Your search found 890 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 418-597:

omnibus locutioni, quos Grammatici Graeco nomine Tropos vocant, authores nostros usos fuisse: et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare vel credere, qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen Tropos qui noverunt, agnoscunt in literis Sanctis: eorumque scientia, ad eas intelligendas, aliquantum adiuvantur. Sed hic eos ignaris tradere non decet, ne artem Grammaticam docere videamur. Extra sane ut discantur admoneo: quamvis iam superius id admonuerim, in secundo libro, ubi de Linguarum necessaria cognitione disserui. Nam literae, a quibus ipsa Grammatica nomen

omnis generis. Peccator credens. Increduli. Aristoteles de Synthesi inquit: Si quis sane res nascentes et crescentes inde ab initio spectaret, sicut in aliis omnibus, ita et in hisce, optime eas perspiceret. II. METHODUS ANALYTICA THEOLOGIAE. Deus est primum elementum, fons et principium Syntheticum Theologiae, in quod ultimum Analysis haec resolvitur, aut desinit. Deus unus et trinus, a nemine.

sine extrema blasphemia veritatis fingunt, ut impossibile sit, verum ipsius sensum de omnibus necessariis dogmatibus percipere: ideoque omnes ad Pontifices, eorumque Concilia ac decreta, tanquam certissimos, errori non obnoxios, ac irrefragabiles interpretes, qui quasi praetoria quadam potestate eas interpretari possint, confugere oporteat: sed quod nostra culpa non ubique ita apertus nobis eius sermo ac sensus videtur, ut in multis aliis scriptoribus. Quae non eo a me dicuntur, ut vel impiis calumniandi Sacras literas occasio detur, vel quisquam ab earum studio absterreatur: sed contra,

disceptationem, tum etiam nullam scientiam aut certitudinem. At disceptatio Sacrarum literarum, mixta est ex individuis et generalibus: omnia autem individua habent circumstantias tum admodum varias, quaeque subinde mutantur: tum etiam plane innumeras, in quas sermo necessario respicit: ut eas partim ob varietatem, partim ob numerositatem, partim denique ob rerum, personarum ac locorum diversitatem aut pernosse aut mox animadvertere, ubi opus est, non semper pronum sit. 33. Res earum sunt arduae, mysticae, ac caelestes. Ubicunque autem res ipsae obscurae ac difficiles

huc potissimum spectant, tamen etiam hunc proprium tractatum constituam, in quo Regulas recte cognoscendi Sacrum volumen proponam. Primum vero ex eo ipso non paucas depromam, quae proculdubio optimae certissimaeque erunt. Deinde alia serie recensebo eas, quas vel alii hactenus praemonstrarunt, vel mihi munere asmi Spiritus incident. Ne vero Papistae suo more nos calumnientur, me ultro fateri, Scripturam habere complures difficultates: et quantumvis quaedam remedia adscribam, ea tamen nequa quam esse idonea rudioribus: quare se

cum Paulus ipse neget, se quicquam aliud scire quam Christum crucifixum. Talia autem sunt in Papatu, mediatio angelorum, sanctorum et sacrificorum, ac praesertim perfectio monastica, et Homerica descriptio Inferorum ac Paradisi. 5 Planae sunt viae Domini, et iusti ambulabunt per eas, impii autem corruent in eis: Oseae 13. Videndum ergo sedulo est, ut pie per eas incedere conemur ac discamus, ne in eis perniciose corruamus. 6 Iota unum et apex unus non cadet de Scriptura, quin omnia impleantur: potius caelum et terra transibunt. Nihil ergo contemnendum aut

autem sunt in Papatu, mediatio angelorum, sanctorum et sacrificorum, ac praesertim perfectio monastica, et Homerica descriptio Inferorum ac Paradisi. 5 Planae sunt viae Domini, et iusti ambulabunt per eas, impii autem corruent in eis: Oseae 13. Videndum ergo sedulo est, ut pie per eas incedere conemur ac discamus, ne in eis perniciose corruamus. 6 Iota unum et apex unus non cadet de Scriptura, quin omnia impleantur: potius caelum et terra transibunt. Nihil ergo contemnendum aut parvifaciendum in Sacris literis: Matth. 5. 7 Defendenda est modis omnibus

salvos faciam: primum contrariis istis clamoribus aut caelestibus oraculis perturbantur, et veluti attoniti redduntur: paulo post, veluti recolligentes se, cogitant ac decernunt, oportere istas duas doctrinas et doctores quoquo modo concordari, ac in unum volentes nolentes redigi: et proculdubio eas idem esse, et unam solam doctrinam in isto libro contineri, quae tamen alias bona opera vehementius urgeat, alias gratiam Dei et meritum Christi nimium imprudenterque extollat: sensum ergo proculdubio esse, quod partim per Christum et gratiam, partim per legem et opera servemur. Aut certe, quod

literarum doctorem et auditorem debere probe nosse tum definitiones vocum ac rerum, tum singularum propositionum subiecta ac praedicata, tum denique integrorum scriptorum ac partium materias aut subiecta, et illarum determinationes. 20 Idem vult, explicantem sacras literas recte eas secare: 2 Tim. 2. Quod requirit non solum solidam cognitionem vocum et significationum, phrasium ac sententiarum, praeterea singulorum membrorum aut partium in toto corpore uniuscuiusque scripti, in quo est sita etiam tota dispositio librorum aut scriptorum: verum etiam ipsarum rerum aut

expositio fiat ordine: quia Deus non sit autor confusionis, sed ordinis. Nihil sane perinde εὔχρηστον est (teste Xenophonte, et etiam ipsa experientia) ut lucidus ordo. Porro ordo divinitus vel rebus discendis inditus, vel etiam naturae hominis eas percipientis, multiplex est: quo oportet docentem respicere. Singula etiam sacrarum literarum scripta habent suum quendam ordinem, ac seriem rerum et materiarum: quem tum docens, tum discens diligentissime respicere ac observare debet. Celeberrimi autem sunt isti tres ordines aut methodi: nempe

qualis est pene tota Sophistarum matheologio. Sic olim quoque Sadducaei volebant resurrectionem redarguere, quia non possent tot possessores iisdem rebus frui, quas antea tenuissent, sive essent uxores, sive domus, agri aut alia: quia non sit verisimile, vel suos illos sanctissimos patres, qui eas traditiones sibi tradiderunt, errasse, aut damnatos esse, aut Christum magis sapere illis, vel Deum tamdiu suum populum errare possum esse: quia item doctrina Christi nimium laxet disciplinam, et det occasionem peccandi. Talia illi tunc, et postea Papistae, habuerunt innumera sophismata, quibus

apud adversarios, ab ethnicis poetis, Homero et Virgilio desumpta, quam tamen illi sua industria non parum auxerunt, excolueruntque. 47 Aliqui etiam in ipsa Scriptura movent varias, subtiles, inutiles ac inexplicabiles quaestiones: quibus tantum intricant et perturbant se et alios, dum eas explicare ne queunt. Quare eas Paulus prohibet severiter, in prima Epistola ad Timotheum, capite primo et sexto, et in 2 ad Tim. 2, ac Tit. 3. Tales sunt (ut de Sorbinistis iam taceamus) qui hoc tempore innumeros scrupos ac quaestiunculas verae sententiae in Sacra coena et praesentia

Homero et Virgilio desumpta, quam tamen illi sua industria non parum auxerunt, excolueruntque. 47 Aliqui etiam in ipsa Scriptura movent varias, subtiles, inutiles ac inexplicabiles quaestiones: quibus tantum intricant et perturbant se et alios, dum eas explicare ne queunt. Quare eas Paulus prohibet severiter, in prima Epistola ad Timotheum, capite primo et sexto, et in 2 ad Tim. 2, ac Tit. 3. Tales sunt (ut de Sorbinistis iam taceamus) qui hoc tempore innumeros scrupos ac quaestiunculas verae sententiae in Sacra coena et praesentia corporis Christi obiiciunt.

textum examinare solitus est, multoque etiam minus diligentissime argumentum ac dispositionem simul monstrare, et totum corpus, caput ac membra subinde inter exponendum diligentissime inter se conferre ac conferruminare: et in singularum partium inspectione, consideratione, illustrationeque semper eas diligentissime ad reliquas, et praesertim ad caput totumque adeo corpus conferre et applicare consuevit. Quod tamen vel maxime factum oportuit, si vere pleneque earum vis, natura ac usus perspici monstrarive debuit. Sed iam, ut promisi, illas reliquas huius generis praeceptiones adiiciamus.

vanitate differat. 25 Nec parvam utilitatem afferet, si tuo sermone id scriptum varie retexas: ut si primum veluti facta anatomia, ac tanquam abiectis omnibus carnibus, ornatus amplificationum, dulcoramentorum, digressionum et similium, sola quasi ossa tuo sermone delinees: ut tantum eas sententias complectaris, quae sunt veluti basis totius, quae omnia accersita et quasi accidentaria sustinent, et simul plane necessario inter sese, sicut ossa nervis colligata, cohaerent. 26 Prima enim et summa cura esse debet Lectoris, ut illas quasi primarias et substantiales

27 Huic quasi anatomicae scriptioni possis non inutiliter, tum brevem ecphrasin aut compendiariam vel epitomicam scriptionem adiungere, tum etiam uberiorem paraphrasin: sic enim demum plenissime ac utilissime omnia expendes ac pernosces, dum cogitabis quibus verbis ac sententiis tu eas res et sensus apte complecti velis aut possis, dumque religiosissime caves, ne quid illorum sensuum invertas, neve quid vel addas peregrinum, vel adimas eorum quae ibi dicenda fuere, aut denique aliquid parum exprimas, parum significanter dicas: aut etiam contra nimium extollas vel exaggeres.

innumera exempla proferri possent. Contra hoc praeceptum gravissime et perniciose peccatum est a Papistis et Sophistis, qui licet rarissime legerint Sacras literas, tamen etiam cum legerunt, solum sententiolas aliquas inde pro suo arbitrio decerpserunt, et porro etiam pro lubitu eas inter sese connexuerunt: non aliter ac ludibundae puellae ad libitum colligunt in pratis flores, et pro libitu inde vel serta, vel aliud quippiam texunt. Sic illi igitur pro libidine sua, in Sacris literis eludentes id effecerunt, ut cum etiam meris Scripturae verbis loquerentur: tamen sua, non

obscuritatem una aliqua vox, quia est polysemos, aut varia significat, ut lector cogatur dubitare, quomodo ibi usurpetur: ut vox Anima, Caro, Spiritus, et similes. Aliquando etiam latent imperitiorem vocis variae significationes, aut ob summam quandam vicinitatem eius usur pationum non potest eas subtiliter distinguere: ut, an vocula ὅτι Quia, Lucae 7, Quia dilexit multum, significet causam efficientem, vel tantum rationem aut probationem antecedentis assertionis adiungat. In hac difficultate itidem consulas tum fontes, tum contextum ac sensum

etiam nonnunquam paululum variata locutione solet res diversissima adiici: ubi sedulo vigilanterque cavendum est, ne nos unum idemque esse et agi arbitremur. ¶ Dictum est hactenus de obscuritate, vel in unica voce, vel in phrasi, vel etiam in pluribus verbis haerente. Nunc expendamus eas difficultates, quae in toto habitu sententiae, aut integro contextu haerent. 1 Eae autem sunt aut oriuntur ex tribus potissimum fontibus: nempe sermone, rebus, et Scripturae disserendi consuetudine. de quibus singulis ordine dicemus. In toto sermone est obscuritas ob schemata, ut

eis, sicut Christus ait: Hoc fac, et vives. 14 Verior tamen et utilior distinctio est, quod Legis promissiones sint conditionales, flagitantes plenissimam obedientiam, praesertim ad obtinenda Spiritualia ac aeterna bona: Evangelicae vero sint sine conditione ac gratuitae, sicut Paulus eas confert, Rom. 10. 15 Plerisque promissionibus temporalibus adiunctae, aut quasi subintelligendae sunt etiam spirituales: quae nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut cum dicimur

et hominem. 4 In iis prima divisio fieri potest in res ipsas, tractationem, et sermonem. Prius autem subdividamus res ipsas, ut natura priores: deinde sermonem. Res igitur primariae in illis sunt, Deus et Homo: de quibus nunc disserere non est nostri instituti, breviter igitur tantum eas delineabimus. Deus consideratur in Sacris literis ratione essentiae suae, ratione factorum, et denique voluntatis. Ratione essentiae dicitur esse Spiritus, aeternus, iustus ac omnipotens, unus essentia, personis trinus, nempe pater, filius et Spiritus sanctus. Quod ad facta attinet, primum

Tabellae margine coincidunt. Illis enim inter se connexis, nostra conditio ac Salutis mysterium comprehenditur. Hae tres methodi ac delineationes Theologiae bono a me studio propositae, haud dubie in meliorem partem a candidis piisque hominibus accipientur: nec vulgares usus iis, qui eas perpenderint, afferent. Nam ut ea quae supra de utilitatibus dicta sunt, non repetam: non potest dici, quantum lucis iudicio in cogitando, dicendo ac scribendo afferat: quantoque sit plenior ac solidior cognitio, si quis totius artis idea bene animo comprehensam habeat, noverit ubi principium,

