Your search found 2999 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1477-1930:

compositi. Quo praecepto simul indicat, talem loquendi rationem pietati ac pusillis Christi noxiam esse solere, dum ex perverso sermone etiam perversum intellectum sensumque percipiunt, mentemque ac spiritum suum perturbant. Male sanus autem noxiusque sermo etiam is merito censeri potest, qui licet per se suaque natura sit sanissimus simul ac saluberrimus, tamen vel nostrae inscitiae culpa, vel etiam impostorum prava interpretatione male intelligitur, noxiumque sensum efficere, exprimereque cogitur: cuius rei exempla ex Sacris literis proferemus. Talis illa

considerata, possunt generalem quandam noticiam aut legem sermonis de se gignere, et lectori attento intelligentique suppeditare. plura enim singularia diligenter inter sese collata, speciem quandam ac genus convenientium proprietatum gignere solent: quod postea regula generali exprimi, proponique potest, ac solet. ¶ In hac itaque Parte primum proposui copiosum tractatum de ratione vacandi Sacris literis, earumque genuinam sententiam feliciter scrutandi, ac aliis proponendi. Neque enim profecto feliciter in hoc tam vario opere, tamque innumeris mysteriorum adytibus quisquam

profecto Scripturae expositio privatae opis, aut humanae industriae est, ut et Petrus protestatur: sed Spiritus sanctus (qui eam initio per sua sacrosancta organa locutus est, et conscripsit) iam quoque eam solus explicare ac illustrare, nosque miseros homunciones in omnem eius veritatem inducere potest. Ab eo igitur solo hoc ineffabile beneficium assiduis precibus efflagitandum est. Non libet hic plenius repetere querelam de hostibus huius divinitus inspirati libri sacrae Scripturae, quam supra in prima Praefatione nonnihil exposui. Nam initio

verbi Dei. Sic mox et in sequenti Capite, ubi Paulus adimit Abraami operibus iustitiam, et soli fidei tribuit: iste vult id intelligi de operibus ceremonialibus cum Paulus manifestissime etiam opera totius legis excludat. Rectissime igitur huic impostori illud D. Augustini opponi potest: Nemo serenissimum sensum nubilosa contradictione perturbet, consequentia perhibeant testimonium praecedentibus verbis. Illa enim loca Pauli Rom. serenissima sunt, et per aliquot capita concordans textus sibi evidentissimum ac fide dignissimum praebet. Sed in hac impietate nondum

laterent,
Arcas ni reseret clavis, et inde petat.
Sic et Sermo tua estueneranda Scientia clavis,
Dogmata quod profert, quae sine fruge latent.
Hic etenim variae thesauros cognitionis
Quaerit, ut inventos explicet atque colat.
Hic aperire potest sapientum corda virorum,
Et concepta animis aurea sensa refert.
Hic quoque doctorum divina recludere scripta,
Et solet hinc varias promere dexter opes.
Quicquid habet solers et suspicienda vetustas,
Cognitus obscurum sermo manere vetat.

quisquam ab earum studio absterreatur: sed contra, ut tanto magis diligentia lectorum excitetur, utque observatis hisce difficultatibus, tanto exactius postea remedia quae proponam, perdiscantur. Adhibita etiam diligentia ac invocatione, certissima veritas de omnibus necessariis in eis reperiri potest. 1 Auditorium indocilis, tum et contemptor talium, non cupit ea quae Dei sunt. Multum sane, atque scio pene totum in auditore aut discente situm esse, quotidiana experientia docet. Ingeniosus omnia facilius percipit, quam tardus. Alium item videmus aliam scientiam aut artem

ac docere Novum testamentum videtur, quam Vetus. 8 Sermo valde figuratus est, idque multipliciter. Multus est in similitudinibus, allegoriis, typis, interrogationibus, hypotyposibus, prosopopoeiis, et similibus Schematibus, quae non quivis non praemonitus intelligere ac decernere potest. 9 Habet multos ac varios tropos, eisque plurimum utitur: quorum non pauci sunt inusitatiores aliis linguis, praesertim quod ad singula exempla. nam generum alia ratio est, cum ad eadem nomina omnium linguarum tropi aut figurae possint redigi. 10 Hebraei continuatos

quorumque saepe fit mentio, ignorata, obscurant sermonem. De qua materia proprium ac prolixum Caput in hac parte habebitur. 42 Generales sententiae saepe nimium late aut absolute, aut etiam nimium vehementer pronunciant: ut, Omnia possum in Christo, dicunt Papistae: Igitur quisque potest castum caelibatum praestare. Quicquid ligaveris, etc. item, Quicquid dixerint vobis, facite: Igitur omnes ac in omnibus debent Papae et episcopis obedire, sine omni exceptione, quicquid illi doceant aut praecipiant. Quare restringendae sunt: de qua re proprio Cap.

patefecit. Quod sicut admirari et sanctificare debemus, ita aliquid obscuritatis necessario prioribus obiecit. Nostro sane tempore, licet nulla nova ac immediata patefactio sit caelitus immediateque facta, nec ulla Bibliorum pars addita: tamen nemo intelligens ac studiosus veritatis negare potest, praesentem theologiam et Sacrarum literarum lucem prae omni vetustate, veluti meridiem prae aurorae luce fulgere: taceo iam Antichristi admirandam revelationem, ac expugnationem. 49 In parabolis locutus est multa studio Deus: quia non omnibus datum est nosse mysteria Dei: et

et circumstantiis eius sumpta, probatur tot ocularibus testibus: nempe, non tantum 12 Apostolis, sed et 70 discipulis piis ac impiis. Multa ex hac definitione aut circumscriptione IESU, testantur Iudaei ac Turcae cum suo Alcorano etiam hodierna die, quorum testimonium suspectum esse non potest. Nonnulla testantur etiam ipsae ruinae Hierosolymae, et dispersio reiecti populi, totiusque illius cultus tam longa abolitio. Cum hoc syllogismo secundo, qui est novi Testamenti proprius, urgetur etiam ille prior veteris, Quicquid Deus dicit aut testatur, id est verissimum. Sed

confirmat conciones IESU, emissa ter caelitus voce: Matth. 3. 17. Ioan. 12: praeterea editis tot et tantis miraculis, de quibus dicit ipsemet Dominus: Si non creditis mihi, at credite propter haec opera quae Pater mecum operatur. Et Nicodemus ait: Scimus quod a Deo venisti magister: nemo enim potest talia facere, nisi Deus sit cum eo. Et turbae dicebant: Num Meschias veniens maiora hisce faciet? Huc referatur etiam eversio Hierosolymae, cultus ac gentis. Igitur quod dixit ac docuit IESUS, eiusque Apostoli, verissimum est. Hanc summam totius veteris ac novi Testamenti duobus hisce

partiales tabulas Cosmographiae prodest initio universalem typum considerare, et mente concipere. Mens enim humana si initio rei summam breviter concipiat, ac veluti in conspectu oculisque semper habeat, facilius postea in toto prolixoque opere versando singula complecti, et inter sese conferre potest. Hanc vero summam veteris ac novi Testamenti nobis suppeditant Evangelistae, et ipse Christus toties ingeminans: Haec autem facta sunt, ut impleretur Scriptura. quibus monetur auditor de Minore supradicti summarii syllogismi: ac indicatur, illam esse summam ac scopum totius Scripturae, nempe

eaque per se suaque natura revera contraria. alterum enim non nisi dignis ac iustis salutem offert, alterum vero tantum indignissimis. Concordant vero hoc modo, quia alterum est superius altero. cedit enim Lex Evangelio, non tantum quia est doctrina inferior: sed etiam quia non potest suum effectum aut opus, nempe salutem hominum praestare: id tamen non suo, sed nostro vitio: Evangelium autem potest. Nec tantum cedit officio iustificandi et servandi genus humanum: sed etiam ei ultro ad

tantum indignissimis. Concordant vero hoc modo, quia alterum est superius altero. cedit enim Lex Evangelio, non tantum quia est doctrina inferior: sed etiam quia non potest suum effectum aut opus, nempe salutem hominum praestare: id tamen non suo, sed nostro vitio: Evangelium autem potest. Nec tantum cedit officio iustificandi et servandi genus humanum: sed etiam ei ultro ad ipsius functionem opusque perficiendum famulatur ac subservit, dum amisso vero ac nativo fine ac officio accidentario,

idem primae Cor. 1. affirmat. 35 In eo autem hae duae doctrinae plane consentiunt, quod sicut Aristoteles affirmat de Ethica, finem eius esse non cognitionem, sed praxin: sic etiam, atque adeo centuplo magis huius doctrinae finis esse debeat praxis. Multo sane minus haec doctrina potest in sola Theorica consistere sine practica quam moralis philosophia. 36 Christus inquit Ioan. 7: Si quis voluerit voluntatem patris facere, cognoscet de doctrina mea, utrum ex Deo sit, an vero ego a me loquar. In quam sententiam recte dicit Augustinus: Credendum esse in

2. Cor. 11. 53 Omnibus modis necessaria ac salutaris admonitio est Pauli ad Colossen. 2, cum iubet ut caveamus, ne decipiamur in caelesti doctrina per philosophiam: ubi non solum de pseudophilosophia, sed et de verae philosophiae abusu imposturaque loquitur Apostolus. Non enim dici potest, quam facile nobis stultaeque rationi nostrae, eius sententiae ac dogmata arrideant, quamque se illae clam insinuent in cogitationes, mentem ac conscientiam nostram, ut saepe ipsas loco caelestium oraculorum audiamus ac sequamur, utque saepissime etiam prorsus inscii viventis Dei,

enim in Sacris frustra scriptum est, nihilque etiam contemnendum. Atque hae 8. praeceptiones sunt quasi externae et generales: nunc de iis dicamus, quae ipsum textum propius attingant. 9 Cum igitur aggrederis lectionem alicuius libri, id statim initio, quoad eius fieri potest, age, ut primum scopum, finem aut intentionem totius eius scripti, quod veluti caput aut facies eius est, protinus anteque notum habeas: qui plerunque paucis verbis notari potest, et non raro in ipso statim titulo notatur:

propius attingant. 9 Cum igitur aggrederis lectionem alicuius libri, id statim initio, quoad eius fieri potest, age, ut primum scopum, finem aut intentionem totius eius scripti, quod veluti caput aut facies eius est, protinus anteque notum habeas: qui plerunque paucis verbis notari potest, et non raro in ipso statim titulo notatur: sive is unus est, cum totum scriptum in unum corpus conformatum est: sive plures cum sunt plures eius partes, prorsus inter sese non cohaerentes. 10

aut praecipitio. 17 Quarto, conferre poteris hac occasione semper utilissime praecedentia cum sequentibus, ac cum eo ipso loco aut sententia, in qua nunc versaris: unde tibi ingens adiumentum accedit ad perspiciendam ac percipiendam veram loci sententiam, omnemque fructum qui inde peti potest aut debet. 18 Denique, tum multo celerius ac certius totum scriptum cognosces, tum etiam fidelius memoria retinebis, semperque cum usus postulabit, vel totum vel partem aliquam eius in tuum commodum applicare poteris. 19 Verum quoniam huius examinationis scriptorum

vero est, esse assertionem seu confutationem pharisaei. Aliud autem est, asserere ac demonstrare aliquid contra negantem adversarium: aliud, obedientem docilemque discipulum docere, eique causas et effectus rei declarare. Sic locus in Evangelio Ioannis capite sexto, Quomodo potest hic nobis dare carnem suam ad manducandum? et adiuncta, facile ex scopo intelligi possunt. Non enim id agunt ibi Iudaei, ut tanquam dociles quaerant ex Christo modum fruendi eius corpore, beneficiis, ac doctrina: sed simpliciter, ut tanquam increduli redarguant eum manifestae falsitatis, ut

cruce offerendo. Ex scopo igitur (qui non est, typos ac umbras vel condere, vel somnia exponere: sed perspicuis propriisque verbis testamentum condere, et foedus sancire) facile vera genuinaque sententia haberi potest. Ut vero observatio scopi plurimum facit ad illustrationem verae sententiae: ita etiam contextus diligens collatio, et quasi harmonia. Dixi de hac re superius: dicam etiam mox, simulque exemplis rem declarabo. Prospexit vero Deus mirabiliter nostrae imbecillitati, ut ita Sacrae

et simul convenientia remedia asscribam. 1 Primum solet aliquando mendum vel scriptionis aut impressionis, praesertim distinctionum, si legas, vel vitium pronunciationis, si audias, te turbare ac remorari in cognoscenda vera sententia. Quorum utrunque mediocri diligentia caveri potest, ut et Augustinus lib. 3 de Doctrina Christiana monet. Conferantur autem diversae et accuratae bonaeque fidei impressiones: sic utrumque horum impedimentorum averti potest. 2 Vicinum huic est, quod nunc multae diversae lectiones, praesertim in novo Testamento a commentatoribus et

pronunciationis, si audias, te turbare ac remorari in cognoscenda vera sententia. Quorum utrunque mediocri diligentia caveri potest, ut et Augustinus lib. 3 de Doctrina Christiana monet. Conferantur autem diversae et accuratae bonaeque fidei impressiones: sic utrumque horum impedimentorum averti potest. 2 Vicinum huic est, quod nunc multae diversae lectiones, praesertim in novo Testamento a commentatoribus et interpretibus indicantur: quarum eae deligendae sunt, quae tum melioribus testibus confirmantur, tum etiam ipsi textui magis convenire videntur. Id sane nihilominus divina

parit obscuritatem una aliqua vox, quia est polysemos, aut varia significat, ut lector cogatur dubitare, quomodo ibi usurpetur: ut vox Anima, Caro, Spiritus, et similes. Aliquando etiam latent imperitiorem vocis variae significationes, aut ob summam quandam vicinitatem eius usur pationum non potest eas subtiliter distinguere: ut, an vocula ὅτι Quia, Lucae 7, Quia dilexit multum, significet causam efficientem, vel tantum rationem aut probationem antecedentis assertionis adiungat. In hac difficultate itidem consulas tum fontes, tum contextum ac

materiam de qua ibi agitur, probe didicerimus, et similia Scripturae loca, sive quo ad res; sive quo ad verba, contulerimus. 10 Saepius sane supra dixi, conferenda esse cum loco dubio antecedentia et sequentia: nec tamen pigebit id idem etiam hic repetere. Multipliciter enim id facere potest ad illustrationem dubii dicti, si modo sit scriptum in unum corpus conformatum, et non sint sententiae tantum quoquo modo congestae, ac veluti quaedam scopae dissolutae: ut in Proverbiis Salomonis. Nam vera est illa Hieronymi monitio, super Isaiae 19 dicentis: Moris est scripturarum,

et denique in faciem redarguisset: sic enim scandalum publice datum solenniter est sublatum. Quare si causas efficientes et finales, totumque consilium ac animum Pauli expendas, profecto rectissime ac sanctissime ab eo factum est. Huius circumstantiae consideratione etiam monstrari potest recte esse utrunque a Paulo factum, et quod Timotheum propter imbecillos Christianos circumciderit: et quod contra Titum circumcidere noluerit, ne vel ad horam cederet Iudaizantibus et seductoribus, utque veritas Evangelii tanto firmius puriusque remaneret apud Ecclesias. 21

illius gentis, ut tanto libentius sua venderent. Nunc sane etiam, si adesset maior fratrum copia aliquo loco, nec possent necessaria acquirere, tenerentur ditiores vel omnia sua in eos impendere. Sic quod Petrus Ananiam et Saphiram interfecit, pro loci ac temporis ratione factum videri potest utomnes scirent divinam vim illis hominibus adesse, eamque Ecclesiam regere: Neminem posse Deum fallere: et denique Deum severissime puniturum contemptores illius doctrinae, ministerii ac doctorum: scirentque, non tantum sacerdotes ac pontifices vim et carceres ac gladios minari, sed etiam

finales. Sunt quoque illarum ipsarum subdistinctarum causarum gradus, ut aliae sint magis, aliae minus primariae. Quae multiplices distinctiones causarum in Dialecticis exponi solent. Exemplo fit articulus Iustificationis, qui sine causarum distinctione illustrari, et purus defendi ac obtineri non potest, vel contra Osiandrum, vel contra Papistas. Sunt vero eius causae diligenter recitatae et expositae Rom. 3. Multi nunc Papistae, Osiander et nos, dicimus, hominem per solum Christum iustificari. Videmus ergo imperitis consentire. At contra maxima contentio est cum Papistis primum de causa

in aliquibus rebus, factae sunt primariae, et contra: ut accidentarium est legi quoddamnat, et tamen hic est nunc primarius usus ac finis. 27 Est porro etiam alia quaedam occultior causarum consideratio in scriptis authorum cognoscesdis, quae etiam in Sacris literis adhiberi potest: ut, quo consilio aut ratione hoc potius sic, quam aliter dictum sit: cur item hoc, et non alio ordine materiae aut sententiae distributae: cur hoc, quod videri possit quasi non necessarium, adhibuerit, aliud vero magis in speciem ad rem faciens praeterierit: et quae alia huiusmodi plurima

et omnia concilia non posse efficere una Biblia: at illa posse illos, et multo etiam plura, id est, omnia ipsorum utilia documenta ac sententias ex sese exhibere, cum contra patres nequaquam expediant omnes quaestiones, quae in Sacris literis continentur. 33 Porro locorum collatio potest esse multiplex. Alias enim, propter res ipsas ubique similes ac illustrandas: alias, ob sermonem loca conferuntur: alias item, quia eaedem sunt res aut verba utrobique: alias, quia proportione seu analogia quadam correspondentia: alias item loca similia, alias plane contraria conferuntur.

DE CONCILIATIONE PUGNANTIUM DICTORUM 1 Post praeceptiones de collatione locorum consequens est, ut dicatur aliquid de contradictionibus dictorum scripturae: quod compendio faciam. 2 Omnis contradictio in universum ad unam quandam Categoricam propositionem reduci potest. Oportet enim unum certum quoddam esse subiectum, cui contraria tribuantur: esse et quaedam praedicata pugnantia, quae ei tribuantur. Ut Deus est personarum acceptor, Deus non est personarum acceptor: Peccator salvatur sua iustitia, peccator servatur aliena iustitia. Dialectici solent docere

sed in unum confundenda aut commiscenda. At Paulus contra ait: Imo revera meritum nostrum ac Christi, opera et gratia pugnant, Rom. 11, Gal. 2. Pugnat igitur omnino per se Lex et Evangelium: sed in eo conciliantur, quod Lex promittat quidem iustitiam ac salutem, quam vitio culpaque nostra dare potest: at Evangelium gratis promittit, et etiam re ipsa exhibet. Utraque harum doctrinarum vult imperare super hominem: sed Lex non potest Evangelium igitur rapit ad se omnem credentem peccatorem. Pugnant hae doctrinae, sed inferior lex cedit superiori Evangelio: sicque cadente altera

11, Gal. 2. Pugnat igitur omnino per se Lex et Evangelium: sed in eo conciliantur, quod Lex promittat quidem iustitiam ac salutem, quam vitio culpaque nostra dare potest: at Evangelium gratis promittit, et etiam re ipsa exhibet. Utraque harum doctrinarum vult imperare super hominem: sed Lex non potest Evangelium igitur rapit ad se omnem credentem peccatorem. Pugnant hae doctrinae, sed inferior lex cedit superiori Evangelio: sicque cadente altera contradictoria, altera remanet vera. 8 Secundo, optima ratio concordandi tales litigatores est, si potest reperiri ac dari eis

super hominem: sed Lex non potest Evangelium igitur rapit ad se omnem credentem peccatorem. Pugnant hae doctrinae, sed inferior lex cedit superiori Evangelio: sicque cadente altera contradictoria, altera remanet vera. 8 Secundo, optima ratio concordandi tales litigatores est, si potest reperiri ac dari eis arbiter ex ipsi Scriptura, nempe tertius aliquis Scripturae locus, qui illos pugnantes concordet, aut nostram illorum conciliationem suo testimonio confirmet. Sic Paulus nostram conciliationem legis et promissionis confirmat. Moyses astipulatur conciliationi Christi

specialiter aut conditionaliter, parigradu, aut comparatione quadam et relatione, aut respectu quodam ad aliud: ut praecepta mandantia venerationem aut dilectionem parentum, et uxoris, liberorum ac proprii corporis, simpliciter ac in genere accipienda sunt, quibus aliquando exceptio adhiberi potest. At quae mandant odium eorum, conditionem habent adnexam, nempe si illi ita te impediant in vero Dei cultu, ut ipsis illaesis ei vacare non possis. Simpliciter debemus tueri ac fovere corpus nostrum: at si manus, pes vel oculus, impedirent nos, ne in vitam aeternam intraremus, excindendi

oportet filium hominis exaltari? Ratione divinitatis et resurrectionis mox secuturae, manebit perpetuo, Meschias erit perpetuus rex Sion, Ierusalem, Israel: Igitur ista non peribunt, nec desinent esse Ecclesia, D. Scriptura loquitur de Spirituali Ierusalem. Alios servavit, seipsum servare non potest, Matth. 27. Respondeo: Potest, sed non vult. 23 Postremo innumerae plane sunt occasiones hallucinandi, ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere

Ratione divinitatis et resurrectionis mox secuturae, manebit perpetuo, Meschias erit perpetuus rex Sion, Ierusalem, Israel: Igitur ista non peribunt, nec desinent esse Ecclesia, D. Scriptura loquitur de Spirituali Ierusalem. Alios servavit, seipsum servare non potest, Matth. 27. Respondeo: Potest, sed non vult. 23 Postremo innumerae plane sunt occasiones hallucinandi, ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere disserui, et forte adhuc de ea re

idiomatum. Multa enim sic tribuuntur personae Christi, ut accuratius expensa revera tantum alteri naturae conveniant: sicut esse ante Abraamum, soli divinitati: certo vero tempore ex Maria nasci ac mori, soli humanitati convenit. Aliqua vero utrique naturae, ut mediatio ac redemptio. Potest autem non parum illustrari collatione hominis ex anima et corpore constantis, ubi itidem duae naturae unum tantum hominem, unamque personam faciunt. Verum non est praesentis instituti, prolixius de hac re agere, quae ad ipsam rerum tractationem proprie referenda est. 27 Sicut

