortui sepeliant suos mortuos, et 1 Apocal. aliquoties prima et

tamen in sacris Literis fundamentum habent, et propter maiorem evidentiam usurpantur: ut vocabulum Hypostasis (tametsi id in hoc ipso usu Hebraeorum legatur) persona ὁμοούσιον, sola fide, quo consilio et Prophetae sunt usi: et rursus considerandum esset, quibus modis loquendi discrepantibus a Sacra scriptura haeretici turbarint Ecclesiam, et errores suos venditarint. Sola fides quidem non obscure in sacris Literis monstrari potest, ut cum dicit Paulus Gal. 2, Non nisi per fidem homines iustificari ac salvari: cum Christus dicit, Solum

et tanquam (quod ad se attinet, sique non peccarent Israelitae) perpetuo sit mansurus. Non indicatur clare id quod est in ea re primarium: eam videlicet totam politiae formationem esse tantum veluti nidum verae Ecclesiae ac religionis, ad certum tempus potissimum in hunc usum fabricatum, ut esset certum domicilium Meschiae, eiusque maiorum: ac liquido sciri posset, ubi ille sit natus, ex quibus maioribus, quando, qua ratione, et quibus de eo praecedentibus Dei praedictionibus ac promissionibus, ne de Meschiae persona incerti erraremus aut dubitaremus. Istud vero somnium

νόμος, ναὸς, τόπος: gens, lex, templum, locus. Putabant enim, aut somniabant potius illi, Deum sese ita devinxisse et quasi alligasse ad ipsos et semen Abrahae, et illud semen esse adeo ipsa propagatione et maiorum sanctitate sanctum, ut plane impossibile esset, Deum unquam vel eum populum deserere, vel alium sibi eligere usquam e toto mundo. Legem etiam illam, ante omnia ritus ac ceremonias, putabant esse rem adeo acceptam Deo, ut qui illam observaret, esset eo ipso iustus, et Deo acceptus futurus. Inde est, quod tantopere iacta bant

esse adeo ipsa propagatione et maiorum sanctitate sanctum, ut plane impossibile esset, Deum unquam vel eum populum deserere, vel alium sibi eligere usquam e toto mundo. Legem etiam illam, ante omnia ritus ac ceremonias, putabant esse rem adeo acceptam Deo, ut qui illam observaret, esset eo ipso iustus, et Deo acceptus futurus. Inde est, quod tantopere iacta bant semen Abrahae et circumcisionem, et contra Prophetas, Christum et Apostolos, eorumque minas, tanquam invictum scutum confidenter opponebant. Templo etiam suo somniabant ita Deum esse addictum, aut

ut nusquam alibi in orbe terrarum habitare, exaudiri, aut se coli unquam vellet. Quibus quatuor adde et quintum, quod existimabant adeo esse addictum Deum illi ordini sacerdotum, ut plane eos nusquam esset passurus errare. Ideo clamabant: Non peribit lex a sacerdote, nec verbum Domini a Propheta. Sicut nunc Papistae clamant, Pontificem Rom. non posse errare, illam sedem esse adeo privilegiatam, ut ab ea Spiritus sanctus nunquam recedat. Est vero humana stulticia ac perversitas prona

cum eandem rationem esse omnium hominum, alibi Scriptura indicet. Quarto, saepe vetus Testamentum de inhaerenti corruptione ita loqui videtur, tanquam si homines eam sibi prava consuetudine, ut habitum quendam, institutione, et voluntaria quadam electione accersivissent, et non esset venenum ex utero matris allatum, intimisque medullis infusum, atque adeo totius essentiae perversitas extrema, aut potius ipsamet mala mens et malus animus seu cor perversissimum. Quare ista quasi involucra originalis peccati diligenter observanda ac evolvenda sunt, si lucem ibi latitantem

et similia verba inculcat, iisque Dei favorem, iustitiam ac vitam apprehendi docet. Contra vero novum Testamentum plurimum flagitat fidem, eique omnia bona, praesertim spiritualia, pollicetur. Cuius diversitatis causam ad intelligendum vetus Testamentum et utriusque harmoniam nosse utile esset. Summa vero eius haec est. Fides omnino est verum instrumentum, apprehendens Christum et eius beneficia. sed ea habet duas primarias partes: noticiam et fiduciam, quod alibi prolixius exposui. Iam igitur ideo inculcat vetus instrumentum posteriorem partem seu fiduciam, quia agit

sacerdotii ac expiationum, verum sacerdotem, veram expiationem, et vera bona quaereremus. 23 Exodi 28 locus insignis et grandi mysterio plenissimus est, ubi ita describitur sacerdos in sancta sanctorum intrans, quod inter alia etiam auream laminam in fronte gestare debuerit, in qua esset scriptum, SANCTUS DOMINI: et indicatur usus aut fructus eius rei, ut Deus sit propitius populo. Iam igitur expendatur, quod summus sacerdos non erat sanctus, sed peccator: utpote qui pro semetipso cogebatur

gestari ad placationem Dei erga populum. Quis vero tam stupidus, et rerum divinarum ignarus fuerit, ut tam parvo metallo tantam rem, nempe placationem Dei erga totum genus humanum, ausit tribuere? Quare necesse fuit sanos intelligere, per illud indicium significari aliquem vere sanctum Domini, qui esset Deum toti mundo placaturus. Qui etiam a Daniele, proculdubio in hunc locum respiciente, vocatur Sanctus sanctorum, inungendus, ac mundo mittendus: cap. 9. 24 Exodi 31 est, Videte, ut sabbatum meum custodiatis, quia signum est inter me et vos in generationibus

adeo totum novum Testamentum urgent: quod videlicet omnes sciverunt ex Genesi, primarium foedus et pactionem Israelitarum, omniume piorum cum Deo, esse Abrahamo datum, et circumcisione (quam et illi in participationem et confirmationem eius foederis gestabant) confirmatum: quodque Deus Abraham esset et ipsorum Deus, iisdemque conditionibus: item quod Abraham esset pater omnium piorum, multo magis ratione religionis, quam ratione carnalis procreationis. Et ideo quod sicut ille iustificatus fuerat: ita et ipsi iustificari debebant. Iustificatum autem illum esse non sacrificiis, non

