Your search found 21252 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 11002-13188:

aliquando denique id intelligendum esse volunt de sola prima Iustificatione, et quas alias innumeras corruptelarum glossas quotidie excogitant. Tale est, quod Concilium, vocem PECCATUM, cum Paulus ea dictione non semel reliquias originalis mali nominat, corrumpit: ut non vere peccatum, sed tantum qualemcunque fomitem peccati significet. Talia plurima exempla corruptarum sacrae Scripturae vocum sunt in istorum sophistica Theologia: idque in vocabulis, phrasibus ac sententiis longe maximi momente tametsi tota Biblia istis hominibus barbarizare, cum ipsorum male verso

vel phrases quoque Biblicas collegerunt, tractaruntque. At hic non perinde habui, quos vel ut duces sequerer, vel saltem ut adiutores consiliariosque consulerem, eorumque ope sublevarer. Non dubito autem obiecturum mihi aliquem esse illud Aristotelis: Imperitos facile quidem, sed inepte sententias fabricare: eoque et me temere de tantis rebus audere; novas Regulas cudendo, pronunciare. Cui respondeo: Me haec studio publici boni, ac obedientiae Deo praestandae causa molitum esse, cum nemo eruditior id tentare vellet: licere vero per me cuivis, longe hisce meliora

de tantis rebus audere; novas Regulas cudendo, pronunciare. Cui respondeo: Me haec studio publici boni, ac obedientiae Deo praestandae causa molitum esse, cum nemo eruditior id tentare vellet: licere vero per me cuivis, longe hisce meliora praestare. Neque enim hoc labore mihi privata gloria, sed tantum publica Ecclesiae Dei utilitas quaesita est: quam si vel tenuiter promovero, aut saltem occasionem eius promovendae alteri dedero, satis me meo voto potitum, optatosque laboris fructus percepisse statuam. Non fuit autem tractatio haec vel differenda, vel in nonum usque annum,

nomine Tropos vocant, authores nostros usos fuisse: et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare vel credere, qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen Tropos qui noverunt, agnoscunt in literis Sanctis: eorumque scientia, ad eas intelligendas, aliquantum adiuvantur. Sed hic eos ignaris tradere non decet, ne artem Grammaticam docere videamur. Extra sane ut discantur admoneo: quamvis iam superius id admonuerim, in secundo libro, ubi de Linguarum necessaria cognitione disserui. Nam literae, a quibus ipsa Grammatica nomen accepit (

necessaria cognitione disserui. Nam literae, a quibus ipsa Grammatica nomen accepit ( γράμματα enim Graeci literas vocant) signa utique sonorum sunt, ad articulatam vocem, qua loquimur, pertinentium. Istorum autem Troporum non solum exempla sicut omnium, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur: sicut Allegoria, Aenigma, Parabola. Verum non libet nunc in encomion doctrinae Hebraismorum ac Troporum digredi, quod forte multo rectius in

sequantur. Tertio, exponuntur secundum partes Orationis, et etiam secundum partium Syntaxin, varii generalesque Hebraismi, seu quatenus Hebraea lingua a Latina Graecaque in illis Grammatices partibus discrepare videatur: non quod exactissime sit hic earum linguarum facta collatio, sed quaedam tantum valde notabilia sunt indicata. Quarto, [Typi] ac Schemata praecipua, sicut et apud Latinos ac Graecos, sed multis exemplis Sacrarum literarum declarata ac illustrata, ordine explicantur: quibus admonitus instructusque diligens Lector, facile similia exempla in Sacris

seu quatenus Hebraea lingua a Latina Graecaque in illis Grammatices partibus discrepare videatur: non quod exactissime sit hic earum linguarum facta collatio, sed quaedam tantum valde notabilia sunt indicata. Quarto, [Typi] ac Schemata praecipua, sicut et apud Latinos ac Graecos, sed multis exemplis Sacrarum literarum declarata ac illustrata, ordine explicantur: quibus admonitus instructusque diligens Lector, facile similia exempla in Sacris literis observabit, et tanto clarius intelliget. Quinto variae ac latissime petentes regulae de sermone et multiplici

Theologiaeque studio. Postremo, hisce omnibus veluti appendicis vice accessit Index Biblicus, iam antea ab alio distributus, monstrans res ac sententias, per Libros et Capita, partesque Capitum minores, literis iam olim notatas. Qui cum demonstrent, non tantum simplices res ac verba, sed etiam integras sententias, omnino magnum commodum afferet omnibus sacra volumina legentibus. Nam etiam veluti locorum communium, aut integrarum tractationum materiarumque vicem praebere poterit. In quo quidem studiosae iuventuti et tenuioribus pastoribus gratificari voluimus, qui librorum copia

odiose imputent, obiiciantque, quam benigne condonent. Nam opere in longo, teste Horatio, fas est, vel potius etiam plane necesse est, obrepere somnum: et quandoque etiam isti boni summique Homeri dormitant, nedum nos minores, qui nunquam de laude vel ingenii, eruditionis cum quoquam contendimus: sed etiam adversariis nostris, idque in editis scriptis, largissime et promptissime eam palmam, nostra propria confessione concessimus. Sunt sane hae perquam arduae tractationes. Nam primum, Regularum legumque formatio tum obsermonis, tum ob rerum difficultatem est admodum laboriosa,

hae perquam arduae tractationes. Nam primum, Regularum legumque formatio tum obsermonis, tum ob rerum difficultatem est admodum laboriosa, gravisque. Nam sermo debet, ut et in definitionibus, esse aptus, proprius, et significans. Vere ibi ὀλίγα quidem, sed μάλα λεγέως dicenda sunt, vitata omni σπερμολογία, ἀμετροεπία ἀϕαμαρτοεπία Ad rerum porro ibi dicendarum veram examinationem requiritur, posse industrie periteque

ἀϕαμαρτοεπία Ad rerum porro ibi dicendarum veram examinationem requiritur, posse industrie periteque ἐφ ἓν καὶ πολλὰ ὁρᾶν. Ad quod non tantum Dialectica scientia, teste Platone requiritur: sed etiam, teste Aristotele, Philosophia, aut etiam εὐϕυία, vel potius εὐτυχία: et ante omnia, divina εὐλογία, et spiritus ipse, in omnem veritatem ducens.

ac beneficiorum fonte petierint, ut ille hoc maximi momenti Opus a se incoeptum, vel per me, vel per alium aliquem magis idoneum, clementissime perficiat, pleneque ac consummate absolvat. Non enim profecto Scripturae expositio privatae opis, aut humanae industriae est, ut et Petrus protestatur: sed Spiritus sanctus (qui eam initio per sua sacrosancta organa locutus est, et conscripsit) iam quoque eam solus explicare ac illustrare, nosque miseros homunciones in omnem eius veritatem inducere potest. Ab eo igitur solo hoc ineffabile beneficium assiduis precibus efflagitandum est.

plane vox cuiusdam primarii magistri Sorbonistae refertur, qui publice legens, et contra Scripturam declamitans, dixerit: Per Deum S. ego habui plusquam quinquaginta annos, quod nescivi quid sit novum Testamentum. Sane verissimum est, eos suam Theologiam non ex sacro illo oraculorum Dei codice, sed ex suo Magistro Sententiarum, sophistis, Aristotele et Mahometano Averroe haurire solitos fuisse. Verum postquam omnino non potuerunt omnes versiones ac editiones impedire, excogitaverunt novam fraudem, ut videlicet et ipsi cum versiones, tum etiam vulgatae versionis commodas

sophistis, Aristotele et Mahometano Averroe haurire solitos fuisse. Verum postquam omnino non potuerunt omnes versiones ac editiones impedire, excogitaverunt novam fraudem, ut videlicet et ipsi cum versiones, tum etiam vulgatae versionis commodas editiones lectoribus obtruderent: sed partim in ipso versionum textu corruptas, partim etiam impiis scholiis contaminatas. Cuius rei valde illustre testimonium praebet versio Diethenbergii vulgaris, tum corrumpens primaria Scripturae loca, tum fraudulentis scholiis praecipuas sententias obscurans. Idem facit et benedicti cuiusdam

operum iustitiae, solam fidem posse sufficere affirmantes. cum tamen alibi dicat Apostolus: Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Ubi observa multiplicem fraudem. Primum est crimen falsi. nam in textu ibi non est, Nihil mihi prodest: sed, Nihil sum. Secundo, non agit illic de iustificatione, non etiam de fide iustificante: sed de tota fide miraculosa, quod etiam exemplo translationis montium declarat. Contra aut hic ex professo, omnique studio Paulus id agit, ut veram iustificationem describat: eamque exclusis operibus, soli

Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Ubi observa multiplicem fraudem. Primum est crimen falsi. nam in textu ibi non est, Nihil mihi prodest: sed, Nihil sum. Secundo, non agit illic de iustificatione, non etiam de fide iustificante: sed de tota fide miraculosa, quod etiam exemplo translationis montium declarat. Contra aut hic ex professo, omnique studio Paulus id agit, ut veram iustificationem describat: eamque exclusis operibus, soli fidei in Christum attribuat. Sciens ergo ac volens, dataque opera corrumpit genuinum sensum

illud D. Augustini opponi potest: Nemo serenissimum sensum nubilosa contradictione perturbet, consequentia perhibeant testimonium praecedentibus verbis. Illa enim loca Pauli Rom. serenissima sunt, et per aliquot capita concordans textus sibi evidentissimum ac fide dignissimum praebet. Sed in hac impietate nondum acquiescit Maledictus ille Parrisinus: verum etiam ulterius pergit nefarie contaminare Sacras literas. Nam congessit quasdam (uti vocant) Concordantias, ubi distribuit voces per suas significationes. In illis igitur id unice agit, ut primarias Sacrarum literarum voces

sedulitateque nativum genuinumque sensum, vim et proprietatem sacri sermonis scrutentur, pervestigent, explorentque, ac plane perspectum habeant, atque adeo etiam prorsus familiarem sibi efficiant. Caeterum adversarii nec in hac quidem Scripturae corruptione adhuc acquieverunt: sed eam in universum plane abiicere conantur. Contendunt enim esse librum haereticorum, esse dubium, obscurum, mancum, et denique talem, unde omnes haereses exortae, defensae et propagatae sint. Quinetiam in celebri illo Vuormaciensi colloquio, anno 1557, postea, audacissime

librum haereticorum, esse dubium, obscurum, mancum, et denique talem, unde omnes haereses exortae, defensae et propagatae sint. Quinetiam in celebri illo Vuormaciensi colloquio, anno 1557, postea, audacissime contenderunt, esse non normam litis, multo minus iudicem (ut nos putemus) sed potius materiam litis ac rixarum. Qua una blasphema calumnia tota Scriptura in universum condemnatur, et veluti in profundum maris abiicitur. Quis enim tandem usus est earum legum, aut cuiuscunque demum institutionis et scientiae, quae non ipsam normam aut viam recte sentiendi vel

litis ac rixarum. Qua una blasphema calumnia tota Scriptura in universum condemnatur, et veluti in profundum maris abiicitur. Quis enim tandem usus est earum legum, aut cuiuscunque demum institutionis et scientiae, quae non ipsam normam aut viam recte sentiendi vel agendi commonstrat: sed tantum dubiorum, rixarum ac certaminum materiam causamque perniciose miseris hominibus, veluti μῆλον ἔριδος, obiicit? Sed nos Dei potius spiritui veritatis credamus, qui affirmat Scripturam sacram esse idoneam ad plene erudiendum Christianum

legum, aut cuiuscunque demum institutionis et scientiae, quae non ipsam normam aut viam recte sentiendi vel agendi commonstrat: sed tantum dubiorum, rixarum ac certaminum materiam causamque perniciose miseris hominibus, veluti μῆλον ἔριδος, obiicit? Sed nos Dei potius spiritui veritatis credamus, qui affirmat Scripturam sacram esse idoneam ad plene erudiendum Christianum hominem, ad salutem, sive sit in instituendo, sive in redarguendo, sive etiam in corrigendo: ita ut homo Dei per eam integre formetur. Quare idem veritatis magister gravissime

fidelissimis subditis pertulit: tum etiam semper publici boni, ac in primis libertatis patriae studiosissimus fuit: quam ego esse vel amplissimam virtutem, laudemque, praesertim in principe viro, duco. Ingens sane decus, singulareque Dei donum est, si cui contingat non tantum credere in Christum, sed etiam pati propter eum. Utinam tantum Dei beneficium grata mente agnosceremus: et longe sanctius coleremus, ac coluissemus, in eaque cruce nos Christiane gessissemus. Secundo, quia non dubito,

Ἀμϕότερον βασιλεύς τε ἀγαθός, κρατερός τε αἰχμητής : sic vos operam date, ut patrem socerumque, laudatissimos Heroas, imitando non tantum haec duo politici gubernatoris decora praestetis: sed etiam zeloti, religiosique cultores illius vere opt. maximique Iehovae ac patris caelestis, eiusque Ecclesiae nutricii existatis. Quod ad me attinet, semper ius ac normam verbi Dei, et non violentiam, audaciam, aut denique somnia opinionesque humanas, in Ecclesia Dei valere ac

impia blateramenta. Vos vero Principes illustrissimi, date operam, ut in Ecclesia Dei, quae est columna et firmamentum veritatis, non gladii aut factiones, non fraudes ac pravae machinationes (quae homicidialis illius spiritus et Antichristi propriae artes sunt) dominentur. sed verbi Dei lux valeat, omniaque regat ac decernat. Deus enim vos constituit ut sitis honori bono operi, et terrori malo, idque in religione, non secundum hominum placita, libitumque: sed secundum unicam oraculorum Dei lucernam, nobis a summo illo rerum omnium Creatore propositam, ut eam solam in

ac pravae machinationes (quae homicidialis illius spiritus et Antichristi propriae artes sunt) dominentur. sed verbi Dei lux valeat, omniaque regat ac decernat. Deus enim vos constituit ut sitis honori bono operi, et terrori malo, idque in religione, non secundum hominum placita, libitumque: sed secundum unicam oraculorum Dei lucernam, nobis a summo illo rerum omnium Creatore propositam, ut eam solam in hac obscura tenebrarum et miseriarum valle religiosissime sequamur. Dominus IESUS vestras Celsitud. suo S. Spiritu imbuat ac regat, ad sui nominis gloriam, et

stygii noxia claustra ducis.
Illa tuum didicit verbum: veramque salutis,
Flamine, cognovit, corda regente, viam.
Fac quoque nostra (potes siquidem dulcissime Iesu)
Ad vocem verbi corda patere tui.
Ne tua securi contemnere iussa velimus,
Sed vera potius te coluisse fide.
Synceros etiam nobis concede magistros,
Qui verbi spargant semen in orbe tui:
Quique lupos ausint rabidos decernere contra.
Deque tuo pellant dira venena grege.
Ne miseri in tenebris spoliati luce vagemur,

Iesu ne desere coetum:
Vespera nunc propius, vespera tristis adest.
Denique Christe velis sedes reserare beatas,
Ut nos perfundat flaminis unda tui:
Dum colimus terras, variis et casibus acti,
Difficiles legimus per loca sicca vias.
Sed postquam veniet meta exoptata laborum,
Fac pateat nobis in tua regna via:
Ut tecum patria felices sede, queamus
Expertes omnis, vivere et esse, mali.
Vive diu Lector, quem tangunt fata piorum,
Ferre quod innocuos tristia multa vides.

garrula verba fori,
Sic alius repetit pulchras et Apollinis artes,
Rerum naturas exprimit ille manu.
Rectius at multo sanctorum scripta Sophorum,
Quaeque Deus mandat, continet iste Liber.
Caetera cuncta ruunt, fallax mundusque peribit:
Sed verbum Christi sidera summa tenet. SYNOPSIS ET COLLATIO QUATUOR SPIRITUALIUM IN HOC MUNDO MONARCHIARUM, DEI SEU NATURAE, SATANAE SEU IRAE, CHRISTI SEU

peculium redimeret. Lex et iustitia exinanitione Christi placata: et misericordia Dei nos ob hanc solutionem de servitute tortoris in libertatem ac regnum filii transferens. 1 Ecclesia. 2 Credentes. 3 Sunt ex Deo, et templum Dei: sed coram mundo abiecti, et cruce pressi: Christi sponsi, dexteram Verbi dextra fidei tenentes. Contemptus quidam coetus, verbo Dei ex Satanae regno collectus, sua mala cernens, eorumque remendia, iustitiam et vitam a Christo partam

impossibile sit, verum ipsius sensum de omnibus necessariis dogmatibus percipere: ideoque omnes ad Pontifices, eorumque Concilia ac decreta, tanquam certissimos, errori non obnoxios, ac irrefragabiles interpretes, qui quasi praetoria quadam potestate eas interpretari possint, confugere oporteat: sed quod nostra culpa non ubique ita apertus nobis eius sermo ac sensus videtur, ut in multis aliis scriptoribus. Quae non eo a me dicuntur, ut vel impiis calumniandi Sacras literas occasio detur, vel quisquam ab earum studio absterreatur: sed contra, ut tanto magis diligentia lectorum excitetur,

potestate eas interpretari possint, confugere oporteat: sed quod nostra culpa non ubique ita apertus nobis eius sermo ac sensus videtur, ut in multis aliis scriptoribus. Quae non eo a me dicuntur, ut vel impiis calumniandi Sacras literas occasio detur, vel quisquam ab earum studio absterreatur: sed contra, ut tanto magis diligentia lectorum excitetur, utque observatis hisce difficultatibus, tanto exactius postea remedia quae proponam, perdiscantur. Adhibita etiam diligentia ac invocatione, certissima veritas de omnibus necessariis in eis reperiri potest. 1 Auditorium

quotidiana experientia docet. Ingeniosus omnia facilius percipit, quam tardus. Alium item videmus aliam scientiam aut artem citius alia addiscere: sine quia magis ad eam idoneus est, sive quia magis ad eam proclivis. At in sacra doctrina omnes homines sua natura non tantum tardi ac stupidi sunt, sed etiam prorsus in contrarium sensum proni praeciptesque: non solum eam amare, expetere ac intelligere nequimus, sed etiam stultam ac impiam iudicamus. prorsusque ab ea abhorremus. 2 Interpretes, qui vel maxime rudibus adiumento ad cognitionem sacri codicis esse debebant, saepe magis

aut artem citius alia addiscere: sine quia magis ad eam idoneus est, sive quia magis ad eam proclivis. At in sacra doctrina omnes homines sua natura non tantum tardi ac stupidi sunt, sed etiam prorsus in contrarium sensum proni praeciptesque: non solum eam amare, expetere ac intelligere nequimus, sed etiam stultam ac impiam iudicamus. prorsusque ab ea abhorremus. 2 Interpretes, qui vel maxime rudibus adiumento ad cognitionem sacri codicis esse debebant, saepe magis obscurant quam exponunt Scripturas, vel inscitia, vel malitia: dum magis suas cogitationes aut somnia in Scripturam

6 Stylus connexus et pendens, facit non raro ignorari principium et finem. Proprium hoc genus ita commodi fuit veteribus praesertim, teste Aristotele Rhetor. 3. Quod fit, cum oratio non prius finitur, quam ipsae materiae, sed semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum scriptorum, praesertim autem Novi et Veteris

Sion. 14 Anacolutha et anandapodota verborum, sermonis, sensuum ac rerum reperiuntur. Saepissime enim fit, ut vel verba, vel constructio seu forma orationis, vel denique etiam sententiae aut res si ad Latinum morem examinentur, parum respondeant praecedentibus: aut plane non adsint, sed tantum subintelligi debeant. 15 Multae Enallagae partium orationis, et etiam accidentium eorum, passim in Hebraeo sermone reperiuntur. 16 Variae Parentheses et reduplicationes crebro adhibentur: quae nisi diligentissime observentur, et attente expendantur, perturbant

sive collocationem expendas. Illi vero cardines aut iuncturae multum faciunt ad illustrationem et obscurationem, si vel dextre, vel incommode adhibeantur. Non solum autem significatio eorum mirabiliter variat: sed etiam crebro tum abundant, tum desunt, tum denique non suo loco collocantur. 29 Tota connexio sermonis Latinis auribus durior est. Neque enim ita in hoc vel verba vel sententiae inter se molliter concinneque connexae aut conferruminatae sunt, ut in multis aliis Scriptoribus: sed

sed etiam crebro tum abundant, tum desunt, tum denique non suo loco collocantur. 29 Tota connexio sermonis Latinis auribus durior est. Neque enim ita in hoc vel verba vel sententiae inter se molliter concinneque connexae aut conferruminatae sunt, ut in multis aliis Scriptoribus: sed confragoso, fluctuoso et vorticoso quodam impetu interdum ruunt: qua in re Sacris literis nonnihil similes sunt Thucydides et Salustius. 30 Orationis constructio interdum non continuatur, sed in medio cursu mutatur, ut aliter exeat quam incoepit. Act. 7, Moyses iste qui nos eduxit

se molliter concinneque connexae aut conferruminatae sunt, ut in multis aliis Scriptoribus: sed confragoso, fluctuoso et vorticoso quodam impetu interdum ruunt: qua in re Sacris literis nonnihil similes sunt Thucydides et Salustius. 30 Orationis constructio interdum non continuatur, sed in medio cursu mutatur, ut aliter exeat quam incoepit. Act. 7, Moyses iste qui nos eduxit ex Aegypto, nescimus quid acciderit ei. De mutatione formae orationis, in cap. de Repetitionibus agetur prolixe. 31 Mutationes subitae personarum, temporum, modorum, et

est natum. An, quia sic melius singularibus negociis serviunt? nam scriptura magna ex parte ex singulis apparitionibus, concionibus, et epistolis, ad tollenda corrigendave mala culpae et poenae hominum propositis divinitus, confecta est. Nec caret sane haec res aut methodus gravissimis causis: sed tamen simul aliquid obscuritatis parit imperitioribus. Dicetur autem de ea postea. 36 Saepe propositio obscure ponitur, idque aliquando unico verbo aliis adglutinata: ut in Cap. de Ordine sententiarum dicetur. 17 Omittitur interdum materia proposita, et ad

ad Christum. 45 Verus quidem ac nativus usus legis multum in Scriptura urgetur, cum is iam nostra culpa plane perierit: nempe, iustificare ac vivificare. Accidentarius vero qui iam primarius est, obscurius in veteri Testamento proponitur. Quod plurimis occasionem errandi praebet. Sed de hac re agitur in Libello cui titulus De velamine Moysis. 46 Velamen Mosis multiplicem obscuritatem continet, quam in libello qui hunc ipsum titulum habet, et huic parti adiunctus erit, exposui: qui et antea fuit editus. 47 Mirabile opus sapientiae ac providentiae Dei

ea tamen nequa quam esse idonea rudioribus: quare se merito arcere imperitos a Sacrarum literarum lectione: sciendum est, plerasque istarum difficultatum in infinitis locis bonas versiones amovisse. qualis est imprimis versio Lutheri, dum non omnes Hebraismos exactissime ac ad literam exprimunt, sed magis nobis perspicue nostroque modo loquendi eadem sensa fideliter reddunt. Adhaec, ut maxime non omnia obscuriora dicta Scripturae intelligent imperitiores: at interea intelligent alia innumera, quae clarius loquuntur, in quibus eaedem sententiae continentur. Denique ob hoc ipsum

alia innumera, quae clarius loquuntur, in quibus eaedem sententiae continentur. Denique ob hoc ipsum largitur Deus Ecclesiae suae fideles et intelligentes ministros ac doctores, ut perpetuis concionibus explicent difficiliora loca Scripturae, et alia perspicua porro urgeant ac inculcent. Sed iam ad institutum redeamus. REGULAE COGNOSCENDI SACRAS LITERAS, EX IPSIS DESUMPTAE. 1 Omnia bona a Deo petenda sunt, praesertim hoc summum, nempe cognitio ipsius verbi. Ideo dicamus cum Davide: Revela oculos meos, ut videam mirabilia de lege

et apprehendimus. 3 Spiritus sanctus est autor simul et explicator Scripturae. Ipsius est, nos ducere in omnem veritatem: Ioan. 16. Ipsius est Scripturam cordi nostro inscribere: Ierem. 31. Nam prophetia totaque Scriptura (teste Petro) non est proprii intellectus aut explicationis: sed sicut a Spiritu S. per prophetas proposita est, ita eiusdem lumine necessario explicari debet, 2 Pet. 1. 4 In Christo sunt omnes thesauri scientiae et sapientiae Dei: ad Coloss. 2. Nihil ultra et supra eum quaerere debemus, nihil maius nobis Deus revelabit: sicut Antichristus et

aut parvifaciendum in Sacris literis: Matth. 5. 7 Defendenda est modis omnibus autoritas istius externae et divinitus patefactae aut pronunciatae doctrinae, per quam omnino vult Deus cum homine agere, eumque docere et convertere. Omnino ita egit cum homine Deus, non ut cum angelo, sed ut cum corporea creatura: ut per aures ac oculos, verbo ac sacramentis, non tamen citra internam motionem ac illuminationem, eum instruat. Ideo instituit externum ministerium, et sacrum volumen suorum oraculorum nobis tradidit: ideoque perpetuo clamat et praecipit, ut audiamus. Quam totam

Deuteron. 5. Nam et summe sapiens est, ut solus veram viam noverit: et merito in hac sua domo, ut unicus summusque paterfamilias, audiendus est. 9 Cum convertimur ad Christum, tum tollitur velamen de nostro corde, et etiam de ipsa Scriptura: non solum quia illuminamur spirituali luce, sed etiam quia scopum et argumentum totius Scripturae tenemus, nempe ipsum Dominum IESUM cum sua passione et beneficiis. 2 Corinth. 3. Finis enim legis est Christus. Ille solus est illa margarita aut thesaurus: quem si in hoc agro Domini invenimus, satis bene sumus negociati. 10

humiliasti me, ut discerem iustificationes tuas: Psal. 119. Plurimum ergo prodest ad cognitionem Dei, et eius verbi, afflictio ac crux. 11 Utile est, mox initio fructus, qui ex uno quoque proposito opere percipiendi sint, cognoscere, non solum ut sit alacrior operarius: sed etiam ut sciat in quid potissimum intentus esse, et quid inde ei decerpendum sit, ac in suum sinum reponendum. Omnia igitur quae scripta sunt, propter nos scripta sunt: ut nos Scriptura primum concludat sub peccatum, aut condemnet: postea, ut testetur nobis de Christo.

denique sic prorsus in eius adventu evenerunt, ut olim Prophetae praedixerunt. Igitur hic ipse homo IESUS, est verus Meschias. Minor, quae est definitio circumscriptiva IESU, a variis accidentibus et circumstantiis eius sumpta, probatur tot ocularibus testibus: nempe, non tantum 12 Apostolis, sed et 70 discipulis piis ac impiis. Multa ex hac definitione aut circumscriptione IESU, testantur Iudaei ac Turcae cum suo Alcorano etiam hodierna die, quorum testimonium suspectum esse non potest. Nonnulla testantur etiam ipsae ruinae Hierosolymae, et dispersio reiecti populi, totiusque illius

non potest. Nonnulla testantur etiam ipsae ruinae Hierosolymae, et dispersio reiecti populi, totiusque illius cultus tam longa abolitio. Cum hoc syllogismo secundo, qui est novi Testamenti proprius, urgetur etiam ille prior veteris, Quicquid Deus dicit aut testatur, id est verissimum. Sed Deus suo testimonio confirmat conciones IESU, emissa ter caelitus voce: Matth. 3. 17. Ioan. 12: praeterea editis tot et tantis miraculis, de quibus dicit ipsemet Dominus: Si non creditis mihi, at credite propter haec opera quae Pater mecum operatur. Et Nicodemus ait: Scimus quod a Deo venisti

perturbant ac confundunt simplicem rudemque lectorem: ut non immerito tale quid imperitiori etiam in Sacris literis metuendum sit. Quare observandum est, in hoc Libro non unum genus doctrinae contineri, ut alioqui plerunque in libris singulis, unoque instituto, et ab uno conscriptis: sed duo genera eaque quasi contraria. quorum prius quidem, teste Paulo, dicit, Qui fecerit ea, vivet in eis: seu plenissima obedientia legis perducit facientem in vitam aeternam. alterum vero contra clamat: Qui crediderit, aut fide apprehenderit illum. qui solus legem praestare potuit, ac

Lex et Evangelium: eaque per se suaque natura revera contraria. alterum enim non nisi dignis ac iustis salutem offert, alterum vero tantum indignissimis. Concordant vero hoc modo, quia alterum est superius altero. cedit enim Lex Evangelio, non tantum quia est doctrina inferior: sed etiam quia non potest suum effectum aut opus, nempe salutem hominum praestare: id tamen non suo, sed nostro vitio: Evangelium autem potest. Nec tantum cedit officio iustificandi et servandi genus humanum: sed

ac iustis salutem offert, alterum vero tantum indignissimis. Concordant vero hoc modo, quia alterum est superius altero. cedit enim Lex Evangelio, non tantum quia est doctrina inferior: sed etiam quia non potest suum effectum aut opus, nempe salutem hominum praestare: id tamen non suo, sed nostro vitio: Evangelium autem potest. Nec tantum cedit officio iustificandi et servandi genus humanum: sed etiam ei ultro ad ipsius functionem opusque perficiendum famulatur ac subservit, dum amisso vero ac

sed etiam quia non potest suum effectum aut opus, nempe salutem hominum praestare: id tamen non suo, sed nostro vitio: Evangelium autem potest. Nec tantum cedit officio iustificandi et servandi genus humanum: sed etiam ei ultro ad ipsius functionem opusque perficiendum famulatur ac subservit, dum amisso vero ac nativo fine ac officio accidentario, quod ei iam mirabili ministerio Dei attributum est, defungitur. Naturale enim opus eius, aut per se erat, dare iustitiam ac vitam: Rom. 7. Sed nunc

genus humanum: sed etiam ei ultro ad ipsius functionem opusque perficiendum famulatur ac subservit, dum amisso vero ac nativo fine ac officio accidentario, quod ei iam mirabili ministerio Dei attributum est, defungitur. Naturale enim opus eius, aut per se erat, dare iustitiam ac vitam: Rom. 7. Sed nunc accidentarium eius ministerium aut functio, quo iam quasi solo defungitur, est revelare et accusare nostram corruptissimam naturam, eiusque peccata: ac simul iram Dei et aeternum exitium denuntiare. Dum ergo nos accusat ac convincit peccati et reatus aeterni exitii, cogit nos, ut aliquem

servatorem quaeramus: atque ita nos veluti in retia Meschiae fugere compellit, sicque est paedagogus ad Christum. Haec igitur revera clavis est totius Scripturae aut Theologiae, scire in ea contineri duplex genus doctrinae, et duplicem viam salutis, quae sint sibi invicem per se plane contrariae: sed concordentur, dum inferior cedit superiori, dumque pro suo naturali ac primario opere aut functione nunc tantum accidentario et improprio defungitur. veluti si in unis aedibus essent duae matres familias, Sara et Agar: quae dum ambae dominari et summo munere defungi volunt, sibi invicem

Legem accusantem, iudicantem ac condemnantem cum eisdem transformemus. Oportet igitur docentem et discentem Sacras literas, aut sermonem veritatis, ut hic Paulus vocat, recte et solerter tum sermonem, tum et res secare: ita ut non tantum quomodo res prorsus disiunctae inter sese differant, cernat: sed etiam, quomodo vel unum quid diversas quasdam quasi partes, species, elementa, aut quascunque circumstantias, causas, effectus et accidentia habeat: et vicissim etiam, quomodo plura, eaque diversissima, nonnunquam in quibusdam conveniant, aut unum sint. Hoc enim est illud per utile Platonis

et multa in uno cernere ac examinare posse. 21 Vult etiam Apostolus Tit. 1, doctorem Sacrarum literarum esse idoneum ad argumentandum, et refutandas Sophismata seductorum: quo pertinent non tantum formae verorum argumentorum, ac fallaciae falsorum, et materiae aut loca inventionis: sed etiam tota tum sermonis doctrina, tum singularum definitionum, propositionum, ac denique etiam ipsarum rerum solidior cognitio. 22 Tit. 3 vult, exponentem Sacras literas esse idoneum ad docendum: sicut et 2 Tim. 2. Quo tota doctrina Logices, aut Grammatica, Dialectica et

ac salutare iudicandi ac differendi organum multis caelitus donatum videmus. 23 Denique praecipit idem, aut potius Spiritus Domini per eum, 1 Cor. 14, ut omnia in templo ac religione, praesertim vero ipsa caelestis doctrinae expositio fiat ordine: quia Deus non sit autor confusionis, sed ordinis. Nihil sane perinde εὔχρηστον est (teste Xenophonte, et etiam ipsa experientia) ut lucidus ordo. Porro ordo divinitus vel rebus discendis inditus, vel etiam naturae hominis eas percipientis, multiplex est: quo oportet docentem respicere.

scientiis accurate praecipitur, ut omnes Methodi ac doctrinae a veris principiis iusta limataque ratio ne deducantur ac extruantur: et denique cum rerum suarum natura, experientiaque, ac communi bono aut hominum utilitate confirmentur. At hic non est nostrum, formare vel componere genus doctrinae: sed iam formatam, ac in libro comprehensam, caelitus accipimus: tantumque id restat, ut eam probe cognoscamus et ad quotidianum usum adhibeamus. Ipsemet filius Dei, qui solus in sinu eius recumbit, inde nobis omnia mysteria protulit. Ad istum igitur fontem aut thesaurum nos Deus ablegat: haec sunt

collatione explicari et illustrari queat. 30 Ardens zelus ac diligentia passim a Spiritu Dei in studio Scripturae mandatur: praesertim autem est celebris locus Deuteron. 6. ubi iubentur Israelitae, verbum Dei suis liberis acuere: hoc est, non patitur rubiginosum, aut etiam obtusum: sed severitatem iustitiae, irae ac Legis Dei, et ipsius iudicis austeritatem, crebro ac graviter auditoribus proponere. Sic Christus ipse Matth. 5 et 6, rubiginem obtusitatem legis, quam ei pharisaei suis Pelagianicis glossulis induxerant, sua acri lima aut cote expositionis detrahit. Alioqui dum

Nicomachiorum Ethicorum, disserit de auditore aut discipulo eius doctrinae: ut ostendat, qualis quove modo ille esse affectus debeat, si velit utiliter audire. Operaeprecium igitur fuerit et nos aliquid de eo genere monitionum dicere. Nam ad rectam institutionem non tantum modus docendi probatus, sed et auditoris conditio requiritur. Vult autem ille auditorem esse idoneum et capacem eius doctrinae. Nostra vero haec philosophia, etiam magis sibi adiungit ac subiicit auditorem: adeo ut nisi illum primum

non percipientes divina: quin potius contra deridentes simul, et extreme odio habentes mysteria Dei: ait eos esse terrenos, qui de terra tantum cogitent ac loquantur: sua vero mysteria esse prorsus divina ac caelestia: nullum plane esse idoneum discipulum, qui ad Christum praeceptorem veniat: sed sola Dei misericordia ac potentia eos attrahi ad ipsum, et fieri θεοδιδάκτους, seu a Deo doctos: Ioan. 6. Oportere Deum ipsum circumcidere et illuminare cor eorum: alioqui habere eos cor non intelligens, oculos non videntes, et aures non

infimis, divina clementia eos illuminante, percipiantur. De quare Christus patri gratias agit, Lucae decimo, et Apostolus idem primae Cor. 1. affirmat. 35 In eo autem hae duae doctrinae plane consentiunt, quod sicut Aristoteles affirmat de Ethica, finem eius esse non cognitionem, sed praxin: sic etiam, atque adeo centuplo magis huius doctrinae finis esse debeat praxis. Multo sane minus haec doctrina potest in sola Theorica consistere sine practica quam moralis philosophia. 36 Christus inquit Ioan. 7: Si quis voluerit voluntatem patris facere, cognoscet de

parvulorum est, et per metaphoram lac vocatur: altera vero est iam maturorum ac robustorum, quae est solidus cibus, 1 Cor. 3, et Heb. 6. Illa quidem prior doctrina est, Catechesis praecipuorum capitum, breviter generaliter ac simpliciter proposita: haec vero posterior rem eandem complectitur, sed multo accuratius et plenius, inquisitis diligentius fontibus rerum, ac expositis multis abstrusioribus quaestionibus ac mysteriis in eadem capita incidentibus. Videndum ergo est diligenter, ut rudiores quidem illud primum lacteae tenuitatis ac simplicitatis alimentum percipiant, in eoque

acres in sensus incurrentes. Sic et Paulus celebrat noticiam Dei tanquam per se facilem, nobisque obviam, ut cuius abscondita ex operibus perspici queant, evius innumeris beneficiis omnibus horis perfruamur, quemque ferme manibus palpare possimus: atque adeo in quo existamus, vivamus ac moveamur. Sed tamen vitio caecutientis cordis nostri, ille tam obvius dominus nihilominus nobis maneat ignotus Deus, nosque ratiocinando ab eo aberremus et evanescamus. Rom. 1 Act. 14 et 17. 45 In hoc studio, sicut et in aliis omnibus, pius praeceptor aut manuductor valde utilis esse solet, atque

pios doctores nobis largiatur. In hoc genere praecipitur etiam ipsis praeceptoribus 1 ad Corinthios 14, ut si sedenti revelatum fuerit, illi cedant, taceant ac audiant. 46 Porro ex mandato Pauli vitandum est, ne sapiamus supra quod oportet, et praesertim supra id quod scriptum est: sed in Scriptura ac quiescamus, et sapiamus ad sobrietatem. Rom. 12. 1 Cor. 4. Multi enim sunt, qui simplicitate Scripturae et facta patefactione non contenti, plura scire volunt, quam Deus in Scriptura patefecit: qualis est tota descriptio caeli ac inferorum apud adversarios, ab ethnicis poetis,

sanorum verborum formam concipiamuus, tum quoad singulas voces ac phrases, tum et quoad totum sermonem methodum ac materiam, omnibus modis fugiendo prodigiosas vocum vanitates ac novitates: sicut videmus non tantum Sophistas ac Sorbonistas suo monstroso rixandi potius quam dotendi genere fecisse, sed etiam patres suo quodam rhetoricandi studio multa valde improprie explicuisse: alia perperam exaggerasse, ut virginitatem: alia etiam elevasse, ut coniugium. De quo sano theologicandi genere disserit Paulus 2 Tim. 1, et Tit. 2. 1 Tim. 6. 49 Est in doctrina Christiana genus quoddam

non suos: vident genus, non speciem aut individuum: multo minus possunt maximi momenti circumstantias, quae interdum prorsus variant casus, discernere. Petendum igitur est a Deo, ut ille nos per suum Spiritum vera noticia sinceroque ac suo lumine illuminet, ita ut non tantum alienam festucam, sed etiam nostram aliquam trabem in omni genere defectuum cernere ac tollere pie salutariterque possimus. 50 Mala colloquia corrumpunt bonos mores, atque adeo etiam ipsam sinceritatem fidei: sicut id

profana ac impura scripta, quibus contristatur Spiritus S. in piorum pectoribus, et languescit fidei robur, ac refrigeratur verus et ardens Zelus. 51 Sit semper sermo noster verbi Dei sale conditus, ut tum nos ipsos, tum et alios aedificet. Nullus ergo sermo putris ex ore nostro exeat: sed qui est commodus ad aedificationem, ut et aliis gratiam afferat: Ephes. quarto ad Colossenses quarto. Simus denique semper parati ad reddendam rationem fidei nostrae: primae Petr. tertio. Hic sane profectus cumprimis ex hoc studio quaerendus, hauriendusque est. 52 Veritas

fidei in Christum ulla ratione aut occasione seducamur, sicut Evam serpens seduxit: 2. Cor. 11. 53 Omnibus modis necessaria ac salutaris admonitio est Pauli ad Colossen. 2, cum iubet ut caveamus, ne decipiamur in caelesti doctrina per philosophiam: ubi non solum de pseudophilosophia, sed et de verae philosophiae abusu imposturaque loquitur Apostolus. Non enim dici potest, quam facile nobis stultaeque rationi nostrae, eius sententiae ac dogmata arrideant, quamque se illae clam insinuent in cogitationes, mentem ac conscientiam nostram, ut saepe ipsas loco caelestium oraculorum

Theologiam hominibus tradi ad docendum et dicendum idoneis, quo illi eam porro aliis exponere possint, ut manifeste Logicas scientias aut organa requirat in studioso ad Theologiam adhibendo. Sic igitur in domo iuxta Theologiam, veluti iuxta matremfamilias Saram, etiam Agar Philosophia gentilis: sed serviat ac ancilletur, et non dominetur: non sit architectonica, sed famula: nec intret in cubiculum conscientiae, aut ad tribunal iudicii rerum causarumque ac deliberationum Sacrarum, nisi quatenus sua Theologia permiserit: quae super omnes scientias, artes, cogitationes, consilia, conatus et

eam porro aliis exponere possint, ut manifeste Logicas scientias aut organa requirat in studioso ad Theologiam adhibendo. Sic igitur in domo iuxta Theologiam, veluti iuxta matremfamilias Saram, etiam Agar Philosophia gentilis: sed serviat ac ancilletur, et non dominetur: non sit architectonica, sed famula: nec intret in cubiculum conscientiae, aut ad tribunal iudicii rerum causarumque ac deliberationum Sacrarum, nisi quatenus sua Theologia permiserit: quae super omnes scientias, artes, cogitationes, consilia, conatus et actiones hominum et angelorum suprema architectonica est.

necessaria est. Sic enim fit discipulus attentior, et videt quid sibi desit, quamque recte doctrinam perceperit: Diligentius eam etiam expendit, et veluti ruminatam concoquit. Hanc crebro Christus exercet. ut cum quaerit, Vos quem me esse dicitis? aut, Intelligitisne parabolam? 57 Sed longe efficacissima institutio est, si adhibeatur non tantum verbalis, verum etiam realis examinatio, ut cogantur discipuli praxin praeceptionum exercere, et discere iam quasi sine cortice natare. Quod in Evangelistis saepe Christus facit, ut cum eos post miraculum tot millium paucis panibus

exponere et diiudicare, tutissimum simul et utilissimum est, ita ut Deus ipse ac eius verbum sit omnium controversiarum ac dubiorum supremus iudex et diremptor. Hoc vero diligentissime agit Christus, disputans cum diabolo, ubi et quando proprie Deus custodiat homines: nempe, cum non tentant, sed in sua vocatione ordinaria ratione modoque convenienti versantur. et cum Iudaeis disputans, quatenus Meschias sit, aut non sit filius David: cum alibi dicatur eius Dominus, et sedere ad dexteram Dei. Sic et Apostolus Paulus facit: cuiusmodi eius studii exempla sunt multorum Scripturae

sibi signum de caelo daret, vel etiam ad consulendos mortuos ac spectra confugere, ut Isaiae 8, habetur: et dives ille epulo docebat Abraamum, homines facillime converti posse, si aliquis ex mortuis ad eos mitteretur, qui illis concionaretur. At propheta negat pro vivis mortuos esse consulendos, sed ad legem Dei potius recurrendum esse: et pater Abraamus dicit, habere homines Scripturam Mosis et Prophetarum, quae audire debeant. Quinetiam Christus et Paulus praemonent, fore ut Antichristus aliique seductores miraculis homines decipiant: iubentque ut apparitiones angelorum caneamus, atque

veritatem, ut papistae Sacras literas legunt. 3 Sic vero in veneratione Sacras literas habere, et ea religione cognoscere debet pius homo, ut statuat se non (ut ita dicam) mortuum librum legere, non etiam alicuius sanctissimi, gravissimi aut sapientissimi hominis scripta cognoscere: sed ipsius viventis Dei nunc ibi coram secum agentis, oracula auscultare. Ille enim est istius libri autor, ac ita eum humano generi proposuit, ut qui semper velit coram cum hominibus per istum librum colloqui, eosque de se et ipsorum aeterna salute docere. 4 In omnibus porro gravibus

singularum sententiarum utilem institutionem habes, et perspicis quomodo ea pars principalem scopum confirmet, aut constabiliat. 16 Tertio praestabit, ut non veluti errans in sylva, aut navigans, vel iter faciens obscura nocte ignores, ubi aut in qua parte verseris, ac quorsum tendas: sed semper scias ubi sis, et quorsum tendas: ubi tibi sit Oriens, Occidens, Septentrio aut Meridies: quam procul aut prope sis alicui fluvio, monti, valli aut praecipitio. 17 Quarto, conferre poteris hac occasione semper utilissime praecedentia cum sequentibus, ac cum eo ipso loco aut

et in singularum partium inspectione, consideratione, illustrationeque semper eas diligentissime ad reliquas, et praesertim ad caput totumque adeo corpus conferre et applicare consuevit. Quod tamen vel maxime factum oportuit, si vere pleneque earum vis, natura ac usus perspici monstrarive debuit. Sed iam, ut promisi, illas reliquas huius generis praeceptiones adiiciamus. 20 Cum igitur omnino totus textus nobis obscurus, est, sive ob res, sive ob sermonem, valde profuerit eum (ut modo diximus) accurate examinare, ac tum scopum, tum genus quoddam totius corporis perpendere, an sit

effectus rei declarare. Sic locus in Evangelio Ioannis capite sexto, Quomodo potest hic nobis dare carnem suam ad manducandum? et adiuncta, facile ex scopo intelligi possunt. Non enim id agunt ibi Iudaei, ut tanquam dociles quaerant ex Christo modum fruendi eius corpore, beneficiis, ac doctrina: sed simpliciter, ut tanquam increduli redarguant eum manifestae falsitatis, ut qui dicat rem falsissimam, nempe se velle eis dare corpus suum ad manducandum, seque esse panem de caelo venientem, et panem salutiferum, id est, verum Deum et Servatorem. Sic etiam Christus ibidem inter alia dicens,

tanquam increduli redarguant eum manifestae falsitatis, ut qui dicat rem falsissimam, nempe se velle eis dare corpus suum ad manducandum, seque esse panem de caelo venientem, et panem salutiferum, id est, verum Deum et Servatorem. Sic etiam Christus ibidem inter alia dicens, carnem non prodesse, sed Spiritum vivificare: et, solum patrem tradere homines ad eum, ipsos non posse per se venire, etc. non id agit, ut eos doceat quomodo eius beneficiis, meritis, doctrina, aut corpore frui queant, sed ut redarguat eorum nativam incredulitatem, aut potius rebellionem ac hostilitatem,

Deum et Servatorem. Sic etiam Christus ibidem inter alia dicens, carnem non prodesse, sed Spiritum vivificare: et, solum patrem tradere homines ad eum, ipsos non posse per se venire, etc. non id agit, ut eos doceat quomodo eius beneficiis, meritis, doctrina, aut corpore frui queant, sed ut redarguat eorum nativam incredulitatem, aut potius rebellionem ac hostilitatem, quam inde ex utero secum afferant, quaeque adeo sit pertinax ac praepotens, ut eos non duci, sed quasi violenter trahi divinitus, rapique ad se oporteat. Aliud est studio discendi quaerere ex eo quem pro veraci

etc. non id agit, ut eos doceat quomodo eius beneficiis, meritis, doctrina, aut corpore frui queant, sed ut redarguat eorum nativam incredulitatem, aut potius rebellionem ac hostilitatem, quam inde ex utero secum afferant, quaeque adeo sit pertinax ac praepotens, ut eos non duci, sed quasi violenter trahi divinitus, rapique ad se oporteat. Aliud est studio discendi quaerere ex eo quem pro veraci praeceptore agnoscis, et vicissim docere ac explicare aliquid docili discipulo: aliud, pertinacem adversarium arguere, vel redarguere. Sic in Sacra coena consideretur

docere ac explicare aliquid docili discipulo: aliud, pertinacem adversarium arguere, vel redarguere. Sic in Sacra coena consideretur scopus, et erit sensus perspicuus. Non exponuntur ibi somnia, non typis aut umbris res futurae involvuntur ac praefigurantur, ut olim Iudaico populo: sed filius Dei testamentum suum condit, ac charissimis suis discipulis loquitur, quibus omnia aut loqui perspicue solebat: aut si quae dicta erant obscurius, mox exponebat. Quis vero sanae mentis homo, non id agit ut quam perspicuissime ac propriissime in testamento condendo loquatur, ne quid dubii

cuisdem suae victimae sanguine et nos confirmat ac obligat, eum nobis distribuendo, et Deum illi eundem mox in cruce offerendo. Ex scopo igitur (qui non est, typos ac umbras vel condere, vel somnia exponere: sed perspicuis propriisque verbis testamentum condere, et foedus sancire) facile vera genuinaque sententia haberi potest. Ut vero observatio scopi plurimum facit ad illustrationem verae sententiae: ita etiam contextus diligens collatio, et quasi harmonia. Dixi de hac re superius: dicam etiam mox,

de hac re superius: dicam etiam mox, simulque exemplis rem declarabo. Prospexit vero Deus mirabiliter nostrae imbecillitati, ut ita Sacrae literae sint mirabili artificio, sibique invicem consonanti harmonia conscriptae, ut non solum diversi earum libri aut scripta, diversaque loco, sed etiam idem locus, ac totus contextus supra modum sese illustret ac explicet: utque non aliunde felicius omnia dubia tollantur ac explicentur, quam ex ipsomet toto loco diligenter ac in timore Dei expenso. Qua arte aut singulari commoditate nullus alioqui author, aut scriptum confectum

multum: cum illa omnia simul cohaereant, Propterea dico tibi, remissa sunt ei peccata multa, nam dilexit multum. Eo enim principio, vel potius capite caeteris adiuncto, facile patuisset, non esse expositionem rei: seu non doceri ibi pharisaeum, quaenam sit causa efficiens remissionis peccatorum: sed asseri contra eius cogitationes, illi vere esse remissa peccata. Est igitur affirmatio cum sua probatione, non explicatio tantum, docens quaenam sit causa, qui effectus. Sic in Sacra coena, si distinguas verba Testamenti Domini in essentiam et fructum testamenti, sicut et Calvinus distinxit 1