DE LEGE ET EVANGELIO. 1 Interalia ingentia extremeque salutaria mysteria, hoc tempore instauratae doctrinae illustrata, est etiam discrimen Legis et Evangelii: quod omnino totius verae religionis clavis, aut etiam lux est. In hasce quoque duas partes recte tota Scriptura dividi potest. Diligentissime igitur ea in istas duas partes secanda est. 2 Religiosissime autem observandum est quid ad legem, quidve ad Evangelium simpliciter pertinens dicatur. Saepe in libris sacris cernuntur aliqua iuxta invicem posita, quae ex parte quidem congruunt legi, ex parte

divino mandato obedientiam honoremve negare cogimur, quando quidem sua authoritate ad impietatem abutuntur, nostraque obedientia similiter abuti vellent. Posset quidem eludi haec Regula aut distinctio, quod et affirmativa requirant proprie cor, quod semper obedire debet, ac suo quodam modo potest, etiamsi actio non semper praestetur: et negativa habent suas exceptiones, ut cum occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque

quidem eludi haec Regula aut distinctio, quod et affirmativa requirant proprie cor, quod semper obedire debet, ac suo quodam modo potest, etiamsi actio non semper praestetur: et negativa habent suas exceptiones, ut cum occiditur reus, aut etiam odio habetur parens. Sed tamen praestet sane quem potest usum praedicta admonitio. 12 Evangelium est idem quod promissio vel exhibita, vel exhibenda de Christo, eiusque beneficiis. Paulus ad Gal. vocat promissionem, quia eam cum lege confert, ut olim tradita fuit Abraamo. Rectius sane in veteri Testamento Evangelica doctrina vocata

tum et ob auditorum capacitatem, quorum aliis aliae forte erunt magis dilucidae, plures earum distributiones proponam. 3 Sacrae literae sunt doctrina quaedam divinitus proposita de negotiis, rebus, aut quasi contractibus inter Deum et hominem. 4 In iis prima divisio fieri potest in res ipsas, tractationem, et sermonem. Prius autem subdividamus res ipsas, ut natura priores: deinde sermonem. Res igitur primariae in illis sunt, Deus et Homo: de quibus nunc disserere non est nostri instituti, breviter igitur tantum eas delineabimus. Deus consideratur in Sacris literis

testatur de certitudine huius scientiae, dum prima initia, causae, media ac fines aptissime inter sese consonant. Nam errores aut deliria hominum sunt foedum quoddam chaos, quod vel non facile potest in aliquam tolerabilem formam redigi: vel si redigatur, propalam monstrositate et concinnitate sua falsitatem testatur ac velut in Chimera, non respondent vel media vel ultima etiam primis. IV. Quarto, haec multiplex spiritualis harmonia aut concentus pariet omnibus bonis ac piis

comprehenditur. Hae tres methodi ac delineationes Theologiae bono a me studio propositae, haud dubie in meliorem partem a candidis piisque hominibus accipientur: nec vulgares usus iis, qui eas perpenderint, afferent. Nam ut ea quae supra de utilitatibus dicta sunt, non repetam: non potest dici, quantum lucis iudicio in cogitando, dicendo ac scribendo afferat: quantoque sit plenior ac solidior cognitio, si quis totius artis idea bene animo comprehensam habeat, noverit ubi principium, medium, aut finis sit, et omnino singularum inter sese partium, ac cum toto harmoniam

sunt ii, qui post Christum sunt conscripti, quia in illis novum foedus inter Deum et homines per Christum in Baptismo et Sacra coena initum contineatur expliceturque. Caeterum de triplici foedere, in voce Testamenti, in prima parte dictum est prolixius. 12 Alia quoque distinctione dici potest, alios libros esse Historicos, alios Propheticos, alios Poeticos, seu etiam Musicos, alios Sententiarum, alios Epistolares. Historici sunt, quinque libri Mosis, Iosuae, Iudicum, Regum, Paralipomena, Esdrae, Esther, Ruth, Iob, 4. Evangelia, Acta. Propheticos dicimus quamor esse maiores

enim multi istam methodum: aliqui etiam temere ac casu eam sic accidisse opinantur. Ut vero tanto maiori diligentia consilium ratioque istius methodi expendatur, dubium ipsum, et causas dubitandi etiam magis illustremus. 16 Prima ergo dubitatio sit: Nulla scientia, teste Aristotele, potest esse individuorum: utpote quae tum infinita sunt, tum etiam mire inter se diversa, atque adeo plane instabilia, secundum versum: Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Sed omnis certitudo quae potest esse in rerum natura, est in universalibus, ut in generibus ac speciebus,

16 Prima ergo dubitatio sit: Nulla scientia, teste Aristotele, potest esse individuorum: utpote quae tum infinita sunt, tum etiam mire inter se diversa, atque adeo plane instabilia, secundum versum: Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Sed omnis certitudo quae potest esse in rerum natura, est in universalibus, ut in generibus ac speciebus, eorum propriis, causis et effectis, quae non mutantur. Sunt quoque haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus in genere ac specie, non

haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus in genere ac specie, non in individuo. Cur igitur et Scriptura non est tradita in genere, sed magna ex parte agit de individuis? Quis etiam usus hinc ad homines pervenire potest? Non enim continuo aliis individuis conveniunt, quae de aliis iam olim sublatis abolitisque dicuntur. 17 Secunda: Cum omnes scientiae rectissime uno quodam corpore ac opere aut libro sibi undique constante, et certa quadam ratione conformato, idque plerunque ab uno Scriptore et

homines, quos tum ita instruxit et comfirmavit, ut non nisi vera de se dicere ac docere possent: rem etiam ita certis ac plane divinis miraculis apud homines fide dignos effecit, ut illi cogerentur dicere: Rabbi cogimur fateri te esse nobis a Deo datum, missumque veracissimum magistrum. Nemo enim potest talia signa edere, nisi Deus sit cum eo. Sic Moysen comprobavit esse fidelem ministrum in tota sua domo, ut cum quo coram a facie ad faciem sit locutus, ita ut submerso Pharaone totus populus Israel ei crederet. Sic Samuel est a populo agnitus pro vero Propheta. Sic David est comprobatus,

spiritualis exculpere, servata primitus duntaxat historiae veritate. Caeterum quae ita dicuntur, ut rebus humanitus, seu divinitus gestis, sive gerendis convenire non possint, quis fidelis dubitet non esse inaniter dicta? Quis ea non ad intelligentiam spiritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest, revocanda esse fateatur? Porro Philippus Melanch. libro Rhetoricae suae secundo aliquanto prolixius de hac materia disserit, cuius sententia mihi sane probatur. Verba eius haec sunt: Quidam enim inepte tradiderunt, quatuoresse Scripturae sensus: Literalem, Tropologicum,

sententia mihi sane probatur. Verba eius haec sunt: Quidam enim inepte tradiderunt, quatuoresse Scripturae sensus: Literalem, Tropologicum, Allegoricum, et Anagogicum. Et sine discrimine omnes versus totius Scripturae quadrifariam interpretati sunt. Id autem quam sit vitiosum, facile indicari potest. Fit enim incerta oratio, discerpta in tot sententias. Sed has nugas commenti sunt homines illiterati: qui cum nullam dicendirationem tenerent, et tamen viderent Scripturam plenan: esse figurarum, non potuerunt apte de figuris iudicare. Itaque coacti sunt novam quandam Rhetoricam cominisci.

et in quosdam Prophetas: qui ostendunt, quid in hoc genere enarrandi maxime deceat. Hic non traduntur solae Allegoriae, sed prius historia ipsa transfertur ad Locos communes Fidei et Operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit, in hoc genere a via derrare: monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis Scripturae, et authoribus, ubi sine figuris plane traditur summa doctrinae Christianae. Nam allegoriae intempestive adhibitae, perniciosos errores pariunt.

atque velut digito intento monstrari quo tendat oratio, cur sit instituta, quantum ponderis rationes singulae habeant. Quinetiam altera interpretandi ratio, quae Augustino dicitur secundum ἀναλογίαν, ab interpretatione Grammatica divelli minime potest. Neque enim, quemadmodum nonnulli suspicantur, allegoriae affinis est. Revera enim ἀναλογία nihil aliud quam collatio quaedam existit, qua quae dicta vel facta sunt in veteri Testamento, componuntur cum iis quae dicta factave inveniuntur in

Dionysius Ecclesiasticae Hierarchiae capite secundo, postquam descripsit ritus Baptismatis, addit, se velle eosdem explicare secundum anagogen: et tamen quidquid ibi subiicit, allegoriam resipit, atque ad allegoriarum ordinem venit simpliciter transferendis: quod quilibet vel mediocriter eruditus potest iudicare. Augustinus loco ante memorato, nempe ca. 50 libri De vera religione, anagogen atque allegoriam diserte coniungit, permiscetque ait namque, Quis sit modus interpretandae allegoriae, quae per sapientiam dicta creditur in Spiritu sancto, utrum a visibilibus antiquioribus ad visibilia

refertur ad Israel, qui legis portavit iugum, et mundum animal est: asinus peccatorum onere praegravatus, gentium populus accipitur. Rursus super illis verbis prophetae, Derelinquetur silia Sion sicut umbraculum in vinea: iuxta anagogen, inquit, vinea Dei et pomorum paradisus homo appellari potest, cui si mens praefuerit, habet custodem mentis Deum: sin aurem vitia nos quasi quaedam bestiae fuerint depraedata, relinquimur a custode Deo, et omnia nostra redigentur ad solitudinem. Iterum eodem capite, ubi propheta ait, Quomodo facta est meretrix civitas fidelis, plena iudicii:

in verbis, aliud significat in sensu. Pleni sunt oratorum et poetarum libri. Scriptura quoque sacra per hanc non modica ex parte contexta est. Vorum hoc pacto latius patet allegoria, quando ea definitio etiam ad collationes, imagines, aenigmata, paroemias, parabolas, apologos, ironias accommodari potest. Igitur operaeprecium est allegoriam, de qua nobis sermo est, ab his paululum distinguere, atque concisius crassiusque definire. Allegoria ergo est, interpretatio Scripturarum, petita aliquanto longius, et vel propter utilitatem, vel propter neces, itatem post interpretationem

si rite expendimus, plane allegorica: et nemo it inficias, utilitatem ingentem in ea esse positam. Ad eundem igitur modum alienum non est, multos Sacrae Scripturae locos allegorice, et quidem magno cum fructu, enarrari: maxime cum in confesso sit, sacram Scripturam mysteriorum esse supra quam dici potest foecundam: nec non uberrimam spiritualium bonorum materiam, in omnem vitae et cognitionis usum suppeditare. Ex his igitur, quid praesenti loco per allegoriam velimus, perspici potest. Caeterum oportet prudenter Allegoriam a typo distinguere. Multos namque videmus qui typos et

quidem magno cum fructu, enarrari: maxime cum in confesso sit, sacram Scripturam mysteriorum esse supra quam dici potest foecundam: nec non uberrimam spiritualium bonorum materiam, in omnem vitae et cognitionis usum suppeditare. Ex his igitur, quid praesenti loco per allegoriam velimus, perspici potest. Caeterum oportet prudenter Allegoriam a typo distinguere. Multos namque videmus qui typos et allegorias confundunt: atque ubi typus apud Scriptorem sese offert, ibi allegoriam esse falso autumant. Etenim quando legunt 1 ad Cor. 10, Patres nostros omnes sub nube fuisse, et

personis nostris, quas oportet per eam erudiri, atque ad officia excitari pietatis. Breviter, typi ad certas res, de persona Christi, de Ecclesia, de lege, de Evangelio, in angustum contrahuntur: allegoriae autem latissime patent, et per quascunque diffunduntur materias. Unde fieri potest, ut in una eademque historia, hinc typus, inde allegoria, seu interpretationes longo intervallo dissitae, diversa ratione adnotentur. Nam historiam Davidis pugnantis cum Goliath, si dicam praesignificasse certamen Christi cum diabolo, quem Christus vicit ac prostravit, adduxero expositionem

sed potius per typum dicta esse. Quod ante nos sapienter annotavit in Commentariis ad eandem epistolam Chrysostomus, dicens, Allegoriae vocabulum ibi pro typo usurpatum. Vidit quippe doctissimus Scripturarum interpres, allegoriam et typum vehementer discrepare. Quamvis dissimulari non potest, allegoriam quoque statim aspergi, ubi Apostolus Hierosolymam interpretatur matrem nostram: intelligens haud dubie Ecclesiam ex gentilibus collectam, quae sterilis semper fuit existimata, sed foecundior effecta est quam Synagoga ladaeorum. Qua de re Hieronymus in commentariis super verbo

ut allegoriae intra certos doctrinae limites coerceantur, nec non potissimum aersentur in locis communibus Evangelii atque doctrinae Christianae. Extra haec septa qui eas deducit; praeterquam quod iniuriam facit Sacrae Scripturae, tum vero auditores laedit magis quam adiuvat: et de ipso dici potest, quod (iuxta proverbium) extra oleas currat. OBSERVATIO IV. Debet insuper allegoria vere per omnia quadrare ad partes, sive sententiae, sive historiae, quam enerrandam suscipis: neque pugnare ullo pacto cum praecedentibus in ea, aut

simpliciter sonant: neque solum suppeditat locos morales, verum etiam adfert aliquid sublimioris intelligentiae, et de Christo, de lege, de Evangelio, de Ecclesia, de Spiritu et carne, denique de omni pietatis officio nobis valde eruditas, nec minus salubres admonitiones proponit. Fieri autem non potest, quin ex multiplici enarratione, cum iudicio tamen facta, fructum auditores aliquem consequantur. Quod unius palato minus sapit, alterius palato pergratum erit. Manna caelesti quidam magnopere delectabantur, quorundam vero stomacho ciebatur nausea: ita in multitudine sunt quibus varia

puritate. Nam quae doctrina per se impura aut vitiata est, qui prodesse queat? Hactenus ille. Porro quia verus ac literalis sensus merito principatum tenet, videndum est quid ad eum rectissime consequendum requiratur. Non enim una tantum quaedam epera ac cognitio, eum plene complecti ac perficere potest. ¶ Existimo igitur quadruplicem intelligentiam necessariam esse illis, qui in Scripturis sacris utiliter versari cupiunt. Prima est, qua Lectores voces singulas intelligant. Huc requiritur qualiscunque scientia Sacrarum linguarum, Hebraeae potissimum, deinde et Graecae. Sine hac

perspiciatur certius: et denique, ut sciatur tum initium, tum progressus, tum denique et finis mundi, atque ita tum Deus eiusque providentia, tum et ultimum iudicium tanto magis nobis ob oculos versetur. 2 Plurimum igitur situm est in vera supputatione temporum, quae non recte fieri potest ab imperitis Hebraicae consuetudinis, cuius hic aliquas species aut Regulas annotabimus. 3 Alibi prolixe monui de vocibus et loquutionibus metas significantibus, quod illae alias includant, alias excludant suas illas metas, a quibus incipiunt, aut in quas desinunt: ut ibi etiam

et comprobationes nititur colligere. Act. 13, ad eundem finem retert nonnulla Paulus apud Antiochiam Pisidiae. Ad Rom. 4. 9 11. 1 ad Cor. 10 et alibi deinceps in singulis prope Epistolis, varia ex historiis Sacris admiscentur. 17 Ex quibus profecto locis omnibus discere quivis potest, quomodo exempla historica tractari deceat: hoc est, quomodo accommodabuntur instituto, quo de agitur: qua forma breviter et subinde uno quasi verbo indicanda argumentatio, aut latius diducenda: quomodo denique ad asserendum dogma, ad redarguendum falsas opiniones, ad instituendam vitam,

sui temporis difficultates, vitia, errores et idololatrias, earumque omnium rerum circumstantias accommodant. Quare perinde necessaria est temporum totiusque status ac rerum cognitio cuiusvis prophetae, ad intelligendas eius conciones: ac medicaminis adbibiti ratio non aliter perspici expendique potest, nisi perspecto morbo, eiusque omnibus circumstantiis. Oportet igitur pernosse statum Ecclesiae ac reipublicae, religionis morumque, et etiam primarias personas eius temporis: et denique ipsius etiam Prophetae, quoad fieri potest, ingenium, institutionem, mores ac vitam. Crebro enim aliqua

ac medicaminis adbibiti ratio non aliter perspici expendique potest, nisi perspecto morbo, eiusque omnibus circumstantiis. Oportet igitur pernosse statum Ecclesiae ac reipublicae, religionis morumque, et etiam primarias personas eius temporis: et denique ipsius etiam Prophetae, quoad fieri potest, ingenium, institutionem, mores ac vitam. Crebro enim aliqua dicta in ipsis, ad aliquid eorum respiciunt. 8 Porro pernoscere statum conditionemque rerum ac temporum facile possumus, cum ex historiis praesertim Sacris, ut ex Regum historia, et Paralipomenis: tum et ex ipsismet

copiam in Scriptura animadvertit, aliisque commonstravit, indeque haustos communicavit. 8 Dividi porro Psalmi possunt prima divisione in duas series: quod 1. alii sunt quasi ab homine erga Deum directi, 2. alii vicissim veluti a Deo aut eius ministro ad homines. Prior series potest subdividi [?:-- ] . precatorios et 2. eucharisticos. Precatorios voco, qui opera Dei implorant, et sunt hi: 3. 5. 6. 7. 10. 12. [?: 1- ] . 17. 20. 25. 26. 28. 31. 35. 38. 39. 42. 43. 44. 51. 54. 55. 56. 57. 59. 61. 63. 64. 69. 70. 71. 74. 79. 80. 81. 83. 85. 86. 87.

eius sicut sol. De vestimentis aut Christi, scribit idem: Vestimenta illius facta sunt candida sicut lumen. Marcus vero: Vestimenta illius facta sunt splendida, candida valde, veluti nix, quam candida non facere potest fullo super terram. Lucas denique comprehendit utrumque: Vestitus eius candidus, inquit, ac refulgens. 6 Porro unus quispiam Evangelistarum quandoque refert historiam, quam nemo attingit alius,: aut si quis praeterea alius, non tamen conscribunt eam omnes. Iohannes illam de

ad probaticam piscinam decubuit. 7 Interdum vero unus citra additionem vel detractionem plane idem narrat quod alius: alter tamen altero loquitur evidentius, ac verba magis idonea usurpat. Exempla sunt passim in conspectu posita. Istiusmodi igitur collatio, quando plus lucis quam credi potest suppeditat: et sive in rebus ipsis, sive in verbis tantum fiat mutatio, nunquam sine commoditate abit ea diligentia: merito admonendos candidos Lectores censui. Quo autem commodius collatio talis fieret, Eusebius elegantes concinnavit Canones, qui certo monstrant, qui Evangelistae singuli

8 Quia vero in quibusdam narrationibus dissidere Evangelistae videntur; ideo videndum est, tum ne id credimus, nosve offendat, tum ut veram eorum concordationem quaeramus. Ex illa ipsa historia transformationis Christi coram tribus discipulis factae, exemplum instituto accommodum sum; potest. Inter Matthaeum et Marcum convenit, dicunt namque Christum post dies sex adduxisse discipulo: in montem. Atqui Lucas ait: Factum est post haec verba diebus fere octo, assumpsit Petrum et Iohannem et Iacobum. Quid igitur? dissentiuntne? minime. Conciliantur autem hi loci nullo negotio: tum

quae observasse ad earum intellectum non parum profuerit. Sunt igitur volenti cum fructu legere Paulinas Epistolas haec maxima cura observanda. 5 Primum, ad quos Epistola mittatur, et qui nam populi, quibusve moribus fuerint. Quod modo ex ipsis Epistolis, modo ex Geographis cognosci potest. Nonnunquam vero ad hominum, ad quos scribit, ingenia attemperata videtur Apostoli oratio. Hinc factum, quod ad Romanos rerum dominos, cernimus graviter et cum maiestate quadam tractata universa: ad

statum, seu propositionem generalem. Status disputationis in Epistola ad Romanos est, hominem iustificari fide in Christum, absque legis operibus: quem totidem verbis Apostolus ipse cap. 3. reddidit. Epistolae priori ad Corinthios, quandoquidem multae sunt in ea partes, non potest unus praefigi status: sed pro illarum diversitate necessum est diversos quoque status distingui. 9 Quinto prudenter decernas oportet, ad quod genus causae, sive concionis Theologicae, Epistola unaquaeque referatur Enimvero pleraeque sunt didascalici, sive dogmatici generis:

vita pie iusteque instituenda hauriri semper possunt. Ac latissime quidem patent, quae huius sunt loci. Nam sub Institutionibus comprehenditur omnis doctrina de virtutibus et vitiis: comprehenditur quicquid ad ethicem, politicem, oeconomicen, ad Ecclesiam, ad rempub. ad omnia vitae genera referri potest. Denique correctiones ἐπανορθώσεις non male dixerimus, si Apostoli mentem libetintueri, quae colliguntur ad corrigendum atque instaurandum, quae in vita actionibusque hominum neglecta vel collapsa apparent. In quam sententiam etiam D.

perficiatur, nos exemplum unum, ex quo tota res evadet illustrior, subiiciemus. Sit igitur in manibus locus ex concione Christi, quem Matthaeus cap. 10. describit: Ne metuatis vobis ab his qui occidunt corpus, animam aut non possunt occidere: sed metuite magis illum, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam. Nonne duo passerculi minuto asseveneunt? et unus ex illis non cadet in terram, sine patre vestro? Vestri vero etiam pili capitis omnes numerati sunt. Ne igitur metuatis: vos pluris estis, quam multi passerculi. Ex paucis hisceverbis, quomodo

habeat: denique nullum periculum tam formidabile instare, a quo ille non possit et velit clementer eripere, quando opportunum iudicabit. Hoc genus institutiones non tantum cognitionem rerum divinarum augent, sed viti ipsam instruunt: necnon ad puritatem, innocentiamque sine qua Deo placere nemo potest, inducunt. Quarto loco veniunt observandae ἐπανορθώσεις seu correctiones, quas hac ratione concinnabis. Haerebimus autem in eodem exemplo ex Matth. 10. 1 Corrigunt ea verba Christi illorum negligentiam, qui non contendunt

rerum ita sunt ubique oculis expositae, nullus ut possit ignorare, nisi qui iusta Dei ira prorsus excaecatus fuerit. 4 Quinetiam arguuntur admonenturque omnes, qui Deo non agunt quotidie gratas, qui nos, hoc est animos nostros, corpora, actiones, denique quicquid ratione ulla nostrum dici potest, dignatur sua sapientia gubernare, ac bonitate tueri. 5 Perstringuntur oblique, qui non assuescunt bonis creaturis Dei recte et reverenter uti, quando earum omnium curam esse Domino, huiusque munifica liberalitate eas nobis distribui, in confesso est. His et similibus sermonibus notatur,

perire? Quis hic non erigatur animo, acroboretur, non dicam adversus tyrannos huius mundi, sed adversus ipsum diabolum, omnesque inferorum coniuratas cohortes? Danda vero in his omnibus diligens opera, ut nostris temporibus, atque praesenti nostrarum Ecclesia rum statui, quoad fieri potest, accommodentur omnia. Passim autem apud Sacrarum literarum interpretes videre licet, quomodo ex locis quos enarrandos suscipiunt, adnotare semper soleant, modo quod ad doctrinam vel redargutionem, modo quod ad institutionem vel correctionem, modo quod ad consolationem pertinet: cum neminem

institutiones in iustitia: qui autem veritatis noticiam assecuti, segnes interim et frigidi manent, defigere animum possunt in salubres correctiones: postremo, qui afflicti sunt, et sive ob spirituales internasque, sive ob corporales et externas molestias perturbati, reperiunt supra quam dici potest suaves consolationes: denique quocunque sis affectus modo, invenies quod stomacho tuo congruat, et non fastidioso satisfacere possit. Doctrina promovet ad rerum scitu dignarum et necessariarum cognitionem: redargutiones reprehendunt, reducuntque in viam falsis opinionibus deceptum:

Beda non dubitavit artificium dicendi omnesque figuras oratorias explicare, adhibitis exemplis sumptis de libris Sacris. Itaque, ut paucis finiam, non eget quidem Spiritus sanctus artificiosa ista expositione: sed nobis ingenita est eiusmodi imbecillitas, quae ad cognitionem veritatis nulla potest ratione facilius induci. Ac sunt revera artes liberales dona spiritus sancti, sunt ancillae quarumcunque nobiliorum disciplinarum, sunt communia quaedam organa comparata ad sustentanda eorum ingenia, qui

enim sunt contemnenda aliena. Si non recte loquuti sunt, tum lucis ac dignitatis aliquid accedit tuae explanationi. Sin recte, non erant ea utilitate frustrandi auditores. Quam vero arbitratur doctor explicationem commodissimam, sive eam primus ipse protulerit, sive alii eam attigerint, quanta potest fide ac diligentia inculcet, breviter repetitis, saltemque insinuatis rationibus, quae eam stabiliunt. 6 Quod si iam restat locus aliquis in scripturis, ab eo qui est in manibus dissidens, laborabit sexto loco prudens doctor. ut locos in speciem pugnantes conciliet. Quin etiam si

et actiones ac opera interna simul et externa ad eam attemperemus. Propter nos enim ea, teste Apostolo, scripta est. Dixerunt vero veteres eruditi, aegrotantis animi medicinam esse sermonem: et alii, Philosophiam esse medicinam animi. Quod multo iustius de caelesti hac doctrina dici potest ac debet. Haec enim sola morbos animi, eorumque causas, atque adeo etiam illum primarium omnium maiorum fontem pernovit et indicat. Haec etiam sola vera et salutaria remedia perspecta penitus habet, solaque ea recte adhiberi potest. Nos enim secundum hanc divinam sapientiam tantum aegroti,

medicinam animi. Quod multo iustius de caelesti hac doctrina dici potest ac debet. Haec enim sola morbos animi, eorumque causas, atque adeo etiam illum primarium omnium maiorum fontem pernovit et indicat. Haec etiam sola vera et salutaria remedia perspecta penitus habet, solaque ea recte adhiberi potest. Nos enim secundum hanc divinam sapientiam tantum aegroti, atque adeo etiam mortui sumus. Quare ea solum ad istam nostram mortem morbosque tollendos et persanandos data est. Nec tamen illa sola, aut proprie sua quadam vi sanat, ut stulte Philosophi de sua Philosophia senserunt:

huius vitae, ad quas omnes salutaria remedia existo sacrosancto thesauro verbi Dei quaerere debemus. Longum sane esset hic tum varios morbos ac difficultates hominis recensere, tum etiam remedia eorum conquirere, quae alii prolixius ac ex professo tractarunt, unde utrumque istorum cognosci potest. Porro quia supra dixi. Sacras literas suo quodam ordine scriptas esse, et non exactissime omnes eiusdem materiae sententias uno in loco collectas conclusasve habere: sed saepe eadem aut similia in diversis locis repeti, et alibi aliam partem sententiarum eiusdem materiae plenius

queat. CHRYSOST. IN CAPUT GENESEOS SECUNDUM, HOMILIA 13. Nam sicut thymiamata, quanto magis digitis atteruntur, tanto maiorem natura sua fragrantiam reddunt: ita et in scripturis usu evenit, quanto quis illis est familiarior, tanto magis videre potest latentem in ipsis thesaurum, pluresque percipere indicibilium divitiarum fructus. Idem paulo post: Sed ne illorum ineptias in medium proferentes, etiam ipsi indecora dicere cogamur: age ipsorum stulticiam et multifariam dementiam destruentes, ad ipsum divinae Scripturae scopam

in caelestem scientiam, neque incomprehensibilem virtutem sensu aliquo infirmitas nostra concipiet. Ipsi de se Deo credendum est, et iis quae cognitioni nostrae de se tribuit, obsequendum. Aut enim more gentilium denegandus est, si testimonia eius improbantur: aut si, ut est, Deus creditur, non potest aliter de Deo, quam ut ipse est de se testatus, intelligi. Cessent itaque propriae hominum opiniones, neque se ultra divinam constitutionem humana iudicia extendant. Sequamur ergo adversas irreligiosas et impias de Deo institutiones, illas ipsas divinorum dictorum authoritates, unumquodque

protulisse. Idem super Psalmum 63. Esse autem plures memini, qui omnia quae in libris Psalmorum scripta sunt, ad personam Domini nostri, unigeniti filii Dei, existiment esse referenda: nihilque in eis aliud, quam quod ei sit proprium, contineri. Quae eorum opinio argui non potest. Omnis enim ex affectu religiosae mentis hic sensus est, et caret culpa propensiori studio, omnia ei per quem ipsa omnia sunt, coaptare. Quanquam enim idipsum interdum imperite fiat: tamen per id quod ad Deum cuncta referuntur, necesse est ut ea quae ei sunt propria, vere ac fideliter

enim plures, qui caelestium verborum simplicitatem pro voluntatis suae sensu, non pro veritatis ipsius absolutione susciperent, aliter interpretantes, quam dictorum virtus postularet. De intelligentia enim haeresis, non de scriptura est: et sensus, non sermo sit crimen. Nunquid corrumpi veritas potest, cum patris nomen auditur? Nunquid natura filii non continetur in nomine? Nunquid Spiritus sanctus non erit qui nuncupatur? Idem in Matth. Canon. 25. Frequenter admonuimus, proprietates verborum et locorum contuendas, ut momenta praeceptorum caelestium consequamur.

qualitas non sinat, non suas claves claustris disparibus coaptare. Itaque secundum Domini misericordiam aperiendi unius, cuiusque Psalmi clavem reperturi, huius ipsius primi Psalmi aditum propria sua et congrua clave pandamus. Idem lib. 5. de Trinit. Neque enim aliter veritas intelligi potest, quam si falsa ea esse quae veritati obiecta sunt, detegantur: et hoc quidem mentientium absolutiore dedecore, si mendacia ipsa proficiant veritari. Et quidem sensu humanae opinionis commune iudicium est,

motus, rationis motum veritas incitat. Ex verbis igitur sensum sequamur, et ex sensu rationem intelligamus, et ex ratione veritatem aprehendamus. Idem de synodis adversus Arianos: Fallit enim plerunque et audientes et docentes, brevitas verborum: compendio sermonum aut non intelligi potest quod requiritur, aut etiam corrumpitur, quod significatum magis quam enarratum rationis absolutione non constat. Idem lib. 6. de Trinit. Cum me in vitam animatum, rationis quoque intelligentem praestitisses, ad agnitionem me tui, sacris (ut arbitror) per servos tuos Moysen et

pellis Salomonis. Utrumque se esse dicit Ecclesia, propter temporalem unitatem intra unum rete piscium bonorum et malorum. Tabernacula Cedar, pertinet ad Ismaelem, qui non erat haeres cum filio liberae. Tertiam regulam ponit de promissis et lege, quae alio modo (inquit Augustinus) dici potest de Spiritu et litera. Unde frequens est transitus de litera in spiritum. Proinde vigilare debet studiosi lectoris intentio, ut intelligatur quid secundum spiritum, quid secundum literam sit accipiendum. Quartam regulam ponit de specie et genere: id est, de parte et toto. Scriptura saepe

id est, de parte et toto. Scriptura saepe parti, videlicet Tyro, BabyIoniae, sive alterius cuiuslibet provinciae civitati, tribuit ea quae conveniunt omnibus gentibus. Proinde in Scripturis intelligendis vigilare debet lectoris intentio, ne quaerat in specie seu in parte, quod certius et melius potest invenire in toto. Quintam regulam ponit de temporalibus, aut quantitate temporum, quae Regula, (ut inquit Augustinus) etiam de aliarum rerum numeris est accipienda, ubi vigilare debet lectoris intentio, ut intelligat in Scripturis saepenumero aliquid dici secundum totum aliquod tempus, quod

idque valde congruenter. Siquidem Angeli quamlibet magni, tamen servi sunt, ac ministri. Caeterum omnes Scripturae non a servis, sed ab universarum Domino Deo venerunt ad nos. Idem in opere imperfecto, cap. 7. Omnis doctor est servus legis, quia neque supra legem addere potest aliquid de suo sensu, neque subtrahere aliquid secundum proprium intellectum: sed hoc tantummodo praedicat, quod habetur in lege. Neque enim potest mens humana detrectare, quod sapientia divina dictat. Sic enim ait Salomon: Ne addas ad verba Dei, neque detrahas inde.

Domino Deo venerunt ad nos. Idem in opere imperfecto, cap. 7. Omnis doctor est servus legis, quia neque supra legem addere potest aliquid de suo sensu, neque subtrahere aliquid secundum proprium intellectum: sed hoc tantummodo praedicat, quod habetur in lege. Neque enim potest mens humana detrectare, quod sapientia divina dictat. Sic enim ait Salomon: Ne addas ad verba Dei, neque detrahas inde. TERTUL. IN LIB. DE PRAESCRIPT. HAERETI. Nobis nihil licet ex nostro arbitrio indulgere: sed nec eligere quod aliquis de

dicere, non omnia Apostolos scisse: eadem agitati dementia, qua rursus convertunt, omnia quidem Apostolos scisse, sed non omnibus omnia tradidisse: in utroque: Christum reprehensioni iniicientes, qui aut minus instructos, aut parum simplices Apostolos miserit. Quis enim integrae mentis credere potest, aliquid eos ignorasse, quos magistros Dominus dedit, individuos habitos in comitatu, in disciplinatu, in convictu, quibus obscura quaeque seorsum disserebat, illis dicens datum esse cognoscere arcana, quae populo intelligere non liceret. HILARIUS

conceditur, et ad immortalitatem sub ipsa morte transitur. Hanc gratiam Christus impartit, hoc munus misericordiae suae tribuit, subigendo mortem trophaeo crucis, redimendo credentem precio sanguinis sui, reconciliando hominem Deo patri, vivificando mortalem regeneratione caelesti. Hunc, si fieri potest, sequamur omnes, huius Sacramenti signo censeamur: hic nobis viam vitae aperit, hic ad Paradisum reduces facit, hic ad caelorum regna perducit: cum ipso sempervivemus: et facti per ipsum filii Dei, cum ipso semper exultabimus, ipsius cruore reparati, etc. Idem: In

perire voluerunt. Ibidem: Adulterum est, impium est, sacrilegum est, quodcunque humano furore instituitur, ut dispositio divina videatur. Ibidem Epist. 4. Praeceptis divinis necesse est obsequia nostra deserviant, nec personam in eiusmodi accipere, aut aliud cuiquam largiri potest humana indulgentia, ubi intercedit et Legem tribuit divina praescriptio. Idem Homilia 1. ad Titum: Omnia Evangelium continet, praesentia et futura, honorem et pietatem: fidem simul omnia praedicationis verbo conclusit. Sicut enim praeco praesentibus omnibus in theatro praedicat:

hinc aeternum aliquid significat. An potius locutionis est Scripturarum, ut aeternum appellent, cuius rei finis non constituitur: aut non ita fit, ut deinceps non sit faciendum, quantum pertinet ad curam vel potestatem facientis, sicut ait Horatius: Serviet aeternum, qui parvo nescit uti. Non enim potest in aeternum servire, cuius ipsa vita, qua servit, aeterna esse non potest. Quod testimonium non adhiberem, nisi locutionis esset. Verborum quippe illi sunt nobis autores, non rerum, vel sententiarum. Sunt quaedam peculiaria verba in sacris Literis, quibus utuntur ad aliquid

aeternum appellent, cuius rei finis non constituitur: aut non ita fit, ut deinceps non sit faciendum, quantum pertinet ad curam vel potestatem facientis, sicut ait Horatius: Serviet aeternum, qui parvo nescit uti. Non enim potest in aeternum servire, cuius ipsa vita, qua servit, aeterna esse non potest. Quod testimonium non adhiberem, nisi locutionis esset. Verborum quippe illi sunt nobis autores, non rerum, vel sententiarum. Sunt quaedam peculiaria verba in sacris Literis, quibus utuntur ad aliquid proprie significandum. Ambros. sup. Luc. cap. 1.

utuntur ad aliquid proprie significandum. Ambros. sup. Luc. cap. 1.

EXPLICATIO. Bene Angelus apparuisse dicitur Zachariae, qui eum repente conspexit. Et hoc specialiter aut de angelis, aut de Deo Scriptura divina tenere consuevit, ut quod non potest praevideri, apparere dicatur. sic enim habes: Apparuit Deus Abrahae ad ilicem Mambrae. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino videtur aspectu, apparere memoratur. Non enim similiter sensibilia videntur, et is cuius in voluntate situm est videri: et cuius naturae est non videri,

rationis motum veritas incitat. Hieronymus in Ecclesiastem cap. 1. Non enim, inquit, possumus scire sensum, nisi eum per verba discamus. Magno errote ergo, qui linguarum cognitionem aut negligunt, aut contemnunt, tenentur. Omne quod dicitur in sacris Literis, quadripartita potest qualitate distingui. Aut enim mala male, aut bona bene: aut mala bene, aut bona male dicuntur. Gregor. 23. Moral. cap. 3.

EXPLICATIO. Mala male dicuntur, cum res perversa suadetur: sicut scriptum est, Benedic Deo, et morere. Bonum

ut ea narret facta esse, quae facta sunt: et dicta esse, quae dicta sunt. Sicut autem in factis quaeritur quid factum sit, et quid significet: ita in verbis, quid dictum sit, et quid significet. Dum dicitur serpenti, Super pectus tuum gradieris, etc. tota ista sententia figurata esse potest. Quod autem scriptum est, Et dixit Dominus serpenti: verba sola scribentis sunt, et haec exigenda sunt per proprietatem vocum. Cavendum est, ne figuratam locutionem ad literam accipiamus. Nec locutio propria ut figurata accipienda est. August. 3 de Doctrina Christiana,

est, ne figuratam locutionem ad literam accipiamus. Nec locutio propria ut figurata accipienda est. August. 3 de Doctrina Christiana, cap. 5. et cap. 10. et 11. Quicquid in sermone divino neque ad morum honestatem, neque ad fidet veritatem proprie referri potest, figuratum esse cognosce. August. 3. de Doctrina Christiana, cap. 10.

EXPLICATIO. Morum honestas ad diligendum Deum et proximum, fidei veritas ad cognoscendum Deum et proximum pertinet. Si ergo flagitium aut facinus videtur iubere, aut

dicitur, longe est amplius, quam quod eo dicto significatur. Dixit enim Deus ad Abraham, Faciam semen tuum tanquam pulverem terrae. Quis enim non videat, quam sit incomparabiliter amplior pulveris numerus quam potest esse omnium hominum ab ipso Adam usque ad terminum saeculi? Quanto ergo magis quam semen Abrahae, non solum quod pertinet ad Israeliticam gentem, verum etiam quod est, de faturum est, secundum imitationem fidei toto orbe terrarum in omnibus gentibus? Eodem locutimis genere dictum est et a

tropos, atque adeo omnino ad omnia obscura loca, quae accipere lumen, intelligentiamque suam, tum ex praecedentibus, ac sequentibus, tum et ex proposito ac sensu totius loci, materiaque de qua agitur, abunde in tractatu de modo legendi sacras Literas, ostendi: unde et huius Regulae expositio peti potest. Tropologia libera est, et his tantum legibus circumscripta, ut pietatem sequatur, et intelligentiae sermonisque contextum, nec in rebus multum inter se contrariis violenta sit copulandis. Neque enim eadem est historiae lex, et tropologiae. Hieron. in cap. 1. Abacuc.

omnium sententia est.

EXPLICATIO. Multi patres nimium ociose in numeris philosophantur, quasi ingentia mysteria in eis contineantur: sicut et hoc tempore quidam extremam diem ex tam incerto fundamento praedicere voluit. Verum triplex de hac re discrimen haberi potest. Alias a numeris phrases aliquae sumuntur: ut, Septies in die cadit iustus: Septies dixi laudem Domino: Num si septies peccaverit in me frater, remittere ei debeo? tales locutiones et in aliis linguis sunt, et observari debent. Alias certum tempus indicatur: ut Semen tuum erit peregrinum

Vicit Leo de tribu Iuda. Significat et diabolum, ubi scriptum est: Adversarius vester diabolus circuit, quaerens quem devoret. Ita serpens in bono est: Astuti ut serpentes: in malo autem, Serpens Evam seduxit astutia sua. Literalis expositio maxime commendatur, ubi commode fieri potest. Basilius in Hexahem. congressione 9.

EXPLICATIO. Omnino periculosa, atque adeo noxia et perniciosa est nimia licentia ludendi allegoriis in Scriptura, ut alibi abunde ostensum est. Quare optimo iure Epiphanius Salaminae episcopus Origenem flagellat, quod

exponere per alium eiusdem scripturae clariorem, optima interpretatio. Augustinus tertio de doctrina Christiana, cap. 26.

EXPLICATIO. Ubi apertius aliquid ponitur, ibi discendum est, quomodo idem intelligatur in locis obscuris. Neque enim melius potest intelligi quod dictum est Deo, Apprehende arma et scutum, et exurge in adiutorium mihi: quam ex illo loco, ubi legitur, Domine ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos. Nec tamen ita, ut iam ubicunque scutum pro aliquo munimento legerimus positum, non accipiamus nisi bonam voluntatem

cap. 1. et de doctrina Christiana, cap. 2.

EXPLICATIO. Sunt quaedam in Sanctis libris ita posita, ut ambiguum sit quonam referenda sint. Ut quod Christus ait: Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me. Nam et ex forma servi potest accipi, et ex forma Dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit

et spiritu, secundum id, quod etiam quaedam in se caelestia teneat. Per literam corporalia significant divinae Literae: per spiritum intellectualia, quae spiritualia dicimus. Origenes Periarchon, lib. 4.

EXPLICATIO. De caeremoniis et typis regula haec ferri potest. Eorum quae de Deo in sacris literis traduntur, quaedam sunt effabilia, quaedam ineffabilia. Et rursus, alia cognoscibilia, alia in cognoscibilia. Damascenus de Orthod. fide lib. 1, cap. 2.

EXPLICATIO. Effabilia sunt, quae verbis

existimat fieri non potuisse, quae facta esse Scriptura commemorat, resiliat a fide, vel non accedat ad fidem. Ambiguitas et repugnantia, quae videtur in sacris Literis, ex ipsius textus consequentibus et adiunctis tollenda est. Si autem Scripturae repugnantia pertractari ac discuti non potest, saltem id intelligatur quod fides sana praescribit. August. 3. de doctrina Christiana, cap. 2. et de Genes. ad literam lib. 1. cap. ult. et contra Faustum Manichaeum lib 9. cap. 6. et 7.

EXPLICATIO. Aliud est, quod

et contra Faustum Manichaeum lib 9. cap. 6. et 7.

EXPLICATIO. Aliud est, quod potissimum scriptor senserit, non dignoscere, aliud autem a regula pietatis errare. Si utrunque vitetur, perfecte se habet fructus legentis: si vero utrunque vitari non potest, etiamsi voluntas scriptoris incerta sit, sanae fidei congruam non inutile est tenuisse sententiam. Contraria quae videntur esse in sacra Scriptura, contraria non esse, debet ostendere, qui fideliter et integre sacrorum voluminum colligit sensum. Origenes in epist. ad Rom. lib 3.

August. in Ps. 54.

EXPLICATIO. Prima haeresis inter discipulos Christi facta est, cum diceret: Nisi quis manducaverit carnem meam, de biberit sanguinem meum, non habebit vitam in se. Illi autem non intelligentes, dixerunt ad invicem: Durus est hic sermo: quis potest eum audire? Dicentes, quia durus est sermo, separaverunt se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei suggessissent, illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat

poterunt invenire rationem, unde falsas esse convincent. August. 8. de Genes. ad literam, cap. 1.

EXPLICATIO. Experientia perpetua hoc comprobavit. Cumque Deo authore prodita sit sacra Scriptura, et Deus ipsa sit incommutabilis veritas: qui fieri potest, ut humana ratione labefactetur? Quod si quorundam philosophorum doctrina divinis Literis contradicat, ut quod Aristoteles mundum non incoepisse dixit quis non videat, quam frivolis argumentis id agat? Divinarum scriptur arum auctoritas maior est, quam omnis humani ingenii

intulit, Et omnes peccatores disperdet. Norma est sacrarum Literarum, ut deficientibus viris sanctis, mulieres in virorum laudentur op probria. Hier adversus Iovinianum lib. 1. sic fit in historia Iudith, Abigail, Deborae, et Cananeae. Quomodo in his nostris literis non potest quis ad legenda verba texendaque procedere, nisi prius ab elementis coeperit: ita in scripturis divinis non valemus ea quae maior a sunt, nosse, nisi ab Ethica in ipsis habuerimus exordium. Hieron in Prooemio Lament. Hierem.

EXPLICATIO. Sic. n. propheta

times Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab Apostolo: Nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis in die redemptionis. Neque enim ipsa Spiritus sancti, qua est, quicquid est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem, magisque sit ipsa aeterna et incommutabilis beatitudo. Sed quia ita in sanctis habitat, ut eos impleat charitate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant, profectu fidelium et bonis operibus: et ideo necesse est, etiam

Qui enim nuncupative dicitur, Deus inter omnia: qui vero essentialiter, Deus super omnia. Ut ergo ostenderet Christum naturaliter Deum, non hunc Deum tantummodo, sed Deum super omnia esse memoravit: quia et electus quisque sicut praemisimus, vel in exemplo iustitiae praerogando positus, dici Deus potest, sed inter omnia: quoniam nuncupative Deus. Christus autem Deus super omnia, quia naturaliter Deus. Non est consuetudo Scripturarum sanctarum, ut mulierum in generationibus ordo texatur. Hieron. in Matth cap. 1. Sic in omnibus gentibus genealogia tanium per masculos

quia aut oderunt, aut non amant, non intelligitur. August. de utilitate credendi, cap. 6.

EXPLICATIO. Volenti nihil est difficile, et Deus contemptores suorum mysteriorum contemnit. Quando rectus sensus sacrae Scripturae alium exitum non potest invenire, nisi additione aliqua, addendum aliquid est, ut intelligatur. August. 14 de civit. Dei, cap. 8.

EXPLICATIO. In Evangelio scriptum est: Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite illis. Ubi nonnulli addiderunt

quia ista dubitatio locutionis Dei, non ex ignorantia, sed ex aliqua significatione descendit. Nam quis nesciat, quod qui fecit et videt omnia, omnia sciat? Et per semetipsum in Evangelio de Antichristi praedicatoribus dicit, Dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Cur hoc sub dubitatione dicitur, cum quid futurum sit a Domino praesciatur? Unum vero e duobus est: quia si electi sunt, fieri non potest: si autem fieri potest, electi non sunt. Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici

Et per semetipsum in Evangelio de Antichristi praedicatoribus dicit, Dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Cur hoc sub dubitatione dicitur, cum quid futurum sit a Domino praesciatur? Unum vero e duobus est: quia si electi sunt, fieri non potest: si autem fieri potest, electi non sunt. Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio tentationis fuit, quia qui electi sunt ad persistendum, per signa praedicatorum Antichristi tentabuntur

in Evangelio de Antichristi praedicatoribus dicit, Dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Cur hoc sub dubitatione dicitur, cum quid futurum sit a Domino praesciatur? Unum vero e duobus est: quia si electi sunt, fieri non potest: si autem fieri potest, electi non sunt. Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio tentationis fuit, quia qui electi sunt ad persistendum, per signa praedicatorum Antichristi tentabuntur ad cadendum. Per hoc

ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Cur hoc sub dubitatione dicitur, cum quid futurum sit a Domino praesciatur? Unum vero e duobus est: quia si electi sunt, fieri non potest: si autem fieri potest, electi non sunt. Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio tentationis fuit, quia qui electi sunt ad persistendum, per signa praedicatorum Antichristi tentabuntur ad cadendum. Per hoc ergo quod dicitur, Si fieri potest, hoc exprimitur, quod electi in corde

Et tamen dicitur, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ista ergo Dominici sermonis dubitatio ex electorum cordibus designatio tentationis fuit, quia qui electi sunt ad persistendum, per signa praedicatorum Antichristi tentabuntur ad cadendum. Per hoc ergo quod dicitur, Si fieri potest, hoc exprimitur, quod electi in corde tentabuntur. Nutant quidem, sed non cadunt. Revelatio pluris est quam visio. Visio vero et divinatio differunt, quod visio in bonam partem accipitur, divinatio tamen nunquam. Theophylactus in epistolam 2 ad Corinth. et Rupertus Abbas in

infantibus nocere, et aetati parvulae, et his qui necdum firmo vestigio figant gradum. Unde et quidam ex Gentilibus:
Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos. Hoc utrum verum nec ne sit, Deus viderit, quia potest fieri, ut et daemones huic peccato serviant, et quoscunque in Dei opere vel coepisse vel profecisse cognoverint, eos a bonis operibus avertant. Nunc illud in causa est, quod ex opinione vulgi sumptum putamus exemplum, ut quomodo tenera aetas noceri dicitur fascino, sic etiam Galatae in

uxori suae, et erunt duo in carne una. Apostolus autem in epistola ad Ephesios pro eo quod ibi habetur, ἔνεκεν τούτου, id est propter hoc, posuit ἀντὶ τούτου, quod Latine aliis verbis dici non potest. Deinde pro Patre suo et Matre sua, pronomina abstulit, et tantum Patrem posuit, et Matrem. Et quod in medio dicitur: Et adhaerebit uxori suae: hic penitus praetermisit, et tantum quod sequebatur hoc dictum superioribus copulavit, et posuit: Et erunt duo in carne una. Hoc aut totum nunc

credatur, per quem unus Deus sacras Literas vera et diversa visuris multorum sensibus temperavit? sensit enim Scriptor libri sacri in his verbis, atque cogitavit, cum ea scriberet, quicquid hic veri potuimus invenire, et quicquid nos non potuimus, aut nondum possumus, et tamen in eis inveniri potest. Solertissimus indagator Canonicarum scripturarum auctoritatem sequatur Catholicarum ecclesiarum quam plurium: inter quas sane illae sunt, quae Apostolicas sedes habere, et epistolas accipere meruerunt. August. 2 de doctrina Christiana, cap. 8.

dictum est, Latentium: quia si quis iam cognita et alioqui patefacta, ut maxime sint post longum tempus futura, praedicat, propheta nihilominus non est: veluti cum nos futuram resurrectionem et iudicium praedicamus. Ille enim demum propheta est, qui latentia homini eas manifestat. Probari hoc potest, teste Iunilio, Apostoli testimonio in epistola ad Corinthios, qui ait: et convenerit universa Ecclesia in unum, et linguis loquantur omnes, intrent aut idiotae: nonne dicent, quia insanitis? si autem omnes prophetent, intrent autem infideles, aut idiotae, convincitur ab omnibus,

nonnunquam et de aliis abusive dicuntur, Deus et Dominus, teste Paulo: Quia Dii multi, et domini multi, et, Dii estis, et filii excelsi omnes. Reliqua vero sex, nunquam nisi de Deo. dicuntur De Deo haec verba significant, non quod est, sed quia est. Quid enim sit Deus, comprehendi non potest. Quibus modis Deus consequenter significetur. Cum personas, aut operationem, aut collationem eius ad creaturas Scriptura exponit. Nam et cum nominat patrem. licet primus auditus generantem significet: consequenter tamen intelligimus Deum: similiter et quando nominat Filium, vel

habeant commune vel proprium personae Trinitatis. Cap. VII. Hoc habent proprium personae singulae Trinitatis, quod Pater nunquam dicitur Filius, nec coniunctis sermonibus, Spiritus sanctus: licet divise et spiritus dici possit, et sanctus. Nec Filius Pater proprie dici potest, aut coniunctive Spiritus sanctus. Nec rursus Spiritui sancto Patris aut Filii nomen adscribitur. Communia his personis sunt omnia, quae ad significationem aut essentiae, aut operationis, aut ad creaturas collationis pertinere noscuntur. Unde et constat Trinitatem unius esse

aut essentiae, aut operationis, aut ad creaturas collationis pertinere noscuntur. Unde et constat Trinitatem unius esse substantiae. Patris et Filii et Spiritus sancti vocabulis in his personis significatur tantum quod sunt. Nam quid sunt, ut supra de Deo diximus, sermo non potest explicare. Per quot species divinitatis operatio designetur. Cap. VIII. Per quatuor species divinitatis efficientia sive operatio designatur, quam Graeci ἐνέργειαν nuncupant: aut creatione,

etiam dicuntur, sed non secundum eandem rationem. Nam cum homo dicitur simplex, non quia compositus non est (solius enim Dei est esse essentiam simplicem) sed simplex homo dicitur, quia non habet doli duplicitatem. Sic et cum dicitur aliquid invisibile, non quia a nullo in quantum est, videri potest (hoc enim solius Dei est) sed quia aliquos latet similiter, etc. Sunt autem Collativa; quae de Deo sic dicuntur, ut de creatura dici non possint, haec, quae in eo summa sunt, et singularia: ut Ingenitus, sempiternus, sine initio, et similia.