Nam passim multae universales sententiae, praesertim in Psalmis, Prophetis, et toto Novo testamento interseruntur: quibus singularum personarum tractationes ad totum genus accommodantur. 21 Deinde, cum de singulis personis Scriptura agit, plerunque de eis ita agit, ut totum genus per eas intelligi velit: vel etiam omnes homines, in eis tanquam in fontibus quibusdam aut parentibus includit. Ut initio creationis necesse est Scripturam de uno quodam loqui, quia tantum unus fuit: sed in eo uno vult indicare, totum genus humanum sic ad imaginem Dei conditum esse, sic mundi dominio

inter homines asservatur verbum Dei. Non igitur aspernandae erunt homini Christiano disciplinae humaniores, cum sint vasa in quibus caelestis doctrina conservatur. Aut si quis dicturus de duplici iustitia, civili et spirituali, dicat Tabulas Moysi intus ac foris scriptas fuisse: ut significaretur, eas partim de iustitia cordis coram Deo praecipere, partim de externa ac civili iustitia. Aut, ideo duas fuisse Tabulas, quia prior iustitia spiritualem, qua proprie cum Deo agimus, continet: altera, praecepta devita corporali ac civili. Prior continet Theologiam, seu vitam spiritualem: secunda,

tertio, secundum futurorum beatitudinem. Idem ad Hedibiam: Praecipitur nobis, Solomone dicente, Tu autem describe ea tripliciter in consilio et scientia, ut respondeas verbum veritatis, his qui proponunt tibi. Triplex in corde nostro descriptio aut regula Scripturarum est. Prima, ut intelligamus eas, iuxta historiam: secunda, iuxta tropologiam: tertia, iuxta intelligentiam spiritualem. In historia, eorum quae scripta sunt ordo servatur. In tropologia, de litera ad maiora consurgimus: et quid quid in priori populo carnaliter factum est, iuxta moralem interpretamur locum, et ad animae

tropo expressa inveniatur, atque detracto velamine, analogiae fidei respondeat. Cum enim allegoria omnis ad docendos auditores de rebus pietatis instituatur: par est, ut in ea simplex doctrina veritatis eluceat. Quocirca tutum non est, quasvis allegorias ab aliis fabricatas recipere: sed exigere eas oportet ad verbi Dei normam et perpendiculum. OBSERVATIO III. Dabitur deinde opera, ut allegoriae intra certos doctrinae limites coerceantur, nec non potissimum aersentur in locis communibus Evangelii atque doctrinae

et perpendiculum. OBSERVATIO III. Dabitur deinde opera, ut allegoriae intra certos doctrinae limites coerceantur, nec non potissimum aersentur in locis communibus Evangelii atque doctrinae Christianae. Extra haec septa qui eas deducit; praeterquam quod iniuriam facit Sacrae Scripturae, tum vero auditores laedit magis quam adiuvat: et de ipso dici potest, quod (iuxta proverbium) extra oleas currat. OBSERVATIO IV. Debet insuper allegoria vere per omnia quadrare ad

suscipis: neque pugnare ullo pacto cum praecedentibus in ea, aut sequentibus. Etenim si dissentiat, longiusque petita sit tua interpretatio, durior erit, ideoque omnem amiserit gratiam. Non quidem quod necessarium sit singulas particulas et circumstantias superstitiose excutere: sed interim eas quae principales sunt, causamque comprimis illustrant, praeterire hauquaquam convenit. OBSERVATIO V. Eo autem artificio formari vult allegoria, eoque ornatu vestiri et comi, ex quo quasi maiestas quaedam ei accedat, et unde auditores iudicare

tenuit Zidkyahu, quos ex ordine 70 annorum nos removemus, nitentes nimirum narrationi posterioris libri Paralipomenon cap. ultimo. Rursus hebdomades Danielis quibusdam placet supputare ab anno Darii 20, quo missus Nehemias ad civitatem reparandam: cum nos interim deducamus eas a muro civitatis consummato, hoc est Darii 32. Ex quo fit, ut 23 annos plures, quam illi, nos statuamus. Cuius rei existimavimus pios candidatos candide admonendos, quo ipsi facilius, rectiusque de omnibus valeant iudicare. 10 Reliquum est, de ratione supputandi per Olympiades

officii prophetici probe nosse et expendere, ad eorum cognitionem multum profuerit. 5 Hic quidem est primarius Prophetarum scopus. Multa vero historica simul sunt eorum libris inserta, aut propalam manifesta narratione: aut certe haberi possunt ex eorum concionibus, si quis eas attente legat et consideret, ut postea clarius ostendetur. Ex illis igitur quoque historiis suos fructus percipere poterimus. 6 Multum quoque profuerit Prophetas eo ordine cognoscere, quo conscripti sunt. Non enim eo ordine temporis initio editi sunt, quo nunc positos in Sacro

109. Verum de variis Prophetiarum formis extat in hac parte integrum Caput, quod hisce observationibus aut monitionibus utiliter adiungere poteris. 17 Illa quoque non vulgaris admonitio est, ut diligenter observemus, ubi prophetae ad priores Scripturas respiciunt, ad eas alludunt, aut alioqui sua diligenter cum illis conformant. Solent enim crebro ad praecedentes libros, et praesertim ad Mosen ipsum respicere, qui veluti pater quidam sacrorum scriptorum et librorum est, sicut quidam de Homero in gentilium literis pronunciare solent. 18 Multo vero

in Evangelistis vel potissimum spectatur historia de Christo, et vero omni industria videndum est, ut eam plenissime cognoscamus, habenturque quatuor eius descriptiones: ideo diligenter observandum est, quae nam facta dictave Christi ab uno solo aut a pluribus, vel etiam ab omnibus narrentur, quo eas narrationibus quae a plurimis exponuntur, collatis omnibus Evangelistis, plenius percipiamus. Haud enim raro fit, ut alius aliam aliquam vel particulam vel circumstantiam rei magis illustret, quam alius aut plane praetermisit, aut saltem obscurius exposuit. Quod exemplo proposito declarabimus.

quorum veram et simplicem sententiam sic satis fuerit assecutus, spiritualem fructum possit capere, atque vel publice ad universae Ecclesiae, vel privatim ad suae ipsius conscientiae utilitatem, quae observarit, convertere. Siquidem hoc demum est feliciter versari in Sacris literis, et recte eas intelligere: ita accipere et interpretari eas, tanquam si propter praesentem Ecclesiae statum, nec non ob tuam unius utilitatem editae omnes forent, sicutrevera editae sunt. Istud igitur quomodo efficere expedite queas, ex ipsis libris Sacris, maximeque ex Paulo apostolo, harum rerum magistro

satis fuerit assecutus, spiritualem fructum possit capere, atque vel publice ad universae Ecclesiae, vel privatim ad suae ipsius conscientiae utilitatem, quae observarit, convertere. Siquidem hoc demum est feliciter versari in Sacris literis, et recte eas intelligere: ita accipere et interpretari eas, tanquam si propter praesentem Ecclesiae statum, nec non ob tuam unius utilitatem editae omnes forent, sicutrevera editae sunt. Istud igitur quomodo efficere expedite queas, ex ipsis libris Sacris, maximeque ex Paulo apostolo, harum rerum magistro peritissimo, ideoque digno cuius sectemur

omnia, ut consolationes exiis petamus: audis quae in veteri Testamento peracta sunt, nostri fuisse figuras atque admonitiones: audis denique Sacras literas prodesse ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem in iustitia. Quae sane movere omnes vehementer debent, ut magni eas faciant, nec oscitanter perlegant. Caeterum haec in summa observare, in illis per Apostolum admonemur: Consolationes inquam, doctrinam, redargutiones, correctiones, institutiones, alias admonitiones dictas: quae omnia ad salutem et conducunt, et sunt perquam necessaria. Atque ad haec capita

animos nostros, corpora, actiones, denique quicquid ratione ulla nostrum dici potest, dignatur sua sapientia gubernare, ac bonitate tueri. 5 Perstringuntur oblique, qui non assuescunt bonis creaturis Dei recte et reverenter uti, quando earum omnium curam esse Domino, huiusque munifica liberalitate eas nobis distribui, in confesso est. His et similibus sermonibus notatur, arguitur, corrigitur nostra supinitas: et nos quodammodo instigamur, ut ad frugiferas actiones simus instructiores deinceps, et alacriores. Apud Prophetas et Apostolos densae occurrunt correctiones, quas pro auditorum

SACRARUM LITERARUM OBSERVANDA SINT. Quoniam vero fidi interpretes Scripturae diligenter Sacras literas tractant vel in concionibus templorum, vel etiam in lectionibus Scholarum, et ab ipsis quoque Sacrae literae discendae sunt, adiiciatur aliquid etiam de eorum modo tractandi eas. Hac enim commonefactione instructioneque cognita, tum ipsos Sacrarum literarum interpretes maiore cum fructu audiemus, tum etiam prudentius et veluti oculatius in Sacris literis versabimur, scientes quid nam potissimum in eis considerare ac expendere debeamus. Duplex igitur est

studiorum genere partienda, ut primo loco explicentur res ipsae, secundo loco verborum proprietas. 1 Prima autem cura est, de commoda versione. Enimvero cum sacri libri peregrinis linguis sint conscripti, nempe Hebraea et Graeca: in nostris autem Scholis, propter auditores qui non omnes potuerunt eas linguas perdidicisse, praelegantur plerunque Latinae versiones: interest sane ipsius doctoris, eam eligere et usurpare, quae de multis sit optima, fidelissima, et quam proxime ad veritatem Hebraicam in Testamento veteri, vel Graecam in Novo accedens. Quamvis ipse suo marte, quod aiunt, Latina

veterum Hebraea volumina, novis Graecam authoritatem impendunt. Can. 6. Ut veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est, ita novorum veritas Graeci sermonis normam desiderat. Idem in epistola prima ad Hieronymum: Nihil authoritatis canonicis remanebit scripturis, si ad eas mendacia fuerint admissa. Can. 7. Si ad Scripturas sacras admissa fuerint vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit authoritatis? quae tandem de scripturis illis sententia proferetur, cuius pondere contentiosae falsitatis obteretur improbitas? Idem de unico baptismo, libro

ordine et successione celebrationis Ecclesiasticae custoditur. Apostolorum multa confingerent. Frustra quidem: quia illi sic commendata, sic celebrata, sic nota est. Verum quid possit adversus veras non canonica autoritate fundatas, etiam hinc demonstravit impiae conatus audaciae, quod et adversus eas quae tanta noticiae mole firmatae sunt, sese erigere non praetermisit. RABANUS, DE UNIVERSO SCRIBENS. Propter obscuritatem sanctarum Scripturarum, trium linguarum cognitio necessaria est, ut ad alteram recurratur, si aliquam dubitationem

eius difficultates, in signa et res. Signa vocat, voces: tes autem, ipsas materias, de quibus per signa disseritur: primo libro exponit res, secundo et tertio signa, quarto modum perceptam doctrinam tradendi. In primo igitur disputaturus de rebus sacrarum Literarum, sub dividit eas in tres series: res fruendas, res utendas, et quae illis fruuntur. Res fruendas vocat Deum, et regnum caelorum: utendas, omnia huius vitae, quibus quasi mediis, aut adminiculis ad hanc vitam, et etiam ad agnoscendum glorificandumque Deum, utimur. Qui vero utantur, dicit esse ipsos homines.

ad sacrarum Literarum cognitionem utiles aut necessariae. Tertio libro de ambiguis vocibus et phrasibus agens, primum praecipit de agnoscenda ambiguitate, oriente ex mala pronunciatione aut distinctione textus sacri sermonis. Secundo praecipit de tropicis dictis ac phrasibus, ne eas literaliter accipiamus: et simul docet, tropicum dictum ita agnosci, si literaliter acceptum, nec ad fidem, nec ad charitatem referri queat, sed malum aliquid aut cum pietate pugnans praecipere videtur. Contra ad literam accipienda esse contraria. Porro et illud prodesse ait ad

terret lectura securum. Praecipue Apostolorum linguas teras exhortor, ex iis enim ad cognoscendos Prophetas excitaberis, quorum testimoniis utuntur Apostoli, etc. Ad eundem epistola 3. Tanta est enim Christianorum profunditas literarum, ut in eis quotidie proficerem, si eas solas ab ineunte pueritia, usque ad decrepitam senectutem maximo ocio, summo studio, meliore ingenio conarer addiscere. Non quod ad ea quae necessaria sunt saluti, tanta in eis perveniatur difficultate: sed cum quisque ibi fidem tenuerit, sine qua pie recteque non vivitur, tam multa, tamque

consobrinos. Locus hic, quem exempli causa attulit August. locupletissime a divino Hieronymo explicatur, contra Helvidium, et in Matth. cap. 12. lege Regulam 193. Scripturae sacrae si defenduntur secundum locutiones proprias, quae appellantur idiomata: quanto magis secundum eas quas cum aliis communes habent? Augustin. lib. 1. Quaest super Gen. cap. 31.