In hac difficultate itidem consulas tum fontes, tum contextum ac sensum loci, tum etiam aliquas vicinas dictiones, quae eam facile prodent, tum denique etiam accurata significationum cognitio ac distinctio. 10 Aliquando porro propria quidem significatio unius vocis perspicua est: sed quia figuras habet multas, easque modo huc, modo illluc inclinantes, dubitare solet Lector, quomodo ibi usurpentur. Ac ne de diversis tropis unius vocis dicamus, etiam unus idemque tropus eiusdem vocis varie usurpatur, ut Leo et Fermentum per metaphoram alias in bonam, alias in malam partem

postea suum offert: in priore dicto, verbum (Bibere) proprie, in posteriore metaphorice usurpatur. Sic etiam mox vocabulum Messis prius proprie, deinde figurate sumitur. 12 Saepe coguntur interpretes reddere vocem Hebraeam vocabulo non propriissime significato illius respondente, sed tantum ratione etymologiae et alicuius primariae notionis conveniente. Cuius rei causae sunt multae. Sive quia locus magni momenti, aut etiam dubius est, et illi volunt, sicut et debent, religiose in vertendis oraculis Dei versari. Sive etiam, quia nullum vocabulum perinde appositum ac

gentium: Filii Isaiae, a futura populi vastitate. Sic Petrus, ac Iesus: ubi tum Etymologiae nominum, tum et historiae negligendae non sunt. Saepe enim maxima rerum momenta in iis continentur. Sic quoque Graeci et veteres Germani nomina significantia liberis suis imposuerunt: at Romani non item, sed qualiacunque nihil ferme nisi ignobilem Etymologiam habentia: ut alius a pisis, alius a fabis, alius a cicere aut lente dictus est. 16 Nomina propria, et etiam alia multo recentiora, tribuuntur interdum rebus vetustioribus per prolepsin, seu anticipationem: de quo sic annotat

sacerdotibus praecipiatur. Sic et Moise ascendente in montem, vetantur ascendere sacerdotes: quos alios intelligere non possumus, nisi filios Aaron. Non quia iam sacerdotes erant, sed quia futuri erant, hoc eos iam tum Scriptura appellavit per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum. Nam et filius Nave Iesus appellatus est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum

tamen etiam multipliciter cum Scriptura pugnabat. Unde facile coniicere poterant ac debebant, illas orationes esse figuratas, et partim per metaphoras et parabolas a politico regno ad spirituale translatas: partim etiam synecdochice non tantum praesentem crucis statum aut militantem Ecclesiam, sed etiam futurum gloriae seu simul quoque triumphantem Ecclesiam depingere. 5 Deprehensa porro figura, videndum etiam est tum quaenam sit, tum et quomodo aptissime explicari queat, omnes enim figurae certa ratione ad proprium sensum tendunt, eumve explicant. 6 Primum igitur

etiam aliquem alium locum Scripturae, ubi eadem res, idque (si possibile est reperire) simili sermone tractetur. Sit pro exemplo horum, quod Psal. 110 parabolice dicitur, Ex utero ab aurora tibi ros iuventutis tuae. aliqui hoc trahunt ad divinam Christi nativitatem, alii ad humanam: sed quandoquidem in toto eo versiculo agitur de subditis Meschiae, quam sint futuri prompti in eius obsequium, quamque specioso ornatu induti, sicut si omnes essent illis speciosissimis sacerdotum Sacris vestibus ornati: reliquum est ut etiam indicetur, quomodo sint illi nascituri: nempe tum ex

sint illi nascituri: nempe tum ex divino semine, tum etiam mirabili ac incomprehensibili prorsus modo, nemine cernente, dum omnia oppleant: sicut ros caelestis cadit, qui non gignitur a crassa nubium materia, sed a pura illa aetherea, nec quomodo decidat cernitur, sed tantum genitus iam conspicitur passim tegere humum. Simili aut sermonis figura eandem rem etiam Micheas Cap. 5 declarat. Convenit cum hac expositione figurae et sequens Textus: quia postquam descripsit regnum Christi, et

tum etiam mirabili ac incomprehensibili prorsus modo, nemine cernente, dum omnia oppleant: sicut ros caelestis cadit, qui non gignitur a crassa nubium materia, sed a pura illa aetherea, nec quomodo decidat cernitur, sed tantum genitus iam conspicitur passim tegere humum. Simili aut sermonis figura eandem rem etiam Micheas Cap. 5 declarat. Convenit cum hac expositione figurae et sequens Textus: quia postquam descripsit regnum Christi, et subditos tum regi convenientes, quia in die victoriae

quam quis dicat. Nam in Sacris literis cum potissimum Deus loquatur, omnia nobis ipsius debent esse rata ac probata, quae ille praecipit, qualiacunque ea demum sint. At in aliis scriptis cum homines loquantur, qui omnes sunt mendaces, sive magni sive parvi sint, nemini prorsus fidendum est: sed considerandum, an id quod dicunt, sit ex verbo Dei desumptum. 14 Secundo, sicut Deus loquens citra omnem dubitationem ac exceptionem audiendus est: ita contra, quae in Sacris impii aut diabolus loquuntur, plane impia sunt: aut etiamsi non omnino sunt impia, tamen audienda non sunt

forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum: Precare Deum, si forte remittatur tibi cogitatio cordis tui. Non ille ibi nomine viventis Dei determinat, quam certae aut dubiae sint eius promissiones, aut quam certo illis credi, vel etiam de illis dubitari velit: sed ex sese eum territat, minis adipiscens promissiones, in quibus adhuc homini incontrito non omnem metum eximere, aut certam securitatem alioqui nimium securo polliceri vult. Eadem ratione et illud Hebrae. 6, exponi posset Hoc faciemus, si permiserit Deus, etc. Aliud est cum

promissiones, in quibus adhuc homini incontrito non omnem metum eximere, aut certam securitatem alioqui nimium securo polliceri vult. Eadem ratione et illud Hebrae. 6, exponi posset Hoc faciemus, si permiserit Deus, etc. Aliud est cum simpliciter aliquid affirmant, aut negant. Sed de hoc loco in vocabulo Possibile. 15 Sic etiam magnum facit discrimen persona, ad quam loquimur. Aliter Christus loquitur ad superbos ac praefractos Pharisaeos, aliter ad cupidos veritatis, aliter ad contentiosos: aliter ad illos quibus non est datum cognoscere mysteria Dei, quibus

crassis peccatoribus, quod illos praecedent in regno caelorum. 17 Denique et coram quibus aliquid dicatur, interdum est discrimen. nam et spectatorum habetur ratio. Sic dicit Christus Ioan. 12, illam caelestis patris vocem ad ipsum, (Glorificavite, et glorificabo) non propter ipsum, sed propter astantes aut spectatores factam esse. Sic Christus non coram omnibus vult se transfigurare, et cum Mose ac Elia colloqui. In hac circumstantia personarum multum valet illa Regula Augustini lib. 3 de Doctrina Christiana, cap. 17: Erit hoc in observationibus intelligendarum

circumstantia personarum multum valet illa Regula Augustini lib. 3 de Doctrina Christiana, cap. 17: Erit hoc in observationibus intelligendarum Scripturarum, alia omnibus communitur praecipi, alia singulis quibusque generibus personarum: ut non solum ad universum statum valetudinis, sed etiam ad suam cuiusque membri propriam infirmitatem medicina pertineat. 18 Secunda circumstantia est Tempus, quae et ipsa maximi momenti est. Nam non tantum humanam in tempore geruntur, et ad tempora accommodantur: sed et Deus alio tempore aliter in quibusdam cum homininibus egit.

generibus personarum: ut non solum ad universum statum valetudinis, sed etiam ad suam cuiusque membri propriam infirmitatem medicina pertineat. 18 Secunda circumstantia est Tempus, quae et ipsa maximi momenti est. Nam non tantum humanam in tempore geruntur, et ad tempora accommodantur: sed et Deus alio tempore aliter in quibusdam cum homininibus egit. Initio obscurius sese patefecit quam postea, eoque etiam maiorem suorum mysteriorum ignorationem in hominibus patienter perferre potuit. Multi proculdubio olim servati sunt, qui trinitatem personarum, et Christi officium aliqua ex

aut inconveniens valde mutare solet. Christus Ioan. 2 dicit matri oranti se de vino miraculose suppeditando in nuptiis: Quid mihi et tibi mulier? Modus sermonis videtur nimium vehemens et austerus, parumque filio erga matrem conveniens, qui sane minime nos communes homunciones deceret: sed illum decuit, qui non solum fuit homo, sed et verus Deu: quique praeterea in tanta functione tunc versatus est, in qua nihil prorsus humanae gratiae aut amicitiae dari conveniebat, sed eam exactissime ad praescriptum caelestis Patris administrare. Sic et alibi adhuc puer existens asperius

Christus Ioan. 2 dicit matri oranti se de vino miraculose suppeditando in nuptiis: Quid mihi et tibi mulier? Modus sermonis videtur nimium vehemens et austerus, parumque filio erga matrem conveniens, qui sane minime nos communes homunciones deceret: sed illum decuit, qui non solum fuit homo, sed et verus Deu: quique praeterea in tanta functione tunc versatus est, in qua nihil prorsus humanae gratiae aut amicitiae dari conveniebat, sed eam exactissime ad praescriptum caelestis Patris administrare. Sic et alibi adhuc puer existens asperius respondet: Quid est quod quaesivistis me? an

vehemens et austerus, parumque filio erga matrem conveniens, qui sane minime nos communes homunciones deceret: sed illum decuit, qui non solum fuit homo, sed et verus Deu: quique praeterea in tanta functione tunc versatus est, in qua nihil prorsus humanae gratiae aut amicitiae dari conveniebat, sed eam exactissime ad praescriptum caelestis Patris administrare. Sic et alibi adhuc puer existens asperius respondet: Quid est quod quaesivistis me? an nescitis, quod in iis quae patris mei sunt, oporteat me esse? Sic, cum Matth. 12 et 23 vocat Iudaeos progeniem viperarum: et Ioan.

respondet: Quid est quod quaesivistis me? an nescitis, quod in iis quae patris mei sunt, oporteat me esse? Sic, cum Matth. 12 et 23 vocat Iudaeos progeniem viperarum: et Ioan. 8, Filios diaboli: et Matth. 16. Petrum Sathanam: videtur modus aut forma sermonis nimium austerus. sed rei magnitudinem, zelum, et personae praestantiam decet illa severitas sermonis. Denique quid aliud agunt omnes impii, cum convincuntur de veritate doctrinae et iuste factis Christi et verorum doctorum? tum postremo eo confugiunt, ut modum agendi ac dicendi nimium fuisse vehementem, et

de veritate doctrinae et iuste factis Christi et verorum doctorum? tum postremo eo confugiunt, ut modum agendi ac dicendi nimium fuisse vehementem, et hominibus ac negotiis parum convenientem contendant, dicantque res et causas actionesque per sese bonas male agendo corruptas et vitiatas esse. Sed Apostolus contra excusat suum modum dicendi ac agendi, et ait: se, sive modum excedat, id se divino quodam zelo facere: sive modum adhibeat, se studio accommodandi ad ipsos auditores facere. Mundus alium quendam modum agendi habet. 20 Quarto loco numeravimus inter circumstantias,

intentio aut voluntas pertinet: de qua verissime dicitur, Quod volluntas et propositum distinguant factum. Paulus coram tota Ecclesia Antiochena duriter obiurgaverat Petrum, quod se metu Iudaeorum a familiaritate gentilium Christianorum subtraxerat. Id non tantum impius Porphyrius exagitavit, sed etiam aliqui Ecclesiastici scriptores: inter quos Hieronymus, nimium vehemens esse iudicavit, et lenire conatus est. Verum si expendantur causae tum efficientes tum finales eius facti, totumque consilium ac

eius facti, totumque consilium ac pius zelus Pauli, iustissime ac sanctissime ab eo factum est. Nam non [?:----m ] per se ibi Petrus graviter, et in re gravissima peccabat, ut qui tantum metu ac contra propriam conscientiam ac doctrinam id agebat: sed etiam ingens damnum dabat. nam seducebat plures, ac etiam Barnabam et Iudaizantes in sua pertinacia confirmabat, libertatem Christianam convellebat, conscientias gentilium fratrum sauciabat, et denique Christum cum suo merito elevabat, tanquam qui non posset sine bonis operibus et Moyse

videri potest utomnes scirent divinam vim illis hominibus adesse, eamque Ecclesiam regere: Neminem posse Deum fallere: et denique Deum severissime puniturum contemptores illius doctrinae, ministerii ac doctorum: scirentque, non tantum sacerdotes ac pontifices vim et carceres ac gladios minari, sed etiam Deum subito contemptores filii sui extinguere posse. 22 Ultima circumstantia est, Instrumentum: quod etiam rem illustrat, amplificat aut minuit. Petrus verba Ananiam interficit: Samson mandibula asini tot Philistaeos: David funda Goliathum, tam bonis instrumentis ornatum:

Antichristum. Sic Moyses virga scidit mare, et producit fontes ex petris siccissimis: Deus verbo omnia creat. In quibus instrumenti circumstantia tum ipsum opus actionemque, tum et sermonem de eo plurimum illustrat. 23 Inter circumstantias, monui etiam causas esse considerandas: sed tamen, tum quia sunt etiam causae internae, quae ad circumstantias nequa quam referri queunt, tum quia haec res in primis maximi monenti est: ideo sciamus verissime ab Aristotele saepius affirmari, rem tunc demum vere ac plene sciri, tam per causas examinatur et cognoscitur. 24

iustos. Nos dicimus, esse iustitiam obedientiae ac passionis Christi: Papistae et Osiandristae contendunt hanc esse remotorem causam, et veluti precium verae iustitiae, sicut inquirebat Osiander. Dicere quidem quis posset, se esse Doctorem 100 florenis, aut aliqua pecunia vestitum aut saturatum: sed oporteret intelligi illam pecuniam esse tantum precium, quo sit alia quaepiam res comparata, qua nos vestivimus, saturavi [?:--- ] , aut pro doctoribus censeamur. Dicit igitur Osiander: Sanguis aut passio Christi est precium, quo ibi emitur substantialis filii Dei iustitia: ea

causa nos iustificat. Pugna quoque est cum eisdem de causa formali iustificationis. Nos dicimus causam formalem esse, quod illa materia iustitiae ad nos perimputationem transfertur. At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam obedientiae ac passionis esse causam materialem rectissime dictum esse censeo: est enim id quod ad nos certa ratione translatum, nos facit iustos, sicut color praeparatus albedinis aut albificationis parietis causa materialis est, aut cibus ac potus est

aliquanto obscurior locus, ex aliorum locorum collatione, ubi de eadem re agitur, illustrotur: idque aliquando etiam ille ipse, ubi quasi ex professo aliquid agitur, ex alio ubi non perinde ex instituto ac plene de eadem materia disseritur. Nec solum id fit in conferendis eiusdem autoris dictis, sed etiam diversorum. Sempertamen in tali collatione illa regula cautioque adhibeatur, ut primarius locus plus valeat minus primario, nisi evidentissima veritas alterius loci praeponderet. 31 In Sacris porro literis talis locorum collatio ob plures causas magis est adhibenda, quam in

non possumus in hoc volumine metuere, ne usquam incidamus in falsas sententias: ne usquam Scripturae dicta inter sese pugnent: seu, ne usquam earum author dormitaverit, et minus recte de quopiam negotio aut quaestione aliquid pronunciaverit. 32 Huius mirabilis et inconspicuae quidem, sed tamen semper deprehensae harmoniae Sacrarum literarum, illustre specimen praebet Corpus doctrinae separatim ex Vetere, et separatim ex Novo Testamento, a meis charissimis in Domino fratribus Uvigando et Iudice collectum ac editum: unde tum ingentes divitiae, ac plane inexhausta copia

simillima, ac pene etiam sensu, ex 1. Thess. 4 et 5. Verum cum innumera passim habeantur exempla etiam in hoc toto Opere, non immorabor in hac re diutius. Hanc Regulam exponendi Scripturam, etiam patres plurimum probant. Contra autem pontifex cum suis, vult pro suo arbitrio non tantum obscuram, sed et evidentissimam scripturam interpretari, plane praetoria autoritate ac potestate. 34 Ad hanc porro collationem locorum nonnihil proderunt Concordantiae, quas vocant, tum magnis voluminibus Hebraice, Graece et Latine collectae, tum et in marginibus latiorum exemplarium adscriptae:

contraria tribuantur: esse et quaedam praedicata pugnantia, quae ei tribuantur. Ut Deus est personarum acceptor, Deus non est personarum acceptor: Peccator salvatur sua iustitia, peccator servatur aliena iustitia. Dialectici solent docere contradictionem esse unius et eiusdem, non nominis tantum, sed nominis et rei simul, ad idem, secundum idem, similiter et in eodem tempore. 3 Quapropter observandum est, quod omnis contrarietas non tantum dictorum Scripturae, sed et in toto genere ad eam summam reduci posse videtur, quod eidem subiecto contraria, vel inter sese pugnantia, seu

peccator servatur aliena iustitia. Dialectici solent docere contradictionem esse unius et eiusdem, non nominis tantum, sed nominis et rei simul, ad idem, secundum idem, similiter et in eodem tempore. 3 Quapropter observandum est, quod omnis contrarietas non tantum dictorum Scripturae, sed et in toto genere ad eam summam reduci posse videtur, quod eidem subiecto contraria, vel inter sese pugnantia, seu certe incompatibilia tribuantur. ut, circumcisio est omnino observanda, Geneseos decimoseptimo: Circumcisio nullo modo est observanda, Galatas quinto. Parentes sunt diligendi,

vel videri tantum, non autem revera esse contraria ea praedicata quae uni tribuantur: vel contraria praedicata diversa ratione eidem tribui: vel certe id fieri tantum quodam respectu. In praecedentibus exemplis, amor et odium parentum observatio et neglectio circumcisionis, sunt contraria: sed diversa ratione eidem tribuuntur, Observatio circumcisioni dum eius tempus fuit, neglectio postea: amor Parentibus simpliciter, odium peraccidens, si arceant liberos a vero cultu: tametsi ibi odium non tam animi affectum, quam solam externam illorum perversorum mandatorum neglectionem

liberos a vero cultu: tametsi ibi odium non tam animi affectum, quam solam externam illorum perversorum mandatorum neglectionem significet, ut in capite de Metonymia prolixius ostendi. 5 Nulla omnino usquam est vera contradictio Scripturarum, sicut Quintilianus de Legibus dicit: sed quae pugnare videntur, nostra culpa ac ignorantia talia esse existimantur: quia vel res vel sermonem non intelligimus, vel circumstantias non satis expendimus. Quae igitur in Scripturis inter se videntur esse contraria, non considerantibus causas, personas, tempora, et rationes, haec propter

vitae: ubi non nubent, neque edent, ut respondet Christus. Ficta contrarietas est. Vivent enim commutata natura sine bonis accommodis huius vitae. Iudaei putabant pugnare Prophetas cum Mose et aliis Scripturis, pollicentibus stabilitatem ac protectionem Dei illi Populo et cultui: sed non considerabant illas promissiones esse conditionales. Non etiam intelligebant vocem עולם Olam seculum, saepe Mosaicis promissionibus adiunctam, non semper significare omnem perpetuitatem, sed saepe simpliciter longum tempus. 7 Tota

stabilitatem ac protectionem Dei illi Populo et cultui: sed non considerabant illas promissiones esse conditionales. Non etiam intelligebant vocem עולם Olam seculum, saepe Mosaicis promissionibus adiunctam, non semper significare omnem perpetuitatem, sed saepe simpliciter longum tempus. 7 Tota Scriptura videtur interse pugnare Papistis, dum alia dicta bonis operibus iustitiam ac vitam pollicentur, alia soli merito Christi sine operibus. Causa est, quia nesciunt discrimen Legis et Evangelii: item, quia non norunt varias rationes

Item, Christi meritum servat, Nostrum meritum servat. Concilia, Nostrum (aiunt) meritum servat, ut causa efficiens proxima: Christi meritum, ut remota, pariensque nobis infusam gratiam bonarum qualitatum, quae meritorum mater est. Non sunt igitur ista contraria, ac nec in compatibilia quidem: sed in unum confundenda aut commiscenda. At Paulus contra ait: Imo revera meritum nostrum ac Christi, opera et gratia pugnant, Rom. 11, Gal. 2. Pugnat igitur omnino per se Lex et Evangelium: sed in eo conciliantur, quod Lex promittat quidem iustitiam ac salutem, quam vitio culpaque nostra dare

qualitatum, quae meritorum mater est. Non sunt igitur ista contraria, ac nec in compatibilia quidem: sed in unum confundenda aut commiscenda. At Paulus contra ait: Imo revera meritum nostrum ac Christi, opera et gratia pugnant, Rom. 11, Gal. 2. Pugnat igitur omnino per se Lex et Evangelium: sed in eo conciliantur, quod Lex promittat quidem iustitiam ac salutem, quam vitio culpaque nostra dare potest: at Evangelium gratis promittit, et etiam re ipsa exhibet. Utraque harum doctrinarum vult imperare super hominem: sed Lex non potest Evangelium igitur rapit ad se omnem credentem

Rom. 11, Gal. 2. Pugnat igitur omnino per se Lex et Evangelium: sed in eo conciliantur, quod Lex promittat quidem iustitiam ac salutem, quam vitio culpaque nostra dare potest: at Evangelium gratis promittit, et etiam re ipsa exhibet. Utraque harum doctrinarum vult imperare super hominem: sed Lex non potest Evangelium igitur rapit ad se omnem credentem peccatorem. Pugnant hae doctrinae, sed inferior lex cedit superiori Evangelio: sicque cadente altera contradictoria, altera remanet vera. 8 Secundo, optima ratio concordandi tales litigatores est, si potest reperiri ac

Lex promittat quidem iustitiam ac salutem, quam vitio culpaque nostra dare potest: at Evangelium gratis promittit, et etiam re ipsa exhibet. Utraque harum doctrinarum vult imperare super hominem: sed Lex non potest Evangelium igitur rapit ad se omnem credentem peccatorem. Pugnant hae doctrinae, sed inferior lex cedit superiori Evangelio: sicque cadente altera contradictoria, altera remanet vera. 8 Secundo, optima ratio concordandi tales litigatores est, si potest reperiri ac dari eis arbiter ex ipsi Scriptura, nempe tertius aliquis Scripturae locus, qui illos pugnantes

ratione dicatur quam alterum. De libello repudii videtur contrarietas inter Evangelistas. Nam apud Matth. cum Christus doceret non esse relinquendam uxorem, Pharisaei leguntur eum interrogasse: Quid ergo Moyses mandavit dare libellum repudii, et dimittere? Quibus Christus non ait Moysen mandasse, sed ad duriciam cordis permisisse, ut uxores dimitterent. Apud Marcum autem Pharisaeis dicentibus, Moysen permisisse libellum repudii, respondet Christus: Ad duriciam cordis permisit Moyses praeceptum hoc. Sed diligenter verba Christi ponderantes, videbimus nullam esse contrarietatem. Nam aliud est

mandavit dare libellum repudii, et dimittere? Quibus Christus non ait Moysen mandasse, sed ad duriciam cordis permisisse, ut uxores dimitterent. Apud Marcum autem Pharisaeis dicentibus, Moysen permisisse libellum repudii, respondet Christus: Ad duriciam cordis permisit Moyses praeceptum hoc. Sed diligenter verba Christi ponderantes, videbimus nullam esse contrarietatem. Nam aliud est dimittere uxorem, aliud dare libellum repudii. Dimittere uxorem, non praeceptum, sed ad duriciam cordis erat permissum: et hoc voluit Christus apud Matth. de dimissione uxoris respondens. Dare autem

dicentibus, Moysen permisisse libellum repudii, respondet Christus: Ad duriciam cordis permisit Moyses praeceptum hoc. Sed diligenter verba Christi ponderantes, videbimus nullam esse contrarietatem. Nam aliud est dimittere uxorem, aliud dare libellum repudii. Dimittere uxorem, non praeceptum, sed ad duriciam cordis erat permissum: et hoc voluit Christus apud Matth. de dimissione uxoris respondens. Dare autem libellum repudii, praeceptum erat his qui volebant uxores dimittere: et hoc voluit Christus apud Marcum, de libello repudii dando explicans praeceptum. Ita hic videmus eandem

est ad gravem et maturam refutationem, quae stulto suam vanissimam opinionem ac sermonem liquido ante oculos depingat, eumque extremae stulticiae redarguat: posterius vero accipiendum est de verborum sermonisque acerbitate ac contumeliis, quibus quidem merito exagitandus esset stultus, sed virum gravem ac prudentem parum deceret. Sic, quia nunc homo pius habet duos in se homines, veterem ac novum: ideo modo dicitur servire peccato ac carni, et peccator esse: modo contra, sanctus, iustus ac Deo serviens, quod quatenus renatus est, accipi de eo debet. Sic multa quae de

semem Abraae est benedictum: Nos sumus semen Abraae: igitur possumus ac debemus nostra diligentia et benefactis benedictionem, id est iustitiam ac vitam consequi. Respondet Paulus Gal. 3, semen benedictum in promissionibus Abraae non est collective accipiendum de tota posteritate, sed de unico quodam ex posteris Abraae, orbi terrarum benedictionem, iustitiam et vitam acquisituro. Ille vero est ipse Meschias, ut promissiones sese invicem declarant. Sic ambiguitas est, quod Deus dicitur futurus Deus Abraae, et eius seminis, eumque populum dilectorus, et beaturus

Ille vero est ipse Meschias, ut promissiones sese invicem declarant. Sic ambiguitas est, quod Deus dicitur futurus Deus Abraae, et eius seminis, eumque populum dilectorus, et beaturus perpetuo. Et contra, quod Apostoli et prophetae dicebant, Deum esse reiecturum Israelitas et Iudaeos. Sed concordat Paulus in Epistola ad Romanos, capite quarto, nono, et undecimo; ac in epistola ad Galatas, capite tertio et quarto multipliciter. Primum, semen Abraae servabitur: id est aliquae parvae reliquiae ex posteris Abraae, quae erunt per gratiam electae. Deinde dicit, servabuntur

et undecimo; ac in epistola ad Galatas, capite tertio et quarto multipliciter. Primum, semen Abraae servabitur: id est aliquae parvae reliquiae ex posteris Abraae, quae erunt per gratiam electae. Deinde dicit, servabuntur fine posteri Abraae, si Meschiam et eius iustitiam fuerint amplexi. Sed illi iustitiam legis sectantes, iustitiae Dei non sunt subiecti: nolunt audire Deum vocantem, et extendentem ad se manus tota die, nolunt congregari sub alas Dei, nec tempus visitationis agnoscere. Stat igitur nihilominus promissio Dei. Tertio ait, servabitur semen Abraae: scilicet spirituale,

Apostolus multipliciter hanc contradictionem Scripturae conciliat. 18 Septimo conciliantur loci, quia alius loquitur de rei natura per se, alius per accidens. Per se: ut, pacem meam do vobis, Pacem habentes cum omnibus. Non clamabit in plateis. Per accidens autem dicitur, Non veni mittere pacem, sed gladium ac ignem: scilicet culpa satanae et impiorum, qui contra me ac meos excitabunt horrendas persecutiones. Sic vita aeterna iam vocatur donum ac haereditas, quod proprie est: iam praemium, quod est per accidens ac improprie, Sic Iudaeis erat contradictio: Meschias erit Bethlehem ita, Iesus

divinitatis et resurrectionis mox secuturae, manebit perpetuo, Meschias erit perpetuus rex Sion, Ierusalem, Israel: Igitur ista non peribunt, nec desinent esse Ecclesia, D. Scriptura loquitur de Spirituali Ierusalem. Alios servavit, seipsum servare non potest, Matth. 27. Respondeo: Potest, sed non vult. 23 Postremo innumerae plane sunt occasiones hallucinandi, ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere disserui, et forte adhuc de ea re proprium

locorum ac hominum illorum natura et ingenio, sermonem eorum tanto melius intelligere queamus. 8 Plurima sane similis moris dicta sunt in Graecis authoribus, praesertim in Poetis, ac in primis in Pindaro et Homero: quae utinam diligentissime essent cum Sacris locutionibus collata. Sed de tota hac materia postea proprio Capite prolixe disseretur. DE MORE DOCENDI SCRIPTURAE. Postquam dictum est de rationibus perscrutandi obscuriora dicta, conferendi etiam diversa, et conciliandi quae videntur pugnantia: nunc propius ad ipsas res

perinde plane ac praesenti more dicitur, Carolus Imperator Rom. et Rex Hispan. etc. Quam naturam illius nominis et descriptionum divinarum, obscurant versiones, dum pro illo nomine proprio ponunt appellativum Dominus: eoque inepte sonat, cum nonnunquam bis repetitur Dominus Dominus. sed Germanica recte id commodi adhibuit, ut vocem Herr, cum pro illo augusto nomine ponitur, maiusculis scribat: quod suum consilium, eius author statim initio testatus est. Sed ab impressoribus id discrimen foede negligitur, qui non rare utrunque maiusculis exprimunt. 7 Denique de Deo

dum pro illo nomine proprio ponunt appellativum Dominus: eoque inepte sonat, cum nonnunquam bis repetitur Dominus Dominus. sed Germanica recte id commodi adhibuit, ut vocem Herr, cum pro illo augusto nomine ponitur, maiusculis scribat: quod suum consilium, eius author statim initio testatus est. Sed ab impressoribus id discrimen foede negligitur, qui non rare utrunque maiusculis exprimunt. 7 Denique de Deo et illa consuetudo Scripturae observetur, quod ut sese ad nostrum captum accommodet, et nostris ver bis ac more loquatur, crebro solet Deo humanum corpus, omniaque eius

Ioan. 1. Imago Dei, primogenitus universae creaturae, caput corporis Ecclesiae: ad Colossenses 1. Splendor gloriae, et effigies seu character substantiae patris: ad Hebraeos capite decimo: Item carnem assumens, filius hominis. 12 Occurrunt vero et aliae appellationes filii, sed quae officium seu egregia facta potentiamque declarant magis, quam notant personae distinctionem. Siquidem notum est, inter ea quae dicuntur de persona, alia de essentia, alia de officiis accipi debere. Huius itaque generis sunt: pontifex, sacerdos, pastor, rex, propheta, mediator, advocatus,

persona aliquid operari dicitur, operantur omnes tres. 19 Verum quoque nihilominus est, quod proprie Pater mittit ac donat Filium: proprie tantum filius est Mediator, et carnem assumit: ac proprie Spiritus a patre super filium mittitur, et tum a patre tum a filio credentibus donatur: sed ita, ut illam missionem ac incarnationem omnes personae operentur. 20 In Christi nominibus observandum est, quod licet alia eius nomina veniant a divina ipsius natura, ut Deus, creator, etc. alia ab humana, ut Filius hominis, filius Mariae, filius David,

cum alioqui recte dicatur a Christo de tota trinitate, Deus est spiritus. Solent vero de hac voce et hoc veteres adnotare, quod ubicunque legatur in Sacris nomen Spiritus, sine omni adiectione, intelligatur tertia persona: quae alioqui et Spiritus sanctus, ac Dei bonus spiritus nuncupari solet. Sed de huius dictionis significatione, et de appellationibus Spiritus sancti, prolixe dictum est in singulorum vocabulorum expositione. 22 Quae Deo aut Christo Scriptura tribuit, ad nos referenda sunt. Non enim ea proprie quid Deus in se, sed quid nobis esse soleat aut velit, docet. Seu

sanctus, ac Dei bonus spiritus nuncupari solet. Sed de huius dictionis significatione, et de appellationibus Spiritus sancti, prolixe dictum est in singulorum vocabulorum expositione. 22 Quae Deo aut Christo Scriptura tribuit, ad nos referenda sunt. Non enim ea proprie quid Deus in se, sed quid nobis esse soleat aut velit, docet. Seu Scriptura non disserit de Deo absoluto, sed de Deo correlativo: ut cum dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus, se ponere iridem in signum foederis cum genere humano,

de appellationibus Spiritus sancti, prolixe dictum est in singulorum vocabulorum expositione. 22 Quae Deo aut Christo Scriptura tribuit, ad nos referenda sunt. Non enim ea proprie quid Deus in se, sed quid nobis esse soleat aut velit, docet. Seu Scriptura non disserit de Deo absoluto, sed de Deo correlativo: ut cum dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus, se ponere iridem in signum foederis cum genere humano, ut eo ipse admoneatur, ne amplius inducat diluvium. Non indiget ille admonitione, sed

sed de Deo correlativo: ut cum dicitur Zach. 9, Rex tuus venit tibi iustus, intellige, tibi, non sibi iustus, seu iustificans. Sic Gen. 9 dicit Deus, se ponere iridem in signum foederis cum genere humano, ut eo ipse admoneatur, ne amplius inducat diluvium. Non indiget ille admonitione, sed fides nostra tali confirmatione: nos enim putamus, Deum esse obliviosum, praesertim nostri, in calamitatibus. Esa. 39 pingitur Deus sollicitus, quod non sit qui se opponat irae eius, et ruenti iustitiae succurrat. Tandem dicit, eum sibimet opem tulisse suo brachio, et sua iustitia, seu suo

nostri, in calamitatibus. Esa. 39 pingitur Deus sollicitus, quod non sit qui se opponat irae eius, et ruenti iustitiae succurrat. Tandem dicit, eum sibimet opem tulisse suo brachio, et sua iustitia, seu suo mediatore: nobis scilicet, non sibi. nam ipse in nullo periculo fuit, aut ope indiguit: sed facit id ad nostrae fidei confirmationem, ut agnoscatur tam sollicitus ac condolens esse, nostrumque periculum suum facere. 23 Porro in lectione Scripturarum diligenter observanda sunt ea praesertim dicta, quae de Christo loquuntur. Ipse enim est finis legis, ac de quo omnes

Sic Piulus in quit, 1. Cor. 12. Sicut corpus unum est, membra autem multa: ita et Christus. ubi necessario Christus Ecclesiam, seu mysticum Christi corpus notat. Vicissim aliqua dicuntur de Christo, quae ad Ecclesiam referri est necesse. sic Psal. 69 proprie de Christo disserit: sed cum dicitur ibidem, Deus tu nosti stulticiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita: stulticia proprie ad Ecclesiam pertinet, nisi quis malit de imputata Christo stulticia accipere. Atque haec est una ex 7 Regulis Ticonii, quas Augustinus celebrat ac exponit, de quibus alibi in hoc Opere

sororae? quae videntur proprie dici de tyranno Babylonico, et tamen complectuntur etiam ipsum principem regni tenebrarum, cum suis angelis. DE ECCLESIA. 1 De Ecclesiae quoque variis appellationibus et acceptionibus foret operaeprecium aliquid monere: sed quae ad nostrum hoc quasi forum pertinent, sunt in vocabulo Ecclesiae exposita. Hoc tantum adiicimus, quod saepe sub nominibus Syon, aut Ierosolymae, Iudae, Israelis, aut terrae Canaan notetur Ecclesia: ubi nihil ominus suum aliquem locum et tractationem etiam illae ipsae res proprie illis

quae in hac quidem vita aliquatenus ad perfectiores referri queunt, de reliquo vero coetu hic inchoantur, in altera vero vita perficientur, aut vere implebuntur. 4 Aliquando, teste Augustino, subito fit transitus a bonis ad mala Ecclesiae membra: ut Cant. 1. Nigra sum, sed decora. Et Esa. 42, Ducam caecos perviam quam nescierunt, etc. Et mox: Acti sunt retrorsum, confundentur confusione, etc. DE LEGE ET EVANGELIO. 1 Interalia ingentia extremeque salutaria mysteria, hoc tempore instauratae

in se tum veterem Adamum lege domandum, tum novum Evangelio vivificandum. 5 Exempla, in quibus doctrina Evangelii et legis coniunctim explicantur, passim fiunt obvia. Isaias cap. 1. magno spiritu et gravi oratione carpit Iudaeorum vitia, quae pars ad legem pertinet: sed eodem capite attexit de Evangelio, quae sunt consolatoria: Venite quaeso, ut nostram agamus causam, dicit Dominus. Si fuerint peccata vestra ut coccinum, quasi nix albescent, etc. Ioan. 1. Lex per Mosen data est, gratia et veritas per IESUM Christum exorta est. Ubi Evangelista

et post renovationem denuo cordi inscripta, ad quam etiam praestandam nunc denuo conditi sumus: Ephes. 2. Sumus tamen et ab hac aliquatenus liberati, nempe ut persolvente ei semper pro nobis Christo, intervenienteque condonatione debitorum ascriptorum, illa nos credentes damnare non possit. Sed de hoc alibi prolixius disseritur. 8 Quomodo vel ceremonialia praecepta moralibus cedere, vel contra etiam moralia ceremonialibus, aut etiam secunda tabula primae debeat, dictum est supra prolixius, ut hic repeti non attineat. 9 Alia praecepta in tota lege proposita sunt

ceremonialia ad certum tempus, sabbatum et praecipua festa ad certos dies, etc. Alia vero, ut Moralia, ad omne tempus. 11 Solent tamen aliqui distinguere moralia, ac dicere, quod negativa quidem praecepta obligent semper, et pro semper: affirmativa autem semper quidem, sed non pro semper, aut ad semper: hoc est, malum semper omittere debemus, at bona facere (ut dare eleemosynam, aut quid simile) non semper possumus. Interdum etiam parentibus ac magistratibus divino mandato obedientiam honoremve negare cogimur, quando quidem sua authoritate ad impietatem

similiter abuti vellent. Posset quidem eludi haec Regula aut distinctio, quod et affirmativa requirant proprie cor, quod semper obedire debet, ac suo quodam modo potest, etiamsi actio non semper praestetur: et negativa habent suas exceptiones, ut cum occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque beneficiis. Paulus ad Gal. vocat promissionem, quia eam cum lege confert, ut olim tradita fuit Abraamo. Rectius sane in veteri Testamento

nuncium exhibitae praestitaeque promissionis. Cum enim aliqua bona contigerunt, dicuntur laeto nuncio, aut (ut vulgo dicimus) bonis novis nunciari. Quod discrimen appellationis utile fuerit observasse, cum ad multos alios usus, tum etiam ad animadvertendam consonantiam Veteris et novi Testamenti. Sed nunc de promissione dicamus. 13 Distinguit Augustinus super Exodum quaest. 92. et super Num. 33, legales promissiones ab Evangelicis, dicens: Legales polliceri tantum temporaria, et carnalia bona: Evangelicas vero spiritualia, futura ac aeterna, quam distinctionem etiam hoc

polliceri tantum temporaria, et carnalia bona: Evangelicas vero spiritualia, futura ac aeterna, quam distinctionem etiam hoc tempore quidam mordicus retinent: ac sane aliquatenus illa ferri posset, praesertim si exitum aut praxim consideremus: quia tantum temporaria bona per legem contingunt: sed si ipsum ius consideremus, non possumus negare, Legem esse datam ad vitam: et quod, qui fecerit ea, vivet in eis, sicut Christus ait: Hoc fac, et vives. 14 Verior tamen et utilior distinctio est, quod Legis promissiones sint conditionales, flagitantes plenissimam obedientiam,

nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut cum dicimur centuplum recepturi, et cum toties piis res laetae et magna commoda in hac vita promittuntur. Sic Abraamo non tantum filius Isaacus promittitur, sed etiam sub nomine eius verus Meschias, verum illud benedictum benedicensque semen, Sic etiam sub nomine Salomonis extructuri templum, et Cyri liberaturi populum, promittitur Meschias. Sic sub nomine terrae Canaan, vita aeterna. Sic Psalmi de Davide aut Salomone, subinde

17 Augustinus epistola 57 ad Dardanum dicit, quaedam dici iam impleta esse, quae tamen revera subindicentur aut promittantur implenda. Sic Ioan. 15 dicit Dominus: Omnia quae audivi a patre meo, nota feci vobis. Mox sequenti cap. contra ait: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Sic dicitur parasse sibi suo sanguine Ecclesiam gloriosam, et sine macula: quod tamen in altera denum vita, teste Augustino, implebitur. Quod diligenter observandum est, contra Pharisaeos nostros, qui piis in hac vita summam quandam perfectionem, et legis impletionem

mandatorum Dei praecepta non raro ita sunt ad suas circumstantias accommodata, at nobis non facile sint sequenda. Vide Augustinum libro secundo, capite vigesimotertio, contra Gaulentii epistolam. 21 Multa de similitudinibus et parabolis sacrarum literarum hic utiliter dici possent: sed de his in propriis Capitibus, in hac ipsa Generalium Regularum parte agetur. Haec autem praecipua sunt: Nullas similitudines aut parabolas per omnia convenire, aut applicandas esse: sed tantum in principali scopo: Item Similitudines ac parabolas magis illustrare, quam confirmare. Et denique,

epistolam. 21 Multa de similitudinibus et parabolis sacrarum literarum hic utiliter dici possent: sed de his in propriis Capitibus, in hac ipsa Generalium Regularum parte agetur. Haec autem praecipua sunt: Nullas similitudines aut parabolas per omnia convenire, aut applicandas esse: sed tantum in principali scopo: Item Similitudines ac parabolas magis illustrare, quam confirmare. Et denique, Non omnia probari in eis rebus, unde similitudines quantumvis bonarum rerum petuntur. Possunt enim etiam pessimae optimis in aliquo convenire. DE

sane potissimum persynthesin sunt traditae: tametsi etiam resolutiva methodus passim, praesertim in Prophetis et in Novo testamento reperiatur. Verum proponam hanc triplicem methodum, resque per eam distributas in Tabella delineatam, una cum sua declaratione: quo non tantum ordo tractationis, sed etiam rerum utilis cohaerentia conspiciatur, faciliusque considerari queat. DECLARATIO TABULAE TRIUM METHODORUM THEOLOGIAE. Paulus omnino vult Doctorem Ecclesiae esse bonum Dialecticum. Nam 1. 1. Tim. 1, vult eum intelligere singulas voces autres,

3. vult esse ad docendum promptum, et denique ut omnia ordine agat, praesertim vero doceat: quia Deus est ordinis, non confusionis in rerum natura autor. 1. Cor. 14. Caeterum hanc tabulam studiosis Theologiae nulla certe ostentatione ingenii, aut stulta curiositate proponere volui: sed propter multa, eaque non vulgaria commoda, quae mox recensebo. Quoniam vero hae breves delineationes necessario obscurae sunt, tum quia singulis vocibus veluti punctis res magnae et difficiles in eis notantur, tum quia etiam ipsa methodorum nomina ac series sunt plerisque ignotiores: ideo

in cogitando, dicendo et scribendo, dum is cernit quomodo singulae partes tum inter sese cohaereant, tum etiam totum corpus constituant, seu qua harmonia alia aliis consonet: ubi sit principium, medium ac finis. Non enim in singularum tantum partium pervestigatione vera rei cognitio consistit, sed etiam in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus cogitatione iudicioque consocientur ac comparentur: et quid cum illis cognationis, coniunctionisve habeant, quomodo inde dependeant, aptae sint,

quam ista corporea, quae fugaci voluptate aures demulcet. Gaudebunt enim pii, hanc omnium scientiarum architectonicam aut rectricem, non minus quam alias scientias, certo decentique ordine constare. Cernent et ipsum rerum omnium creatorem Dominum, hic quoque sicut ubique, non confusionis, sed ordinis autorem effectoremque esse, qui omnia in numero, pondere ac mensura fecit, et ἀεὶ γεωμετρεῖ, ut Plato inquit. V. Denique tanto magis fugient sanae mentes fanaticorum dogmatum confusiones, quorum monstro sum corpus sibimet

vero syntheticam, tanquam huic materiae maxime propriam, primo loco: secundo Analyticam: tertio Definitivam. Prima Tabella progreditur, uti communis scriptio aut lectio, dextrorsum: Secunda retro, aut sinistrorsum, ut Hebraea scriptio ac lectio: Postrema, a superiori deorsum sum tendit. Sed iam singulas methodos ac delineationes ordine exponamus. DE PRIMA AUT SYNTHETICA METHODO. Est vero Synthesis, ea methodus aut ordo, quae incipit a primis et simplicissimis elementis, principiis aut causis: eaque componendo eo usque progreditur, donec tandem totum

aliquo modo recipere posset, ut adiuncta Tabula testatur. Finis enim Theologiae, de quo nos miseri homines maxime angimur, est VITA aeterna: sicut ille ex Christo quaerit, Domine quid faciens VITAM aeternam possidebo? Hic quidem finis bonorum aut beatitudo nobis pene natura notus est: sed de causis, mediis, aut viis eo ducentibus praecipua est quaestio. Alius enim alias monstrat: alius agnum Dei, alius lupum satanae, etc. Proximae tamen eius causae, aut (ut ita dicam) accessus adhuc nonnihil notiores sunt. Nemo. n. ferme dubitat, quin proximae causae

Contritionis causa est, cognitio peccati ac ira. Eius autem, Lex: cuius postremo, Deus. Fidei causa est Verbum, Sacramenta et Spiritus, quae sunt a Deo. Promissio est per verbum et Sacramenta, quae itidem sunt a Deo. Christus haec bona nobis comparans, est nobis a Deo donatus: sed ipsa bona nobis contingunt ex eius merito et applicatione. Meriti causa est exinanitio, obedientia, et passio Christi. Quae porro Christi solutio, fit ob debitum aut violationem Legis ac iustitiae Dei. Debitum

etiam magis illustremus. 16 Prima ergo dubitatio sit: Nulla scientia, teste Aristotele, potest esse individuorum: utpote quae tum infinita sunt, tum etiam mire inter se diversa, atque adeo plane instabilia, secundum versum: Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Sed omnis certitudo quae potest esse in rerum natura, est in universalibus, ut in generibus ac speciebus, eorum propriis, causis et effectis, quae non mutantur. Sunt quoque haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus

ac speciebus, eorum propriis, causis et effectis, quae non mutantur. Sunt quoque haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus in genere ac specie, non in individuo. Cur igitur et Scriptura non est tradita in genere, sed magna ex parte agit de individuis? Quis etiam usus hinc ad homines pervenire potest? Non enim continuo aliis individuis conveniunt, quae de aliis iam olim sublatis abolitisque dicuntur. 17 Secunda: Cum omnes scientiae rectissime uno quodam corpore ac opere aut libro sibi undique

omni sermone ac institutione, etiam de minimis, nedum de maximis rebus requirat: cur Deus suam caelestem doctrinam ita nude proponi voluit sine omni probatione ac demonstratione, simplici quadam affirmatione, ut ei merito videatur obiici illud quod Aristoteles de Moyse dixisse fertur, Multa dicit, sed pauca probat. Ad haec non levia dubia ordine respondebo: et simul, quoad potero, gravissimas causas talis scriptionis aut formae doctrinae declarabo. 19 Primum igitur sciendum est, suam habere utilitatem, eamque eximiam, institutionem, quae fit propositis individuis, tum quia simul

21 Deinde, cum de singulis personis Scriptura agit, plerunque de eis ita agit, ut totum genus per eas intelligi velit: vel etiam omnes homines, in eis tanquam in fontibus quibusdam aut parentibus includit. Ut initio creationis necesse est Scripturam de uno quodam loqui, quia tantum unus fuit: sed in eo uno vult indicare, totum genus humanum sic ad imaginem Dei conditum esse, sic mundi dominio donatum, sic mandatum obedientiae proposita vita ac morte accepisse. Vult quoque intelligi in eo totum genus humanum lapsum esse, ac datam ipsi promissionem sanationis per benedictum semen, toti

sit: imo id etiam ad maiorem certitudinem facit, quod cum multifariam multisque modis ac per multos locutus sit humano generi Deus, omnes tamen illae locutiones aut patefactiones optime sibi invicem consentiant. 26 Quod autem sic Deo visum est, non semel totam doctrinam tradere, sed diversis temporibus, idque subinde clarius ac clarius pleniusque patefacere: id tam eius liberrimae voluntati sapientiaeque concedendum relinquendumque est, quam cur non ab aeterno mundum condiderit, sed quasi solitariam quandam vitam egerit, nullam habens creaturam cui benefaceret, aut sese

consentiant. 26 Quod autem sic Deo visum est, non semel totam doctrinam tradere, sed diversis temporibus, idque subinde clarius ac clarius pleniusque patefacere: id tam eius liberrimae voluntati sapientiaeque concedendum relinquendumque est, quam cur non ab aeterno mundum condiderit, sed quasi solitariam quandam vitam egerit, nullam habens creaturam cui benefaceret, aut sese declararet. 27 Discrimen quoque illud inter Theologiam ac alias scientias diligenter observandum est: quod in aliis rebus necesse est, nos aliquo modo integram materiae scientiae alicuius

nos aliquo modo integram materiae scientiae alicuius noticiam habere, siquidem ea recte uti volumus. At in cognitione Dei tantum nobis ad salutem sufficit, ac omnium temporum hominibus suffecit, quantum ille generi humano patefacere dignatus est. Omnis enim haec praxis non ex nostra sapientia, sed ex illius immensa bonitate dependet. 28 Denique plane mirabilis artifex ac magister est ipse Spiritus S. in piorum cordibus, qui in omni necessitate ea omnia suggerit, suos in omnem veritatem ducit, et quasi integrum corpus doctrinae in corde illorum format, praeter ac supra omnem

30 Cui etiam aequius est, praesertim in tantis rebus credi, quam ipsimet viventi Deo, qui solus est omnisapiens et veracissimus? Videmus sapientissimos, doctissimos et diligentissimos gentilium ratiotinando, et per demonstrationes Deum quaesivisse, et aliqua utcunque tolerabilia aliquando dixisse, sed plerunque per cogitationes ac ratiocinationes suas evanuisse: ut D. Paulus, et ipsa viva experientia omnium temporum evidentissime testata est. Verissime sane illis accidit, quod de seipso Simonides pronunciarat, quod quanto diutius ac diligentius de Deo cogitet, tanto minus sciat. Cicero Tusc.

rexesto: et Xenophon ac Galenus ex consideratione fabricae corporis humani et denique Cicero ex guberniatione totius mundi, concludunt esse unum Deum conditorem omnium, sapientem, bonumque, et amantem hominis. Quod autem hoc principium non luceat in mente hominis, non ipsius rei incertitudo, sed animi humani caecitas in causa est. 32 Hoc igitur est evidentissimum ac immotum principium, et inde porro haec evidentissima demonstratio extruitur: Quicquid Deus dicit, id verissimum ac certissimum est. Deus Sacras literas, seu eam doctrinam locutus est ad genus humanum: Igitur est

eum a Deo venisse, et nomine Dei fidelissime dicere quae ab ipso audisset. Sic ille porro edo cuit et misit Apostolos suos, sicut ipse a patre missus fuit, instructos certissimis ac evidentissimis miraculis, ita ut testarentur de eo verissime coram toto orbe terrarum, adeo ut non illi loquerentur, sed Spiritus patris caelestis per os eorum. De tali certitudine sui testimonii ac doctrinae, etiam Paulus gloriatur, dum passim ostendit se esse Apostolum, ac immeditate a Deo ipso eiusque filio vocatum. 35 Sequitur igitur secunda demonstratio Sacrarum literarum, vel eadem potius cum

firmior est, quam qualem possit totum genus humanum atque adeo omnes angeli et daemones reperire: ut nequaquam Scriptura careat suis demonstrationibus longe verissimis ac evidentissimis. Possunt tamen etiam aliae aliquot recenseri, quae alibi forte adscribentur, quae nequaquam contemnendae sint: sed super hanc proprie demonstrationem, Scriptura extructa est. DE MULTIPLICI SACRARUM LITERARUM SENSU. 1 Quandoquidem hactenus varias praeceptiones annotavi, agentes potissimum de sermone Sacrarum literarum: nunc non alienum ab instituto hoc fuerit,

solas figuras defendunt, repudiata historica veritate, hoc pacto scribens: Non tamen (inquit) quisquam debet putare, aut frustra haec esse conscripta, aut tantummodo rerum gestarum veritatem sine ullis allegoricis significationibus hic esse quaerendam: aut e contrario haec omnino gesta non esse, sed solas esse verborum figuras: aut quicquid illud est, nequaquam ad prophetiam Ecclesiae pertinere. Quis enim (nisi mente perversus) inaniter scriptos esse contendat libros, per annorum millia tanta religione et tam ordinatae successionis observantia custoditos, aut solas res gestas illic

cogebatarcae tantam fieri magnitudinem, immunda bina et munda septena intromitti animalia quid cogebat, cum aequali numero possent utraque servari? Aut vero Deus, qui propter reparandum genus servanda praecepit, eo modo illa, quo instituerat, restituere non valebat? Qui vero non esse gesta, sed solas rerum significandarum figuras esse contendunt: primum opinantur tam magnum fieri non potuisse diluvium ut altissimos montes quindecim cubitis aqua crescendo transcenderet, propter Olympi verticem

enim inepte tradiderunt, quatuoresse Scripturae sensus: Literalem, Tropologicum, Allegoricum, et Anagogicum. Et sine discrimine omnes versus totius Scripturae quadrifariam interpretati sunt. Id autem quam sit vitiosum, facile indicari potest. Fit enim incerta oratio, discerpta in tot sententias. Sed has nugas commenti sunt homines illiterati: qui cum nullam dicendirationem tenerent, et tamen viderent Scripturam plenan: esse figurarum, non potuerunt apte de figuris iudicare. Itaque coacti sunt novam quandam Rhetoricam cominisci. ut cum interpreta bantur hanc sententiam, Tues sacerdos in

fingat Danidem habuisse sacerdotium: hoc est, pacato regno perfecisse, sicut bonos principes decet, ut etiam sacerdotium recte constitueretur: doctrinam emendasse, et cultus ordinasse, Psalmos composuisse, distribuisse sacerdotum et Levitarum officia. Haec sunt in principe digna laude: sed interpretatio ad hunc Psalmum non quadrat. non enim proptea David est sacerdos. Et nominatur sacerdotium Melchisedech: ut significetur, novum ministenum. dissimile Levitico, futurum esse. Sed quamcunque historiam affinxissent, deinde addebant

distribuisse sacerdotum et Levitarum officia. Haec sunt in principe digna laude: sed interpretatio ad hunc Psalmum non quadrat. non enim proptea David est sacerdos. Et nominatur sacerdotium Melchisedech: ut significetur, novum ministenum. dissimile Levitico, futurum esse. Sed quamcunque historiam affinxissent, deinde addebant τροπολογίαν: quae transferebat historiam ad mores. Sicut David imitatus est Melchisedech: ita nos imitemur eius liberalitatem, iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores, vocabant

iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores, vocabant τροπολογίαν, cum quidem in hac voce errarent. aliud enim significat τροπολογία, videlicet non sermonem aut interpretationem de moribus: sed in genere, quicquid figurate effertur. ut, Calicem salutaris accipiam: id est, perferam afflictiones atque aerumnas. Nam τροπος, hoc loco non significat mores, sed vocem versam a nativa significatione ad vicinam. Tertio loco Allegoria

videlicet non sermonem aut interpretationem de moribus: sed in genere, quicquid figurate effertur. ut, Calicem salutaris accipiam: id est, perferam afflictiones atque aerumnas. Nam τροπος, hoc loco non significat mores, sed vocem versam a nativa significatione ad vicinam. Tertio loco Allegoria sequebatur, quae pertinebat ad Ecclesiam: aut si quis dexterius tractabat, ad Christum. ut, Tu Christe es sacerdos secundum ordinem Melchisedech. referebantque id tantum ad coenam Domini. Quartus