ex Genesi, primarium foedus et pactionem Israelitarum, omniume piorum cum Deo, esse Abrahamo datum, et circumcisione (quam et illi in participationem et confirmationem eius foederis gestabant) confirmatum: quodque Deus Abraham esset et ipsorum Deus, iisdemque conditionibus: item quod Abraham esset pater omnium piorum, multo magis ratione religionis, quam ratione carnalis procreationis. Et ideo quod sicut ille iustificatus fuerat: ita et ipsi iustificari debebant. Iustificatum autem illum esse non sacrificiis, non circumcisione aut aliis ceremoniis, sed sola promissione gratuiti favoris

haec prophetia pulcherrime omnibus praecedentibus promissionibus de Christo. Nam antea quidem fuerat praedicta potissimum humanitas Christi, quod semen mulieris conteret caput serpentis: quod in semine Abrahami et Isaaci erant benedicendae ac felicitandae omnes gentes: quod item futurum esset, ut ex Iuda nasceretur Silo. Erat indicata et passio ac resurrectio eius in typo Isaaci: erat indicatus et modus apprehendendae eius benedictionis, nempe per fidem. Nunc ergo vice versa indicatur etiam divinitas eiusdem, quae proprie hoc sacrosancto nomine Iehova denotatur. Quasi dixisset

aeternum exitium captivum detinebatur. 7 Nulla certe alia interpretatio huic nomini, praesertim cum â Deo proponatur ut novum, conveniet. Nam patribus satis erat notum, quod Deus non tantûm vera ac permanens essentia, sed et omnium essentiarum aut existentium rerum causa seu creator esset. Quare non vere dici posset, quod huius nominis mysterium, si de solius existentiae divinae certitudine proprie intelligendum esset, eis non fuerit revelatum. Hoc enim primum initium et quasi prima litera omnis cognitionis Dei est. 8 Congruit cum hac interpretatione nominis ac

novum, conveniet. Nam patribus satis erat notum, quod Deus non tantûm vera ac permanens essentia, sed et omnium essentiarum aut existentium rerum causa seu creator esset. Quare non vere dici posset, quod huius nominis mysterium, si de solius existentiae divinae certitudine proprie intelligendum esset, eis non fuerit revelatum. Hoc enim primum initium et quasi prima litera omnis cognitionis Dei est. 8 Congruit cum hac interpretatione nominis ac explicatione Iehova, etiam ista perpetua omnium doctorum admiratio ac celebratio huius nominis, quod sit plenum mysterio, quod sit

ἐξοχὴν significari posse, tanquam volentes dicere, Ille summus Dominus ac noster proprius Dominus. Perinde ac usitate domestici nomine heri et herae utuntur. quod nomen quanquam appellativum est: tamen familiae certam personam, ac si proprium esset, significat. Hactenus de nomine Iehova, quod, ut superiûs dixi, valde mihi verisimile fit, Christum tunc in illa novae Ecclesiae collectione, totiusque religionis gloriosa instauratione, sibi a praecipuo suo opere adsumere voluisse, ut sic et ipso nomine Iehovah Erit inculcaret

ergo ש secundum communem regulam esse radicale, atque ideo venire ab aliquo themate, quod initio, iod, et in medio ש schin habeat, quale est. ישע, Tertia: Si nomen Iesus esset novum, et omnibus seculis prius inauditum. quid necesse fuisset ab Evangelista, more Hebraeis solito, discriminis causa addere filius David, etc. Sicut ad Emanuel nihil additur. Sed fit hoc ideo, ut indicetur discrimen huius Iehosuae a Iehosua filio Nun: sicut solent nomina

vere Iehosua, id est, salvator est qui a peccato, ira Dei, diabolo et morte aeterna servat, non qui tantum in aliquibus temporariis periculis et difficultatibus opitulatur. Sexta: Paulus dicit, quod ideo Deus Christo donaverit nomen quod est supra omne nomen, quia cum in forma Dei esset, se exinaniverit, factusque sit obediens, etc. ibi si est intelligendum nomen revera pro ipsa appellatione, ut Osiander vult, certe non fuit necesse Christo nomen יהוה nunc recens propter istud eius novum factum istamque obedientiam donari.

tunc tam pervulgatum, ut si a psittaco fuisset pronunciatum, non fuisset mirum. Sed fatemur ipsum sonum nominis, aut aliquem eo notari, non fuisse rem novam. Verum novum ac mirum fuit, iam illum nasciturum, cui summo iure, id nomen ac reipsa conveniat, etiam Angeli testimonio, id est, qui revera esset futurus servator a peccatis, qualis nemo antea usquam in orbe extiterat, nec postea erat futurus. Quarto ait, nomen יהוה Iehova antea fuisse ineffabile. Quare, ut effari posset, interpositum esse ש,

impiis, indicare, nisi Iesum non esse revera natura Deum. Cur enim alioqui eum spoliarent literis divinitatem significantibus? Nam si simpliciter vitandae profanationis causa omitti debeant illae literae, ne in nomine Iehova quidem poni debuissent, quod tam crebrum est in sacris Literis. Id etiam esset hoc nomen non tam effabile et cognoscibile fieri, sicut dicit Osiander, per Christum factum, quam magis obscuratum et ineffabile. Postremo affert aliquot testimonia, quibus probat, Christum esse vere Deum: ut cum Angelus dicit, eum esse filium altissimi. Item, regnaturum in

quod ei ratione istius novae nativitatis et functionis imponatur. Nihil ergo prorsus ex istis ratiocinationibus efficitur: Iesus est vere Deus: Ergo nomen IESUS venit a Iehova. Hactenus et veram etymologiam nominis Iesu probavi, et falsam istam Osiandri refutavi. Reliquum ergo esset, etiam de re a nomine significata, id est, de officio et beneficio Christi aliquid dicere, quoniam et id iam Osiander tetra corruptela contaminat et corrumpit. Verum disputatum de hac re et a nobis est in alio scripto contra Osiandrum, et ab aliis. Quare iam