Fides nostra super ratione quidem est, non tamen temerarie et irrationabiliter adsumitur. Ea enim quae ratio edocet, fides intelligit. Et ubi ratio defecerit, fides praecurrit. Non enim utcunque audita credimus, sed ea quae ratio non improbat. Verum quod consequi ad plenum non potest, fideli prudentia confitemur. Finis Libri secundi. Ad hasce patrum intelligendae Scripturae regulas merito et illa Thomae adiicietur, qua Iacobum cum Paulo conciliat, docens apud Iacobum tribuentem iustificationem operibus,

id est per legem. Nam per eam cognitio quidem peccati habebatur, ut dicitur Rom. 5. sed non habebatur per eam iustificatio. Rom. 3. Ex operibus legis nullus iustificabitur. Sed contra Iacob. 2. dicitur: Nonne Abraham ex operibus iustificatus est? Respondeo: Dicendum est, quod Iustificare potest accipi dupliciter: vel quantum ad exequutionem iustitiae, et manifestationem. et hoc modo iustificatur homo, id est iustus ostenditur ex operibus operatis: vel quantum ad habitum iustitiae infusum. et hoc modo non iustificatur quis ex operibus, cum habitus iustitiae qua homo iustificatur

est apud homines. et hoc modo Apostolus accipit, Apud Deum. Rom. 2, Non enim auditores, sed factores, etc. Rom. 4, Si ex operibus Abraham iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum, etc. Sic ergo patet conclusio rationis, scilicet quod Lex iustificare non potest. Deinde super Iac. 2. ita scribit idem: Sed videtur falsum quod dicit, Nonne ex operibus iustificatus est: quia Rom. 4. probat Apostolus, quod Abraham ex fide iustificatus est, non ex operibus, et ibidem dicitur: Credidit Abraham Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Ibi

ostendatis, vestram vocationem ad fidem ex tempore. Et electionem, per praedestinationem ab aeterno: ut scilicet certi sitis nos esse vocatos, et a Deo electos. Glos. Benefaciendo faciatis vos certos de praemio vestrae vocationis et electionis. Unde per bona opera quae facit homo, suae electionis potest habere certitudinem: non quidem scientiae, sed coniecturae, non rei, sed spei. Roman. 8, Certus sum, quod neque mors, neque vita, etc. haec ille. Observetur tamen simul, quod in Graeco non sit, Per bona opera, in praedicto Petri loco.

Ab occultis meis munda me. Rom. 2, Iudicabit occulta hominum. Desiderabilia pro thesauris: siccitates aestivae, id est res arefactae. 2 Adiectivo posito saepe necessario subintelligendum est substantivum ei conveniens: quod quale esse debeat, non difficulter ex contextu intelligi potest. Psal, 27. Unum petii a Domino, scilicet petitionem. 2. Sam. 21, Ipse autem erat accinctus novo, scilicet ense. Ierem. 15, Factus es mihi sicut mendax, scilicet fons. Nehem. 9, Dabo fidele, scilicet foedus. Apoc. 3, Incedunt mecum in candidis, scilicet vestibus, quia

Dominus: Et descendit publicanus in domum iustificatus, Pharisaeus autem in suis peccatis haesit securus, sine Dei gratia. Sic et Matth. 10, Christus primum dicit, non esse timendos eos, qui tantum corpus possunt laedere: et mox veluti sibi contradicens, inquit, magis esse timendum Deum, qui potest simul corpus et animam perdere, cum ea comparatione solum Deum timeri velit, ut in adverbio Magis dixi. 10 Hanc aliqui vocant impropriam comparationem, et afferunt exemplum, 1. Cor. 7, Melius est nubere quam uri: ubi non id vult Paulus, quod etiam uri sit bonum. Sic vulgo

dicere ac sentire solet. Luc. 1, Benedictus Deus, quod visitaverit et redemerit populum suum: id est, visitet et redimat: nunc loquitur enim de re, quae tunc primum inchoabatur et agi incipiebat, nequaquam vero iam peracta erat. Haec vero temporis permutatio facile ex contextu animadverti potest. Sic 1. Cor. 5, Scripsi vobis: ponitur bis, quod aliqui non male in praesenti exponunt. Hac Enallage praeteriti pro praesenti etiam Graeci interdum uti solent. 19 Sic et futurum aliquando praesens tempus includit. Psal. 3, Non timebo a decem millibus populi:

in me frater meus, et remittam ei? pro, Quoties si peccabit, remittere debeo? Tale forte et illud est: Solvite templum hoc, et post triduum reaedificabo illud: pro, si solvetis. Psal. 4. Irascimini, et nolite peccare: pro, Si irascimini, sicut in moribus humanis id vitari non potest, saltem cavete, ne ira vestra erumpat in aliquod foedum facinus, eaedem, aut alia. Quod facis, fac cito: pro, Si omnino vis facere, ac me prodere, et stat indurata sententia ac voluntas, frustra me tibi concionante, saltem matura, quando quidem hora mea venit. Psal. 2, Postula

dici. Tu domine mi rex dixisti, Salomon filius meus regnabit post me. Iohan. 1, Et dixit quod non sum ego Christus. 41 Sicut. non quantitatem, sed tantum qualitatem, crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos. Tale est et illud: Sicut et nos remittimus debita. De significationibus abusivis quarundam Coniunctionum, dixi in capite De non causa, ut

veritas, id est verae. 1, Corinth. 1, Christus factus est nobis iustitia, sapientia, sanctificatio: id est, noster iustificator, doctor et sanctificator. Christus est scandalum, aut stulticia. Qui Hebraismus habet maiorem emphasin, ut Ter. Tu es mera sapientia. 43 Huc quoque referri potest et illa constructio, cum substantivum est in subiecto: accidens vero in praedicato ponitur cum litera ל Lamed significante In: ut Ies. 4, Die illa germen Domini erit in magnificentiam et gloriam, id est magnificum et gloriosum. Verum Hebraismus plus

ex ea domo: alioqui esset tautologia. Idem enim est manere in domo, et non exire ex ea. Sed Inde, pro ex ea civitate ponitur: non domum, sed etiam civitatem refert. 7 Referunt nonnunquam etiam relativa aliquod antecedens, quod licet non praecesserit, facile tamen, quale sit, intelligi potest. Ut Ier. 10, Quoniam lignum de sylva excidit illud, auro exornavit illud, clavis confirmavit, non commovebitur: subintelligitur antecedens idolum, quod tamen non praecessit, sed facile ex sequente descriptione intelligi potest. 8 Saepe quoque referunt Hebraei per relativum

quod licet non praecesserit, facile tamen, quale sit, intelligi potest. Ut Ier. 10, Quoniam lignum de sylva excidit illud, auro exornavit illud, clavis confirmavit, non commovebitur: subintelligitur antecedens idolum, quod tamen non praecessit, sed facile ex sequente descriptione intelligi potest. 8 Saepe quoque referunt Hebraei per relativum antecedentia nomina longius, quam ut commode referri possint, distantia, cum sint alia propria, quae videri possint per ea relativa referri. Proinde vigilantia in ea re adhibenda est, ne ea referri putemus propter propinquitatem,

circa domum meam ab exercitu transeunte: id est, Tuebor aut defendam domum meam ab omni hoste ei insidiante. Verbum Castrametari, non recipit eam constructionem aut sensum ab aliquo, sed verbum Tueri aut Defendere, pro quo hic Castrametari ponitur. Mar. 9, Hoc genus daemoniorum in nullo potest exire: id est, eiici aut cogi ut exeat. Sic et relativum interdum refert non ipsam vocem antecedentis, sed eius sensum, ut in relativo dixi. 24 In similitudinibus aut alias, vox non raro alio respicit constructione, plerunque autem ad proxima, alio

adhaerens verbis, rebus ipsis vim inferat. Sermonis enim valde varius usus est, ac saepe non parum a communibus significationibus recedit: nec ulla ferme locutio, aut etiam vox est, quae non aliquando aliquid ambiguitatis recipere queat. Nemo etiam tam diligenter ac semper perspicue loqui potest, quin interdum auditor aut lector, etiam non omnino stupidus, a vera eius sententia aberrare soleat. Contra tamen non raro rerum, de quibus agitur, noticia magnum adiumentum adfert ad sermonis intelligentiam. Quare natura rei diligentissime ac verissime cognoscenda est,

suo loco plenius agetur. Solet vero illud praecipue in ea disceptatione praecipi, ut non tam verba quam mentem auditoris attendamus. Quod quidem rectissime dicitur, si quis alia ratione eius mentem percipere potest: nam alio qui unde ea rectius, quam ex eius propriis verbis, quibus eam ipsem et exprimere voluit, accipietur? Discernendae vero sunt accurate significationes vocum, ita ut discernamus proprias a figuratis. Praeterea ut etiam proprias dividamus: nam etiam propria significatio

qui unde ea rectius, quam ex eius propriis verbis, quibus eam ipsem et exprimere voluit, accipietur? Discernendae vero sunt accurate significationes vocum, ita ut discernamus proprias a figuratis. Praeterea ut etiam proprias dividamus: nam etiam propria significatio aliquando subdividi potest. Multo magis figuratae significationes accuratissime sub dividendae sunt, ita quidem, ut etiam sciamus, per quem tropum a genuina ac maxime propria ad hanc aut aliam tropicam unaquaeque vox in proposito textu migraverit. Quinetiam gradus illarum tropicarum notionum, aut a

tropicarum notionum, aut a significatione declinantium expendendi sunt: ut solerter animadvertamus, quanam occasione, et quousque tandem illa a sua, quasi nativa sede recedens, progressa sit. Non mox vocabulum, pluribus rebus aliquo modo differentibus attributum, diversa significat. Potest enim fieri, ut illa diversa communem quandam rationem habeant: ut fit in vocibus generum ac specierum. Sic una notione Tristicia significat tristiciam secundum Deum, et tristiciam seculi. Sic multiplex dilectio, timor, zelus, et similia in genere una notione communi vocabulo notantur.

aut ad alias atque alias res extenduntur, alias negligentia utentium: dum non considerant loquentes aut scribentes se non propriissime vocibus uti, aut non curant summam proprietatem. Alias humana quaedam caecutientia, dum nemo omnia sua errata vel animadvertere vel corrigere, ut oportet, potest. Alias necessitate, ob inopiam vocum: cum res sint infinitae, voces autem finitae, ut saepissime unica voce pro pluribus rebus uti, abutive plane sit necesse. Alias commoditate quadam loquendi allecti: dum vel ipsum vocabulum sic detortum arridet, vel eius constructio

Sicut res ipsae dicuntur esse, cum tamen aliae quidem actu, aliae tantum potentia existant: ita etiam verborum significationes, alias de sola earum potentia, alias de actu accipiuntur: quemadmodum etiam nulgo alias dicimus aliquem edere caseum, qui iam ipso opere et actu edit, alias qui solet aut potest edere eum. Dicimus aliquem non bibere vinum, eo sensu, quod iam non bibat: alias quod omnino bibere nequeat, neque soleat. Notant hanc Regulam etiam Pontificiae decretales, lib. 3. hisce verbis: Multa verba secundum communem usum loquendi non ad actum, sed ad aptitudinem referuntur. De qua

T. Vobis fretus. P. Scis quam fretus. ubi illud Fretus posterius ponitur tantum allusione quadam ad responsum militis. 16 Alias secundum rei naturam. Sic aliqua dicuntur salubria aut insalubria, quia per se talia sunt. Sic Deus est omnibus palpabilis et obvius, aut facile agnosci potest, Actor. 17. et: Lex salutifera est, si per se inque natura consideretur. 17 Alias habita ratione personarum. Sic bonum fuisset Iudae non nasci. Bonum fuisset danti scandalum, prius fuisse submersum. Sic dicuntur medicinae ratione morbi et aegroti salubres. Aliud est per se

SIT TROPICA LOCUTIO. Augustinus libro De doctrina Christiana 3 cap. 10 et 15 docet, vocem orationemve cognosci, an proprie aut figurate accipiatur, hoc indicio, si id dictum proprie acceptum nec ad fidem, nec ad dilectionem, aut ad ullam omnino aedificationem accommodari potest. Sane verum est omnia Scripturae dicta necessario ad aliquam aedificationem referri posse ac debere: sed interdum id alicui videri potest aedificare aut non aedificare, verumque aut falsum esse, quod revera aliter se habet. Sicut in controversia de corpore Christi videtur Papistis id cum

an proprie aut figurate accipiatur, hoc indicio, si id dictum proprie acceptum nec ad fidem, nec ad dilectionem, aut ad ullam omnino aedificationem accommodari potest. Sane verum est omnia Scripturae dicta necessario ad aliquam aedificationem referri posse ac debere: sed interdum id alicui videri potest aedificare aut non aedificare, verumque aut falsum esse, quod revera aliter se habet. Sicut in controversia de corpore Christi videtur Papistis id cum primis ad aedificationem facere, si panis ille transsubstantietur, adoretur, invocetur, et veluti praesentissimus quidam Deus nobiscum

Ironiae habet, nisi quod adhuc quiddam amarulentius et hostilius, coniunctumque cum risu et laeticia animi de alieno malo gaudente. Talibus sannis, testibus Evangelistis, Iudaei exagitarunt Christum in passione: Ave Rex Iudaeorum: Descendat de cruce, et credemus in eum: Alios salvos fecit, se non potest: Vah qui destruis templum. Sic Psal. 22, Speravit in Dominum, eripiat eum, quia vult eum. Genes. 4, Ecce magister somniorum venit. Isa. 37, Scilicet Iehova eripiet Ierusalem de manu mea. Vicinus est huic tropo Mycterismus, subsannatioque et scomma. Exod. 24,

Sic ibidem primo capite, Et fuit dies: significat quandam forte solennem diem, sed non circumscriptam, aut alligatam ad praecedentia. EADEM VOX PROPRIE ET TROPICE. Eadem vox semel posita, ratione diversorum membrorum ad quae respicit, potest et figurate et proprie accipi: ut Nehem. 9, Dedisti eis populos, quos dimisisti in angulum. Populus, ratione primi membri, significat figurate terram, civitates ac possessiones populorum: sed ratione sequentis, Dimisisti in angulum, significat proprie ipsosmet populos.

exponit, Hic potus erit ultimum valete huius temporariae vitae. Sic allusione quadam ad illam ultimam coenam dicit ibi Dominus Apostolis, Dispono vobis, ut bibatis et edatis in regno patris mei. Sic forte alludit Christus ad verba et cogitationes Pharisaeorum, dicentium Luc. 5, Quis potest remittere peccata? cum subdit, Utrum est facilius dicere, Remissa sunt tibi peccata, an, Surge et ambula? quasi diceret: Disputatis de possibili ac impossibili, et quod sit impossibile homini remittere peccata. Scio autem vos non tanti remissionem peccatorum facere, quin multo difficilius

convenit cum Pompa quadrigarum. Linacer admodum apte utramque hanc figuram definit: Zeugma est, quoties in similibus clausulis commune aliquid in una positum, in aliis non mutatum desideratur: Syllepsis est, cum in dissimilibus clausulis eiusmodi commune in una positum, in caeteris satisfacere non potest, nisi mutatum. ANADIPLOSIS est geminatio vocis, cum vox in priori membro posita, praesertim in fine, etiam in secundo mox initio repetitur. Scaliger Epanastrophen vocat, forte magis speciali convenientioreque nomine. Psal. 122, Stantes erant pedes nostri in portis

dubium est, in quod regnum, Cyrine an Croesi respexerit Apollo. Tales innumerae ambiguitates etiam in sacris reperiuntur. Dixi de hoc orationis vitio supra ante tropos paulo prolixius. MACROLOGIA est, cum non necessariis vocibus longa fit oratio, quae recte ad Pleonasmum referri potest, de quo alibi. Gen. 13, Quin et ipsi Loth comitanti Abraham erant greges, et armenta, ac tabernacula. Et non sustinuit eos terra, ut habitarent simul: quia fuit eorum possessio multa, et non potuerunt simul habitare. Haec tamen etiam ad Tautologiam referre queas. ENALLAGE vel

aut Dialyses, seu resolutiones orationis varias plane habent Hebraei. Quaedam namque non bene eximi ex contextu possunt: oratio enim imperfecta, mancaque relinqueretur. Quaedam etiam digressionibus viciniores sunt, ut ex iis quae de repetitione et sententiarum ordine dicta sunt, intelligi potest. Sicut vero apud Latinos et Graecos post insertam, praesertim longiorem Parenthesin, aliquando orationis initium resumi per Epanalepsin solet: ita et in sacris Literis, ut in repetitione dixi. Fit vero ea resumptio alias iisdem verbis, quae initio orationis posita fuere, alias diversis, sed

HYPERBATUM, est longa, et impedita, aut parum analoga constructio. Item videtur esse cum Synchisi, quae est confusio aut perturbatio verborum talis, ut non facile eorum naturalem ordinem cernere possis: quae omnino varia est et pene incomprehensibilis praeceptione. Rom. in fine: Ei vero, qui potest nos confirmare secundum Evangelium meum, et secundum praedicationem IESU Christi, ex revelatione mysterii, quod a temporibus aeternis tacitum fuit, nunc vero factum est manifestum per scripturas propheticas, ex imperio aeterni Dei, in obedientiam fidei, apud quasvis gentes declaratum: soli

reginae Saba: collatione ipsorum propria, faciem caeli recte diiudicantium, et asinum ac bovem ex puteo in sabbato extrahentium, item ratam et mentam decimantium. CORRECTIO est, cum dictum nostrum corrigimus: ut Hebr. 6, Atque hoc faciemus, siquidem permiserit Deus: fieri enim non potest. Hac ratione difficultas rei indicatur. 1. Cor. 6, Omnia mihi licent, ut non omnia conducunt: omnia mihi licent, at ego non redigar sub ullius potestatem. Escae ventri, et veterescis: Deus autem et hunc et illas abolebit: corpus vero non scortationi. Hebr. 6, Sed persuasimus nobis,

Sic saepissime vitia, virtutes et regiones sub specie muliercularum inducuntur. Huc referre possis, quod etiam in novo Testamento totus coetus piorum unum corpus esse pingitur, et singulis membris non tantum affectus, sed etiam sermo tribuitur: ut Roman. 12, et prior. Corinth. 12, Non potest autem oculus dicere manui, non est mihi opus te: aut rursus caput pedibus. non est mihi opus vobis. Item: Si dicat auris, non sum oculus, igitur non sum de corpore. Sic 1. Cor. 3. prolixe depingitur charitas, quam bona muliercula sit, ac omnigenis vitiis careat. Chrysostomus et illud esse

sed de viva ac salutari, nempe quae simulamat Deum, eumque timet, nec multum diversa est locutio Pauli 2 Cor. 5, Neminem novi, id est, ex nullo pendeo, nulli confido. Verbum Heemin, credere, hac eadem figura saepe non tantum noticiam historiae significat, qualis etiam in impiis esse potest: sed etiam affectus consequentes, quos pii doctores hoc tempore uno fiduciae nomine complectuntur, quos nos libro de voce et re Fidei prolixius et ex instituto explicavimus, totiusque huius vocis naturam plenissime edisseruimus, ut iam necesse non sit eadem illa hic repetere. Sic

simul ipse affectus, sive non. Luc, 16, Aut enim alterum odio habebit, et alterum diliget. Videtur per (Odio habebit) significari negliget, ut ex sensu et sequentibus verbis inversae sententiae intelligi potest. Affectus enim dilectionis etiam in plures extendi posset, sed opera assidua non potest. Proverb. 13, Qui parcit virgae, odit filium: id est, negligit, degenerare et corrumpi, improbumque fieri patitur, cum tales plerunque nimium teneriter diligant liberos. Ponitur ergo Odium pro

simul ipse affectus, sive non. Luc, 16, Aut enim alterum odio habebit, et alterum diliget. Videtur per (Odio habebit) significari negliget, ut ex sensu et sequentibus verbis inversae sententiae intelligi potest. Affectus enim dilectionis etiam in plures extendi posset, sed opera assidua non potest. Proverb. 13, Qui parcit virgae, odit filium: id est, negligit, degenerare et corrumpi, improbumque fieri patitur, cum tales plerunque nimium teneriter diligant liberos. Ponitur ergo Odium pro neglectione aut effectu odii, cum contrarius affectus sit. At diligens eum, mature castigat

te, id est, haec est vitae causa. Ioan. 3, Hoc est iudicium, quod lux venit in mundum: id est, haec est causa iudicii seu condemnationis. Esaiae 28, Haec est requies, reficite lassum: id est, haec est causa requiei. 1 Cor. 9, Quae igitur est mihi merces, id est, quae est causa mercedis, quod potest hic esse meum meritum? 1 Pet. 2, Haec est gratia apud Deum: id est, causa gratiae, aut certe res grata Deo. Matth. 5, Quam mercedem habetis: id est, quodnam eximium meritum habetis, si ea tantum facitis, quae etiam mali faciunt. Ioan. 5, Haec est victoria quae vincit mundum, fides

enim sibi invicem, viri iacere semem, et mulieres concipere. Ibidem: Fide ceciderunt moenia Iericho, id est, deiecta sunt. Matth. 11, Regnum caelorum vim patitur, et violenti rapiunt illud, id est, omnium rapinae patet expositumque est, etiam indigni eo potiuntur. Hoc genus daemoniorum non potest exire, nisi ieiunio, id est, eiici. Sic Thren. 3, Recessit anima mea a pace, oblitus sum boni: id est, pax recessit a me. Mar. 6, vicinum hoc est, Non potuit IESUS in sua patria multa miracula facere: id est, illi non fuerunt capaces eorum ob incredulitatem. Dic ut lapides isti panes

turpitudo nuditati accessit, eaque ab eis conspecta est. tribuitur id ipsorum oculis, quod proprie obiecti est. Nam oculi eorum fuerunt magis aperti antea quam postea. Sic illud, Scietis bonum et malum, id est, ad erit malum, Experiemini reipsa utrumque. Sic quasi per quandam correlationem exponi potest quod Iobi 4 legitur: Posuit Deus in angelis suis stulticiam: id est, reperit, ut Vulgata vertit. Contra personis tribuuntur, quae sunt rerum: ut Rom. 1, tribuitur hominibus cognitio Dei ex secundis causis, cum illa magis intelligenda sint de ipsarum rerum perspicuitate, nempe

exemplum est, Amare, pro benefacere, Dilectio, pro beneficio, et contra Odisse: de quibus alibi dictum est. Sic et alii affectus pro externis operibus ponuntur: ut Herodes doluit de iuramento. Christus dilexit illum iactatorem obedientiae, Marc. 10. Sic et Christus Matth. 6, illud suum, Nemo potest duobus dominis servire: per diligere et odisse exponit: cum tamen quis plures diligere, sed pluribus servire prorsus non possit. affectus enim est pluribus communicabilis, sed tota opera non item. Sic praecedens exemplum, Iudicastis vos indignos vita, ponitur pro effecistis, animi actio pro

agnitio hominum sequitur. Quare verba ac nomina illas actiones significantia alias aliud horum denotant, ac veluti sursum ac deorsum vagantur alias ad fontes regrediendo; alias ad exitus, et non semper vel haec omnia simul, vel ipsam proprie actionem aut factum, ut alioqui usitate accipiuntur. Potest autem et hic tropus ad Synecdochen referri, quoniam ea quasi mater quaedam Troporum habetur. Simile quid et Latini interdum habent, in permissivo et potentiali modo. Reperitur omnino et in aliis linguis haec sermonis consuetudo. Vicina huic, tametsi aliquanto angustior, regula

agendi vobiscum. Exempla iuris. Genes. 3, De omni arbore comedendo come demus: id est, liberum plerunque ius edendi habemus. Lucae 3, dicunt milites poenitentes ad Baptistam: Et nos quid faciemus? id est, quid facere iure debemus aut tenemur? 1. Corinth. 3, Fundamentum nemo potest ponere aliud, praeter id quod positum est, quod est IESUS Christus: loquitur de vero et salutari fundamento structurae aut aedificii: alioqui de facto Pharisaei et sacrifici ponunt sua opera et sacrificia pro fundamento salutis. Sic Terent, in Phorm. Quid ago? id est, quid iure agere possum

comedere talia? Hoc praeceptum etiam ipso iure Canonico habetur, 1. cap. maiores mensa. caeterum de Bapt. quod scilicet verba saepe intelligenda sunt secundum potentiam, non secundum actum. Sic accipiendum est illud Iohan. 1, Illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: id est, potest omnes illuminare, omnibus illuminationem acquisivit: non quod reipsa aut actu omnes illuminet. Huc aut superius ad ius potest referri, quod toties Christus omnes redemisse, omniumque peccata expiasse, patremque omnibus conciliasse, et totius mundi peccata abstulisse dicitur.