Caeterum nos meminerimus, unam quandam ac certam et simplicem sententiam ubique quaerendam esse, iuxta praecepta Grammaticae, Dialecticae et Rhetoricae. Nam oratio quae non habet tinam ac simplicem sententiam, nihil certi docet. Si quae figurae occurrant, hae non debent multos sensus parere: sed iuxta consuetudinem sermonis, unam aliquam sententiam, quae ad caetera quadret, quae dicuntur. Et ad hunc usum haec puerilis doctrina de figuris et omni ratione dicendi reperta est, ut discamus indicare de sermone, et unam aliquam ac certam sententiam ex qualibet oratione colligere. Proinde in

citavimus, Tu es sacerdos, etc. initio tota narratio percurrenda est: et quaerendae circumstantiae, quis loquatur, de qua persona loquatur. Hic reperimus, pleraque membra nihil pertinere ad Davidem: sed ad quendam perpetuum regem, qui novo quodam sacerdotio fungetur, antiquato Levitico. Constituendum est igitur, quod hic Psalmus de uno ac solo Christo loquatur: et literalis sensus seu historicus in hoc versu erit de Christi sacerdotio. Nunc qui volet explicare, non accersat allegorias: sed

sed ad quendam perpetuum regem, qui novo quodam sacerdotio fungetur, antiquato Levitico. Constituendum est igitur, quod hic Psalmus de uno ac solo Christo loquatur: et literalis sensus seu historicus in hoc versu erit de Christi sacerdotio. Nunc qui volet explicare, non accersat allegorias: sed hanc causam seu literalem sensum de sacerdotio Christi referat ad Locos communes, et de his ordine dicat, iuxta Dialecticae praecepta: Quid sit sacerdotium, quid effecerit Christi sacerdotium: Quod nostra iustitia, nostris victimis, nostro cultu, non possimus placare Deum: sed Christi

accersat allegorias: sed hanc causam seu literalem sensum de sacerdotio Christi referat ad Locos communes, et de his ordine dicat, iuxta Dialecticae praecepta: Quid sit sacerdotium, quid effecerit Christi sacerdotium: Quod nostra iustitia, nostris victimis, nostro cultu, non possimus placare Deum: sed Christi sacrificio placatus, donet nobis iustitiam, pacem, vitam aeternam. Hoc modo literalis sensus illustratus, per definitionem sacerdotii, magnopere iuvat bonas mentes. Ac in locis communibus delectus adhibendus est, ubi ad Evangelium referenda res sit: ubi ad Decalogum, seu praecepta de

Sunt autem huius generis pleraque facta: ut historia Ionae, qui post triduum revixit: mactatio agni in Paschate: adoratio ad propitiatorium, et aliae ceremoniae. Porro hic non est abiiciendus literalis sensus. Sunt enim mandata Dei, quae non licuit mutare sine autoritate divina: sed ipsa facta et mores conferuntur cum aliis rebus similibus, quae alibi simpliciter et sine figuris propositae sunt. Nam ea quae acciderunt ante patefactum Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone subsistere nos oportet, nec praeter Grammaticum sensum novam

continet Theologiam, seu vitam spiritualem: secunda, politica est. Itaque hae Tabulae complexae sunt totam hominis vitam. Extant Lutheri commentarii in Deuteronomion, et in quosdam Prophetas: qui ostendunt, quid in hoc genere enarrandi maxime deceat. Hic non traduntur solae Allegoriae, sed prius historia ipsa transfertur ad Locos communes Fidei et Operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit, in hoc genere a via derrare: monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in

vitam. Extant Lutheri commentarii in Deuteronomion, et in quosdam Prophetas: qui ostendunt, quid in hoc genere enarrandi maxime deceat. Hic non traduntur solae Allegoriae, sed prius historia ipsa transfertur ad Locos communes Fidei et Operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit, in hoc genere a via derrare: monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis Scripturae, et authoribus, ubi sine figuris plane traditur summa doctrinae Christianae. Nam allegoriae

alia quaedam ratio, ex Scripturis ratiocinandi aliquid: cum ex verbis Geneseos 3. ratiocinamur Christum venturum esse, qui diabolum superaturus sit, et regnum diaboli eversurus, abolito peccato et morte. Textus enim aperte dicit de regno diaboli, quod sit insidiaturus humano generi universo: Sed venturum semen, ut caput diaboli conculcet: Ergo Christus regnum diaboli, peccatum et mortem abolebit. Item, Christus est verus sacerdos, igitur vere placabit Patrem. Hoc ex definitione sacerdotis

longe praestat Allegoriis, et ad docendum accommodata est, quia gignit plerasque firmas probationes: ideo et Christus saepe ea utitur. Disputat se a Davide dici Dominum: hinc gravissimam sententiam vult effici. Nam si Christus tantum regnum corporale habiturus fuisset, non fuisset Dominus Davidis: sed minor etiam isto, quia filius erat. Nunc non solum maior et clarior Rex dicitur: sed Dominus divinitus missus, placaturus patrem, et liberaturus nos a peccato et morte: Ergo Christus habebit non regnum mundanum, sed spirituale: reddet nobis vitam aeternam. Epistola ad Hebraeos pleni est talium

probationes: ideo et Christus saepe ea utitur. Disputat se a Davide dici Dominum: hinc gravissimam sententiam vult effici. Nam si Christus tantum regnum corporale habiturus fuisset, non fuisset Dominus Davidis: sed minor etiam isto, quia filius erat. Nunc non solum maior et clarior Rex dicitur: sed Dominus divinitus missus, placaturus patrem, et liberaturus nos a peccato et morte: Ergo Christus habebit non regnum mundanum, sed spirituale: reddet nobis vitam aeternam. Epistola ad Hebraeos pleni est talium argumentorum: ut, Pontifex quotannis sacrificabat pro peccato: igitur peccatum non

Christus tantum regnum corporale habiturus fuisset, non fuisset Dominus Davidis: sed minor etiam isto, quia filius erat. Nunc non solum maior et clarior Rex dicitur: sed Dominus divinitus missus, placaturus patrem, et liberaturus nos a peccato et morte: Ergo Christus habebit non regnum mundanum, sed spirituale: reddet nobis vitam aeternam. Epistola ad Hebraeos pleni est talium argumentorum: ut, Pontifex quotannis sacrificabat pro peccato: igitur peccatum non est abolitum oblatione pontificis, quia quotannis recurrebat. Tales argumentationes non sunt allegoriae: non enim

pleni est talium argumentorum: ut, Pontifex quotannis sacrificabat pro peccato: igitur peccatum non est abolitum oblatione pontificis, quia quotannis recurrebat. Tales argumentationes non sunt allegoriae: non enim abiicitur sensus Grammaticus, tanquam umbra, aut figura alterius rei: sed pariter antecedentis et consequentis sententias retinere necesse est. Et argumentatione quasi per gradus a priore ad posteriorem pervenimus. Neque hic simile confertur ad simile, sed ducuntur argumenta ex causis, ex effectibus, ex definitionibus, ex contrariis, et aliis locis Dialecticis.

argumentationes non sunt allegoriae: non enim abiicitur sensus Grammaticus, tanquam umbra, aut figura alterius rei: sed pariter antecedentis et consequentis sententias retinere necesse est. Et argumentatione quasi per gradus a priore ad posteriorem pervenimus. Neque hic simile confertur ad simile, sed ducuntur argumenta ex causis, ex effectibus, ex definitionibus, ex contrariis, et aliis locis Dialecticis. Verum observandum est, ne quid mala consequentia attexatur Scripturis: neve coniungamus membra ἀνακολουθα, et non necessario

acerrima odia hostium. Hic quaedam similitudo ostenditur: comparatur rabies hostium Evangelii ad leonum truculentiam. Hoc genus argumentorum vocabant olim τροπολογίαν, abutentes vocabulo. Nos in tali collatione non dicimus novum esse sensum exempli: sed dicimus argumentationem esse, in qua [?: i--ta ] Dialecticae praecepta, res inter se cognatae aut similes conferuntur. Hoc modo multa ratiocinatur Christus in Evangelio ex parabolis. Haec duxi in hoc loco de quatuor sensibus dicenda esse: ut admonerem, unam aliquam, ac

sensibus dicenda esse: ut admonerem, unam aliquam, ac simplicem ac certam sententiam in singulis locis quaerendam esse, quae cum perpetuo contextu orationis et cum circumstantiis negotii consentit. Nec ubique licet Allegorias quaerere: nec temere aliud ex Grammati-ca sententia ratiocinandum est, sed videndum quid in unoquoque loco deceat: nec pugnantia fingenda sunt cum articulis fidei. 5 Denique Hyperius adhuc multo accuratius de hac eadem re agit, veluti prorsus hanc controversiam definiturus, cuius iudicium ad verbum ascribam. Equidem decreveram Allegoriarum negotium

hanc controversiam definiturus, cuius iudicium ad verbum ascribam. Equidem decreveram Allegoriarum negotium silentio prorsus praetermittere: quod malim candidatum caelestis Philosophiae occupari in colligenda simplici et nativa verborum sententia, quam in excogitandis subtilibus Allegoriis. Sed quando animadverto, ex allegoriarum cognitione hanc saltem redituram ad tyrones utilitatem, quod ubi in posterum tempus legent in alienis scriptis, vel audient in concionibus seu praelectionibus, quaedam allegorice exposita, poterunt de iis paulo rectius iudicare: libet de Allegoriis, imo eadem

audient in concionibus seu praelectionibus, quaedam allegorice exposita, poterunt de iis paulo rectius iudicare: libet de Allegoriis, imo eadem occasione de pervulgita apud plurimos quadruplici Scripturarum interpretatione, nonnulla fusius repetere. Video autem quosdam varia de hac re annotasse, sed ita, ut magis incertum Lectorem dimittant, quam acceperant. Natuero vero ea proferemus, quae perspicua existimamus, quaeque confidimus etiam aliquousque in rerum divinarum scientia progressis non iniucunda fore. Neque sane pollicemur absolutam de allegoriis commentationem, in qua nihil

Lectorem dimittant, quam acceperant. Natuero vero ea proferemus, quae perspicua existimamus, quaeque confidimus etiam aliquousque in rerum divinarum scientia progressis non iniucunda fore. Neque sane pollicemur absolutam de allegoriis commentationem, in qua nihil desiderari, nihil addi queat: sed qualem brevitas, qua in praesentiarum utitur, admittit. Sacram igitur scripturam, sicut fere quodcunque scripti genus, diversa ratione ac vario sensu exponi, alienum a veritate non est: sed quomodo et quam feliciter fieri id possit ac debeat, non omnes ex aequo considerant. Referam igitur

Neque sane pollicemur absolutam de allegoriis commentationem, in qua nihil desiderari, nihil addi queat: sed qualem brevitas, qua in praesentiarum utitur, admittit. Sacram igitur scripturam, sicut fere quodcunque scripti genus, diversa ratione ac vario sensu exponi, alienum a veritate non est: sed quomodo et quam feliciter fieri id possit ac debeat, non omnes ex aequo considerant. Referam igitur quorundam de hoc negotio sententias. Solent plerique Scripturarum interpretationem ita partiri, ut aliam appellent literalem, aliam spiritualem: et hanc ipsam rursus modo

paulo aliter. Is enim in libro de Utilitate credendi, capite tertio: rursus libro imperfecto de Genesi ad literam, capite secundo, quadruplicem Sacrarum literarum exponendarum sittionem ponit. Primam, secundum historiam, cum videlicet docetur quid scriptum aut quid gestum sit: quid non gestum sit, sed tantummodo scriptum, quasi gestum sit. veluti cum Christus Matthaei duodecimo capite, citat ex secundo Samuelis capite vigesimoprimo, quod David comederit panes propositionis, etc. Secunda est, secundum αἰτιολογίαν cum ostenditur

fuerat. Moses, inquit, permisit eum vobis propter duriciem cordis vestri. Tertiam vocat secundum ἀναλογίαν, qua utriusque Testamenti congruentia demonstratur. Quartam secundum allegoriam, cum docetur non ad literam accipienda esse quae scripta sunt, sed figurate intelligenda: quomodo in prima sua epistola ad Corinthios, capite decimo Paulus Apostolus historiam Exodi notat, allegoriam fuisse populi Christiani, et patribus omnia contigisse in figura. Plura huc pertinentia refert idem Augustinus de Vera religione, capite

populi Christiani, et patribus omnia contigisse in figura. Plura huc pertinentia refert idem Augustinus de Vera religione, capite quinquagesimo. Distinguamus, inquit, quam fidem debeamus historiae, quam fidem debeamus intelligentiae, quid mandemus memoriae, verum esse nescientes, sed credentes tamen. Et ubi sit verum, quod non venit et transit, sed semper eodem modo manet. Quis sit modus interpretandae allegoriae, quae per sapientiam dicta creditur in Spiritu sancto, utrum a visibilibus antiquioribus ad visibilia recentiora eam perducere sufficiat: an usque ad animae

Plura huc pertinentia refert idem Augustinus de Vera religione, capite quinquagesimo. Distinguamus, inquit, quam fidem debeamus historiae, quam fidem debeamus intelligentiae, quid mandemus memoriae, verum esse nescientes, sed credentes tamen. Et ubi sit verum, quod non venit et transit, sed semper eodem modo manet. Quis sit modus interpretandae allegoriae, quae per sapientiam dicta creditur in Spiritu sancto, utrum a visibilibus antiquioribus ad visibilia recentiora eam perducere sufficiat: an usque ad animae affectiones atque naturam: an usque ad incommutabilem aeternitatem. An

intelligenda et obtinenda aeterna, ubi finis est omnium bonarum actionum, fides rerum temporalium. Et quid intersit inter allegoriam historiae, allegoriam facti, et allegoriam sermonis, et allegoriam sacramenti. Quibus sane verbis, diversae explicandi Scripturas rationes commemorantur, sed quae omnes ad quatuor membra, paulo ante commemorata, referri queant. Hinc vero factum est, ut quidam integras historias, imo libros integros, diversis illis modis enarrandos susceperint. Ruffinus, teste Gennadio in Catalogo illustrium scriptorum, benedictionem Iacob super patriarchas enarravit

facere, qui in excipiendo sensu literali sive Grammatico diligenter se exercet. Illa autem interpretandi forma, quam Augustino placet per αἰτιολογίαν fieri, ad hoc ipsum genus referri omnino debet. Neque enim in ea a sensu Grammatico disceditur: sed tantum exposita causa facti vel dicti, illustrior redditur sententia. Enimvero in omni interpretatione cuiuscunque scripti, idem est factu pernecessarium. Crebro namque expedit ante oculos poni scriptoris consilium, atque velut digito intento monstrari quo tendat oratio, cur sit instituta,

dum simulat se velle osculari, secundo Samuelis vigesimo. Item, si quis verba Christi vel Apostoli demonstret per omnia consentire cum verbis Mosi, sive alterius cuiuspiam sancti Prophetae aut viri eximii. Intelligit autem quivis, dum istud fit, nequaquam mutari aliquid in sensu Grammatico: sed tantum facta collatione, adhibitisque docendi causa exemplis, splendorem evidentamque orationi accedere: prorsus eodem pacto, quo solent interdum Rhetores, ad illustrandum facta Romanorum, adiungere facta Graecorum vel exterarum gentium: id quod cum primis eleganter fecisse videmus apud Graecos

artificio Rhetorico vel Dialectico, quando quidem a simplici verborum sententia non abducit, ad sensum literalem sive Grammaticum pertinere iure censebitur. Haec igitur de eo sensu delibasse sit satis. Interpretatio Tropologica non est remota ab eo sensu quem verba orationis pariunt: sed accommodatio eius quod verbis innuitur, ad vitae ac morum institutionem. veluti quando obvia est historia inebritati Loth, recte adiicitur per Tropologiam, quod ex ea discimus, ebrietatem modis omnibas esse aversandam. Non difficile est eodem pacto, quae ad virtutes expetendas, vel ad fugienda

Romanorum historiam. Quamobrem haec interpretandi ratio rectius Moralis sive Ethica appellabitur, quam Tropologica. Etsi enim vox τρόπος Graecis significet non tantum σχῆμα, id est figuratam locutionem vel modum, sed etiam vitam moresque hominis: tamen receptissima consuetudine figuratam locutionem auditoribus repraesentat, ut nomine τροπολογε orationem intelligant, in qua vox occurrit a nativa significatione deflexa. Quamvis Apostonis Paulus, quae ad vitam

est, inquit, Scriptura ad institutionem, et ad correctionem. Quin vero Paulum optimum docendi interpretandique magistrum, et proprie de rebus divinis loquentem, potius audimus, et imitamur: quam quoscunque alios, ineptire subinde solitos? De Anagoge maior videtur esse difficultas. Sed si bene perpendimus, anagogica interpretatio rursus convenit cum allegorica: neque reipsa distinguuntur. Quod tum ex descriptione utriusque, tum ex Patrum sententiis evincemus. Vocant Anagogicam interpretationem, quando sic explicatur Scripturae sententia, ut paululum discedendo a verborum

quemadmodum Ioannes de Baptismo disserens, progreditur ab aqua ad spiritum, Iohannis capite tertio. Item Apostolus ad Collossenses capite secundo, verba faciens de resurrectione nostra cum Christo, iubet caelestia tantim intueri: vitam quippe nostram et conversationem in caelis esse. Sed raro admodum huiusmodi interpretationem in Scripturis offendas. Quid autem est allegorica interpretatio, nisi in qua similiter dictum factumve exponitur, novo sensu, a verbis ipsis aliquantum remoto? sed ita, ut eruatur aliquid de Christo, aut de Ecclesia, de lege, aut Evangelio, de officiis

iubet caelestia tantim intueri: vitam quippe nostram et conversationem in caelis esse. Sed raro admodum huiusmodi interpretationem in Scripturis offendas. Quid autem est allegorica interpretatio, nisi in qua similiter dictum factumve exponitur, novo sensu, a verbis ipsis aliquantum remoto? sed ita, ut eruatur aliquid de Christo, aut de Ecclesia, de lege, aut Evangelio, de officiis fidei, aut charitatis, etc? Itaque palim fit, quod ad artificium quidem et explicandi formam attinet, allegoriam et anagogen per omnia

discrimen non profecto magis necessarium est ponere, quam necessum est constituas differentiam inter interpretationem allegoricam, quae fit de Christo, vel de gloria civitatis Dei caelestis: et eam quae fit de homine vel de Ecclesia, quae est civitas Dei terrena, vel de quovis alio proposito. Sed expendamus etiam, si placet, patrum sententias. Dionysius Ecclesiasticae Hierarchiae capite secundo, postquam descripsit ritus Baptismatis, addit, se velle eosdem explicare secundum anagogen: et tamen quidquid ibi subiicit, allegoriam resipit, atque ad allegoriarum ordinem venit simpliciter

astruat. Hieronymus ad Hedibiam tantum triplicem interpretandi formam agnoscit, nimirum secundum historiam, secundum tropologiam, et tertiam iuxta intelligentiam spiritualem, sive iuxta theoriam: nimirum hic intelligens allegoriam, perinde atque anagogen, quas arbitratus est reipsa non separari. Sed et in Commentariis suis subinde aspergit quaedam tanquam per anagogen exposita: quae tamen, si pensiculatius inspexerimus, per allegoriam inveniemus tractata. Exemplum ascribam unium alterumve. Ad illud Isa. 1, Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepe Domini sui: bos iuxta anagogen,

qua prius Dei iustitia commorata est, si postea peccaverit, et pro hospite Deo homicidae daemones in ea fuerint commorati. Has interpretationes secundum anagogen factas ipse pronunciat: in quibus tamen, si accurate examinaveris, observabis nihil de vita futura, vel de Trinitatis negocio proponi: sed de vita praesenti, de Ecclesia, de sanctorum exercitiis sonare omnia. Quamobrem animadvertis allegoricum sensum ibi simpliciter spectandum, nec ullum diversum. Quinetiam idem Hieronymus alibi crebro varios hosce interpretandi modos, nulla distinctione facta, miscet: quod videre licet in

difficile foret plura exempla proferre ex Origene, quem Hieronymus videtur sibi imitandum studiose proposuisse. Ex his igitur perspicuum fit; anagogen atque allegoriam plane inter se convenire Quod cum ita se habeat, quilibet intelligit, quadruplicem sacrarum literarum sensum non rite constitur: sed tantum triplicem, iuxta Hieronymi sententiam ad Hedibiam, aliorumque sanctorum Patrum censuram, posse colligi: literalem videlicet, qui alias Grammaticus seu historicus: tropologicum, quem dicere quidam malunt Ethicum seu moralem, sed rectius cum Apostolo appellaverimus institutionem ac

quadruplicem sacrarum literarum sensum non rite constitur: sed tantum triplicem, iuxta Hieronymi sententiam ad Hedibiam, aliorumque sanctorum Patrum censuram, posse colligi: literalem videlicet, qui alias Grammaticus seu historicus: tropologicum, quem dicere quidam malunt Ethicum seu moralem, sed rectius cum Apostolo appellaverimus institutionem ac correctionem: denique allegoricum, quem nominant etiam Spiritualem, mysticum, theoreticum. Caeterum quia de literali sensu, itemque tropologico (sic enim loquuntur) satis aperte dictum est: restat de allegorico, propter quem

denique quis earum usus, sive quousque sint admittendae. Allegoria generaliter definitur (ut habet Augustinus de Trinitate, libro decimoquinto, capite nono) tropus, ubi ex alio aliud intelligitur. ut in prima epistola ad Thessalonicenses 5. Itaque non dormiamus, sicut et caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Nam qui dormiunt, nocte dormiunt: et qui inebriantur, nocte sunt ebrii At nos qui sumus diei, sobrii simus. Hieronymus in illud ad Galatas quinto, Haec per allegoriam dicta sunt: Allegoria, inquit, aliud praetendit in verbis, aliud significat in sensu. Pleni sunt

atque ubi typus apud Scriptorem sese offert, ibi allegoriam esse falso autumant. Etenim quando legunt 1 ad Cor. 10, Patres nostros omnes sub nube fuisse, et omnes per mare transisse, et omnes in Moysen baptizatos esse, in nube et in mari, etc. opinantur ibi esse allegoriam: sed falluntur, cum typus tantum proferatur, aut verius exemplum. Evincit namque Apostolus, exemplis ob oculos positis, eos qui postquam sacramentis per Christum salubriter institutis usi fuerint, si in pristina peccata recidunt, nequa quam impunes evasuros. Igitur discrimen inter typum et

Ioan. 19, agnum paschalem, cuius ossa non frangebantur, Christi extitisse typum atque imaginem deducatur. Ad Galat. 4, duo filii Abrahae typum gerunt duorum testamentorum. Quo loco, tametsi Apostulus ipse pronunciet ea per allegoriam dicta: tamen recte adiecerimus, non per allegoriam, sed potius per typum dicta esse. Quod ante nos sapienter annotavit in Commentariis ad eandem epistolam Chrysostomus, dicens, Allegoriae vocabulum ibi pro typo usurpatum. Vidit quippe doctissimus Scripturarum interpres, allegoriam et typum vehementer discrepare. Quamvis dissimulari non

doctissimus Scripturarum interpres, allegoriam et typum vehementer discrepare. Quamvis dissimulari non potest, allegoriam quoque statim aspergi, ubi Apostolus Hierosolymam interpretatur matrem nostram: intelligens haud dubie Ecclesiam ex gentilibus collectam, quae sterilis semper fuit existimata, sed foecundior effecta est quam Synagoga ladaeorum. Qua de re Hieronymus in commentariis super verbo illo Isaiae quinquagesimo quarto, Laeteris sterilis quae non paris. Caeterum, inquit, allegoriae non ita crebrae sunt, ut typi: et allegoriae spectantur non modo in historiis, verum frequenter

Certe locus postremus iis dabitur, nec prius licebit ad Allegorias descendere, quam excussa fuerint, primum quae ad sensum Grammaticum, deinde quae ad moralem, sive (ut Apostolus loquitur) πρὸς παιδείαν spectant. Quamvis nec semper, nec temere: sed tunc tantum, cum vel cogit aliqua orationis necessitas, vel suadet singularis auditorum utilitas. Utrunque quomodo contingat, ostendamus. Necessitas quidem exponendi per allegoriam, tribus ex causis provenit. Prima: quando Scripturae, nisi tropum subesse accipias, falsitatem prae se

ministerio, haud deneganda vitae necessaria. Tertio, necessitas cogit allegoriam adhibere, quando sensus Grammaticus pugnat cum sana doctrina, vel adversatur bonis moribus. Praecipit Christus Matth. 5, ut oculum sive pedemqui offendiculi causa existit, eruas, abscindas, abs te proiicias. Sed quando sine peccato, quod hic verbis mandatur, haud posset perfici, cogit profecto necessitas allegoricam interpretationem inquirere. Itaque recte Chrysostomus in Matth. Hom. 17, non de membrorum disturbanda compage verba fieri astruit, sed malum argui voluptatis: nec non de his esse sermonem,

causa existit, eruas, abscindas, abs te proiicias. Sed quando sine peccato, quod hic verbis mandatur, haud posset perfici, cogit profecto necessitas allegoricam interpretationem inquirere. Itaque recte Chrysostomus in Matth. Hom. 17, non de membrorum disturbanda compage verba fieri astruit, sed malum argui voluptatis: nec non de his esse sermonem, qui nobis familiaritate iunguntur. Fugiendam igitur esse voluptatem: fugiendos et propinquos qui a pietate nos abducunt. Permulta huius generis occurrunt in Canticis canticorum: ut de multis uxoribus et concubinis sponsi, de

illas de Deo iam Scripturis usitatas, iuxta tropum, quem ad modum decet, accipere. Similiter errarunt Euchitae, semper orandum esse, stolide contendentes: qui in Evangelio dicitur, Oportet semper orare, et nunquam intermittere. Quamvis hic Synecdoche potius occurritur errori, quam allegoria. Sed illorum error crassior, minusque tolerabilis, qui seipsos castraverunt: quod in Evangelio praedicentur beati, qui seipsos castraverint propter regnum Dei. Liquet igitur, necessitatem interdum imperare, ut allegoricae interpretationes in medium adducantur. Iam vero utilitas suadet,

fuerit a socero Laban: quomodo Liam acceperit, putans se potiri Rachele: quomodo pro Rachele tot annos duram servitutem servierit: quo modo interea gregem suum mira solertia auxerit, virgulis versicoloribus ad canales positis. Hic autem exigua, aut nulla videtur utilis doctrina esse proposita: sed potius fraudes, astutiae, stultus amor, opum cupido. Quam obrem ut fructum aliquem decerpas, expediet te omnia per allegoriam explicare: et dubio procul, sub duro cortice literae, invenies suavem nucleum Spiritus, et non iniucunda mysteria. Nos aliquando iuvenilis exercitii causa, ita sumus in

iuvenilis exercitii causa, ita sumus in Scholis interpretati: Liam diximus adumbrare Philosophiam humanam: Rachele vero, divinam, sive Theologiam: pro hac autem percipienda, omnes labores vigiliasque impendi debere. Nec aspernandam quidem Philosophiam humanam, si nobis obtrudi eam contigerit: sed tamen finem studiorum omnium, ad rerum divinarum cognitionem comparandam tendere. Interea autem nobis amplissimos fructus obtingere, dum instudiorum cursu perseveramus. Neque ipsius Laban, id est, mundi et carnis imposturas posse obsistere, quo minus optatis tandem bonis fruamur. Alius forte

et absque tropo expressa inveniatur, atque detracto velamine, analogiae fidei respondeat. Cum enim allegoria omnis ad docendos auditores de rebus pietatis instituatur: par est, ut in ea simplex doctrina veritatis eluceat. Quocirca tutum non est, quasvis allegorias ab aliis fabricatas recipere: sed exigere eas oportet ad verbi Dei normam et perpendiculum. OBSERVATIO III. Dabitur deinde opera, ut allegoriae intra certos doctrinae limites coerceantur, nec non potissimum aersentur in locis communibus Evangelii atque

quam enerrandam suscipis: neque pugnare ullo pacto cum praecedentibus in ea, aut sequentibus. Etenim si dissentiat, longiusque petita sit tua interpretatio, durior erit, ideoque omnem amiserit gratiam. Non quidem quod necessarium sit singulas particulas et circumstantias superstitiose excutere: sed interim eas quae principales sunt, causamque comprimis illustrant, praeterire hauquaquam convenit. OBSERVATIO V. Eo autem artificio formari vult allegoria, eoque ornatu vestiri et comi, ex quo quasi maiestas quaedam ei accedat, et unde

in Commentariis ad Psalmum octavum. Postquam enim versum illum, et sequentes, omnia subiecisti sub pedibus eius, oves et boves, etc. per allegoriam fuisset interpretatus de patentia Christi, tandem subiecit: Non quia ista nomina isto solum modo intelligi et explicari possunt, sed pro locis: nam alibi aliud significant. Et haec regula in omni allegoria retinenda est, ut pro sententia praesentis loci consideretur, quod per similitudinem dicitur. Sed observationes plures congerere supersedemus. Magis optamus, ex ipsa allegoriarum artificiosa tractatione, qualis tum in

interpretatus de patentia Christi, tandem subiecit: Non quia ista nomina isto solum modo intelligi et explicari possunt, sed pro locis: nam alibi aliud significant. Et haec regula in omni allegoria retinenda est, ut pro sententia praesentis loci consideretur, quod per similitudinem dicitur. Sed observationes plures congerere supersedemus. Magis optamus, ex ipsa allegoriarum artificiosa tractatione, qualis tum in sacris libris, tum insanctorum patrum commentariis conspicitur, addisci quae huc pertinent: quam ex nostris Annotatiunculis. Augustinus, ubi illi visum

apparet alicubi oblique perstringi ab Hieronymo, quod scribens in Lucam, Petri negationem violenter et per allegoriam excusare studuerit. Scio (inquit in Commentariis ad Matthaei caput 26 ) quosdam pii affectus erga apostolum Petrum, locum hunc interpretatos, ut dicerent, Petrum non Deum negasse, sed hominem: et esse sensum, Nescio hominem, quia scio Deum. Hoc quam frivolum sit, prudens Lector intelligit: si sic defendunt Apostolum, ut Deum mendacii reum faciant. Idem Hieronymus in praefatione ad Abdiam prophetam sese ipse damnat, qui iuvenis, iuvenili temeritate interpretatus fuisset

artificibus atque docendi magistris praemonstratum, quemque nos aliquot Regulis sumus utcunque complexi. Tertio recipientur allegoriae, modo ad vitae institutionem seu correctionem, non autem ad dogmata fidei comprobanda sint paratae. Nam ex allegoriis non ducuntur argumentationes necessariae, sed tantum probabiles, atque verosimiliter suadentes: quemadmodum recte asseverat Augustinus, in epist. ad Vincentium. Quarto, quod si ad dogmatis confirmatione adducta allegoria videbitur, at non nisi postremum locum occupabit, post alia videlicet argumenta a Scripturis deprompta, quae evidenter

etiam ab ipsius interpretis mente aberrare queas, dum non mox animadvertis, quid ille respexerit, aut quomodo eo loci suis verbis usus abususve sit. Secunda est, qua sensum orationis, quem verba in singulis periodis constituunt, intelligant. Hic necesse est, ut non solum singula verba intelligant, sed et recte coniungenda coniungant, ac dividenda dividant: ne sinistra vel coniunctione vel divisione vocum in alienos male dispositarum periodorum sensus incidant. Hasce duas cognitiones Textus possis ad Grammaticam referre, ut sit Grammatica quaedam intellectio Scripturae. Tertia est, qua

possis ad Grammaticam referre, ut sit Grammatica quaedam intellectio Scripturae. Tertia est, qua auditores loquentis vel Dei, vel Prophetae, vel Apostoli aut Evangelistae spiritum intelligant. Spiritum autem voco rationem, mentem, consilium ac propositum loquentis. Hac intelligitur nonsolum quid, sed et quare, et quo fine dicatur. Sine ista intelligentia parum in Scripturis intelligit, etiam qui verba ac sensum orationis intelligit. Hac in parte deficiunt admodum multi, praesertim caeci Iudaei, qui sic corticiliterae inhaerent, ut potissimorum Scripturae locorum spiritum haud quaquam

loci usus aliquis intelligatur. Est enim omnis Scriptura divinitus inspirata, utilis ad docendum, id arguendum, ad corrigendum, ad erudiendum in iustitia, ut perfectus sit homo Dei, et ad omne opus bonum instructus, 2 Tim. 3. Haec intelligentia plurimum assidua et pia non lectione modo, sed et meditatione iuvatur. Et in illa potissimum sacrae lectionis emolumentum esse iudico. Haec nunc de variis Sacrarum literarum sensibus dixisse sufficiant, tum ad refutationem sophistarum, tum et ad explicationem huius controversiae, et denique rectum usum diversorum sensuum. Porro quomodo

primum de historia, quae tum ordine prima est, tum etiam facillima ob rerum simul ac sermonis tractationisque perspicuitatem, tractare. 1 Historiae humanae ita plerunque et narrantur et geruntur, ut nec prima causa efficiens, nec ultimus rerum, ac praesertim hominis finis respiciatur: sed tantum secundae causae, earumque conatus et exitus perpendantur, ac in illis omnia collocentur, nusquam ulterius vel ad causas vel ad fines progrediendo. Non consideratur Deus omnium rerum creator ac gubernator, bonos aut defendens, aut etiam cruce poenisque exercens: non idem malos puniens,

atque adeo praepotens in eis vetus Adam una cum adiuncta cruce, tum et satanae impiorumque malitia et furor contra Deum, pios et omnem honestatem ac pietatem emineat, cernaturque, Hic igitur non res militaris, non etiam scientia vel politica, oeconomica, vel castrensis, ut ex politicis historiis, sed praecipue theologica sapientia disci potestac debet. 2 Quapropter etiam tum maiore attentione, quo res maiores difficilioresque aguntur, tum etiam timore Dei sacrae historiae legendae sunt: et non festinanter temere ac prophano animo, ut civiles historiae, percurrendae.

partis sacrarum literarum, sicut et ad alias, habere aliquam summariam aut catechisticam cognitionem Dei et rerum sacrarum. 4 Utilis quoque est cognitio topographiae, ubi ea omnia quae narrantur, gesta sunt: ita ut non tantum situm loci, eius magnitudinem, speciemque probe noris, sed etiam totum ingenium, omnesque proprietates loci, hominum, et aliarum praecipuarum rerum quae in ea regione sunt. 5 Videndum ut accurate observentur causae et occasiones, principiaque, progressus et fines rerum gestarum, et ubi unaquaeque narratio incipiat aut desinat, num cohaereat

diligenter distinguenda est doctrina ab eorum vita. Nam eorum doctrina, praesertim Patriarcharum, prophetarum et Apostolorum, est purissima et inculpata, atque adeo ipsius omnipotentis Dei doctrina, a quo fonte proprie manat: at vita factaque ipsorum non tantum a Spiritu sancto et novo homine, sed etiam a vetere Adamo, humanaque fragilitate, atque adeo aliquando etiam a tentatore illo aliquatenus proficiscuntur. 8 Nec ideo solum distinguenda sunt facta sanctorum a doctrina, quod eorum fides minus inculpata est, quam vita: sed etiam, quod eorum facta aut non perinde a nobis

ipsorum non tantum a Spiritu sancto et novo homine, sed etiam a vetere Adamo, humanaque fragilitate, atque adeo aliquando etiam a tentatore illo aliquatenus proficiscuntur. 8 Nec ideo solum distinguenda sunt facta sanctorum a doctrina, quod eorum fides minus inculpata est, quam vita: sed etiam, quod eorum facta aut non perinde a nobis intelligi queunt, ob aliquas ipsorum nobis ignotas circumstantias, aut etiam prorsus illis fuere propria ac specialia: ut polygamia, efficaces liberorum benedictiones, aut etiam prophetiae de futura ipsorum sorte, peregrinationes Abrahami,

aut institutionem patrum subdividere, quod alia dixerunt ac praeceperunt ut ministri Dei, alia ut privati homines. quae tum minus authentica. sunt, tum etiam non perinde generalia, aut ad omnes pertinentia. 11 Narrat Scriptura non tantum bona laudabiliaque facta patrum et sanctorum, sed etiam mala, non ut imitemur, sed ut agnoscamus tum humanam pravitatem, quae in sanctis quoque adhuc militat, contra legem Dei: tum vicissim misericordiam Dei, et efficaciam passionis filii eius, qui non abiiciat eos, sed clementer regat ac condonet eis eorum peccata propter mediatorem: sicut et

quod alia dixerunt ac praeceperunt ut ministri Dei, alia ut privati homines. quae tum minus authentica. sunt, tum etiam non perinde generalia, aut ad omnes pertinentia. 11 Narrat Scriptura non tantum bona laudabiliaque facta patrum et sanctorum, sed etiam mala, non ut imitemur, sed ut agnoscamus tum humanam pravitatem, quae in sanctis quoque adhuc militat, contra legem Dei: tum vicissim misericordiam Dei, et efficaciam passionis filii eius, qui non abiiciat eos, sed clementer regat ac condonet eis eorum peccata propter mediatorem: sicut et Paulus dicit, se in exemplum

11 Narrat Scriptura non tantum bona laudabiliaque facta patrum et sanctorum, sed etiam mala, non ut imitemur, sed ut agnoscamus tum humanam pravitatem, quae in sanctis quoque adhuc militat, contra legem Dei: tum vicissim misericordiam Dei, et efficaciam passionis filii eius, qui non abiiciat eos, sed clementer regat ac condonet eis eorum peccata propter mediatorem: sicut et Paulus dicit, se in exemplum divinae misericordiae omnibus propositum esse. Contra Papisticae narrationes, ut quae aliam religionem aliudque regnum caelorum habent, suos sanctos prorsus sine peccato finxerunt. Quo facto,

4 Nonnunquam igitur incompletum tempus completis vocibus exprimitur: ut anni nominantur integri, cum eis plures menses deficiant: sicut etiam vicissim aliquando abundantes dies aut menses non nominat. Sic Dominus dicitur post triduum resurrexisse: cum tres dies in sepulchro non complesset, sed tantum attigisset. Sic 1. Reg. 15 legimus, Abiam regnasse annis 18, Ieroboam tribus annis: cum mox eius filius dicatur successisse anno 20 Ieroboa. De hac synecdochica descriptione ita inquit August. super Exod. quaest, 47, Divina scriptura solet tempora ita nuncupare, ut quod de summa

regiminis tempus primum filio, postea patri. 6 Aliquando tempus mali regiminis alicuius regis omittitur, et tantum boni nominatur: quia illud eius malum regimen fuerit quasi anarchia quaedam. Sic 2. Reg. 8, legitur Ioram 32 annorum fuisse. cum regnare incoeperit, et regnasse 8 annos. Sed ex aetate Achasiae regis diligens observator posset animadvertete, eum 28 annis imperitasse. sed illi 20 omittuntur. Vide 2. Paralipom. 22. Verum hoc diligentiores expendent. 7 Nonnunquam tempus interregni vel praecedenti, vel sequenti gubernatori adscribitur: ut 1. Reg. 16.

regis omittitur, et tantum boni nominatur: quia illud eius malum regimen fuerit quasi anarchia quaedam. Sic 2. Reg. 8, legitur Ioram 32 annorum fuisse. cum regnare incoeperit, et regnasse 8 annos. Sed ex aetate Achasiae regis diligens observator posset animadvertete, eum 28 annis imperitasse. sed illi 20 omittuntur. Vide 2. Paralipom. 22. Verum hoc diligentiores expendent. 7 Nonnunquam tempus interregni vel praecedenti, vel sequenti gubernatori adscribitur: ut 1. Reg. 16. Amri primum dicitur regnasse 12 annis, mox tantum 8, computato scilicet tempore quadriennii

annos numerarunt, quod facere sunt adorsi post exactos reges: nempe annos ante Christum quidem in carne manifestatum 507: ab urbe vero condita 245: anno Darii, opinor, octavo, post templum perfectum. 11 In historiae lectione, et temporum consideratione, ac rerum non tantum politicarum, sed et Ecclesiasticarum mutatione, consideretur primum, quomodo Deus subinde sui noticiam patefecit, et praesertim promissionem benedicti seminis magis ac magis illustravit. 12 Secundo, considerentur variae vicissitudines status religionis ac Ecclesiae, quae iam illustrior et purior

Propheticorum librorum scriptores non tam ipsos locutos esse illas Prophetias aut conciones, quam Deum ipsum. Quare sciendum est, Prophetas fuisse personas divinitus ac immediate vocatas ad predicationem doctrinae caelestis, de peccato, et benedicto semine: qui potius (ut dictum est) non illos, sed ipsummet Deum per os eorum locutum esse ad genus humanum eam doctrinam, quam illi inspiratione Spiritus sancti conscripserunt, posteritatique reliquerunt. Ideo ipsi quoque plerunque statim initio suorum librorum hunc titulum nomenque praefigunt, esse visionem, aut onus, aut verbum divinitus

vel reges aliive magistratus, aut totus populus, vel etiam singuli aliqui homines de rebus futuris, aut alioqui dubiis, praesertim maioris momenti, consulere voluerunt, habuerunt ab eis certa responsa. 4 Non solum vero in genere peccata accusarunt, et ad pia opera homines hortati sunt: sed saepe etiam de singulis aliquibus factis bonis aut malis, aliquos ex speciali Dei revelatione et mandato convenerunt: ut Isaias Sobnam, Ieremias Paschur, Ebedmelech, et quosdam Pseudoprophetas. Hunc scopum summamque

aut alioqui vel in Sacris, aut etiam prophanis scriptis, cum ipsis rebus, usuque ac experientia rerum conferamus. Omnia enim tum obscura, tum quasi ieiuna mortuave sunt, dum in sola ociosa noticia versantur, et a veris vivisque experimentis sunt separata. Semper praxis theoricae non tantum lumen, sed etiam quasi nitam quandam affert. 10 Per incommode autem factum videtur ad intelligendos Prophetas, nisi quod divina providentia voluntasque in omnibus adoranda est, quod videlicet videmus Prophetarum conciones nequaquam extare integras, sed tantum fragmenta, et selecta aliquot

Semper praxis theoricae non tantum lumen, sed etiam quasi nitam quandam affert. 10 Per incommode autem factum videtur ad intelligendos Prophetas, nisi quod divina providentia voluntasque in omnibus adoranda est, quod videlicet videmus Prophetarum conciones nequaquam extare integras, sed tantum fragmenta, et selecta aliquot eorum capita, quae iudicata sunt Ecclesiis maxime profutura, et ex quibus reliqua possunt intelligi. Quo quidem pacto cernimus ab Evangelistis [?: fru--latim ] tantum conscriptos sermones atque res gestas servatoris nostri Christi. Quis enim

vaticinia, de Christo, de Antichristo, de falsis doctoribus, de calamitatibus, rursumque de felicitate Ecclesiae. 2. Secundi generis videre licet pleraque apud Danielem, Ezechielem, et autorem Apocalypseos. Hoc tamen discriminis in his ipsis observato, quod 1 alia praedicuntur signis sive figuris, sed addita convenienti interpretatione: quod videre licet in vaticiniis Danielis, de quatuor monarchiis. 2. Alia vero sine interpretatione: quo spectant figurae illae et visa in Ezechiele, atque Apocalypsi. 3. Tertii generis est, quod Ionas demittitur in mare, ac devoratus a pisce, ad diem tertium

2. Adnotavit plura exempla D. Augustinus, enarrans Psalm. 3. praeterea lib. 2. de Sermone Domini in monte. 16 Deprehensum quoque est, futura a Prophetis praenunciari forma optandi, seu imprecandi. Neque enim eos, cum videntur mala imprecari aliis, revera sic imprecari: sed imprecationis figura, ea quae ventura sunt, certo praevidere. Itaque cum dicitur, Sit mensa eorum ante ipsos in laqueum: tantundem sibi volunt ea verba, ac si diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in commentario ad Psalmum 5, super verbis illis: Decidant a

in Prophetarum adyta et abdita, eorum opes mysteriaque contemplaturi, inferamus. Lucernam autem voco non tantum impletiones Prophetiarum, quae plane veluti sol quidam ipsas obscuriores praedictiones illustrant: sed etiam cum expositiones singularum prophetiarum ac dictorum ex Prophetis citatorum, tum et totam illam immensam lucem, quam Christus et Apostoli veteri Testamento intulerunt, dum et verum eius scopum finemque exponunt; et omnia eius mysteria mirifice illustrant. Hactenus de Prophetiis; nunc de

6 Nec inconsulte fecerit, qui Summas aut Argumenta aliorum piorum ac intelligentium perleget memoria complectetur, cum aliquem Psalmum legere volet: cuiusmodi sunt potissimum Lutheri, et Viti Theodori. 7 Illud certe in hoc genere valde necessario observatur, quod non tantum Iudaei, sed etiam quidam Christiani minus vere experti beneficia Christi et spirituales tentationes, nimiumque Rabinis aut eorum sectatoribus tribuentes, suis argumentis et declarationibus valde infrugiferum sterileque reddunt non tantum Psalterium, sed et Prophetas, atque adeo totam Scripturam: dum vel ad

valde necessario observatur, quod non tantum Iudaei, sed etiam quidam Christiani minus vere experti beneficia Christi et spirituales tentationes, nimiumque Rabinis aut eorum sectatoribus tribuentes, suis argumentis et declarationibus valde infrugiferum sterileque reddunt non tantum Psalterium, sed et Prophetas, atque adeo totam Scripturam: dum vel ad Davidem solum, aut alios homines ipsorum, illas vetustas res ac negotia, aut alio qui solum ad externa bona malaque Psalmos accommodant, longissime eos a Christo eiusque beneficiis, ac veris spiritualibusque bonis malisve abdicunt. Quare tu

tamen non nisi ii penitus intelligent, qui bene tentati et rerum divinarum experti erunt, quique artificium omne dicendi et Scripturarum consuetudinem, Locosque Theologiae praecipuos probe tenuerint. Habebunt sane tyrones illud frequenter in manibus: nec dubium quin in eo aliquid consequentur. Sed ad mysteria pertingere non prius dabitur, quam paulo altius in rebus Sacris progressi fuerint. omnia nihilominus in Spiritus S. pios in omnem veritatem ducentis, efficacia consistunt. 11 In omnibus vero bonis scriptoribus sic cum maximo fructu versabere, si tu ipse veluti indueris

Nam frigide profecto, minimoque cum profectu in alieno versatur scripto is, qui animi sui sensum ac motus ad scriptoris mentem atque affectiones, quoad eius fieri poterit, non impulerit, attemperaveritque Neque sine causa profecto Psalmi tanta varietate ac vehementia affectuum sunt conscripti sed ut pii eos in suos animos illabi patiantur, suaque corda veluti transforment ac transfigurent in habitum formamque mentis Psalmistae. 12 Quare cum legimus Psalmum agnoscentem et confitentem peccata, ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel

amore, quo Christus charam suam sponsam Ecclesiam, propter quam homo factus est, atque perpessus plurimum, caute interpretari: nec non ex iis quae dici possent de sponso, sponsam suam ardenti adfectu carnali depereunte et expetente, colligere: quomodo multo ardentius Christus, non carnalis, sed vere spiritualis homo, suam depereat spiritualem sponsam Ecclesiam. Totum revera hoc scriptum, quantum est, in perpetua allegoria consumitur. De opere Iob, quorsum attinet multis agere? Legisse apud quosdam scriptores memini, in Ulysse per Homerum describi omnes perfecti et

sponsam Ecclesiam. Totum revera hoc scriptum, quantum est, in perpetua allegoria consumitur. De opere Iob, quorsum attinet multis agere? Legisse apud quosdam scriptores memini, in Ulysse per Homerum describi omnes perfecti et sapientis viri virtutes. Et recte quidem, nec reprehendo. Sed me puto multo rectius posse dicere, in uno Iob omnes viri perfecti et sapientis plane heroicas virtutes elucere. Praecipue autem monstrat is liber, quomodo non decem modo annos iactati terraque marique, sed per omnem adeo vitam in quibuscunque adversitatibus nixi fide ac spe in Deum, magno

describi omnes perfecti et sapientis viri virtutes. Et recte quidem, nec reprehendo. Sed me puto multo rectius posse dicere, in uno Iob omnes viri perfecti et sapientis plane heroicas virtutes elucere. Praecipue autem monstrat is liber, quomodo non decem modo annos iactati terraque marique, sed per omnem adeo vitam in quibuscunque adversitatibus nixi fide ac spe in Deum, magno animo patientes persistamus, atque in patientia nostras possideamus animas. Dividitur autem opus universum in tres partes. Quarum prima describitur beati Iob, viri iusti et perfecti, inopinata

Quod exemplo proposito declarabimus. Historiam transformationis Christi describunt Lucas cap. 9. et Marc. cap. 9 et Matth. 17. Lucas autem ait: Et facta est, dum oraret, species vultus eius alia. Marcus vero de immutatione vultus Christi mentionem non facit: sed satis esse putat, simpliciter dixisse, Christum in conspectu discipulorum transformatum. Caeterum cum Lucas non exprimat, quomodo mutata sit Christi facies: discendum id est ex Matthaeo, qui ait, Splenduit facies eius sicut sol. De vestimentis aut Christi, scribit idem:

dicunt namque Christum post dies sex adduxisse discipulo: in montem. Atqui Lucas ait: Factum est post haec verba diebus fere octo, assumpsit Petrum et Iohannem et Iacobum. Quid igitur? dissentiuntne? minime. Conciliantur autem hi loci nullo negotio: tum quod Lucas dicat, non simpliciter octo, sed fere octo: tum quod per synecdochen, partem aliquotam diei praecedentis, et rursus partem aliquotam sequentis comprehendit, atque duas has portiones a sex diebus secludit. Plurima vero de conciliandis Evangelistarum scriptis in speciem dissidentibus D. Augustinus, in nobili illo

diu ante praedictum fuisse, Christum nasciturum in Bethlehem: Et tu Bethlehem in terra Iudaeae, nequaquam minima es inter principes Iuda: ex te enim mihi proditurus est dux, gubernaturus populum meum Israel. Eodem capite ex Osea, Ieremia, praedictiones aliae simili de causa attexuntur. Sed nullum fere caput extat in libris Evangelicis, quod non aliqua prophetarum testimonia in medium adducat. 10 Dixi vero prius, qualem syllogismum texant Evangelistae in tota sua narratione. Observandum igitur est, quod quoties quidem Prophetarum dicta vaticiniaque de Christo

scriptis, novum Testamentum varie citare Veteris dicta. Alias tantum allusione quadam: ut Paulus Rom. 10, facilitatem iustitiae Evangelicae praedicat, sumptis verbis Mosis in Deuteronom. quae tamen Moyses non de iustitia vel Evangelica vel legali, multo minus de eius facilitate dicit: sed tantum de praesentia verae doctrinae, quae illis in promptu erat. Sed videntur aliqui tunc quoque perperam intellexisse id dictum de facilitate iustitiae legalis: ideo Paulus ad Evangelicam transtulit, solummodo per quandam allusionem, non citans testimonii aut probationis gratia.

tantum allusione quadam: ut Paulus Rom. 10, facilitatem iustitiae Evangelicae praedicat, sumptis verbis Mosis in Deuteronom. quae tamen Moyses non de iustitia vel Evangelica vel legali, multo minus de eius facilitate dicit: sed tantum de praesentia verae doctrinae, quae illis in promptu erat. Sed videntur aliqui tunc quoque perperam intellexisse id dictum de facilitate iustitiae legalis: ideo Paulus ad Evangelicam transtulit, solummodo per quandam allusionem, non citans testimonii aut probationis gratia. 12 Alias sensum tantum ponit novum Testamentum veteris, neglectis

quod res ipsa convincit, eundem spiritum ore Evangelistarum locutum esse, qui aperuerit os Prophetarum. Deinde Prophetarum munus fuisse, quid futurum esset praedicere: Evangelistarum vero, quid sit factum narrare. Itaque cum spiritus Dei illorum oracula in novo Testamento non exscribat, sed interpretetur, minime certe debuit itidem enumerandis vocabulis astringi. 14 Alias ad verbum citat, praesertim cum aliqua singularis vis in ipsis verbis est; ac ex singulis vocibus momentum

eius. Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam. Quibus sane locis ducuntur argumentationes ex certis vocibus, nem pe gentium et domini. Apostolus namque probat, atque meminit, non Iudaeos modo sed gentes quoque promissionum Evangelicarum debere esse, iuxta veterum vaticinia, participes: Christus vero ex voce Domini demonstrat, se divina natura esse praeditum, atque patri per omnia aequalem. 15 Alias denique secundum versionem LXX, alias ad Hebraicam veritatem. In Graeca autem