EXPLICATIO. Dabo, inquit Deus ad Abraham, tibi et semini tuo post te, terram, in qua habitas, possessionem aeternam. Quaestio est, quomodo dixerit aeternam, cum

nomine τρόπους vocant, autores nostros usos fuisse, et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare, vel credere qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt literis sanctis, eorumque scientia ad eas intelligendas aliquantum adiuvantur. Admoneo ergo, ut a Grammaticis discantur. Verum nos de hac re satis in hoc toto Opere disseruimus. Hyperbole in sacris Literis quandoque invenitur. August. 16. De civitate Dei, cap. 2. et in ult. cap. Evangelii Iohannis.

ex herbarum succis, vel arborum, vel etiam metallorum venis, vel animantium naturis profutura corporibus medicamenta componit. Sed herbas istas si quis forte, antequam pro ratione artis componantur, aspiciat, si quidem in agris aut montibus, velut foenum vile conculcat, et praeteris: si vero eas intra medici scholam dispositas per ordinem viderit, licet odorem tristem forte et [?: au--erum ] reddant: tamen suspicabitur eas curae vel remedii aliquid continere, etiamsi nondum quae vel malis sit sanitatis ac remedii virtus, agnoverit. Medicum vero dici in Scripturis divinis

istas si quis forte, antequam pro ratione artis componantur, aspiciat, si quidem in agris aut montibus, velut foenum vile conculcat, et praeteris: si vero eas intra medici scholam dispositas per ordinem viderit, licet odorem tristem forte et [?: au--erum ] reddant: tamen suspicabitur eas curae vel remedii aliquid continere, etiamsi nondum quae vel malis sit sanitatis ac remedii virtus, agnoverit. Medicum vero dici in Scripturis divinis Dominum nostrum IESUM Christum, etiam ipsius Domini sententia perdocemur. Si ergo Christus medicus, Pharmacopolium divina Scriptura: quis tam

partis lance moderata, hunc neque nimiae discussionis pondus deprimat, neque rursus torpor incuria vacuum relinquat. Gregor. 21 Moral. cap. primo.

EXPLICATIO. Multae sacri eloquii sententiae tanta allegoriarum conceptione sunt gravidae, ut quisquis eas ad solam tenere historiam nititur, earum noticia per suam iniuriam privetur. Nonnullae vero ita exterioribus praeceptis inserviunt, ut si quis eas subtilius penetrare desiderat, intus quidem nihil inveniat: sed hoc sibi etiam, quod foris loquuntur, abscondat. Quando autem et quomodo, vel textus

primo.

EXPLICATIO. Multae sacri eloquii sententiae tanta allegoriarum conceptione sunt gravidae, ut quisquis eas ad solam tenere historiam nititur, earum noticia per suam iniuriam privetur. Nonnullae vero ita exterioribus praeceptis inserviunt, ut si quis eas subtilius penetrare desiderat, intus quidem nihil inveniat: sed hoc sibi etiam, quod foris loquuntur, abscondat. Quando autem et quomodo, vel textus ad verbum, vel allegoria urgenda sit, in proprio Capite prolixius ostensum est. Vide tibi. Si secundum literam, id est, ut litera

EXPLICATIO. Multis rationibus disputatum est, idque ab eruditis viris, qua ratione fieri possit, ut aquae, quarum natura gravior est omnibus elementis, praeter terram, super caelos collocari potuerint, in utramque partem multa adducentibus. Nobis autem sine dubitatione credendum est, eas super caelos collocari, quales illae sint. De hac re in voce Firmamenti dixi. Si qua contraria sacris Literis in Gentilium libris inveniantur, falsissima sunt. Augustinus.

EXPLICATIO. Solus Deus est verax, omnis vero homo mendax. Ipsimet

pro eo, quod non expediret omnes omnia cito discere: quia nec capere possunt omnes omnia, et idcirco laedi eos potius,quam iuvari, si nondum capaces, ea quae sunt profundiora cognoverint. Sed caetera quidem omnia, quorum etiam historica narratio improbabilis non est, a puero statim discunt. Eas vero scripturas, quae vili indumento literae preciosa intrinsecus contegunt Sacramenta, nulli ante vigesimum quintum annum discere, aut etiam scire committitur. Quod scilicet sit hoc velut munus quoddam propositum virtutis his, in quibus ad illud aetatis et vita probabilis, et ornatus morum, et

significantibus. Significatio Scripturae sacrae, quae non videntur necessaria, indaganda est solertilectori. Augustinus contra Faustum, lib. 2.

EXPLICATIO. Si quis nostrum, qui Hebraeas literas ignoramus, id est, ipsos vocum characteres, videret eas in pariete conscriptas honorato aliquo loco: quis esset tam excors, ut eo modo pictum parietem putaret, ac non potius intelligeret scriptum: ut si legere non valeret, non tamen illos apices aliquid significare dubitaret? Ita prius illa omnia quae sunt in veteri Testamento Scripturarum

in Scripturis sanctis futurum tempus significat. Hieronym. in epistola ad Amandum.

EXPLICATIO. Iacob in Genesi loquitur: Exaudiet me cras iustitia mea. Et ubi altare extruitur a duab. tribubus, Ruben et Gad, et dimidia tribu Manasse, et a cuncto Israel, ad eas legatio mittitur: cum Phinees pontifici respondissent, idciro se altare fecisse, ne suis filiis colendi Deum possessio denegaretur. Et multa istiusmodi in veteri reperies Instrumento. Secundum Hebraeorum idioma, infans vocatur omnis filius ad comparationem parentum. Hieronym. in

est, qui rerum quae significantur, sola ipsa signa in spiritu per rerum corporalium imagines videt: et magis propheta est, qui solo earum intellectu praeditus est: sed et maxime propheta est, qui utroque praecellit: ut et videat in spiritu corporalium rerum significativas similitudines, et eas vivacitate mentis intelligat: sicut Danielis excellentia tentata et probata, qui regi et somnium quod viderat, dixit, et quid significaret, aperuit. Et ipsae quippe imagines corporales, in spiritu eius expressae sunt, et earum intellectus revelatus in mente. Unde et Apostolus: Orabo spiritu,

ad mentem pertinere prophetam, quam ad istum spiritum, qui modo quodam proprio vocatur spiritus, vis animae quaedam, mente inferior, ubi corporalium rerum similitudines exprimuntur. Itaque magis Ioseph propheta, qui intellexit quid significarent septem spicae, et septem boves, quam Pharao, qui eas vidit in somnis. Illius enim spiritu informatus est, ut videret: huius mens illuminata, ut intelligeret. Prophetae non solum fuerunt ante Christi adventum, sed etiam post Christi ascensionem. Augustinus contra Faustum, lib. 19.

EXPLICATIO. De

apprehendum manum eorum, ut educerem eos de terra Aegypti: quoniam ipsi non permanserunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit Dominus. Quia hoc est testamentum meum, quod constituam domui Israel: Post dies illos, dicit Dominus, dabo leges meas in mentem eorum, et super corda eorum scribam eas, et videbo eos: et ero illis in Deum, et ipsi erunt mihi in plebem. Hierusalem sine dubio superna prophetatur, cuius Deus ipse praemium est: eumque habere, atque ipsius esse, summum bonum illi est, atque totum bonum. Ad utramque vero pertinet hoc ipsum, quod Hierusalem dicitur Dei civitas, et

inquit, mihi a Deo concessam, ut sim in posterum minister Iesu Christi. Ob quod et in epistolae exordio dixit: Debitor sum, ita quantum in me est paratus sum nobis quoque, qui Romae estis, evangelizare. Epistola ergo ad Romanos non caeteras omnes tempore praecessit, ut multorum fert opinio: eas quidem omnes quae Romae scriptae fuere, anteit: caeteras alias, quamvis non omnes, subsecuta est. Nam quae ad Corinthios scriptae sunt, ambae ante hanc scriptae fuere. Argumento sunt verba ea, quae ad huius epistolae finem adscripsit, ita loquens: Nunc aut proficiscor Hierosolymam ministrans

promptitudinem animi vestri, quam de vobis iacto apud Macedones, quod Achaia parata est ab anno superiore, et vestrum exemplum provocavit quamplures. Quibus ex verbis declaravit, se cum illis prius hac de relocutum. His igitur epistolis, quae ad Rom. scripta est, posterior est: eadem prima inter eas, quae Roma missae sunt. Non enim Romam advenerat, quo tempore hanc scripsit epistolam, id quod his verbis indicat: Desidero enim videre vos, ut aliquod vobis impartiar donum spirituale. Roma aut ad Philippenses scripsit, ideo ait: Salutant vos omnes sancti, maxime qui sunt ex Caesaris familia.

August. 2 de doctrina Christiana, cap. 8.

EXPLICATIO. Tenebit igitur hunc modum in scripturis Canonicis, ut ea quae ab omnibus accipiuntur Ecclesiis, praeponat eis quas quaedam non accipiunt: in eis vero quae non accipiuntur ab omnibus, praeponat eas quas plures gravioresque accipiunt, eis quas pauciores minorisque autoritatis Ecclesiae tenent, si autem alias invenerit a pluribus, alias a gravioribus haberi, quanquam hoc inveniri vix possit, aequalis

gravioresque accipiunt, eis quas pauciores minorisque autoritatis Ecclesiae tenent, si autem alias invenerit a pluribus, alias a gravioribus haberi, quanquam hoc inveniri vix possit, aequalis tamen auctoritatis eas habendas puto. Emendari si debeant sacrae Scripturae codices, vel emendandi sunt ex ea lingua, unde translate sunt: vel ex codicibus earum regionum, unde ipsa doctrina commeavit: vel si ibi quoque codices variarent, plures paucioribus, vetustiores recentioribus praeferentur.

quia [?:-- ] ut Iunilius inquit, personae, a quibus dictae sunt, primum, secundum illas formas tractationesve locatae sunt: tamen ab eo qui Librum conscripsit, ut historiae sunt relatae. Ut benedictiones patriarchae Iacob, ab ipso quidem ut prophetiae dictae sunt, sed Moses eas forma historica narrat. Et cum ipse Moses dicit: Principio factum esse caelum et terram: prophetica quidem dicit spiritu, sed specie narrat historiam. Similiter et cum prophetias promissionesve venturi benedicti seminis recenset. Proverbialiter quoque interdum sonat historia: Eundo ierunt

supra in definitione prophetiae dictum est, Latentium: quia si quis iam cognita et alioqui patefacta, ut maxime sint post longum tempus futura, praedicat, propheta nihilominus non est: veluti cum nos futuram resurrectionem et iudicium praedicamus. Ille enim demum propheta est, qui latentia homini eas manifestat. Probari hoc potest, teste Iunilio, Apostoli testimonio in epistola ad Corinthios, qui ait: et convenerit universa Ecclesia in unum, et linguis loquantur omnes, intrent aut idiotae: nonne dicent, quia insanitis? si autem omnes prophetent, intrent autem infideles, aut idiotae,

species divinitatis operatio designetur. Cap. VIII. Per quatuor species divinitatis efficientia sive operatio designatur, quam Graeci ἐνέργειαν nuncupant: aut creatione, aut providentia circa creaturas, aut futurorum circa eas praeparatione, aut praeparatorum exitu vel eventu. Ad operationem pertinentia sunt, ut cum dicitur Bonus, ex eo maxime, quod quae non erant, esse fecit, ac facit: et Sapiens, eo quod tam mirabiliter cuncta cernimus ab eo ordinata: et Fortis, eo quod potuit, quae tam bene et

postea agetur plenius in capite Unum, et plura, et contra. 26 Praeteritum pro infinitivo usurpant Hebraei. Gen. 37, Non potuerunt loquuti sunt: pro, loqui non potuerunt prae odio. 27 Sic infinitivum pro imperativo. Ier. 2, Eundo clamabis in auribus Ierusalem: id est, eas et clames. Exod. 13, Recordari huius diei, quo exivistis ex Aegypto: id est recordator. Pro puro infinitivo saepe infinitivum cum ל lamech ponunt: ut, Incoeperunt homines larob לרוב multiplicari, Gen. 6. Item 13.