dicit, Legis neque Iod, neq apicem unicum periturum, cum sit Hebraice locutus, non video de qua re alia intelligi possit, nisi de notis, quibus vocales, distinctiones, accentusque in Hebraico sermone notantur. Non enim est dubium, quin de Hebraica scriptura, non Graeca, dixerit, cum et Lex scripta esset Hebraice, et ipse Hebraice, vel Chaldaice, quod idem ferme est; sit locutus. Voluit autem significare non solum legem totam eiusve partem aliquam non fore irritam, sed ne minimum quidem delege (alludens ad notulas, quibus Lex et Prophetae scripti sunt) interiturum esse. Neque hoc

opitulari conantur. Illud quidem nolo celare pium Lectorem, me habere manuscriptas annotationes super vetus et novum Testamentum, amplius ante 300 annos scriptas, quae Ipsum in Genesi legant. Quocunque vero demum modo error ille acciderit, nisi puncta existerent, adhuc quomodo legendum esset, dubitaretur. Sed cum hoc et ex aliis linguis facile diiudicari possit, probare pluribus intermittam. Si autem concesserimus esse humanum inventum quorundam Rabinorum, qui post Christi passionem annis ferme 276 vixêre, quod iam etiam a Christianis quibusdam malum adseritur: non

circuli ac sphaerae finguntur) sed cum ipsis concretis et eorum subiectis authoribus ac fontibus. Nos olim fuimus in prima creatione quiddam valde bonum tum in accidentibus, tum in substantia, postea mutati sumus essentialiter in rem valde malam substantia sua: ut si vinum optimum esset mutatum in acetum acerbissimum. Sicut igitur ineptus plane esset, qui mihi definiret ita acetum, ut diceret: Acetum est aciditas et siccitas, quae accessit ad vinum, etc. non enim peto ut

valde bonum tum in accidentibus, tum in substantia, postea mutati sumus essentialiter in rem valde malam substantia sua: ut si vinum optimum esset mutatum in acetum acerbissimum. Sicut igitur ineptus plane esset, qui mihi definiret ita acetum, ut diceret: Acetum est aciditas et siccitas, quae accessit ad vinum, etc. non enim peto ut mihi tantum proprietates indices, sed ut rem ipsam describas, ac certo definias, quid sit esse eius rei. Sic sunt ineptae aut certe insufficientes istae

corpore et anima, habet staturam erectam, duos pedes, manus, oculos, aures, et similia, sitque animal ridens, numerans, ratiocinans, etc. sed loquor de ea nobilissima substantiali forma, ad quam praecipue ipsum cor, aut potius anima rationalis formata erat, ita ut ipsa sua essentia esset Dei imago, eumque repraesentaret, utque suae substantiales potentiae intellectus ac voluntas affectusque ad Dei proprietates essent conformatae, eumque tum repraesentarent, tum vere agnoscerent, et promptissime amplecterentur. Hanc formam substantialem potissimum et hoc proprium

etiam in res ac religionem divinam inducere conantur, ut olim Papa cum suis sophistis factitavit. Hanc ergo formam substantialem, dico non tantum deperiisse homini, sed eiam prorsus in contrariam esse inversam: ita ut cum antea homo, praesertim quod attinet ad animam rationalem, esset viventis Dei viva imago, nunc sit sua essentia in eadem summa ac nobilissima parte vera imago satanae. Hanc substantialem immutationem animae Scriptura exprimit per cor lapideum, aut adamantinum, aut contra per cor spirituale: quod ideo pro anima rationali ponitur, quod ibi anima rationalis

adeo prorsus inversae, ut sint vera ac viva imago satanae, et sint veluti stercoreae aut potius ex gehennali flamma constantes, non aliter ac si dulcissima ac sincerissima quaepiam massa, venenatissimo fermento infecta, in eiusdem fermenti molem penitus substantialiterque immutata ac transformata esset. Ut igitur maxime remaneat adhuc aliquid in homine a Deo creatum, quod proprie ac per se bonum est, ac peccatum dici nequit, sicut et in diabolis adhuc aliqua praestans Dei creatura superest: tamen illud ipsum est veluti illa ignobilior materia, ac veluti lutum de testa: interim

id, ut in Ecclesiis ac scholis usurpentur phrases ac descriptiones originalis peccati, quas Scripturam usurpasse supra ostendi, aut etiam Lutherus piae memoriae, ut mox monstrabo. Illis enim vocibus ac descriptionibus satis assereretur, peccatum originale esse substantiam, ut tanto minus opus esset, illis frequentatis, haec verba adeo urgere. Ne vero quis suspicetur, sinceriores Theologos sic hactenus non docuisse, proponam illustria testimonia: primum nostrorum doctorum, deinde etiam ipsius verbi Dei: tametsi posterioris non pauca testimonia iam proposui. Lutherus in festo

festo Circumcisionis inquit: Morbus qui resecandus est, in nullis operibus, sed in ipsa natura haeret, totaque substantia hominis corrupta est: ut peccatum sit hominis origo, ac quicquid in eo est: atque hoc peccatum illud originale, vel potius naturae et totius nominis peccatum est: quod si non esset, neque aliquid actuale (quod vocant) peccatum committeretur. Hoc peccati non committitur, ut omnia alia peccata, sed per se existit, vivit ac facit omnia peccata: estque peccatum substantiale, quod non ad horam aut tempus aliquod peccat, sed quandiu homo est, ipsum quoque durat peccando,

penitus ex ipsa Scriptura desumpsisse. Hoc enim ipsum ex professo agit, ut doceat, quid haec vocabula et res Paulo sint aut valeant. Ibidem super cap. 7 asserit, ipsummet hominem esse illam carnem pugnantem cum lege, id est, originale malum: quomodo ergo ea pestis non esset substantia, si est ipsem et perversus homo, eius cor ac ratio? Verba eius haec sunt: Also treibet und fordert und wuetet auch das Fleisch wider den Geist / und wil seinen lust haben: widerum treibet und fordert der Geist wider das Fleisch / und wil seinen