Hebraicae prima cura est. Persaepe vero Apostoli translationem LXX usurparunt. Quamvis nominatim de Matthaeo testatur Hieronymus in eius vita, quod ubicunque sive ex persona sua, sive ex persona Domini salvatoris, veteris scripturae testimoniis utitur, non sequatur LXX interpretum authoritatem, sed Hebraicam. 17 Equidem Apostolos iudico voluisse accommodare se iis, ad quos scribebant: itaque Matthaeum, cum ut quidam volunt Hebraice, et ad Hebraeum populum scripserit, de Hebraeo exemplari libenter mutuatum testimonia: caeteros vero Evangelistas et Apostolos, cum scripserint ad

historiam actionum, temporum, hominum ac negociorum, de quibus, aut ad quos singulae Epistolae scriptae sunt: quod cum ex Actis Apostolorum, tum et ex ipsismet Epistolis, ac aliunde cognoscere poterimus. Nam necessario illae epistolae non tantum doctrinam generalem Christianae pietatis continent, sed etiam ipsius Pauli ingenium, et eorum quoque ad quos scriptae sunt, mores et rationes referunt. 3 In Epistolis necesse est, aliquas Epistolarum leges servare. Apostolus in eo non servat leges, quod ferme tantum de publicis negotiis, nempe de religione Ecclesiarum scribat: et quod

generalem. Status disputationis in Epistola ad Romanos est, hominem iustificari fide in Christum, absque legis operibus: quem totidem verbis Apostolus ipse cap. 3. reddidit. Epistolae priori ad Corinthios, quandoquidem multae sunt in ea partes, non potest unus praefigi status: sed pro illarum diversitate necessum est diversos quoque status distingui. 9 Quinto prudenter decernas oportet, ad quod genus causae, sive concionis Theologicae, Epistola unaquaeque referatur Enimvero pleraeque sunt didascalici, sive dogmatici generis: exceptis posteriore ad Corinth.

attollitur. Etenim dicendi figuras atque schemata gravi generi orationis apta subinde adhibet: interdum quoque affectus vehementiores movet, atque animos nititur ad res maximas concitare, adeoque inflammare. Sed scire oportet, Paulum apostolum primum natura fuisse vehem entem, et valde serio ardenterque omnibus in negotiis agere solitum. quod sicut ex Actis Apostolorum, ita ex ipsius quoque scriptis licet cognoscere. Aliquando vero et genus negotii in quo versabatur, aliquam postulasse vehementiam, et

15, Quaecunque praescripta sunt, in nostram doctrinam praescripta sunt, ut per patientiam et consolationem Scripturarum spem habeamus. Iterum 1. ad Corinth. 10, Haec autem figurae nostri fuerunt. Et post pauca: Scripta vero sunt propter admonitionem nostri, in quos termini aetatum inciderunt. Sed multo clarissime secundae ad Timotheum tertio: At tu persistito, inquit, in his quae didicisti, et quae tibi concredita sunt: sciens a quo didiceris, et quod a puero Sacras literas noveris, quae te possunt eruditum reddere ad salutem, per fidem quae est in Christo Iesu. Omnis scriptura

divinitus inspirata, et est utilis ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem, quae est in iustitia, ut integer sit Dei homo ad omne opus bonum apparantes. Sunt autem alii plures loci, multiplicem divinarum literarum utilitatem declarantes, qui opportune his adiungi queant: sed in his paucis continentur, quae praecipua sunt, quaeque rationem quandam colligendi salutarem animis doctrinam aperiunt. Audis igitur clare dici propter nos praescripta esse omnia, ut consolationes exiis petamus: audis quae in veteri Testamento peracta sunt, nostri fuisse figuras atque

attamen quando a peccatis sibi non temperarunt, graviter a Deo punitos, atque internecione deletos. Eorum igitur exemplis vult Apostolus omnes Christianos admonitos, ut quamvis baptizati sunt, atque corporis sanguinisque Christi spirituali cibo refecti, non tamen id satis esse ad salutem ducant: sed desiderari insuper, ut vitam pie innocenterque deinceps transigant. quod ni faciant, aeque atque priscos illos perituros. Porro doctrina διδασκαλία, significat dogmata, quae de rebus divinis asseruntur, seu conprobantur. Quare doctrinae

hoc est, aut doctrina, aut redargutiones, aut institutiones, aut correctiones, aut denique consolationes quaedam sumi ex eo possint. Imo vero quibusdam in locis tanta est optimarum rerum seges, tam dives proventus, ut omnes illae partes simul et nullo prope negotio demetantur. ¶ Sed quod candidati nostri tandem assequantur, qua ratione quod tantopere commendamus, perficiatur, nos exemplum unum, ex quo tota res evadet illustrior, subiiciemus. Sit igitur in manibus locus ex concione Christi, quem Matthaeus cap. 10. describit: Ne metuatis vobis ab his qui

qua ratione quod tantopere commendamus, perficiatur, nos exemplum unum, ex quo tota res evadet illustrior, subiiciemus. Sit igitur in manibus locus ex concione Christi, quem Matthaeus cap. 10. describit: Ne metuatis vobis ab his qui occidunt corpus, animam aut non possunt occidere: sed metuite magis illum, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam. Nonne duo passerculi minuto asseveneunt? et unus ex illis non cadet in terram, sine patre vestro? Vestri vero etiam pili capitis omnes numerati sunt. Ne igitur metuatis: vos pluris estis, quam multi passerculi. Ex paucis

edendam, Deum gerere nostri curam, nec non rebus nostris regendis servandisque valde esse intentum. 6 Discimus insuper, providentiam istam Dei nonsolum universaliter in rerum omnium conservatione esse occupatam: verum etiam minimas quasque res nostras officiose curare: nec spirituales tantum, sed etiam corporales, externasque, adeo ut et capilli capitis nostri numerati sint. 7 Discimus, eandem providentiam, quarumcunque creaturarum vel abiectissimarum tutelam ad se recipere, veluti passerum atque id

ad illa verba ad Galat. 4. Misit Deus filium suum, factum ex muliere: redargutionem pariter et doctrinam adiicit hoc pacto: Factum, non per mulierem, dixit, ne occasionem inveniant, qui per virginem asserunt, tanquam per canale aliquod, Dominum processe in mundum id falso omnino existimantes: sed ex muliere, hoc est, ex ipsius mulieris substantia corpus accipientem, virginalis uteri fructum prodiisse. Perfacile est hac ratione adnotatas doctrinas, redargutiones, quaeque eius sunt generis, in sanctorum patrum Scriptis observare. Tertio loco videamus, ecquid afferantuerba

auxilium saepenumero imploret, deinde iuvari ac regi actiones ab eodem persuasissimum habeat: denique nullum periculum tam formidabile instare, a quo ille non possit et velit clementer eripere, quando opportunum iudicabit. Hoc genus institutiones non tantum cognitionem rerum divinarum augent, sed viti ipsam instruunt: necnon ad puritatem, innocentiamque sine qua Deo placere nemo potest, inducunt. Quarto loco veniunt observandae ἐπανορθώσεις seu correctiones, quas hac ratione concinnabis. Haerebimus autem in eodem exemplo ex

etiam in mediis malorum fluctibus prope demerso, proponi, quam Deum patrem nostrum caelestem res humanas indesinenter curare, atque ita quidem curare, ut ne pilus quidem queat citra illius bonam voluntatem perire? Quis hic non erigatur animo, acroboretur, non dicam adversus tyrannos huius mundi, sed adversus ipsum diabolum, omnesque inferorum coniuratas cohortes? Danda vero in his omnibus diligens opera, ut nostris temporibus, atque praesenti nostrarum Ecclesia rum statui, quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet,

et nostro tempore cum in aliorum multorum concionibus, tum Lutheri (unus hic inter omnes principatum obtinet) et similium. In quibus sane orationibus multa accommodata sunt eruditis, plurima imperitae multitudini, omnia vero universis: quandoquidem universis prodesse, pii authores studuerunt. Sed de populari interpretatione forsitan alio tempore plura a nobis dicentur. At vero tractatio scholastica multo est laboriosior: utpote in hoc intenta, ut de loci qui explicandus offertur, sententiae nullus amplius residere in auditorum pectoribus possit scrupus: sed singula, et

authores studuerunt. Sed de populari interpretatione forsitan alio tempore plura a nobis dicentur. At vero tractatio scholastica multo est laboriosior: utpote in hoc intenta, ut de loci qui explicandus offertur, sententiae nullus amplius residere in auditorum pectoribus possit scrupus: sed singula, et quidem minutissima exacte discussa habeantur. In hac autem monstranda eo apertius crassiusque oportet nos agere: quo enixius quidam laborant, ne quis methodum quam tenent, deprehendat. Data opera subinde ab ea deflectunt, ne si eundem semper observarent ordinem, cito omnibus

Et doctoris oratio si eodem semper habitu prodeat, nulla variatione interpolata, taedium parit audientibus, atque in contemptum venit. Equidem fateor, nonnunquam utiliter mutuari sermonis faciem, quando nec locorum qui occurrunt, natura patitur nos eadem commentandi via semper ingredi: sed tamen mihi minime probatur dissimulatio: et eum bene mereri de discipulis iudico, qui quo iuvatur eorundem profectus, non tegit. Congeram igitur, et exhibedo quandam Methodi formam, non quidem ab uno aliquo nobis praescriptam magistro, sed in diversis authoribus tam priscis quam recentibus,

natura patitur nos eadem commentandi via semper ingredi: sed tamen mihi minime probatur dissimulatio: et eum bene mereri de discipulis iudico, qui quo iuvatur eorundem profectus, non tegit. Congeram igitur, et exhibedo quandam Methodi formam, non quidem ab uno aliquo nobis praescriptam magistro, sed in diversis authoribus tam priscis quam recentibus, deinde in celebrium Scholarum praestantissimis interpretibus, quos aliquando in Gallia, Germania, Britannia, vel alibi audire contigit, a me observatam, atque quanta fieri licuit fide adnotatam: ex qua profecto facile, ni fallor, unusquisque

Apostoli fusius est a nobis expositum. Haec vero sunt veluti παρασκευὴ et praeludium, in ipso vestibulo praemitti digna. Quod si tantum pars aliqua libri vel disputatio pertractanda suscipitur, nequaquam opus est ista omnia eo ordine investigare: sed satis fuerit, occasionem scribendi, authoris consilium, summam sive statum rerum discutiendarum, cum quadam utilitatis commemoratione indicare paucis. Nunc ad ipsum opus, sive ad Scriptoris verba. Quia vero ad scrutandum eruendumque authoris mentem, et perspicue enarrandum eandem,

quae illustrant quod obscurum involutumque apparet. Et quis enumeret omnes idoneas interpretandi formulas? Caeterum hanc rationem explicandi authoris mentem ne quis aversetur cevabiectam, aut puerilem (quem modum, meminialiquando quosdam audire, qui non calumniabantur modo, sed etiam irridebant) libet paucula interponere. Primum, necessarium omnino est, certam et propriam scriptoris sententiam enunciare, Qua autem ratione id fiat, quid refert modo fiat? Memores esse decet triti Proverbii, σαϕέστερον καὶ

homines, inque iis etiam rudes quosdam, et liberalium artium palaestris inassuetos: est sane in istorum gratiam etiam ruditer et quasi paedagogorum more lo quendum. Unde factum quoque est, quod sacri libri medio quodam dicendi genere, quandoquidem omnibus debent esse expositi, sunt contexti. Sed et ipsi Prophetae atque Apostoli crebro locos quosdam tractant, plane ea quam commemoravimus ratione. Digerunt enim probationes in faciles et apertos syllogismos, utuntur enthymematibus, inductionibusque. Christus ipse, dum disputat cum eruditis adversariis, dum docet imperitam plebeculam, idem

demonstrat, artificium Dialecticum et Rhetoricum in Sacris libris animadverti debere. Beda non dubitavit artificium dicendi omnesque figuras oratorias explicare, adhibitis exemplis sumptis de libris Sacris. Itaque, ut paucis finiam, non eget quidem Spiritus sanctus artificiosa ista expositione: sed nobis ingenita est eiusmodi imbecillitas, quae ad cognitionem veritatis nulla potest ratione facilius induci. Ac sunt revera artes liberales dona spiritus sancti, sunt ancillae quarumcunque nobiliorum

execrabilem factum Christum, quando in ligno est suspensus. Caeterum fidem debere intueri in Christum, atque promissam benedictionem a Christo esse expectandam: ex eo evidenter colligit, quod singulari numero dictum sit Abraham, In semine tuo. Non dicit, Et in seminibus, tanquam de multis: sed tanquam de uno, Et in semine tuo, qui est Christus. Quis non suspiciet hanc interpretandi rationem? Iesaias capite 41, Unum esse Deum, qui suos tuetur atque e periculis eripit. variis docet rationibus sumptis ex historia Abrahae, admirabiliter a Deo conservati et defensi, multisque ornati

grave argumentum colligi: quemadmodum paulo ante ostendimus Apostolum facere ad Gal. 3, ad vocem Seminis singulari numero expressam. Quidam interpretationem vocum exequuntur in initio, quidam in progressu: sed non admodum refert quo id fiat loco, dum tamen dextre et opportune. Nostri autem consilii rationem supra reddidimus. In his vero omnibus diligens interpres, quo plus fidei sibi conciliet, non gravatur etiam ex sanctorum Patrum commentariis, quae ad eiusdem loci intelligentiam conducunt, in

9 Post haec omnia pertractata, prodest interdum explicare graviorem aliquam quaestionem fortuito, ut fieri solet, oblatam: vel locum communem tempori atque negociis convenientem. Enimvero aliae aliis temporibus in Ecclesia quaestiones agitantur. Itaque has decet non in transcursu et raptim, sed magna cum diligentia, omnibusque rite aestimatis, evolvere atque explanare. Quo pacto in Epistola ad Romanos capite 14. tractat Apostolus locum de usu rerum indifferentium: ubi de delectu ciborum, observatione dierum, gravis inprimis extat disputatio. Et in priore ad Corinth. multi loci pro

cognoscendi Sacras literas, nunc compendio annotare volui, quae spero studiosum veritatis magno cum fructu in perdiscendis illis sequuturum esse. ¶ In omni vero hoc conatu pii Aristotelicum illud potissimum in oculis animoque semper habeant, finem huius doctrinae non cognitionem, sed praxin vitamque esse: quod cum ille de Ethica doctrina, quae est qualiscunque secundae Tabulae tractatio, dixerit: nos profecto id multo rectius de sanctissima Theologiae sapientia dicere possumus, ac debemus. Praxis vero Theologiae est, ut et animum aut cor, et corpus secundum eam

potest. Nos enim secundum hanc divinam sapientiam tantum aegroti, atque adeo etiam mortui sumus. Quare ea solum ad istam nostram mortem morbosque tollendos et persanandos data est. Nec tamen illa sola, aut proprie sua quadam vi sanat, ut stulte Philosophi de sua Philosophia senserunt: sed Deus est, qui sanet, aut potius resuscitet nos per eam: illa est tantum potentia quaedam, aut instrumentum Dei, ad sanandum servandumque omnem credentem. Quandoquidem enim ille caelestis rerum omnium opifex ac creator noster non sic nobis opitulari vult, ut rebus inanimatis, plantis, aut brutis

qui sanet, aut potius resuscitet nos per eam: illa est tantum potentia quaedam, aut instrumentum Dei, ad sanandum servandumque omnem credentem. Quandoquidem enim ille caelestis rerum omnium opifex ac creator noster non sic nobis opitulari vult, ut rebus inanimatis, plantis, aut brutis animalibus: sed ita nobiscum agit, ut cum creaturis rationalibus, ac ad eius imaginem cognitionemque conditis, ita nempe ut sese nobis patefaciat, nosque alloquatur, ac suam voluntatem nobis et doctrinam notam faciat. Quare si illum summum medicum ac opitulatorem nobis adiungere, propitiumque habere volumus,

etiam remedia eorum conquirere, quae alii prolixius ac ex professo tractarunt, unde utrumque istorum cognosci potest. Porro quia supra dixi. Sacras literas suo quodam ordine scriptas esse, et non exactissime omnes eiusdem materiae sententias uno in loco collectas conclusasve habere: sed saepe eadem aut similia in diversis locis repeti, et alibi aliam partem sententiarum eiusdem materiae plenius aut clarius expositam esse. Quare utilem operam navarit, si quis sibimet vel in memoria, vel etiam in charta, praecipuarum rerum sententias

NOVI TESTAMENTI. et porro etiam VETERIS appellatur: quae tria opera utinam in unum corpus redacta essent, ne res materiasve similes ex diversis libris colligi, comportarique necesse esset. Ac demiror profecto, eorum librorum non esse maiorem usum in Ecclesia, et non proponi in Scholis: sed alios Philosophicis somniis Theologiae admixtis contaminatos. De cuius operis laude ac usu, in Praefatione dictum est aliquantulum: non tamen quantum satis esset ad permovendos homines, ad agnoscendum tam promptum thesaurum caelestis sapientiae. Ea igitur Bibliorum harmonia

audieris admonitionem Domini, quod omnis qui petit, accipit: et qui quaerit, invenit: per petendi sedulitatem etiam desidiosissimum mihi excitare posse vide eis ad impertiendum. Verum illud in te etiam amplius admiror, quod non tentandi gratia, velut plerique tunc solent, quaestiones proponis: sed ut quae sit ipsa veritas, comperias. Etenim exploratorum et percunctantium nos, nunc magna copia est. At animam discendi cupidam, et ad ignorantiae medelam veritatem inquirentem, difficillimum est nancisci. Nam velut venatorum laqueus, et hostium insidiae: ita complurium interrogationes

discendi cupidam, et ad ignorantiae medelam veritatem inquirentem, difficillimum est nancisci. Nam velut venatorum laqueus, et hostium insidiae: ita complurium interrogationes occultam et arte compositam orationem habent: qui proponunt quaestiones, non ut aliquid utilitatis ex ipsis capiant, sed ut si non convenientes suae cupiditati responsiones inveniant, hanc iustam belli causam habere videantur. Si vero stulto de sapientia percontanti, pro sapientia reputatur: prudentem auditorem, qui a Propheta

qui a Propheta admirando consiliario coniunctus est, quanti precii putabimus? profecto iustum est, ut ipsum omni laude dignemur, et eum ulterius producamus, et una cum ipso studium attingamus, et omnia una cum ipso elaboremus ad perfectionem festinante. Ni non oscitanter audire Theologicas voces, sed conari sententiam in singulis vocibus ac syllabis latetem perscrutari, non est segnium ad pietatem, sed eorum qui scopum vocationis nostrae cognoscunt: quod propositum est nobis similes fieri Deo, quantum possibile est humanae naturae. Similitudo autem non contingit absque cognitione: cognitio

omni laude dignemur, et eum ulterius producamus, et una cum ipso studium attingamus, et omnia una cum ipso elaboremus ad perfectionem festinante. Ni non oscitanter audire Theologicas voces, sed conari sententiam in singulis vocibus ac syllabis latetem perscrutari, non est segnium ad pietatem, sed eorum qui scopum vocationis nostrae cognoscunt: quod propositum est nobis similes fieri Deo, quantum possibile est humanae naturae. Similitudo autem non contingit absque cognitione: cognitio autem ex doctrina est: sermo vero doctrinae principium existit. Sermonis autem partes sunt, syllabae et

cognitione: cognitio autem ex doctrina est: sermo vero doctrinae principium existit. Sermonis autem partes sunt, syllabae et dictiones: quare non extra scopum, syllabarum expensio contingit. Nec vero, quia minutae alicui videri possint hae quaestiunculae, ob id neglectu dignae iudicandae sunt: sed quoniam difficilis inventu veritas est, undiquaque nobis investiganda est. Si enim velut reliquae artes, sic etiam pietatis adeptio, accessionibus paulatim contingentibus augetur: nihil contemnendum est his qui ad cognitionem introducuntur. Nam si quis prima elementa velut minuta contemnat,

si in illis conversetur: velut ex communi medicamentaria officina, medicamentum aegritudini commodum reperit. Et, qui quidem temperantiae amator est, historiam de Ioseph assidue revolvit, et ab ipso temperantiae actiones edocetur: cum reperiat ipsum non solum continenter se habere ad voluptates, sed etiam habitualiter ad virtutem dispositum. Fortitudinem vero discit a Iob, qui non solum cum vita ipsi in contrarium mutata esset, pauperque ex divite, et orbus ex pulchros liberos habente, in uno temporis momento factus esset, idem permansit, invictam ubique animi constantiam conservans: sed

sed etiam habitualiter ad virtutem dispositum. Fortitudinem vero discit a Iob, qui non solum cum vita ipsi in contrarium mutata esset, pauperque ex divite, et orbus ex pulchros liberos habente, in uno temporis momento factus esset, idem permansit, invictam ubique animi constantiam conservans: sed neque amicis ad consolandum ipsum venientibus, ipsique insultantibus, et dolorem exacerbantibus, exasperatus est. Rursum si quis consideret, quomodo mitis in eadem re et simul magnanimus fiat, ut animi quidem indignatione adversus peccatum utatur, lenitate vero erga homines: invenit David,

commotam suspiciunt. Bona autem est precatio, quae evidentem Dei notionem animo inducit: et hoc est Dei inhabitatio, nimirum Deum per memoriam sibiipsi insidentem habere. Sic efficimur templum Dei, cum non curis terrenis memoriae continuitas dirimatur, neque inopinatis adfectionibus mens turbetur: sed amans Deum omnibus relictis ad Deum secedat, expellens provocantes nos ad intemperantiam adfectiones, et in studiis ad virtutem ducentibus conversetur. IRENAEUS ADVERSUS VALENTINI ET SIMILIUM SCRIPTA, LIB. 2, CAP. 46.

2. Haeretici, cum ex Scripturis arguuntur, in accusationem convertuntur ipsarum Scripturarum, quasi non recte habeant, neque sint ex authoritate: et quia varie sint dictae, et quia non possit ex his inveniri veritas ab his qui nesciant traditionem. Non enim per literas traditam illam, sed per vivam vocem. Ob quam causam et Paulum dixisse: Sapientiam autem loquimur inter perfectos, sapientiam autem non mundi huius. Et hanc sapientiam unusquisque eorum esse dicit, quam a semetipso adinvenit fictionem videlicet. EPIPHANIUS CONTRA HAERESES

Dei dicere: non enim indicavit Scriptura, neque quisquam Apostolorum meminit, neque Evangelium. Si vero etiam de filio Dei haec dictio acciperetur, non est eadem dictio, neque ad rectum iudicium posita. Totus enim liber proverbia sunt. Quicquid autem proverbialiter dicitur, non idem est potestate: sed alia quidem ratione recensetur, alia vero potestate allegorice accipitur. Ibidem paulo post: Et non sciunt hi qui tota via veritatis errant, quod divina Scriptura semper omnia quae vult docere, incipit recensere, non statim ad summam primariam aut ad caput, ut ita dicam, procedens:

sed alia quidem ratione recensetur, alia vero potestate allegorice accipitur. Ibidem paulo post: Et non sciunt hi qui tota via veritatis errant, quod divina Scriptura semper omnia quae vult docere, incipit recensere, non statim ad summam primariam aut ad caput, ut ita dicam, procedens: sed a proximis orditur, ut hoc quod prius est, postremum significet. propter hoc enim dixit: Si annunciavero vobis ea quae quotidie fiunt, recordabor ab his, et mentionem faciam eorum quae ab aeterno sunt. Idem lib. 2. tom. 1. contra haereses: Omnia divina verba non allegoria opus

a proximis orditur, ut hoc quod prius est, postremum significet. propter hoc enim dixit: Si annunciavero vobis ea quae quotidie fiunt, recordabor ab his, et mentionem faciam eorum quae ab aeterno sunt. Idem lib. 2. tom. 1. contra haereses: Omnia divina verba non allegoria opus habent, sed prout se habent, accipienda sunt. Speculatione autem indigent, et sensu, ad cognoscendam uniuscuiusque propositi argumenti vim ac facultatem. Idem lib. 3. tom. 3. contra haereses: Tametsi dicat Scriptura, Christum voluisse cruci tradi: aut etiamsi dicat divina Scriptura,

voluisse cruci tradi: aut etiamsi dicat divina Scriptura, absurditates in extremis diebus per nos perficiendas: non tamen omnino aliquis ex nobis, qui iniqua facimus, excusationem invenerit, Scripturae testimonium producens, vaticinantis haec futura esse. Non enim, quia dixit Scriptura, facimus: sed quia facturi eramus, Scriptura praedixit, propter Dei praenotionem. GREGORIUS NISSENUS ADFIRMANS QUOD SOLA SCRIPTURA DEBEAT ESSE NORMA DIIUDICANDARUM CONTROVERSIARUM, INQUIT. Igitur divino spiritu prodita Scriptura, arbitra,

numero et authoritate: aliud cum istis est nihil comparandum: quicquid extra hos fuerit, inter haec sancta et divina nullatenus est recipiendum. TERTULLIANUS LIB. DE PROSCRIPTIONE HAERETICORUM. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere, quod aliquis de arbitrio suo induxerit. Apostolos Domini habemus autores, qui nec ipsi quicquam de suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt: sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus adsignarunt. Itaque si angelus de caelo aliter evangelizaret, anathema diceretur a

TERTULLIANUS LIB. DE PROSCRIPTIONE HAERETICORUM. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere, quod aliquis de arbitrio suo induxerit. Apostolos Domini habemus autores, qui nec ipsi quicquam de suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt: sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus adsignarunt. Itaque si angelus de caelo aliter evangelizaret, anathema diceretur a nobis. HILARIUS DE SYNODIS, ADVERSUS ARRIANOS. Nos enim omnibus quae divinis Scripturis tradita sunt a

DE RECTA FIDE. Necessarium nobis est divinas sequi literas, et in nullo ab earum praescripto discedere. Idem in Evangelium Iohann. libro 1. capite quarto: Paulus ait, cognitionis ac sapientiae thesauros in filio esse absconditos: credere oportet, non ab alio ipsum discere. Sed cum in patre sit, omnia patris, tanquam perfecta eius sapientia, naturaliter scire: ideo non nugis hominum, sed Spiritus sancti doctrinae attendere oportet. ORIGENES IN EZECHIEL. HOMILIA VII. Nullum imitemur: et si volumus imitari quempiam,

Idem in Evangelium Iohann. libro 1. capite quarto: Paulus ait, cognitionis ac sapientiae thesauros in filio esse absconditos: credere oportet, non ab alio ipsum discere. Sed cum in patre sit, omnia patris, tanquam perfecta eius sapientia, naturaliter scire: ideo non nugis hominum, sed Spiritus sancti doctrinae attendere oportet. ORIGENES IN EZECHIEL. HOMILIA VII. Nullum imitemur: et si volumus imitari quempiam, propositus est nobis ad imitandum Christus Iesus Descripti sunt actus Apostolorum, et Prophetarum gesta de sacris

PRIMA PARTE, DISTINCT. 8. CAN. 11. Dei veritatem, non hominum consuetudinem sequi oportet. Si solus Christus audiendus est, non debemus attendere quid aliquis ante nos faciendum putaverit: sed quid prius, qui ante omnes est Christus, prior fecerit. neque enim hominis consuetudinem sequi oportet, sed Dei veritatem, cum per Esaiam propheci loquatur Deus et dicat: Sine causa colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet, quod consuetudo naturali

Si solus Christus audiendus est, non debemus attendere quid aliquis ante nos faciendum putaverit: sed quid prius, qui ante omnes est Christus, prior fecerit. neque enim hominis consuetudinem sequi oportet, sed Dei veritatem, cum per Esaiam propheci loquatur Deus et dicat: Sine causa colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet, quod consuetudo naturali iuri postponitur. Ibidem, distinct. 9. Can. 3. Scripturis canonicis tractatorum literae

dicat: Sine causa colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet, quod consuetudo naturali iuri postponitur. Ibidem, distinct. 9. Can. 3. Scripturis canonicis tractatorum literae deserviunt. Noli meis literis quasi canonicis scripturis deservire: sed in illis, et quae non credebas, cum inveneris, incunctanter crede: in istis autem, quod certum non habebas, nisi certum intellexeris, noli firmum tenere. Idem ad Vincentium victorem lib. 2. Can. 4. In tractatorum opusculis multa corrigenda inveniuntur. Negare non possum, nec debeo,

videatur contrarium veritati, nihil aliud existimem, quam mendosum esse codicem: vel non esse assecutum interpretem, quod dictum est: vel me minime intellexisse non ambigam. Alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate, quantumve doctrina polleant, non ideo verum putem, quia ipsi ita senserunt: sed quia mihi per alios authores vel canonicas vel probabiles rationes, quod vero non abhorret, persuadere potuerunt. Idem: Libris veterum Hebraea volumina, novis Graecam authoritatem impendunt. Can. 6. Ut veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est, ita novorum

in usum alterius linguae per interpretationem transire non possunt. Et hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba potius motum animi significant, quam sententiae contextae ullam particulam. Nam et haec duo talia esse perhibentur. Dicunt enim Racha indignantis esse vocem, Osanna laetantis. Sed non propter haec pauca, quae notare atque interrogare facilimum est: sed propter diversitates, ut dictum est, interpretum, illarum linguarum est cognitio necessaria. Qui enim Scripturas ex Hebraea lingua in Graecam verterunt linguam, numerari possunt, Latini autem interpretes nullo modo. Ut

hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba potius motum animi significant, quam sententiae contextae ullam particulam. Nam et haec duo talia esse perhibentur. Dicunt enim Racha indignantis esse vocem, Osanna laetantis. Sed non propter haec pauca, quae notare atque interrogare facilimum est: sed propter diversitates, ut dictum est, interpretum, illarum linguarum est cognitio necessaria. Qui enim Scripturas ex Hebraea lingua in Graecam verterunt linguam, numerari possunt, Latini autem interpretes nullo modo. Ut enim cuique primis fidei temporibus in manus venit codex Graecus, et

cuiusque linguae proprietatem enarrandam. Idem in libro 1. de sermone Domini in monte, fatetur exemplaribus Graecis maiorem adhibendam esse fidem quam Latinis. Idem lib. 2. Multa exemplaria latina, inquit, sic habent: Et pater tuus qui videt in absconso, reddet tibi palam. Sed quia in Graecis, quae priora sunt, non invenimus Palam: non putavimus hinc aliquid ad disferendum esse. Idem lib. Retract. 1. cap. 7. fatetur quoque Graecos Latinis veriores, et sua ex Graecis emendat. Idem ad Volusianum Epist. 1. Praecipue Apostolorum linguas,

thymiamata, quanto magis digitis atteruntur, tanto maiorem natura sua fragrantiam reddunt: ita et in scripturis usu evenit, quanto quis illis est familiarior, tanto magis videre potest latentem in ipsis thesaurum, pluresque percipere indicibilium divitiarum fructus. Idem paulo post: Sed ne illorum ineptias in medium proferentes, etiam ipsi indecora dicere cogamur: age ipsorum stulticiam et multifariam dementiam destruentes, ad ipsum divinae Scripturae scopam incedamus, quae seipsam interpretatur. Idem paulo post: Nam cum divina Scriptura tanta usa est diligentia,

Idem paulo post: Nam cum divina Scriptura tanta usa est diligentia, et non refugiunt quidam loquacitate sapientiaque peregrina inflati, adversa Scripturis loqui, et dicere, non esse super terram paradisum, multaque alia praeter ea quae dicta sunt introducentes, quod non sicut scripta sunt, sed alia ratione intelligenda, et quod ea quae de terra de his quae in caelis sunt dicta esse arbitrandum sit: nisi humilitate et congruenti nobis sermonum familiaritate beatus Moses usus foret, Spiritu sancto linguam eius movente, quo non excidissent? Quamvis sacra Scriptura, cum nos tale quiddam

quae in caelis sunt dicta esse arbitrandum sit: nisi humilitate et congruenti nobis sermonum familiaritate beatus Moses usus foret, Spiritu sancto linguam eius movente, quo non excidissent? Quamvis sacra Scriptura, cum nos tale quiddam docere vult, seipsam exponit, de auditorem errare non sinit. Sed quia plerique, non ut commodi quippiam ex sacris Literis aucupentur, sed voluptatis gratia aures accommodent his qui demonstrata narrant: et propterea non eos qui magis prosunt, sed qui magis oblectant, ut audire possint, quaerunt: oro igitur ut omnibus illis praeclusis auribus, ad amussim

nobis sermonum familiaritate beatus Moses usus foret, Spiritu sancto linguam eius movente, quo non excidissent? Quamvis sacra Scriptura, cum nos tale quiddam docere vult, seipsam exponit, de auditorem errare non sinit. Sed quia plerique, non ut commodi quippiam ex sacris Literis aucupentur, sed voluptatis gratia aures accommodent his qui demonstrata narrant: et propterea non eos qui magis prosunt, sed qui magis oblectant, ut audire possint, quaerunt: oro igitur ut omnibus illis praeclusis auribus, ad amussim Canonem sacrae Scripturae sequamur.

Quamvis sacra Scriptura, cum nos tale quiddam docere vult, seipsam exponit, de auditorem errare non sinit. Sed quia plerique, non ut commodi quippiam ex sacris Literis aucupentur, sed voluptatis gratia aures accommodent his qui demonstrata narrant: et propterea non eos qui magis prosunt, sed qui magis oblectant, ut audire possint, quaerunt: oro igitur ut omnibus illis praeclusis auribus, ad amussim Canonem sacrae Scripturae sequamur. HILARIUS DE TRINITATE LIB. IIII. DE SACRA SCRIPTURA LOQUENS INQUIT: Nemini autem dubium esse

eorum ipso de quo agitur authore tractabimus: non ad fallendam et male imbuendam audientium imperitiam, quasdam verborum enunciationes subtractis eorum causis coaptantes. Intelligentia enim dictorum ex causis est assumenda dicendi: quia non sermoni res, sed rei est sermo subiectus. Verum omnia editis simul et dicendi causis et dictorum virtutibus persequemur. Igitur singula secundum propositionis ordinem retractentur, nam hoc eorum principale est. Idem de Trinitate lib. 3. Nihil igitur in divinis effectibus humanae mentis opinione

retractentur, nam hoc eorum principale est. Idem de Trinitate lib. 3. Nihil igitur in divinis effectibus humanae mentis opinione tractandum est: neque de creatore suo opificii ipsius materia decernat. Assumenda autem nobis est stulticia, ut sapientiam sumamus non in prudentiae sensu, sed naturae nostrae conscientia, ut quod cogitationis terrenae ratio non concipit, id nobis rursum ratio divinae virtutis insinuet. Cum enim recognita stulticiae nostrae intelligentia imperitiam naturalis in nobis imprudentiae senserimus: tum per divinae sapientiae prudentiam ad Dei sapientiam

veneratione famulemur. Idoneus enim sibi testis est, qui nisi per se cognitus non est. Si qua vero nos de natura Dei et nativitate tractantes comparationum exempla afferemus, nemo ea existimet absolute in se rationis perfectionem continere. Comparatio enim terrenorum ad Deum nulla est, sed infirmitas nostrae intelligentiae coegit species quasdam ex inferioribus tanquam superiorum indices quaerere: ut rerum familiarium consuetudine admonente, ex sensus nostri conscientia ad insoliti sensus opinionem educeremur. Omnis igitur comparatio, homini utilis potius habeatur, quam Deo apta:

id significantiae alicuius finem et modum non habet: et quod spirituale est, id a specie corporalium exemploque diversum est. Tamen cum de naturis caelestibus sermo est, illa ipsa quae sensu mentium continentur, usu communi et naturae et sermonis sunt eloquenda: non utique dignitati Dei congrua: sed ingenii nostri imbecillitati necessaria, rebus scilicet verbisque nostris ea quae et sentimus et intelligimus locuturi. Atque haec sicut primo libello testati sumus, nunc quoque idcirco a nobis commemorata sunt, ut cum aliquid ex humanis comparationibus proferimus, non secundum naturas

ea quae et sentimus et intelligimus locuturi. Atque haec sicut primo libello testati sumus, nunc quoque idcirco a nobis commemorata sunt, ut cum aliquid ex humanis comparationibus proferimus, non secundum naturas corporales de Deo sentire credamur, nec passionibus nostris spiritualia comparare: sed potius rerum visibilium speciem ad intelligentiam invisibilium protulisse. Idem super Psalmum 63. Esse autem plures memini, qui omnia quae in libris Psalmorum scripta sunt, ad personam Domini nostri, unigeniti filii Dei, existiment esse referenda: nihilque in eis aliud, quam quod

quid vere unicuique tempori congruat, quando fides gentium nuncietur, quando peccata anterioris populi arguantur, quando doctrina timoris Dei et confessionis eruditio ex prophetae oratione praestetur. In his enim prophetiae spiritalis ordo consistit. Idem super Psalmum 118. Sed ad id etiam illud accedit, quia mandata sua veritas est. Nihil illic anceps, nihil dubium, totum veritatis absolutione perfectum est: quae hoc maiore periculo negliguntur, quo magis veritatis praecepta sunt constituta. Idem lib. 2. de Trinitat. Extiterunt enim plures, qui caelestium

lib. 6. de Trinit. Cum me in vitam animatum, rationis quoque intelligentem praestitisses, ad agnitionem me tui, sacris (ut arbitror) per servos tuos Moysen et prophetas voluminibus erudisti, ex quibus te non in solitudine tua venerandum prodidisti. Cognovi te cum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum. Cognovi te in Deo Deum, non ex permixtione confusum, sed ex virtute naturae, dum quod Deus es, in eo qui ex te est inesses. Non ut idem tu esses, et inesses: sed inesse te in eo qui ex te esset, perfectae nativitatis veritas edoceret. Item, eadem

agnitionem me tui, sacris (ut arbitror) per servos tuos Moysen et prophetas voluminibus erudisti, ex quibus te non in solitudine tua venerandum prodidisti. Cognovi te cum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum. Cognovi te in Deo Deum, non ex permixtione confusum, sed ex virtute naturae, dum quod Deus es, in eo qui ex te est inesses. Non ut idem tu esses, et inesses: sed inesse te in eo qui ex te esset, perfectae nativitatis veritas edoceret. Item, eadem pagina: ab his ergo quae teneo edoctus sum, his immedicabiliter imbutus sum: et ignosce

te non in solitudine tua venerandum prodidisti. Cognovi te cum illic Deum non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum. Cognovi te in Deo Deum, non ex permixtione confusum, sed ex virtute naturae, dum quod Deus es, in eo qui ex te est inesses. Non ut idem tu esses, et inesses: sed inesse te in eo qui ex te esset, perfectae nativitatis veritas edoceret. Item, eadem pagina: ab his ergo quae teneo edoctus sum, his immedicabiliter imbutus sum: et ignosce omnipotens Deus, quia in his nec emendari possum, et commori possum. Tarde mihi hos impiissimos, quantum ego

quae ob ignorationem nostram dicta sunt, ad occasionem irreligiositatis usurpet. Cognoscendus enim Iesus Christus mortuus erat, ut in eo viveremus. Idem de Trinit. lib. 4. Et quanquam superfluum post haec existimetur ultra aliquid afferre, quia in divinis rebus non frequentius dicta, sed tantum dicta sufficiunt: tamen quid de hoc eodem dictum sit, cognosci oportet. Non enim divinorum dictorum, sed intelligentiae nostrae a nobis ratio praestanda est. Idem libro de Trinit. 12. Contundendae sunt ergo insolentes adversum Deum disputationes, et destruenda rationum

mortuus erat, ut in eo viveremus. Idem de Trinit. lib. 4. Et quanquam superfluum post haec existimetur ultra aliquid afferre, quia in divinis rebus non frequentius dicta, sed tantum dicta sufficiunt: tamen quid de hoc eodem dictum sit, cognosci oportet. Non enim divinorum dictorum, sed intelligentiae nostrae a nobis ratio praestanda est. Idem libro de Trinit. 12. Contundendae sunt ergo insolentes adversum Deum disputationes, et destruenda rationum fallacium munimenta, et elevata ad impietatem ingenia conterenda: nec carnalibus armis, sed spiritualibus, nec terrena

Non enim divinorum dictorum, sed intelligentiae nostrae a nobis ratio praestanda est. Idem libro de Trinit. 12. Contundendae sunt ergo insolentes adversum Deum disputationes, et destruenda rationum fallacium munimenta, et elevata ad impietatem ingenia conterenda: nec carnalibus armis, sed spiritualibus, nec terrena doctrina, sed caelesti sapientia: ut quanta rerum divinarum humanarumque discretio est, tantum ultra terrena studia ratio caelestis excedat. Idem in Psalmum 118. Quid enim infidelibus stultius est, qui praeter illum communem irreligiosorum terrorem etiam

nostrae a nobis ratio praestanda est. Idem libro de Trinit. 12. Contundendae sunt ergo insolentes adversum Deum disputationes, et destruenda rationum fallacium munimenta, et elevata ad impietatem ingenia conterenda: nec carnalibus armis, sed spiritualibus, nec terrena doctrina, sed caelesti sapientia: ut quanta rerum divinarum humanarumque discretio est, tantum ultra terrena studia ratio caelestis excedat. Idem in Psalmum 118. Quid enim infidelibus stultius est, qui praeter illum communem irreligiosorum terrorem etiam hoc adiiciunt piaculi, ut divinarum

nostrae consuetudinem recordamur. Quotiescunque lectioni vacantes, mandata Dei et praecepta scrutamur, in quantam amplitudinem intelligentiae mentium nostrarum dilatantur angustiae, et quam patulus nostrae humilitatis in desideria divina sit sensus. Idem in Psal. 118. Sed quae sint Dei verba, ante discendum est: et nunc illuminationis, et postea intelligentiae ratio praestanda est. Verba Dei sunt, quaecunque prophetae locuti sunt. Cum enim Moses verbis suis populo Hebraeo legis observantiam nunciaverit, tamen in libro eiusdem legis ita scriptum est: Et dixit

verbis suis populo Hebraeo legis observantiam nunciaverit, tamen in libro eiusdem legis ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Mosen: Dic filiis Israel. Usus igitur est his legislator verbis, quibus ei ut uteretur praeceptum est. Ergo verba Dei sunt, quae per officium licet humani oris audita sunt. Sed magnus ille propheta ipso iudicio Domini nostri Iesu Christi bene locutus, cum dixisset, Audi caelum, et auribus percipe terra: [?:- ] , Quoniam Dominus locutus est. Et post aliqua, quae querelis maximis increpabantur, dixit: Os enim Domini locutum est haec. Haec ergo omnia Dei

ille propheta ipso iudicio Domini nostri Iesu Christi bene locutus, cum dixisset, Audi caelum, et auribus percipe terra: [?:- ] , Quoniam Dominus locutus est. Et post aliqua, quae querelis maximis increpabantur, dixit: Os enim Domini locutum est haec. Haec ergo omnia Dei verba sunt: sed declaratio sermonum maxime necessaria est. Sunt enim sub velamine opinionis alterius praedicata, sunt secundum Apostolum allegorumena, sunt comparativis significationibus amphibola. Testis est Dominus, haec eadem per Esaiam ita dicta esse, Iudaeis infidelibus exprobrans

solam spiritualem doctrinam resignanda. Haec enim ad Danielem desideriorum virum dicta sunt: Vade Daniel, quia clausa sunt signatique sermones. Ait etiam Esaias: Dabitur liber iste in manus hominis scientis literas, et dicetur illi: Lege haec, et respondebit: Non possum legere. signatum est enim. Sed declaratio verborum mysticorum, per Evangelia praestatur, ubi legis abscondita et occulta prophetica Domino in corpore manente panduntur: ex quibus primum fides discitur. Ibi enim ea quae a prophetis dicta sunt, per eum rebus et operibus explentur: cum virgo parit, cum Dominus verbum est, et

stultae prophanaeque complexae sunt. Idem in enarratione Psalmi 118. Plura igitur et innumerabilia sunt Dei testimonia, quaesi quis scrutari, per cognitionem legis, prophetarum, Apostolorum, evangeliorum vellet, in beatitudine permaneret. Idem in enarratione Psalmi 132. Sed haec praetermittamus. Quae enim libro legis non continentur, ea nec nosse debemus. Idem in enarratione Psal 124. Faciunt nobis plerique obscuritatem, volentes Scripturas propheticas solo aurium iudicio aestimare: et non aliud in his intelligere, quam quod sub singulis

124. Faciunt nobis plerique obscuritatem, volentes Scripturas propheticas solo aurium iudicio aestimare: et non aliud in his intelligere, quam quod sub singulis rerum quarumcunque vocabulis audiatur. Quod cum volunt, neque nobis quod intelligamus relinquunt: neque Prophetas non dico caelestia, sed ne terrena quidem rationabiliter dixisse constituunt. Quid enim aut a nobis congrue tractabitur, aut ab illis recte dictum existimabitur, cum a quas ludantes, videntes, timentes, et plaudentes manibus audiemus: nisi ex autoribus Scripturarum earundem, sub a quarum nomine aliud significari, quod

sunt, coaptemus, et non magis ex his quae scripta sunt, sensum legentis et solicitae intelligentiae consequamur. Scriptura enim legis manet, atque est anterioribus, quam adesset Dominus in carne, temporibus consummata a prophetis, audita a Iudaeis, pertractata a regibus, suscepta a gentibus: sed intellecta et probata a Christianis. Hoc forte insolens existimetur. Plane insolens est, si nobis hanc gloriam praesumimus: si tantum infirmitati nostrae licere volumus, ut tantis temporibus abstrusa, tantis humani generis obscura aetatibus, in quibus intelligendis frustra reges laboraverint,

nostrae licere volumus, ut tantis temporibus abstrusa, tantis humani generis obscura aetatibus, in quibus intelligendis frustra reges laboraverint, ipsi doctores et magistri legis erraverint: nos stulti seculo, et purgamenta mundi, et deliramenta sapientibus, de eorum intelligentia gloriemur. Sed tamen intelligimus, quia non mendax est qui dicit: Perite, et dabitur vobis: quaerite, et invenietis: pulsate, et aperietur vobis. Et scriptum est: Quia qui dixit, quoniam oportebat impleri omnia quae scripta sunt in lege Mosi et prophetis et in psalmis de mei tunc aperuit illis sensum, ut

et in psalmis de mei tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas: et dixit illis: Quoniam sic scriptum est, Christum pati et resurgere ex mortuis tertia die, et praedicare in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes. Non ergo ex nobis est, quod intelligimus: sed ex eo qui quae innoscibilia erant, fecit intelligi. Itaque ab eo speranda intelligentia est, qui et pulsantibus aperit, et quaerentibus demonstrabit, et perentibus non negabit. Idem de Trinit. lib. 9. Haeretici ad implendas aures ignorantium, pauca verba sola haec et nuda memorant,

etiam Patrum regulas de ratione cognoscendi sacras Literas indicare: et Augustinus in hoc quoque genere, sicut et in aliis utilioribus theologiae materiis vel praecipue elaboravit: utile consultumque fuerit, non tantum eius hinc inde sparsas ex tot voluminibus de hac re sententias colligere, sed etiam quia de hac ipsa materia ex professo libris quatuor de doctrina Christiana egit, summam quandam totius eius tractationis hic recensere. Initio igitur dividit totam Scripturam, omnesque eius difficultates, in signa et res. Signa vocat, voces: tes autem, ipsas materias, de

potentiam et bonitatem describit. Tertia sententia docet, hominem ob corruptionem non esse idoneum qui Deo fruatur. Quarta et quinta sententia ostendit, hominem non aliter quam a Deo ipso sanari potuisse, eoque filium esse incarnatum. Sexta ostendit, hominem seipso non frui, sed uti debere, seu seipsum tantum propter creatorem amare. Septima et octava, post Deum solum hominem esse diligendum, et quatenus. Nona sententia exponit, quid sit diligere Deum ex toto corde, et proximum ut seipsum. Decima docet, Deum ita diligere nos, ut nobis in nostrum commodum utatur.

alibi reperiat. De obscuritate aut signorum hanc sub divisionem adhibet, quod alias obscuritas in unica voce, alias in tota sententia haereat: et quod alias voces proprie acceptae sint ignotae, alias figuratae. Harum difficultatum remedium esse docet, grammatices et linguae non tantum Latinae, sed et Hebraeae ac Graecae cognitionem, quarum necessitatem prolixe monstrat. Docet porro, ob variarum rerum, praesertim naturalium inscitiam, saepe voces, praesertim figuratas, nobis ignotas esse: quales sunt in primis, metaphorae ab animalibus plantis aut lapidibus sumptae. Qua propter evagatur

de agnoscenda ambiguitate, oriente ex mala pronunciatione aut distinctione textus sacri sermonis. Secundo praecipit de tropicis dictis ac phrasibus, ne eas literaliter accipiamus: et simul docet, tropicum dictum ita agnosci, si literaliter acceptum, nec ad fidem, nec ad charitatem referri queat, sed malum aliquid aut cum pietate pugnans praecipere videtur. Contra ad literam accipienda esse contraria. Porro et illud prodesse ait ad cognoscendum an sit tropica locutio, quod alia praecepta sint commutia, alia specialia: sicut et exempla. et quod non omnia exempla aut praecepta

cognoscere in Scripturarum ambiguitatibus dissolvendis, praecipue est necessarium. Nam manifestum est authores Scripturae sacrae usos fuisse omnibus loquendi modis, quos Graeci Graeco nomine Tropos vocant: quos tropos qui ex Grammatica noverunt, ad intelligendum Scripturas plurimum adiuvantur. sed hic eos ignaris tradere non decet, ne artem grammaticam docere videamur. Istorum troporum non solum exempla, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur: sicut allegoria, aenigma, parabola, quamvis pene omnes hi tropi qui literali arte dicuntur cognosci, etiam in eorum reperiantur

Scripturae sacrae usos fuisse omnibus loquendi modis, quos Graeci Graeco nomine Tropos vocant: quos tropos qui ex Grammatica noverunt, ad intelligendum Scripturas plurimum adiuvantur. sed hic eos ignaris tradere non decet, ne artem grammaticam docere videamur. Istorum troporum non solum exempla, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur: sicut allegoria, aenigma, parabola, quamvis pene omnes hi tropi qui literali arte dicuntur cognosci, etiam in eorum reperiantur locutionibus, qui nullos grammaticos audierunt, contenti sermone quo vulgus utitur. Sunt aut Tropicae locutionis

utitur. Sunt aut Tropicae locutionis species: Ironia, antiphrasis, hyperbole, metaphora, et id genus alia multa. Ironia, pronunciatione indicat quid velit intelligi: veluti tum dicitur homini mala facienti, Res bonas facis. Antiphrasis, ut contraria significet, non voce pronunciantis efficitur: sed verba habet sic posita, ut a contrario intelligatur quid loquimur, veluti si dicamus: Cave tibi ab illo, quia bonus homo est. Postremum Augustin. in eodem lib. 3. enumerat septem Ticonii cuiusdam

clavibus divinarum Scripturarum aperiuntur occulta. Quarum primam ponit de Christo, et eius corpore quod est Ecclesia, quae aliquando in Scripturis sacris intimatur tanquam una persona, cui tribuuntur nunc ea quae Christo ut capiti conveniunt, nunc ea quae corpori quod est Ecclesia competunt. Sed quandoque a capite transitur ad corpus, quandoque a corpore ad caput: et tamen Scriptura ab una eademque persona non videtur recedere. Una persona loquitur Isaiae sic dicens: Sicut sponso imposuit mihi mitram, et sicut sponsam ornavit me ornamento. Secundam regulam ponit de corpore Christi

sponsam ornavit me ornamento. Secundam regulam ponit de corpore Christi bipartito. Unde poterat regula ista sic appellari, ut diceretur de permixta Ecclesia Christi, cui tribuuntur nunc quae zizaniis, nunc quae aliis membris vivis competunt, quemadmodum ipsa Ecclesia in Canticis ait: Nigra sum, sed formosa, ut tabernacula Cedar, ut pellis Salomonis. Utrumque se esse dicit Ecclesia, propter temporalem unitatem intra unum rete piscium bonorum et malorum. Tabernacula Cedar, pertinet ad Ismaelem, qui non erat haeres cum filio liberae. Tertiam regulam ponit de promissis et lege,

sit attribuendum. Hae quidem omnes regulae diligenter observatae, plurimum quidem adiuvant ad penetranda obscura, seu tecta divinorum librorum eloquia: quamvis non omnia (inquit Augustinus) quae in divinis libris ita scripta sunt, ut non facile intelligantur, possunt his regulis inveniri: sed aliis modis plurimis, usque adeo, ut etiam ipse Ticonius multa exponat obscura, in quibus nullam harum adhibet regularum. Et proinde ipse supra quam debuit, easdem regulas commendavit, tantum eis tribuens, quasi omnia quae in divinis libris obscure posita invenimus, eisdem regulis bene cognitis

avenarumque suscipias: ne dormiente patrefamilias, qui est νοῦς, id est animus Deo semper adhaerens, inimicus homo zizania superseminet, etc. Iterum: Statue quot horis sanctam Scripturam ediscere debeas, quanto tempore legere, non ad laborem, sed ad delectationem et instructionem animae. Sequuntur mox praecepta de labore manuum, de nendo, de texendo, etc. Tum in eiusdem epistolae extremo: Finem, inquit, iunge principio. Nec semel monuisse contentus sum: Ama Scripturas sanctas, et amabit te sapientia: dilige eam, et servabit

habeant cum cocco hiacynthi coloris insignia, ut etiam casu huc illucque respicientibus oculis, mandatorum caelestium memoria nascatur. Et mox paucis interpositis: Tibi vero servanti non iam literae praecepta, sed spiritus, Divinorum mandatorum memoria spiritualiter excodenda est: cui non tam frequenter recordanda sunt praecepta Domini, quam semper cogitanda. Sint ergo divinae Scripturae semper in manibus tuis, et iugiter mente voluantur: ne sufficere tibi putes, mandata Dei memoria tenere, et operibus