saepe intelligenda sunt secundum potentiam, non secundum actum. Sic accipiendum est illud Iohan. 1, Illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: id est, potest omnes illuminare, omnibus illuminationem acquisivit: non quod reipsa aut actu omnes illuminet. Huc aut superius ad ius potest referri, quod toties Christus omnes redemisse, omniumque peccata expiasse, patremque omnibus conciliasse, et totius mundi peccata abstulisse dicitur. Intelligenda enim sunt talia dicta de iure aut potentia: omnes enim homines potest passio Christi salvare, omniumque peccata abolere: sed non

aut actu omnes illuminet. Huc aut superius ad ius potest referri, quod toties Christus omnes redemisse, omniumque peccata expiasse, patremque omnibus conciliasse, et totius mundi peccata abstulisse dicitur. Intelligenda enim sunt talia dicta de iure aut potentia: omnes enim homines potest passio Christi salvare, omniumque peccata abolere: sed non reipsa et actu id beneficii praestat. Ut enim omnes eum (omnibus quidem hominibus ius aeternae salutis seu huius preciosissimi thesauri acquisitum est) at non omnes fide accipiunt. Huius Hebraismi et discriminis ignorantia imposuit

fieri. Sic Latini dicunt, Vale: id est, cupio te valere, et vivat Arturius, Vivite felices. Ubi illa verba votum notant. Exempla facultatis, quae aliquantulum a praecedentibus differunt. Nam ibi potentiam ferme, ut physici, accipio. 1. Corinth. 2, Spiritualis diiudicat omnia, id est, potest diiudicare omnia feliciter, valet iudicio, ac diiudicat. hic vires aut facultatem denotat. Isa. 49. Nunquid obliviscetut mulier infantis sui? et Ierem. 2. Nunquid obliviscitur virgo ornamentorum suorum? id est, num poterit oblivisci? Num colligunt de spinis uvas, aut de tribulis ficus?

id est, studeat placere et prodesse. Item Gal. 5, Qui in lege iustificamini, gratia excidistis: id est, qui per legem vultis iustificari. Et Gal. 1, Si hominibus placerem, servus Christi non essem: id est, si studerem inprimis hominibus placere, non possum simul et Christo servire. Nam nemo potest duobus dominis servire. 1. Cor. 10, Sicut ego per omnia omnibus placeo, id est, placere studeo. Citavimus in hac parte Regulae duo Pauli dicta, quae, quod ad verba attinet, pugnare interse videntur: quorum alterum est 1. Cor. 10, Quemadmodum ego per omnia omnibus placeo:

ita tamen, ut praecipue Deo placere coner: quin et ob hoc ipsum favorem hominum ambio, ut divinae voluntati, quam plurimos ad veram doctrinam alliciendo, satisfaciam. Non pugnant igitur haec duo dicta. Quod autem hic sit horum locorum sensus, facilime ex ipso contextu, unde sumpti sunt, probari potest. Prius dictum loquitur de studio quaerendi favorem humanum in timore Dei, et ad gloriam Dei directo: posterius vero loquitur de captando favore hominum, neglecto penitus Deo. Exempla, ubi per infinitivum et permittere sensus verbi reddendus est. Psal. 119, Ne

te? id est, quare permisisti. Sic, Ne nos inducas in tentationem: id est, ne permittas nos induci in tentationem. Sic opinor et loca de Pharaone intelligenda esse, Induravit, etc. Item locum Pauli Rom. 9, Quem vult indurat, et similes. Quod ex eodem nono ad Romanos capite probari potest. Exponit enim tales locutiones per illud sequens: Quod si Deus volens ostendere iram, toleravit in magna patientia vasa irae: quod idem est, ac si diceret, permisit eos aliquandiu insanire, seu tulit eos, idque magna patientia, non ipse eos ultro ad insaniam impulit. Ezech. 14, Ego Dominus

teste Hieronymo dicta, quia παραβάλλεσαι iuxta alterum iacitur aut ponitur: est simile alicunde petitum, vel a rerum natura, vel a vera historia aut etiam ficta, solum ac sine similitudinis adverbiis positum. Cui postea addi potest explicatio, et ad propositam sententiam accommodatio: ut Christi Parabolae de seminibus, vinea, rege aut hero commendante regnum, familiam, donum aut vineam suis ministris. Hisce plurimum usus est Christus. Videtur autem in eo differre Parabola ab Allegoria, quod est plerunque prolixior,

piorum vel filiorum Dei, quam bonorum, quae eis acquirit. 6 Solentuero et ab una voce aut re plures Metaphorae formari, et ad diversas res significandas traduci: ut a Leone ad Christum, ad populum Israeliticum, ad tribum Iuda, ad Deum irascentem et minantem, ad Christum et ad satanam. Potest enim quaevis vox ad omnes eas res significandas transferri per Metaphoram, quas eius proprie significata res sua aliqua proprietate aut indole repraesentat, aut in ea cum illis convenit. 7 Solent etiam metaphorae a pluribus rebus sumi, et ad unicam transferri, idque vel ratione

etc. Hic non facile est videre, quid commune habeat civis et aedificium, aut virgo et aedificari, quod in superiore Regula ponitur. Itaque illis quasi diversissimis rebus inter se coniunctis turbatur animus non praemonitus. 14 Hisce Regulis commode et illud addi potest, quod Hebraei crebro coniungunt voces multum a se mutuo diversas, quod genus sermonis videtur esse durius aliquanto: ut, Oculi omnium in te sperant: Auribus percipe lachrymas meas: Excindere brachium: Excindere mustum ex ore: Debilitatum esse oleum, Ioel. 1. Populus vidit vocem Dei, Exod.

veluti cum percutit et plectit, quosantea beneficiis cumulaverat. Quam quidem vicissitudinem ac mutationem non affectu aliquo Deus inducit: sed ab aeterno praevidit ac definivit. Ab aeterno autem et immobili voluntate, cum semel de omnibus quae perfici unquam debent, statuerit, intelligi sane non potest, propositi vel consilii mutationem in ipso locum habere. 16 Cumprimis elegans est, de huiusmodi locutionibus affectum significantibus, sententia Augustini lib. 1. contra adversarium legis et prophetarum, cap. 20: Poenitentia Dei non est post errorem: ira Dei non

religio sit corrupta, nihil plane porro remedii superest hominum saluti. Denique, sicut infatuatum fal prorsus nulli usui est, nisi ut abiiciatur: ita religio corrupta et doctores, si vel seductores fiant, vel etiam canes muti, prorsus nulli sunt usui, nec quicquam melius de eis fieri aut statui potest, quam ut omnes eos fugiant ac detestentur. 8 Saepe plures Similitudines ordine coacervantur, omni declaratione et applicatione omissa. Ieremiae vigesimotertio, Quid tritico cum stramine? Nonne est verbum meum ignis et malleus? Amos tertio, Num ibunt duo simul sine pactione? Num

sine applicatione: ut, Si caecus caecum ducat, uterque in foveam cadet. Roman. 5, Sicut per unum hominem intravit peccatum, et per peccatum mors: sic per unum hominem venit iustitia, et per iustitiam vita. Verum plerunque deficiens collationis membrum, facile ex altero et contextu intelligi potest. 16 Huc pertinent typi: ut, Christus maledicens in via infrugiferae ficui, primum pingit populi Indaici statum, nempe culpam et poenam, postea etiam efficaciam fidei docet, posterius ac minus principale applicat, alterum non. Sin minus principale applicat in lotione pedum, nempe

manum suam ad aratrum, et retro respicit, idoneus est ad regnum caelorum: id est, nemo qui amplectitur quidem Christum, sed tamen simul ad terrena aut etiam peccata respicit, quibus omnibus prorsus valedixisse et abrenunciasse statim initio debebat, satis est idoneus ad regnum caelorum: quia nemo potest duobus dominis servire, et cura illarum terrenarum rerum aut impedietur, ut non recte tractet regnum caelorum, aut etiam prorsus ab eo abstrahatur. Collatio tota haec forte esse posset: Sicut siquis vult recte arare, eum oportet non tantum manum stivae admovere, sed etiam intentum ac totum

unum peccantem venit, ita et iustitia donata. Ibidem mox: Nam reatus ex uno quidem ad damnationem, donum vero ex multis delictis ad iustificationem. Hic iterum deest aliquid in illis Ex uno, quod indicet, quod illud unum sit. Id vero ex sequente ac opposito (Ex multis delictis) agnosci et suppleri potest. Ibidem mox: Nempe igitur, sicut per unam offensam in omnes homines ad condemnationem, ita etiam per unum iuste factum aut meritum in omnes homines ad iustificationem. Hic in utroque membro deest nominativus, seu id quod confertur, quod tamen ex praecedentibus et sequentibus suppleri potest,

potest. Ibidem mox: Nempe igitur, sicut per unam offensam in omnes homines ad condemnationem, ita etiam per unum iuste factum aut meritum in omnes homines ad iustificationem. Hic in utroque membro deest nominativus, seu id quod confertur, quod tamen ex praecedentibus et sequentibus suppleri potest, nempe iniustitia aut reatus, et contra meritum aut iustitia. Sic eodem capite in illis quinque versibus est antithesis et collatio, quae si plene intelligenda esset, prolixe evolvi posset suppletis ex altero quae in altero desunt. Verba Pauli sunt haec: Christus enim, cum

ipsius: multo magis nunc reconciliati servabimur in vita ipsius. Ubi in posteriore ratiocinatione est servari per vitam Christi veluti integram novamque argumentationem continens, quod si mors Christi tantum efficere potuit, multo magis vita eius erit efficax: quod etiam in praecedente intelligi potest. Sed in priore est ab ira, quod et in posteriore intelligendum est. Sic eodem capite versibus 12, 13, 14 est collatio Christi et Adami, et iustitiae ac iniustitiae inde orientium. Ubi in fine postremi versiculi paucissimis verbis, nempe qui est typus futuri, subindicatur

locum obtinet, fit saepe commutatio, ut id quod rem possessam aut quasi quandam substantiam notat, ponatur in genitivo. Qua de re plenius in constructione Nominum dictum est. ut, Non deficiet hydria farinae, 1 Reg. 17. pro, farina hydriae, aut quae continetur in hydria. Nam hydria non potest deficere, ut maxime evacuetur. Israel sectatur legem iustitiae, et ad legem iustitiae non pervenit, Rom. 9. pro, iustitiam legis. Nam ad legem quidem perveniebat, quae erat proprie in ore et memoria eius, teste Mose: sed ad eius iustitiam pervenire eamve praestare nequibat.

quod eius accidenti, id est, formositati, tribuendum est. Sic et in vicinis correlativis aut quoquomodo coniunctis personis aut rebus persaepe ea ad alteram transferuntur, ut alteri tribuuntur, quae proprie alterius sunt, ut alibi quoque annotavi. Marci 9. Hoc genus daemoniorum non potest exire, nisi tantum in ieiunio et precatione: pro, homines non possunt tales daemones eiicere aliter, quam per preces et ieiunium. Anima mea discessit e pace, oblitus sum boni, Thren. 3, pro, divinitus privata est pace ac bono. Sic Christus non potuit facere miracula: id est, homines non

meum, Ioan, 14, pro servans sermonem meum diligit me. 1 Cor. 12, Nemo loquens bono spiritu, dicit Iesum anathema, pro, nemo dicens Iesum anathema, bono spiritu loquitur. Prius ponendum est signum, deinde res significata, quasi dicat, ex hac nota colliges hoc, ex illa aliud. Ibidem et, Nemo potest dicere Dominum Iesum, nisi spiritu Dei, pro, Iesum esse suum Dominum. Seu, Nemo potest Iesum pro suo Domino agnoscere ac confiteri, nisi ex Spiritu sancto. Iesus positum est ibi subiectum, et Dominus praedicatum. Vel, Qui dicit Iesum anathema, malo spiritu loquitur. Sic Psalmo 1, Beatus

spiritu, dicit Iesum anathema, pro, nemo dicens Iesum anathema, bono spiritu loquitur. Prius ponendum est signum, deinde res significata, quasi dicat, ex hac nota colliges hoc, ex illa aliud. Ibidem et, Nemo potest dicere Dominum Iesum, nisi spiritu Dei, pro, Iesum esse suum Dominum. Seu, Nemo potest Iesum pro suo Domino agnoscere ac confiteri, nisi ex Spiritu sancto. Iesus positum est ibi subiectum, et Dominus praedicatum. Vel, Qui dicit Iesum anathema, malo spiritu loquitur. Sic Psalmo 1, Beatus vir, qui non abiit in via peccatorum: pro, Is, qui non abit in via peccatorum, beatus

et calcans botros ad trahentem semen, pro, messor pertingit ad arantem: id est, tanta erit copia frumenti, ut eius collectio sit se extensura usque in autumnum, cum iam ad alterius anni proventus arandum et serendum esset. neque enim copiam laboris seu arationis promittit, quae facile haberi potest, sed copiam messis, quae diu occupabit agricolas. Ezech. 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic propheta erit. Dicendum potius, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic consulentis eum. Non enim pseudoprophetae, sed auditorum aut consulentium eum, peccatum exaggeratur, quod non minus

tribuantur, et vicissim diversissima praedicata eidem subiecto: ut, Christus est lapis, petra, vitis, agnus, ovis, pastor, serpens, et leo. Saepe contra cum Scriptura de aliquo affirmat, vel negat aliquid, non mox de aliis diversis aut contrariis diversum pronunciare censenda est. Potest enim fieri, ut idem praedicatum de diversissimis subiectis recte praedicetur. Ut 1. Cor. 5, Eos qui foris sunt, Deus iudicabit: affirmat de illis qui foris sunt. i. de Ethnicis, quod eos Deus puniet: non negat aut de iis, qui sunt intus. Affirmat item Deum illos puniturum, non negat de

certe tempus, etc. Psal. 56, Pone lachrymas meas in utre tuo: nonne in libro tuo sunt? Et, Eripuisti animam meam a morte, nonne et pedes meos a lapsu? Aliquando etiam deest particula interrogativa, sicut et alia syncategoremata. Ex responsione potest de interrogativa eiusve sensu intelligi. Omnis enim respondens solet se accommodare ad quaestionem propositam: atque sane natura est quaestionis et responsionis, ut sese invicem respiciant. Quare inepte respondentes veteri proverbio notantur, De alio interrogatum, de caepis respondere. Talis

quam clare audiebant, non etiam quaerunt, quomodo de caelo descenderit: nam id illi prorsus non credebant: sed simpliciter negant id verum esse quod dicit, quodque ille de caelo descenderit aut venerit. Postea quoque cum contra eandem doctrinam Christi pugnantes dicunt: Quomodo hic potest nobis dare carnem suam ad manducandum? non sunt soliciti, nec quaerunt de modo manducandae carnis Christi, quod fore non credebant, et Christo esse plane impossibile sentiebant: sed tantum apud se et inter se Christum eiusque doctrinam non tantum in corde per incredulitatem, sed etiam

doctrinam non tantum in corde per incredulitatem, sed etiam blasphemo ore per talia sophismata aut inanes ratiocinatiunculas mendacii arguunt, et suam incredulitatem erroremquam confirmant. Sensus ergo est: Impossibile est hunc nobis dare carnem suam ad manducandum. Quomodo enim tandem hoc fieri potest? Nullo certe modo. Igitur totus eius sermo vanus est. Interrogatio hic, valde usitata figura negat, et non quaerit aut interrogat. Porro haec natura aut vis voculae, Quomodo, valde crebra est in sacris Literis: ut Matth. 12, Si satanas satanam eiicit, quomodo ergo stabit regnum

doctrina sit vera, et quomodo aliquae eius obscurae sententiae sint intelligendae. Pii de prima non laborant, sed impii dubitant de veritate doctrinae. Verum de secunda pii quaerunt ac scrutantur, quomodo haec aut illa dicta Christi sint intelligenda. Sic Ioan. 6. Capernaitae dicentes, Quomodo potest hic nobis dare carnem suam ad manducandum? adhuc in prima quaestione haerent, ut simpliciter negent doctrinam Christi esse veram, non sunt ad secundam usque progressi. Simpliciter, inquam, ac diserte per istam figuratam interrogationem arguunt doctrinam Christi manifestae falsitatis.

Interrogo, disserui. In disputationibus plerunque sunt veluti insidiosi quidam laquei. Sic Iudaei suis interrogatiunculis captabant aliquod periculosum verbum aut dictum ex ore Iesu, quod plausibiliter postea exagitare, et ipsum in odium inducere possent. Ac facile sane hominibus hoc accidere potest, qui non prius praevident fraudulentum consilium adversariorum, ante quam irretiti teneantur. Sed de Christo saepe scriptum est, quod cogitationes insidiantium adversariorum animadverterit. Non causa ut causa. Dicit Aristoteles imperitos quaevis

et doctrina ad veram religionem pertrahis. Sic 1 Pet. 3 aliqui dicuntur lucrifieri per honestam conversationem uxorum sine verbo. Ubi de prima tantum occasione conversionis agitur. Inde enim sumpta occasione audiunt. Sic lex operatur iram non proprie ac per se, sed tantum per accidens. Huc ergo potest referri causa per accidens: ut, Iudaeorum ruina salvatae sunt gentes, et misericordia in gentiles increduli facti Iudaei, Rom. 11. quae locutio ibi multum iteratur. Significat autem quasi quandam occasionem praebuisse Deo Iudaeos sua incredulitate, ut gentiles sibi in populum adscisceret.

est, Iudaea solum, 2. Paral. 9, Magnificatus est rex Salomon prae omnibus regibus terrae, scilicet terrae Canaan et vicinarum. Gen. 41, Omnis terra venit in Aegyptum. Universalis persaepe apud Hebraeos latius patere videtur, quam praesentis materiae natura postulat, aut etiam ferre potest. Quare specificatione quadam opus est. qua applicetur ea universalis ad praesens negotium. 1. Sam. 20, Et non est locutus Saul quicquam ea die, scilicet de absentia Davidis. Ibidem: Et puer nescivit quicquam, scilicet de negotio praesenti, quod inter Davidem et Ionatan agebatur 1. Sam.

quae sunt in caelo et in terra, scilicet reconciliationis capacia. Cum exaltatus fuero, omnia traham ad me, scilicet meo regno convenientia. Luc. 11, Ecce omnia munda sunt vobis. Illuminationem hominem venientem in hunc mundum, scilicet qui illuminantur: vel intellige de potentia aut iure, potest illuminare omnes homines venientes in hunc mundum. Omnia omnibus placeo. Haec priora exempla ideo observanda sunt, ut in sequentibus dictis contra Papistas non tantum sententiam, sed et verba habeamus. Matth. 16. Quicquid ligaveritis in teris, erit ligatum in caelis: et quicquid solveritis

non interdicat, sed hoc posterius vult longe studiosius exerceri quam exercetur: ac non vult impediri hanc in miseros benignitatem, per nimium illius prioris officii studium, ut alioqui plerunque fit. Ibidem: Si quis non odio habebit patrem suum, matrem, fratres, sorores, et propriam animam, non potest esse meus discipulus. Item: Quicunque non renunciaverit omnibus suis, non potest esse meus discipulus. Iohan. 12, Qui odio habet animam suam in hoc mundo, in vita aeterna custodiet eam. Videtur absolute praecipere, ut nostra, nostros, ac vitam ipsam odio habeamus et negligamu:, quod esset

ac non vult impediri hanc in miseros benignitatem, per nimium illius prioris officii studium, ut alioqui plerunque fit. Ibidem: Si quis non odio habebit patrem suum, matrem, fratres, sorores, et propriam animam, non potest esse meus discipulus. Item: Quicunque non renunciaverit omnibus suis, non potest esse meus discipulus. Iohan. 12, Qui odio habet animam suam in hoc mundo, in vita aeterna custodiet eam. Videtur absolute praecipere, ut nostra, nostros, ac vitam ipsam odio habeamus et negligamu:, quod esset plane impium: cum tamen nihil aliud postulet, nisi ut gloriam Dei, ac aeternam

in nomine Domini, pro, tunc cultus Dei instauratus est, et magis quam antea florere coepit: quando quidem antea ob parricidium Cain valde imminutus et obscuratus fuerat. Est et aliud quoddam genus nimium aut parum dicendi, quod licet sit moderatius Hyperbole, tamen ei recte subiungi potest. De quo haec observentur. Vehementiora pro levioribus, et contra. Vicinum igitur quiddam Hyperbolae est, et tamen diversum, quod in loquendo, praesertim in contradicendo, usitatum est in omnibus linguis ac negotiis, ut aliquid nimium aut certe plus

in loquendo, praesertim in contradicendo, usitatum est in omnibus linguis ac negotiis, ut aliquid nimium aut certe plus quam res habet dicatur, sive id dicentis affectuum vehementia, sive studium movendi auditoris, cuius tarditati aut etiam negligentiae ac ruditati nihil satis in arduis rebus dici potest, iuxta illam communem Rhetorum regulam: iniquum esse petendum, ut aequum obtineatur. Hoc etiam in sacris Literis interdum, praesertim in contentione accidit. Gal. 2, Quod si quaerentes iustificari in Christo, invenimur et ipsi peccatores. Num igitur Christus minister peccati

condit ac ordinat. Sed sensus est: Etiam si plane ita faceret Deus, tamen non posset iniustitiae accusari, utpote omnium Dominus. Observa hic simul, quod qui potentiam vel iuris vel virium affirmat non mox ipsum factum aut opus asserit, ut alibi dicetur. Huc etiam illud genus referri potest: Quid si volo eum hic manere. Et omnino cum aliquid violentius dicitur, quod tamen non simpliciter putatur aut asseritur. Posses dicere esse Auxesim, quia potentioribus aut vehementioribus pro lenioribus abutuntur: ut, Per mortem aboleat diabolum, Hebr. 2. i. imperium ac regnum

nomen viro meo: i. ut extinguant plane, 2. Sam. 14. Sic Psal. 78, Non pepercit a morte animae eorum. Sic confirmare promissionem, pro, implere, Rom. 15, quod maius est. Exaudire, pro, facto ipso praestare. Scire me fecisti vias vitae, pro, re ipsa in vitam perduxisti. Sic accipi potest, quod interdum signum, forma, imago, similitudo pro re ipsa ponitur. Sic verba noticiae et affectuum pro opere ipso ponuntur. Verba tenuiora et quasi noticiae pro realissimis: ut Maiora hisce ostendet pater filio: id est, dabit facienda, aut per cum faciet, opereque ipso