ligna mane mane, id est, quolibet matutino tempore. Quin Christus repetens dicit, Amen amen dico vobis: maiori quadam certitudine ac emphasi affirmat. DE PRAEPOSITIONIBUS. 1 De praepositionibus illud unum in genere moneri posset, quod crebrius eas inter se connectant aut etiam componant, quam Latini: ut, De subter, A coram aliquo, A super, et similibus modis. De hac ipsa porro parte, et reliquis indeclinabilibus, non ita multum habeo, quod in genere monere possim, quod quidem tum alienum sit a Latina ac Graeca lingua, tum etiam transeat

placens ac probatum. 1 Pet. 2, Hoc est gratia, si quis propter conscientiam Dei, sustinet molestias. Omnino crebro admodum obscurae sunt tales locutiones: ut Ezech. 20, Abiicite abominationes oculorum vestrorum. Hic imperitior putaret significari res quas illorum oculi abominabantur, cum illi eas in maximo precio habuerint. Indicantur enim idola eorum, quae dicuntur fuisse oculorum ipsorum, quia toti ex eis pendebant, in ea perpetuo respicientes: at Deo erant abominationes. 39 Aliquando hoc modo construuntur etiam ea nomina, quae eandem rem significant: ut

optimum esse laetari ac epulari, et esse eandem sortem hominum ac iumentorum, piorum et impiorum. Dicuntur igitur illa et similia, aut ex persona aliena, aut tantum opinative, non pronunciative, seu assertive, vel determinative: ut solent aliquando homines suas stultas opiniones recitare, non ut eas tueantur, sed potius ut errorem suum confiteantur ac damnent. 13 Persona secunda pro tertia: Edent pauperes, et saturabuntur, etc. Vivet cor vestrum in seculum, Psal. 22, pro, cor eorum. Non audiet verba mea, etc. et: Non audistis, Ier. 29,

id serio egistis, ut tolleretur talis de medio vestrum. Sic Virg. Exulibus ne datur virgo Lavinia coniunx: id est, datur ut sit coniunx. Eccl. 4, Disce parve puer risu cognoscere matrem: id est, arridendo matri testari te eam agnoscere: quod infantes erga ignotas non faciunt, sed potius horrent eas. mulierculae alio qui omnibus infantibus arrident, ut de earum risu id intelligi nequeat. Sic Dominus in verbis sacrae coenae: Hoc est corpus meum: et, Hic est sanguis meus, novi Testamenti: summa brevitate duas sententias in utraque parte complectitur. Quarum priore docet, quid nam

cohaerentes expendendae, quae sese invicem mirifice illustrant. de qua re alibi dictum est. Videndum autem iterum atque iterum est, ne quis sibi in sacris Literis fingat res, quales ei libet, et postea violenter verba ad suum sensum torqueat: sicut semper haeretici, et etiam omnes male eas intelligentes fecerunt, clamitantes, verba ad res, non contra inflectenda esse. Hoc sane modo etiam Papistae sibi finxerunt iustitiam fidei, gratiam et fidem iustificantem esse meras qualitates: postea vim Paulino textui intulerunt, ut in Praefatione dictum est. Quia vero

autem significationibus vocabulorum, diligenter ipsarum rerum natura, quibus illa vocabula tribuuntur, consideranda est. Nam ipsae rerum proprietates motusque non raro in causa sunt, cur vocabulorum significationes immutentur. Primum enim ipsae voces ex rerum suarum natura desumptae, aut ad eas accommodatae esse debent: quod genus vocabulorum optimum est. Deinde sunt gradus rerum uno vocabulo significatarum: ut boni ac mali, iustitiae, perfectionis, sanctificationis, sanctitatis, et similium plurimarum. Quare et voces in illa tanta multitudine et vicinitate graduum, rerum

colorem, sed tantum apparentiam seu cognitionem aut visionem, ne cernantur colores. Tale est quod Hebraeis ערב ereb, commixtio aut confusio vocatur vespertinum tempus, quia res quasi commisceat aut confundat: non quidem per se, sed tantum nostris oculis, ne eas discernere queamus. De quo Hebraismo propria Regula prolixius agetur, sicut et de contrario, quod interdum verba noticiae aut sermonis pro ipsa existentia rerum ponuntur: ut 1 Cor. 5, Talis scortatio inter vos auditur, quae nec inter Ethnicos quidem nominatur. Audiri et nominari ibi rem

eumque docere velle, cum discere ab eo debeas. Secunda: Habet scriptura omnium suarum materiarum praecipuas quasdam sedes, sicut et alii autores, ubi ex professo res aliquas tractat ac explicat. Singulae igitur materiae aut res ex suis locis, aut quasi promptuariis petendae sunt, ubi eas ipsemet Spiritus sanctus collocavit explicuitue: non ex alienis, ubi quasi obiter, breviter, aut etiam obscure aliquid verius tantum attingitur, quam revera tractatur aut explicatur. Sententiae huius

rebus tribuuntur, sed ut aliquo saltem modo rel correspondeant. Coloss. 1, Christus primum vocatur Primogenitus omnis creaturae. Unde Arriani voluerunt probare, etiam ipsum esse creaturam, quia conferatur is cum creaturis, tanquam unus ex illis, sed primo tamen loco genitus aut creatus inter eas. Nam primogenitus aliorum respectu fratrum secundo et tertio genitorum dicitur. Quibus recte respondit Ambrosius, quod oportuisset dici, eum esse primo creatum: quia creaturae non sint a Deo genitae, sed creatae. Interim aut observetur, quod vox quoquo modo respondeat rei, cum Christus non sit

propalam tali forma propositae, vel quae licet sint circumstantiis convestitae, et quasi ad individua applicatae, facile tamen ad generale dogma perduci queant. Dividuntur autem in prophanis potissimum a forma sermonis in octo species, aut etiam plures: at in sacris secundum materias commodissime eas distinguere possemus, si diceremus alias esse legales, alias Evangelicas, denique alias de communi vita, moribus aut rebus: quae possent subdividi in politicas et oeconomicas. Verum non est nostri instituti nunc de hac re disserere. HYPOTYPOSIS est, quando quaepiam res, persona,

29: id est, peribit cum res intereunt, absconduntur. Tali tropo Latini dicunt desideratos esse tot milites, pro, interiisse. Sic Christus Mar. 6 inquit, Ne induamini duabus tunicis, id est, non circumferte eas. Correlativa interdum pro se invicem ponuntur, Hebr. 11, Sara accepit vim iaciendi seminis, id est, concipiendi: correspondent enim sibi invicem, viri iacere semem, et mulieres concipere. Ibidem: Fide ceciderunt moenia Iericho, id est, deiecta sunt. Matth. 11, Regnum caelorum

eius fere non tantum usitatam significationem, sed etiam quandam eius quasi qualitatem aut conditionem simul indicant: ut 1. Pet. 4, Reddent rationem iusto iudici: id est, volentes nolentes cogentur difficilem et tristem sibi rationem iniuste factorum reddere. Oseae 14, Iusti ambulabunt per eas, pro, commode, expedite, ac citra offensam. Crebro verba et participia activa ac passiva omni tempore soluta habitum magis quam actionem aut passionem certo tempori alligatum significant. Atque haec Regula cum praecedenti aliquatenus convenit: ut Psal. 51, Tibi soli

fuisse nae, et non, id est, incerta mutabiliaque, modo aientia, modo rursus negantia, sed fuisse nae nae, et non, id est, certa, rata ac firma. Sic mox 3. epistolae significationem novat, cum dicit, ipsos Corinthios esse suam epistolam. In Metaphoris omnino plurimum novantur vocabula, dum subinde eas a priore usu ad novum protrahimus aliter, quam alii communiter antea usi sunt. Quaedam dicta sacrarum Literarum videntur sumpta esse vel ab usitatis proverbiis, vel alio qui proverbialiter dicta, quae non oportet ad verbum intelligi: qualia sunt innumera in proverbiis Ethnicis: ut,

quae eis acquirit. 6 Solentuero et ab una voce aut re plures Metaphorae formari, et ad diversas res significandas traduci: ut a Leone ad Christum, ad populum Israeliticum, ad tribum Iuda, ad Deum irascentem et minantem, ad Christum et ad satanam. Potest enim quaevis vox ad omnes eas res significandas transferri per Metaphoram, quas eius proprie significata res sua aliqua proprietate aut indole repraesentat, aut in ea cum illis convenit. 7 Solent etiam metaphorae a pluribus rebus sumi, et ad unicam transferri, idque vel ratione unius alicuius proprietatis, aut

peccati ac mortis, tenebrarum vel lucis, dictum est suo loco, quod indicet eius naturam, eam referens, aut illi plane addicta et attributa, quod cum hac explicatione convenit. 10 Utuntur autem Metaphoris Hebraei plurimum, iisque aptissimis ac significantissimis. Sed quia saepe pluribus eas vocibus continuant, (quae ratio, ut Quintiliano placet, in Allegoriam et Aenigma exit) oratio eorum saepe obscurior est imperitis. 11 Causa huius incommodi inde est, quia (sicuti diximus) cum Metaphorae, propter plures convenientias diversarum rerum, inter se transferri, atque ita

pastor induit vestem suam. Huc etiam facit commune notumque proverbium: Indusium propius est pallio. Haec volui iam dicere, tum ob explicationem loci Paulini et vestis nuptialis, tum etiam, ut hinc discamus cavere errores, qui nobis in Metaphoris occurrere solent. Solent Grammatici eas vocare Metaphoras reciprocas, cum aliquae res sibi invicem ob similitudinem nomina ad invicem communicant: ut, gubernator navis dici potestauriga, et contra. Tales etiam in sacro sermone sunt: ut, cor significat aliquando medium, ut cor terrae, cor maris, et vicissim medium Kereb interdum cor

contra. Tales etiam in sacro sermone sunt: ut, cor significat aliquando medium, ut cor terrae, cor maris, et vicissim medium Kereb interdum cor notat. 18 Ad Metaphoras rectissime referre possis omnes eas voces, quae ab hominibus, aut alioqui a rebus humanis ad Deum translatae sunt. Ab hominibus translatas dico eas, quas Anthropopathias vocant. A rebus porro humanis, ut a brutis. Psal. 16, Sub umbra alarum tuarum proteget te. Ioel. 3. et Amos 1. Dominus de Sion rugiet. Ab

medium Kereb interdum cor notat. 18 Ad Metaphoras rectissime referre possis omnes eas voces, quae ab hominibus, aut alioqui a rebus humanis ad Deum translatae sunt. Ab hominibus translatas dico eas, quas Anthropopathias vocant. A rebus porro humanis, ut a brutis. Psal. 16, Sub umbra alarum tuarum proteget te. Ioel. 3. et Amos 1. Dominus de Sion rugiet. Ab inanimatis: Ecce ego stridam super vos, sicut stridet plaustrum onustum. Sic vocatur Deus petra, et arx nostra.

veluti palmae spacium. Item Exod. 19. Super alas aquilarum gestavi te, id est, veluti super alas. Ioel. 1, Dentes eorum, dentes leonum: id est, sicut dentes leonum. Vicinum huic est, quod particulae Similitudinis interdum omittantur. 4 Similitudinibus Hebraei saepe utuntur ita, ut eas a rebus quae tractantur, non separent, sicut plerunque Graeci et Latini: sed vel ita recto ordine recitant, non adhibentes applicationem, ac si pars reliquae materiae essent: ut, An nescitis, quod parum fermenti totam massam fermentet? Item, Non oportet vinum novum in veteres utres imponi. Et

similitudinis proposita. Quod quidem in explicatione fieri etiam convenit. Vult enim dicere Dominus, ubique servanda est proportio. Sicut enim, si mustum infuderis in utres novos, etc. sic etiam, si tyrones severiore disciplina tractare velim, etc. 5 Vel sic eas simul reliquo sermoni miscent, ut nunc vocem ex similitudine mutuent, nunc propriam ipsique rei convenientem ponant: ut Gal. 6, Nam qui seminat in carnem suam, ex carne metet corruptionem. Hic ex similitudine sumptae sunt voces, Seminare in aliquid, Metere ex aliquo: rei vero propria sunt

et dubitandi variosque sensus excogitandi occasionem praebent. Quare Christus interrogatus ab Apostolis Matthaei 13, cur per parabolas ad vulgus loqueretur, dicit, se id ideo facere, ne illi intelligant quibus non erat datum, aut certe nondum erat datum nosse mysteria Dei: Apostolis vero eas separatim explicabat. REGULAE, DE INTEGRARUM SENTENTIARUM LINGUAE SACRAE RATIONE et NATURA.

omnia membra corporis unius cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus. Hic, Sic et Christus, integram propositionem exprimit. Verum de hoc genere etiam alibi agetur, tametsi hoc non sit etiam aliis linguis inusitatum, ut saepe aliquae quasi praegnantes voces integras orationes referant, ac per eas exprimendae sint. Aliquando contra sententiae nimium abundant vel singulis vocibus, eisque aut iteratis, aut sono quidem diversis, sed sensu aequivalentibus aut certe vicinis, vel etiam totis formulis aut membris repetitis: ut Psal. sexto, Audivit Dominus vocem fletus

minus eos interficiant. Sic Christus dicit: Si ego testarer de me, testimonium meum non esset verum. Similia his sunt et illa, Matth. 5. et Lucae 6, Si quis te percusserit in dextram maxillam, porrige ei et alteram: et, Si quis tibi aufert pallium, da ei et tunicam: et, Si quis te adegerit ut eas cum eo miliare unum, eas duo. In his enim dictis videtur mandare Christus, ut non solum feramus patienter illatas iniurias, sed etiam ultro plures expetamus, ac quasi occasionem patiendi crucisque quaeramus: unde quidam suas ἐθελοθρησκείας

Sic Christus dicit: Si ego testarer de me, testimonium meum non esset verum. Similia his sunt et illa, Matth. 5. et Lucae 6, Si quis te percusserit in dextram maxillam, porrige ei et alteram: et, Si quis tibi aufert pallium, da ei et tunicam: et, Si quis te adegerit ut eas cum eo miliare unum, eas duo. In his enim dictis videtur mandare Christus, ut non solum feramus patienter illatas iniurias, sed etiam ultro plures expetamus, ac quasi occasionem patiendi crucisque quaeramus: unde quidam suas ἐθελοθρησκείας hauserunt, cum tantum iubeat

ad me ob praeceptum quod praecepisti, Psalm. 7. Isa. 38, Tollant massam ficorum, et contundant eam super ulcus. id est, contusam ponant super ulcus. Num. 19. Accipient ad te vitulam rufam. pro, accipiendo adducent. Et 25, Coepit populus scortari ad filias Moab: pro scortationis causa eas accedere, aut sese, eis adiungere. Psalm. 104, Ad habitacula sua recumbent. pro, eo ibunt, ut recumbant. Psalm. 137, Infantes dissipabunt ad petram. pro, illidendo dissipabunt. Isa. 11, Gentes requirent ad eum. pro, requirendo venient ad eum. Psalm. 89, Prophanasti in terram coronam

est, in quit, rex Messias filius David (ideo ego verto Schilo filius eius, authoritate R. D. Kimhi) qui venturus est ad confringendum regna in virga ferrea, ut habetur Psal. 2. Et legislator: Hic est rex Messias, qui conteret pedibus suis gentes: ut legitur Isa. 26, Conculcabit eas pes pedum pauperis. Iste est enim pauper Messias, de quo dictum est Zachar. 9, Pauper equitans super asinan. Concluditur itaque regnum Christi esse spirituale, non temporale: praeterea idem esse Messiam filium Ioseph, et Messiam filium Davidis: hoc est, unum esse verum Messiam ex

cum vere esset imago quaedam aut species hominis. Similitudo aliquando pro re, aut tanquam pars propriis verbis dictae sententiae ponitur. Fuit mihi lachryma panis die aut nocte, Psal. 42 et 80. id est, Perinde voluerunt se per faciem meam, ac in os influxerunt, ut eas devorarem sicut cibum ac potum. ut Luc. 9, Nemo qui mittit manum suam ad aratrum, et retro respicit, idoneus est ad regnum caelorum: id est, Nemo qui amplectitur quidem Christum, sed tamen simul ad terrena aut etiam peccata respicit, quibus omnibus prorsus valedixisse et abrenunciasse statim