Divinorum mandatorum memoria spiritualiter excodenda est: cui non tam frequenter recordanda sunt praecepta Domini, quam semper cogitanda. Sint ergo divinae Scripturae semper in manibus tuis, et iugiter mente voluantur: ne sufficere tibi putes, mandata Dei memoria tenere, et operibus oblivisci. Sed ideo illa cognosce ut facias, quicquid faciendum didiceris. Rursus ibidem: Ita habeto solicitudinem domus, ut aliquam tamen vacationem animae tribuas. Eligatur tibi opportunus et aliquantum a familiae strepitu remotus locus, in quem tu, velut in portum, quasi ex multa tempestate curarum te

Abraham, declarans se velle, plus fidei habendum esse Scripturis, quam si mortui reviviscant. Paulus vero etiam Angelis e caelo descendentibus praeponit scripturas, idque valde congruenter. Siquidem Angeli quamlibet magni, tamen servi sunt, ac ministri. Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universarum Domino Deo venerunt ad nos. Idem in opere imperfecto, cap. 7. Omnis doctor est servus legis, quia neque supra legem addere potest aliquid de suo sensu, neque subtrahere aliquid secundum proprium intellectum: sed hoc tantummodo praedicat, quod habetur in

Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universarum Domino Deo venerunt ad nos. Idem in opere imperfecto, cap. 7. Omnis doctor est servus legis, quia neque supra legem addere potest aliquid de suo sensu, neque subtrahere aliquid secundum proprium intellectum: sed hoc tantummodo praedicat, quod habetur in lege. Neque enim potest mens humana detrectare, quod sapientia divina dictat. Sic enim ait Salomon: Ne addas ad verba Dei, neque detrahas inde. TERTUL. IN LIB. DE PRAESCRIPT. HAERETI. Nobis nihil licet

habetur in lege. Neque enim potest mens humana detrectare, quod sapientia divina dictat. Sic enim ait Salomon: Ne addas ad verba Dei, neque detrahas inde. TERTUL. IN LIB. DE PRAESCRIPT. HAERETI. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere quod aliquis de arbitrio suo induxerit. Apostolos Domini habemus authores, qui nec ipsi quicquam de suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt: sed acceptam a Christo disciplinam fideliter rationibus assignarunt: itaque etiamsi Angelus e caelo aliter evangelizaret, anathema diceretur

TERTUL. IN LIB. DE PRAESCRIPT. HAERETI. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere quod aliquis de arbitrio suo induxerit. Apostolos Domini habemus authores, qui nec ipsi quicquam de suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt: sed acceptam a Christo disciplinam fideliter rationibus assignarunt: itaque etiamsi Angelus e caelo aliter evangelizaret, anathema diceretur a nobis. Idem lib. adversus Haereticos: Itaque ex ipso ordine manifestatur, id esse Dominicum et verum, quod sit prius traditum: id autem

defenditur. Hoc erit iudicium proprietatis. Quam enim damnant, tanquam extraneam: quamque non damnaverunt, suam ostendunt, ideoque defendunt. Idem contra Haereticos: Solent dicere, non omnia Apostolos scisse: eadem agitati dementia, qua rursus convertunt, omnia quidem Apostolos scisse, sed non omnibus omnia tradidisse: in utroque: Christum reprehensioni iniicientes, qui aut minus instructos, aut parum simplices Apostolos miserit. Quis enim integrae mentis credere potest, aliquid eos ignorasse, quos magistros Dominus dedit, individuos habitos in comitatu, in disciplinatu, in

praescriptio. Idem Homilia 1. ad Titum: Omnia Evangelium continet, praesentia et futura, honorem et pietatem: fidem simul omnia praedicationis verbo conclusit. Sicut enim praeco praesentibus omnibus in theatro praedicat: ita et nos publice praedicamus, ea ratione ut nihil addamus, sed ea tantum quae audivimus. Ea quippe virtus praeconis, veraciter quae sibi credita sunt omnia persequi: non aliquid addere, aut immutare, aut auferre. AUGUSTIN. LIB. 1. DE TRINITATE, CAP. 1. Ut ergo ab huiusmodi falsitatibus

gradatim ad divina sive sublimia noster intellectus velut nutritus assurgeret. Nam et verbis et rebus corporalibus sumptis usa est, cum de Deo loqueretur, velut cum ait: In tegmine alarum tuarum protege me. Et de spiritali creatura multa transtulit, quibus significaret illud, non quod ita esset, sed ita dici opus esset, sicuti est, Ego sum Deus zelotes: et, Poenitet me fecisse hominem. De rebus autem quae omnino non sunt, non traxit aliqua vocabula, quibus vel figuraret locutiones, vel spiraret aenigmata. Idem de mirabilibus sacrae Scripturae, cap. 11. Si ergo

et plane ita modificata, ut nemo inde haurire possit, quod sibi satis est: si modo ad hauriendum devote ac pie, ut vera religio poscit, accedat. Libro 11. de civitate Dei, cap. 1. Civitatem Dei dicimus, cuius ea scriptura testis est, quae non fortuitis moribus animorum, sed plane summae dispositione providentiae, super omnes omnium gentium literas, omnia sibi genera ingeniorum humanorum divina excellens authoritate subiecit. Ibi quippe scriptum est: Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei. Ad Volusianum epistola 1. Hortor ut valeo, ut literarum vere

Dei. Ad Volusianum epistola 1. Hortor ut valeo, ut literarum vere certeque sanctarum studio te curam non pigeat impendere. Syncera enim et solida res est, nec fucatis eloquiis ambit ad animum, nec ullo linguae tectorio inane aliquid ac pendulum increpitat. Multum movet non verborum, sed rerum avidum, et multum terret lectura securum. Praecipue Apostolorum linguas teras exhortor, ex iis enim ad cognoscendos Prophetas excitaberis, quorum testimoniis utuntur Apostoli, etc. Ad eundem epistola 3. Tanta est enim Christianorum profunditas literarum, ut in eis

3. Tanta est enim Christianorum profunditas literarum, ut in eis quotidie proficerem, si eas solas ab ineunte pueritia, usque ad decrepitam senectutem maximo ocio, summo studio, meliore ingenio conarer addiscere. Non quod ad ea quae necessaria sunt saluti, tanta in eis perveniatur difficultate: sed cum quisque ibi fidem tenuerit, sine qua pie recteque non vivitur, tam multa, tamque multiplicibus mysteriorum vocabulis et umbraculis opaca intelligenda proficientibus restant. tantaque non solum in verbis, quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus quae intelligendae sunt, latet altitudo

Ioannis tractatu 16. Lex enim peccatores convincebat, non solvebat. Ideo litera sine gratia reos faciebat, quos confitentes gratia liberabat. Nam hoc dicit Apostolus: Si enim data esset Lex, quae posset vivificare, omnino ex Lege esset iustitia. Quare ergo data est Lex? sequitur et dicit: Sed conclusit Scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Idem eruditissimus et pientissimus pater, plurimis locis verum legis usum commonstrans, longe aliter sentit et loquitur, quam Pharisaici doctores, qui putant legem esse homini possibilem:

plurimis locis verum legis usum commonstrans, longe aliter sentit et loquitur, quam Pharisaici doctores, qui putant legem esse homini possibilem: datamque ei adhoc esse, ut per eam iustificetur ac salvetur, et omnino eam posse salvare. Docet enim ille datam esse legem, non ut sanet ac salvet, sed potius ut magnitudinem peccati ac corruptionis nostrae monstret. ut cum scribit Hilario: Iubet lex, ut facere iussa conati, et in nostra infirmitate sub lege fatigati, adiutorium gratiae poscere noverimus. Item Asellio: Utilitas legis est, ut hominem de sua infirmitate convincat, et gratiae

impleri: imo impera, quod non nisi per gratiam tuam possit impleri: ut cum homines id implere per suas vires nequiverint, omne os obstruatur, et nemo sibi magnus videatur. Sint omnes parvuli, et reus fiat omnis coram Deo. Talia sunt innumera dicta Augustini, de vero usu Legis, non vivificante, sed tantum accusante ac damnante, sicut et Paulus de ea disserit. IOANNIS DAMASCENI ADHORTATIO AD LECTIONEM SACRAE SCRIPTURAE. Unus est Deus et a veteri et novo Testamento praedicatus, qui in trinitate hymnis celebratur et glorificatur,

et Paulus de ea disserit. IOANNIS DAMASCENI ADHORTATIO AD LECTIONEM SACRAE SCRIPTURAE. Unus est Deus et a veteri et novo Testamento praedicatus, qui in trinitate hymnis celebratur et glorificatur, Domino dicente: Non veni solvere legem, sed implere. Ipse enim salutem nostram operabatur, pro qua omnis Scriptura et omne mysterium. Et rursus: Scrutamini Scripturas: ipsae enim testimonium perhibent de me. Et Apostolo dicente: Multifariam, multisque modis olim Deus loquens patribus nostris in Prophetis, novissimis diebus his loquutus

torda nostra, mentem tristicia adfectam consoletur, ira turbatam serenet, gaudio aeterno impleat, adscendere faciat ad dorsa divinae columbae instarauri rutulantia, et splendidis eius alis ad unigenitum filium de haeredem hortulani intelligibilem vitam reducat, et per ipsam patri luminum adducat. Sed ne incassam pulsemus, prompte magis et perseveranter non detrahamus pulsantes. Sic enim nobis aperietur. Selegerimus semel aut bis, et non intellexerimus quae legerimus, non improbemus, non detrahamus: sed perseveremus, exercitemus, interrogemus. Interroga, inquit, patrem tuum, et annunciabit

de haeredem hortulani intelligibilem vitam reducat, et per ipsam patri luminum adducat. Sed ne incassam pulsemus, prompte magis et perseveranter non detrahamus pulsantes. Sic enim nobis aperietur. Selegerimus semel aut bis, et non intellexerimus quae legerimus, non improbemus, non detrahamus: sed perseveremus, exercitemus, interrogemus. Interroga, inquit, patrem tuum, et annunciabit tibi: maiores tuos, et dicent tibi: non enim omnium est scientia. Hauriamus ex huius horti fonte perennia et punissima fluenta, salientia in vitam aeternam: deliciemur insatiabiliter, et delectemur. nam

vastioris similitudinem: qui profecto vir in alto situt, etsi acuta visione nemoris vastitatem considerat, in dum summam montium, dum extrema collium, dum arborum celsa, in quadam aequalitate sibi convenientia respicit, quam magnae valles, quam distentae planities in medio lateant, non attendit. Sed si perambulare, quod ei breve videtur, coeperit, repente cognoscit, quia qui se totum vidisse putaverat, valde plura remanserant, quae non viderat. Idem paulo post: Itaque dum ingentis historiae parvam partem explanare proponimus, pro modulo imbecillitatis nostrae cursum itineris in

valde plura remanserant, quae non viderat. Idem paulo post: Itaque dum ingentis historiae parvam partem explanare proponimus, pro modulo imbecillitatis nostrae cursum itineris in vicinio terminamus: tam videlicet ingenii tenuitate diffisi, quam sacri voluminis profunditate perterriti. Sed et primum non tam instituere, quam obsecrare lectore cesui, ut inanitate expositionis meae pondus sacrae historiae nequaquam pensetur: quia divina eloquia ex mensura tractatorum nunquam aestimanda sunt. Nam nec idcirco sunt vilipendenda, quia non subtiliter considerantur: nec falsa et

vilescere nota non possit, sic mire disposita est, ut cognita nesciatur: et eo legatur gratus, quo quotidie discitur: ac dum semper recentia intimat, suavius oblectet. Idem super 1. Regum. cap. 2. lib. 2. Nolite gloriantes loqui: quia sacra eloquia altius exquirenda sunt: sed quo altius exquitens proficit, semetipsum cohibere a vanae gloriae fastu debet, per custodiam humilitatis. Dicitur etiam ociose loquentibus: Recedant vetera de ore vestro. Vetera quippe sunt verba seculi: quia dum in eis loquentis animus per intentionem figitur, devotionis suae decore

Bene Angelus apparuisse dicitur Zachariae, qui eum repente conspexit. Et hoc specialiter aut de angelis, aut de Deo Scriptura divina tenere consuevit, ut quod non potest praevideri, apparere dicatur. sic enim habes: Apparuit Deus Abrahae ad ilicem Mambrae. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino videtur aspectu, apparere memoratur. Non enim similiter sensibilia videntur, et is cuius in voluntate situm est videri: et cuius naturae est non videri, voluntatis videri. Nam si non vult, non videtur: si vult, videtur: Apparuit enim Deus Abrahae, quia voluit: alii, quia noluit, non

Nam si non vult, non videtur: si vult, videtur: Apparuit enim Deus Abrahae, quia voluit: alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum: visus est etiam Iesus stans ad dextram Dei, et non est visus a populo. vidit Isaias dominum Sabaoth, sed alius videre non potuit: quia cum placuit, apparuit. Ambrosii sententiam confirmat August. ep. 112. ad Paulinam. Distinctio ambiguorum, quae in pronunciando aut in pungendo sit, necessaria est sacrae Scripturae intelligentiae. Id autem sit ex locis planis et fidei regula,

Cum verba propria faciunt ambiguam Scripturam, primo providendum est, ne male distinxerimus, aut pronunciaverimus. Illa haeretica distinctio est, In principio erat verbum, et verbum erat apud Deum, et Deus erat verbum, hoc erat in principio apud Deum. Non vult, verbum Deum confiteri. Sed hoc regula fidei refellendum est, qua nobis de Trinitatis aequalitate praescribitur, ut dicamus: Et Deus erat verbum. Deinde subiungamus: Hoc erat in principio apud Deum. Ex verbis sensum sequamur, ex sensu rationem, et ex ratione veritatem apprehendamus. Hilarius quinto de Trinit.

Iohannes ait, poenitentiam agite, appropinquat enim regnum caelorum. Malum bene dicitur, quando per os docentis idcirco vitium exprimitur ut reprobetur: sicut Paulus ait, Feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum, qui est contra naturam. quo loco execranda quoque vitiorum facinora subdidit: sed honeste inhonesta narravit, ut multos ad honestatis formam inhonesta narrando revocaret. Male autem bonum dicitur, cum rectum aliquid recto studio non profertur: sicut illuminato caeco pharisaei dixisse perhibentur, Tu sis discipulus eius: quod maledictionis utique dixerunt studio, non

bonum dicitur, cum rectum aliquid recto studio non profertur: sicut illuminato caeco pharisaei dixisse perhibentur, Tu sis discipulus eius: quod maledictionis utique dixerunt studio, non orationis voto. vel sicut Caiphas ait, Expedit unum mori pro populo, ut non tota gens pereat. Bonum quippe, sed non bene locutus est: quia dum crudelitatem necis Christi appetiit, redemtionis gratiam insciens prophetavit. Modus dicendi divinae Scripturae omnibus patet, ipsa tamen non omnibus est penetrabilis, Augustin. epist. 3. ad Volusianum. Divinae Scripturae saepe consuetudo est, ut unum

Hilarius sexto et duodecimo de Trinit. et Gregorius in homilia de thesauro abscondito in agro, et 33. Moral. capite quarto et quinto

EXPLICATIO. Hilarius inquit: Incorporalis Deus, cum generationem filii sui commemoraret, ait, Ex utero ante luciferum genuite. Sed inenarrabilem illam unigeniti nativitatem ex divinitatis suae veritate confirmans, ad intelligentiae fidem locutus est, ut de divinis suis rebus secundum humanam naturam, humanae naturae sensum ad fidei scientiam erudiret. ut cum ait, Ex utero, non ex nihilo creationem substitisse, sed ex se

genuite. Sed inenarrabilem illam unigeniti nativitatem ex divinitatis suae veritate confirmans, ad intelligentiae fidem locutus est, ut de divinis suis rebus secundum humanam naturam, humanae naturae sensum ad fidei scientiam erudiret. ut cum ait, Ex utero, non ex nihilo creationem substitisse, sed ex se unigeniti sui naturalis doceretur nativitas: quia Scriptura per corporalia spiritualia docet, et invisibilis per visibilia demonstrat. Plerunque per nostrorum corporum membra, operationum suarum nobis Deus momenta significans, sensum nostrum usu intelligentiae communis edocet. Operum

efficientia per manum intelligitur, cum ait: Cuius manus creaverunt omnem militiam caeli. universitatis cognitio per oculum significatur, quia extra scientiam Dei nihil sit. Per cor voluntas enunciatur, per quam David morum probitate complacuit. Inveni, inquit, David secundum cor meum. Gregorius: Sed cum aliquod membrum Dei dicitur, cavendum summopere est, ne quid in eo mens corporeum suspicetur. In anthropomorphitarum namque haeresim cadere est, cum qui in circunscripte implet, et circumploctitur omnis,

anthropomorphitarum namque haeresim cadere est, cum qui in circunscripte implet, et circumploctitur omnis, intra corporalia lineamenta concludere. Et non solum ab humanis membris similitudinem in se Deus trahit, sed etiam ab humanis mentibus. Aliquando etiam ab avibus, aliquando ab insensatis rebus quasdam dissimiles in se similitudines trahit. Omnipotens enim Deus ad sua nos trahens, usque ad nostra se humiliat: atque ut alta insinuet humilibus, condescendit, quatenus parvulorum animus rebus cognitis

aliquando a corporibus hominum similitudines trahat, sicut de eo propheta ad Israel dicit: Qui terigerit vos, tangit pupillam oculi eius. Et sicut de eo speranti homini per prophetam dicitur: Scapulis suis obumbrabit tibi. Constat nimirum, quod in natura sua nec oculum Deus, nec scapulas habeat: sed quia nos per oculum cernimus, in scapulis vero onera sustinemus: Deus quod omnia videat, oculum habere perhibetur: quod vero nos tolerat, atque eo ipso quo tolerat servat, obumbrare nobis in scapulis dicitur. A mentibus etiam humanis similitudines trahit, sicut per prophetam ad Israel dicit:

trahit, sicut per prophetam ad Israel dicit: Recordatus sum tui, mitans adolescentiam tuam. Et rursus per sponsae comparationem locutus, ait: Et si illa oblita fuerit, ego tam en non obliviscar tui. Quis enim nesciat, quia Dei memoria nec oblivione rumpitur, nec recordatione sarcitur? Sed dum aliqua deserens praetermittit, more mentium oblivisci dicitur: et cum post longum tempus, quae voluerit visitat, nostrae mutabilitatis consuetudine recordatus vocatur. Quo enim pacto divinitatis vim oblivio dissipat, cui ipsa quoque laudabilis memoria essentialiter concordat? Aliquando ab

laudabilis memoria essentialiter concordat? Aliquando ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum

perrexit, ut ex mortuis aliquem sibi per suae artis incantationes suscitaret. quae cum quaereret ex eo, quem mortuum de somno cuperet resolvi? ille, etiam Samuelem velle respondit suscitari. suscitatus vero Samuel, Sauli quod eveniret, nunciat: Hac, inquiens, hora tu et filii tui mecum eritis. Sed et Israel tradam tecum in manum inimicorum eius. Qualiter ergo Samuel de pythonissa suscitari dicitur, quam Pythonissa daemoniacis incantationibus et praestigiis uti videretur. Et quomodo Saul, qui in viventibus prophetis Dei responsum non invenit, resuscitatum a morte prophetam audire meruit?

suscitari dicitur, quam Pythonissa daemoniacis incantationibus et praestigiis uti videretur. Et quomodo Saul, qui in viventibus prophetis Dei responsum non invenit, resuscitatum a morte prophetam audire meruit? Unde non hunc esse Samuelem illum prophetam, perfactum facilius intelligitur: sed diabolus, qui se transfert in angelum lucis, in phantasia Samuelis consideretur. Quod ex sermonibus eius recte dinoscitur: quoniam funesto Sauli dicebat, Tu et filii tui mecum eritis. Etenim si verus hic Samuel ostensus esset, nullo modo iniquum regem consortem suae felicitatis post mortem

ligni pulchrum visu, et animalia et volatilia, quando adducta sunt ad eum, ut videret, quid vocaret ea. Vidit praeterea Evam, quando os ex ossibus suis appellavit. Ergo, Aperti sunt oculi, in alia significatione accipiendum est, quam in propria: non tamen, quod sequitur, figurate est accipiendum, sed historica narratione. Et Lucas Evangelista, cum diceret de illis duobus qui Emaus petebant, quod aperti sunt oculi eorum, et cognoverunt Dominum in fractione panis. Non enim per viam clausis oculis ambulabant, sed eum cognoscere non valentibus. Sicut ergo ibi, sic in Genesi narratio figurata

est, quam in propria: non tamen, quod sequitur, figurate est accipiendum, sed historica narratione. Et Lucas Evangelista, cum diceret de illis duobus qui Emaus petebant, quod aperti sunt oculi eorum, et cognoverunt Dominum in fractione panis. Non enim per viam clausis oculis ambulabant, sed eum cognoscere non valentibus. Sicut ergo ibi, sic in Genesi narratio figurata est, ut apertos oculos intelligamus, qui ante patebent. Figurate qui omnia dici in sacris Literis credunt, falluntur. August. 8. de Gen. ad literam, c. 1.

EXPLICATIO.

genere dictum est et a Iohanne in Evangelio, totum mundum capere non posse libros qui scribi possunt de signis quae Dominus IESUS fecit. Salva enim rerum fide, plerunque verba excedere videntur fidem; quod non fit, quando aliquid, quod erat obscurum, vel dubium, causa et ratione reddita exponitur: sed quando id quod apertum est, vel augetur, vel extenuatur, nec tamen a tramite significande veritatis erratur. Quoniam sic verba rem quae indicatur, excedunt, ut voluntas loquentis, nec fallendus appareat, qui novit quousque credatur: a quo, ultra quam credendum est, vel minuitur loquendo

capite decimonono eiusdem, Homilia sexagesinaquinta. Est enim parabola natura discrepantium rerum sub aliqua similitudine facta comparatio. Hieronymus in Marcum cap. 4.

EXPLICATIO. Non oportet in parabolis nimia in singulis verbis cura perangi: sed cum quid per parabolam intenta didicerimus, inde utilitate collecta, nihil ulterius anxio est conatu investigandum. Hilarius octavo de Trinitate. Omnis comparatio ad intelligentiae formam praesumitur, ut id de quo agitur, secundum propositum exemplum assequamur. Hieron. More providentiae suae

per similitudines terrenas audita percipere potuissent, παραβολὴ Graeco vocabulo similitudo dicitur: quando illud quod intelligi volumus, per comparationes aliquas indicamus. Dictum est alibi in hoc opere de Parabolis. Sacrae literae habent, sed non ostentant eloquentiam. omnes namque virtutes et ornamenta eloquentia esse in Sacris literis, monstrare se posse, dicit August. 4. de Doctrina Christiana, cap. 6. 7.

EXPLICATIO. Ambrosius Epistolarum lib. 8, epistola sexagesimatertia:

esse in Sacris literis, monstrare se posse, dicit August. 4. de Doctrina Christiana, cap. 6. 7.

EXPLICATIO. Ambrosius Epistolarum lib. 8, epistola sexagesimatertia: Scriptores, inquit, divinorum librorum, quamvis non secundum artem scripserint, sed secundum gratiam, quae supra omnem artem est: ii tamen qui de arte scripserunt, de eorum scriptis artem invenerunt, et contulerunt commenta artis et magisteria. In arte quippe requiruntur praecipue, ut sit αἴτιον, ὕλη, ἀποτέλεσμα. Cum

lib. 7. de Operibus Spiritas sancti, omnes Rhetoricae orationis partes in Scriptura sacra plenissime contineri, exemplis ex illa pentis ostendit. Quae quoniam ab eo fusissime explanantur, Lectorem ad illum mittimus. Non in hoc tantum sacri libri scripti sunt, ut res gestas narrent: sed ut allegorica in eis quaerantur. August. 15. de civitate Dei, cap. 27.

EXPLICATIO. Quatenus in sacris Literis vel simplex sensus, vel etiam allegoria sit accipienda et urgenda, in capite de quatuor sensibus prolixius dictum est.

pro quo nescio quid volentes, Septuaginta duere Diospolin, quae Aegypti parva urbs est. Nos autem pro No, Alexandriam posuimus, per anticipationem, quae Graece prolepsis appellatur: iuxta illud Virgilianum, Lavinaque venit littora: non quod eo tempore quo Aeneas venit in Latium, Lavina dicerentur, sed quae postea Lavina nuncupata sunt, ut manifestior locus fieret Lectoris intelligentiae. et Sain, nos Pelusium vertimus. Numeros in sacris Literis multa mysteria continere, Theologorum omnium sententia est.

EXPLICATIO. Multi patres nimium ociose in

tempore spiritualiter accipi, quo est apud alienos Ecclesia, sive per seipsos: sicut decem per decem centum sunt, et duodecim per duodecim centum quadraginta quatuor: quo numero significatur universitas sanctorum in Apocalypsi. Unde apparet, non solas temporum quaestiones istis numeris solvendas, sed latius patere significationes eorum, et in multa proserpere. Neque enim numerus iste in Apocalypsi ad tempora pertinet, sed ad homines. Sacra Scriptura singularem numerum pro plurali ponit aliquando. Augustin. 5. de sent. ad literam, cap. 10.

per duodecim centum quadraginta quatuor: quo numero significatur universitas sanctorum in Apocalypsi. Unde apparet, non solas temporum quaestiones istis numeris solvendas, sed latius patere significationes eorum, et in multa proserpere. Neque enim numerus iste in Apocalypsi ad tempora pertinet, sed ad homines. Sacra Scriptura singularem numerum pro plurali ponit aliquando. Augustin. 5. de sent. ad literam, cap. 10.

EXPLICATIO. Hieronymus lib. z. contra Iovinianum: Scriptura, inquit, divina solet unum pluraliter, et plura

et plura singulariter appellare. Mos Sacri eloquii est, ut a plurali numero ad singulare subito transeat. Gregor. 26. Moral. c. 10.

EXPLICATIO. Heliu in lib. Iob, cum diceret, Clamabunt, et eiulabunt: nequaquam subdit, Non dixerunt. Ubi est Deus? sed, non dixit, Ubi est Deus? A plurali quippe ad singularem veniens, ad personam subito uniuscuiusque infirmi transivit: fortasse quia a singulis melius recognoscitur, quicquid de eis singulariter auditur: ut ad cor suum quisque redeat, et in semetipso hoc quod de unoquoque dicitur, reprehendat.

EXPLICATIO. Quod dixit Deus ad Abraham, Sciendo scias, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria, et in servitutem redigenteos, et nocebunt illis quadringentis annis: non sic accipiendum est, tanquam in illa durissima servitute quadringentos annos Dei populus fuerit: sed quia scriptum est. In hanc vocabitur tibi semen, ex anno nativitatis Isaac usque ad annum egressionis ex Aegypto, computantur anni quadringenti quinque. Cum ergo de quadringentis triginta detraxeris vigintiquinque qui sunt a promissione usque ad natum Isaac, non mirum est, si quadringentos et

a promissione usque ad natum Isaac, non mirum est, si quadringentos et quinque annos summa solida quadringentos voluit appellare Scriptura. Non itaque quod ait, In servitutem redigent eos, et nocebunt illis, ad quadringentos annos referendum est, tanquam per tot annos eos habuerint in servitute: sed referendi sunt quadringenti anni ad id quod dictum est, Peregrinum erit semen tuum in terra non propria: quia sine in terra Canaan, sive in Aegypto, peregrinum erat illud semen, antequam haereditate sumerent terram ex promissione Dei. Sacra Scriptura non est multiloqua in his, quae

promissione Dei. Sacra Scriptura non est multiloqua in his, quae non sunt multum necessaria. Chrysost. in Act. Apostolorum, Homil. 15.

EXPLICATIO. In Actibus Apostolorum, Stephanus cum de vocatione Abrahae a Domino ageret, patris Abrahae non meminit: sed hoc solum nos docuit, quod videns abire filium, ierit cum eo. Quod autem amplius non enartavit, quod mortuus est, posteaquam habitavit in Charris. Consuevit Scriptura aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere. Gregor. 3. Moral. capite nono.

ambigat vel in ipsis nominibus propriis, seu impositione, seu interpretatione, multum thesaurum doctrinae latere? Origenes in Levitico, Homilia 8. Omnis, inquit, medicus ex herbarum succis, vel arborum, vel etiam metallorum venis, vel animantium naturis profutura corporibus medicamenta componit. Sed herbas istas si quis forte, antequam pro ratione artis componantur, aspiciat, si quidem in agris aut montibus, velut foenum vile conculcat, et praeteris: si vero eas intra medici scholam dispositas per ordinem viderit, licet odorem tristem forte et [?: au--erum ] reddant: tamen

noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum: pro, utinam sanctificetur. Et, Ostuletur: pro, utinam osculetur. Divinae Scripturae mos est, ut optare videatur malum quod futurum est: cum non optet, sed praevideat. August. in Psal. 78.

EXPLICATIO. Saepissime in sacris Literis, Psalmis praesertim, legimus, ut male de Deo meritis male imprecari videatur sacra Scriptura. Unde Iob: Attenuetur fame robur eius, et inedia invadat costas illius.

est, non optatio. Sicut de Iuda traditore, quae mala illi fuerunt pro suis meritis eventura, ita prophetata sunt in Psalmo, quasi optata sint. Quemadmodum enim propheta non imperat Christo, quamvis modo imperativo pronunciet, Accingere gladio tuo super femur tuum potentissime: ita non optat, sed prophetat, qui dicit, Effunde iram tuam: et multa his similia. Mos sacri eloquii est, ut res semel dicta pro confirmatione replicetur. Gregorius 28. Mor. 16. cap.

EXPLICATIO. In Iob multis verbis quasi per exaggerationem et

Deinde tu quoque animadvertis, non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem interpretando, esset profecto ineptior: si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit: quid non gestum, sed tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta

tantum modo scriptum quasi gestum sit. Secundum aetiologiam, cum ostenditur, qua de causa vel factum vel dictum sit. Secundum analogiam, cum demonstratur non sibi adversari duo testamenta, vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur, non ad literam esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intelligenda. His omnibus modis Dominus noster IESUS Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas evulsissent. Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant? Quomodo intravit in

omnes eundem cibum spiritalem manducaverunt, et omnes eundem potum spiritalem biberunt. Biberunt autem de spiritali consequente eos petra, petra autem erat Christus. Lege regulam 30. Veteris praesertim instrumenti lectionem non prope intelligentes, noxam incurrunt, non scripturae culpa, sed legentis. Basilius ad Chilonem, de vita solitaria, et Hieron. in Epist. ad Gal. cap. 5.

EXPLICATIO. Omnis namque panis nutrimentum affert, ac salutem: aegris autem est saepe inutilis: sic et omnis Scriptura divina ex Deo est, atque ad modum

passurus esset ab eodem populo Iudaeorum, de cuius genere secundum carnem veniebat: et sic factum est. Praedictum est, quod resurrecturus esset: resurrexit, et secundum ipsa praedicta prophetarum ascendit in caelum, et discipulis suis spiritum sanctum misit. praedictum est non solum a prophetis, sed etiam ab ipso Domino Iesu Christo, quod Ecclesia eius per universum orbem terrarum esset futura per sanctorum martyria passionesque disseminata: et tunc praedictum, quando adhuc et nomen eius latebat gentes: et ubi notum erat, irridebatur: et tamen virtutibus miraculorum eius, sive quae per se

ergo illa quae restant, non sunt ventura? Manifestum est, quia sicut ista praedicta venerunt: sic etiam illa ventura sunt, quaecunque tribulationes iustorum adhuc restant: et dies iudicii, qui separabit omnes impios a iustis in resurrectione mortuorum: et non solum eos qui sunt extra Ecclesiam, sed etiam ipsius Ecclesiae paleas, quas oportet usque ad novissimam ventilationem patientissime sufferat, ad ignem debitum segregabit. Hieron. in epistolam ad Galat. cap. 3. Si quis diligenter Hebraea volumina et caeteras editiones cum Septuaginta translatione contulerit, inveniet, ubi

ad novissimam ventilationem patientissime sufferat, ad ignem debitum segregabit. Hieron. in epistolam ad Galat. cap. 3. Si quis diligenter Hebraea volumina et caeteras editiones cum Septuaginta translatione contulerit, inveniet, ubi Testamentum scriptum est, non testamentum sonare, sed pactum, quod Hebraeo sermone dicitur ברית. In Testamento novo pene nulla in Evangelica aut Apostolica doctrina reperiuntur, quamvis [?:--na ] et divina praecepta et promissa, quae illis etiam veteribus desint. Augustinus primo

praecepit, quam praeceptum est in illis veteribus libris? Deinde, regnum caelorum illi populo fuisse promissum, non legimus in his quae promissa sunt lege data per Moysen, in monte Sina, quod proprie dicitur Vetus testamentum, quod praefiguratum dicit Apostolus per ancillam Sarae, et filium eius. Sed ibi figuratum est et Novum, per ipsam Saram et filium eius. Proinde si figurae discutiantur, omnia ibi prophetata reperiuntur, quae sunt praesentata, vel expectantur praesentanda per Christum. Veruntamen propter quaedam praecepta non figurata, sed propria, quae non in veteri Testamento, sed in

Apostolus per ancillam Sarae, et filium eius. Sed ibi figuratum est et Novum, per ipsam Saram et filium eius. Proinde si figurae discutiantur, omnia ibi prophetata reperiuntur, quae sunt praesentata, vel expectantur praesentanda per Christum. Veruntamen propter quaedam praecepta non figurata, sed propria, quae non in veteri Testamento, sed in novo inveniuntur, cautius et moderatius diceretur, pene nulla quam ulla hic esse, quae non sunt in illis: quamvis et illic sint illa duo praecepta de dilectione Dei de proximi, quo rectissime omnia legitima et prophetica, Evangelica et Apostolica

eius. Sed ibi figuratum est et Novum, per ipsam Saram et filium eius. Proinde si figurae discutiantur, omnia ibi prophetata reperiuntur, quae sunt praesentata, vel expectantur praesentanda per Christum. Veruntamen propter quaedam praecepta non figurata, sed propria, quae non in veteri Testamento, sed in novo inveniuntur, cautius et moderatius diceretur, pene nulla quam ulla hic esse, quae non sunt in illis: quamvis et illic sint illa duo praecepta de dilectione Dei de proximi, quo rectissime omnia legitima et prophetica, Evangelica et Apostolica referuntur. Quanquam enim utrunque in utroque

et de moribus Ecclesiae catholicae, cap. vigesimooctavo.

EXPLICATIO. Manifestum est, non tantum totam legem et prophetas in illis duobus pendere praeceptis, dilectionis Dei et proximi, quae adhuc sola scriptura sancta erat, cum Dominus hoc diceret: sed etiam, quaecunque posterius salubriter consecrata sunt, memoriaeque mandata divinarum volumina literarum. Quapropter in veteri Testamento est occultatio novi, et in novo Testamento est manifestatio veteris. Secundum illam occultationem carnaliter intelligentes carnales, et tunc et nunc poenali

Crebro legisse me memini, Moysen appellatum esse pro lege, ut in Apostolo: Usque in hodiernum diem quando legitur Moyses. Et Abraham ad divitem in suppliciis constitutum: Habent, inquit, Moysen et prophetas. Et certe liquido comprobatur ibi Moysen non virum significatum esse, sed legem. In hac quoque sententia est Origenes plurimis locis. Hieronymus lib. 1. adversus Iovinianum: Moysen, inquit, et Dominus noster et Apostolus interpretantur Legem. Ab Adam, inquit, usque ad Moysen regnavit peccatum. Ubicunque in veteri Testamento

sacri eloquii sententiae tanta allegoriarum conceptione sunt gravidae, ut quisquis eas ad solam tenere historiam nititur, earum noticia per suam iniuriam privetur. Nonnullae vero ita exterioribus praeceptis inserviunt, ut si quis eas subtilius penetrare desiderat, intus quidem nihil inveniat: sed hoc sibi etiam, quod foris loquuntur, abscondat. Quando autem et quomodo, vel textus ad verbum, vel allegoria urgenda sit, in proprio Capite prolixius ostensum est. Vide tibi. Si secundum literam, id est, ut litera sonat, aliqua intelligi pie et digne non possunt, nisi figurate atque

Testamenti solvuntur aenigmata. August. 8 de Gen. ad literam, cap. secundo.

EXPLICATIO. Gregorius 18 Moral. cap. 30. Plerunque in sacro eloquio sic nonnulla mystica describuntur, ut tamen iuxta narrationem historicam prolata videantur: sed saepe in eadem narratione permixta quaedam sunt, per quae superficies historiae cuncta quassetur. Quae dum nihil historicum resonant, atque aliud in eis inquirere Lectorem cogunt. Apud Iob legis, Non adaequabitur ei aurum vel vitrum. Quis sapiens hoc iuxta literam sentire dignetur? Vitrum

cogunt. Apud Iob legis, Non adaequabitur ei aurum vel vitrum. Quis sapiens hoc iuxta literam sentire dignetur? Vitrum quippe auro longe est vilius: et postquam dictum est, quod aurum huic sapientiae non aequatur, adhuc quasi crescendo subiungitur, quod ei quoque neque vitrum possit aequari. Sed ipsa nos litera ab historico intellectu ad indagandum allegoriae mysterium mittit. Quid ergo in auro vel vitro accipimus, nisi illam beatorum civium societatem, quorum corda sibi invicem et charitate fulgent, et veritate translucent? Quam Iohannes in apocalypsi conspexerat, cum dicebat: Ipsa

Dei. Dictum est enim, Et scutum fidei. Origenes in Epistolam ad Romanos cap. 3. Moris, inquit, est apostoli Pauli, e sanctis Scripturis confirmare quae dixit. Simul et doctoribus Ecclesiae praebet exemplum, ut ea quae loquuntur ad populum, non propriis praesumpta sententiis, sed divinis munita testimoniis proferant. Si enim ipse talis ac tantus Apostolus autoritate dictorum suorum sufficere posse non credit, nisi doceat in Lege et prophetis scripta esse, quae dicit: quanto magis nos minimi observare debemus, ut non nostras, cum docemus, sed sancti Spiritus sententias

propriis praesumpta sententiis, sed divinis munita testimoniis proferant. Si enim ipse talis ac tantus Apostolus autoritate dictorum suorum sufficere posse non credit, nisi doceat in Lege et prophetis scripta esse, quae dicit: quanto magis nos minimi observare debemus, ut non nostras, cum docemus, sed sancti Spiritus sententias proferamus? Non quid omnipotentia Dei facere possit, cui cuncta possibilia sunt: sed quid in naturae ordine ab eo institutum sit, videndum est. Augustinus 2 de Genes. ad literam, capite primo. Scripturae sacrae obscuritas cum diversas pariat

dictorum suorum sufficere posse non credit, nisi doceat in Lege et prophetis scripta esse, quae dicit: quanto magis nos minimi observare debemus, ut non nostras, cum docemus, sed sancti Spiritus sententias proferamus? Non quid omnipotentia Dei facere possit, cui cuncta possibilia sunt: sed quid in naturae ordine ab eo institutum sit, videndum est. Augustinus 2 de Genes. ad literam, capite primo. Scripturae sacrae obscuritas cum diversas pariat sententias, utilis est. August. 11 de Civitate Dei, c. 19.

EXPLICATIO. Multi hoc dictum

ordine ab eo institutum sit, videndum est. Augustinus 2 de Genes. ad literam, capite primo. Scripturae sacrae obscuritas cum diversas pariat sententias, utilis est. August. 11 de Civitate Dei, c. 19.

EXPLICATIO. Multi hoc dictum Augustini celebrant, sed immerito, meo quidem iudicio. Nihil enim magis optandum est, quam ubique habere certum ac perspicuum Scripturae sensum: quae satis sententiarum habet in omnem usum, ut non sit necesse ex ambiguitate plures venari. Ambigua in Sacris literis si explicari non possunt, in utramque partem

si fidei regula non obstet. August. 2 de Trinit. cap. 1. et de doctrina Christiana, cap. 2.

EXPLICATIO. Sunt quaedam in Sanctis libris ita posita, ut ambiguum sit quonam referenda sint. Ut quod Christus ait: Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me. Nam et ex forma servi potest accipi, et ex forma Dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est.

ita posita, ut ambiguum sit quonam referenda sint. Ut quod Christus ait: Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me. Nam et ex forma servi potest accipi, et ex forma Dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium,

Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me. Nam et ex forma servi potest accipi, et ex forma Dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium, qui est doctrina. Ut quod dictum est, Mea doctrina non est mea, sed eius

eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium, qui est doctrina. Ut quod dictum est, Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris, atque a nostris oculis remotissimis, siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis

filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium, qui est doctrina. Ut quod dictum est, Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris, atque a nostris oculis remotissimis, siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus,

siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam recte labefactaverat, corruamus, non pro sententia divinarum Scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus Scripturarum, quae nostra est: cum potius eam quae Scripturarum est, nostram esse velle debeamus. August. de Gen. ad literam, cap. 18. lege explanationem praecedentis regulae. Divina scriptura aliquando tanquam infirmis

EXPLICATIO. Cum contra Aegyptum fuerat propheta comminatus, Vae terrae obumbranti alis, quae est trans fluvia: Aethiopiae, etc. quae propheticus sermo contexuit: postea manifestiorem fecit intelligentiam, et ad ipsam comminans Aegyptum loquitur, quod nequaquam per angelos, sed ipse Dominus veniat super nubem levem, id est velocem: et ingrediatur Aegyptum, et idola Aegypti contremiscant, tabescatque cor fortium, et Hieremiae vaticinium compleatur: Disperdam simulachra, et cessare faciam idola de Memphis, 1. Timoth. 4 Ego iam liberor, et tempus meae resolutionis

cognitionis benigna traditio. Quae colliguntur ex scripturis sacris, perinde habenda sunt, ac si in illis scripta essent. Gregor. Nazian. 5 lib. Theologiae.

EXPLICATIO. Habenda quidem sunt pro veris quae ex Scripturis bona consequentia colliguntur: sed propter summam nostram caecutientiam, et imposturae diaboli ac seductorum periculum, semper pluris faciendae sunt sententiae, dogmata, ac praecepta promissionesve, quae expressis affirmativis aut negativis ab ipsomet veraci Deo pronunciantur. Quae pertinent ad fidem et bonos mores,

ratione dissentiant. Conandum est efficere, ne aliqua absurditas vel repugnantia putetur esse in Scripturis sacris, quae opinionem Lectoris offendat. August. 5. de Genes. ad literam, cap. 8.

EXPLICATIO. Quia non omnia scripta sunt, sed quantum satis iudicavit spiritus, qui inerat scribenti: ea quae non solum ad factarum rerum noticiam, sed etiam ad futurarum praefigurationem valerent nescientes, coniectamus quid fieri potuerit: quod ille non nesciens praetermisit. Nam si quid absurdi Lector offendat, dum existimat fieri non

esse in Scripturis sacris, quae opinionem Lectoris offendat. August. 5. de Genes. ad literam, cap. 8.

EXPLICATIO. Quia non omnia scripta sunt, sed quantum satis iudicavit spiritus, qui inerat scribenti: ea quae non solum ad factarum rerum noticiam, sed etiam ad futurarum praefigurationem valerent nescientes, coniectamus quid fieri potuerit: quod ille non nesciens praetermisit. Nam si quid absurdi Lector offendat, dum existimat fieri non potuisse, quae facta esse Scriptura commemorat, resiliat a fide, vel non accedat ad fidem.

Chrysostomus in Genes. Homilia 1.

EXPLICATIO. Divina Scriptura dicit, quod Deus requievit ab operibus suis. In Evangeliis Christus dicit: Pater meus usque modo operatur, et ego operor. Non videntur tibi ex verborum prolatione haec dicta esse contraria? sed absit. Quod requievit Deus ab operibus suis, docet nos, quod a formando et ex nihilo res ut essent, producendo requievit die septimo. Christus autem dicens, Pater meus usque hodie operatur, et ego operor: continentem suam providentiam nobis declarat, et operationem vocat conservationem

non concordet. Augustinus super Ioannem tractatu 112.

EXPLICATIO. Quod Ioannes Evangelista narrat, ingressum Dominum Iesum cum discipulis suis in hortum, non continuo factum est, cum eius illa finita esset oratio: de cuius verbis ait, Haec cum dixisset Iesus. Sed alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua oratione tacuerunt. Quomodo autem omnes conveniant, ne veritati quae per alium promitur, ab alio repugnetur, credas, antequam scias, sive id

Sacra eloquia in exordiis narrationum qualitates exprimunt, terminosque causarum. Gregorius 2. Moral. cap. 2.

EXPLICATIO. Aliquando id ostendit sacra Scriptura a positione loci, sicut de Israel dicitur, quia verba Dei audire non potuit in monte, sed praecepta in campestribus accepit, subsequentem infirmitatem populi indicans, qui ascendere ad summa non valuit, sed semetipsum in infimis neglecte vivendo laxavit. Aliquando a positione corporis futura denunciat, sicut in Actibus Apostolorum, Stephanus Iesum, qui a dextris virtutis Dei sedet,

2.

EXPLICATIO. Aliquando id ostendit sacra Scriptura a positione loci, sicut de Israel dicitur, quia verba Dei audire non potuit in monte, sed praecepta in campestribus accepit, subsequentem infirmitatem populi indicans, qui ascendere ad summa non valuit, sed semetipsum in infimis neglecte vivendo laxavit. Aliquando a positione corporis futura denunciat, sicut in Actibus Apostolorum, Stephanus Iesum, qui a dextris virtutis Dei sedet, stantem se vidisse manifestat. Stare quippe adiuvantis est, et recte stare cernitur, qui in bello certaminis

multorum. Idcirco hyemis curavit tempus exprimere, ut inesse auditorum cordibus malitiae frigus indicaret. Hinc est, quod negaturo Petro praemittitur: Quia frigus erat, et stans ad prunas calefaciebat se. Aliquando a qualitate temporis finis exprimitur actionis, sicut non rediturus ad veniam, sed ad traditionis perfidiam, nocte Iudas exisse perhibetur: cum egrediente illo, ab Evangelista dicitur, Erat autem nox. Altquando res gesta in facto culpa est, in scripto autem prophetia virtutis: aut e contrario in

sacram Dominus conderet, ut in ea vel publicis, vel occultis cunctorum quaestionibus responderet, ait: Adversus eum contendis, quod non ad omnia verba responderit tibi? Semel loquitur Deus, et secundo id ipsum non repetit: ac si diceret: Deus singulorum cordibus privatis vocibus non respondet, sed tale eloquium construit, per quod cunctorum questionibus satisfaciat. In Scripturae quippe eius eloquio causas nostras singuli, si requirimus, invenimus: nec opus est, ut in eo quod specialiter quisque tolerat, responderi sibi divina voce specialiter quaerat. Ibi enim non bis omnibus in eo quod

de instituendis Ecclesiae officiis admoneret, ne quos forte ad sacros ordines inordinate proveheret, dixit: Manus cito nemini imposueris, neque communicaveris peccatis alienis: teipsum castum custodi. Qui ad infirmitatem eius corporis protinus verba convertens ait: Noli adhuc aquam bibere, sed modico vino utere propter stomachum et frequentes tuas infirmitates. statimque subiungit, dicens: Quorundam hominum peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium, quorundam autem et subsequuntur: quid ergo ad illud pertinet, quod ab infirmo aquam bibi prohibuit? Hoc de peccatis absconditis

contentiosae falsitatis obteratur improbitas? statim enim ut protuleris, si aliter sapit, qui contra nititur, dicit illud quod probatum erit, honesto aliquo officio scriptorum fuisse mentitum. Ex sacris Literis perperam intellectis ortae sunt haereses: nulla tamen est Scripturarum, sed male intelligentium culpa. Sed hoc commodi elicuit Deus, ut multa quae latebant in Scripturis, aperta sint haereticis Ecclesiam exagitantibus. Hilarius de Synodis adversus Arrianos, et Augustinus in Psal. 54.

EXPLICATIO. Hilarius ubi supra, Ex

improbitas? statim enim ut protuleris, si aliter sapit, qui contra nititur, dicit illud quod probatum erit, honesto aliquo officio scriptorum fuisse mentitum. Ex sacris Literis perperam intellectis ortae sunt haereses: nulla tamen est Scripturarum, sed male intelligentium culpa. Sed hoc commodi elicuit Deus, ut multa quae latebant in Scripturis, aperta sint haereticis Ecclesiam exagitantibus. Hilarius de Synodis adversus Arrianos, et Augustinus in Psal. 54.

EXPLICATIO. Hilarius ubi supra, Ex Apostoli, in quit, verbis

ratio absque ulla comparatione illius similitudine inferior est. Aliquando ab eisdem laudatur scripturis honestissime, ac pene divine, dum in eius laude dissimilibus utuntur signis, eamque invisibilem, infinitam, et incomprehensibilem praedicant, his eam appellantes nominibus, quibus non quid sit, sed quid non sit dicitur. Hoc enim verius, ut arbitror, in ipsa est, et de ipsa illa proprie magis asseritur. Nam sicut secretior illa sacerdotalisque traditio docuit, dum ipsam esse aliquid negamus, ex his quae sunt: verum profecto loquimur, etsi modum, quo illa infinita est, quippe quae

Sacra scriptura pro auditorum viribus et utilitate dimetitur, quae denunciat. Origenes lib. 4. contra Celsum.

EXPLICATIO. Dicendum est, quod quemadmodum ipsi, ubi cum pueris minutioribus oborta est disceptatio, non nostras dicendi vires attendimus, sed illorum imbecillitati nos ipsos accommodantes, non solum his consentanea fabulamur, sed ea etiam facimus, quae ad puerorum videntur emendationem satisfacere, et illis non parum conducere: sic item et Dei verbum videtur quae supra sunt dispensasse. Quemadmodum vero, quae ad Deum spectant,

Origenes lib. 4. contra Celsum.

EXPLICATIO. Dicendum est, quod quemadmodum ipsi, ubi cum pueris minutioribus oborta est disceptatio, non nostras dicendi vires attendimus, sed illorum imbecillitati nos ipsos accommodantes, non solum his consentanea fabulamur, sed ea etiam facimus, quae ad puerorum videntur emendationem satisfacere, et illis non parum conducere: sic item et Dei verbum videtur quae supra sunt dispensasse. Quemadmodum vero, quae ad Deum spectant, denuncientur, in Deuteronomio sic proferuntur, Portavit te Dominus Deus tuus, ut solet homo

Iudaeorum innocentem Dominum iudicavit. Nec in Petro laudandum est, quod eundem Dominum ter negavit. vel unde ab ipso sathanas appellatus est, quod non sapiendo quae Dei sunt, eum voluit a passione, hoc est, a nostra salute revocare. Paulo ante dictus est beatus, paulo post dictus est sathanas: sed quid in eo obtinuerit, Apostolatus eius martyrii corona testatur. Sacram enim Scriptura tanquam speculi fidelis nitor admotarum sibi personarum non solum quae pulchra atque integra, verum etiam quae deformia vitiosaque sunt, indicat. Sacra scriptura et bona et mala, quae futura sunt,

inventi, non dimittam peccata terrae illi: omnes iustos, qui similes forent virtutibus eorum, per Noe et Iob et Daniel volens intelligi. In sacris libris quaedam inveniuntur assumpta ex gentilium libris. Hieronymus in epistola ad Magnum Oratorem. EXPLANATIO. Sed et Paulus Apostolus Epimenidis poetae versiculo abusus est, scribens ad Titum, κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργαὶ: id est, Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri. Cuius heroici

dicuntur non esse percussa, id est, duris ictibus laesa, quae postea comedit locusta. Item quod hic dicitur, Et moros eorum in pruina, non est in exodo: multum enim pruina distat a grandine. Nam serenis hyemalibus noctibus pruina terra canescit. Respondeo, non invenitur, si nuda verba spectes: sed si sensum consideres, reperitur. Divinae literae non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed eorum parentes plerunque solent laudare. Ambros. super cap. 1. Lucae. EXPLANATIO. Sic sancti Samuel mater Anna laudatur: sic Isaac a parentibus

Et moros eorum in pruina, non est in exodo: multum enim pruina distat a grandine. Nam serenis hyemalibus noctibus pruina terra canescit. Respondeo, non invenitur, si nuda verba spectes: sed si sensum consideres, reperitur. Divinae literae non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed eorum parentes plerunque solent laudare. Ambros. super cap. 1. Lucae. EXPLANATIO. Sic sancti Samuel mater Anna laudatur: sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Quae enim alia intentio est Evangelistae Lucae, nisi ut S.