Liptote quoque aut Synecdoche quaedam est, quod minima particula pro toto ponitur, aut res amplissimae minimis vel tenuissimis significationibus notantur. Dicere, pro ex animo sentire, confiteri, profiteri ac docere. Qui dicit IESUM anathema, malo spiritu loquitur: aut, Nemo loquens bono spiritu, potest dicere IESUM anathema. Nemo potest dicere Dominum IESUM, nisi per Spiritum sanctum: id est, sic de eo ex animo sentire ac profiteri. Sic qui ei Ave dixerit, Nec Ave quidem ei dixeritis: id est, familiarius cum eo versatus fuerit. Qui negat IESUM venisse in carne: id est, illam doctrinam

est, quod minima particula pro toto ponitur, aut res amplissimae minimis vel tenuissimis significationibus notantur. Dicere, pro ex animo sentire, confiteri, profiteri ac docere. Qui dicit IESUM anathema, malo spiritu loquitur: aut, Nemo loquens bono spiritu, potest dicere IESUM anathema. Nemo potest dicere Dominum IESUM, nisi per Spiritum sanctum: id est, sic de eo ex animo sentire ac profiteri. Sic qui ei Ave dixerit, Nec Ave quidem ei dixeritis: id est, familiarius cum eo versatus fuerit. Qui negat IESUM venisse in carne: id est, illam doctrinam corrumpit, aut Domino IESU officium

eius erit IESUS: id est, erit verus servator. Sic Hebr. 11, Si recordati fuissent prioris patriae unde exierant: id est, si voluissent eo reverti. Sic nunc Synergistae conantur per illa tenuiora verba: Qui audit ac discit a patre, ille venit ad me: eludere illud significantissimum dictum: Nemo potest venire ad me, nisi pater traxerit eum: quasi illa tractio nihil aliud sit, quam externum audire ac discere. Verum Christus citans prophetam de interna regeneratione legisque inscriptione disserentem, facile indicat aperte istorum corruptelam redargui. Ad hoc genus Liptotes

venire ad me, nisi pater traxerit eum: quasi illa tractio nihil aliud sit, quam externum audire ac discere. Verum Christus citans prophetam de interna regeneratione legisque inscriptione disserentem, facile indicat aperte istorum corruptelam redargui. Ad hoc genus Liptotes referri potest etiam, quod interdum tantum negando alterum contrarium affirmat alterum, idque plerunque vehementissime. Apoc. 12, Non dilexerunt animam usque ad mortem, pro, exposuerunt eam in periculum mortis, veritatis. Rom. 4, Non infirmatus est fide. Non relinquam vos orphanos: id est, adero ut

possent collationes Similium, cum uno membro posito alterum omittitur: de qua re in Similitudinibus dictum est. Rom. 5, Sicut per unum hominem intravit mors et peccatum: deest, ita et per unum hominem iustitia ac vita: nisi quod tantum uno aut altero verbo subindicari videtur. Sed hoc facile potest subintelligi. Iohan. 3, Scimus quod sis a Deo: nemo enim, etc. Ideo veni, ut a te docear, etc. Quis peccavit, hic aut parentes eius? sub. illud tale ac tantum peccatum, propter quod hic caecus natus est. Sic et in responso Christi, Iohan. 4, Cognovit

vestri somnia somniabunt, et iuvenes visiones videbunt. Solent hoc genus aliqui Archaismum vocare: ut est, Dona dare, Vitam vivere. Sunt et illi Pleonasmi usitati. Baptista adfuit praedicans, surgens abiit: Levans pedes Iacob abiit in terram orientalem, respondit dicens. Huc referri potest, quod congerie verborum plurimum utuntur Hebraei, qua vel rem eandem, vel etiam totam sententiam paulum variatis verbis, rei inculcandae gratia saepius repetunt. Exod. 14, Et dixit: Si audiendo audieris vocem Dei tui, et quod rectum est in oculis ipsius feceris, et auscultaveris praeceptis

descendet. Ad Pleonasmum quoque referre possis, tum caput variarum repetitionum, tum etiam de redundante stylo. IN UNA RE PLURA SUNT, ET RESPICI DEBENT. In una re, voce aut significatione saepe plura concurrunt, quorum in dicendo ratio haberi potest ac solet. Videndum igitur est, in quodnam illorum autor potissimum respexerit. Quam vigilantiam et iudicium si lector non adhibet, sed tantum id quod maxime obvium est (ut plerunque fit) arripit, foede decipitur. ut Gal. 1. Num Deum aut homines suadeo

notare, aut in aliud respicere. Nodus autem omnis haeret, tum in voce, Stultus, tum atiam in, Secundum stulticiam. Nam in priore stultus significat notae stulticiae aut vanitatis aut etiam improbitatis nebulonem, quem non necesse est refutare, quemque gravis vir suo responso indignum iudicare potest. Deinde voculae (Secundum stulticiam) notant verborum potissimum, tametsi et sententiarum acerbitatem, levitatem, contumeliam, aut etiam scurrilitatem, quibus dignus esset stultus ut exagitaretur et flagellaretur. Sed quia illa parum decent gravem, moderatum et sapientem virum, et

ut valde vigilanter attendendum sit, quatenus tanta rerum copia et varietas inter sese ordinanda connectendaque sit, aut non. Sed de hac Regula aut Hebraismo alibi agetur prolixius. Cum varii sunt fines ac gradus unius actionis aut rei, primarii ac secundarii, summi, medii, infimi: potest fieri ac crebro fit, ut aliquid pium, verum, utile, sanctumque sit ratione unius finis aut gradus, pro ratione alterius est falsum, impium et perniciosum. Vocabula enim rerum et factorum alias summo gradui tribuuntur, alias medio, alias infimo, alias quasi umbrae aut opinioni illarum, alias

15 indicat, inquiens: Ad bonum et ad aedificationem, scilicet, ut ante omnia gloriam et voluntatem Dei respiciat. Contra Gal. 1 intelligit studium placendi hominibus, commodi sui gratia, idque neglecto Deo, et eius voluntate. In tali aequalitate finium ac graduum, nemo duob. dominis servire potest, sed in gradibus et finibus subordinatis aut diversis potest quis Deo, proximo et sibimet servire. Sic pro diversitate graduum recte solus Deus dicitur bonus, sapiens, iustus, lux, via, veritas, iustificator, et homines pii quoque: sed in aequalitate, et, ut more sophistarum loquar,

ut ante omnia gloriam et voluntatem Dei respiciat. Contra Gal. 1 intelligit studium placendi hominibus, commodi sui gratia, idque neglecto Deo, et eius voluntate. In tali aequalitate finium ac graduum, nemo duob. dominis servire potest, sed in gradibus et finibus subordinatis aut diversis potest quis Deo, proximo et sibimet servire. Sic pro diversitate graduum recte solus Deus dicitur bonus, sapiens, iustus, lux, via, veritas, iustificator, et homines pii quoque: sed in aequalitate, et, ut more sophistarum loquar, identitate graduum non item. De qua admonitione alibi prolixius egi.

At contra curat in inferiori, Psal. 147. DE ESSENTIA ET CIRCUMSTANTIIS FACTI AUT REI. Cognatum praecedenti Regulae est, quod in rebus et factis, actionibus aut passionibus alud est ipsum factum aut res, quae veluti substantia quaedam dici potest: aliud sunt circumstantiae eius, sive sint causae, sive loca, tempora, effectus, usus aut fines, quae tu sane accidentia nominaris. Haec nisi cogitatione diligenter separentur, multa exponere perspicue nequibis, multaque dubia indissoluta relinques. Sic saepe ponitur Essentia pro qualitate,

dubium per hanc distinctionem substantiae et accidentis in hoc loco solvitur. Alterum qui fiat; quod cum tum Deus, tum Iudaei voluerint procuraverintque Christum interfici, tamen Dei factum est sanctissimum, Iudaeorum vero est plane sceleratum: nec huius eorum culpae causa in Deum ullo modo reiici potest. Alterum dubium, quonam modo persecutores dicantur convenisse, ut efficiant Dei ordinationem, cum eam ignoraverint, et nequaquam in illo suo furore obedire Deo sint conati, sed suae tantum malitiae. Utrumque igitur istorum dubiorum respicit ad solam substantiam facti, non ad illa eius

descriptionibus adventus Meschiae plena est Scriptura. Alias contra idem adventus pingitur gloriosus, potens ac terribilis. Malach. 3. Veniet repente ad templum suum Dominus, quem vos quaeritis, et angelus foederis, quem vos desideratis. Ecce venit, dicit Dominus exercituum. Et quis potest sustinere diem adventus eius? et quis stare poterit, cum ille apparuerit? Est enim veluti ignis exco quens, et veluti lixivium lavantium. Sic Ioel 2, Sed et super servos et ancillas meas in diebus illis effundam de spiritu meo. Et dabo prodigia in caelo et in terra, sanguinem et ignem et

ad iudicandum firmissime expectamus iuxta oraculum Daniel. 7 cap. Quod regnum Messiae sit spirituale, probatur authoritate Rab. Salomonis super illud Zach. 9, Equitans super asinam: et paulo post, Et loquetur pacem gentibus, et dominabitur a mari usque ad mare. Non potest hoc exponi (ait Rab. Scelomoh) nisi de rege Messia: quia hic dicitur, Et dominium eius a mari, etc. Et non invenimus talem dominatorem sub templo secundo fuisse: igitur spiritualiter accipiendem est. Idem in Bereschith Rabba super illud Gen. 49, Non recedet sceptrum de Iudah,

sunt, quorumque aliquis in hac vita usus est. Quae vero adhuc in tenebris latent, et penitus ignorantur, quasi non videntur esse. Sicut thesaurus absconditus: et, Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter. Sicut etiam aliqui antiqui esse senserunt, ut ex 4 Metaphysicorum animadverti potest. Ad hanc opinionem Hebraea nomina Schachar et Boker, id est, aurora et mane, quae nomina ab inquisitione et discretione rerum veniunt: et Aereb, id est, vespere, quod nomen a commiscendis seu confundendis

manum suam ad aratrum, et retro respicit, idoneus est ad regnum caelorum: id est, Nemo qui amplectitur quidem Christum, sed tamen simul ad terrena aut etiam peccata respicit, quibus omnibus prorsus valedixisse et abrenunciasse statim initio debebat, satis est idoneus ad regnum caelorum: quia nemo potest duobus dominis servire: et cura illarum terrenarum rerum aut impedietur, ut non recte tractet regnum caelorum, aut etiam prorsus ab eo abstrahetur. Sicut si quis vult recte arare, eum oportet non tantum manum stivae admovere,

Deum, et velle scire vias eius. Isa. 58, Totas dies quaerunt me, et scire volunt viam meam: id est, ita prae se ferunt. Sic seductores vocantur aedificantes, in Psalmo: Dii, vocantur ficta idola. Non omnis qui dixerit mihi, Domine Domine, sed qui fecerit voluntatem patris. 1. Cor. 12, Nemo potest dicere Dominum IESUM, nisi per Spiritum sanctum. Talia sunt quae per concessionem dicuntur. Iam saturati estis, iam regnastis, utinam regnassetis, 1. Cor. 4. Prius rei simulatae, postea verae tribuitur regnum. Sic cum caeli laeta aut tristis facies conspicitur aut depingitur: de quo alibi

omnipotentia et opulentia, ad quam conscientia collata est infirmissima et pauperrima. Est enim tam tenera res, ut propter levissimum peccatum ita pavefiat et pallescat, ut desperet, nisi rursus erigatur. Quare lex in proprio suo usu, plus virium et opum habet, quam caelum et terra comprehendere potest, ita ut etiam unus apex, seu unum iota legis totum genus humanum occidere possit: id quod testatur historia promulgatae legis, Exod. 19, 20. Is verus et Theologicus legis usus est, de quo Paulus hic non agit. Agit ergo de hypocritis, qui exciderunt gratia, vel qui nondum

publicae. Tale quid videtur etiam esse, quod Christus Matth. 5 detersurus pravas glossas legis a Rabinis excogitatas, ipsa verba legis citat, vel uti reprehendens ea. Reprehendit autem ea non per se, sed quatenus perperam ab illis exponebantur. Ad hunc Hebraismum referri potest, quod cum Deus promiserit se habitaturum esse in arca, in suo tabernaculo et templo: Salomon tamen 1. Reg. 8, et Esa. 66, ac Stephanus Act. 7 et 17, dicunt Deum non habitare in manufactis templis, nempe sic ut opinantur homines, ut vel tota ipsius substantia comprehendatur eo

tanta rerum copia, necessario auditorem, praesertim rudiorem simul, ut ita dicam, in aures intellectumque eius effusa, obruit et confundit, ut omnia subito apprehendere et expendere non possit. Quare hoc genus sermonis aut tractationis rerum perspicere, notumque imperitioribus, quoad fieri omnino potest, efficere, utile fuerit. Neque tamen hic tantum communis ista ruditas obstaculo est, sed etiam contraria aliorum scriptorum et linguarum consuetudo, quae plerunque paucas res magna verborum copia dilatant. Quare ob summam huius linguae peregrinitatem ac diversitatem ab aliis etiam literati

In tali igitur sententiarum rerumque ac verborum copia, praesertim intra breves metas conclusa (ut solet Paulus totaque Scriptura, nihilominus etiam in copia ac plenitudine brevitati studere) oritur quasi quaedam perturbatio ac confusio: certe lector minus exercitatus et attentus non potest cito seipsum explicare, suasque cogitationes expedire, ita ut quandam summam ideamque noticiarum inde sumptarum conficiat, nisi saepius eadem repetat, ac cogitatione eis immoretur. Scaliger percommode in quit, Parenthesis omnis modi

profectio a certo initio in certam metam trahitur. Ac in Geometricis quidem, ubi sola ipsius subiectae materiae ab omnibus aliis rebus ac circumstantiis abstractae noticia consideratur et traditur, hic ordo nativarum et sibi invicem connexarum sententiarum optimo iure facileque observari solet ac potest, exclusis omnibus aliis accidentariis aut extrariis sensibus. Sequuntur hanc nativam rerum sensuumque connexionem aliquatenus etiam aliae Philosophorum scholasticae disputationes vel tractationes rerum. Historici quoque non admodum impediuntur, quin tolerabiliter hanc eandem

separarent confirmationem a confutatione, ut solent Graeci Latinique oratores, facilius se lector ex eis expedire posset. Verum id sacri scriptores non faciunt, ob plures causas: primum propterea, quod confutatio magna ex parte in confirmatoriis argumentis continetur, aut certe inde haberi potest: secundo, quia cum sophistica sit infinita, impossibile est omnes calumnias adversariorum veritatis complecti: tertio, quia sacra volumina, non ad unius aetatis usum et contra unum aliquem seductorem scripta sunt, ut eius nugas redarguere deburint: quarto, quia brevitati studuerunt. Aliquas

una aliqua probatione propositionis, mox aut nova ratio adscribitur, aut illa priore vel explicatur, vel confirmatur, vel amplificatur, vel defenditur, quod plerunque per quandam occupationem obiectionis vel expresse vel tacite fit. Unde porro fit progressio ad conclusionem. Horum vero aliquid potest interdum esse propositio nova, cui suae rationes subiungantur. Naturali ergo ordine solent ista cohaerere. Propositio, cui additur interdum sua explicatio, vel per divisionem, circumscriptionem, aut similem formam, qualis est illa Rom. 3, ubi prolixe explicatur iustitia Dei,

additur interdum sua explicatio, vel per divisionem, circumscriptionem, aut similem formam, qualis est illa Rom. 3, ubi prolixe explicatur iustitia Dei, quae gratis offeratur. Sequitur eam ratio, cui mox deberet naturae ordine etiam secunda ac tertia probatio adiungi: sed accidere potest, ut illa prima ratio vel explicanda sit, vel confirmanda, vel illustranda, ac etiam amplificanda, vel denique contra adversarium tuenda. Fieri etiam potest, ut sit aliqua adversa obiectio aut cogitatio repellenda ac refutanda, quae non tam contra hanc ipsam rationem pugnat, quam

offeratur. Sequitur eam ratio, cui mox deberet naturae ordine etiam secunda ac tertia probatio adiungi: sed accidere potest, ut illa prima ratio vel explicanda sit, vel confirmanda, vel illustranda, ac etiam amplificanda, vel denique contra adversarium tuenda. Fieri etiam potest, ut sit aliqua adversa obiectio aut cogitatio repellenda ac refutanda, quae non tam contra hanc ipsam rationem pugnat, quam alioqui quoquo modo nobis adversatur. Horum si quid interponatur, recte illi tandem conclusio additur propositionem veluti repetens. Quibus sensibus expolita ac veluti

non tam contra hanc ipsam rationem pugnat, quam alioqui quoquo modo nobis adversatur. Horum si quid interponatur, recte illi tandem conclusio additur propositionem veluti repetens. Quibus sensibus expolita ac veluti plane absoluta prima argumentatione, inchoatur nova ratio, cui simile quid attexi potest, cuiusmodi de prima dictum est. Absolutis vero tandem omnibus, sequitur principalis conclusio, veluti peracta tota ea sermonis parte, aut etiam tota instituta oratione. Haec de naturali ordine nunc monuisse sufficiat. Exempla proponere nimis prolixum foret, et sunt cuivis obvia.

igitur primum quidem librum, nec tamen addit Antapodoton: secundum autem vel alterum, hunc vero, etc. Cum praecedit altera pars collationis, non semper sequens seu applicativa correspondet. Aliquando contra prior deest, praesertim cum facile ex praecedentibus subintelligi potest, De quo in Similitudinibus, et capite de Laconismo plenius dicetur. Multae intermediae sententiae facile subintelligendae ac supplendae desunt. De qua re in capite de Eclipsi plenius actum est. Multae Parentheses interiiciuntur tum verae, tum illis vicinae.

sacerdotium Christi. Explicationes variae rebus aut dictis obscurioribus adhibentur, idque vel per Parenthesin, vel addendo in fine sententiam integram, vel per Appositionem aut Epexegesin. Appositiones igitur sunt crebrae apud eos. Quod dixi de expositionibus insertis per Parenthesin, potest declarari multis exemplis: ut Rom. 1. Invisibilia Dei ex creationis operibus considerata perspiciuntur (nempe aeterna eius potentia ac divinitas) ad hoc, ut sint inexcusabiles. Dolendum vero est illas epexegeticas Parentheses interdum non plane suo loco, ut nos optaremus, poni. si enim

immoratur in priore parte aut membro collationis, Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors: ut non possit commode alterum adiungere. Quare id tantum duabus vocibus subindicat, Qui est typus futuri: ac mox festinat ad correctionem collationis. Verum illud relictum collationis membum facile potest ab attento auditore colligi ex illis pauculis vocibus, et ex praecedentibus ac sequentibus. Post breves sententias sequi Exegeses et Epexegeses, hoc est, explicationes, easque aliquando iteratas, postea in hoc capite, et in stylo Ioannis prolixius ostendetur ac exponetur.

10 redit ad gratiarum actionem, concludens se ideo gratias agere Deo de illis. Sic per octo externas sententias oberrando tandem redit ad initium facto pleno circulo, sed ita, ut semper sequens praecedenti apte cohaereat, ac ex ea veluti nasci videatur. Similis periodus reperiri potest etiam 1. Thes. 1, ubi a gratiarum actione de Thessalonicensium pietate transit ad causas eius pietatis, nempe ad electionem, et verbi auditionem ac efficaciam, inde ad suam et illorum crucem ac patientiam. Ubi prius tn eorum patientiam clarius exponit: postea suam non tantum patientiam,

veritatem β in iniustitia detinent. Explicatio propositionis, ubi primum exponitur, quid sit ibi veritas, deinde quomodo ab impiis in iniustitia detineatur: α Propterea, quod id quod de Deo cognosci potest, manifestum est in illis: Deus enim illis patefecit. Siquidem quae sunt invisibilia eius ex creatione mundi, dum per opera intelliguntur, pervidentur, ipsaque eius aeterna potentia ac divinitas, in hoc, ut sint inexcusabiles. β Propterea, quod cum Deum

in mundum introivit, etc. qui est typus venturi. Hoc posterius membrum est collationi brevissime attextum. Sed partim ex praecedentibus, partim ex sequenti correctione. Verum non sicut peccatum, sic etiam donum, etc. facile ab attento ac intelligente lectore subintelligi potest. Huc possis referre Anantapodota, cum incipit scriptor aliqua ordine enumerare, et posito uno aut altero reliqua non pertexit: ut Rom. 1, Primum quidem gratias ago Deo meo. Sic Rom. 3, Multum secundum omnem modum. Primum quidem enim, quod concrediti sunt eis sermones Dei,

coepit eos mittere duos duos: id est, binos. Sic in corde et corde loqui: id est, modo hoc, modo illo corde. Ibidem; Secundum contubernium contubernium, aut areolas areolas: id est, per diversas mensas aut consessus, seu areolatim aut mensatim. Huc addi et illud genus iterationis recte potest, cum subiectum propositionis iterant. Gen. 31, Filiae; filiae meae sunt: filii, filii mei sunt, et greges greges mei. Ubi prius posita vox videtur quasi ostendere aut definire subiectum, ac si diceret, Greges isti hic praesentes, mei greges sunt, et non intrare in orationis constructionem.

eos: Me aspicite, et sic facietis, et ecce venio ad finem castrorum, et erit, quemadmodum faciam, sic facite. Omnino autem de omnibus istis reduplicationibus, quas syntaxeos appellavimus, id dici potest, quod plerunque est aliquid in utraque oratione iterata, quod in altera non est, adeo, ut si integram sententiam velis colligere, illae duae tibi iungendae, et ex illis duabus orationibus cogitatione una efficienda. Levit. 27, Et erit aestimatio tua maris ab aetate 20 annorum usque ad

similimam nobis. Iugum oneris eius tu confregisti, Isa. 9. Iugum et onus idem sunt. Posses tamen vertere iugum onerosum. Si terrestris haec domus tabernaculi dissoluta fuerit, 2 Corin. 5. Idem est domus et tabernaculum. Appositione (quae etiam aliquo modo ad repetitionem referri potest) multum utitur Scriptura, praesertim veteris Testamenti, declarationis gratia, idque triplici constructionis forma. Primum simpliciter apponendo nomen aut verbum notius vel certe specialius, causa declarandi aut restringendi priora.