Sic laudes cultus Levitici et etiam bonorum operum ac ministerii hypocritae ad suum abusum rapiunt: ut laudes et efficaciam verbi Dei Papistae de suis magicis eius abusibus intelligunt: et contra sanatici, cum audiunt istos externos cultus ob hominum abusum vituperari, de rebus ipsis per se eas vituperationes accipiunt, et omnem externum cultum reiiciunt: ut qui hoc tempore omnem musicam, omnes picturas, omnesque ceremonias tum funebres, tum etiam templorum reiecerunt. Sic solent stulti, dum aliqua vitia fugiunt, in contraria currere et ruere. Videndum igitur diligenter

morborum. Ubi quidem multae sunt circumstantiae variarum rerum: sed non etiam sua copia obruunt auditorem aut lectorem: quia cum de quotidianae istius vitae rebus agant, ut sint etiam experientia usuque ac perpetua institutione notae, ad haec menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac rebus distinguit. Huc accedit amplitudo aut quasi laxitas quaedam sermonis in aliis scriptoribus: ut cum omnia separatim

copia obruunt auditorem aut lectorem: quia cum de quotidianae istius vitae rebus agant, ut sint etiam experientia usuque ac perpetua institutione notae, ad haec menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac rebus distinguit. Huc accedit amplitudo aut quasi laxitas quaedam sermonis in aliis scriptoribus: ut cum omnia separatim proponantur, ac quasi extendantur, explicenturque, facile oculis mentis nostrae perspici

accersitis ac externis: ut sunt quae veniunt a mille artifice adversario, a vetere Adamo et mundo. Sunt etiam illae tum nativae tum externae sacrarum rerum articulorumve ac capitum circumstantiae ita et ignotae ac plane peregrinae et etiam obscurae difficilesque nostro intellectui, ut eas nobis singillatim exponi valde opus sit, ac propemodum necessitas postulare videatur, ut quot voces proferuntur, tot mox singularum definitiones interdum adhibeantur, dum singulae nostrae caecutientis intelligentiae culpa suam declarationem flagitant. Huc accedit etiam, praeter

aliquibus forte postea aliquid ad detur: sed non est minima illa quasi propria quaedam styli sacri consuetudo, ut dum summae brevitati studet, etiam cum copiose rem quampiam eloqui vult, ita etiam arcte intra illas laconismi sui (de quo postea prolixius agetur) metas cogat constringatque, ut eas quasi in unum cumulum congerere, et non ordine disponere ac proponere minus oculato videri queat. Est vero ea mentis humanae natura, ut praesertim in prima perceptione, perinde singula separatim intueri et accipere velit, sicut de visu Optici scribunt oculos tantum unum quid uno

turbatur ac obruitur eis, ut non recte percipere ac cognoscere omnia possit, pluraque ei quasi praeterfluant, quam influant, iuxta illud: Pectoraque nostra duas non recipientia curas. Non solum vero vult tum oculus tum mens diversas res separatim sibi proponi: sed etiam cupit sibi eas mediocri quodam spacio ac distantia a se invicem disponi, ut et singula separatim considerate et quasi interposita quadam mora ab alio ad aliud contemplandum progredi possit, quod magis praestant alii scriptores, laxiore sermone loquentes. Sicut enim, si merces quaepiam etiam bono aptoque

ut cum etiam singulae illae quasi gemmae, smaragdi, adamantes, carbunculi, preciosissimique uniones a se invicem divisi sunt, nec tantum divisi, sed etiam ordine optimo collocati: tamen ob illas tantas angustias, vel potius ob nostram ruditatem, stupiditatemque ac caecutientiam in tantis rebus eas percipere non possimus. Faciendum ergo idem est, quod in cognoscendis parvis artificiosissimisque picturis aut sculpturis fit, ubi plurima singularique arte expressa congestaque sunt: quarum alia ita valde eminent, ut mox conspiciantur: alia contra sunt remotiora obscuriusque

non ingrata perversio. Patulae sub tegmine fagi: cum naturalis ordo esset, Sub tegmine patulae fagi: nec nihil est quod addit vocem Tegminis, cum potuisset simpliciter dicere, Sub fago patula. Hic videmus multa esse congesta aut confarta in unicam sententiam, ex qua possent plures effici, si quis eas simplicissimo ac tenuissimo sermone diducere vellet: ut, Tu iaces sub fago, quae est patla ad respirationem: et componis aut cantillas rusticum poema, cuius sermo pertenuis simplexve est. Quae locutio videretur quidem illa, et esset sane perspicua, sed nec gratiam eam haberet, quam altera: quin

crebro illis principalibus aut substantialibus sententiis aliae quasi accidentariae, ob varias causas, occasionesque, ut vel declarationis vel subiti alicuius motus aut affectus gratia, vel ornatus, vel amplificationum, vel denique occurrentium obiectionum causa adiiciuntur. In eas ergo aliquando scriptor etiam longius extra illam naturalem genuinorum sensuum connexionem ac linean digreditur. Cumulantur saepe et verba diverso consilio, quibus nonnunquam valde illae principales sententiae earumque connexio turbatur et obscuratur, quod certe in Paulo admodum crebro accidit.

revertitur, eamque absolvit. Demetrius Phalereus dicit Periodum ideo sic vocari, quia sit sensuum quidam ambitus similis viis rotundis, quae ambitum conficiunt. Tales vere sunt istae Pauli circuitiones, ut forte a talibus figuris sermonis nomen hoc sit quasi abusive traductum ad eas formas, ubi quoquo modo in plurium verborum coagmentatione ultima primis respondent, eave quasi respiciunt, quas nunc Periodos nominant. Hermogenes etiam scribit de circulari forma sermonis, ubi eadem vox est initio et in fine, ut sic cauda videtur reflecti ad suum caput, dum primum

collocaverit. Qua expositione finita, mox denuo breviter proponit, et consequenter propositionem bimembrem exponit: inquit enim: Non est bonum esse hominem solum, Faciam ei adiutorium, quod sit coram eo. Mox exponit primum, quomodo Adamus fuerit solus, quia nullum animal aut omnino creatura inter eas quae iam extabant, potuerit ei idonee sociari. Deinde exponit alterum propositionis membrum, quomodo Deus illi fecerit adiutorium aptum, sopiendo eum, et extrahendo costam. Adscribemus vero ipsum totum textum, ut tanto clarius exempla haec cum sua regula intelligi possint.

de Aegypto in manu forti et brachio extento, in ingenti pavore, in signis atque portentis, et introduxit ad locum istum, et tradidit nobis terram lacte et melle manantem. β Et id circo nunc offero prmitias frugum terrae, quam Dominus Deus dedit mihi, dimittes eas in conspectu Domini Dei tui, et adorato Domino Deo tuo, epulaberis in omnibus bonis, quae Dominus Deus tuus dederit tibi et domui tuae, et Levites et advena qui tecum est. Rom. 1. Propositio: α Palam fit enim ira Dei de caelo adversus omnem

Sententiarum referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς, Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam existimemus: altera vero, ne cum aliae atque aliae

numeri Cardinales pro Distributivis ponuntur: Genes. 7, Accipies septem septem: id est, septena. Eodem: Venerunt duo et duo: id est, bina. Fiunt nonnunquam repetitiones attentionis ac docilitatis causa, seu tanto vehementius instruendi aut permovendi auditoris gratia. Quare Rhetores eas ad vehementem aut efficacem formam sermonis referunt. Gen. 7, aliquoties inculcatur ingens horrendae exundationis copia, et mox etiam omnium animalium extinctio. Factumque est diluvium quadraginta diebus super terram, et multiplicatae sunt aquae, et elevaverunt arcam in sublime a terra:

se facere aut pati, statim digreditur ad occupationem obiectionis, cur ipse potissimum pro Ethnicis sit solicitus. Qua digressione finita, tandem revertitur ad propositam orationem, et eam pene totam refingit: Huius rei gratia flecto genua mea ad patrem, etc. Non tamen apponit hic eas dictiones, quas in principio posuerat, nempe, Ego Paulus vinctus: et, Pro vobis Ethnicis. Itaque quanquam in sequenti repetitione plerunque integram orationem repetat: illud tamen relictum in principio fragmentum, non est omnino ociosum: sed plurimum ad huius principalis secundo demum absolutae

Quando quidem multa hactenus de Repetitionibus dixi, et illae valde in sacris Literis usitatae sunt, ne quis ex inscitia propterea levius de eis sentiat: asscribam quaedam ex eruditorum scriptorum sententia de eis. Primum igitur Iulius Scaliger acutissimi iudicii scriptor dicit eas secundo ac etiam tertio fieri etiam ab optimis scriptoribus, idque vel iisdem, vel etiam diversis verbis. Atque hoc posterius genus tuetur contra Senecam nimis (ut ille inquit) irridentem eas. Dicit vero esse illarum maximam efficaciam, ita ut plane expugnent aures auditorum.

ex eruditorum scriptorum sententia de eis. Primum igitur Iulius Scaliger acutissimi iudicii scriptor dicit eas secundo ac etiam tertio fieri etiam ab optimis scriptoribus, idque vel iisdem, vel etiam diversis verbis. Atque hoc posterius genus tuetur contra Senecam nimis (ut ille inquit) irridentem eas. Dicit vero esse illarum maximam efficaciam, ita ut plane expugnent aures auditorum. Phalereus porro aliquoties pluribusque locis repetens inculcat, iterationes maxime quidem ad vehementem aut efficaciam sermonis facere, sed tamen interdum etiam grandem sermonem reddere, non raro

interdum etiam grandem sermonem reddere, non raro ante oculos rem proponere, et denique etiam ornatum aut venustatem gratiamque singularem sermoni afferre. Quae quidem profecto amplissima praeconia huius figurae sermonis sunt. Eadem etiam Hermogenes ponit de vi repetitionum: sed ipse eas generali nomine Epanalepseos vocat. Sunt porro apud Rhetores variae repetitionum species, quae etiam inter Schemata numerantur. Anaphora, cum ab eodem initio plura membra inchoantur. Anastrophe, cum idem est finis plurium colorum. Complexio, cum in pluribus membris, idem principium,

reperitur. Homeri quoque sermo in multis conferri posset cum sacris Literis, excepta illa eius nimia Asiaticaque aut Ciceroniana redundantia verborum. conveniunt enim in grandiloquentia, in efficacia sermonis, in evidentia: quod uterque mirifice ante oculos res proponit, ac simul eas vivis coloribus pingit, quod rebus mortuis crebro vitam, et insensatis sensum tribuunt, quod voces sunt valde significantes, quod ex rerum natura desumptae, sicut quidam ob talem sermonis virtutem Homerum naturae poetam vocarunt: similitudinibus ac metaphoris iisdem cum Homero multum utuntur,

qui huius sapientiae filii et ministri sumus? Sapienter autem dicit hoc tanto magis vel minus, quanto in Scripturis sanctis magis minusve profecit: non dico in eis multum legendis, memoriaeque mandandis, sed bene intelligendis, et diligenter earum sensibus indagandis. Sunt enim qui eas legunt, et negligunt: legunt ut teneant, negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui verba earum minus tenent, et cor earum sui cordis oculis vident. Sed utrisque ille melior, qui et cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet

intelligendis, et diligenter earum sensibus indagandis. Sunt enim qui eas legunt, et negligunt: legunt ut teneant, negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui verba earum minus tenent, et cor earum sui cordis oculis vident. Sed utrisque ille melior, qui et cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet dicere, etiam quod non potest, eloquenter verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis: et

a nobis, ut sacerdotes plaudant manibus iniqua dicentibus, et plebs Dei diligat sic. Absit a nobis, in quam, tanta dementia. nam quid faciemus in futurum? Idem ibidem: Et tamen cum doctor iste debeat rerum dictor esse magnarum, non semper eas debet granditer dicere, sed submisse, cum aliquid docetur: temperate, cum aliquid vituperatur sive laudatur. Cum vero aliquid agendum est, et ad eos loquimur, qui hoc agere debent, nec tamen volunt: tunc ea quae magna sunt, dicenda sunt granditer, et ad flectendos animos congruenter. Et

non occultae aliquae aut subtiles disputationes de rebus peregrinis sunt introductae, aut sine omni necessitate insertae, ut plerunque in ostentatoriis Ethnicorum scriptionibus fieri consuevit. Verissime igitur ab Hosea propheta dicitur, quod planae sint viae Domini, et iusti facile ambulent per eas: sed impii corruunt in eis. Quod autem multa nobis in sacris Literis difficilia et obscura videntur, in causa est primum tum caecitas et negligentia nostra, tum et pravus animus natura alienus a Deo: deinde rerum immensa magnitudo ac sublimitas: postremo etiam sermonis rerumque ac