Sic sancti Samuel mater Anna laudatur: sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Quae enim alia intentio est Evangelistae Lucae, nisi ut S. Ioannes Baptista nobilitetur parentibus, miraculis, moribus, munere, passione? Non solum igitur a parentibus, sed etiam a minoribus S. Ioannis nobilitas propagatur, non seculari potestate sublimis, sed religionis successione venerabilis. Tales enim maiores habere debuit praenuncius Christi, ut non repente conceptam, sed a maioribus accepta et in ipso infusam iure naturae praedicare fidem dominici videretur

accepit, quam posteris dereliquit. Quae enim alia intentio est Evangelistae Lucae, nisi ut S. Ioannes Baptista nobilitetur parentibus, miraculis, moribus, munere, passione? Non solum igitur a parentibus, sed etiam a minoribus S. Ioannis nobilitas propagatur, non seculari potestate sublimis, sed religionis successione venerabilis. Tales enim maiores habere debuit praenuncius Christi, ut non repente conceptam, sed a maioribus accepta et in ipso infusam iure naturae praedicare fidem dominici videretur adventus. Erant, in quit, ambo iusti ante Deum, incedentes in omnibus mandatis et

parentibus, miraculis, moribus, munere, passione? Non solum igitur a parentibus, sed etiam a minoribus S. Ioannis nobilitas propagatur, non seculari potestate sublimis, sed religionis successione venerabilis. Tales enim maiores habere debuit praenuncius Christi, ut non repente conceptam, sed a maioribus accepta et in ipso infusam iure naturae praedicare fidem dominici videretur adventus. Erant, in quit, ambo iusti ante Deum, incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini sine querela. Omnia divina eloquia salubria sunt bene intelligentibus periculosa his, qui

fine.

EXPLICATIO. Haec est in hominibus magna et usitata perversitas, quia cum debeant vivere ipsi secundum voluntatem Dei, Deum volunt vivere secundum voluntatem suam: et cum ipsi nolunt corrigi, illum volunt depravari: recte non arbitrantes, quod ille vult, sed quod ipsi volunt. Solemus autem audire homines murmurantes adversus Deum, quod malis in hac vita bene sit, et laborent boni, quasi ille perversus sit, et nesciat quid agat: aut omnino avertat oculos a rebus humanis, vel securitatem suam perturbari nolit, ut haec non attendat, quia cum labore

consistere, nec separari ab invicem tanquam coniugium illud, de quo dictum, Erunt duo in carne una. Si ergo agnoscimus duos in carne una, agnoscamus duos in voce una. Inimici, inquit, mei dixerunt male mihi, quando morietur et peribit nomen eius? Persona est haec Domini nostri Iesu Christi: sed videte, si non ibi intelliguntur et membra. Dictum est hoc, cum ipse Dominus noster hic in terra in carne ambularet. Cum enim viderent multitudinem se qui auctoritatem eius, divinitatem et maiestatem miraculis praesentatam: cum hoc viderent Iudaei, de quibus ipse Dominus similitudinem posuit,

Videtis, quod turba multa eum sequitur, et seculum post illum abit: si dimiserimus eum vivere, venient Romani, et tollent nobis et locum et gentem. Expedit ut unus moriatur homo, quam tota gens pereat. Evangelista verba nescientis quid diceret, exposuit nobis, et ait: Hoc autem non a se dixit, sed cum esset pontifex, prophetavit: quia oportebat eum mori pro populo et gente. Tamen illi cum viderant, populum post eum ire, dixerunt: Quando morietur, et peribit nomen eius? Id est, cum occiderimus eum, iam

populum post eum ire, dixerunt: Quando morietur, et peribit nomen eius? Id est, cum occiderimus eum, iam nomen eius non erit in terra, neque seducet aliquos mortuus. Mortuus est, et non periit nomen eius: sed seminatum est nomen eius. Glorificato ergo Domino nostro Iesu Christo, coeperunt multo magis, multoque numerosius credere in illum, et coeperunt membra eius audire, quod caput audiebat Hinc ergo Diabolus persecutiones in Ecclesia concitavit ad perdendum nomen Christi: nisi forte putatis,

eius audire, quod caput audiebat Hinc ergo Diabolus persecutiones in Ecclesia concitavit ad perdendum nomen Christi: nisi forte putatis, fratres. quoniam illi pagani, quando saeviebant in Christianos, non hoc sibi dicebant delere nomen Christi de terra, ut moreretur iterum Christus non in capite, sed in corpore suo. Loquitur aliquando ex nobis, ut quando dixit: Esurivi, et dedistis mihi manducare. Ex membris suis loquebatur, cum dixit: Saule Saule, quid me persequeris? Caput pro membris clamabat, et tamen non dixit: Quid persequeris membra mea? sed, Quid me persequeris? in nobis ipse

ut moreretur iterum Christus non in capite, sed in corpore suo. Loquitur aliquando ex nobis, ut quando dixit: Esurivi, et dedistis mihi manducare. Ex membris suis loquebatur, cum dixit: Saule Saule, quid me persequeris? Caput pro membris clamabat, et tamen non dixit: Quid persequeris membra mea? sed, Quid me persequeris? in nobis ipse patitur, et nos in illo coronabimur. Et cum dicit: Deus Deus meus respice in me: quare me dereliquisti? quare dicitur, nisi quia nos ibi eramus? nisi quia corpus Christi Ecclesia. Multa in scripturis sanctis dicuntur iuxta opinionem temporis, quo

Ecclesia. Multa in scripturis sanctis dicuntur iuxta opinionem temporis, quo gestare feruntur, et non iuxta id quod veritas continebat. Hieronym. in Hierem. cap. 28. et in Matth. 14. EXPLANATIO. Ananias in Hieremia dicitur propheta, non qui esset, sed qui crederetur. Et Ioseph in evangelio pater Domini vocatur. Et ipsa Maria, quae sciebat se de spiritu S. concepisse, et responderat Angelo: Quomodo erit istud, quoniam virum non cognosco? Loquitur ad filium: Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamuste. Herodes etiam contristatus dicitur,

separaverunt se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei suggessissent, illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat secretum illius sermonis Domini: non intelligebat, sed bona esse verba quae non intelligebat, pie credebat. Sic et nos, si incidamus in locum aliquem durum atque difficilem, pie credamus illum, et aperietur nobis. Rationibus exponere sacram Scripturam, et non auctoritate, periculosum est. August. 3 de doctrina Christiana,

modis, quos alia non minus divina contestantia faciant approbare? Ubi aut talis sensus eruitur, cuius incertum certis sanctarum Scripturarum testimoniis possit aperiri, restat, ut ratione reddita, manifestus appareat, etiam si ille, cuius verba intelligere quaerimus, eum forte non sensit. Sed haec consuetudo periculosa est. Per scripturas enim divinas multo tutius ambulatur: quas verbis translatis occupatis cum scrutari volumus, aut hoc in de exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura ubicunque inventis atque adhibitis eius testibus terminetur.

nomina imponit, ut sic vel tarde confusi, ad suam aliquando redeant nobilitatem, et considerentur affectionibus, quae suis divinas leges praeferant, quibus sese delinquendo permiserunt. Res ipsa unde trahitur similitudo in sacris Literis, non laudatur, sed tantum similitudinem de illa trahi ostenditur. Augustin. in Psal. 157.

EXPLICATIO. Sicut aspidis, inquit Propheta, surdae et obturantis aures suas, quae non exaudit vocem incantantiam et venefici incantantis sapienter. Non igitur confugiendum

aspidis adducta est, quae incantantem Marsum non audit. Non laudavit Dominus iniquum iudicem, qui nolebat audire illam viduam, qui nec Deum timebat, nec homines reverebatur: et tamen inde similitudinem Dominus dedit. Nec illum laudavit pigrum, qui tres panes non propter amicitiam dedit petenti: sed taedio victus, et tamen inde similitudinem dedit. De rebus ergo non laudandis traduntur secundum quendam modum nonnullae similitudines. De quibusdam animalibus aut aliis, quae in scripturis sacris traduntur, de quibus aut seculares literae, aut hominum fama aliter tradit: veritas

quo passus est, nonnullos coegit errare, ut putarent, quadraginta sex annorum aetate passum esse Dominum: quia per tot annos aedificatum esse templum, dictum est a Iudaeis, quod imaginem Dominici corporis habebat. Et annorum quidem triginta fere baptizatum esse, retinemus auctoritate Evangelica. Sed postea quot annos in hac vita egerit, quanquam textu ipso actionum eius animadverti possit: tamen, ne abunde caligo dubitationis oriatur, de historia gentium collata cum Evangelio, lucidius certiusque colligitur. Disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in Literis

et dissolvenda, plurimum valet. Sophistica tamen cavenda est. Aug. 2. de doctrina Christiana, cap. 31.

EXPLICATIO. Sunt enim multae, quae appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum, et plerunque ita veras imitantes, ut non solum tardos, sed ingeniosos etiam minus diligenter attentos, decipiant. Proposuit enim quidam, dicens ei cum quo loquebatur: Quod ego sum, tu non es. At ille consensit. Verum enim erat ex parte, vel eo ipso, quod iste insidiosus, ille simplex erat. Tunc iste addidit: Ego autem homo sum. Hoc quoque cum ab illo

Tunc iste addidit: Ego autem homo sum. Hoc quoque cum ab illo accepisset, conclusit dicens: Tu igitur non es homo. Quod genus captiosarum conclusionum, Scriptura, quantum existimo, detestatur illo loco, ubi dictum est: Qui sophistice loquitur, odibilis est. Quanquam etiam sermo non captiosus, sed tamen abundantius quam gravitatem decet, verborum ornamenta consectans, sophisticus dicitur. Sunt enim verae connexiones ratiocinationis falsas habentes sententias, quae consequuntur errorem illius, cum quo agitur: quae tamen ad hoc inferuntur a bono et docto homine, ut in his erubescens illo

Apostolus, cum diceret: Neque Christus resurrexit. Et illa alia: Inanis est praedicatio nostra: inanis est et fides nostra. Et deinceps alia, quae omnino falsa sunt: quia et Christus resurrexit: et non erat inanis praedicatio eorum, qui hoc annunciabant: nec fides eorum, qui hoc credebant. Sed ista falsa verissime connectebantur illi sententiae, qua dicebatur, non esse resurrectionem mortuorum. Istis autem falsis repudiatis, quoniam vera erant, si mortui non resurgunt, consequens erit resurrectio mortuorum. In sacris Literis nihilest, quod non ingentem thesaurum contineat,

non sit grandis quispiam thesaurus. Proinde nobis opus est, divina gratia ducamur. Et Spiritu sancto illustrati, eloquia divina adeamus. Neque opus habet divina Scriptura hominum sapientia, ut intelligatur: sed revelatione Spiritus, ut hausto inde vero sensu, magnum nobis hinc lucrum accrescat. Sacra scriptura cohaeret sibi tota. Chrysost. in Marc. Homil. 4.

EXPLICATIO. Quia ab uno spiritu copulata est, et quasi una catenula est, atque ut circulus in

Nam et Christus dicebat: Scrutamini Scripturas. Opus ergo est scrutinio, ut ne quod in profundo latet, nobis remaneat absconditum. Etenim misericordem habemus Dominum: et quando videt nos solicitos, et magnum desiderium ad cognoscendum divina eloquia habere, non permittit nos ulla re indigere: sed statim illustrat mentem nostram, et suum fulgorem largitur, et pro sapientia illa sua mira industria omnem veram doctrinam animae nostrae inserit. Una eademque res multis et variis similitudinibus insinuatur in sacris Literis, ut varietur ipse dicendi modus propter fastidium. August.

vina exuuntur: sicut in Ecclesia a multitudine secularium hominum, quae simul cum bonis congregatur, quibus ut nascerentur, et apti fierent verbo divino, necessaria erat illa multitudo. Id agitur, ut spirituali amore per operationem ministrorum Dei separentur. Agitur enim nunc, ut non loco, sed affectu interim separentur boni a malis, quamvis simul in Ecclesiis, quantum attinet ad corporalem praesentiam, conversentur. Aliud autem erit tempus, quo vel frumenta in horrea, vel vina in cella segregentur. Frumenta, inquit, recondet in horreis, paleas autem comburet igni inextinguibili.

Paulus vero (porro cum Paulum dico, rursum ipsum Christum dico: hic enim erat, qui mentem illius gerebat) enim Angelis e caelo descendentibus praeponit Scripturas, idque valde congruenter. si quidem Angea, quamlibet magni, tamen servi sunt et ministri. Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universorum Domino Deo venerunt ad nos. In sacris Literis nil est supervacuum. Chrysostomus de verbis Esaiae, Vidi Dominum, etc. Homilia secunda.

EXPLICATIO.

crescit in arborem, in ramos et in virgulta diffunditur, ita ut possint venire disputatores et rhetores huius mundi, qui velur aves caeli levibus pennis verborum duntaxat pompa excelsa sectentur, et ardua: et rationibus capti, velint habitare in ramis istis, in quibus non loquendi decor est, sed ratio vivendi. In divinis Scripturis vera aliquando tacentur, non mentiendo, sed tacendo. Augustinus contra mendacium ad Consentium, cap. 10.

EXPLICATIO. Quamvis enim omnis qui mentitur, velit celare quod verum est: non tamen omnis

et rhetores huius mundi, qui velur aves caeli levibus pennis verborum duntaxat pompa excelsa sectentur, et ardua: et rationibus capti, velint habitare in ramis istis, in quibus non loquendi decor est, sed ratio vivendi. In divinis Scripturis vera aliquando tacentur, non mentiendo, sed tacendo. Augustinus contra mendacium ad Consentium, cap. 10.

EXPLICATIO. Quamvis enim omnis qui mentitur, velit celare quod verum est: non tamen omnis qui vult quod verum est celare, mentitur. Neque enim mentitus est Dominus, ubi ait: Multa

contra mendacium ad Consentium, cap. 10.

EXPLICATIO. Quamvis enim omnis qui mentitur, velit celare quod verum est: non tamen omnis qui vult quod verum est celare, mentitur. Neque enim mentitus est Dominus, ubi ait: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis illa portare modo. Vera tacuit, non falsa locutus est. Quibus veris audiendis eos minus idoneos iudicavit. Mos est sacrae Scripturae, futurorum veritatem in typis praemittere. Hieronymus super Danielem, capite 10.

EXPLICATIO. De

Hexam. congressione 9. et Damascenus lib. 1. Orthodoxae fidei, cap. 1.

EXPLICATIO. Infinita proculdubio sunt mysteria Dei, quae non est fas, utile, aut etiam possibile nos homines nosse. Quare vetat Paulus sapere supra id quod scriptum est, sed tantum ad sobrietatem. In Scriptura sacra quaedam cum non sint, dicuntur tamen: alia cum sint, non dicuntur: alia neque sunt, neque dicuntur: alia denique et sunt, et dicuntur. Gregor. Nazianz. lib. 5. Theologiae.

EXPLICATIO. Horum exempla sunt,

EXPLICATIO. Horum exempla sunt, Deus cum affectibus non sit obnoxius, sacra tamen Scriptura irasci illum, dormire, sedere, ambulare dicit. Ergo totum hoc genus cum non sit, affingitur ei. Nam pro nostro captu nostra nomina ad res divinas traduximus. Quaedam cum sint, non dicuntur, sed colliguntur. Quaedam nec sunt, nec dicuntur: ut Deum esse malum. Quaedam et sunt et dicuntur: ut Deum esse, et esse misericordem. Non omnium librorum sacrae Scripturae tractatio omnibus aetatibus permittitur apud Hibraeos. Gregorius Nazianzenus in Apologia: et Hieronymus in Prooemio

antiquitus laudabilis observatio, at non omni aetati omnis Scriptura vel legenda vel discenda committeretur, pro eo, quod non expediret omnes omnia cito discere: quia nec capere possunt omnes omnia, et idcirco laedi eos potius,quam iuvari, si nondum capaces, ea quae sunt profundiora cognoverint. Sed caetera quidem omnia, quorum etiam historica narratio improbabilis non est, a puero statim discunt. Eas vero scripturas, quae vili indumento literae preciosa intrinsecus contegunt Sacramenta, nulli ante vigesimum quintum annum discere, aut etiam scire committitur. Quod scilicet sit hoc velut

propter quam videbantur habenda esse suspecta, ne proferrentur falsa pro veris. Nam proferuntur quaedam quae ipsorum esse dicuntur, ab eis, qui pro suo sensu passim quod volunt, credunt. Multa enim sub nominibus Prophetarum, et recentiora sub nominibus Apostolorum, ab haereticis proferuntur. Sed ea castitas Canonis non recipit: non quod eorum hominum qui Deo placuerunt, reprobetur authoritas: sed quod ista esse non credantur ipsorum. Nec mirum debet videri, quod suspecta habentur, quae sub tantae antiquitatis nomine proferuntur. Sacra scriptura quosdam libros citat, qui

quae ipsorum esse dicuntur, ab eis, qui pro suo sensu passim quod volunt, credunt. Multa enim sub nominibus Prophetarum, et recentiora sub nominibus Apostolorum, ab haereticis proferuntur. Sed ea castitas Canonis non recipit: non quod eorum hominum qui Deo placuerunt, reprobetur authoritas: sed quod ista esse non credantur ipsorum. Nec mirum debet videri, quod suspecta habentur, quae sub tantae antiquitatis nomine proferuntur. Sacra scriptura quosdam libros citat, qui tamen non inveniuntur in Canone: cuius rei causa non liquido constat. August. 18, de Civit. Dei,

et certe nostis, quam grandi hoc tempus medio dividatur, cum de urbis subversione dixisset, sermonemque de his disputans terminasset, iamque ad dicendum de mundi fine transiret: Tunc, inquit, haec vel illa erunt. Dicendo autem Tunc, non utique tempora quae plurima erant a se discreta, coniunxit: sed illud tantummodo quo eventura erant, tempus notavit, dicens: In diebus illis. Non enim quasi continuo haec secutura monstraret, His posuit: sed Illis, inquit, diebus, in quibus certe ista contingerent. Vide regulam de vocibus metas significantibus. Significatio Scripturae

dicendum de mundi fine transiret: Tunc, inquit, haec vel illa erunt. Dicendo autem Tunc, non utique tempora quae plurima erant a se discreta, coniunxit: sed illud tantummodo quo eventura erant, tempus notavit, dicens: In diebus illis. Non enim quasi continuo haec secutura monstraret, His posuit: sed Illis, inquit, diebus, in quibus certe ista contingerent. Vide regulam de vocibus metas significantibus. Significatio Scripturae sacrae, quae non videntur necessaria, indaganda est solertilectori. Augustinus contra Faustum, lib. 2.

EXPLICATIO.

et Athalia filia eius gesserunt mala in Israel, conscripta sunt: quia maximae fuerunt causae tempestatum feminae illae, in quibus viri naufragium secerunt. Hoc in omnibus Scripturis sanctis observare debemus. Ubi videtur aliqua similitudo esse sententiae, non in omnibus eadem dici, sed vel subtrahi pleraque, vel addi, et singulorum inter severborum discrepantium habere rationem. Hieron. in caput 33 Ezechtel.

EXPLICATIO. Videndum est in quo similia dicta conveniant, aut disconveniant. Nemo ex omnibus sanctis invenitur diem festum

invenitur diem festum vel convivium magnum egisse in die natalis sui, praeter Pharaonem et Herodem. Nemo invenitur habitisse laetitiam in die natalis filii vel filiae suae. Soli peccatores super hutusmodi nativitate laetantur. Sancti vero non solum non agunt festivitatem in die natalis sui, sed et Sancto spiritu repleti execrantur hunc diem. Origenes in Levit. Hom. 8. et Hieron. in Matth. cap. 14.

EXPLICATIO. Contrarium reperies in ablactatione Isaaci. Interrogationes quaedam in sacris Literis, quae negationem inferre

negative intelligendae. Ambrosius de poenit. lib. 1. cap. 8.

EXPLICATIO. Scriptum est: Si peccaverit homo in hominem, orabunt pro eo ad Dominum: si autem in Dominum peccaverit homo, quis orabit pro eo? Non enim scriptum est: Nullus orabit pro eo: sed, Quis rogabit? Hoc est, quis ille sit, qui in tali causa orare possit? Quaeritur, non excluditur. Denique habes in Psalmo 14: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo, aut quis requiescet in more sancto tuo? Non enim nullus, sed probatus habitabit. Nec hoc dicit, quod nemo requiescat, sed

quis orabit pro eo? Non enim scriptum est: Nullus orabit pro eo: sed, Quis rogabit? Hoc est, quis ille sit, qui in tali causa orare possit? Quaeritur, non excluditur. Denique habes in Psalmo 14: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo, aut quis requiescet in more sancto tuo? Non enim nullus, sed probatus habitabit. Nec hoc dicit, quod nemo requiescat, sed requiescat electus, ut scias hoc esse verum quod non multo post in Psal. 23 ait: Quis ascendet in montem Domini, aut quis stabit in monte sancto eius? Vide caput de interrogatione et responsione. Libri quidam

eo: sed, Quis rogabit? Hoc est, quis ille sit, qui in tali causa orare possit? Quaeritur, non excluditur. Denique habes in Psalmo 14: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo, aut quis requiescet in more sancto tuo? Non enim nullus, sed probatus habitabit. Nec hoc dicit, quod nemo requiescat, sed requiescat electus, ut scias hoc esse verum quod non multo post in Psal. 23 ait: Quis ascendet in montem Domini, aut quis stabit in monte sancto eius? Vide caput de interrogatione et responsione. Libri quidam sacrae Scripturae sui autoris nomen habent, quidam non

Libri quidam sacrae Scripturae sui autoris nomen habent, quidam non habent. Chrysost. in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Moyses libris quinque a se scriptis nusquam nomen suum addidit, neque qui illum subsecuti, quae post illum gesta sunt, scripsere. Sed neque Matthaeus neque Iohannes, non Marcus, non Lucas. At beatus Paulus ubique epistolarum suarum nomen suum praeponit. Quid ita? Quod illi quidem praesentibus scribebant, atque supervacanea illis erat

Ezechielem, Homilia nona.

EXPLICATIO. De hoc uno libro Ezechiel mystico sermone testatur, quod scriptus fuerit intus et foris in spiritu, et in litera. De quo et Salvator loquitur in Psalmis: In capitulo libri scriptum est de me. Non Hieremiae, non Esaiae, sed in omni scriptura Sancta, quae unus liber appellatur. Et Augustinus in Psalmum 150: Sunt, inquit, qui universas omnino scripturas Canonicas, unum librum vocent, quod valde mirabili et divina unitate concordent. Moris est Scripturarum, quamvis plures libros si inter se non

illud ab Apostolo: Nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis in die redemptionis. Neque enim ipsa Spiritus sancti, qua est, quicquid est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem, magisque sit ipsa aeterna et incommutabilis beatitudo. Sed quia ita in sanctis habitat, ut eos impleat charitate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant, profectu fidelium et bonis operibus: et ideo necesse est, etiam contristentur lapsu vel peccatis eorum, de quorum fide ac pietate gaudebunt. Quae tristitia laudabilis est, quia venit ex

nostro locutus est, dicens: Quorum sunt patres, ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in secula. Qui enim nuncupative dicitur, Deus inter omnia: qui vero essentialiter, Deus super omnia. Ut ergo ostenderet Christum naturaliter Deum, non hunc Deum tantummodo, sed Deum super omnia esse memoravit: quia et electus quisque sicut praemisimus, vel in exemplo iustitiae praerogando positus, dici Deus potest, sed inter omnia: quoniam nuncupative Deus. Christus autem Deus super omnia, quia naturaliter Deus. Non est consuetudo Scripturarum sanctarum, ut

nuncupative dicitur, Deus inter omnia: qui vero essentialiter, Deus super omnia. Ut ergo ostenderet Christum naturaliter Deum, non hunc Deum tantummodo, sed Deum super omnia esse memoravit: quia et electus quisque sicut praemisimus, vel in exemplo iustitiae praerogando positus, dici Deus potest, sed inter omnia: quoniam nuncupative Deus. Christus autem Deus super omnia, quia naturaliter Deus. Non est consuetudo Scripturarum sanctarum, ut mulierum in generationibus ordo texatur. Hieron. in Matth cap. 1. Sic in omnibus gentibus genealogia tanium per masculos ducitur.

Evangelio scriptum est: Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite illis. Ubi nonnulli addiderunt bona, et ita interpretati sunt. Cavendum enim putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, si et illis ipse faciat similia, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco Evangelio, unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi vultis ut faciant vobis homines, haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis, sed Vultis. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra

et vos facite illis. Ubi nonnulli addiderunt bona, et ita interpretati sunt. Cavendum enim putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, si et illis ipse faciat similia, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco Evangelio, unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi vultis ut faciant vobis homines, haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis, sed Vultis. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est. Hieron. de optimo genere

ipse faciat similia, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco Evangelio, unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi vultis ut faciant vobis homines, haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis, sed Vultis. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est. Hieron. de optimo genere interpretandi. Nec solum interpretes alii, sed etiam Septuaginta et Evangelistae et apostoli idem in sacris voluminibus fecerunt. Legimus in Marco dicentem Dominum,

unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi vultis ut faciant vobis homines, haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis, sed Vultis. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est. Hieron. de optimo genere interpretandi. Nec solum interpretes alii, sed etiam Septuaginta et Evangelistae et apostoli idem in sacris voluminibus fecerunt. Legimus in Marco dicentem Dominum, Tabita cumi: statim subiectum est, quod interpretatur, Puella tibi dico, surge.

haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis, sed Vultis. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est. Hieron. de optimo genere interpretandi. Nec solum interpretes alii, sed etiam Septuaginta et Evangelistae et apostoli idem in sacris voluminibus fecerunt. Legimus in Marco dicentem Dominum, Tabita cumi: statim subiectum est, quod interpretatur, Puella tibi dico, surge. Sed ut ἐμφατικώτερον faceret, et sensum

interdum his utendum est. Hieron. de optimo genere interpretandi. Nec solum interpretes alii, sed etiam Septuaginta et Evangelistae et apostoli idem in sacris voluminibus fecerunt. Legimus in Marco dicentem Dominum, Tabita cumi: statim subiectum est, quod interpretatur, Puella tibi dico, surge. Sed ut ἐμφατικώτερον faceret, et sensum vocantis atque impetrantis exprimeret, addidit, Tibi dico. Non sane omnia quae gesta narrantur in Sanctis literis, aliquid etiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant,

interpretatur, Puella tibi dico, surge. Sed ut ἐμφατικώτερον faceret, et sensum vocantis atque impetrantis exprimeret, addidit, Tibi dico. Non sane omnia quae gesta narrantur in Sanctis literis, aliquid etiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant, etiam ea quae nihil significant, attexerunt. August. 16. de civit. Dei, cap. 2.

EXPLICATIO. Solo vomere terra proscinditur. Sed ut hoc fieri possit, caetera arari membra sunt necessaria. Et soll nerui in

quae gesta narrantur in Sanctis literis, aliquid etiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant, etiam ea quae nihil significant, attexerunt. August. 16. de civit. Dei, cap. 2.

EXPLICATIO. Solo vomere terra proscinditur. Sed ut hoc fieri possit, caetera arari membra sunt necessaria. Et soll nerui in citharis atque huiusmodi vasis Musicis aptantur ad cantum. Sed ut aptari possint, insunt et caete ra in compaginibus organorum, quae non percutiuntur a canentibus: sed ea quae percussa sonant, his connectuntur. Ita in

nihil significant, attexerunt. August. 16. de civit. Dei, cap. 2.

EXPLICATIO. Solo vomere terra proscinditur. Sed ut hoc fieri possit, caetera arari membra sunt necessaria. Et soll nerui in citharis atque huiusmodi vasis Musicis aptantur ad cantum. Sed ut aptari possint, insunt et caete ra in compaginibus organorum, quae non percutiuntur a canentibus: sed ea quae percussa sonant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua, quae nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo religentur.

EXPLICATIO. Solo vomere terra proscinditur. Sed ut hoc fieri possit, caetera arari membra sunt necessaria. Et soll nerui in citharis atque huiusmodi vasis Musicis aptantur ad cantum. Sed ut aptari possint, insunt et caete ra in compaginibus organorum, quae non percutiuntur a canentibus: sed ea quae percussa sonant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua, quae nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo religentur. Nusquam in tota veteris Testamenti serie reperimus angelos, qui tam sedulo patribus apparuerunt, cum

Et soll nerui in citharis atque huiusmodi vasis Musicis aptantur ad cantum. Sed ut aptari possint, insunt et caete ra in compaginibus organorum, quae non percutiuntur a canentibus: sed ea quae percussa sonant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua, quae nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo religentur. Nusquam in tota veteris Testamenti serie reperimus angelos, qui tam sedulo patribus apparuerunt, cum luce apparuisse, nisi ea nocte, qua Christus natus est. Beda in Homilia super Evangelium, Pastores loquebantur.

plerisque multa secundum historiae ordinem in superscriptionibus eorum esse edita legimus: ut eum fugit David a facie filii sui Absolon: cum mutavit vultum suum coram Abimelech: cum propter Bersabee ab Nathan monetur: et in reliquis, sicubi gestorum veritas in ipsis Psalmorum ritulis continetur. Sed meminisse nos oportet, hos eosdem Psalmos non omnes corporaliter intelligendos: quia his corporalium negotiorum significatio antefertur. David primus in Psalmis promissa caelestia, aut poenas ignis aeternas manifestis verbis ennunciavit. Ruperti Abbatis super Oseae cap.

et easdem multas omnes, monstratum est. Ita etiam quod dictum est, perunum in omnes intrasse peccatum: et postea, per unius inobedientiam peccatures constitutos multos: ipsi sunt multi, qui et omnes. Similiter cum dictum est: Per unius obedientiam iusti constituuntur multi: non aliquibus exceptis, sed eosdem multos omnes oportet intelligi: non quia omnes homines iustificantur in Christo. Sicut possumus dicere in aliquam domum intrare omnes per ianuam, non quia omnes homines intrant in eandem domum, sed quia nemo intrat nisi per illam. Hieron. in 5 Comment. in Esaiam. Idioma est sacrae

cum dictum est: Per unius obedientiam iusti constituuntur multi: non aliquibus exceptis, sed eosdem multos omnes oportet intelligi: non quia omnes homines iustificantur in Christo. Sicut possumus dicere in aliquam domum intrare omnes per ianuam, non quia omnes homines intrant in eandem domum, sed quia nemo intrat nisi per illam. Hieron. in 5 Comment. in Esaiam. Idioma est sacrae Scripturae, ut omnem terram illius significet provinciae, de qua sermo est. Quod quidam non intelligentes, ad totum terrarum orbem trahunt. Auditus, et auribus percipere, in scripturis sanctis non est

per illam. Hieron. in 5 Comment. in Esaiam. Idioma est sacrae Scripturae, ut omnem terram illius significet provinciae, de qua sermo est. Quod quidam non intelligentes, ad totum terrarum orbem trahunt. Auditus, et auribus percipere, in scripturis sanctis non est iste qui ad aures sonat, sed qui corde percipitur. Hieron. in 2. cap. Ioel prophetae.

EXPLICATIO. Dominus loquitur in Evangelio: Qui habet aures audiendi, audiat. Quod autem dicitur Hebraice Haazenu, Graece ἐνωτίσασθε, et

Ioel prophetae.

EXPLICATIO. Dominus loquitur in Evangelio: Qui habet aures audiendi, audiat. Quod autem dicitur Hebraice Haazenu, Graece ἐνωτίσασθε, et Latine sonat, auribus percipite: proprie non aure, sed corde percipitur. Qui senes sunt et caelestes, audiunt spiritualiter: qui autem habitant in terra, appellanturque terreni, auribus percipiunt. Ubicunque aut haec duo verba ponuntur, non ad simplicem tantum verborum sonum, sed ad reconditam quoque directorum intelligentiam pertinere

et Latine sonat, auribus percipite: proprie non aure, sed corde percipitur. Qui senes sunt et caelestes, audiunt spiritualiter: qui autem habitant in terra, appellanturque terreni, auribus percipiunt. Ubicunque aut haec duo verba ponuntur, non ad simplicem tantum verborum sonum, sed ad reconditam quoque directorum intelligentiam pertinere intelligendum est. In Genesi Lamech loquitur ad uxores suas: Audite verba mea uxores Lamech, auribus percipite sermones meos: quia virum occidi in vulnus meum, et iuvenem in livore meo. Et Esaias: Audite caeli, et auribus percipe terra.

est Dominus, donec incipiant inimici esse sub pedibus eius: et postquam illi sub pedibus fuerint, regnare desistet? Cum utique tunc magis regnare incipiat, cum inimici coeperint esse sub pedibus. Mos est sacrarum Literarum, ut primogenitum non vocent eum quem fratres sequuntur: sed eum, qui primo natus sit. Hieron. adversus Helvidium, et in cap. 1. Matth.

EXPLICATIO. Omnis unigenitus est primogenitus: non omnis primogenitus est unigenitus: Primogenitus est non tantum, post quem et alii, sed ante quem nulli. Omne, inquit

vocent eum quem fratres sequuntur: sed eum, qui primo natus sit. Hieron. adversus Helvidium, et in cap. 1. Matth.

EXPLICATIO. Omnis unigenitus est primogenitus: non omnis primogenitus est unigenitus: Primogenitus est non tantum, post quem et alii, sed ante quem nulli. Omne, inquit Dominus ad Aaron, quod aperit vulvam ab omni carne, quae offertur Domino ab homine usque ad pecus, tibi erunt: tantum modo praeciis redimant primogenita hominum, et primogenita equorum immundorum. Definivit sermo Dei, quid sit primogenitum: Omne, inquit, quod

per angelos in manu Mediatoris. Et iterum: Itaque Lex paedagogus noster fuit in Christo, ut ex fide iustificemur. postquam autem venit fides, nequaquam ultra sub paedagogo sumus. omnes enim filii Dei est is per fidem, quae est in Christo Iesu. Historia quoque, quae praecepta non continet, sed quid factum sit refert, ab Apostolo Lex appellatur. Dicite mihi, inquit, qui sub Lege vultis esse, Legem non legistis? Scriptum est enim quia Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, et alterum de libera. Sed qui ex ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera; per

is per fidem, quae est in Christo Iesu. Historia quoque, quae praecepta non continet, sed quid factum sit refert, ab Apostolo Lex appellatur. Dicite mihi, inquit, qui sub Lege vultis esse, Legem non legistis? Scriptum est enim quia Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, et alterum de libera. Sed qui ex ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera; per repromissionem. Sed et Psalmi Lex appellantur: Ut compleretur sermo, qui in lege eorum scriptus est, Quia odio habuerunt me gratis. Esaiae quoque Prophetiam, Legem Apostolus vocat: In lege scriptum est: Quoniam in aliis linguis

quid factum sit refert, ab Apostolo Lex appellatur. Dicite mihi, inquit, qui sub Lege vultis esse, Legem non legistis? Scriptum est enim quia Abraham duos filios habuit, unum de ancilla, et alterum de libera. Sed qui ex ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera; per repromissionem. Sed et Psalmi Lex appellantur: Ut compleretur sermo, qui in lege eorum scriptus est, Quia odio habuerunt me gratis. Esaiae quoque Prophetiam, Legem Apostolus vocat: In lege scriptum est: Quoniam in aliis linguis et aliis labiis loquar populo huic et nec sic me exaudient, dicit Dominus. Quod iuxta

tibi fieri nolueris, alteri ne feceris. Quis enim ignoret, homicidium, adulterium, furtum; et omnem concupiscentiam esse malam, ex eo, quod sibi eam nolit fieri? Si enim mala esse nesciret, nequaquam doleret sibi esse illata. Clamor in sacris Scripturis non magnae vocis emissio est, sed scientiae et dogmatum magnitudo, et cor compunctum. Hieron. in cap 4 Epist. ad Galat.

EXPLICATIO. In Exodo respondit Dominus ad Moysen: Quid clamas ad me? cum penitus Moysi vox nulla praecesserit: verum compunctum cor, et pro populo

cor, et pro populo lachrymabiliter ingemiscens, Scriptura clamorem vocavit, Et Apostolus: In quo clamamus, Abba pater. Ubicunque in veteri Testamento, ἀλλοφύλους, id est, alienigenas legerimus, non commune omnium externarum gentium: sed proprie Philistim, qui nunc Palaestini vocantur, accipiendi sunt. Hieron. 1. Commentar. in Amos, cap. 1. Spiritus tam in Novo, quam in veteri Testamento, ubicunque sine additamento ponitur, in bonam partem intelligitur: e contrario malus spiritus semper cum additamento

pax. Et illud: Si spiritu vivimus, spiritu et ambulemus. Et alibi: Si autem spiritu opera carnis mortificaveritis, vivetis Et in veteri Testamento: Dans flatum populo, qui est in ea: et spiritum his, qui calcant eam. Qui enim calcant terrena opera, et pedibus suis subiiciunt ea, utique non malum, sed bonum spiritum merentur accipere. Econtrario malus spiritus semper cum additamento legitur: ut ibi, Cum immundus spiritus exierit ab homine. Et in alio loco: Increpavit spiritum immundum. Et, Spiritus malus invasit Saul. et caetera his similia. Torrens nusquam in bonam partem

qui et ipse siccatur, et non impletur. Ubicunque in Scripturis sanctis femina legitur, et sexus fragilior, ad materiae intelligentiam transferamus. Hieron. in Ecclesiasten, cap. 2.

EXPLICATIO. Pharao non vult masculos vivificari, sed tantum feminas, quae materiae sunt vicinae. Et e contrario, nullus sanctorum, nisi perraro, feminas genuisse narratur: solusque Salphath, qui in peccatis mortuus est, omnes filias genuit. Iacob inter duodecim patriarchas unius filiae pater est, et ob ipsam periclitatur. Loqui ad cor,

EXPLICATIO. Neque enim, ut Montanus cum insanis feminis somniat, Prophetae in ecstasi sunt locuti, ut nescirent quid loquerentur, et cum alios erudirent, ipsi ignorarent, quid dicerent. De quibus Apostolus ait; Nescientes quae loquantur, neque de quibus affirmant: sed, iuxta Salomonem, qui loquitur in Proverbiis, Sapiens intelligit quae profert de ore suo, et in labiis suis portabit scientiam, etiam ipsi sciebant, quid dicerent, si enim sapientes erant Prophetae, quod negare non possumus: et Moyses omni eruditus sapientia, loquebatur ad Dominum, et Dominus

Si alii revelatum fuerit sedenti, prior taceat. Qua possunt ratione reticere, cum in ditione sit spiritus, qui loquitur per Prophetas, vel tacere, vel dicere? Si ergo intelligebant, quae dicebant, cuncta sapientiae rationisque sunt plena, nec aer voce pulsatus ad aures eorum perveniebat: sed Deus loquebatur in animo Prophetarum, iuxta illud quod alius Propheta dicit: Angelus qui loquebatur in me. et: Clamantes in cordibus nostris, Abba pater. et: Audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Prophetae dum consuluntur, ex magno usu prophetandi quaedam ex suo spiritu proferunt,

dixerat, falsum fuisse deprehendit. Hieronymus in 5. Comment. in Esaiae, cap. 21: Prophetae, inquit, ideo obscuri sunt, quia personae in his plurimae commutantur. Et in prooemio decimi Comment. in Esat. Neque enim simplex a Prophetis historia et gestorum ordo narratur, sed aenigmatum plena sunt omnia, aliudque in verbis sonant, aliud tenetur in sensibus: ut quae aestimaveris plana et inoffensa currere lectione, sequentium rursum obscuritatibus involvantur. Prophetarum varii sunt gradus. August. de Genes. ad literam 12. cap. 9. et deinceps.

August. de Genes. ad literam 12. cap. 9. et deinceps.

EXPLICATIO. Minus propheta est, qui rerum quae significantur, sola ipsa signa in spiritu per rerum corporalium imagines videt: et magis propheta est, qui solo earum intellectu praeditus est: sed et maxime propheta est, qui utroque praecellit: ut et videat in spiritu corporalium rerum significativas similitudines, et eas vivacitate mentis intelligat: sicut Danielis excellentia tentata et probata, qui regi et somnium quod viderat, dixit, et quid significaret, aperuit. Et ipsae quippe

exprimuntur. Itaque magis Ioseph propheta, qui intellexit quid significarent septem spicae, et septem boves, quam Pharao, qui eas vidit in somnis. Illius enim spiritu informatus est, ut videret: huius mens illuminata, ut intelligeret. Prophetae non solum fuerunt ante Christi adventum, sed etiam post Christi ascensionem. Augustinus contra Faustum, lib. 19.

EXPLICATIO. De Prophetis, qui post Ascensionem fuerunt, scribit Paulus: Et quosdam constituit in Ecclesia: primum quidem Apostolos: deinde Prophetas. de quibus non dictum est, Lex et

ascensionem. Augustinus contra Faustum, lib. 19.

EXPLICATIO. De Prophetis, qui post Ascensionem fuerunt, scribit Paulus: Et quosdam constituit in Ecclesia: primum quidem Apostolos: deinde Prophetas. de quibus non dictum est, Lex et Prophetae usque ad Iohannem: sed de iis qui primum Christi adventum prophetaverunt. Quos qui vult nosse, Actus Apostolorum legat. Et illud ad Corinthios: Prophetae duo vel tres loquantur. Solos eos Prophetas sancta Scriptura veteris

in eo differunt, quod boni Prophetae esse dicuntur sapientes: mali autem stulti et insipientes. Vide Regulam 185. Inter caetera prophetiae mir acula hoc quoque mir andum habent libri Prophetarum, quod sicut eis verbis res, ita nonnunquam verba rebus exponuntur: ut eorum non solum dicta, sed etiam res gestae prophetia sit. Gregor. 25 Mor al. cap. 21. et super Ezech. Homil. 11.

EXPLICATIO. Intelligendum de eo est, quod Prophetae suas prophetias etiam aliquibus externis signis ac operibus expresserunt: ut Hieremias portando catenam,

Iudaeorum sacerdotales gradus, qui Prophetas Pseudoprophetasque discernerent: hoc est, intelligerent, qui de Dei spiritu loquerentur, qui de contrario. Hier. in Esai. cap. 3. Prophetae cum habeant in titulo, Visio quam vidit, etc. non inferunt quae viderint, sed quae dicta sunt, narrant. Hieronymus in 1. cap. Esaiae.

EXPLICATIO. Cum in Esaia dicatur, Visio Esaiae: subiungitur, non quid viderit, sed dicitur, Audi caelum, et auribus percipe terra: et reliqua quae sequuntur. Idemque dicendum de aliis

Prophetae cum habeant in titulo, Visio quam vidit, etc. non inferunt quae viderint, sed quae dicta sunt, narrant. Hieronymus in 1. cap. Esaiae.

EXPLICATIO. Cum in Esaia dicatur, Visio Esaiae: subiungitur, non quid viderit, sed dicitur, Audi caelum, et auribus percipe terra: et reliqua quae sequuntur. Idemque dicendum de aliis Prophetis. Prophetae nequaquam suo arbitrio loquuntur, sed ex Domini voluntate. Hieronymus in

Esaiae: subiungitur, non quid viderit, sed dicitur, Audi caelum, et auribus percipe terra: et reliqua quae sequuntur. Idemque dicendum de aliis Prophetis. Prophetae nequaquam suo arbitrio loquuntur, sed ex Domini voluntate. Hieronymus in Hieremiae capite 28.

EXPLICATIO. Quia prophetia futurorum saepissime sit, quorum solius Domini notitia est. Nam et Hieremias tacet, cum ab eius collo ab Anania catena lignea aufertur, doloremque dissimulat: necdum enim a

convincitur ab omnibus, occulta cordis eius manifesta fiunt. Et ita cadens in faciem, adorabit Dominum, pronuncians, quod vere Deus in vobis sit. Cum igitur dicitur, Occulta cordis eius manifesta fiunt: profecto monstratur, quia per hunc modum prophetiae spiritus non praedicit, quod futurum est, sed ostendit quod est. Quo autem pacto prophetiae dicatur spiritus, qui nil futurum indicat, sed praesens narrat? Qua in re animadvertendum est, quod recte prophetia dicitur, non quia dicit ventura, sed quia prodit occulta. Prophetae figura praeteriti temporis, ea quae ventura erant,

Dominum, pronuncians, quod vere Deus in vobis sit. Cum igitur dicitur, Occulta cordis eius manifesta fiunt: profecto monstratur, quia per hunc modum prophetiae spiritus non praedicit, quod futurum est, sed ostendit quod est. Quo autem pacto prophetiae dicatur spiritus, qui nil futurum indicat, sed praesens narrat? Qua in re animadvertendum est, quod recte prophetia dicitur, non quia dicit ventura, sed quia prodit occulta. Prophetae figura praeteriti temporis, ea quae ventura erant, saepe cecinerunt: quod et Apostoli etiam faciunt. Augustinus de Serm. Domini in monte, lib. 1.

profecto monstratur, quia per hunc modum prophetiae spiritus non praedicit, quod futurum est, sed ostendit quod est. Quo autem pacto prophetiae dicatur spiritus, qui nil futurum indicat, sed praesens narrat? Qua in re animadvertendum est, quod recte prophetia dicitur, non quia dicit ventura, sed quia prodit occulta. Prophetae figura praeteriti temporis, ea quae ventura erant, saepe cecinerunt: quod et Apostoli etiam faciunt. Augustinus de Serm. Domini in monte, lib. 1. Epist. 80.

EXPLICATIO. Sicut est illud: Quare fremuerunt gentes, et

ea quae ventura erant, saepe cecinerunt: quod et Apostoli etiam faciunt. Augustinus de Serm. Domini in monte, lib. 1. Epist. 80.

EXPLICATIO. Sicut est illud: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? cum ea non quasi transacta meminisset, sed ventura prospiceret. Tale etiam illud est: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem. et hic non dixit, Divident sibi vestimenta mea, et super vestem meam mittent sortem. Neque tamen de his verbis quisquam calumniatur, nisi qui non sentit varietatem istam figurarum in

tangit. Gregorius Homil. I. super Ezechielem.

EXPLICATIO. Ex praesenti prophetiae spiritus prophetantis animum aliquando tangit, atque ex futuro non tangit. sicut Iohannes Baptista venientem Dominum videns, ait: Ecce agnus Dei, Ecce qui tollit peccata mundi. Sed cum iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque expraesenti non tangit: sicut aperte libri Geneseos historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum

historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum misit: cum minorem filium Rebecca ad benedicendum supposuit. Qui haedinis pellibus indutus, paterno palpatui corpus fraternum finxit. Cui ille minori filio, tanquam maiori, benedictionem dedit, quaeque essent longe futura nunciavit: sed quis esset, qui coram se assisteret, scire non potuit. Aliquando prophetantis animum ex praesenti pariter, et futuro tangit: quod ex eodem libro Geneseos liquido docemur. In illo quippe scriptum est, quia cum ad vitae iam terminum appropinquaret Iacob, et duos filios suos Ioseph fecisset

minor, humano visu discernere nequaquam posset: ductis in obliquum brachiis, dextram manum minori, sinistram maiori posuit. Quod dum corrigere filius vellet, ait: Non ita convenit, pater, quia hic est primogenitus: audivit, Scio fili mi, scio. Et iste quidem erit in populos, et multiplicabitur: sed frater eius iunior, maior illo erit. Achiae Prophetae animum prophetiae spiritus et ex praesenti atque futuro tetigerat, cum caligantibus oculis eam, quae se esse aliam simulabat, et uxorem Hieroboam esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad

alia dicis. Quae alia praemisi? Incipiens dicis, Visio super Iudam et Hierusalem: caelum alloqueris, atque in terram sermonem declinas? Dimittens rationales, irrationabilibus cum elementis disputas? ita inquit, quoniam irrationales, rationabiliores facti sunt rationabilibus: non ea modo ratione, sed quod Moyses volens eos ad promissionis terram inducere, providensque fore tradita despici ab his debere: Audite, inquit, caeli, et loquar, et audiat terra verbum oris mei, et contestabor vobis caelum et terra, si ingressi promissionis terram, dum Deum tuum reliqueritis, in omnes dispergendi

estis a promissione, o Iudaei: ecce deseruistis Deum: quomodo te vocabo Moyses? interiisti enim, mortuusque es. Quomodo et Aaron vocabo? et ille morti est deditus. Non adest, unde hominem voces. Voca, inquit, elementa. Idcirco et ipse vivens non Aaron solum contestatus sum, atque illum et illum: sed quoniam illi morituri fuerant, et permanentia elementa vobis contestor, caelum scilicet et terram. Irrationales igitur alloquor, quoniam quidem rationales in utilitatem irrationalium acti sunt. Propterea et alius Propheta regem vidit furentem, idolum veneratum, et Deum despectum, aliosque

altare scissum est, lapisque audivit, fractusque est lapis: et effudit libamen: quomodo non audit homo? Facit quoque illud tragicum pathos ad movenda lapidea hominum corda. Scriptura sacra cum dubitative loquitur, non secundum visionem Prophetae, cui certum est loquitur: sed secundum eos ipsos, qui monentur. August. in Psal. 2. et Gregorius super Ezech. Hom. 9.

EXPLICATIO. In Ezechiele, inquit Gregorius, ubi supra scriptum est, haec dicit Dominus Deus: Si forte vel ipsi audiant. et, Si forte quiescant. Dum

scriptum est, haec dicit Dominus Deus: Si forte vel ipsi audiant. et, Si forte quiescant. Dum constat, quod omnipotens Deus omnia sciat, mirandum valde est, cur dicitur, Si forte audiant, Si forte quiescant. Quapropter sciendum nobis est, quia ista dubitatio locutionis Dei, non ex ignorantia, sed ex aliqua significatione descendit. Nam quis nesciat, quod qui fecit et videt omnia, omnia sciat? Et per semetipsum in Evangelio de Antichristi praedicatoribus dicit, Dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Cur hoc sub dubitatione dicitur,

Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio tentationis fuit, quia qui electi sunt ad persistendum, per signa praedicatorum Antichristi tentabuntur ad cadendum. Per hoc ergo quod dicitur, Si fieri potest, hoc exprimitur, quod electi in corde tentabuntur. Nutant quidem, sed non cadunt. Revelatio pluris est quam visio. Visio vero et divinatio differunt, quod visio in bonam partem accipitur, divinatio tamen nunquam. Theophylactus in epistolam 2 ad Corinth. et Rupertus Abbas in Michaeae capite 3.

EXPLICATIO. Visio, ait

et magna cum deliciarum multitudine summam sapientiam discit ille, ad quem fit verbum Domini: quia videlicet hoc verbum lux vera est, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Et dum infulget humanae menti, repente illuminat, repente docet, neque in incertum aurem cordis adducit: sed ita certum reddit, ita quod videt pro constanti habet, ut non dubitet dicere: Quia verbum factum, inquam, quia certissimum futurum est, immutabiliter adimplendum est, et impossibile ut non fiat, quod futurum esse denunciat. Sicut in populo Iudaeorum multi olim prophetaverunt falso

eadem non eodem modo dicant, nisi ut inde discamus res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut intelligeremus non omnem blasphemiam, sed quandam: nec verbum omne, sed quoddam. Quid ergo dixerunt? Apud Marcum ita scriptum est: Amen dico vobis, quoniam omnia dimittuntur filiis hominum peccata et blasphemiae, quibus blasphemaverunt. Vide regulam 230. Evangelica

res verbis, non rebus verba praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut intelligeremus non omnem blasphemiam, sed quandam: nec verbum omne, sed quoddam. Quid ergo dixerunt? Apud Marcum ita scriptum est: Amen dico vobis, quoniam omnia dimittuntur filiis hominum peccata et blasphemiae, quibus blasphemaverunt. Vide regulam 230. Evangelica narratio, quamvis verissima sit: non tamen omnia quae ibi

praeponere. August. de Blasphemia in Spiritum sanctum.

EXPLICATIO. Duo Evangelistae, Marcus et Lucas, cum de blasphemia in Spiritum S. loquerentur, non dixerunt blasphemiam, sed verbum, ut intelligeremus non omnem blasphemiam, sed quandam: nec verbum omne, sed quoddam. Quid ergo dixerunt? Apud Marcum ita scriptum est: Amen dico vobis, quoniam omnia dimittuntur filiis hominum peccata et blasphemiae, quibus blasphemaverunt. Vide regulam 230. Evangelica narratio, quamvis verissima sit: non tamen omnia quae ibi dicuntur, vera esse creduntur.