sive extra corpus, non novi, Deus novit, quod raptus sit in paradisum, et audiverit verba, quae non licet homini loqui. Est et hoc observandum in sacris Literis, quod saepe, cum etiam integre aliquid dictum est, tamen si cohaerentia illorum praecedentium cum sequentibus animadverti non potest, sive quia sunt ob verborum et sensuum copiam turbatiora, sive quia est aliqua digressiuncula interposita, quo possit praecedentium sequentiumque cohaerentia animadverti: saepe brevissime repetuntur illa prius dicta, mutuatis etiam inde verbis aliquibus, ut auditor facilius possit cernere

eos qui manifestis irretiti erant vitiis, nolebat Apostolus ad ministerium admitti, nisi vellet Timotheus illorum communicare peccatis. Quorum vero peccata erant occulta, hos, adhibita tamen diligenti exploratione, admittere fas erat: quandoquidem de occultis iudicium Ecclesia ferre non potest. APPENDIX REPETITIONUM. Quando quidem multa hactenus de Repetitionibus dixi, et illae valde in sacris Literis usitatae sunt, ne quis ex inscitia propterea levius de eis sentiat: asscribam quaedam ex eruditorum scriptorum sententia de eis. Primum

valent ad commovendos animos, sunt necessaria. Et haec quidem cuncta quae dixi, omnes fere homines in iis quae loquendo agunt, facere non quiescunt. Sed cum alii faciant obtuse, deformiter, frigide, alii acute, ornate, vehementer illum ad hoc opus unde agimus, iam oportet accedere, qui potest disputare vel dicere sapienter, etiamsi non potest eloquenter, ut prosit audientibus, etiamsi minus prodesset, quam si et eloquenter posset dicere: qui vero affluit insipienti eloquentia, tanto magis cavendus est, quanto magis ab eo in iis. quae audire inutile est, delectatur auditor: et eum

quidem cuncta quae dixi, omnes fere homines in iis quae loquendo agunt, facere non quiescunt. Sed cum alii faciant obtuse, deformiter, frigide, alii acute, ornate, vehementer illum ad hoc opus unde agimus, iam oportet accedere, qui potest disputare vel dicere sapienter, etiamsi non potest eloquenter, ut prosit audientibus, etiamsi minus prodesset, quam si et eloquenter posset dicere: qui vero affluit insipienti eloquentia, tanto magis cavendus est, quanto magis ab eo in iis. quae audire inutile est, delectatur auditor: et eum quem diserte dicere audit, etiam vere dicere

legunt ut teneant, negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui verba earum minus tenent, et cor earum sui cordis oculis vident. Sed utrisque ille melior, qui et cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet dicere, etiam quod non potest, eloquenter verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis: et qui propriis verbis minor erat, magnorum testimonio quodammodo crescat. probando enim delectat,

verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis: et qui propriis verbis minor erat, magnorum testimonio quodammodo crescat. probando enim delectat, qui minus potest delectare dicendo. Porro qui non solum sapienter, verum etiam eloquenter vult dicere, quoniam profecto plus proderit, si utrunque potuerit, ad legendos vel audiendos et exercitatione imitandos eloquentes: eum mitto libentius, quam magistris artis Rhetoricae vacare praecipio: si tamen ii qui

nobis saluberrima authoritate fecerunt, sapientes tantummodo, an eloquentes etiam nuncupandi sunt? Quae quidem quaestio apud meipsum et apud eos qui mecum, quod dico, sentiunt, facillime salvitur. Nam ubi eos intelligo, non solum nihil eis sapientius, verûm etiam nihil eloquentius mihi videri potest. Et audeo dicere, omnes qui recte intelligunt quod illi loquuntur, simul intelligere non aliter eos loqui debuisse. Sicut est enim quaedam eloquentia, quae magis aetatem iuvenilem decet, est quae senilem, nec iam dicenda est eloquentia, si personae non congruat eloquentis: ita est quaedam

eloquentiae, de quibus inflantur isti, qui linguam suam nostrorum authorum linguae non magnitudine, sed tumore praeponunt, ostendere in istorum Literis sacris, quos nobis erudiendis, et ab hoc seculo pravo in beatum seculum transferendis, providentia divina providit. Sed non ipsa me plus quam dici potest in ulla eloquentia delectant, quae sunt his viris cum oratoribus gentilium poetisve communia. Illud magis admiror et stupeo, quod ista nostra eloquentia ita usi sunt, per alteram quandam eloquentiam suam, ut nec eis deesset, nec emineret in eis: quia nec improbari ab illis, nec ostentari

totus iste quasi anhelans locus, bimembri circuitu terminatur: Si gloriari oportet in iis, quae infirmitatis meae sunt, gloriabor. Quod vero post hunc impetum interposita narratiuncula quodam modo requiescit, et requiescere facit auditorem, quid decoris, quid delectationis habeat, satis dici non potest. Sequitur enim dicens: Deus et pater Domini nostri Iesu Christi scit, qui est benedictus in secula, quod non mentior. Ac deinde quomodo periclitatus fuerit, et quomodo evaserit, brevissime narrat. Longum est caetera persequi, vel in aliis sanctarum Scripturarum locis ista

primo, quartum tertio, sextum quinto connectendo, tres bimembres circuitus decentissime faciat: unum, quo calamitas imminens: alterum, quo lectus impurus: tertium quo prodiga mensa monstretur. Deinde luxuriosam remordet aurium voluptatem, ubi cum dixisset, Qui canitis ad vocem Psalterii, quoniam potest exerceri sapienter a sapientibus Musica, mirabili decore dicendi invectionis impetu relaxato, et non ad illos, sed de illis iam loquens: ut nos Musicam sapientis a Musica luxuriantis distinguere commoneret, non ait, Qui canitis ad vocem Psalterii, et sicut David vobis persuadetis vos habere

quantum dator possit intelligi? Nunquid hîc ornamenta, et non documenta quaeruntur? Nunquid ut aliquid agat, est flectendus auditor: et non potius ut discat, instruendus? Porro cum laudatur Deus sive de seipso sive de operibus suis, quanta facies pulchrae et splendidae dictionis oboritur ei qui potest quantum potest, laudare quem nemo convenienter laudat, nemo quomodocunque non laudat. At si non colatur, aut cum illo vel etiam prae illo colantur idola sive daemonia, sive quaecunque creatura, quantum hoc malum sit, atque ut ab hoc malo avertantur homines, debet utique granditer dici.

possit intelligi? Nunquid hîc ornamenta, et non documenta quaeruntur? Nunquid ut aliquid agat, est flectendus auditor: et non potius ut discat, instruendus? Porro cum laudatur Deus sive de seipso sive de operibus suis, quanta facies pulchrae et splendidae dictionis oboritur ei qui potest quantum potest, laudare quem nemo convenienter laudat, nemo quomodocunque non laudat. At si non colatur, aut cum illo vel etiam prae illo colantur idola sive daemonia, sive quaecunque creatura, quantum hoc malum sit, atque ut ab hoc malo avertantur homines, debet utique granditer dici.

aliae quaestiones, et aliae rursus incidentibus, incidentes pertractantur atque salvuntur, in eam longitudinem ratiocinationis extendatur intentio, ut nisi memoria plurimum valeat atque vigeat, ad caput unde agebatur, disputator redire non possit: valde autem bonum est, ut quicquid contradici potest, si occurrerit, refutetur, ne ibi occurrat, ubi non erit qui respondeat: aut praesenti quidem, sed tacenti occurrat, et minus sanatus abscedat. In illis autem Apostolicis verbis dictio temperata est, Seniorem ne increpaveris: sed obsecra ut patrem, iuniores ut fratres, anus ut matres,

sermonem esse simplicem et apertum, nec variis indigere explicationibus et ambagibus: sed iniustam causam, cum per sese sit morbida, necessario indigere astutis pharmacis. Sic et Lycurgus ait: Simplex est iusta causa. Haec igitur est praecipua simplicitas sacrarum Literarum: cui et illa adiungi potest, quod saepe se mirabiliter attemperat ad quorumvis etiam rudium captum: quo pertinent illae tam blandae compellationes ac invitationes, illa tam perspicua ac prorsus communia verba Metaphorae, a communibus obviisque rebus sumptae, illae tam communes et obviae similitudines, de bove, de

prava coniunguntur, et parva nutriuntur, et magna delectantur ingenia. Ille huic doctrinae inimicus est animus, qui vel errando eam nescit esse saluberrimam, vel odit aegrotando medicinam. Haec ibi. Verum simplicitas sacri sermonis potissimum in historicis conspicitur, cuius exemplum potest esse vel Moyses vel Matthaeus. Ipsa enim narrationis eius historiaeve exaedificatio, sive structura, posita est in rebus et verbis. Res ipsae sunt IESU Christi, filii Dei dicta et facta, suis illustrata circumstantiis: ipsa denique beata vita, quae in Christo per fidem gratuito confertur

locutio, quod diabolus circumeat, tanquam leo rugiens et quaerens quem devoret? Ubi terribilem speciem crudelissimae ferae videre, horrendumque rugitum audire tibi videris. Accedit porro etiam atrox vocabulum, Devorare homines. Ad efficaciam sermonis illud quoque valde apte referri potest, quod cum Scriptura de doctrina Christiana, aut etiam virtutibus vel vitiis hominum, poenisque aut beneficiis Dei disserit, valde crebro illam revera generalem thesin ad dicentem aut auditores alligat. Omnia enim vividiora sunt, cum ad personas, et

Omnia quae illis acciderunt nostros typos fuisse, ac propter nos erudiendos monendosque facta esse, 1 Cor. 10. Sic Christus discipulis Ioannis quaerentibus, an sit Meschias, magis rebus factis, ibi statim multis miraculis, quam verbis respondet. Talis quaedam species realis locutionis videri potest illa legati Rom. initio secundi belli Punici Carthaginensi senatui bellum ac pacem in sinu togae ostentantis. Sic Tuscus tristia responsa legatis daturus, atrox aliquod cruentumque exemplum caedis alicuius eis proponit ante oculos, aliquando etiam capita cruenta in mensam edentibus mittit.

Canae, cum Cananea, et aliis innumeris adductis coram ipsis personis recensetur. Sic et Paulus suum certamen cum Petro veluti coram depingit, dicens: In FACIEM ei restiti CORAM OMNIBUS, ET DIXI: SI TV cum sis Iudaeus, ethnice vivis, etc. Huc recte ille Hebraismus referri potest, quod narrantes aliorum sermones aut colloquia, non oblique, ac in tertia persona ea recenseant: ut plerunque Latini, sed directe, ac in prima aut secunda. Sic Moyses Gen. 20, colloquium Dei cum Abimelecho recenset: et ipse Abimelechus porro Abrahami dicta ad se: Annon ipse mihi dixit,

acrerum: et cum Romanorum tertio, cupit plene describere illam Dei iustitiam, qua iustificemur: et cûm Rom. 4, praestantem ac praepotentem fidem Abrahae, vivis coloribus depingere, et ante oculos Lectori proponere conatur. Tenuius quoddam exemplum plenitudinis et illud esse potest, versus decimisexti, capitis sexti Rom. An nescitis, quod cui sistitis vos ipsos servos ad obediendum, eius servi estis cui obeditis, vel peccati ad mortem, vel obedientiae ad iustitiam. nam hîc copia est verborum, dum dixit, Sistitis vos servos: et addidit, Ad obediendum. praeterea addit

in Evangelistis, praesertim in Ioanne, de cuius sermone postea dicetur proprio Capite. De illa forma pleni sermonis, cum aliquid primum breviter proponitur, deinde id idem copiosius explicatur, in capite de Ordine sententiarum dictum est. Ad hanc sermonis formam forte et illud referri potest, quod Ambrosius epistola sexagesimatertia, libro octavo dicit, in omni arte debere esse causam, materiam, et perfectionem, idque crebro in Scripturis reperiri. Verba eius haec sunt: Scriptores, inquit, divinorum librorum, quamvis non secundum artem scripserint, sed secundum gratiam, quae

peccato, vivit autem Deo: ita et vos statuite, vos esse mortuos peccato, vivere autem Christo. Sed illud antecedens in antecedente sententia continetur: quae cum sit perspicua, et in recenti memoria Lectori, non est necesse eam iterari, facileque addita modo applicatione illa antecedens sententia potest subintelligi a Lectore non somnolento. Simile prorsus exemplum est 1 Thessal. 4, Nolite dolere de mortuis, sicut qui spem non habent. nam si credimus quod Iesus mortuus est et resurrexit: sic Deus etiam mortuos in Iesu adducet cum eo. Sententia: Nam si credimus, servit utrique praecedenti

sermo sic: Nam si credimus quod Iesus est mortuus, quodque resurrexit: credamus etiam, quod, sicut illum mortuum resuscitavit Deus, sic et nostros pie mortuos suscitabit. Decimoquinto, in eo quoque non raro foecunda felixque brevitas est, quod duplicatum sensum idem textus exhibere potest, quo omnia typica et allegorica pertinent: ut, licet sacrificia illa et ceremonias peragere opus fuerit, tamen illa Christi sacrificium ante oculos pitixerint. Sic multi Psalmi, licet de Davide et aliis piis crucem ferentibus agant, tamen praecipue Christum respiciunt. Sic parabola

praeter eas quas superiûs prolixius recensui. Caeterum, quod rerum aut sententiarum copia sit in sacris Literis longe maxima, satis in alio capite ostendi: quare sacrum volumen rebus quidem est plenissimum ac copiosissimum, sed verbis perparcum. Multo igitur verius de hoc nomine dici potest, quam de ullo alio: quod Cicero de Thucydide affirmat, magis eum rebus ac sententiis quam verbis copiosum esse. De qua re admodum commodam Chrysostomi sententiam adscribemus: Magna divinae Scripturae virtus est, et multae in verbis latent sententiarum divitiae: ideo congruit ut diligenter

utuntur. Pendentem orationem appello, quae per se nullo exitu terminetur, nisi res, de qua agitur, insisteret ipsa, ac perveniret ad finem. Quod genus, cum in infinitum excurrat, delectare nullo modo potest. Nam aures omnium receptum quendam et exitum semper expectant. Nam in caeteris quoque rebus laboris mensuram nosse, et terminum aliquem saltem prospicere, voluptati est omnibus: eoque fit, ut in certaminibus sacris et stadiis, qui prope metam sunt, respirare, et quasi relaxare animum

Caucaseasque refert volucres, furtumque Promethi. Ex hisce credo non difficulter intelligi posse, quid sit quod pendentem orationem vocemus, quam in multis locis Paulum et Petrum, atque adeo vetus Testamentum exprimere dicimus. Sane vel una Epistola ad Ephesios potest illustre exemplum pendentis orationis suppeditare. Nam et ibi ita omnes sententiae sunt inter se connexae, ut magna eius pars, unica periodus esse videatur. Verum adscribamus sane etiam ex ea epistola exemplum, ut tanto magis haec res illustretur. Benedictus Deus et pater Domini nostri Iesu

sermonis ornatu sese pavonum, aut potius meretricum instar iactantes et ostentantes, tunc mirabantur et magni faciebant Graeculi, ac praesertim Corinthii. eoque simplex, sincerum ac sanum, omnique ostentatione carens dicendi genus D. Pauli, ut rude ac indoctum contemnebant: quod sane facile videri potest indoctum iis, qui nec rerum bonitate curant, nec id diligentissime considerant ac examinant. Forte etiam revera aliquod discrimen fuit inter Pauli facundiam, oris et calami, ut ab hac magis valuerit, sicut ei adversarii obiiciebant: 2 Cor. 10. Sunt quidem diversa dona, sed

prompte liberrimeque Evangelion filii Dei annunciare. Suppeditavit igitur ei spiritus uberiorem sermonis vim, cum voluit, sicut Ezechiel dicit, alias se fuisse mutum, cap. 3. alias facundum, cap. 24. et David inquit, Dñe labia mea aperies. Fieri etiam potest, ut ea comparatione quadam dicantur, quod adversarii eius multo erant ipso loquaciores: non quod ipse necessaria facundia destitueretur: sicut ipse minatur, se reversum velle cognoscere non garrulitatem, sed virtutem eorum. Tribuit alioqui ipsemet Apostolus seductoribus Rom. 16.

compositione styloque usum esse. Quare sciendum est, ubi tale quid in Paulo reperimus, non mox vel inscitia, vel etiam negligentia peccatum esse: sed id ipsam linguam ac genus dicendi interdum postulasse. In aliquorum vocabulorum aut etiam phrasium et constructionum abusu potest videri Paulus accommodasse se ad praesentem sui seculi sermonem, qui iam tunc temporis declinabat: sicut et semper vulgus aliquid vitii in suo sermone habet. Vehementer sane observandum est Prophetas, Christum et Apostolos sua dixisse et scripsisse non solis eruditis, sicut

quod non sumus consumpti. Luc. 1, Et misericordia eius a progenie in progenies. Modus salutis adipiscendae est, per baptismum, quem primo proponit: secundo, effectum eius: tertio, causam. Haec Thomas. Omnes quoque causas non raro coniungere, praesertim necessarias, quoad fieri potest, solet: ut statim initio Rom. de se agens, describit causam formalem, quod sit servus Christi: efficientem, quod sit vocatus: finalem, quod sit segregatus in praedicationem Evangelii. Sic et Evangelii causam formalem aut genus, quod sit doctrina in Prophetis contenta: efficientem, iam olim

ab iis qui audierant, in nos confirmata fuit, attestante Deo et signis et prodigiis simul variisque virtutibus, et Spiritus S. distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Usitata enim est, praesertim in Ecclesia ac in sacris Literis, talis figura sermonis, quae forte Communicatio dici potest: ut is qui loquitur, monet, accusat et obiurgat, sese quoque veluti adsocietac admisceat auditoribus, et illis veluti reis ac castigatis, quo tanto patientius sermo eius audiatur: ut qui non odio quodam ac superbia illos obiurgare, sed etiam semet accusare videatur. Quin et in communi

eorum qui hunc sermonem a Domino audierunt: quia ipse non fuit unus ex illis 12, qui cum Domino coram versati sunt, eumque praedicantem audiverunt: nec etiam unus ex illis fuit, qui Hebraeos primus converterit, utpote qui postea venerit, et praeterea illorum concionator non fuerit. Potest quoque illud εἰς, in, significare tempus, non proprie auditores, usque ad nos, i, usque ad nostrum tempus: eam doctrinam esse confirmatam et propagatam, usquequo et ipse, tanquam ultimus Apostolorum, sit vocatus. Quid etiam absurdi esset, si ipse

differunt sermone illae quae ad Corinthios sunt scriptae, ab ea quae est ad Ephesios? tametsi etiam inter alias sit non vulgare discrimen. Quare styli, si quae est, dissimilitudo non mox evincit, eam Pauli non esse: tametsi non multo luculentior sit, quam Corinthiacae. Fieri etiam potest, ut studio clariore, et quasi splendidiore sermone sit in ea usus, cum eam non ad unicam aliquam Ecclesiam aut hominem scripserit, ut caeteras: sed ad totam gentem Hebraeorum, tunc per orbem terrarum dispersam, vel saltem ad Ecclesias ex eis collectas, quae itidem passim reperiebantur: sicut

εὐχημόνως et περιπατῶμεν. Neutrum enim proprie dictum est. Ne quid interim dicam de concinnitate membrorum, articulorum et comparium: quae tamen evidentior est in his quae sequuntur. Quanquam totus hic sermo videri potest Allegoria, Nox praecessit, dies appropinquavit, Abiiciamus opera tenebrarum, sicut in die honeste ambulemus. Nullum enim hîc verbum est proprium. Modulatior ac numerosior cursus est in illis: Non in commessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et

ostendimus, quod ipse de se statim eodem loci subiicit, Sapientiam vero loquimur inter perfectos, hoc est, Dei spiritu afflatos, qui huc pervenerunt, ut divina queant percipere. Sapientiam si lo quitur, utcunque non huius seculi: ea loquitur tamen, quibus ad erudiendum ad salutem hominum nihil potest fingi magis appositum, magisque decorum. Martyris quoque prolixa admonitio super Romanos non inutiliter potest adscribi. habet enim quaedam utilia, tametsi optassem eum neruosius Origenis calumnias redarguisse, qui nihil ferme non vitiorum ortioni Paulinae adscribere audet. Ille

afflatos, qui huc pervenerunt, ut divina queant percipere. Sapientiam si lo quitur, utcunque non huius seculi: ea loquitur tamen, quibus ad erudiendum ad salutem hominum nihil potest fingi magis appositum, magisque decorum. Martyris quoque prolixa admonitio super Romanos non inutiliter potest adscribi. habet enim quaedam utilia, tametsi optassem eum neruosius Origenis calumnias redarguisse, qui nihil ferme non vitiorum ortioni Paulinae adscribere audet. Ille enim cum nec res ipsas, nec sermonem Paulinum intellexerit, non immerito hoc visum est. Nempe enim manifestum est ex eius

multa difficilia intellectu, quae parum eruditi et firmi homines ad suum exitium pervertant. Ista videntur his opponi, quae Augustinus et Chrysostomus tradiderunt: sdd facile salvuntur. Quod enim conqueritur Origenes de hyperbatis, hiatibus et imperfectis orationibus, eo nomine potest excusari, quod non frigide Apostolus egerit: sed ex animo tam ardenti scripserit, ut quandoque extra seipsum videri possit raptus, atque relicto omni alio studio et cura tantum id anniti, ut audientes ad Christum rapiat: de verborum compositione non admodum solicitus: dum pectoribus nostris

His etiam supervenientes ei infirmitates repellunt, et reductam custodiunt sanitatem. Talia nobis imperitus ille medicamina comparavit, et tanta virtute nobilia: quorum quidem experimenta bene norunt, qui his utuntur assidue: et quantum eius circa haec studium fuerit, ex his quidem quae diximus, potest esse manifestum, etc. Verum quando quidem hactenus satis multa de sermone ac tota ratione disserendi Paulina, partim ex aliorum scriptis, partim etiam ex nostra observatione iudicioque adscripsimus: tempus est, nos hanc tractationem etiam finire, ac de Paulina

sensum sermonis ac voluntatis divinae descendere ac penetrare minime possumus. Ociose igitur ac inutiliter in solo cortice haeremus, stulte putantes nos ibi illud quod primarium maximeque apprehendendum est, consecutos esse. Huius ancipitis periculi ac damni illustre exemplum esse potest tota ferme religio Mosaica. Sed sit nobis nunc indicio et documento sola eius facies, cuius verum fulgorem, si oculis illarum Iudaicarum noctuarum obiecisset, excaecasset eas nimio splendore potius, quam illuminasset: nunc contra, cum infirmitati eorum consulens apposuerit velum, abduxit

nobis fient. Vox ipsa etsi Latina est, nam et Romani olim Cereri ieiunabant, ut Livius lib. 6 Decad. 4 testatur, ac significat abstinere a cibo, aut certe longe parcius eo uti, quam corporis necessitas postulat: tamen ab Hebraeo fonte non incommode (sicut et aliae multae) deduci potest. Nam apud Hebraeos Iana affligere significat. Vocant vero Hebraei ieiunium afflictionem animae. Appellant autem Hebraei Ieiunare affligere animam, ut est videre Levit. 23. Nec est veri dissimile, cum sacrificia, ac multae aliae ceremoniae a Iudaeis ad gentiles pervenerint,

verae contritionis (quae, si accedat fides, Deo probatur.) Est enim quasi quaedam corporis contritio, et quatenus per Synecdochen totam contritionem significat, ut in declaratione Synecdoches superius declaratum est, eatenus a Deo in populo Iudaico requirebatur, Deoque placebat. Quod inde probari potest, quod, cum ieiunia non erant naturalia, sed artificialia: id est, cum non procedebant ex interno dolore animi de peccatis admissis, et timore irae ac minarum Dei, seu non ex vera cordis contritione: reiiciebantur a Deo, tanquam res hypocritica, quam plane Deus contemneret, ut Esa. 58, et

afflictionem, Synecdochi κῶς tota poenitentia significabatur, sicut in phrasibus de poenitentia superius dictum est. Quo quidem tempore et verbum Dei diligentius praedicabatur, et frequentiores ad templum conveniebant, ut Ierem. 26, cognosci potest, qui iubet librum suum publice in ieiunio legi. Instaurabant tunc etiam externam disciplinam, inquirebant in blasphemos et propalam flagitiosos, sicut ex 1. Reg. 21 intelligi potest, cum in Nabath inquirunt in ieiunio, eumque lapidibus obruunt, tanquam blasphemum. Saepe etiam edicto

et verbum Dei diligentius praedicabatur, et frequentiores ad templum conveniebant, ut Ierem. 26, cognosci potest, qui iubet librum suum publice in ieiunio legi. Instaurabant tunc etiam externam disciplinam, inquirebant in blasphemos et propalam flagitiosos, sicut ex 1. Reg. 21 intelligi potest, cum in Nabath inquirunt in ieiunio, eumque lapidibus obruunt, tanquam blasphemum. Saepe etiam edicto magistratuum aut sacerdotum indicebatur eiusmodi ieiunium, praesertim cum vel Prophetae eis iratum Deum significabant, vel calamitas aliqua imminere videbatur. Obiiciat nobis

Postremo et seria, ac cum firma fide propter meritum Christi postulatio eius rei quam praeterea petere volumus. exempli causa, si petatur, ut iste obsessus liberetur ab immundo spiritu, aut aliud quippiam. Sensus ergo est, Hoc genus daemoniorum non eiicitur, etc. id est, non potest eiici, nisi per ardentem precationem, ex resipiscente et serio poenitente corde progredientem: sicut et iam pii daemonia eiiciunt, nec opinor alium modum iam nobis restare communiter. Nam Papisticae in cantationes non temere suscipiendae sunt. Haec tria, inquam, in talibus locis

cordis, et Deus exigat, ut laceremus corda nostra, non vestes nostras: quod, inquam, haud dubie, si recte animi luctum, seu contritionem praestiterimus de peccatis admissis, Deus non magnopere exiget a nobis hunc externum corporis luctum, quem ne quidem a Iudaeis valde exigebat, ut intelligi potest ex Esaiae capit. 58, et Michaeae cap. 6. Deinde et illud scire debemus, esse quasdam peculiares consuetudines, et titus apud quasdam gentes, quas Deus non perinde exigit ab aliis gentibus, ut ab illis ipsis, apud quos ille mos inolevit. Ut apud Iudaeos mos fuit,