Eamque ob rem piscatorum publicanorumque ac sutoris (nimirum Pauli, de quo Act. 18 scribitur, quod aulaea consuerit sive contexuerit) ministerio usus protulit hominibus salutarem divinamque doctrinam, nequaquam linguis immutatis, quibus verbi sui praecones ab initio usi fuerunt: sed per eas tamen praenitentis sapientiae rivos effundens, non aliter quam si quis odoris vinum, saporisque suavissimi convivis suis apponat, quod tamen phialis poculisque infundat, minus eleganter affabreque insculptis. nihilo enim secius qui sitientes accumbunt, vino se imbuunt, neque poculorum materiam

De hac virtute Horatius inquit:
Poemata quocunque volent animum auditoris agunto. Hanc collocant scriptores in rebus et elocutione, res iam hîc non voco, primariam materiam, sed quae exponendae ei adiungantur. Eas vero subdividunt in rem et factum. Rem moventem afficientemque auditorem possis dicere, esse, cum grandia quaedam aut terribilia, potentia, praestantia, pretiosa, valde grata et quoquo modo efficacia adhibentur: ut sunt Deus, eiusque virtutes, caelum, sol, terra, mare, elementa, mors, vita,

et lactantium, quae minus sunt expeditae ad fugam, sicut et eorum quos necesse erit vel hieme vel in sabbato inde fugere. Sic Paulus 2 Cor. 1, per suam desperationem tanquam effectum, magnitudinem crucis depingit. Sic saepe prophetae amplificant cladium magnitudinem, quod eis qui eas modo audierint, ambae aures tinnient, quodque videntes sibilabunt, et caput movebunt, et quod tantum auditus talium tremorem incutiet: item quod fient attoniti, quod prae metu ac moerore contabescent: item quod erunt veluti ebrii et veluti parturientes, ac denique quod petent a montibus et

afflicto panis fuisse, aut lectum suum illis rigasse. Psal. 6, tum vehemens sermo est, ostendens ingens malum ex effectu, tum etiam ante oculos rem proponit. Usitatissima igitur est ista orationis acrimonia in sacro volumine, ut res bonas vel malas in actu motuve proponat, vel etiam eas per suos potentissimos effectus depingat. Ad acrimoniam aut efficacitatem orationis, illud quoque vel in primis eruditi referunt, ut sit potentibus argumentis referta. argumenta enim arma neruosque orationis esse, recte Rhetores dicunt: praesertim vero Epicheremata huc referunt,

oratio in hunc finem sumatur, ut audientem legentemve et instruat et promoveat: solet magis laudari is sermo, qui res quasi ante oculos spectandas proponit, quam qui veluti procul remotas tantum audiri facit. Neque tamen talis sermo solum animum movet, sed etiam res ipsas feliciter illustrat, dum eas veluti coram spectandas contemplandasque proponit, atque ita veluti intuitivam quandam noticiam (ut scholae loquuntur) efficit. De hoc genere sermonis disserit Aristot. Rhet. 3. cap. 14, idque uti fiat docet, et Homerum huius virtutis nomine laudat. Sane sacrae Literae

Tertio, sicut philosophicae disputationes et omnia in genere ac thesi et sine circumstantiis proposita, quasi de communi hominum conspectu remota esse, ac veluti dormitare videntur: ita contra Scriptura suas disputationes personis, idque coram astantibus tribuit, dum vel docenti vel audientibus eas circumponit, ut nos vel vos peccatores aut redempti, aut servandi, aut puniendi. de qua monitione mox in Efficacia dicetur. Quarto, res ante oculos proferuntur non sine quadam picturae dulcedine, cum res brutae, ut rationales producuntur, eisque sermo de rebus tribuitur. quale ferme

proponitur, sed et talis, quae in currat in nostros sensus. cernimus enim, et veluti palpamus hanc notam piorum, et impiorum, qui'nam assidue ac cum oblectatione versentur in verbo Dei, idque discendi et simpliciter illi obediendi causa: qui vero contra et plane abhorreant a sacris Literis, vel eas tantum ideo discant, ut inde ad contentiones instrui, et aliquid excerpere queant, quo male detorto contra veritatem abutantur. Illa quoque in eo Christi dicto evidentia est, quod similitudo ducta est ab ovibus sui pastoris vocem agnoscentibus et sectantibus. In hoc vero studio

igitur studiose ac in timore Dei audiendus est, plenaque ei fides est habenda, non ut aliquis alius communis doctor, quantumvis alioqui bonus ac doctus. Est igitur Scriptura verbis quidem sermoneque brevis, rebus autem prolixissima. Utitur autem Scriptura brevitate cum propter eas causas et commoditates brevitatis, quas supra exposui: tum etiam, sicut Ioannes subindicat, ne pusilli Christi in infinita volumina detrahantur. Ob quam causam etiam Ius civile (quod solis doctis scriptum est) ob ingentem prolixitatem olim Iustinianus abbreviare coactus est. Ingens igitur

illa artificiosa brevitas mirifice ad memoriae subsidium. nam (sicut Galenus de Historica aut definitiva methodo dicit) pauca illa primaria capita ob ipsam paucitatem facile memoria tenentur: ea porro quia mox, si intelligantur, suas partes, species, causas aut circumstantias monstrant, facile eas memoriae nostrae subiiciunt ac exhibent. Fuit proculdubio et illud Dei consilium in proponenda tanta tum brevitate sermonis, tum plenitudine rerum, sacra doctrina: quod ipse voluit perpetuo eam per suos varios ministros, quos semper donat ad aedificationem Ecclesiae suae, Eph. 4,

frugalitate res maximas expedivit. Natura igitur tum sermonis, qui et brevis, et nihilominus efficax est, tum et hominum, qui multo facilius brevibus paucisque dictis et instrui et permoveri poterant solebantque quam Romani, istius brevitatis sacrae tractationis causa fuêre, praeter eas quas superiûs prolixius recensui. Caeterum, quod rerum aut sententiarum copia sit in sacris Literis longe maxima, satis in alio capite ostendi: quare sacrum volumen rebus quidem est plenissimum ac copiosissimum, sed verbis perparcum. Multo igitur verius de hoc nomine dici potest,

Achivos abstinuisse: casibus deinde variis Antenorem cum multitudine Henetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi, et sedes et ducem rege Philemone ad Troiam amisso, quaerebant: venisse in intimum maris Adriatici sinum: Euganeisque, qui inter mare alpesque incolebant, pulsis, Henetos Troianosque eas tenuisse terras: et in quem primûm egressi sunt locum, Troia vocatur: pagoque inde Troia nomen est, gens universa Veneti appellata: Aeneam ab simili clade domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes, delatum: ab

sed quia illa dicta et loca eorum erant in Ecclesia tunc notissima, et alioqui illis nihil valde controversum probat: sed propemodum ut suis verbis sine magna authoritate probationis utitur. Valde accurate solet necessarias sententias circumscribere. nam et affirmative et negative eas circumscribit, seu (ut ita dicam) inclusive et exclusive, affirmando aut includendo quod verum est, et excludendo quod falsum: ut, cum saepe iterat, nos per fidem iustificari sine operibus, ubi affirmat aut

clariore, et quasi splendidiore sermone sit in ea usus, cum eam non ad unicam aliquam Ecclesiam aut hominem scripserit, ut caeteras: sed ad totam gentem Hebraeorum, tunc per orbem terrarum dispersam, vel saltem ad Ecclesias ex eis collectas, quae itidem passim reperiebantur: sicut Petrus vocat eas dispersionem: ut, quo tam varios auditores doceret et moveret, clariori et illustriori sermone eum uti oportuerit. Solent enim scriptores ea luculentius componere, quae frequentiori auditorio proponuntur. Quod etiam Rhetores praecipiunt. Eadem etiam forte causa est, cur apertiore ac dilucidiore

est illud praecedens, Dico aut praecipio. Cam. quoque aliquoties reprehendit Paulum, quod ei μὲν et δὲ coniunctiones non ubique correspoondeant. At Phalereus dicit, id proprium esse grandis styli, ut eas interdum negligat, citatque veterum Rhetorum exempla: quod et supra monui. Sic multi partim rerum, partim sermonis ignari, aut alioqui etiam negligentius eius textum expendentes, Paulo infantiam tribuunt, quae in ipsorum potius iudicio haeret. Verum quo magis Paulina

ita et in universo orbe Christi Ecclesias eius scripta communiunt. Ac sicut aliquis vir fortis consistit in medio, omnia argumenta captivans, et adducens in obedientiam Christi, et cogitationes universas, et omnem exaltationem extollentem se adversum scientiam Dei, quae cuncta efficit per eas epistolas, quas scriptas nobis reliquit, admirabiles plane, et sapientia reverenda plenas. Quae quidem nobis non solum contra adulterina dogmata, et ad eorum custodiam, quae sunt vera, conducunt: sed etiam ad bene vivendum plurimum tribuunt adiumenti. His quippe utentes praepositi Ecclesiarum,

maximeque apprehendendum est, consecutos esse. Huius ancipitis periculi ac damni illustre exemplum esse potest tota ferme religio Mosaica. Sed sit nobis nunc indicio et documento sola eius facies, cuius verum fulgorem, si oculis illarum Iudaicarum noctuarum obiecisset, excaecasset eas nimio splendore potius, quam illuminasset: nunc contra, cum infirmitati eorum consulens apposuerit velum, abduxit eorum oculos ac mentes a sua vera facie, ad illud rude ac egenum velum, in quo solo illi haerent: de qua re postea proprio Capite agitur. Sic prorsus et in talibus Dei ad genus

quinquagesimotertio eiusdem Prophetae, ubi scriptum est: Iniquitates nostras ipse tulit, et vulnere eius sanati sumus. ac cum aliis similibus sententiis Scripturae de Christi merito, de gratuita remissione peccatorum, de fide accipiente has promissiones: ideo actiones quae proponuntur, ut per eas poenitentia vera describatur, intelligebant esse integram impletionem legis divinae, iustitiam ac meritum: promissionem autem remissionis peccatorum adiunctam iudicabant esse praemium aut debitam

remedium illis tantis malis (quaecunque demum illa erant, propter quae lugebant, et moerorem suum externis signis testabantur) Dei invocatio, ideo semper huiusmodi afflictionibus ardentes orationes adiungebant, quibus flagitabant sibi peccata remitti, et poenas imminentes seu praesentes averti, eas vero, quae iam inflictae erant, sanari. Ubi, ut et hoc simul moneamus, clare conspiciebantur duae partes poenitentiae, nempe contritio et fides. Intus erat cor et animus cognitione suorum peccatorum, timore irae Dei ac eius minarum fractus, contritus, ac verbo Dei pene interfectus,

in funere suorum mortuorum. Tale charitatis pietatisque opus Deus in gente illa probavit, a nobis vero id non exigit, quia hîc talis mos non est. Talis fere est et ieiuniorum ceremonia: quia enim illi genti mos fuit in omni magno moerore tales afflictiones adhibere, ideo probabat eas Deus, cum etiam in ea tristicia, quae est secundum Deum, adhibebantur. Nobis cum non perinde sit mos in ullo animi moerore tantas corporis cruciationes adhibere, ideo Deus eas non perinde in nostra poenitentia, nec tantas exigit. Postremo et ex ipso situ ac natura regionum harum

et ieiuniorum ceremonia: quia enim illi genti mos fuit in omni magno moerore tales afflictiones adhibere, ideo probabat eas Deus, cum etiam in ea tristicia, quae est secundum Deum, adhibebantur. Nobis cum non perinde sit mos in ullo animi moerore tantas corporis cruciationes adhibere, ideo Deus eas non perinde in nostra poenitentia, nec tantas exigit. Postremo et ex ipso situ ac natura regionum harum duae rationes nequaquam contemnendae peti possunt, quare nos non perinde ad ieiunia obligemur, ac olim Iudaei. Quarum altera est, quod hîc ventriculi propter circumstans frigus,

naturaliter ex illo fracto et contrito corde provenerint, et non artificialiter ex hypocrisi, haud dubie grati erunt Deo: sicut 2 Reg. 22 probatur Deo laceratio vestis a Iosia facta, propter minas legis divinae. Et Psal. 56 inquit, Collige lachrymas meas in utrem tuum, certe tu eas in libro tuo annotas. Imo et impii Achabi probat Deus aliquo modo lugubre ieiunium. Is enim, ut habetur 1 Reg. 12, gravissimis Dei minis per Heliam quasi protelatus, primum haud dubie intus fractus, prostratus ac contritus coepit lugere, deinde etiam foris in corpore. Surgit enim de solio

contritio et fides per tusionem pectoris, et demissionem oculorum, et quod a longe steterit. In talibus vero praedicationibus operum, aut internae pietatis fideique per externa opera descriptionibus, alias alia bona opera aut externa indicia nominantur. Quod ipsum perspicue indicat, non esse eas ad verbum accipiendas: ut Matth. 25, nulla plane fit operum primae tabulae, nulla fidei, nulla accepti aut repudiati Meschiae eiusque meritorum mentio. Num ergo nulla eorum ratio habebitur in extrema die? Manifesta itaque Synecdoche est, qua per externas quasdam notas vera animi pietas et