Sicut mortalem gloriam homines appetentes, in suis conscriptionibus dignitates quas putantur habere, praeponunt: ita sancti viri appellationem servorum Dei supra regna totius mundi existimant. Omnes epistolae Pauli, in salutationis principio non prius pacem habent, et sic gratiam: sed ante gratiam, et sic pacem: ut donatis nobis peccatis nostris, pacem Domini consequamur. Hieron. ad Cyprian. presbyterum in epist. qua Psal. 99. exponit. Pauli epistolae sanctae quidem sunt omnes, sed doctrinam augustiorem continent, quae ex vinculis missae sunt.

Pauli, in salutationis principio non prius pacem habent, et sic gratiam: sed ante gratiam, et sic pacem: ut donatis nobis peccatis nostris, pacem Domini consequamur. Hieron. ad Cyprian. presbyterum in epist. qua Psal. 99. exponit. Pauli epistolae sanctae quidem sunt omnes, sed doctrinam augustiorem continent, quae ex vinculis missae sunt. Chrysost. in epist. ad Coless. Homil. 1. EXPLANATIO. Qua gratia dixi epistolas e vinculis missas, nescio quid continere gratiae amplioris? Nimirum hac causa. Nam in vinculis, quasi si quis gloriae rei bellicae

Chrysost. in epist. ad Rom. Homil. 1. EXPLANATIO. Videtur porro mihi epist. ad Galat. praecessisse epist. ad Rom. Quod si in Bibliis alium obtinet ordinem, mirum esse non debet. Siquidem et duodecim Prophetae, cum se inter se deinceps non subsequantur, si tempora inspicias, sed multum inter se ipsi tempore cum distent, si ipsam librorum seriem inspexeris, inter se ordine sunt collocati. Siquidem Aggaeus, et Zacharias, et alii aliquot post Ezechielem et Danielem prophetias ediderunt, et multi item post Ionam et Sophoniam caeterosque omnes: sed tamen cum illis omnibus

si tempora inspicias, sed multum inter se ipsi tempore cum distent, si ipsam librorum seriem inspexeris, inter se ordine sunt collocati. Siquidem Aggaeus, et Zacharias, et alii aliquot post Ezechielem et Danielem prophetias ediderunt, et multi item post Ionam et Sophoniam caeterosque omnes: sed tamen cum illis omnibus coniuncti sunt, a quibus tanto temporis intervallo distant. Epistolae Pauli quo tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO.

scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate

modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate ac fiducia. Itaque si mortui estis cum Christo ab elementis mundi, quid tanquam vivem tes in mundo, decretis tenemini? Ne tetigeris, ne gustaveris, neque contrectaveris. Quae omnia ipso pereunt abusu, non per honorem aliquem ad expletionem carnis. Cuius differentiae nullam

illis, qui in Italia essent. Iam ad Timoth. epistolam ex ipsa e vinculis scriptam Roma misit. Quae quidem, iudicio meo, epistolarum omnium est postrema, id quod eius finis arguit. Ego enim ait, iam immolor, et tempus resolutionis meae instat. Quod autem inibi e vivis decesserit, undequaque liquet. Sed et ad Philemonem epistola inter postremas est et ipsa, eaque sub extremam illius senectam scripta. Itaque [?:--t ] : Nempe Paulus senex, nunc autem etiam vinctus Iesu Christi. Eandem tamen praecessit epistola ad Colossenses, id quod ab epistolae fine manifestum est. Colossensibus

in epistolis. Hieronym. in epistolam ad Galatas capite tertio. EXPLANATIO. Quod dicitur, O insensati Galatae, quis vos fascinavit? digne Paulo, qui etsi imperitus est sermone: non tamen scientia debemus exponere, non quo scierit esse fascinum, qui vulgo putatur nocere, sed usus sermone sit trivii: ut in caeteris, ita et in hoc quoque loco verbum quotidianae sermocinationis essumpserit. Legimus in Proverbiis: Donum invidi cruciat oculos. Qui apud nos in Graeco significantius ponitur fascinator, et in Sapientia quae Salomonis scribitur: Fascinatio malignitatis

EXPLICATIO. In Matthaeo legimus Dominum praedicentem Apostolis fugam, et hoc ipsum Zachariae testimonio confirmantem: Scriptum est, ait, Percutiam pastorem, et dispergentur oves. At in Septuaginta et in Hebraeo multo aliter est. Non enim ex persona Dei dicitur, ut Evangelista vult: sed ex prophetae Deum patrem rogantis, Percute pastorem, et dispergentur oves. Scribit supra dictus Evangelista, ad angeli monitum tulisse Ioseph puerum et matrem eius, et intrasse in Aegyptum, ibique mansisse usque ad obitum Herodis, ut impleretur quod dictum est a Domino per prophetam: Ex Aegypto

et dispergentur oves. Scribit supra dictus Evangelista, ad angeli monitum tulisse Ioseph puerum et matrem eius, et intrasse in Aegyptum, ibique mansisse usque ad obitum Herodis, ut impleretur quod dictum est a Domino per prophetam: Ex Aegypto vocavi filium meum, Hoc nostri codices non habent, sed in Osee iuxta Hebraicam veritatem scribitur: Quia puer Israel est, et dilexi eum, et ex Aegypto vocavi filium meum. Scribit Paulus ad Corinthios: Si enim cognovissent Dominum gloriae, non crucifixissent. Sed sicut scriptum est: Quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis

est a Domino per prophetam: Ex Aegypto vocavi filium meum, Hoc nostri codices non habent, sed in Osee iuxta Hebraicam veritatem scribitur: Quia puer Israel est, et dilexi eum, et ex Aegypto vocavi filium meum. Scribit Paulus ad Corinthios: Si enim cognovissent Dominum gloriae, non crucifixissent. Sed sicut scriptum est: Quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se. Solent in hoc loco Apocryphorum quidam deliramenta sectari, et dicere, quod de Apocalypsi Heliae testimonium sumptum sit, cum in Esaia iuxta Hebraicum ita legatur: A

de Apocalypsi Heliae testimonium sumptum sit, cum in Esaia iuxta Hebraicum ita legatur: A seculo non audierunt, nec auribus perceperunt, oculus non vidit. Deus absque te quae praeparasti expectantibus te. Intelligimus unde sumptum sit testimonium, et tamen Apostolus non verbum expressit ex verbo, sed παραφραστικῶς eundem sensum aliis sermonibus indicavit. Ex quibus omnibus perspicuum est. Apostolos et Evangelistas in interpretatione veterum Scripturarum, sensum quaesisse, non verba: nec magnopere de ordine sermonibusque curasse, dum

29. Illa, inquit, observanda est regula, Evangelistas et Apostolos absque damno sensuum interpretatos in Graecum ex Hebraeo, ut sibi visum fuerit. Lege regulam 218. Si verbis dissentiant, quae ab Apostolis citantur ex veteri Testamento, non confugiendum est ad Apocrypha: sed sciamus veteris Testamenti esse, quae citantur ab Apostolis. Hieronymus in Epistolam ad Ephesios, cap. 5.

EXPLICATIO. In Genesi scriptum est: Propter hoc relin quet homo patrem suum, et matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in

et posuit: Et erunt duo in carne una. Hoc aut totum nunc idcirco observavimus, ut etiam in caeteris locis, sicubi testimonia quasi de Prophetis et veteri Testamento ab Apostolis usurpata sunt, et in nostris codicibus non habentur, nequa quam statim ad Apocryphorum ineptias et deliramenta curramus: sed sciamus, scripta quidem ea esse in veteri Testamento, sed non ita ab Apostolis, ut sensum magis usurpatum, nec facile nisi a studiosis posse, ubi scripta sint, inveniri. Libri sacrae Scripturae cum honore sui cuiusque scriptoris legendi sunt. Augustin. 12 Confession.

observavimus, ut etiam in caeteris locis, sicubi testimonia quasi de Prophetis et veteri Testamento ab Apostolis usurpata sunt, et in nostris codicibus non habentur, nequa quam statim ad Apocryphorum ineptias et deliramenta curramus: sed sciamus, scripta quidem ea esse in veteri Testamento, sed non ita ab Apostolis, ut sensum magis usurpatum, nec facile nisi a studiosis posse, ubi scripta sint, inveniri. Libri sacrae Scripturae cum honore sui cuiusque scriptoris legendi sunt. Augustin. 12 Confession. cap. 30 et 31. EXPLANATIO. Famulum

explicationemque sacrae Scripturae facientes: nunc operaeprecium fuerit, etiam divisionem quandam earundem, et partium quoque singularum definitionem, aut saltem circumscriptionem adiicere: ut ita quasi integra quaedam institutio recte cognoscendi sacra Biblia non solum de nostra scriptione, sed etiam ex ipsa patrum traditione praescriptioneque habeatur. Eam vero sacrarum Literarum partitionem, nusquam perinde plene in patrum scriptis habemus, ut in D. Iunilii opere, cui titulus est, De partibus divinae legis: quod hic, sublatis paucis quibusdam minus necessariis, integrum adiiciemus:

patrum scriptis habemus, ut in D. Iunilii opere, cui titulus est, De partibus divinae legis: quod hic, sublatis paucis quibusdam minus necessariis, integrum adiiciemus: ea tamen praemonitione aut quasi protestatione adiuncta, nos non omnia eius tueri, ut rectissime dicta, aut litem nostram facere: sed fidem quidem penes authorem, iudicium vero penes lectorem relinquere. Sed iam ipsummet Iunilium audiamus. IUNILII EPISCOPI AFRICANI DE PARTIBUS SACRARUM LITERARUM LIBRI DUO: QUORUM PRIOR QUIDEM DE SERMONE AUT TRACTATIONE EARUM, POSTERIOR

divinae legis: quod hic, sublatis paucis quibusdam minus necessariis, integrum adiiciemus: ea tamen praemonitione aut quasi protestatione adiuncta, nos non omnia eius tueri, ut rectissime dicta, aut litem nostram facere: sed fidem quidem penes authorem, iudicium vero penes lectorem relinquere. Sed iam ipsummet Iunilium audiamus. IUNILII EPISCOPI AFRICANI DE PARTIBUS SACRARUM LITERARUM LIBRI DUO: QUORUM PRIOR QUIDEM DE SERMONE AUT TRACTATIONE EARUM, POSTERIOR VERO DE MATERIA AGIT. Dividitur Scriptura in duas

praetermissa est: nunc de tractationis aut scriptionis genere agamus. Sunt vero tractationis species quatuor: Historica, Prophetica, Proverbialis, simpliciter docens. Quinta hisce addi posset, Deum celebrans: quae sola erga Deum directa est, cum hae quatuor a Deo ad homines tendant: sed hanc Iunilius sub aliis includens, separatim non nominavit. Historia est praeteritarum praesentiumve rerum narratio aut descriptio. Continetur autem sacra historia libris 23. Mosis 5. Iesu Nave 1. Iudicum 1. Ruth 1. Samuel. 2. Reg. 2. Par. 2. [?: ] 2. Iob

autem sacra historia libris 23. Mosis 5. Iesu Nave 1. Iudicum 1. Ruth 1. Samuel. 2. Reg. 2. Par. 2. [?: ] 2. Iob 1. Ester 1. Evangeliorum quatuor, Actorum Apost. 1. Praeterea Hagiographa. In hisce tamen historicis libris etiam aliae tres tractationes reperiuntur, sed non principaliter: quia [?:-- ] ut Iunilius inquit, personae, a quibus dictae sunt, primum, secundum illas formas tractationesve locatae sunt: tamen ab eo qui Librum conscripsit, ut historiae sunt relatae. Ut benedictiones patriarchae Iacob, ab ipso quidem ut prophetiae dictae

non principaliter: quia [?:-- ] ut Iunilius inquit, personae, a quibus dictae sunt, primum, secundum illas formas tractationesve locatae sunt: tamen ab eo qui Librum conscripsit, ut historiae sunt relatae. Ut benedictiones patriarchae Iacob, ab ipso quidem ut prophetiae dictae sunt, sed Moses eas forma historica narrat. Et cum ipse Moses dicit: Principio factum esse caelum et terram: prophetica quidem dicit spiritu, sed specie narrat historiam. Similiter et cum prophetias promissionesve venturi benedicti seminis recenset. Proverbialiter quoque interdum sonat historia: Eundo

locatae sunt: tamen ab eo qui Librum conscripsit, ut historiae sunt relatae. Ut benedictiones patriarchae Iacob, ab ipso quidem ut prophetiae dictae sunt, sed Moses eas forma historica narrat. Et cum ipse Moses dicit: Principio factum esse caelum et terram: prophetica quidem dicit spiritu, sed specie narrat historiam. Similiter et cum prophetias promissionesve venturi benedicti seminis recenset. Proverbialiter quoque interdum sonat historia: Eundo ierunt arbores, ut ungerent super se regem. Aliquando etiam simpliciter docet, ut: Audi Israel, Dominus Deus tuus, Deus unus est. omnia

ab omnibus, occulta etiam cordis eius manifesta erunt: et tunc cadens in faciem, adorabit Deum, annuncians quod manifeste Deus in vobis est. Ecce Apostolus prophetiae vim in occultorum manifestatione signavit. sed et sequentia in eadem epistola, et caeteris multa sunt talia. Ad didimus in praedicta definitione, Ex divino spiritu: quia illi, qui aut daemonum suggestione, aut aliis modis latentia cognoscunt, Dei prophetae dici minime queunt. Hi vero libri divinarum prophetiarum

tractationis habent, cum sint poemata aut Musicae cantiones, ad Deum plerunque directae, eumque vel invocantes, vel alioqui celebrantes. Quare nos sane quintam speciem scriptorum Biblicorum esse dicamus, quae vocetur Precatoria. Inseruntur vero prophetiae tractationi etiam aliae, sed non sunt principales, solummodo illustrationis cuiusdam gratia, aut etiam ob alias causas, praesertim historica et etiam simplex doctrina aliquando adhibentur: sicut in Esaiae prophetia quaedam de regno ac rebus Achaz et Ezechiae narrantur, quae necessario cohaerent cum prophetiis, earumque

occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum proverbiis, quod cum utraque externa specie videantur difficilia, intellectu tamen non sint ardua. Porro proverbialis tractationis species est, ut

ita multa sunt. quomodo autem ego definiam proverbium, alibi ostendi. Hanc partem dicit ille contineri in Salomonis proverbiis, et Iesu Syrach: aliquos tamen et Cantica adiicere ac Sapientiae librum. Huic parti dicit alicubi admixtam esse simplicem doctrinam, non quidem principaliter, sed solum ad commendationem aut etiam explanationem proverbiorum: ut est dictum: Initium sapientiae est timor Domini. Repetit vero, Proverbia id cum prophetia commune habere, quod superficie difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait

proverbiorum: ut est dictum: Initium sapientiae est timor Domini. Repetit vero, Proverbia id cum prophetia commune habere, quod superficie difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait ille, licere non textum Scripturae considerare, sed sensum: cum in caeteris tribus ita mysticas allegorias admittamus, ut narrationis fidem repraesentare necesse sit: qui si etiam in illis voluerimus ubique allegoriam sic recipere, ut narrationis veritas infirmetur, locum dabimus inimicis veritatis, prout voluerint Scripturam interpretandi.

agricolarum. ordo enim eorum quae gerebantur a Christo, velut imagine personae et negotii alterius refertur impletus. Aut secundum Comparationem vel similitudinem, sicut dicit: Simile est regnum caelorum grano sinapis, etc. non enim narratio, sicut in superiore exemplo, contexitur, sed causarum solummodo comparantur effectus. Aut secundum Proverbialem modum, ut est: Bibe aquam de tuis vasis, et de cisterna tua, et de puteis tuis. cum velit scriptura innuere, carnalem concupiscentiam intra licentiam coniugii. refrenandam. Simplex doctrina est, quae de fide aut de

aut de moribus in praesenti tempore simpliciter auditorem instituit. Ideo vero eam hoc nomine vocamus, quia licet omnis Scriptura aliquid doceat: tamen sub aliis speciebus, quas prius exposuimus, etiam aliud agit: haec autem neque historiam texit, neque prophetiam, neque proverbialiter loquitur, sed tantummodo simpliciter docet. Ad simplicem autem doctrinam referri potissimum Epistolae novi Testamenti. Etsi vero in illis etiam reliquae tractationes reperiantur: tamen non obtinent in eis scriptis principatum, sed accedunt solummodo principali materiae, vel probandi causa, vel

historiam texit, neque prophetiam, neque proverbialiter loquitur, sed tantummodo simpliciter docet. Ad simplicem autem doctrinam referri potissimum Epistolae novi Testamenti. Etsi vero in illis etiam reliquae tractationes reperiantur: tamen non obtinent in eis scriptis principatum, sed accedunt solummodo principali materiae, vel probandi causa, vel quia alio qui necessario coniuncta sunt. Nam cum ciscit Apostolus: Et dum venissem Troade, in Evangelio Christi, ostium mihi apertum est. Et ubi Petro dicitur in faciem restitisse, velut historiam videtur texere. Rursus cum dicit:

causa, vel quia alio qui necessario coniuncta sunt. Nam cum ciscit Apostolus: Et dum venissem Troade, in Evangelio Christi, ostium mihi apertum est. Et ubi Petro dicitur in faciem restitisse, velut historiam videtur texere. Rursus cum dicit: Ecce mysterium vobis dico: omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur: Prophetae opus aggreditur, ita cum ait: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri: proverbialibus utitur verbis. omnia tamen ad doctrinae probationem, ut diximus, inseruntur. Habet autem simplex doctrina, eius sententia, commune cum historia:

Est. Ex hisce octo vocibus duae tantum nonnunquam et de aliis abusive dicuntur, Deus et Dominus, teste Paulo: Quia Dii multi, et domini multi, et, Dii estis, et filii excelsi omnes. Reliqua vero sex, nunquam nisi de Deo. dicuntur De Deo haec verba significant, non quod est, sed quia est. Quid enim sit Deus, comprehendi non potest. Quibus modis Deus consequenter significetur. Cum personas, aut operationem, aut collationem eius ad creaturas Scriptura exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem significet: consequenter tamen

dicitur, licet aliud primus auditus sentiat: tamen patrem, et filium, et Spiritum sanctum, vel simul, vel singulos, consequenter Deum intelligo. Quot modis Pater significetur. Cap. IIII. Patris nomine, unam personam intelligis, sed non uno modo. Ad filium enim proprie dicitur, ad creaturam communiter. Ibi naturae veritate, hic gratiae bonitate. Principaliter hoc uno modo Pater significatur. Nam consequenter, et ex his quae essent iam deitatis,

vocabulo consequenter intelligitur Pater: et Sancti spiritus nomine, ipse scilicet Pater, cuius est spiritus, subintelligitur. An in ipsa Trinitate nulli alii personae vocabulum Patris asscribatur. Legitur de filio dictum: Pater futuri seculi. Sed hoc secundum carnem dictum est, et non proprie, sed significative: ut ostenderetur ipse causa et genitor beatitudinis nostrae: in quo per carnis resurrectionem humana natura futuram vitam et sperare incipit, et sumere. Quot modis Filius significetur.

spiritus nomine, ipse scilicet Pater, cuius est spiritus, subintelligitur. An in ipsa Trinitate nulli alii personae vocabulum Patris asscribatur. Legitur de filio dictum: Pater futuri seculi. Sed hoc secundum carnem dictum est, et non proprie, sed significative: ut ostenderetur ipse causa et genitor beatitudinis nostrae: in quo per carnis resurrectionem humana natura futuram vitam et sperare incipit, et sumere. Quot modis Filius significetur. Cap. V. Quinque modis

qui est in sinu patris. Nonnunquam vero solus homo, ab eo susceptus, et deitas consequenter, ut est: Novissime locutus est nobis in flio Nonnunquam simul utrunque ut est: Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Iesu. Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo: sed semetipsum exinanivit, formam serviaccipiens. Nonnunquam et ad corpus videntur dicta, quae ad deitatem sunt principaliter referenda, ut est; Filius hominis quidem in caelo. Rursus divinitati nonnunquam videntur adscripta, quae specialiter referuntur ad carnem, ut est: Si enim cognovissent,

Consequenter vero, et gratia quam ipse largitur, quae et ipsa similiter Sanctus spiritus dicitur, ut est: Spiritus sanctus superveniet in te. et: Accipite Spiritum sanctum. Similiter et ex his quibus divina significatur essentia, vel operatio, vel ad creaturas collatio, sicut et de Filio diximus. Sed et Patris Filiique persona Spiritum sanctum significat consequenter: quia quicquid horum dicamus, etiam personam Sancti spiritus aut cooperatricem, aut consubstantialem intelligimus consequenter. Quid habeant commune vel proprium personae Trinitatis.

diversitas invenitur. Itaque et essentia, vel natura facit, quia ei nihil accidens est: et tamen etiam voluntate, quia nihil necessitate efficit, aut coactus. Non enim sicut ignis naturali necessitate urit, aut apes naturali necessitate fabricant ceras, vel telas araneae, ita etiam Deus operatur: sed Deus ideo natura vel essentia facere dicitur, ne voluntas in eo quasi aliud quid demonstretur. Et ideo voluntate, quia nihil operari compellitur, sed essentialiter vult, et voluntate subsistit. Ad creationem specialiter pertinentia: ut cum dicitur Factor, Artifex, Creator, et

coactus. Non enim sicut ignis naturali necessitate urit, aut apes naturali necessitate fabricant ceras, vel telas araneae, ita etiam Deus operatur: sed Deus ideo natura vel essentia facere dicitur, ne voluntas in eo quasi aliud quid demonstretur. Et ideo voluntate, quia nihil operari compellitur, sed essentialiter vult, et voluntate subsistit. Ad creationem specialiter pertinentia: ut cum dicitur Factor, Artifex, Creator, et similia: quamui dicatur et facere pro disponere, ut est: Fecit salutem in medio terrae sed tunc secundum speciem providentiae dicitur. Ad

demonstretur. Et ideo voluntate, quia nihil operari compellitur, sed essentialiter vult, et voluntate subsistit. Ad creationem specialiter pertinentia: ut cum dicitur Factor, Artifex, Creator, et similia: quamui dicatur et facere pro disponere, ut est: Fecit salutem in medio terrae sed tunc secundum speciem providentiae dicitur. Ad providentiam specialiter pertinent: ut cum dicitur Adiutor, Praescius, Omnipotens, et similia. Ad praeparationem futurorum pertinentia: ut cum dicitur Via, et Spes, et Refugium, et similia. Ad eventum

et similia. Ad praeparationem futurorum pertinentia: ut cum dicitur Via, et Spes, et Refugium, et similia. Ad eventum praeparatorum pertinentia: ut cum dicitur Exultatio, Gaudium, et caetera similia. Omnis autem ad operationem pertinentia, non in nominibus tantum, sed etiam in verbis, vel revelationibus similibus cognoscuntur. Verum non his tantum modis divina operatio declaratur: est namque et alius figuratus modus, cum ex humanis operatio divina signatur. Idque fit duobus modis: cum aut quae ad animum nostrum pertinet, figuraliter dicuntur in

creaturae eius collatione conveniunt. Per negationem autem collatio fit, cum praepositione privativa ea in Deo negantur, quae in creatura sunt: ut est ingenitus, incorporeus, increatus, incorruptibilis, immortalis, impassibilis, et similia. Haec verba quidem de creatura etiam dicuntur, sed non secundum eandem rationem. Nam cum homo dicitur simplex, non quia compositus non est (solius enim Dei est esse essentiam simplicem) sed simplex homo dicitur, quia non habet doli duplicitatem. Sic et cum dicitur aliquid invisibile, non quia a nullo in quantum est, videri potest (hoc enim

ut est ingenitus, incorporeus, increatus, incorruptibilis, immortalis, impassibilis, et similia. Haec verba quidem de creatura etiam dicuntur, sed non secundum eandem rationem. Nam cum homo dicitur simplex, non quia compositus non est (solius enim Dei est esse essentiam simplicem) sed simplex homo dicitur, quia non habet doli duplicitatem. Sic et cum dicitur aliquid invisibile, non quia a nullo in quantum est, videri potest (hoc enim solius Dei est) sed quia aliquos latet similiter, etc. Sunt autem Collativa; quae de Deo sic dicuntur, ut de creatura

eandem rationem. Nam cum homo dicitur simplex, non quia compositus non est (solius enim Dei est esse essentiam simplicem) sed simplex homo dicitur, quia non habet doli duplicitatem. Sic et cum dicitur aliquid invisibile, non quia a nullo in quantum est, videri potest (hoc enim solius Dei est) sed quia aliquos latet similiter, etc. Sunt autem Collativa; quae de Deo sic dicuntur, ut de creatura dici non possint, haec, quae in eo summa sunt, et singularia: ut Ingenitus, sempiternus, sine initio, et similia. Quid de praesenti seculo

neque ex similitudine provenerunt: reliqua vero quae fiunt naturaliter, ex divina definitione nascuntur, exceptis scilicet miraculis. Tertia differentia est, quod creaturarum aliquae, id est rationales, propter seipsas factae sunt, ut angele de homines: reliquae vero non propter se, sed propter praedictos angelos aut homines factae noscuntur. Homo vero principaliter, secundum animam propter se intelligendus est factus: nam secundum corpus consequenter. Praeter homines vero et angelos, aliae creaturae seipsis invicem egebant quidem, non ad utilitatem, sed ad

propter se, sed propter praedictos angelos aut homines factae noscuntur. Homo vero principaliter, secundum animam propter se intelligendus est factus: nam secundum corpus consequenter. Praeter homines vero et angelos, aliae creaturae seipsis invicem egebant quidem, non ad utilitatem, sed ad ornatum. Utilia enim non sibi, sed angelis vel hominibus sunt, pro quibus etiam facta noscuntur. Ornatum vero etiam invicem praestant. Quippe et caelum inornatum sine caelestibus luminaribus fuit, et

aut homines factae noscuntur. Homo vero principaliter, secundum animam propter se intelligendus est factus: nam secundum corpus consequenter. Praeter homines vero et angelos, aliae creaturae seipsis invicem egebant quidem, non ad utilitatem, sed ad ornatum. Utilia enim non sibi, sed angelis vel hominibus sunt, pro quibus etiam facta noscuntur. Ornatum vero etiam invicem praestant. Quippe et caelum inornatum sine caelestibus luminaribus fuit, et luminaria ipsa, ne superflua facta essent,

reciperet, aut animalibus impleretur: et terra incomposita, praeter habitantium vel nascentium usum: et irrationabilia animalia, sine hominis regimine inepta: et herbae absente animalium usu, superfluae. Ita omnia egent invicem vel his quae per dies sex facta sunt, vel his quae quotidie fiunt. Sed, ut iam diximus, aliud esse incompositum, aliud utile incompositum: aliquid per se utile, aliquid utile alteri declaratur. In ornamento ipso aliqua est differentia. Nam aliqua in sex diebus ornata sunt: ut caelum luminaribus, et terra herbis, et piscibus mare. Quaedam donec mundus

fiunt, in hominibus causa est: reliquorum vero in Deo. Quarta differentia est: quod quaedam simul et velut subito creata emerserunt: ut ea quae primis diobus diximus facta, id est herbas, luminaria, natantia et volatilia, necnon terrena animalia, et quadrupedia. Quaedam vero non simul, sed velut cum quadam mora: ut mare, terra, homo. et ipse enim paulatim factus scribitur, sicut et caetera. Quinta creaturarum differentia est: quod quaedam earum ratione caeteris praesunt, ut rationalia: quaedam vero usui habentur, ut caelestia luminaria: quaedam naturae necessitati

Benedicite ignis et aestus Domino. Virum vero ex nihilo, sicut et alia, factus sit, an ex aliquo, dubitatur. Plures enim volunt caelestium luminarium esse particulam: quippe etiam nunc frequenter videmus homines certo modo ignem ex solis radiis mutuari. Quod si ita est, primo die factus est. Sed sapientius hoc Scriptura lumen quam ignem vocavit, ut ex meliore usu nomen acciperet. Septima creaturarum differentia est: quod omnia quae ex aliquo facta sunt, vel ex quibus aliqua facta sunt, corporea sunt. Incorporea autem, neque ipsa ex aliquo, neque ex ipsis facta sunt aliqua.

ut necessaria ei requies credatur: nec aliquando cessat, Domino in Evangelio dicente: Pater meus usque modo operatur, et ego operor? Septimo die requievisse dicitur Deus, non a creando: quippe cum quotidie ex eius dispensatione ac providentia omnis creatura renovetur aut constet. Sed hoc significatum est, quod post illos sex dies nullam mundo incognitam substantialem speciem, aut naturam novam inexpertamque creaverit. Quomodo Deus mundum fecerit, possumus quaerere temerarie magis quam caute. nullius enim divinae creaturae modum homini licet agnoscere. Nam si

domo, ut paterfamilias: aut pro seipso, ut quilibet monachus vel egenus. Omnibus quidem aliis creaturis gubernatio convenit. Cunctis enim secundum suam naturam, velut prudentiam quandam creator indulsit: sicut legitur, Volui colligere filios tuos, sicut gallina pullos suos, et similia. Sed neque intentio Scripturae est de irrationabilibus subtiliter edocere: neque in ea proficientium est desiderium in his quaerendis tempus atterere. De accidentibus naturae. Cap. XX. De gubernatione mundi satis dictum est, nunc quae sint

retributio: ut pro Ioseph vendito, nulla ultio fratribus irrogatur. Nec socer Moysi pro regendo populo consilium dans, licet laudetur a Deo, aliqua mercede donatur. Huius diversitatis causas dicimus. Ali quibus hic congrua rependuntur, ne mundus non putetor providentia divina regi, sed casibus simul: ut et bonos bonorum copia consoletur, et malos similium poena deterreat. At vero malis felicitas permittitur, ut boni probentur, et discant ea contemnere, quae vident indignis secum esse communia: bonis autem aeque accidunt mala. Aut utrique generi nulla hic compensationis imago

Quid ergo? Iusti et Deo placentes ante Abraham homines non fuerunt? Fuerunt quidem. quippe cum filii Dei appellati sint, qui ex Seth fuerant progenerati: et Enoch translatus sit, et Nohe pereuntis mundi renovator effectus: et Melchisedech summi sacerdotis exemlum. Sed in istis non divina acceptatio: id est specialis illa familiaritas et favor ostenditur: sed ipsorum iustitia declaratur. Ad Abraham vero Dei frequens allocutio, et quasi convictus, ac per singula dispensatio probationis, promissa praemia, et in posteros recordatio, vim miram divinae

Fuerunt quidem. quippe cum filii Dei appellati sint, qui ex Seth fuerant progenerati: et Enoch translatus sit, et Nohe pereuntis mundi renovator effectus: et Melchisedech summi sacerdotis exemlum. Sed in istis non divina acceptatio: id est specialis illa familiaritas et favor ostenditur: sed ipsorum iustitia declaratur. Ad Abraham vero Dei frequens allocutio, et quasi convictus, ac per singula dispensatio probationis, promissa praemia, et in posteros recordatio, vim miram divinae acceptationis ostendunt. Similiter et circa caeteros supra dictos, peculiaris quidam divinitatis favor,

moestis praefigurantur: ut diaboli angelorumque eius deiectio, et futurae poenae repromissio, figura est eorum, qui pro similitudine operum poenis similibus detrudentur. sicut et beatus Petrus eadem forma ad deterrendos utitur peccatores, dicens de Deo: Quia et angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis tradidit eos. 3 Tertius modus est, cum moestis grata significantur: ut Adae transgressio, typus fuit iustitiae Salvatoris nostri: sicut beatus Apostolus docet: Quia sicut per inobedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt multi: sic etiam per obedientiam unius

et Nohe arca, Ecclesiam: et caetera similia. 2 Quaedam vero sub lege: ut ipsius Moysi mors, et Iesu gloria. 3 Quaedam sub gratia: ut baptizatorum indumenta, et sacerdotum vestes, et Dominici corporis participatio, et singula alia. Quae omnia typis monstrare, non ad regularum doctrinam, sed ad expositionem pertinet. Earatione figuras sive typos ad futurum seculum dicimus pertinere: quia veteris Testamenti figurae ad Novum intentione respiciunt: Novum autem futurae vitae beatitudinem repromittit. et sic omnia ad futuri seculi spem ex ipsa intentione currunt.

una. et rursus: Maledicta terra in operibus tuis. Hoc enim per unum omni humano generi praedictum esse cognoscitur. 2 Aut ex parte vel medio: ut est, Multiplicabo dolores tuos. et: In dolore paries filios. et: Conversio tua ad virum tuum, et ipse tibi dominabitur. Hoc enim non omni humano generi, sed omnibus tantum feminis dictum est. 3 Aut singulariter: ut est, Et vocavit Adam nomen uxoris suae Eva: quia ipsa est mater omnium viventium. 4 Aut pro initio veteris Testamenti: ut est, Maledictus Canaan, servus erit fratribus suis. 5 Aut pro novo Testamento principaliter. Nam cum dicit:

est, Non dicet, neque clamabit, neque audiet quis in plateis vocem eius. 21 Aut sessionem eius super ium entum: ut est, Ne timeas filia Sion: ecce rex tuus venit sedens super pullum asinae. 22 Aut passiones vel sepulturam, causasque eorum: ut dicitur. Vidimus, et non habebat speciem neque decorem: sed species eius inhonorabilis, inferior omnibus hominibus. et rursus: Homo in plagis, et sciens ferre humilitatem: quia aversa facies eius, et dehonestata est, et ad nihilum reputatus: ipse peccata nostra portat, et pro nobis dolet: et nos putavimus eum esse in dolore, et inplaga, et in aerumna:

ullo modo, quia nisi venerit discessio primum, et revelatus fuerit homo peccati, filius perditionis, qui contradicit, etc. 24 Aut Heliae praesentia, cum dicitur: Helias veniet primum. 25 Aut conscientiae electorum: ut de Paulo, Vas electionis mihi est iste. 26 Aut aliqui non immutari, sed gustaturi mottem praedicuntur: sicut Apostolus, Ecce mysterium dico vobis, omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. 27 Aut futurae pestis: sicut Agabi prophetia. 28 Aut haeresum contrarietas: sicut dicitur, Istud autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et

contradicit, etc. 24 Aut Heliae praesentia, cum dicitur: Helias veniet primum. 25 Aut conscientiae electorum: ut de Paulo, Vas electionis mihi est iste. 26 Aut aliqui non immutari, sed gustaturi mottem praedicuntur: sicut Apostolus, Ecce mysterium dico vobis, omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. 27 Aut futurae pestis: sicut Agabi prophetia. 28 Aut haeresum contrarietas: sicut dicitur, Istud autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et rursus: Quando sanae doctrinae non acquiescent, sed secundum sua desideria quaerent sibi doctores. 29 Aut

Ecce mysterium dico vobis, omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. 27 Aut futurae pestis: sicut Agabi prophetia. 28 Aut haeresum contrarietas: sicut dicitur, Istud autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et rursus: Quando sanae doctrinae non acquiescent, sed secundum sua desideria quaerent sibi doctores. 29 Aut Baptismatis gratia: ut est, Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igne. 30 Aut consumptio Hierusalem ac templi Iudaici: sicut est, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme vel sabbato. et: Ecce relinquetur vobis domus vestra deserta. 31 Aut

probationibus sufficiunt, quid necessaria sit religioni fides? Fides nostra super ratione quidem est, non tamen temerarie et irrationabiliter adsumitur. Ea enim quae ratio edocet, fides intelligit. Et ubi ratio defecerit, fides praecurrit. Non enim utcunque audita credimus, sed ea quae ratio non improbat. Verum quod consequi ad plenum non potest, fideli prudentia confitemur. Finis Libri secundi. Ad hasce patrum intelligendae Scripturae regulas merito et illa Thomae adiicietur, qua Iacobum cum Paulo

Inquit igitur ille primum super Gal. 3. hoc modo: Et ideo dicendum est, quod nemo iustificatur in lege, id est per legem. Nam per eam cognitio quidem peccati habebatur, ut dicitur Rom. 5. sed non habebatur per eam iustificatio. Rom. 3. Ex operibus legis nullus iustificabitur. Sed contra Iacob. 2. dicitur: Nonne Abraham ex operibus iustificatus est? Respondeo: Dicendum est, quod Iustificare potest accipi dupliciter: vel quantum ad exequutionem iustitiae, et manifestationem. et

Et ideo dicendum est, quod nemo iustificatur in lege, id est per legem. Nam per eam cognitio quidem peccati habebatur, ut dicitur Rom. 5. sed non habebatur per eam iustificatio. Rom. 3. Ex operibus legis nullus iustificabitur. Sed contra Iacob. 2. dicitur: Nonne Abraham ex operibus iustificatus est? Respondeo: Dicendum est, quod Iustificare potest accipi dupliciter: vel quantum ad exequutionem iustitiae, et manifestationem. et hoc modo iustificatur homo, id est iustus ostenditur ex operibus operatis: vel quantum ad

quantum ad exequutionem iustitiae, et manifestationem. et hoc modo iustificatur homo, id est iustus ostenditur ex operibus operatis: vel quantum ad habitum iustitiae infusum. et hoc modo non iustificatur quis ex operibus, cum habitus iustitiae qua homo iustificatur apud Deum, non sit acquisitus, sed per gratiam fidei infusus. Et ideo signanter Apostolus dicit, Apud Deum, quia iustitia quae est apud Deum, in interiori corde est: iustitia aut quae est ex operibus, id est quae manifestat iustum, est apud homines. et hoc modo Apostolus accipit, Apud Deum. Rom. 2, Non enim auditores, sed

sed per gratiam fidei infusus. Et ideo signanter Apostolus dicit, Apud Deum, quia iustitia quae est apud Deum, in interiori corde est: iustitia aut quae est ex operibus, id est quae manifestat iustum, est apud homines. et hoc modo Apostolus accipit, Apud Deum. Rom. 2, Non enim auditores, sed factores, etc. Rom. 4, Si ex operibus Abraham iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum, etc. Sic ergo patet conclusio rationis, scilicet quod Lex iustificare non potest. Deinde super Iac. 2. ita scribit idem: Sed videtur falsum quod dicit,

quae est apud Deum, in interiori corde est: iustitia aut quae est ex operibus, id est quae manifestat iustum, est apud homines. et hoc modo Apostolus accipit, Apud Deum. Rom. 2, Non enim auditores, sed factores, etc. Rom. 4, Si ex operibus Abraham iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum, etc. Sic ergo patet conclusio rationis, scilicet quod Lex iustificare non potest. Deinde super Iac. 2. ita scribit idem: Sed videtur falsum quod dicit, Nonne ex operibus iustificatus est: quia Rom. 4. probat Apostolus, quod Abraham ex fide

Rom. 2, Non enim auditores, sed factores, etc. Rom. 4, Si ex operibus Abraham iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum, etc. Sic ergo patet conclusio rationis, scilicet quod Lex iustificare non potest. Deinde super Iac. 2. ita scribit idem: Sed videtur falsum quod dicit, Nonne ex operibus iustificatus est: quia Rom. 4. probat Apostolus, quod Abraham ex fide iustificatus est, non ex operibus, et ibidem dicitur: Credidit Abraham Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Ibi glossa Augustin. Non ex operibus iustificatus est, sed ex fide.

idem: Sed videtur falsum quod dicit, Nonne ex operibus iustificatus est: quia Rom. 4. probat Apostolus, quod Abraham ex fide iustificatus est, non ex operibus, et ibidem dicitur: Credidit Abraham Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Ibi glossa Augustin. Non ex operibus iustificatus est, sed ex fide. Responsio: Apostolus et Augustinus loquuntur de operibus praecedentibus fidem, scilicet operibus legalibus, ut patet ibidem, ex quibus nullus plene iustificatus est: hic autem loquitur de operibus sequentibus fidem, quae dicuntur iustificare non secundum quod iustificatio dicitur

Apostolus et Augustinus loquuntur de operibus praecedentibus fidem, scilicet operibus legalibus, ut patet ibidem, ex quibus nullus plene iustificatus est: hic autem loquitur de operibus sequentibus fidem, quae dicuntur iustificare non secundum quod iustificatio dicitur iustitiae infusio, sed secundum quod dicitur iustitiae exercitatio, vel ostensio, vel consummatio. Res enim dicitur fieri, quando perficitur vel innotescit. Vide ibi plura, et abunde poteris Papistarum cavillationibus, eam Epistolam contra nos urgentibus, respondere. Postremo super illud dictum 2. Pet.

Et electionem, per praedestinationem ab aeterno: ut scilicet certi sitis nos esse vocatos, et a Deo electos. Glos. Benefaciendo faciatis vos certos de praemio vestrae vocationis et electionis. Unde per bona opera quae facit homo, suae electionis potest habere certitudinem: non quidem scientiae, sed coniecturae, non rei, sed spei. Roman. 8, Certus sum, quod neque mors, neque vita, etc. haec ille. Observetur tamen simul, quod in Graeco non sit, Per bona opera, in praedicto Petri loco. DE PARTIBUS

ab aeterno: ut scilicet certi sitis nos esse vocatos, et a Deo electos. Glos. Benefaciendo faciatis vos certos de praemio vestrae vocationis et electionis. Unde per bona opera quae facit homo, suae electionis potest habere certitudinem: non quidem scientiae, sed coniecturae, non rei, sed spei. Roman. 8, Certus sum, quod neque mors, neque vita, etc. haec ille. Observetur tamen simul, quod in Graeco non sit, Per bona opera, in praedicto Petri loco. DE PARTIBUS ORATIONIS,

et adiectiva, accidentibus. Plerunque autem solent omnes linguae res illas subsistentes substantivis, accidentes autem accidentariis nominare. Verum Hebraei admodum crebro res illas accidentes substantivis nominant, et quidem ita, ut non tantum illud externum accidens, et quasi vestem, sed etiam simul ipsam rem illis quasi vestitam notent: de qua re postea in Nominibus disseretur. Porro, quia res Deus non ociosas, sed operosas esse voluit: ideoque et vires quasdam, aptitudines et inclinationes illis indidit: ideo illi motus rerum aut ab ipsis in alia quaedam transeunt,

nominare. Verum Hebraei admodum crebro res illas accidentes substantivis nominant, et quidem ita, ut non tantum illud externum accidens, et quasi vestem, sed etiam simul ipsam rem illis quasi vestitam notent: de qua re postea in Nominibus disseretur. Porro, quia res Deus non ociosas, sed operosas esse voluit: ideoque et vires quasdam, aptitudines et inclinationes illis indidit: ideo illi motus rerum aut ab ipsis in alia quaedam transeunt, aut aliunde in eam veniunt, aut denique per se cum rebus ipsis subsistunt. Unde sunt verba alia activa, alia passiva, alia neutra.

alio. Deinde sunt etiam quidam quasi motus animi, qui non satis articulate exprimuntur: qui interiectiones vocantur. Participia sunt quasi quaedam nomina, et rem et motum in tempore simul indicantia. Porro, pronomina sunt quasi quidam vicarii nominum: res enim et ipsa notant. Sed hoc forte dicet aliquis alienum esse a nostro instituto. Quare ad ipsas iam partes orationis accedamus. DE NOMINE. Solent Hebraei, sicut et Graeci, et veteres Germani, propria nomina significantis, attribuere personis et etiam locis, quae vel

Azarias: Helen, Heldai et Hem apud Zachariam: Iacobus et Israel: Salomon et Iedidias: quod ad conciliationem Scripturae, praesertim in genealogia Christi, scitu pernecessarium est. contra etiam unum nomen proprium pluribus locis aut personis tribuitur: sicut Christus duos Iudas Apostolos habuit, sed hoc est aliis linguis usitatum. 3 In nomine saepe quasi totam historiam aut doctrinam personae complectuntur: ut in Abraam, Emanuel, Iehova, Ierusalem, Melchisedek, Ioannes, Iesus Haec. n. si explicueris, totam ferme Doctrinam de eorum vita complecteris. 4 Cognomen

plerunque addito nomine patris, aut etiam aut exprimere. Aliquando tamen etiam loci, aut tribus, aut familiae addunt, sicut et Graeci: ut David filius Isai Bethlehemitae, aut Ephratei, de tribu Iuda. Sic et Graeci personas circumscribunt. 5 Multa sunt in Sacris literis nomina Dei, sed pleraque omnia et ad homines perspicientia, seu declarantia, qualem se Deus agnosci haberique ab hominibus velit. Sic dicitur El robustus, Sadai sufficientia, aut (sicut ipsemet declarat Abraamo) merces copiosa valde, Adonai Dominus, Nezah victor ac triumphator, Iehova erit scilicet fiet homo,

Deo, id est abominabile Deo. 16 Eadem vis est, cum aliquid esse aut fieri vel fore dicitur in aliquid: Ut Esa. 4, In die ita erit germen Domini in pulchritudinem et gloriam, et fructus terrae in magnificentiam et decorem reliquiis Israel, id est, Meschias non tantum erit gloriosus, sed et glorificus et magnificator conversis Israelitis. 17 Saepe vero fit, cum sic adiectiva aut concreta propalam praedicantia, mutantur in substantiva, dubium sit, an pro praedicato aut subiecto accipienda sint: ut, Gloria et magnificentia est opus eius: id est, opus eius est

denotant. 21 Plerunque sunt adiectiva, Hebraeis tamen etiam in substantivum vertuntur, ac in genitivo ponuntur, aut etiam aliter suo substantivo alligantur, ut in constructione Nominum dicam. 22 Aristoteles videtur voce Epitheti etiam appositiones et periphrases amplecti, sed nos tantum ea nunc vocabimus Epitheta, quae vel sunt adiectiva, vel in adiectiva facile resolvi possunt. Sumuntur vero in Sacris pene poetica quadam licentia, non tantum a causa efficiente aut finali, a materia aut forma, sed etiam ab effectibus: sicut poetae dicunt, Pallidam mortem, caligantes

videtur voce Epitheti etiam appositiones et periphrases amplecti, sed nos tantum ea nunc vocabimus Epitheta, quae vel sunt adiectiva, vel in adiectiva facile resolvi possunt. Sumuntur vero in Sacris pene poetica quadam licentia, non tantum a causa efficiente aut finali, a materia aut forma, sed etiam ab effectibus: sicut poetae dicunt, Pallidam mortem, caligantes fenestras, caecam et silentem lunam, et lucos silentes. et omnino ab omnigenis circumstantiis. Rapina alicuius dicitur active et passive, quae ei abrepta est, vel quam ipse abripuit, Iud. 8, Det mihi quisque in aurem

34 Aliquando autem talis periphrasis aliquid plus complectitur, quam simplex nomen. nam aliquas rei conditiones indicat: ut cum dicit David, Sanguinem istorum hominum bibam. 1. Sam. 23. 1. Paral. 23. pro. Aquam istorum, hostium scilicet, cum periculo vitae illis ereptam, et huc allatam. Sed de periphrasi suo loco docetur plenius. 35 Nonnunquam subiectum aut praedicatum non sine obscuritate circumscribitur, cum unica voce exprimi posset: videnturque duae orationes aut plures esse, cum sit unica. Proverb. 12, Qui loquitur veritatem, annunciat iustitiam: pro, Verax homo

orationes aut plures esse, cum sit unica. Proverb. 12, Qui loquitur veritatem, annunciat iustitiam: pro, Verax homo loquitur iusta. Subiectum magis significat potentiam aut habitum: praedicatum vero actum aut actionem. At in tali resolutione orationis, perinde utrumque de actione sonare videtur: sed significantior et evidentior est talis locutio, quia magis rem proponit in actu. 36 Nomina verbalia et etiam eis vicina, alias active, alias passive accipiuntur. Initium sapientiae est timor Domini, saepe iteratur: id est, timor quo Deus timetur, non quo ipse timet. Contra, cum

Iussit eos discumbere areolae areolae, id est areolatim aut mensatim. Qua de re in Reduplicatione prolixius. 39 Nomina substantiva aliquando simul etiam adiuncta significant Metonymice: ut sunt causa, effectus, accidentia, et similia. Sic via saepe non tantum vitam per Metaphoram, sed et omnia adiuncta: ut sunt actiones vitae, et omnis generis difficultates, quae sese in ea obiiciunt. Sic dicitur Dominus nosse viam iustorum, id est, ipsos omnesque res ipsorum curare. Sic iudicium saepe significat ipsam controversiam, eius ius, cognitionem, determinationem et exequutionem:

perpetrat peccatum. Ibidem: Et labia sapientum custodit eos. Sic saepe veritatis, iustitiae, misericordiae et similia. De hoc Hebraismo pronunciat Hier. li. 2 contra Iovin. Scriptura solet et unum pluraliter, et plura singulariter appellare. 49 Nec solum ponuntur pro singulari numero, sed etiam pro uno aliquo certo incerte indicato: ut Matth. 12, In illo tempore profectus est IESUS per segetes sabbatis, discipuli autem eius esurientes coeperunt vellere spicas, id est quodam sabbato. Psal. 1. Erit sicut arbor plantata ad rivos aquarum, id est iuxta aliquem rivum.

omnia desolantem, aut vastantem. Mihi sane posterior expositio magis probatur. Nam omnino agitur de quodam idolo, aut idololatria, quam per abominationem notari necesse est. solent enim Hebraei idola et idololatrias vocare Abominationes. Istam vero idololatriam dicit non vulgarem quandam fore, sed quae plurimum damni det, totamque religionem devastet. Multa enim fuerunt foeda idola, sed non perinde Ecclesiae et religioni pestifera, ut Antichristus, qui omnia, idque diutissime, contaminavit ac vastavit. Sic cum Psaltes dicit toties, Gloria magnificentiae: et Paulus Divitias gloriae:

agitur de quodam idolo, aut idololatria, quam per abominationem notari necesse est. solent enim Hebraei idola et idololatrias vocare Abominationes. Istam vero idololatriam dicit non vulgarem quandam fore, sed quae plurimum damni det, totamque religionem devastet. Multa enim fuerunt foeda idola, sed non perinde Ecclesiae et religioni pestifera, ut Antichristus, qui omnia, idque diutissime, contaminavit ac vastavit. Sic cum Psaltes dicit toties, Gloria magnificentiae: et Paulus Divitias gloriae: dubium est, an exponas magnificam gloriam, vel gloriosam magnificentiam: divitem gloriam, aut

utrum in adiectivum resolvas. 57 Aliquando duo nomina per regimen constructa necesse est in exponendo simpliciter invertere: ut id regatur quod regebat, et non In adiectivum resolvere: in quo est quaedam species Hypallages: ut Eph. 4, Nullus sermo corruptus ex ore nostro egrediatur: sed si quis est bonus in aedificationem usus, ut det gratiam auditoribus: clarior et melior sensus videtur fore, si dicas, Sermo bonus ad usum aedificationis, id est qui aedificet: nisi malis exponere, Sermo bonus ad promotionem praesentis alicuius negotii aut utilitatis. Verum de hoc genere

pro posteritate, socius pro proximo sumitur. 62 Nominum reduplicatio alias vehementiam significationi adiicit: Templum Domini, Templum Domini Ierem. 1, Terra, terra, terra audi verbum Domini. Sic Esa. 6, Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Zebaoth. Non qui dixerit Domine Domine, sed qui fecerit voluntatem patris. Alias distributionem aut collationem: Vallis erant putei putei, id est, passim erant multi putei. Dedit in manus servorum suorum greges greges, Gen. 22. pro, Separatim singulos greges. Accipe tribus tribus, pro, Singular tribus. Convivia convivia, et areolae

putei. Dedit in manus servorum suorum greges greges, Gen. 22. pro, Separatim singulos greges. Accipe tribus tribus, pro, Singular tribus. Convivia convivia, et areolae areolae: pro, Convivia aut areolas. Mar. 6. Contra Levit. 17, Vir [?:--- ] colligit, pro, Unusquisque vir, Sed de hoc in reduplicatione plenius dicetur. 63 Nominibus numerabilibus cardinalibus utuntur pro ordinalibus: Unum, duo, tria pro, Primum, secundum, tertium. Utuntur et pro adverbialibus: ut Septem,

omni bono: pro, Citius esurient leones, seu fortissimi ac ditissimi quique. De quo huius linguae idiotismo, integram regulam inservi in Syncategorematibus, de defectu comparativarum particularum, adiectis plurimis exemplis, quae ibi vide. Sic Marc. 9 dicitur, Qui me recipit, non me recipit, sed eum qui misit me: id est, magis patrem mittentem, quam me missum: illius enim gratia me recipit, ut quod servo aut legato bene ab aliquo fit, Domini causa fit. Matth. 24 simpliciter dicit: Caelum et terram transitura, verbum vero Christi non transiturum: at Luc. 16 habet, Facilius est

ab aliquo fit, Domini causa fit. Matth. 24 simpliciter dicit: Caelum et terram transitura, verbum vero Christi non transiturum: at Luc. 16 habet, Facilius est caelum et terram transire, quam unum apicem de Lege. Huc referre possis illam regulam Erasmi: Negatio non semper privat aut removet, sed tantum corrigit. tametsi alio potius pertineat. Vicinum huic est, quod saepe ac simpliciter dicuntur, quae comparativa intelligenda sunt: Quisquis scandalizaverit unum de hisce minimis, bonum ei est, ut appensa mola asinaria submergatur in mari. Tota ea oratio in comparationem resoluta, fit

pusilli scandalizatio. Talia exempla sunt multa, ubi simpliciter affirmata comparative intelligenda sunt. 9 Econtra etiam non raro duo, quorum alterum simpliciter negandum est, alterum vero affirmandum comparative efferuntur: ut Iohan. 3, Hoc est iudicium, quod lux venit in mundum, sed homines magis dilexerunt tenebras quam lucem: videtur dicere, quod homines etiam lucem dilexerint, licet minus quam tenebras: cum contra sentiat, eos vere odisse lucem, et tantum tenebras dilexisse. Quare id quod hic in inferiore gradu ponitur, simpliciter negative accipi debet, perinde ac si

magis dilexerunt tenebras quam lucem: videtur dicere, quod homines etiam lucem dilexerint, licet minus quam tenebras: cum contra sentiat, eos vere odisse lucem, et tantum tenebras dilexisse. Quare id quod hic in inferiore gradu ponitur, simpliciter negative accipi debet, perinde ac si dixisset: Sed homines dilexerunt tenebras, et lucem odio habuerunt. Sic Luc. 18 dicit Dominus: Descendit publicanus magis iustificatus in domum suam, quam Pharisaeus: cum Pharisaeus neque parum neque multum sit iustificatus, et omnium iustificatorum eadem sit quantitas aut modus iustificationis. Qui locus