originalis, tum peccati et imaginis satanae. Dicitur enim Deus creasse hominem ad imaginem Dei, ipsam totam eius essentiam, praesertim animam rationalem, non sola eius accidentia. Deus creavit hominem valde bonum, non tantum in accidentibus, sed etiam in ipsa substantia, ita ut substantialiter esset bonus, non tantum adhaereret ei bonitas veluti accidens quoddam aut ornamentum. Dicit eum in primo lapsu mortuum esse, et satanam esse eius homicidam, cum eum ex imagine Dei in suam imaginem transformavit. Vicissim autem iubemur occidere aut mortificare veterem hominem, eumque exuere,

spoliata, et in contrariam imaginem transformata: sequitur plane inevitabiliter, illud ingens malum a diabolo in nobis genitum aut excitatum, non esse accidens tantum quoddam in homine, sed ipsam eius inversam et transformatam essentiam aut novam formam: plane sicut si optimum aliquod medicamen esset mutatum in nocentiss. venenum, ubi venenum non iam accidentarium quiddam illius medicaminis, sed ipsamet iam corrupta medicina esset. Vicissim etiam sequitur: Si peccatum originale, seu illa corruptio est tantum accidens, non ipsam substantiam hominis corruptam, et Deo inimicam

excitatum, non esse accidens tantum quoddam in homine, sed ipsam eius inversam et transformatam essentiam aut novam formam: plane sicut si optimum aliquod medicamen esset mutatum in nocentiss. venenum, ubi venenum non iam accidentarium quiddam illius medicaminis, sed ipsamet iam corrupta medicina esset. Vicissim etiam sequitur: Si peccatum originale, seu illa corruptio est tantum accidens, non ipsam substantiam hominis corruptam, et Deo inimicam esse factam, sed tantum accidentia quaedam in homine: vel solum debilitatum aliquantulum esse hominem, aut etiam illi tantum quoddam

veterem substantialem formam aboleat, et novam gignat. nam corruptio unius, est generatio alterius, ut apud doctos iactatur. Corruptio etiam perducit rem in quandam perfectionem novae formae. Quam autem aliam tandem formam conatus est satan animae rationali hominis a se captae inducere, nisi ut esset plane contraria priori, utque esset imago sua ac fons et officina omnis mali, et origo omnis peccati: quod est hoc ipsum quod vocamus originarium peccatum. Praeterea in homine sunt tantum duo, accidentia et substantia: non etiam aliquod tertium. Alterum igitur horum duorum, aut

et novam gignat. nam corruptio unius, est generatio alterius, ut apud doctos iactatur. Corruptio etiam perducit rem in quandam perfectionem novae formae. Quam autem aliam tandem formam conatus est satan animae rationali hominis a se captae inducere, nisi ut esset plane contraria priori, utque esset imago sua ac fons et officina omnis mali, et origo omnis peccati: quod est hoc ipsum quod vocamus originarium peccatum. Praeterea in homine sunt tantum duo, accidentia et substantia: non etiam aliquod tertium. Alterum igitur horum duorum, aut utrunque est imago satanae, et fons

ac voluntatem esse principalia in homine, regere omnia reliqua membra, aut partes eius, et omnes praecipuas actiones efficere: non autem aliquod aliud accidens, praeter hasce substantiales potentias. Hoc igitur velut caput hominis, nempe rationalem animam, Deus ita formavit in creatione, ut esset vera eius imago, utque ei pro eius voto serviret ac obediret, in omni opere bono. Sed redeo ad Platonicam opinionem. Sicut enim sophistici Theologi somniarunt, Deum initio tantum affudisse aut adiecisse imaginem suam homini, veluti accidens aut ornamentum quoddam: sic etiam multo

non renatus aut vetus sit diaboli opus, conditum ad opera, quae ei praeparavit, ut in eis versaretur, ac illi contra Deum et omnem pietatem ac honestatem serviret. Evidentissime hoc ex eo patet, quod nisi illud primum opus Dei fuisset a satana eversum, et novum conditum, non necesse esset veterem hominem conteri, mortificari, ac omnino exui, sepeliri, et aboleri: nec nunc necesse esset, novum hominem aut novam creaturam condi. Si non transformasset satan spirituale cor Adami in lapideum, non esset necesse nunc illud diaboli opus destrui ac excindi, et novum cor in homine

ac illi contra Deum et omnem pietatem ac honestatem serviret. Evidentissime hoc ex eo patet, quod nisi illud primum opus Dei fuisset a satana eversum, et novum conditum, non necesse esset veterem hominem conteri, mortificari, ac omnino exui, sepeliri, et aboleri: nec nunc necesse esset, novum hominem aut novam creaturam condi. Si non transformasset satan spirituale cor Adami in lapideum, non esset necesse nunc illud diaboli opus destrui ac excindi, et novum cor in homine creari, ut propheta et David loquuntur. Nec igitur satan tantûm veluti venenum quoddam aut

nisi illud primum opus Dei fuisset a satana eversum, et novum conditum, non necesse esset veterem hominem conteri, mortificari, ac omnino exui, sepeliri, et aboleri: nec nunc necesse esset, novum hominem aut novam creaturam condi. Si non transformasset satan spirituale cor Adami in lapideum, non esset necesse nunc illud diaboli opus destrui ac excindi, et novum cor in homine creari, ut propheta et David loquuntur. Nec igitur satan tantûm veluti venenum quoddam aut accidentarium malum in Adamum effudit, cum eum in paradiso vicit, cepit, ac in suam potestatem redegit: sed ipsum