dicunt Papistae, mereri remissionem peccatorum, cum ea nihil aliud sit quam agnitio sui morbi, miseriaeque extremae, quam omnes desperati habent. Idem etiam valet saepe vox Humilitas, praesertim Lucae 18. Non igitur significat haec vox simulatam quandam animi demissionem, qua tibi etiam eas dotes detrahas, quas habes, leviusque de te sentias, quam tuae virtutes mereantur. Sic cum dicit diva Virgo, Respexit humilitatem ancillae suae: isti putant, eam praedicare suam quandi eximiam virtutem, qua meruerit fieri mater Domini, cum ea Dei ingentem bonitatem celebret, qui suam vilitatem

omnesque virtutes tunc, cum primum donantur, non sunt nostra bona opera, sed Dei ingentia beneficia, quae nos Deo debitores constituunt, et obligant, sicut et ipsa Spiritus sancti donatio: sed hinc oriuntur demum boni fructus. Ipsae etiam virtutes tum demum sunt fiuntve nostra bona opera, cum eas veluti sortem quandam nobis divinitus, teste Christo, ad negotiandum concreditam fideliter exercemus. 8 Hoc sane modo necessario redibimus ad fidem formatam et ad opera congrui, item quod nemo servetur sine bonis operibus, ut Maior vociferatur. Sic enim argumentabitur Maiorista

pauperum, et tenuis sortis homuncionum. Hoc idem recte praecipi potest, etiam iis qui bonos authores intelligere volunt: quia sermo eorum vel sumptus est ex diversissimis huius vitae rebus, vel ad eos quoquo modo alludit, vel denique subinde obiter saltem earum meminit: unde si quis eas prorsus nesciat, etiam ipsum sermonem non intelliget: ut si quis rem nauticam prorsus ignorat, is non bene intelliget, quid sit ad clavum sedere, quid plenis velis ferri, quid sentina,

quid et qualis sit homo, quid peccatum, quid iustitia aut iustificatio, fides, gratia, aut imputatio, sacrificium, sacerdotium, et peccatorum expiatio, qua ratione iustificemur aut salvemur, ac similia) aliunde discamus: easque cogitationes aut noticias in sacras Literas inferre, ipsasque ad eas accommodare, aut potius violenter contorquere conemur. Usitatissimum enim est, ut ex praeconceptis iam antea noticiis ea quae postea audimus aut legimus, iudicemus: sicut Tityrus dicit se, antequam vi disset Romam stulte cogitasse, eam esse similem Mantuae aut Veronae, sed postea deprehendisse

Isa. 49, sol etiam dicitur dominari diei, et luna nocti: quia hisce temporibus eorum praecipuus usus est. Gen. 1, Psal. 136, Ieremiae 31. Sic ab aliis quoque proprietatibus solis ac lunae sumuntur aut Metaphorae aut similitudines in Sacris, aut certe fiunt aliquae allusiones ad eas, quas cognovisse vel vulgari tantum quadam noticia, ac expendisse omnino operaeprecium fuerit ad sacrarum Literarum intellectum. Sic Christus de prognosticis futurarum tempestatum in sole ac toto caelo conspectis dicit, Iudaeos quidem faciem caeli considerare solere, et ex alio

venit et primum inde exponenda est, ut in Hebrais, abunde ostendi. Sic quaedam locutiones varium vestitum vel domesticum vel militarem respiciunt: quaedam voces ex conviviis ac symposiis, poculis et propinationibus sumptae sunt: quare illorum quasi fontium, unde primum ortae sunt, cognitio eas facit clariores et significantiores. In primis vero hominis (ut et prius dixi) cognitio, eiusque partium et virium internarum ac externarum, et praesertim motuum ac effectuum cum suis adiunctis est pernecessaria ad intelligendum sermonem sacrum. Hinc enim apparet, quomodo voces notantes vel

inde trahit, tum denique omnes fructus eius vigore producit. Verum quod innumerae phrases hinc ducantur, notum est. tantum igitur ad earum cognitionem hoc observasse profuerit, quod et nobilissimas vites quaesierint, quas vocarunt שורק sorec, et eas summo studio excoluerint, et tanquam singulare gratissimumque suum peculium aut possessionem dilexerint et praedicaverint: ideoque etiam locutiones inde acceptae illis valde gratae et amoenae fuêre, valde etiam obviae ac in oculos incurrentes, et denique admodum significantes aut emphaticae

Domini, templum Domini: et de libertate ac censu Romanis non dando, seditiones temere moventes, qua occasione tandem sunt funditus eversi. Proni sane fuerunt in idololatrias, quae tamen pestis, teste Paulo, propria est omnium hominum veteris Adami, Gal. 5. Unde videmus saepe apud eas factas esse subitas animorum ac religionis mutationes, tum in deserto fabricato vitulo, tum postea sub Iudicibus, ac denique sub Regibus, ubi vere novus rex eis erat nova lex: non tamen un quam defuerunt 7000 non incurvantium genua Baali, eoque Manasses studio impietatis instaurandae et

lugentium, et sepelientium suos. Hinc lamentationes super mortuis, ut etiam David de Saule et Ionathan threnum componit, et Ieremias componit threnos super tota gente. Hinc saepe hortantur aliquas gentes ad threnos, lamentationes ac ritus luctuosos, per consequens indicantes antecedens, nempe eas ingentibus calamitatibus obruendas esse, seu habituros luctuosissimum statum. Potationes et helluationes, sive proprio sive accersito vitio, non fuerunt illis inusitatae, ut ex Esa. 5 et 56 apparet: ubivae denunciatur fortibus ad bibendum. Hinc multa mentio lautorum et nimiorum ac

res aut phrases propono, sed ut solum subindicem, quam prolixum ac utile opus confieri posset, si quis varias res, quarum brevissima mentio in sacris Literis fit, aut ad quas alluditur, seu a quibus similitudines petuntur, erudite ex Physica et bonis authoribus declararet, et locis Scripturae eas proprietates applicaret. Vult enim (ut dictum est) Scriptura habere Lectorem attentum, diligentem, ac (ut Christus loquitur) scrutantem, et etiam intelligentem. Quem admodum et Salomon iubet nos caelestem sapientiam scrutari nimirum in verbo Dei, diligentius quam argentum in fodinis aut

diligenter primarias appellationes et phrases praecipuorum articulorum veteris Testamenti cum novo conferret: ac ostenderet, quomodo tum rebus aptissime congruerent, tum inter sese quoque probe convenirent. Oporteret vero primum observare, quas voces ac phrases Moyses usurpasset: deinde, quomodo eas Prophetae ac Psalmi aut sequuti fuissent, aut diversis vocabulis enunciassent: denique, quomodo easdem vel Evangelistae vel Apostoli expressissent. Omnino enim verba sunt nobis notae rerum, ut nos eas ex notis agnoscere sit necesse: ac saepissime fiat, ut paululum immutatis notis, vel prorsus a

Oporteret vero primum observare, quas voces ac phrases Moyses usurpasset: deinde, quomodo eas Prophetae ac Psalmi aut sequuti fuissent, aut diversis vocabulis enunciassent: denique, quomodo easdem vel Evangelistae vel Apostoli expressissent. Omnino enim verba sunt nobis notae rerum, ut nos eas ex notis agnoscere sit necesse: ac saepissime fiat, ut paululum immutatis notis, vel prorsus a tota re aberremus, vel certe plurimum eius quasi proprietatum amittamus. Porro collatis ac expositis primariis Scripturae vocibus ac phrasibus in summis articulis, utile esset etiam

etiam vicinas ac synonymas fidei phrases explicui. Quid vox peccati, carnis, concupiscentiae, iustitiae Dei, iustificationis, gratiae fidei, Evangelii, legis, sancti et similes, in sacris Literis significet, exposui superius in prima Parte, ubi etiam ostendi abusum earundem vocum, quo eas Theologi corruperunt. Multi alii quoque eruditi ac pii Theologi in praesenti verae religionis illustratione, varias praecipuarum rerum voces ex Sacris vitio temporum aut seductorum in abusum deductas explicaverunt, in pristinum nitorem verumque usum reduxerunt: ut cum pontificii

Nusquam dicebat illas ceremonias esse tantum typos et umbras futurorum bonorum: esse tantum carnis sanctificationes ac purificationes, easque externas solum: esse tantum commonefactiones de peccato, non autem ipsam veram abolitionem peccati, et reconciliationem cum Deo: sicut Epistola ad Hebr. eas exponit ac declarat perspicue et luculenter. Tum porro natura est prona ac praeceps in externos lusus aut gesticulationes ac ceremonias, illisque mirifice capitur, ac putat Deum quoque ipsum illis theatricis pompis ultra omnem modum delectari. Testatur id Papatus et omnium gentium

gesticulationes ac ceremonias, illisque mirifice capitur, ac putat Deum quoque ipsum illis theatricis pompis ultra omnem modum delectari. Testatur id Papatus et omnium gentium religiones, praeter Israelitas. Quare Iudaei ita in suis ceremoniis, circumcisione et aliis pompis haerebant, seque per eas iustificari somniabant, ut interim etiam ipsius moralis legis obliviscerentur, frustra Prophetis contra illam ceremoniarum et sacrificiorum admirationem pro morali lege clamantibus, et iubentibus non sacrificia, sed corda offerre et lacerare Domino. Omnes ergo sensus ac mentem

et veluti efficaciore medicina opus esse, quae gratis perditissimum ac depravatissimum hominem instauret, et radicitus sanet, ut Deum recte colere, eique obedire possit. 11 Fides in sacrificiis requirebatur. Ea autem et oriebatur ex gratuitis promissionibus de benedicto semine, et in eas perpetuo per illa sacrificia, tanquam per media aut perspicilla quaedam intuebatur. Natura ergo fidei eos ad veras promissiones, verumque expiatorem deducebat. 12 Manifeste quoque vera expiatio monstratur in ipsa toties repetita descriptione Dei, Exo. 33 et 34, ac alias: quod sit

etiam illud aliud argumentum ingentis bonitatis divinae confirmatur, quod videlicet Deus voluerit clare ac diserte legem suam scriptam extare in suo populo. Quare proculdubio curavit expressissime eam vocalibus et consonantibus conscribi. Ac ut maxime antea vocales non extitissent, tamen tunc Deus eas commonstrasset. Qui enim tam multa alia minus necessaria, minusque diu duratura in fabrica tabernaculi aliisque tam accurate Moysi commonstravit ac revelavit, ille scilicet hanc tam utilem rem non commonstrasset? Quin tam industrios artifices spiritu suo ad illud externum opus imbuit, ille ad

cap. dixerat, nostrum veterem hominem esse crucifixum, ut aboleatur corpus peccati. et Gal. 5 affirmat, pios crucifixisse carnem cum concupiscentiis suis. Porro Ephes. 4 eas nefarias dominas, clare ac suis nominibus nominat, nempe vanam mentem, obtenebratam intelligentiam, et induratum cor: et diva Virgo mentem cordis, cum inquit: Superbos mente cordis sui. Hasce dominas dicit ille regnare in non renatis, et dicit esse effectrices omnium malarum actionum aut

Quid vero aliud tandem in homine est, praeter corpus et animam corruptiss. Num etiam aliquid tertium illis assidet, quod etiam sit in homine? Non credo sane quenquam esse tam vecordem, qui id asserat. Cum igitur tantum istae duae pessimae et depravatissimae partes in homine sint, necesse est eas ipsas esse illud nativum malum, quod cum Deo pugnet, et quod Deus condemnat, quodque illam originalem pestem vocamus. Qui hoc non concedunt, illi monstrent aliquam tertiam partem hominis, aut in homine existentem, et quae insuper sit tam potens ac operosa, ut est istud originarium malum. Sed

ipsa ratio, teste Phil. et Victorino: φρόνημα, sensus carnis est peccatum originale: quia pugnat cum Deo, et est causa actualium peccatorum, ac damnationis. Igitur originale peccatum est substantia. Illa quoque semiphilosophica ratio, quoniam eas pluris mei adversarii faciunt, non parum ad confirmationem veritatis in hac controversia facere potest: quod peccatum in genere, aut peccata revera idem in sacris Literis significat, quod iniustitia, communi more etiam philosophorum ac literatorum

Dei donum est, eoque merito magnifaciendum: etiam illud expendatur, magnique fiat, quod Deus tum olim, tum et hoc tempore instaurationi purae doctrinae, linguarum cognitionem adiungendo, abunde testatus est, eas illustrandae ac conservandae et propagandae caelesti veritati cum primis utiles, atque adeo necessarias esse. Quocirca duplici de causa linguas discere ac colere debemus, tum propter authorem tanti muneris Deum: tum quod idem ostendit, eas propagandae ac conservandae caelesti veritati perutiles

linguarum cognitionem adiungendo, abunde testatus est, eas illustrandae ac conservandae et propagandae caelesti veritati cum primis utiles, atque adeo necessarias esse. Quocirca duplici de causa linguas discere ac colere debemus, tum propter authorem tanti muneris Deum: tum quod idem ostendit, eas propagandae ac conservandae caelesti veritati perutiles esse Deinde tum propria conscientia, tum veritatis adversarii saepe necessario nos ad consulendam hanc linguam fontesque Hebraeos compellunt. Nam alias quidem variae dubitationes ac tentationes in cordibus hominum exoriuntur,