Pet. 2, id est, In quem pessimum conatum, finemque toti intenti sunt. Sic γίνεσθαι fieri, pro esse, saepe usurpatur in novo Testamento. 6 Sicut autem supra dixi de nominibus, quod saepe non tantum eam rem notent, cui proprie attributa sunt, sed etiam antecedentia, sequentia, et quoquo modo coniuncta: ita et de verbis verissime pronunciatur. Sic omnia verba noticiae, ac etiam sensuum, crebro sequentes motus animi, et etiam externas actiones notant. Pari ratione etiam affectuum verba et voluntatis. de qua Synecdoche aut Metonymia postea

Esa. 38, Tollant massam ficorum, et contundant eam super ulcus: id est, contundant et ponant. Num. 18, Accipient a te vitulam russam, etc. id est, accipiendo adducent ad te. Omnis domus in seipsam divisa corruit, Matth. 12, id est, non solum divisas habens partes, sed etiam pugnantes. Sed de hoc quoque Hebraismo postea agetur plenius in capite Unum, et plura, et contra. 26 Praeteritum pro infinitivo usurpant Hebraei. Gen. 37, Non potuerunt loquuti sunt: pro, loqui non potuerunt prae odio. 27 Sic infinitivum pro imperativo. Ier. 2,

38, Tollant massam ficorum, et contundant eam super ulcus: id est, contundant et ponant. Num. 18, Accipient a te vitulam russam, etc. id est, accipiendo adducent ad te. Omnis domus in seipsam divisa corruit, Matth. 12, id est, non solum divisas habens partes, sed etiam pugnantes. Sed de hoc quoque Hebraismo postea agetur plenius in capite Unum, et plura, et contra. 26 Praeteritum pro infinitivo usurpant Hebraei. Gen. 37, Non potuerunt loquuti sunt: pro, loqui non potuerunt prae odio. 27 Sic infinitivum pro imperativo. Ier. 2, Eundo clamabis in

36 Imperativo utuntur Prophetae aliquando indignitate rei, et zelo Dei commoti. Ingredere in petram, et absconde te in pulvere, Esa. 2, quasi dicat, Vos indigni estis nulla venia. 37 Futurum et praeteritum Hebraeum non tantum indicativi modi est, ut aliqui putant, sed etiam in omnibus aliis modis usurpatur. 38 Multum utuntur suo futuro pro optativo. Cant. 1, Osculabitur me osculo oris sui, id est, utinam osculetur, vel utinam oscularetur me. Sic et pro modo obsecrandi: Ibo nunc in agrum, Ruth 2, pro, utinam eam, utinam permittas me ire. Ier.

et Praeteritum passivae. 2 Praesenti participio utuntur pro praesenti indicativi. Isa. 1, Terram vestram comedentes peregrini: pro, comedunt aut absumunt eius fructus. Rom. 3, Iustificantur gratis δικαιούμενοι, iustificati. Rom. 5, Sed etiam gloriantes, pro, gloriamur. Act. 24, Invenientes enim hunc virum, pro, invenimus. Act. 26, Annuncians omnibus poenitentiam agere, pro, Annunciavi. Matth. 23, Colantes culicem, et devorantes camelum, pro, excolatis et devoratis. Ponitur et pro praesenti optativi ac coniunctivi,

quoque eadem ratione dicunt, invictus pro invincibilis, laudatus pro laudabilis, indomitum vulgus pro indomabile. Et Virgil. Pictis conspectus in armis, pro conspicibilis aut conspicuus: et horrentia arma pro horribilia. Cicer. in Pisonem: Quis te miserior? quis te damnatior? id est damnabilior. Sed in veteri Testamento est usitatius נדרשתי pervestigatus, pro, pervestigabilis, Esa. 55. 1. Sic conspicuus, Rom. 10. 20. ut cum dicunt נרצה nirza, Dilectus pro amabilis. Nechmad

praepositiones, adverbia et coniunctiones, recte suoque loco ac sensu posita, mirificam lucem simul et energiam, adde etiam suavitatem sermoni adferunt: quod in omnibus linguis est notissimum, testaturque id etiam Demetrius Phalereus, ut hoc nec exemplis, nec alia probatione indigeat. Sed in Hebraea lingua saepe admodum non suo loco posita reperiuntur: eoque non tantum non adserunt suum solitum commodum, sed etiam contrarium incommodum obscuritatis pariunt. Quod ut rectius devitari, et verus eorum usus ac sensus haberi queat, quibusdam exemplis illustrabo. 2

suavitatem sermoni adferunt: quod in omnibus linguis est notissimum, testaturque id etiam Demetrius Phalereus, ut hoc nec exemplis, nec alia probatione indigeat. Sed in Hebraea lingua saepe admodum non suo loco posita reperiuntur: eoque non tantum non adserunt suum solitum commodum, sed etiam contrarium incommodum obscuritatis pariunt. Quod ut rectius devitari, et verus eorum usus ac sensus haberi queat, quibusdam exemplis illustrabo. 2 Praepositio aliquando contra suam naturam voci suae postponitur. Gen. 2, Formavit Deus hominem pulverem de terra, pro, de

ira, non cum timore coniungi debebat. 4 Quod, coniunctio non suo loco posita aliquando reperitur: ut Gal. 1, Significo Evangelium meum, quod aut quia non est secundum hominem: pro, significo, quia Evangelium meum non sit ab homine. Rom. 6, Gratia Deo, quod fuistis servi peccati, sed ex animo obedivistis formae doctrinae. Coniunctio Quod non proprie videtur monstrare causam gratiarum actionis, seu illud bonum, de quo gaudeat: clarius esset: Gratias ago, quod cum essetis servi, obedivistis, etc. 5 Quia reddens rationem crebro deest. ut Exod. 29,

eum nihilominus honoraverint. Adverbium ergo Non, determinare debet aut negare verbum Honorare, et non adverbium similitudinis Ut, aut Sicut. sic Iohan. 6, Non Moyses vobis dedit panem de caelo: pro, Moyses non dedit panem de caelo. Lis enim ibi est, non quis Manna dederit, Moyses aut Deus? sed quod tunc datum fuerit, an verus caelestis panis, aut alius corporalis tantum. Negatio ergo Non determinat non personam dantem, aut Moysen, sed rem datam: nempe dicit, Manna non fuisse vere caelestem panem, quia iam demum adsit talis panis a patre datus: nempe Christus Iesus, ut etiam ex

sic Iohan. 6, Non Moyses vobis dedit panem de caelo: pro, Moyses non dedit panem de caelo. Lis enim ibi est, non quis Manna dederit, Moyses aut Deus? sed quod tunc datum fuerit, an verus caelestis panis, aut alius corporalis tantum. Negatio ergo Non determinat non personam dantem, aut Moysen, sed rem datam: nempe dicit, Manna non fuisse vere caelestem panem, quia iam demum adsit talis panis a patre datus: nempe Christus Iesus, ut etiam ex sequentibus patet. sic ibidem dicit Dominus: Descendi de caelo, non ut faciam voluntatem meam: pro, ut faciam non meam voluntatem, sed patris. Illud

aut Moysen, sed rem datam: nempe dicit, Manna non fuisse vere caelestem panem, quia iam demum adsit talis panis a patre datus: nempe Christus Iesus, ut etiam ex sequentibus patet. sic ibidem dicit Dominus: Descendi de caelo, non ut faciam voluntatem meam: pro, ut faciam non meam voluntatem, sed patris. Illud Non, determinat voluntatem, non autem verbum Facere. 7 Negatio est aliquando non suo loco posita, et simul particula Si deest: seu negatio sequentis est aliquando praeposita praecedenti membro: vel in propositione hypothetica negatio addenda posteriori categoricae,

Omni viro suum vitae institutum aut curriculum probatur. Terentius: Patres sunt iniqui iudices in omnes adolescentes: pro, omnes patres sunt iniqui iudices in adolescentes. Adverbia interrogandi, cur, quare, etc. saepe non immediate iunguntur illi propositioni, de qua interrogant: sed alicui alii, quae illi coniuncta est eamque praecedit, ita ut aliud quiddam quaerere, quam id quod quaerant, videri possint. Dicetur de hoc, exemplisque confirmabitur in capite de interrogatione et responsione. 14 Ponitur aliquando adverbium interrogandi secundo loco, cum primo

την ἀρχην initio, vel ab initio adverbium, cum verbo Loquor coniungendum est, praeposito illo Quod, ut sit sensus: Id sum, quod semper inde ab initio dico, et loquendo vos doceo. Sic et mox decimo interrogatus an esse? Meschias? respondet, se dudum eis dixisse, sed ipsos nolle credere. Rom. 12, Unicuique prout Deus partitus est mensuram fidei: i, prout unicuique partitus est Deus, sic demum sapiat: habita nimirum suorum donorum ratione. Rom. 11, Vestra misericordia ut et ipsi serventur: pro, Ut per vestram misericordiam, et ipsi misericordiam

fui cum Mose, ero tecum: pro, Sic ero tecum. Alias utrunque adverbium deest. Perdix colligit quae non peperit, qui facit divitias sine iudicio. pro sicut perdix, etc. sic qui facit divitias sine iudicio. Ibidem: Solum gloriae altitudo. 1. Thessal. 2, Accepistis non sermonem hominum, sed ut vere est, sermonem Dei: pro, Accepistis non ut sermonem hominum, sed ut sermonem Dei, verum de natura et particulis Similitudinum suo loco plenius. 20 Coniunctio Si, Cum, aut alia conditionalis saepe deest: videturque id simpliciter affirmari aut mandari, quod conditionaliter

Perdix colligit quae non peperit, qui facit divitias sine iudicio. pro sicut perdix, etc. sic qui facit divitias sine iudicio. Ibidem: Solum gloriae altitudo. 1. Thessal. 2, Accepistis non sermonem hominum, sed ut vere est, sermonem Dei: pro, Accepistis non ut sermonem hominum, sed ut sermonem Dei, verum de natura et particulis Similitudinum suo loco plenius. 20 Coniunctio Si, Cum, aut alia conditionalis saepe deest: videturque id simpliciter affirmari aut mandari, quod conditionaliter intelligendum est. Levitic. 18, Quae faciet homo, et vivet in eis, id

Isa. 45, Rorate caeli desuper, et nubes pluant iustitiam, aperiatur terra, et germinet salutem: id est, Iustitia floreat. Ego Iehova credo hoc: pro, Si talia fiunt, aut cum fiunt, certo scitote ea a me fieri. Tale est illud proverbiale apud Ethnicos. Sponde, noxa praesto est: pro, si spoponderis. Sed in Hebraismis singularis vis in illo Et, inesse videme. Aliquando et negativa conditionaliter ponitur: Non videbit me homo, et vivet: id est, si viderit me, non vivet. Si videbis bovem fratris, aut etiam inimici errantem, deduc eum. 21 Sic et illa conditionaliter proponuntur. Matt.

ut celebrent. Surges, misereberis: id est, Surges ut miserearis. Pharao induravit se admittendum nos: pro, ut non dimitteret nos aliquis posset putare esse contrarium sensum. 27 Coniunctiones causales non semper veram causam, sicut etiam finales particulae aliquando non verum finem, sed id quod aliquo modo sequitur, secutumve est, annectunt. Christus passus est, ut filios Dei congreget. Ioan. 11, Imo ille erat passus ut omnes salvaret: sed tamen hoc est secutum ob aliorum incredulitatem. Ioan. 12, dici videtur causa incredulitatis excae catio Dei, et finis impletio

contrarium sensum. 27 Coniunctiones causales non semper veram causam, sicut etiam finales particulae aliquando non verum finem, sed id quod aliquo modo sequitur, secutumve est, annectunt. Christus passus est, ut filios Dei congreget. Ioan. 11, Imo ille erat passus ut omnes salvaret: sed tamen hoc est secutum ob aliorum incredulitatem. Ioan. 12, dici videtur causa incredulitatis excae catio Dei, et finis impletio Scripturae. 28 Sic et adverbium loci abundat. Ezech. 34, Ad locum

conditionaliter, vel disiunctive, vel comparative ponendae essent, simpliciter ponuntur, tanquam simpliciter asserantur. Matth. 18, Domine, quoties peccabit frater meus, et remittam ei? id est, si saepius peccaverit, quoties remittere ei debeo? Non enim quaerit, quoties frater sit peccaturus: sed si peccaverit, quoties ei remitten dum sit. Ubi simul interrogandi adverbium non suo loco est positum. Sic Matth. 17. Qui autem scandalizaverit unum ex his minimis in me credentibus, prodest ei, ut suspendatur mola asinaria ex collo eius, etc. id est, satius esset cuique homini

autem Dominum, non destituentur omni bono: pro, Potius aut citius leones et viri fortissimi, summaque industriae, carebunt, quam pii. Misericordiam volo, non sacrificium, Oseae 6. pro, Potius volo vel malo misericordiam quam sacrificium. Sic forte illud Ier. 7, Non praecepi de sacrificiis, sed audite vocem meam, et ero vobis in Deum. Sic et Isa. 1. negat se ab illis sacrificia et alios caeremoniales cultus postulare, sed cor: pro magis. 31 Caelum et terra transibunt, verba mea non transibunt, Matth. 24. pro, potius aut citius transibunt. Sic forte exponi posset illud:

pii. Misericordiam volo, non sacrificium, Oseae 6. pro, Potius volo vel malo misericordiam quam sacrificium. Sic forte illud Ier. 7, Non praecepi de sacrificiis, sed audite vocem meam, et ero vobis in Deum. Sic et Isa. 1. negat se ab illis sacrificia et alios caeremoniales cultus postulare, sed cor: pro magis. 31 Caelum et terra transibunt, verba mea non transibunt, Matth. 24. pro, potius aut citius transibunt. Sic forte exponi posset illud: Cum facis prandium, noli vocare amicos et divites, sed voca pauperes, mutilos, claudos: pro, Potius ac libentius egentes quam

Isa. 1. negat se ab illis sacrificia et alios caeremoniales cultus postulare, sed cor: pro magis. 31 Caelum et terra transibunt, verba mea non transibunt, Matth. 24. pro, potius aut citius transibunt. Sic forte exponi posset illud: Cum facis prandium, noli vocare amicos et divites, sed voca pauperes, mutilos, claudos: pro, Potius ac libentius egentes quam divites invita. non enim simpliciter prohibet convivia amicorum. 32 Nonnunquam non tam desunt syncategoremata, quam vel nimis procul, vel alioqui obscure ex praecedentibus petenda, aut repetenda, seu

Psal. 4, Usquequo gloria mea in ignominiam? amatis vanum, quaeritis mendacia? Sic 10. Psal. Quousque Domine stabis procul, etc. 36 Aliquando contra abundant ociose, non tamen sine incommodo: ut cum similitudinis particulae non similitudinem, sed ipsam rei veritatem notant. quod Iudaei dicunt caf vel sicut veritatis. Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset

Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis: id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo

(ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis: id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam

et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis: id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam καθὼς sicut, usurpatur. 2 Corinth. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent δι ὦν. sed multo magis is sensus est 1 Corinth. 1, Quemadmodum testimonium Christi confirmatum est in vobis. Iohann. 1, Sicut unigenitus a patre: id est, utpote vere unigenitus a patre. 2 Cor. 3, Transformamur in eandem imaginem, tanquam a spiritu Domini. 37 Saepe uno aut altero solum

Quoniam, nonnunquam ferme abundant: ut 1 Reg. 1, Tu dixisti Domine mi rex, quod Salomon filius tuus regnabit post me: poterat simpliciter dici. Tu domine mi rex dixisti, Salomon filius meus regnabit post me. Iohan. 1, Et dixit quod non sum ego Christus. 41 Sicut. non quantitatem, sed tantum qualitatem, crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos.

Tu domine mi rex dixisti, Salomon filius meus regnabit post me. Iohan. 1, Et dixit quod non sum ego Christus. 41 Sicut. non quantitatem, sed tantum qualitatem, crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos. Tale est et illud: Sicut et nos remittimus debita. De significationibus abusivis quarundam Coniunctionum, dixi in capite De non causa, ut causa,

aut Testamentum hoc praesenti vobisque distributo sanguine sancitum. Electio sepulchrorum, et sepulchra electionum. Lenticula olei non deficiet, pro, oleum lenticulae. Vide hac dere quandam regulam initio Troporum. 13 Nec tantum in singulari genitivo ponunt nomen significans accidens, sed etiam in Plurali. Testis veritatum, Proverb. 14. Calix salutum, Psal. 116. pro, calix salutis vel salutaris. 1. Sam. 1, Si dederis mihi semen virorum, id est, semen virile seu filium. 2 Sam. 22. A viro iniuriarum liberabis me. Proverb. 5, Cerva amorum, et caprea gratiae

querelam ac preces. Sic abominatio, pro cultibus, et in universum rebus abominabilibus, passim in Sacris literis frequenter legitur, item Veritas, pro vero cultu: Mendacium, pro mendaci et falso cultu: ut Romanor. 1, Veritatem commutaverunt in mendacium. 19 Nec tantum in singulari, sed et in plurali hoc Hebraismo utuntur: ut, Auribus percipe lachrymas meas, pro, lachrymabilem vel lugubrem supplicationem. Item Psal. 39, Misericordiae Domini, pro misericorditer factis. Sic paces, pro pacificis. Psal. 55. 59, Omnes iustitiae nostrae sicut pannus

meum intelligentias, pro, sapienter et intelligenter dicta. Talis Hebraismus plerunque est significantior: ut cum Latini scelus, pro scelerato homine dicunt: sterquilinium, pro turpi: mastigia, pro digno flagellis: Germani Strikt. 20 Non tantum abstracta efficiunt hunc Hebraismum, sed etiam nomina actionum: ut observatio abominatio, et verbalia, aliaque substantiva. Abominatio, pro re abominabili: emptio argenti, Gen. 17. pro emptis argento: rapina, pro re rapta: eleemosyna, pro misericorditer data: caro, pro carnalibus: spiritus,

13. Sic etiam Adiectivum non semper suo substantivo tribuitur, ut Medium in penetralibus hostem, pro mediis in penetralibus. 35 Atque his modis Hebraei non tantum ea nomina construunt, quae quasi possessoris personam exprimunt, sicut Latini faciunt, qui in genitivo possessorem ponunt: sed etiam ea ad quae quis aptus, inclinatus addictusve significatur: ut Exod. 4, Vir verborum, id est aptus ad verba seu sermones, eloquens. Et Gen. 9, Noah coepit esse vir terrae: id est, addictus fuit agriculturae. Exod. 15, Dominus est vir belli.

Item Num. 32, Terra pecorum, et locus pecorum, id est, Locus vel terra apta alendis pecoribus. Iud. 1, Vir contentionis fui ego, et populus meus cum Amon valde: id est: magnam contentionem habui. Non habitum contentiosus, sed actionem, nempe litem, significat. Panem impietatis comedent, et vinum iniuriarum exhibent, id est partum iniuste. Act. 7, In flamma rubi, id est, in rubo visa. 36 Ac in universum omnia ea accidentia Hebraei hoc modo per substantiva exprimunt, quae quoquo modo ad aliquod subiectum

qua iustificemur, passive intellexit de illa substantiali iustitia, qua Deus ipse iustus est: contra nostrae Ecclesiae intellexerunt active, iustitiam Dei esse meritum Christi, quod nobis Deus largiatur ac imputet. Sicut et Augustinus testatur, iustitiam Dei vocari non eam, qua ipse iustus sit, sed qua nos iustificet. Dicitur igitur obedientia Christi nobis imputata Dei iustitia, ob quinque causas. 1 Quia sola coram Deo valet, ut Lutherus vertit, aut pro vera iustitia a Deo censetur. 2 Quia nobis a Deo per imputationem donatur. 3 Quis ipse filius qui eam praestitit, est verus Deus. 4 Quia

in subiecto: accidens vero in praedicato ponitur cum litera ל Lamed significante In: ut Ies. 4, Die illa germen Domini erit in magnificentiam et gloriam, id est magnificum et gloriosum. Verum Hebraismus plus dicit. Indicat enim eum non tantum sore gloriosum, sed et aliis gloriam allaturum. Gen. 17, Eris in patrem gentium, id est pater gentium. Aliquando contra, adiectivum pro substantivo, seu concretum pro abstracto ponitur. 2, Pet. 2, Habentes oculos plenos

ut Psalm. 7, Puteum effodit, et excavavit, et incidet in foveam quam fecit: fovea repetit sensum putei. Rom. 6, Vetus ille noster homo concrucifixus est, ut aboleatur corpus peccati, ne amplius serviamus peccato. Ubi illa tria, Vetus homo; Corpus peccati et peccatum, idem esse opinor: sed tamen non sine sua emphasi illae voces inculcantur. Nam ratione Adamicae originis regenerationi opposite dicitur vetus homo. Porro quia hoc corpus externum computrescet; ideo ad id secunda appellatione alluditur. Postremo peccatum tanquam rex quidam imperare nobis dicitur: ideo ait, Ne

Porro quia hoc corpus externum computrescet; ideo ad id secunda appellatione alluditur. Postremo peccatum tanquam rex quidam imperare nobis dicitur: ideo ait, Ne serviamus peccato. clarius fuisset: Vetus ille noster homo crucifixus est, ut tandem plane aboleatur, ne illi porro servire cogamur. Sed hoc magis emphaticum est. Sic Rom. 1, Video aliam legem in membris meis, captivantem me sub legem peccati. Ubi utraque lex membrorum et peccati eadem est. 6 Aliquando non prorsus ipsum antecedens, sed vicinum referunt. Ubi intraveritis in domum, manete ibi donec exeatis inde: non

homo crucifixus est, ut tandem plane aboleatur, ne illi porro servire cogamur. Sed hoc magis emphaticum est. Sic Rom. 1, Video aliam legem in membris meis, captivantem me sub legem peccati. Ubi utraque lex membrorum et peccati eadem est. 6 Aliquando non prorsus ipsum antecedens, sed vicinum referunt. Ubi intraveritis in domum, manete ibi donec exeatis inde: non ex ea domo: alioqui esset tautologia. Idem enim est manere in domo, et non exire ex ea. Sed Inde, pro ex ea civitate ponitur: non domum, sed etiam civitatem refert. 7 Referunt nonnunquam etiam relativa

me sub legem peccati. Ubi utraque lex membrorum et peccati eadem est. 6 Aliquando non prorsus ipsum antecedens, sed vicinum referunt. Ubi intraveritis in domum, manete ibi donec exeatis inde: non ex ea domo: alioqui esset tautologia. Idem enim est manere in domo, et non exire ex ea. Sed Inde, pro ex ea civitate ponitur: non domum, sed etiam civitatem refert. 7 Referunt nonnunquam etiam relativa aliquod antecedens, quod licet non praecesserit, facile tamen, quale sit, intelligi potest. Ut Ier. 10, Quoniam lignum de sylva excidit illud, auro exornavit illud, clavis

et peccati eadem est. 6 Aliquando non prorsus ipsum antecedens, sed vicinum referunt. Ubi intraveritis in domum, manete ibi donec exeatis inde: non ex ea domo: alioqui esset tautologia. Idem enim est manere in domo, et non exire ex ea. Sed Inde, pro ex ea civitate ponitur: non domum, sed etiam civitatem refert. 7 Referunt nonnunquam etiam relativa aliquod antecedens, quod licet non praecesserit, facile tamen, quale sit, intelligi potest. Ut Ier. 10, Quoniam lignum de sylva excidit illud, auro exornavit illud, clavis confirmavit, non commovebitur: subintelligitur

nonnunquam etiam relativa aliquod antecedens, quod licet non praecesserit, facile tamen, quale sit, intelligi potest. Ut Ier. 10, Quoniam lignum de sylva excidit illud, auro exornavit illud, clavis confirmavit, non commovebitur: subintelligitur antecedens idolum, quod tamen non praecessit, sed facile ex sequente descriptione intelligi potest. 8 Saepe quoque referunt Hebraei per relativum antecedentia nomina longius, quam ut commode referri possint, distantia, cum sint alia propria, quae videri possint per ea relativa referri. Proinde vigilantia in ea re adhibenda est, ne

refertur. 2 Thess. 2, Cuius praesentia est secundum efficaciam sathanae: longius abest iniquus. Apoc. 20, Vidi thronos, et sederunt super eos, et datum est iudicium eis. Sequitur antecedens, Securi percussi propter Christum. Sic Mar. 2. 13. Ipsum refert, non paralyticum proxime antecedentem, sed Iesum ab 8. versiculo. Ita etiam num. 25, Accipe principes populi, et suspende eos, scilicet non principes, sed copulatos Baali, quod longius distat inde. 9 Affixum pro separato. Exod. 27, Facies cornua eius, pro, illi. Dabo gentes haereditatem tuam, Psal. 2.

thronos, et sederunt super eos, et datum est iudicium eis. Sequitur antecedens, Securi percussi propter Christum. Sic Mar. 2. 13. Ipsum refert, non paralyticum proxime antecedentem, sed Iesum ab 8. versiculo. Ita etiam num. 25, Accipe principes populi, et suspende eos, scilicet non principes, sed copulatos Baali, quod longius distat inde. 9 Affixum pro separato. Exod. 27, Facies cornua eius, pro, illi. Dabo gentes haereditatem tuam, Psal. 2. Posses dicere pronomina, quae vocant affixa, propterea quod paragogice vocibus Hebraicis adglutinantur, aliquando non

9 Affixum pro separato. Exod. 27, Facies cornua eius, pro, illi. Dabo gentes haereditatem tuam, Psal. 2. Posses dicere pronomina, quae vocant affixa, propterea quod paragogice vocibus Hebraicis adglutinantur, aliquando non simpliciter pertinere ad vocem cui adiuncta sunt, sed ad aliquam aliam ibi positam: sicut paulo ante in constructione Nominis monui. ut si affixum [?: ] Cha, haereditati adnexum, verbo esset adiunctum nenathathicha, etc. Dabo tibi gentes haereditatem, vel in haereditatem.

Dicendum enim fuisset secundum communem morem, Obedivistis ei typo aut formae doctrinae, in quem typum, aut in quam formam doctrinae traditi, vel traducti estis. Horum utrumque ad Graecismum referunt. 23 Relativum Qui, quae, quod, saepe cum antecedentibus construitur, non vocis, sed sensus habita ratione. Rom. 9, Ut ostenderet divitias gloriae super vasa misericordiae, quos vocavit nos. ubi Quos, non proprie cum Metaphora vasa construitur, sed cum eo quod illa significant, cum hominibus electis, per vasa misericordiae significatis. Col. 2, Neque obtinens caput, ex quo

Horum utrumque ad Graecismum referunt. 23 Relativum Qui, quae, quod, saepe cum antecedentibus construitur, non vocis, sed sensus habita ratione. Rom. 9, Ut ostenderet divitias gloriae super vasa misericordiae, quos vocavit nos. ubi Quos, non proprie cum Metaphora vasa construitur, sed cum eo quod illa significant, cum hominibus electis, per vasa misericordiae significatis. Col. 2, Neque obtinens caput, ex quo totum corpus, etc. Caput in Graeco est feminini, Ex quo masculini: sed constructio respicit sensum, intelligens per caput ipsum Christum quem relativum

quos vocavit nos. ubi Quos, non proprie cum Metaphora vasa construitur, sed cum eo quod illa significant, cum hominibus electis, per vasa misericordiae significatis. Col. 2, Neque obtinens caput, ex quo totum corpus, etc. Caput in Graeco est feminini, Ex quo masculini: sed constructio respicit sensum, intelligens per caput ipsum Christum quem relativum refert. 24 Construitur aliquando relativum genere cum sequente, non cum antecedente voce. Ephes. 1, Qui est arrhabo haereditatis nostrae. Antecedens est

25 Relativum aliquando sine antecedente ponitur. Psal. 115, Auxilium et clypeus eorum ipse est: eorum scilicet, qui sperant in eum. Videtur esse relativum sine antecedente. Sic Marc. 9, Ubi vermis eorum non obit, et ignis non extinguitur. Non praecessit antecedens quorum, sed facile est subintelligere, damnatorum. Sic Marc. 14, Hic est ex ipsis, scilicet Christi discipulis, dicit ancilla, quae non fecerat in textu eorum mentionem. 26 Aliquando ponitur relativum ante

in domo tua: pro, in quibus diebus. 29 Zeh, pronomen substantiam indicans, aliquoties et qualitatem denotat. Deut. 5, Cor eorum Zeh, id est tales eis. Hoc et alia demonstrativa pro provocabulo, Qui, quae, quod, Psal. 9. 30 Nonnunquam, non est demonstrativum, sed in definitum, aut etiam solummodo expletiva particula indicat tamen simul veluti indignationem quandam. Ierem. 20, Quid Zeh hoc? vel quare hoc, de ventre exivi, ut viderem dolorem et laborem? Genes. 35, Si sic, quid Zeh hoc ego? scilicet petii? Ibid em in fine iterum. Hic

Ac in Matthaeo non est negligenda rationalis particula γὰρ: τοῦτο γὰρ ἐστὶ τὸ αἷμα, Hic enim est sanguis. Est enim ratio indicans, cur sit bibendum, quia videlicet non sit tantum panis acuinum, sed sit ipsemet sanguis: quis autem sanguis? Is, inquit, quo novum Testamentum sancitur, et is, qui funditur pro multis in remissionem peccatorum. Vocula igitur γὰρ, Enim, omnino plurimum facit ad perspiciendum verum illius loci sensum.

1 Constructio Verborum in hac quoque lingua, sicut et in aliis, partim propria, partim figurata est. Est vero perdifficile de ea exactius differere: quia non ita exacte possumus in hac lingua casus habere ut in aliis, cum nulla terminatione voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a duali et plurali. Praeterea licet habeat articulos, tamen illi non ita certo per casus distingui possunt: saepe unus articulus in pluribus casibus reperitur. 2 Multa possunt de constructione quoque, sicut et de reliquis Grammatices partibus, in

linguae aliquousque conveniunt. Ea hic prolixius inculcare, superfluum esset. Monebo igitur tantum quaedam de figuratis locutionibus, idque minus notis Latinis auribus. 3 Requirit sane haec lingua, sicut aliae, ut verbis personalibus praeponatur nominativus eiusdem numeri ac personae: sed contra mira est licentia subito mutandi numeros ac personas: ut eadem vel persona, vel eius motus aut actio, iam in prima, iam in secunda aut tertia persona, iam in singulari, iam in plurali proponantur. Genes. 1, Faciamus hominem. et: Dominentur piscibus maris. Psal. 2,

5 Hebraei igitur plurimum non variata sententia mutant personas, numeros, tempora, et modos. Levit. 25, Et cum vendideris venditionem proximo tuo, aut emeris a populari tuo. Gal. 4, Misit Deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem. Abba pater. Quare non amplius es servus, sed filius. Gal. [4], Vos spirituales restituite talem, considerans, ne et tu tenteris. Isa. 2, Homo proiiciet idola, quae fecerunt sibi ad adorandum. Mich. 2, Ego adduco malum super

aliis linguis usitatam, quando nomina specierum, aut collectiva singularis numeri cum plurali verbo construuntur. Crebrum enim est in hac lingua, ut nomina generum et collectiva construantur cum plurali verbo, adiectivis aut relativis. 6 Subitae mutationes temporum non tantum Hebraeis, sed et Graecis sunt usitatae: quod quidem imperitiori non parum obscurat sensum. Psal. 2, Quare fremuerunt gentes, et populi meditabuntur inania. Primum loquitur in praeterito, mox in futruo, et tamen utrumque complectitur perpetuitatem quandam praeteriti, praesentis et futuri. Amos

50, Immola Deo sacrificium laudis, inquit Deus ipse: pro, Immola mihi sacrificium, etc. 11 Persona secunda pro prima: Quid proderit tibi quid accipiam utilitatis de expiatione mea? Iob 35, pro, mihi. 12 Prima persona interdum ponitur pro tertia. Rom. 10, Sed dico, an non audierunt? id est, dicat aliquis. Hic Hebraismus plurimum facit ad expositionem Ecclesiastis: ubi saepe in prima persona dicuntur aliquae absurdae sententiae. Ut cum dicit, se censuisse optimum esse laetari ac epulari, et esse eandem sortem hominum ac iumentorum, piorum et

laetari ac epulari, et esse eandem sortem hominum ac iumentorum, piorum et impiorum. Dicuntur igitur illa et similia, aut ex persona aliena, aut tantum opinative, non pronunciative, seu assertive, vel determinative: ut solent aliquando homines suas stultas opiniones recitare, non ut eas tueantur, sed potius ut errorem suum confiteantur ac damnent. 13 Persona secunda pro tertia: Edent pauperes, et saturabuntur, etc. Vivet cor vestrum in seculum, Psal. 22, pro, cor eorum. Non audiet verba mea, etc. et: Non audistis, Ier. 29, pro, non

non luctu ac zelo id serio egistis, ut tolleretur talis de medio vestrum. Sic Virg. Exulibus ne datur virgo Lavinia coniunx: id est, datur ut sit coniunx. Eccl. 4, Disce parve puer risu cognoscere matrem: id est, arridendo matri testari te eam agnoscere: quod infantes erga ignotas non faciunt, sed potius horrent eas. mulierculae alio qui omnibus infantibus arrident, ut de earum risu id intelligi nequeat. Sic Dominus in verbis sacrae coenae: Hoc est corpus meum: et, Hic est sanguis meus, novi Testamenti: summa brevitate duas sententias in utraque parte complectitur. Quarum

res mox etiam pro vobis in cruce patri offeram, etc. Ubi etiam illud observetur, quod illam priorem sententiam omnes quatuor Scriptores sacri in prima Sacramenti parte unanimiter eisdemque verbis efferunt, clare narrantes Dominum de re data dixisse, Hoc est corpus et sanguis meus. Sed in posteriore parte tantum duo, nempe Matth. et Marcus, illam sententiam urgent: qui tamen etiam posteriorem sententiam non obscure subindicant, addentes, sanguis novi Testamenti aut foederis. Sed posteriorem sententiam quasi minus perspicue ante expositam studio Lucas et Paulus in posteriori

verbis efferunt, clare narrantes Dominum de re data dixisse, Hoc est corpus et sanguis meus. Sed in posteriore parte tantum duo, nempe Matth. et Marcus, illam sententiam urgent: qui tamen etiam posteriorem sententiam non obscure subindicant, addentes, sanguis novi Testamenti aut foederis. Sed posteriorem sententiam quasi minus perspicue ante expositam studio Lucas et Paulus in posteriori Sacramenti parte illustrare voluerunt, dum veluti convertentes propositionem, pro, Hic est sanguis novi Testamenti, dicunt, Hoc est novum Testamentum in meo sanguine: quo homines scirent, illa

talem constructionem, sensum ac sententias adiungunt, ac si esset ibi ipsa propria. Zach. 9, Castrametabor circa domum meam ab exercitu transeunte: id est, Tuebor aut defendam domum meam ab omni hoste ei insidiante. Verbum Castrametari, non recipit eam constructionem aut sensum ab aliquo, sed verbum Tueri aut Defendere, pro quo hic Castrametari ponitur. Mar. 9, Hoc genus daemoniorum in nullo potest exire: id est, eiici aut cogi ut exeat. Sic et relativum interdum refert non ipsam vocem antecedentis, sed eius sensum, ut in relativo dixi. 24 In similitudinibus aut alias,

Verbum Castrametari, non recipit eam constructionem aut sensum ab aliquo, sed verbum Tueri aut Defendere, pro quo hic Castrametari ponitur. Mar. 9, Hoc genus daemoniorum in nullo potest exire: id est, eiici aut cogi ut exeat. Sic et relativum interdum refert non ipsam vocem antecedentis, sed eius sensum, ut in relativo dixi. 24 In similitudinibus aut alias, vox non raro alio respicit constructione, plerunque autem ad proxima, alio significatione: ut Isa. 17, Tumultus populorum,

sensus autem referendus est ad tumultus, nisi quis velit supplere, Vox populorum erit, etc. 25 Sermo saepe sese ad praecedentia aut sequentia potius accommodat, quam ad nativam significationem rerum, eo loco exprimendarum. Gen. 50, Vos cogitastis adversus me malum, sed Deus cogitavit bonum: pro, vertit vestrum malum consilium in bonum. Alludit ad praecedens, Cogitavit, eoque minus rem ibi significandam exprimit. possis dicere illud verbum esse ibi novatum. Huc possis referre allusiones. Contra rerum connexiones ad verborum naturam et constructionem interdum

pervertant, ob sermonis aliquam inconcinnitatem. Quod fit ob sermonis brevitatem, Emphasin, praegnantiam, duram connexionem, appendices. Deprehensa est habere in utero e Spiritu sancto. Hoc ultimum tantum ratione Evangelistae dicitur. Nam Iosephus deprehenderat quidem eam habere in utero, sed nondum sciebat esse ex Spiritu sancto. Videndum igitur est, quid cum quo cohaereat. 27 Vicini vocabuli aut rei voces vicinis ad duntur. Ioel. 1, Gaudium aruit a filiis hominum: id est, periit arescentibus frugibus. Posses dicere, esse duas orationes aut sensus in unum contractos,

ad iumentum. Exod. 11. perinde construitur illud Non mutivit canis, ac si dixisset: Apud Israelitas fuit summum silentium, aut quies in homine et pecudibus, nihil vel brutorum vel hominum laesum est. Quid enim canis mutiret ab homine ad iumentum, quid latratus canis est in homine et iumento? Sed sensus est, quod summa pax fuerit in homine et iumentis. Ex corde erit malus oculus. Hic malus oculus perinde construitur cum exire ex corde, ut si esset propria vox, nempe invidia, Marc. 7. Si plaga steterit in oculis eius, Levit. 13. Plaga stare aut conquiescere perinde construitur cum

illi, qui cum Deo suo creatore litigat. Nam haec ad verbum nemo dicit. Isa. 54. Similitudo ponitur proipsare, aut inusitatum pro usitato aliquo modo conveniente: et illud Vae, ita cum sequentibus figurate dictis connectitur, ac si diceretur proprie, Vae contemnenti Deum et parentes. Diversis, sed tamen coniunctis, subiectis tribuuntur interdum diversa praedicata, quae tamen utrique aeque conveniunt, aut etiam plane idem sunt: ut Rom. 3, Unus Deus iustificabit circumcisionem ex fide, et praeputium per fidem. Isa. 5, Viri eius gloriosi homunciones famis, et multitudo eius aruit siti.

id est, constans. Item Psal. 16, Vocem meam, supplicationem meam. De quibus locutionibus in constructione Nominis diximus. 34 Varia verba deficiunt, ut in capite de Eclipsi dicetur: sed tamen plerunque verbum Sum substantivum creberrime deficit: plerunque autem in pronominibus et adverbiis negativis et affirmativis subintelligitur. Cuius exempla sunt innumera, tum in veteri, tum in novo Testamento. Est vero haec proprietas non minus usitata Graecis quam Hebraeis, ut vel

Literarum exemplis: ut tanto propius ad huius idiomatis naturam contemplandam accedamus, dum nativa eius exempla, et non peregrina, ut alii hactenus factitarunt, proferimus. Deinde Regulas quasdam ampliores huius sermonis adiiciam, quae etiam aliquo modo ad Tropos referri queant, sed aliquanto longius a Grammatica recedunt, et aliquid etiam cum Dialectica ferme affinitatis habere videri queant. Initio tamen quaedam proponam de multiplici variandi significata ratione: deque modo agnoscendi ubi sit tropus aut non: ac ubi voces proprie aus figurate intelligi debeant.

in una actione aut re: unde alias voces eius actionis aut rei potentiam, conatum, effectum, principium, progressum, perfectionem, aut contra vulgo notant. Qua de re propria Regula extat. Hinc fit, ut non solum usus, penes quem, ut inquit Horatius, est arbitrium et norma loquendi: sed etiam ipsae res, atque adeo necessitas aliaeque causae paulatim vocabulorum significata vel mutent, vel cumulent, seu ad varias res notandas, illas sonorum notas pertrahant. Vocabula igitur singula, phrases, et dicta quoque aut sententiae integrae, alias alia ratione accipiuntur:

illas sonorum notas pertrahant. Vocabula igitur singula, phrases, et dicta quoque aut sententiae integrae, alias alia ratione accipiuntur: quod diligenter observandum est, ne decipiamur. Non loquor autem nunc de polysimia aut aequivocatione proprie acceptarum notionum aut vocum, sed de hac quasi tropica catachresi earum. 1. Alias enim proprie de ipsa rei essentia aliquid affirmative aut negative pronunciant: ut, Baptista non est Elias, ipsomet id negante. 2. Alias de rei accidente pronunciant, ita tamen, ut de substantia loquentes: sic Malachias

aut negative pronunciant: ut, Baptista non est Elias, ipsomet id negante. 2. Alias de rei accidente pronunciant, ita tamen, ut de substantia loquentes: sic Malachias affirmat Iohannem esse Eliam. Concordat eos Christus, dicens: Baptista non est ipsa individua substantia Eliae, sed accidente est ipse: ipse enim zelus ac fervens spiritus est. Similis etiam aliquo modo repurgatio Ecclesiae, habitatio in solitudine, atque adeo qua dantenus etiam ipse vestitus. Ponitur igitur res pro suo simili. Sic, Mors iustorum, pro, similis illi. Num. 23, Moriar morte iustorum, id est,

contingat, qualis est iustorum, ut in Domino moriar. 3. Alias de aliqua rei circumstantia agunt, loquentes tamen ut de ipsa rei essentia: ut, Spiritus nondum erat, Ioan. 7. Samuel non norat Dominum. Fur non venit, id est, non alio fine venit, nisi ut furetur. Non negat adventum, sed circumstantiam alicuius. Spiritus nondum erat, scilicet tali quasi conspicua ratione, et externis operibus communicatus. 4. Alias aliquid per se ac proprie: sic, Christus est princeps pacis, confundit gladios in falces, eo regnante pascetur lupus cum agno. Sic: Vita aeterna est

opus fuit. Sic vita aeterna est et dicitur praemium: quia licet gratis detur, tamen simul largissime remunerat omnia piorum benefacta. Hic morbus Lazari non est ad mortem, Ioan. 11. per accidens dicitur, scilicet me sanaturo et resuscitaturo eum. Sic Dominus affirmat puellam non esse mortuam, sed dormire. Sic vinum, ferrum, et aurum malum est. Alioqui per se suaque natura lethiferum fuisse Lazari morbum, ostendit ipsa experientia. Ita piis per accidens omnia cooperantur in bonum, etiam peccatum, satan et mors. Sic Paulus inquit 2. Cor. 12, Cum infirmus sum, tum potens sum: id est, Cum

et actu edit, alias qui solet aut potest edere eum. Dicimus aliquem non bibere vinum, eo sensu, quod iam non bibat: alias quod omnino bibere nequeat, neque soleat. Notant hanc Regulam etiam Pontificiae decretales, lib. 3. hisce verbis: Multa verba secundum communem usum loquendi non ad actum, sed ad aptitudinem referuntur. De qua re alibi prolixius actum est. 6 Alias secundum rei veritatem, idque exactam. Ioan. 8, Si ego de meipso testificor, testimonium meum est verum, id est fide dignum. Talia sunt pleraque Scripturae dicta ac sententiae. 7 Alias secundum

et locutus essem eis, peccatum non haberent. Nunc autem non habent, quod praetexant peccato suo: id est, Possent aliquam speciem insontium sua excusatione sibi accersere, ut ibidem ex posteriore parte Hemistichii apparet. 8 Alias secundum hominum opinionem, eamque usitatam quidem, sed plerumque falsam. Sic Christus dicitur filius Iosephi, et ille ipsius pater: ita testimonium Christi de seipso falsum est, Christus est scandalum, est stulticia, et quod stultum est Dei, scilicet, ut ab hominibus habetur ac vocatur. Ioan. 7, Vos nostis quis sim, et unde sim: scilicet, ut vos

est, Christus est scandalum, est stulticia, et quod stultum est Dei, scilicet, ut ab hominibus habetur ac vocatur. Ioan. 7, Vos nostis quis sim, et unde sim: scilicet, ut vos falso opinamini et iactatis. Si caeci essetis, peccatum non haberetis: id est, Vos nostra opinione minime caeci estis, sed tunc liberum arbitrium habetis, tum estis docti in sacris, ideo securi peribitis. Iohann. 9. Non veni propter iustos, id est, qui se esse iustos somniant. Sic secundum alienam opinionem aut dubitationem quaerit Baptista per Apostolos ex Iesu, An ipse esset verus Meschias, aut alius sit

concurrerint navigantibus Miniis in Argo: quia navigantibus inter angustias promontoriorum, anteriora, ad quae accedunt, videntur a se invicem digredi, et posteriora loca denuo videntur congredi. Sic Pilatus vocat Iesum in inscriptione regem Iudaeorum: non secundum rei veritatem, suo iudicio, sed secundum accusationem et hominum sermones. Verum Deus ipsam rei veritatem sic testatam esse voluit. Iam saturati estis, iam ditati estis, absque nobis regnastis, 1. Corint. 4. Respicit Corinthiorum stultas persuasiones de seipsis, et simul est ironia. 10 Vicinum huic est, quod

quod omnes per eum salvari queant. Alias vero de facto dicitur, Pro multis passus, ut filios Dei dispersos congreget, Iohan. 11. Ubi actus, factum aut praxis indicatur, eo quod non omnes salvantur reipsa, qui alio qui redempti passione Christi fuerant. Ipse quidem actu passus est pro omnibus, sed non actu salvantur, aut omnibus actu eius passio prodest. Sed de hac progressione vocis a primis causis ad ultimos fontes, alibi prolixa Regula habetur. 20 Alias aliquid dicitur ob mox futurum. Sic vocatur miserrima Dido ob futuram calamitatem, et Pamphila in Adelphis virgo, quia

Pro multis passus, ut filios Dei dispersos congreget, Iohan. 11. Ubi actus, factum aut praxis indicatur, eo quod non omnes salvantur reipsa, qui alio qui redempti passione Christi fuerant. Ipse quidem actu passus est pro omnibus, sed non actu salvantur, aut omnibus actu eius passio prodest. Sed de hac progressione vocis a primis causis ad ultimos fontes, alibi prolixa Regula habetur. 20 Alias aliquid dicitur ob mox futurum. Sic vocatur miserrima Dido ob futuram calamitatem, et Pamphila in Adelphis virgo, quia paulo ante fuit. Quod ergo paulo ante fuit, aut mox erit, iam

Dido ob futuram calamitatem, et Pamphila in Adelphis virgo, quia paulo ante fuit. Quod ergo paulo ante fuit, aut mox erit, iam adesse videtur. 21 Alias aliquo respectu. Mundanis controversiis infimos vestrum praeficite, 1 Corinth. 5. Mox exponit, se id non simpliciter praecipere, sed ut eos confundat, ac indicet eos tam parvi facere debere res terrenas, et tam alienos esse a litibus, praesertim coram gentilibus, ut vel imperitissimorum fratrum ineptissimis iudiciis potius acquiescere deberent. 22 Omnino diversi sunt respectus aut relationes, in quas aliquando

se gloriatur patrem Corinthiorum et Galatarum. Ioann. 7, Doctrina mea non est mea: prius intelligitur de inferiore gradu, posterius de superiore. Doctrina est mea, ut legati aut doctoris: non est mea, ut authoris, aut quasi meum quoddam inventum aut commentum. Mea igitur est in inferiori gradu, sed in summo gradu solius Dei est. Sic Evangelium Pauli, non erat Pauli: scilicet in summo gradu non erat Pauli, sed in infimo, ut legati. Iohan. 5, Non quaero voluntatem meam, sed patris: id est, non meam ut mittentis tanquam ipse excogitaverim, sed meam ut missi aut obedientis. Ibidem: Pater

gradu, posterius de superiore. Doctrina est mea, ut legati aut doctoris: non est mea, ut authoris, aut quasi meum quoddam inventum aut commentum. Mea igitur est in inferiori gradu, sed in summo gradu solius Dei est. Sic Evangelium Pauli, non erat Pauli: scilicet in summo gradu non erat Pauli, sed in infimo, ut legati. Iohan. 5, Non quaero voluntatem meam, sed patris: id est, non meam ut mittentis tanquam ipse excogitaverim, sed meam ut missi aut obedientis. Ibidem: Pater non iudicat, scilicet ut minister, et quasi executor, sed ut mandator. Non filius iudicat, sed Moses. In summo

doctoris: non est mea, ut authoris, aut quasi meum quoddam inventum aut commentum. Mea igitur est in inferiori gradu, sed in summo gradu solius Dei est. Sic Evangelium Pauli, non erat Pauli: scilicet in summo gradu non erat Pauli, sed in infimo, ut legati. Iohan. 5, Non quaero voluntatem meam, sed patris: id est, non meam ut mittentis tanquam ipse excogitaverim, sed meam ut missi aut obedientis. Ibidem: Pater non iudicat, scilicet ut minister, et quasi executor, sed ut mandator. Non filius iudicat, sed Moses. In summo gradu Deum nemo vidit unquam, nisi solus filius: at in medio gradu,

aut commentum. Mea igitur est in inferiori gradu, sed in summo gradu solius Dei est. Sic Evangelium Pauli, non erat Pauli: scilicet in summo gradu non erat Pauli, sed in infimo, ut legati. Iohan. 5, Non quaero voluntatem meam, sed patris: id est, non meam ut mittentis tanquam ipse excogitaverim, sed meam ut missi aut obedientis. Ibidem: Pater non iudicat, scilicet ut minister, et quasi executor, sed ut mandator. Non filius iudicat, sed Moses. In summo gradu Deum nemo vidit unquam, nisi solus filius: at in medio gradu, Moyses: in inferiori, multi. 26 Aliquando de inferiore, ut

non erat Pauli: scilicet in summo gradu non erat Pauli, sed in infimo, ut legati. Iohan. 5, Non quaero voluntatem meam, sed patris: id est, non meam ut mittentis tanquam ipse excogitaverim, sed meam ut missi aut obedientis. Ibidem: Pater non iudicat, scilicet ut minister, et quasi executor, sed ut mandator. Non filius iudicat, sed Moses. In summo gradu Deum nemo vidit unquam, nisi solus filius: at in medio gradu, Moyses: in inferiori, multi. 26 Aliquando de inferiore, ut de summo, pronunciatur. Qui diligit alium, legem implevit. Consummatio legis est Charitas. Secundum est

gradu non erat Pauli, sed in infimo, ut legati. Iohan. 5, Non quaero voluntatem meam, sed patris: id est, non meam ut mittentis tanquam ipse excogitaverim, sed meam ut missi aut obedientis. Ibidem: Pater non iudicat, scilicet ut minister, et quasi executor, sed ut mandator. Non filius iudicat, sed Moses. In summo gradu Deum nemo vidit unquam, nisi solus filius: at in medio gradu, Moyses: in inferiori, multi. 26 Aliquando de inferiore, ut de summo, pronunciatur. Qui diligit alium, legem implevit. Consummatio legis est Charitas. Secundum est primo simile. Matth. 22: Bonum est