Adamum iuxta Dei sententiam atque adeo vi et vigore illius iustissimae Dei sententiae, Morte morieris, interfecit, extincta in eo imagine Dei, et insuper condidit in eo novum hominem, quem nunc veterem Adamum nominamus, formatum ad suam imaginem pro eius libitu. Bella vero corruptio esset, et scilicet tanto artifice digna, si ille Adamo solummodo tale quoddam pravum accidens apposuisset, relicta ei bona Dei substantia. Ille vero totum hominem, et presertim illam nobiliss. hominis, aut etiam mundi reginam, rationem, seu animam rationalem ita recoxit ac refudit, ut sicut antea

ita iam sit primaria scaturigo omnis iniustitiae, et omnium actualium peccatorum. In hanc igitur detestandam perfectionem aut novam formam, iste mille artifex istam reginam mundi rationem perduxit et transformavit, ut porro ei promptissime cum omnibus suis bonis serviret, utque esset primaria mater omnium scelerum, ut denique esset veluti cloaca ac officina quaedam omnium diabolicarum machinationum contra illum viventem Deum ac creatorem suum. Hoc ingens et terribile opus, machinam aut aedificium satanae ut filius Dei destruat, inter alia, in hunc mundum venit, et tam

et omnium actualium peccatorum. In hanc igitur detestandam perfectionem aut novam formam, iste mille artifex istam reginam mundi rationem perduxit et transformavit, ut porro ei promptissime cum omnibus suis bonis serviret, utque esset primaria mater omnium scelerum, ut denique esset veluti cloaca ac officina quaedam omnium diabolicarum machinationum contra illum viventem Deum ac creatorem suum. Hoc ingens et terribile opus, machinam aut aedificium satanae ut filius Dei destruat, inter alia, in hunc mundum venit, et tam graviter hîc sudavit, utque novam creaturam,

ut filius Dei destruat, inter alia, in hunc mundum venit, et tam graviter hîc sudavit, utque novam creaturam, novumque hominem Deo patri, ad regnum eius instaurandum, condat et creet. Observa, et toto pectore retine, quod sicut Deus ipsam proprie animam rationalem ita formavit, ut esset eius imago, utque esset fons, officina ac mater omnium bonarum actionum, et dilectissima cultrix eius: ita satan eandem sic transformavit et fabricavit, refudit aut recoxit, ut sit viva eius imago, sitque mater, fons et causa omnium malorum, ipsique suo novo figulo promptissime serviens, et

inter alia, in hunc mundum venit, et tam graviter hîc sudavit, utque novam creaturam, novumque hominem Deo patri, ad regnum eius instaurandum, condat et creet. Observa, et toto pectore retine, quod sicut Deus ipsam proprie animam rationalem ita formavit, ut esset eius imago, utque esset fons, officina ac mater omnium bonarum actionum, et dilectissima cultrix eius: ita satan eandem sic transformavit et fabricavit, refudit aut recoxit, ut sit viva eius imago, sitque mater, fons et causa omnium malorum, ipsique suo novo figulo promptissime serviens, et unica paratissimaque

oratione studiosi verae pietatis in rebus Theologicis contenti esse possunt ac debent. ἐθλὸν γὰρ τὸ σαφές, καὶ ἁπλοῦς ὁ λόγος τῆς ἀληθείας. Ante omnia autem de dignitate huius linguae dicendum esset, et multa sane ac praeclara sunt, quae in eam sententiam dici possent: sed temporis angustia et rerum aliarum quae dicendae erunt, copia impeditus, tantûm singulis verbis, veluti punctis quibusdam singula notabo. Summa igitur dignitas, amplitudo et veluti maiestas quaedam huius

animalium, praesertim venenatorum culpa inficitur ac corrumpitur: ita et vera doctrina non perinde remanet pura sinceraque ac salubris, per plures linguas, cogitationes ac homines traducta, sed subinde aliquid vitii corruptionisve contrahit, tanquam si per quosdam non mundissimos canales transfusa esset. Nec solum ad veteris Testamenti salubriorem ac magis genuinum sensum pervestigandum lingua Hebraea conducit, sed etiam novi, quod tum in singulis vocibus, tum et in integris phrasibus, atque adeo sententiis Hebraismis est plenissimum, nec sine hac lingua ullo modo feliciter tractari potest.

dubiorum varietas ac multitudo, quae de singulis materiis ac sententiis, atque adeo etiam verbis exoriri potest ac solet, quorum solutio ex textu quaerenda est: ut sit plane impossibile, interpretem omnibus illis dubiis occurrere, totique illi varietati sermonis satisfacere, etiamsi Argus quispiam esset, qui centum oculis cerneret, et insuper centum linguis loqueretur: eoque prorsus sit cupidum veritatis lectorem necesse ad fontes ipsos saepe redire, eosque diligentissim e scrutari. Una aut altera vocula pauxillum immutata, moxtotam orationis formam sensumque invertit: nedum id

Verissimum sane est, nullam sacrorum codicum versionem prorsus vel iam factam esse, vel deinceps fieri posse, etiam si ab aliquo angelo tentaretur, in qua plane nullus sit lapsus. Ubi vero etiam lapsus gravior non est, tamen aut energia aut perspicuitas tanta non est, quantam opus esset adesse, et quanta in ipsis fontibus Hebraeis aut etiam Graecis reperitur. Ut vero tandem omnia adessent, tamen collatio originalis textus cum versione mirificam tibi lucem, simul ac voluptatem afferret. Hîc illorum quoque sermones aut etiam cogitationes refutandae sunt, qui

mirificam tibi lucem, simul ac voluptatem afferret. Hîc illorum quoque sermones aut etiam cogitationes refutandae sunt, qui agnoscunt quidem esse summam utilitatem, quin etiam necessitatem huius studii: verum contra summa difficultate se impediri ac absterreri ab ea queruntur. Esset enim quidem ingens eius difficultas, si quis summam quandam perfectionem sectaretur, si insuper et Chaldaeam Arabicamque adiungere, et omnes Rabinos, totumque Thalmud non tantum intelligere, verum etiam perscutari conaretur. Verum nos non eam perfectionem sectamur, ut vel loqui, vel scribere