Scriptura vetat spiritus extinguere, et praecipit ut si sedenti fuerit revelatum, loquens consideat et taceat. Tales enim spiritus revelationes potissimum tum contingunt, cum in timore Dei, verbum ipsius diligenter meditamur ac scrutamur, singulasque sententias ac voces, suggerente ac illustrante eas nobis Spiritu sancto, expendentes solerter trutinamus. Quinto, ut maxime alia non perinde nos moveant, aut ipsius doctrinae lux, perspicuitas et certitudo, siquidem Deum ac aeternam salutem curamus, invitare aut etiam attrahere nos ad hoc studium debebat. Non enim cogitari potest,

sed tantum integritatem aut sinceritatem in Sacris Literis significat. Sic nunc in controversia de libero arbitrio quidam gravissime hallucinantur, humano more intelligentes voces istas: Auxilium cum aliquo aliquid posse, aut nihil posse sine eo. Verum ad Scripturae proprietatem eas debebant expendere, ubi auxilium Dei pro tota causa liberationis ponitur, et Christo perinde vox Sine Iohan. 15 omnem bonam vim homini adimit, solique gratiae ipsius adscribit: ac palmes prorsus nihil est, aut potest sine vite, sed omnia inde habet, vivit, ac urget. Sic in

ac dicere: Cur igitur Hebraei, qui totum vitae spacium huic linguae impendunt, adeo graviter ac foede in sacris Literis errant? Respondeo: Non omnia in sola linguae huius cognitione sita sunt. Verissimum enim illud est Hoseae, quod viae Domini sint planae, et iusti inoffense ambulabunt per eas: impii autem corruent in eis. Spiritu Domini, veluti authore et architecto omnis boni, ante omnia opus est, qui primum nos vere cupidos facit veritatis, et hostes errorum, omnisque sophistices, praesertim

meorum obviam iverim. Non enim minimam, si non longe maximam calamitatem, vera pietas, ex ista ipsa Sacrorum voluminum neglectione accipiet. Quare cum ego non tantum nulla ambitione aliove pravo affectu, hasce dicendi partes mihi nunc desumpserim, sed ipsissima necessitate ad eas pertractus sim: spero tum eruditissimos collegas ac magistros, tum et studiosam iuventutem eandem benevolentiam, ac in audiendo aequanimitatem, candorem, et denique etiam favorem mihi quoque praestituram, quam aliis eruditioribus praeceptoribus suis praestare solet. Quod ut faciat, amanter oro

cuiusmodi infrugiferas segetes praepingues agri humidis tempestatibus proferre solent, ut multum quidem insit straminis, minimum autem puri tritici. At solae sacrae Literae plures habentres, ac veras salutaresque sententias, quam verba. Quam primûm ergo tantum aperis, et intueris eas, mox reperis aliquam eximiam praeceptionem, quae te vel in veritate instruat, vel errores refutet, vel mores tuos formet, vel denique consoletur: in qua certo ac constanter pieque acquiescere possis. Quod ergo in Chrysostomi aut Origenis totius diei lectione habere nequeas, id uno momento ex

et plane divina quadam sapientia et providentia attemperatae, adeoque commode ad omnia dubia respondent, ac si iam divinitus nobis de praesentibus negociis ac difficultatibus dicerentur, aut proferrentur. Quare non immerito dicit Paulus et Petrus, non tam propter veteres, quam propter nos eas esse scriptas: Rom. 15, 1 Petri 1. 8 Octavo: Illud quoque eximium est, quod solae sacrae Literae sibimet constent, unam certam sententiam de una re perpetuo affirment aut negent: est summa earum, nae nae, et non non: sicut ipsemet earum Dominus et author veros doctores et doctrinam

potest, quam brevissime probemus, solas sacras Literas esse vere verbum aut doctrinam Dei, ac vocem Christi, sive simul auribus sonum accipiendo, sive oculis legendo, sive denique sola animi cogitatione percipiantur: eoque illum demum coetum germane Christianum esse, ac dici posse et debere, qui eas corde perceptas, vera fide discit ac sequitur: non qui commenta hominum sectatur, ac pro verbo Dei veraque Dei doctrina iactat et venditat. 1 Primum autem hîc valde operaeprecium est nosse vetustissimum morem Conciliorum, de quo Cusanus scribit: quod veteres concilium celebrantes,

confugerunt, ex illis fontibus Israel perpetuo aquas salutis haurientes, et sitienti plebi Domini ministrantes. 4 Quod autem Scriptura sit perspicua, affirmat Spiritus sanctus loquens de ea in fine Hoseae hisce verbis: Planae sunt viae Domini, et rectae, ac iusti ambulabunt per eas, impii autem corruent in eis. Sic et Psalmus dicit, verbum Domini esse purum et lucidum, sicut argentum septies excoctum et purificatum. Quae autem, ô bone Deus, maior impietas, detestabiliorque blasphemia excogitari potest, quam dicere sacras Literas (ut isti impuro ore clamitant) esse

summus ac primus (ut isti volunt) Ecclesiae Pontifex, affirmat, sacras Literas propter nos proprie scriptas esse: amplissimumque eis encomium praebet, quod nos ex omnibus tenebris ac erroribus huius mundi ac inferorum, veluti lucerna quaedam pedibus nostris praelucens, educere possint. Quare nos eas confidenter sequi debere. Non ait ille: Ego et successores mei Papae Romanae errare nequaquam possumus: Nos vobis prompte in omnibus dubiis ac erroribus succurremus: Meos successores confidenter sequimini: Illi nec errare nec seducere quemquam possunt. Eodem facit ac referatur, quod

Scripturarum maiorem authoritatem persuadere conantur, prorsus est futile. Et ut hanc eius loci interpretationem, quam hi haeretici a catholicis in angustias coerciti omnino contra mentem et animum Augustini comminiscuntur, omittam, profecto ex eo, quod Ecclesia canonica Scripturas ostendit, et eas a falsis discernendi potestatem exercet, eam eisdem Scripturis authoritate praestare infirme colligitur: nisi etiam is qui inter hominum confertissimas turbas mihi regem ostenderet, potioris etiam quam rex ipse authoritatis habendus esset: aut nisi Mosaica lex, quae Christi et Evangelici status

quam in humanis rebus ac scientiis fallunt, ut saepe ibi mala connexio lateat, ubi firmissima in specie esse videbatur. Articuli doctrinae Christianae sunt sententiae divinitus revelatae, contra et supra captum humanae rationis. Ideo illis praecipue ac solis quidem nitendum est: nec contra eas valent ullae argumentationes, non solum ex Philosophia, sed ne quidem ex Scriptura aut certo verbo Dei deductae. Neque enim hîc locum semper habet principium hoc dialecticum, quod ex veris non sequantur nisi vera, etiam in bona consequentia: ut non sequitur: Deus est persona, et homo est

in angelum lucis transformare, quin ipse alicubi crasse et conspicue suam impuram linguam infernali igne flagrantem, contra Deum et verbum exerat. Nam inter alia (neque enim vacat omnia adscribere) omnes omnium nefandas blasphemias supergressus, dicit, ex sacris Literis impudicitiam disci, eoque eas nequaquam legendas. Ne autem id fingere videamur, verba eius ex libro cui titulus est Nachdruck adscribemus. Sic enim dicit: Ist der halben nicht von noeten / das gleich von stund an ein junges meidlin oder kneblin / so derolaster / von welchen hin und wider in

de die qua Christus celebravit Phase, de resurrectione mortuorum, in passione et intelligentia τῶν παραβολῶν. Paulinas vero epistolas nemo non dicit in sensibus esse profundissimas, nisi ille qui sensu careat, expersque omnis difficultatis sit, aut eas a limine duntaxat salutaverit: quippe quarum immensa obscuritas non parum negotii haereticis exhibuit principio nascentis Ecclesiae, usque in praesens seculum. Quot sunt in eis tropi? quot voragines? quot concisiones? quot hyperbata? quanta vocabulorum multiplicitas, et sententiarum libertas?

quidem fatigant, infirmos capiunt, medios cum scrupulo dimittunt. Mox docet, Quid contra eos, quando Scripturas obtendunt, faciendum sit. Hunc igitur, inquit, potissimum gradum obstruimus non admittendi eos ad ullam de Scripturis disputationem. Si hae sunt illae vires eorum, an ne eas habere possint, despici debet, cui competat possessio Scripturarum, ne is admittatur ad eas, cui nullo modo competit? Haec ommia ipsius Hosii, alium quendam citantis ac comprobantis, verba de removenda ex Religionis disputatione sancta Scriptura, non mea fuerunt. At Christus contra

eos, quando Scripturas obtendunt, faciendum sit. Hunc igitur, inquit, potissimum gradum obstruimus non admittendi eos ad ullam de Scripturis disputationem. Si hae sunt illae vires eorum, an ne eas habere possint, despici debet, cui competat possessio Scripturarum, ne is admittatur ad eas, cui nullo modo competit? Haec ommia ipsius Hosii, alium quendam citantis ac comprobantis, verba de removenda ex Religionis disputatione sancta Scriptura, non mea fuerunt. At Christus contra non tantum cum Pharisaeis et Saducaeis, sed etiam cum ipso satana ex Scripturis disputat.

et saepius repetiit, ut supra abunde ostendi. Si igitur confitentes hoc mandatum anathematizantur, multo certe magis instituens tam iniustum mandatum. Quae autem tandem sunt istae causae mutilandi sanctissimum filii Dei Testamentum, quas Ecclesiam habuisse fingitis? Cur non indicatis eas? Quae vero possunt excogitari, aut etiam tantum confingi causae, cur creatura creatoris sui mandatum pervertat? Contra autem (etsi haec una causa, nempe institutio et mandatum Dei, sit ponderosior toto mundo) recitantur non tantum a veteribus, sed a recentissimis (ut sunt, post

frater, posset contumeliosius in sacrosanctum Dei verbum, atque adeo ipsum Deum viventem, dici, quam quod Colonienses Iebusitae in libro contra Monhemium ultra innumeras alias blasphemias etiam disertissime sacras Literas cereum nasum habere affirmant: sicut et prius nefarius ille Pighius eas vocavit plumbeam Lesbiae structurae regulam? Illud vero omnes omnium cacodaemonum blasphemias superat, quod in proximo colloquio Vuormaciensi ausi sunt Papistae non tantum dicere, sed etiam prolixe

aliis hominibus, pluit: sed aestate, cum serant pisum et sesamum, aquam desiderant. Igitur cum nihil eis aquae tribueretur, ad Persas venerunt viri atque mulieres, stantesque pro foribus regis, cum eiulatu vociferabantur. Tunc rex his qui maxime indigebant, portas reserari iussit, utique eas, quae ad illos ferrent: easdem, cum illorum terra humore hausto satiata est, rursus obserari: ita deinceps alias, ut quique caeterorum populorum maxime aqua indigerent: id faciens, quantum ego auditu cognovi, pecuniae exigendae gratia, praeter tributum. Hîc audimus primum hanc

4 Reliquias vetustissimarum historiarum depravatas partim apud historicos, partim apud poetas manentes, inter quas etiam de Diluvio, si quis diligenter cognoscat ac expendat, et cum veris sacrarum Literarum narrationibus solerter conferat, manifeste profecto cernet eas inde derivatas esse, eoque illum librum tum vetustissimum, tum et certissimum esse. 5 Vetustas Iudaica, quae probatur linguae origine. Omnes enim alias linguas inde deductas esse, sagaciter inquisitis originibus, aut primis thematibus ostendi potest. Unde probatur hanc religionem et

Principium. Deus est omnisapiens. In infinitum igitur plures formas et veluti ideas rerum, quas suo arbitrio operibus exprimat, excogitare potest, quam nos, si nobis exponantur, animo concipere ac intelligere. Quam infinita varietas est rerum Physicarum, et singularum inter eas specierum, ut animalium, herbarum, arborum et variorum fructuum, et homini necessariorum subsidiorum. Singulae regiones habent plurimas proprias species pomorum, pirorum, nucum, cerasorum, et aliorum fructuum. Sicut igitur nobis ante oculos infinitatem et varietatem idearum proposuit: ita

ab iisdem passim sunt edita? De quibus, cum infinitorum veterum hominum fide dignorum scripta testentur, dubium nulli esse potest. 59 Manifestissimum est, volumen sacrorum oraculorum a multis diversis scriptoribus, et variis temporibus conscriptum esse, et tamen summam esse inter eas partes consensionem: cum alioqui vix duos scriptores reperias, qui per omnia consentiant, et non alicubi sibi invicem contradicant, ac revera in illis appareat verissimum esse illud, quod dici solet: Quot capita, tot sensus. Quare necesse est, scriptores Bibliorum omnes ab uno Deo rectos esse,

te, et non es mundata, etc. 165 28. Et profanabo de monte Dei 228 33. Quare moriemini domus Israel? 212 40. Et octo gradus, gradus eius 206 ¶ Dan. 9. Redibit, reaedificabitur platea 160 ¶ Oseae 4. Iusti ambulabunt per eas. 194 7. Peregrini exederunt substantiam eius. ibid. 9. Profundaverunt, corruperunt 160 11. Ex Aegypto vocavi filium meum 231 12. Et ut visitet Iacob iuxta vias eius. 224 ¶ Ioel. 1. Gaudium aruit a filiis hominum 160

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report