ausis longe dignissimos, esse qui ista plusquam divina bona, largissima caelestis patris manu in nos effusa, tam proterue impuro ore conspuamus, et adeo furenter pedibus conculcemus? Haec iam de huius sacrosanctae linguae laudibus ac utilitatibus (quas nunc elapsa hora repetere odiosum esset) coram studiosa ac sincerae pietatis cupida iuventute commemorare volui, ut eam excitarem ad hoc pientissimum, maximeque Ecclesiae necessarium studium originalium linguarum, praesertim Hebraeae, et saluberrimorum fontium Israel: ex quibus qui vere biberit, non sitiet in aeternum, sed fiet in

sanaque Theologia prorsus aberraverunt. Quod genus exitialis pestis, ne adhuc potentius in nostris Ecclesiis invalescat et ingravescat, cum omnibus confessione ac precibus, tum vero praesertim eruditioribus in Ecclesia Dei doctoribus serio gravissimis admonitionibus castigationibusque pugnandum esset. Huic noxiae calamitati illa prorsus vicina cognataque est, quod, sicut in omnibus aliis artibus liberalibus et illiberalibus, operibus ac conatibus omnes quam minimo labore ac tempore ad metam propositumque finem pervenire conantur: ita hîc quoque compendiariam viam plerique,

ac invocatione Dei) legere possumus, scientes nullos esse ibi serpentes aut lupos, nulla aconita aut venena latêre, quae nos saucient, aut quoquo modo laedant. Haec animi tranquillitas, et haec omnis periculi absentia merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto facienda esset. 10 Decimo Audivimus supra Literas sacras praedicari a Spiritu sancto etiam eo nomine, quod sint idoneae ad redarguendum. Sane illae hoc nomine quoque longissime omnes patres antecellunt, multoque sunt illis utiliores, idque propter plurimas causas: de quarum duabus supra dictum

etiam ipse Christus desertus ab auditoribus, vix paucissimos retinere potuit: neque tamen ob paucitatem verba vitae suos discipulos docere destitit: saepe etiam in ignobilibus pagis, atque adeo et in solitudinibus rude ac ignobile vulgus maxima cum alacritate docuit. Utinam vel ea esset diligentia et fervor tractandi sacra, retinendique religionem in nobis, quae est in caecis istis reprobatisque Iudaeis, qui nulla paucitate nullisque afflictionibus, non omni propriae politiae ac gubernatorum carentia, a suo indefesso sacrarum Literarum et suorum Rabinorum studio, et discendi

in nobis, quae est in caecis istis reprobatisque Iudaeis, qui nulla paucitate nullisque afflictionibus, non omni propriae politiae ac gubernatorum carentia, a suo indefesso sacrarum Literarum et suorum Rabinorum studio, et discendi ardore abduci queunt. Vere piorum, teste Scriptura, profecto esset, meditari in lege Domini die ac nocte, audire, et omni studio custodire sermones Christi. Quod quoniam nos quotidie minus ac minus facimus, si Deus naturalibus bonae oleae ramis non pepercit: nec nobis quidem profecto oleastris tandem, perpetuoque parcet. Hîc vero ego mihi pro

faciant. Christus sane mox initio suae praedicationis Matth. 5 patrum interpretationem Scripturae, aut potius corruptionem damnat: ostendens, non eorum impias glossas, sed ipsam Scripturam sequendam esse. 6 Si ex patribus, atque adeo etiam recentioribus scriptoribus, necessariô esset petenda interpretatio Scripturae, et controversiarum diiudicatio, et non proprie ac tantum ex hac Scriptura: quid tandem fecisset, aut quomodo sui temporis controversias diremisset primitiva Ecclesia annis iam amplius 300. initio cum nulli scriptores essent, qui vel paulo plenius de plerisque

docentes, istam Rabinorum aut patrum Cabalam a Christo ipso acceptam, et per manus fideliter traditam, usquedum tandem a Scoto et aliis Sophistis et Sorbonistis conscripta consignataque est? A veteribus quidem perpaucae quaedam traditiones ab Apostolis relictae nominantur. Certe si quid tale esset in Ecclesia a Christo relictum ac institutum, non tantum multae historiae de eo testarentur, sed etiam ipsi Apostoli ad tales Cabalas et Masoret nos ablegarent. Extarent etiam proculdubio integra volumina, sub talibus forte titulis: Expositio Scripturae sacrae a Paulo, Petro aut Ioanne

aut alius minister testari, quidnam vere Rex mandarit, et ipsi testi in eo credendum est. Sed non potest aut debet idem minister ad subditos dicere: Etiamsi Rex hoc prohibuit, illud vero mandavit, tamen ego volo ac iubeo, ut hoc quidem prohibitum faciatis, illud vero mandatum omittatis. Hoc enim esset, se supra Regem eiusque edictum efferre. Sic si Ecclesia non esset testata hosce sacrarum Literarum libros vere esse a Deo humano generi traditos, et unicam verae pietatis normam propositos ac impositos omnibus, posset aliquis suspicari, esse conscriptos ab aliquo impostore, aut

est. Sed non potest aut debet idem minister ad subditos dicere: Etiamsi Rex hoc prohibuit, illud vero mandavit, tamen ego volo ac iubeo, ut hoc quidem prohibitum faciatis, illud vero mandatum omittatis. Hoc enim esset, se supra Regem eiusque edictum efferre. Sic si Ecclesia non esset testata hosce sacrarum Literarum libros vere esse a Deo humano generi traditos, et unicam verae pietatis normam propositos ac impositos omnibus, posset aliquis suspicari, esse conscriptos ab aliquo impostore, aut alioqui incertae fidei homine. In hoc porro genere non tantum Ecclesiae

de domestico teste, etc. Verum postquam Ecclesia agnovit et testata est, quinam libri vere a Deo traditi sint, et quinam sint suppositicii: nullo modo porro habuit ius prohibendi, ne credamus veris Dei libris, aut mandandi ut credamus falsis a satana et impiis compositis. Hoc enim esset, se supra Deum efferre. Nullo igitur modo vel Ecclesia, vel quisquam alius propterea est supra Scripturam, aut supra aliquod mandatum, quia dicitur de eo testari, aut quia ei de eo testanti creditur. Sed si ius haberet tollendi aut prohibendi quae in Scriptura Deus mandat, aut

Nullo igitur modo vel Ecclesia, vel quisquam alius propterea est supra Scripturam, aut supra aliquod mandatum, quia dicitur de eo testari, aut quia ei de eo testanti creditur. Sed si ius haberet tollendi aut prohibendi quae in Scriptura Deus mandat, aut praecipiendi quae ille vetat: tum vero vere esset non tantûm supra Scripturam, sed et supra ipsum viventem Deum. Quam Antichristianam Luciferi ambitionem et superioritatem, seductores ac Monachi Papae et Romanae synagogae et conciliabulo furenter vendicant. Olim regum praecones, et nunc Heroldus Caesareus affert alicui principi

et nunc Heroldus Caesareus affert alicui principi aut civitati Caesaris mandatum, et potest ac debet testari Caesarem hoc mandare, illud vetare. Postquam autem hoc fecit, si diceret, Ego tamen sum supra Caesaris edictum aut mandatum, ideo mandata Caesaris prohibeo, et vetita mando: hoc vero esset se supra Caes. Maiest. efferre, talisque praeco et Heroldus extremo acerbissimoque supplicio afficeretur. Talis prorsus honos et isti impiae synagogae conciliabuloque eiusque Antichristo continget. Testis non est Dominus rei testatae, sed minister: sic et Ecclesia Scripturae aut verbi Dei.

ex eo, quod Ecclesia canonica Scripturas ostendit, et eas a falsis discernendi potestatem exercet, eam eisdem Scripturis authoritate praestare infirme colligitur: nisi etiam is qui inter hominum confertissimas turbas mihi regem ostenderet, potioris etiam quam rex ipse authoritatis habendus esset: aut nisi Mosaica lex, quae Christi et Evangelici status fuit index, iuxta illud, Si crederetis Mosi, crederetis et mihi: et illud, Scrutamini Scripturas, quia illae sunt, quae testimonium perhibent de me, etc. maioris esset authoritatis quam Christus, aut Christi Evangelium,

potioris etiam quam rex ipse authoritatis habendus esset: aut nisi Mosaica lex, quae Christi et Evangelici status fuit index, iuxta illud, Si crederetis Mosi, crederetis et mihi: et illud, Scrutamini Scripturas, quia illae sunt, quae testimonium perhibent de me, etc. maioris esset authoritatis quam Christus, aut Christi Evangelium, quod est absurdissimum. Enimvero Ioannes Baptista Christo testimonium perhibuit. Fuit enim homo missus a Deo, ut testimonium perhiberet de lumine, et omnes crederent per illum: neque tamen continuo Christo fuit maior aut aequalis. Moses et

synodo adiungentur, aut aliquid in ea agent, sacrosancto iuramento gravissime obligentur ad inquirendam et promovendam veritatem omni studio ac diligentia, et ad extirpandos errores, nulla penitus ullius hominis aut affectus habita ratione, ut et paulo ante dictum est. Quinto, dicendum esset de praesidentibus ac gubernatoribus, qui si quae aliae personae maxima pientissimaque diligentia deligantur, certis legibus instruantur, gravissimoque iuramento in sententiam modo indicatam obstringantur. Utile verô admodum, vel necessarium potius esset, ipsosmet principes vel omnes, vel

dictum est. Quinto, dicendum esset de praesidentibus ac gubernatoribus, qui si quae aliae personae maxima pientissimaque diligentia deligantur, certis legibus instruantur, gravissimoque iuramento in sententiam modo indicatam obstringantur. Utile verô admodum, vel necessarium potius esset, ipsosmet principes vel omnes, vel aliquos saltem eorum interesse: imo aliquos ex eis praeesse synodo; quo et modestius et quietius omnia agerentur, et quorundam importunitas, ambitio, et imperiositas reprimeretur, omniaque tanto magis ordine, iuste, modeste ac pie agerentur. Et denique, quo

et quietius omnia agerentur, et quorundam importunitas, ambitio, et imperiositas reprimeretur, omniaque tanto magis ordine, iuste, modeste ac pie agerentur. Et denique, quo ipsi audita utraque parte suis, non alienis auribus, tanto certiores essent, quidnam verum aut falsum in istis controversiis esset, eoque rectius et securius pronunciare ac exequi, quae iusta piaque sunt, in suo regimine ac regione possent, qui vel maxime ad servandas leges disputationis gravissime obligentur. Sexto, norma iudicii sit in iure, seu quatenus de facti aut sententiae qualitate disputatur, Verbum

ut verbi gratia, nunc Servetum, Schuvenckfeldium, Osiandrum. Qui si omnes excluderentur, relinqueretur iudicium de gravissimis causis Ecclesiae in manu ac potestate indoctiorum, frigidorum, aut etiam malorum, canum mutorum et hypocritarum. Unde porro manifestus interitus expectandus veritati esset. Nono, in hac cognitione nequaquam valeant illae iuridicae regulae, Iura vigilantibus subveniunt: et, Iudex debet tantum iudicare secundum dicta et allegata. Non enim aequum est, somnolentiam, vel donorum tenuitatem illorum, qui causas religionis agunt in Christiana synodo,

sive alii. Duodecimo, teneatur etiam utraque pars alteri simul et iudicibus semper scripto quoque sua argumenta simplicia ac perspicuo (ut dictum est) sermone breviterque proponere, ut tanto certius eorum rationes ab omnibus complecti ac expendi queant. Decimotertio, utile esset etiam eos, qui potissimum delecti erunt ad iudicandum et pronunciandum, ante omnia perlegere ac expendere scripta publica, saltem potiora, utriusque partis in praedictis controversiis, quo instructi causae cognitione venirent, nec ibi tantum temporis eos frustra conterere necesse esset.

utile esset etiam eos, qui potissimum delecti erunt ad iudicandum et pronunciandum, ante omnia perlegere ac expendere scripta publica, saltem potiora, utriusque partis in praedictis controversiis, quo instructi causae cognitione venirent, nec ibi tantum temporis eos frustra conterere necesse esset. Decimoquarto, quoniam etiam interdum magna causae pars pendet ex facti certitudine: ideo liceat quoque vivos testes citare, quibus de talibus actionibus aut rebus certo constet, etiamsi in medio iudicum sedeant, aut alioqui aliorum subditi ministrive sint: idque eis fraudi

et plausibilius latenter confugere. 7 Conveniat et de aliquarum praecipuarum vocum significatione, quarum maior videtur fore in disputatione usus. Quod si etiam de aliquibus rerum ad propositam materiam pertinentium definitionibus Antagonistae recte pacisci possent, id quoque utile esset. 8 Servetur ante omnia praeceptum Paulinum, ut vitemus et fugiamus λογομαχίας, βεβήλους κενοφωνίας, et μωρὰς ἀπαιδεύτους καὶ ἀποράντους

ut quilibet per se ipsum intelligeret omnia in illis contenta. Haererent (Nota: hoc est, Scrutamini Decretales, et audi Papam prae Scriptura) certe quotidie Christi fideles si per solam Scripturam contentiones huiusmodi deberent dirimi: nec ad aliud magisterium recurrendum esset, sive in decernendis quae ex Scriptura non colligantur, sive in declarandis quae ex Scriptura emergunt, dubiis: ac subinde non esset provisum sufficienter Ecclesiae Dei a suo institutore Christo, in rebus tam magni momenti: id quod nefas est de tanta providentia sentire. Nam quod dicunt,

et audi Papam prae Scriptura) certe quotidie Christi fideles si per solam Scripturam contentiones huiusmodi deberent dirimi: nec ad aliud magisterium recurrendum esset, sive in decernendis quae ex Scriptura non colligantur, sive in declarandis quae ex Scriptura emergunt, dubiis: ac subinde non esset provisum sufficienter Ecclesiae Dei a suo institutore Christo, in rebus tam magni momenti: id quod nefas est de tanta providentia sentire. Nam quod dicunt, Scripturam seipsam exponere, etsi verum sit in multis locis: possunt tamen se offerre contentiones, in quibus Scripturae loci, quae

improprie dici nostra merita. Haec enim sunt eorum verba inter alia: Dei tanta est erga homines bonitas, ut eorum velit esse merita, quae sunt ipsius dona. Denique ne singula huius sessionis propalam impia persequar, anathematizant eos qui dicunt, Christum venisse in hunc mundum ut esset redemptor, et non etiam legislator. At Ioannes contra disertissime legislationem soli Mosi, et gratiam soli Christo adscribit, inquiens: Lex per Mosen data est, gratia autem et veritas per Iesum Christum. Item: Lex usque ad Ioannem: Non veni ut iudicem mundum: Iustitia patefit sine Lege:

aut instituet, sed tantum sicut dixi, praecepi et praescripsi ei, sic loquetur, Quin potius clamabit, aut protestabitur: Quod omnis plantatio, quam eius caelestis pater non plantaverit, evelletur, extirpabitur, ac in aeternum ignem una cum suis cultoribus abiicietur. Quare, etiamsi esset pientissimum ac sanctissimum dogma; quod iam ab istis proponitur: ob hoc tamen ipsum erit omnibus illud sequentibus impium ac perniciosum, quia talis communio non ut ex mandato viventis Dei, quod isti negant ullum adesse, sed tantum ut ex dispensatione, gratia ac favore Papae accipletur.

sumebant, pauperes non expectabant et deliciabantur. At isti, ô bone Deus, isti, inquam, millecuplo indignius sument, qui tot et tam ineffabilia crimina, tam indigna, imo et detestanda ac execranda sumptione, sibi ad aeternum et prorsus inevitabile exitium accipient. Satius ergo illis infinities esset, nequaquam communicare aut communicasse, imo et ipsum Christum eiusque veram Religionem non agnovisse, et denique (quod Christus de Iuda suo proditore exclamat) nec natos quidem un quam fuisse. Nam sacrosancta communio corporis ac sanguinis Domini non ipsamet tota pietas est, sed tantum

martyriorum praestat: et contra desperatio etiam in lecto et aliis tranquillioribus eorum rebus oppugnatores Mosis et Christi damnat. 23 Impossibile est non extare aut extitisse aliquam historiam redarguentem narrationem Moysis, de gente Israelitica, si prorsus fabulosa et mendax esset, praesertim cum semper tam multos adversarios habuerint, cuius historiae aut refutationis aliqui scriptores certe adhuc meminissent, etiamsi ipsa non amplius extaret. 24 Paulus dicit Spiritum S. clamare in piorum cordibus Abba pater, et testimonium praebere spiritui nostro (ut et

Quotquot baptizati estis, Christum induistis 187 Servi estis cui obeditis, etc. 204 7. Ego sine lege vivebam 234 Peccatum per legem me decepit et interfecit 235 Reperio igitur eam legem nolenti mihi facere bonum 296 Ut peccatum esset vehementer peccatum 234 8. De peccato condemnavit peccatum. 185 Deus scrutatur corda 193 Lex spiritus vitae in Christo Iesu 157 Nulla igitur nunc est condemnatio his qui insiti sunt Christo Iesu 250 Quid igitur dicemus ad haec? Si Deus pro

confessio fit ad salutem 320 Ne blasphemetur bonum vestrum 192 11. Ex quo, per quem, et in quo omnia, etc. 35 Non repulit Deus populum, etc. 184 O profunditatem divitiarum et sapientiae Dei, etc. 279 Opus non esset opus 187 Scriptura conclusit omnes sub peccato. 235 12. Obsecro autem vos fratres per miserationem Dei, etc. 268 Unicuique ut Deus partitus est 296 13. Magistratus est terrori bono aut malo operi 187 Necesse est subditum esse

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report