Cum enim Daniel dicit se ieiunasse, non solûm significat se externis afflictionibus corpus suum macerasse, sed et intus vere contritum fuisse, veros et gravissimos dolores habuisse, de tam horrendis idololatriis, quibus Iudaei Deum offenderant. Quod ex eius precatione facillime intelligi potest. Deinde per Synecdochen simul et Catachresin significat totam crucem, atque adeo omnes calamitates et labores, quos pii homines in hac vita tolerare coguntur, vicinitate quadam significationis: quia omnia ista sunt luctus quidam. in qua significatione vox haec posita videtur

luctus quidam. in qua significatione vox haec posita videtur Matth. 9, Cum auferetur ab eis sponsus, tunc ieiunabunt: quasi dicat, tum habebunt quod lugeant, tunc et diabolus et mundus omnes suas machinas ad eos oppugnandos et perdendos adhibebunt. Postremo per Allegoriam significare potest vitae innocentiam. Quod tamen ieiunium, non tam in sacris Literis, quam apud patres invenitur, ut apud Chrysostomum Homilia 9 super Genesin, et apud Augustinum super Ioannem. Qui cum viderent multum in sacris Literis ieiuniorum mentionem fieri, nec tamen intelligerent, quidnam ieiunia ad

quam antea Deus per ieiunium significaverat, per charitatem, certiorem nimirum notam, indicatam flagitat. Cum in propria significatione accipitur ieiunium, et significat illos tales corporis cruciatus, de quibus superius dictum est, recte dividi potest in Profanum et Religiosum ieiunium. Profanum est, quod venit ex aliqua tristicia, quae est (ut cum Scriptura loquar) secundum mundum, id est, ex aliquo animi moerore, quo affecti sumus propter magna aliqua mala extra religionem. Potest et hoc Profanum ieiunium rursus in tres

de quibus superius dictum est, recte dividi potest in Profanum et Religiosum ieiunium. Profanum est, quod venit ex aliqua tristicia, quae est (ut cum Scriptura loquar) secundum mundum, id est, ex aliquo animi moerore, quo affecti sumus propter magna aliqua mala extra religionem. Potest et hoc Profanum ieiunium rursus in tres species subdividi. Alias enim dolemus iam acceptum damnum. Hoc modo ieiunat Iacob propter amissum filium, et Priamus ob mortem Hectoris, et Iabessitae propter mortem Saulis, qui de eis optime fuerat meritus. Alias de praesenti malo, ut dolet David

Hoc modo ieiunat Iacob propter amissum filium, et Priamus ob mortem Hectoris, et Iabessitae propter mortem Saulis, qui de eis optime fuerat meritus. Alias de praesenti malo, ut dolet David filium aegrotare, quanquam etiam simul sua peccata lugeat. Alias de futuro, quemadmodum ferme Achab dici potest doluisse et luxisse ob imminentem calamitatem magis, quam ob pietatem. Ad eiusmodi ieiunium invitat Ieremias reginam Ierosolymitanam cap. 13, et Moabitas cap. 48. Caeterum religiosum ieiunium appellamus, quod ad religionem ac cultum Dei pertinet. Recte

et luxisse ob imminentem calamitatem magis, quam ob pietatem. Ad eiusmodi ieiunium invitat Ieremias reginam Ierosolymitanam cap. 13, et Moabitas cap. 48. Caeterum religiosum ieiunium appellamus, quod ad religionem ac cultum Dei pertinet. Recte autem dividi potest in Pium et Hypocriticum. Pium (de quo praecipue disputavimus tota hac tractatione) est afflictio corporis orta ex dolore animi fracti, contriti et moerentis propter admissa peccata, et Deum offensum: quam sequitur fides remissionem peccatorum postulans. Eius species esse possunt ieiunium

seu naturale. Miraculosum est, quod humanae naturae sine singulari ope Dei est impossibile, quale fuit ieiunium Mosi, Exod. 34. Deut. 9. Eliae 1, Reg. 14. Christi, Matth. 4. Possibile seu naturale ieiunium appellamus id, quod humanis viribus aliquandiu praestari potest. Hoc autem rursum subdividatur, si libet, in Intensius et Remissius. Intensius est tanta corporis afflictio, quantam homo naturaliter diu perferre non potest. Qualia fuerunt plerunque apud pios Iudaeos ieiunia, ac de quibus superius praecipue disputavimus. Remissius

14. Christi, Matth. 4. Possibile seu naturale ieiunium appellamus id, quod humanis viribus aliquandiu praestari potest. Hoc autem rursum subdividatur, si libet, in Intensius et Remissius. Intensius est tanta corporis afflictio, quantam homo naturaliter diu perferre non potest. Qualia fuerunt plerunque apud pios Iudaeos ieiunia, ac de quibus superius praecipue disputavimus. Remissius ieiunium vocamus id, quod idem est ac nimia quaedam temperantia et sobrietas, seu non copiosiori alimento uti, quam quantum extrema corporis necessitas postulat: praeterea

etiam Apostolo a pseudoapostolis obiectum est. Respondeo: Indicantur alioquin satis multae et graves causae, cur bona opera sint facienda, nec quia summa imperfectio nostrorum operum iustitiarumve verbo Dei monstratur, ideo ea prohibentur: non quia parvus filius familiâs, liber aut vernula non potest praestare viri robusti opera, hocque ei indicatur, ideo mox iubetur prorsus ociari, ac nihil penitus boni operari. Si quis praepotens vir furem de patibulo liberaret, ac insuper eum sibi adoptaret, et haeredem omnium suorum bonorum gratis ac ex mera misericordia faceret:

offerimus: fides autem aliaeque virtutes et tota renovatio, cum primum a Deo donantur, non sunt nostrae actiones aut oblationes erga Deum: sed pura ac mera Dei dona, et ineffabilia ipsius beneficia erga nos. Sicut nec sors data ministro ad foenerandum, eius bonum opus erga mercatorem dici potest: verum cum haec bona ac dona Dei retinemus, et recte exercemus, tunc demum possunt aliquatenus etiam nostra bona opera nominari. Recte etiam dicitur, Fides non iustificat, quatenus est bonum opus: sed quatenus Christum apprehendit: seu, ut clarius dicamus, non suae essentiae

quod agentis est. Sic saepe dicitur, Fides tua te salvum fecit: cum id sola Dei misericordia ac omnipotentia fide apprehensa efficiat. Sic et aliis bonis operibus aliquando magni quidem effectus ac salus ipsa adscribividetur. Hoc ad illam amplissimam Regulam, quam supra proposui, referri potest: quod saepe effectus non veris, aut saltem non primariis causis tribuantur. quod ibi multis exemplis demonstravi. 5 Coniunctorum alterum alteri temere, ut effectus causae, humana ruditas imputat: ut, Remittite, et remittetur vobis. intelligit Dei remissionem, nostrae effectum

admittat. Nam ita per fidem iustificamur, ut plane impossibile sit aliter aut sine ea iustificari quenquam, nec unquam quisquam sine ea sit iustificatus. Defectus aut carentia fidei in actu iustificationis salutis nulla prorsus correctione aut condonatione vel imputatione emendari sarciri ve potest. Est ergo illud membrum prorsus universale: at alterum posteriusque de confessione, non ita est generale, aut tam strictae necessitatis, quin misericordia Dei eam condonare, ac ex thesauro Christi per imputationem supplere possit. Innumeri enim infantes et alii sine confessione salvantur: ut

est servatus: ita generalis ac late regnans est, ut nulla prorsus restrictione cohiberi aut corrigi queat: at haec posterior, Sub poena amissionis vitae aeternae tenentur omnes bene operari, et peccata vitare, legalis sententia est, et per Evangelion aut remissionem peccatorum corrigi restringique potest et debet. Nam summi deploratissimique peccatores, qui omnibus bonis operibus carent, et infinitis pessimis obruti sunt omni momento, quandocunque modo ingemuerint, plene perfecteque iustificabuntur et servabuntur. 10 Ex contrariis temere ratiocinatur humana imperitia in rebus

illa tantum gratuitam Dei misericordiam erga se agnoscat ac celebret. 30 Non raro fit, ut cum Scriptura simpliciter faciat dilectionem effectum remissionis peccatorum aut iustificationis: tamen seductores ordinem invertant, faciantque opera causas iustificationis. Quod oculenter cerni potest in loco Luc. 7, Nam dilexit multum: ubi manifestissime docet Christus, opera esse effectum, non causam remissionis: et tamen Papistica inscitia et malitia rem totam invertit. Sic 1. Ioan. 4, Per hoc expleta est charitas in nobis, cum fiduciam habemus in die iudicii. ubi apertissime

reconciliationem, impetramus, ut eius naturam plenius in libello de Fide, et alio de iustificatione exposui. Hanc ipsam mendicam manum, precario victum quaerentem, Sophistae ita suis qualitatibus formarunt et finxerunt, ut ex ea prorsus suam virtutem, opus ac meritum effecerint. Quae obsecro potest prodigiosior metamorphosis excogitari, quam ex gratuita gratia, saluteque nobis indignissimis solo merito Christi divinitus donata, nostrum opus meritumque efficere? Quid absurdius videri queat, quam si mendicus eleemosinam precario partam, contendat, se suo merito opereque acquisivisse? Sic

tempore: cuius episcopi verba haec sunt: At Lutherus hîc dicet, quod fides, priusquam quicquam operetur, iustificet, ac propterea fidem absque operibus iustificare posse contendit. Et istud ego non inficior, nempe quod absque partu operum, hoc est, cum nondum peperit opera, iustificare quempiam potest: at iam parturit nihilominus, et est operibus gravida, nihil praeter partus tempus expectans: et quoniam potestate quadem intra se continet opera, quae nondum in lucem edita sunt. In margine sui libri ibidem Rofensis adscripsit notabile dictum, Fides operibus foeta ante partum iustificat.

initio nobis indidit, dicens: Estote sancti, sicut et ego sanctus sum. et: Maledictus qui non permanserit in omnibus quae scripta in libro legis. et: Qui in uno praevaricatus fuerit, omnium eritreus. Huic tam severae iustitiae Dei nemo prorsus etiam sanctissimus suam iustitiam opponere potest: nemo prorsus ibi consistere potest. Omnes sancti ibi clamare coguntur: Ne intres in iudicium cum servo tuo Domine, quia non iustificabitur in conspectu tuo ullus vivens. et: Si iniquitates observaveris Domine, Domine quis sustinebit? omnes sancti coguntur ibi cum Davide dicere: Tibi Domine

sancti, sicut et ego sanctus sum. et: Maledictus qui non permanserit in omnibus quae scripta in libro legis. et: Qui in uno praevaricatus fuerit, omnium eritreus. Huic tam severae iustitiae Dei nemo prorsus etiam sanctissimus suam iustitiam opponere potest: nemo prorsus ibi consistere potest. Omnes sancti ibi clamare coguntur: Ne intres in iudicium cum servo tuo Domine, quia non iustificabitur in conspectu tuo ullus vivens. et: Si iniquitates observaveris Domine, Domine quis sustinebit? omnes sancti coguntur ibi cum Davide dicere: Tibi Domine iustitia et gloria, nobis autem

arripit, ita ut ei satisfactio aut iustitia eius imputetur, eaque quasi induatur, sicut Paulus dicit, baptizatos Christum induere: is demum habens tanto iustitiae Christi tegmine contectam suam iniustitiam, ita ut quasi cerni a Deo imputarique nequeat, vere in severo iudicio Dei consistere potest. Hunc iustitia Dei, quasi victa expugnataque tanto merito iustitiae Christi, peccatori illi per fidem imputato, cogitur (reddito debitorum chirographo, ut cruci affigatur) pronunciare iustum, ac vita aeterna dignum. Atque haec est proprie vera iustificatio peccatoris, de qua

sive donatas: ut in Abrahamo ex tali iustificatione excludit opera ante et post circumcisionem facta, et in Galatis iam habentibus Spiritum sanctum, ipsorum opera: Item sua etiam, quae in extrema die ad iudicium veniens afferet: et denique quaecumque quoquo modo lex praescribere aut exigere potest. Hanc iustitiam toties vocat fidei et Dei, eamque confert cum legali, quam legalem affirmat consistere in illa regula Dei: Quicunque perfecte fecerit omnia mandata, vivet in eis: seu in obedientia perfecta virtutum ac bonorum operum. At contra fidei iustitiam dicit esse, fide Christum

sit principium et fons, et quod eum rem probe cognitam meditatamque habeat, non sint vel verba vel lucidus ordo destituturus. Quare iubet non tantum ipsum caput aut genus principalis materiae cognovisse, sed et aliarum rerum ac personarum, quarum qualiscunque mentio forte fieri in scriptione potest, naturam ac proprietates: pro exemplo proponit, quod oporteat nosse aetatum et conditionum, aut graduum hominum mores: quandoquidem alia sint natura ac ingenium, sermones et actiones puerorum, alia iuvenum, alia virorum, alia denique senum, aut etiam prorsus decrepitorum alia item ditium,

mores: quandoquidem alia sint natura ac ingenium, sermones et actiones puerorum, alia iuvenum, alia virorum, alia denique senum, aut etiam prorsus decrepitorum alia item ditium, felicium, ac potentium, alia afflictorum, pauperum, et tenuis sortis homuncionum. Hoc idem recte praecipi potest, etiam iis qui bonos authores intelligere volunt: quia sermo eorum vel sumptus est ex diversissimis huius vitae rebus, vel ad eos quoquo modo alludit, vel denique subinde obiter saltem earum meminit: unde si quis eas prorsus nesciat, etiam ipsum sermonem non intelliget: ut si

sacrarum Literarum, a diversis rebus oriantur. Nec tamen hîc requiritur summa et exactissima quaedam cognitio, sed mediocris tantum, qualem ferme sola experientia, et aliquo usu rerum percipere possumus: cui tamen etiam librorum lectio, et expertorum hominum interrogatio accedere potest. Verum hîc diligentissime illud periculum damnumque cavendum est, ne sicut ex externarum seu communium rerum noticia, ali quod adiumentum ad intelligendum sermonem sacrarum Literarum accipere possumus et debemus: sic etiam ipsas primarias res aut sententias, quas proprie ex

noticia tum logicarum, tum et naturalium, atque adeo etiam mechanicarum et rusticarum, prodest ad sacrarum Literarum cognitionem. Quin etiam communis sensus, quotidianaque experientia, tum malitiae, tum et virtutum recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus

recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur variae similitudines et metaphorae, ut a gloriosa eius specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et ea porro prae stellis: sic alii pii prae aliis sint in

etiam medium aut organon plurimum ad illustrationem sacri sermonis facere possit: non ut ipsam tam variarum rerum scientiam hîc exponerem, quod esset prolixissimae operae, et tum ex continua rerum experientia, tum ex peritorum sermone, tum denique et ex variis scriptoribus haberi haud difficulter potest. Quoniam vero de aliquibus rebus omnibus gentibus ac religionibus communibus brevissime, ac in genere tantum monui: dicam nunc de illis quae Palaestinae et Israelitis magis propria sunt, aliquanto plenius et magis per partes, etc. In omnibus igitur (ut dixi) gentibus

cacuminibus illi montes fuerint, et tamen interea itinere, si ab alterius vertice in alium transcurrere velis, remotissimi: non facile divinare poterit, quomodo vel exaudiri Iothan potuerit a Sichemitis, vel etiam aufugere, si quis ab eis ablegatus forte eum insecutus sit. Ex eodem etiam intelligi potest, quomodo populus in medio illorum verticum stans, potuerit exaudire benedictiones et maledictiones, ex illis cacuminibus factas. Ex situ igitur formaque locorum illorum sermo historiaeque istae rectius intelliguntur. Alii montes fuêre sylvosi, alii pascuosi, ut Basan. Sic et colles alii

depromuntur: iam alii tropi inde petuntur, quibus vel Meschias cum suo regno, vel alio qui vera pietas ac eius opera describuntur. Psal. 51, Asperges me Domine hyssopo, et mundabor: lavabis me, et super nivem dealbabor. Quomodo hyssopus sit adhibita in expiationibus, cognosci potest ex cap. Exod. 12, et Num. 19. Sic et a Iudicialibus legibus et politica administratione acceptis locutionibus ferme totum Meschiae imperium aut gubernatio delineatur. Summa, innumera loca sequentium Bibliae scriptorum veteris ac novi Instrumenti, ex quinque libris

praedicta fuerint, praesertim in Graeca monarchia. Nahum prophetans contra Niniven cap. 2, describensque modum expugnationis eius, dicit portas fluviorum esse apertas, et ipsam esse sicut piscinam. quod nemo, quos ego vidi, recte exponit: sed ex Diodoro Siculo intelligi potest, qui dicit fuisse oraculum pervetus, Ninam prius capi non posse, quam fluvius ei fiat hostis. Hoc illos non intellexisse, priusquam obsidente hoste ita exundarit flumen, ut copia et impetu aquarum everteret claustra et proxima moenia, qua in urbem influxit, ac per eam rupturam residente aqua

ὁμοούσιον, sola fide, quo consilio et Prophetae sunt usi: et rursus considerandum esset, quibus modis loquendi discrepantibus a Sacra scriptura haeretici turbarint Ecclesiam, et errores suos venditarint. Sola fides quidem non obscure in sacris Literis monstrari potest, ut cum dicit Paulus Gal. 2, Non nisi per fidem homines iustificari ac salvari: cum Christus dicit, Solum crede: cum toties Paulus ponit fidem, et excludit alia omnia opera. Non nisi per fidem aliquid fieri, idem plane est, quod per solam eam: ponere unum, et negare alia omnia, est idem

in ea perspicere possimus: eoque tantum in illa externa larua, quam nobis utcunque extecta ipsius facie concepimus, haereamus. Quae porro hîc de velamine ac involucro legis dicuntur, non debent accipi ita, tanquam in contumeliam legis, Mosis, aut Dei ipsius dicantur. Non enim negari potest, Deum initio sese obscurius et imperfectius patefecisse: sed postea subinde populo suo et plenius et dilucidius sua mysteria tradidisse, donec tandem venit ipsemet Mediator, et eius novum Testamentum, qui nobis ex ipsius sinu caelestem doctrinam afferens, solem ipsum veritatis veraeque

et iustificationem ex bonis liberi arbitrii viribus et merito congrui aut praeparatione ad gratiam extrui ac educi. Haec de velamine cordis nostri tenuiter monuisse nunc sufficiat. Progrediemur igit ad eius detractionem. Duplex eius innati velaminis detractio haberi aut censeri potest: altera externae institutionis, altera divinae illuminationis. Nam (ut de priore prius dicamus) ipsa admonitio, aut etiam plenior instructio de nostra caecitate, quid boni luminis ac virium amiserimus, quid etiam contra pessimarum virium acquisierimus in intellectu, in voluntate et in

illuminator Spiritus per praedicationem Evangelii, et meritum Christi. Ideo Paulus vocat suam doctrinam ministerium vitae et Spiritus, quia nobis Spiritus sanctus per eius auditionem donatur. Praeter contritionem vero ac fidem, in quibus omnium piorum oculi erga illas duas doctrinas illuminantur, potest etiam singulare donum Spiritus esse intelligendi omnigena mysteria Dei, quod perpaucis a Deo donatur. Hoc igitur demum modo, cum et legi Dei velamen detrahitur omnis obscuritatis, et nostris oculis omnis caecitatis, vere Deum agnoscimus: summaque et suavissima harmonia fit verbi

quis enarrabit?) non Abrahamus cum suo Levi, sit rex iustitiae et pacis, qui haec summa bona acquirat. Ergo Levitica sacrificia non vere expiasse peccata, nec aeternam iustitiam aut vitam attulisse. 21 Eadem et hoc argumentum habet: Immundus alium mundare, aut iniustus iustificare non potest: sed omnes illi Levitici sacerdotes fuerunt summi peccatores, quod et experientia vel in ipso Aarone idololatra ac filiis eius male offerentibus ostendit, et perpetua ipsorum sacrificia pro propriis peccatis oblata testabantur. Ergo melior, sanctior et efficacior aliquis sacerdos erat

circum cisio cordis passim ab eis flagitatur. 5 Quod ipsum cor totaque hominis natura sit mala, ac prorsus perversa, nec possit praestare veram obedientiam: quare homini de se desperandum, et alterius iustitiam quaerendam esse. Hinc illa dicta: Omnes corruperunt vias suas: Si pardus potest eluere maculas, aut Aethiops nigredinem: Peccatum est insculptum ungue adamantis, in tabulis ferreis cordis: Vos ex patre diabolo estis. 6 Deum non indigere nostris bonis operibus, sed ultro nobis suam misericordiam offerre. Nolo sacrificium: Invoca me in die tribulationis, ut

difficulter in cametz transit, ut neminem parvum illud discrimen punctorum Iehova et tertiae futuri personae Iehovae turbare debeat. Tertio, cum Deus adeo serio et ter repetens agat de futuro, et quod aliquid eximium suo tempore Erit, inculcans Ero quod Ero, Erit misit me ad vos: non potest fieri ut plane in aliud verbum, in aliud tempus, aut etiam sensum tam cito transeat. Alioqui totus sermo fieret incertus, si modo hoc, modo aliud aliquid affirmaret. Quod nec nomini quidem honesto, nedum viventi Deo convenit. Quare sicut interrogatus de nomine proprio ter

hoc mystico nomine significata, reperitur diserte indicata in promissionibus Geneseos, scilicet quod ipsemet verus ac vivens Deus, qui cum illis agebat et colloquebatur, fuerat futurus illud benedictum semen, fuerat carnem assumpturus, ac genus humanum sua redemptione liberaturus. Fieri quidem potest, quod illi intellexerint et sciverint ratiocinatione aliqua, illud benedictum semen non fore tantum purum hominem: sed certe in promissionibus clare expressum non est, illum ipsum cum eis loquentem Deum, fore Meschiam.

clare, Ego ipse Deus vester Ero illud benedictum semen in quo benedicentur omnes gentes. Utuero maxime sciverint Messiam fore Deum: tamen quod haec ipsa secunda persona sit futura caro et benedictum semen, hoc videtur eis plane ignotum fuisse. Sensus ergo et hic esse verborum filii Dei potest: Ego quidem filius Dei, declaravi patribus divinitatem meam, sed quod etiam ipse, et non alia persona essem assumpturus carnem, Hoc Ero et Erit, eis nunquam satis clare patefeceram, ut ibi iam. Confirmat ergo et locus Exo. 6 hanc interpretationem et mysterium huius nominis,

additis parentum nominibus circumscribere. Quarta: Iesus omnibus linguis servator nominatur, quo nomine haud dubie omnes gentes etiam ad eius nomen alludere voluerunt, vel potius ex eius nominis significatione id nomen desumpserunt. Quinta: Quod nomen convenire omnino magis potest Christo, quam id, quod eius functionem diserte exprimit? Fuit autem eius officium, salvum facere populum a peccatis suis. Ergo merito Iesus, id est, servator vocatus est. Nec obstat, quod et alii aliqui hoc nomen immerito habuerunt. Nam is demum vere Iehosua, id est, salvator est qui a

istamque obedientiam donari. Nam filius Dei semper habuit summo iure nomen יהוה. propterea quod essentia ipsa est Deus patri aequalis, non propter hoc novum factum. Quare oportet esse tale nomen, quod huic novae functioni conveniat. Id autem nullum esse potest convenientius, quam Iesus servator. Et revera hoc nomen est supra omne nomen. Nam servatorem esse totius mundi, idque a peccatis et morte aeterna, est plane Deo conveniens nomen et officium, atque ideo vere nomen super omne nomen, Patriarcharum, Moysis, Iudicum, Regum et Prophetarum.

sit: iam eiusdem auxilio et Osiandri rationes contrarium asserentes, destruam. Primum dicit Osiander, in vetustissimis Hebraeorum monumentis nomen ἰησοῦς Iesus scribi sic ישו, Ieschu. Quae abbreviatio fieri non potest, ut ipse censet, ex Iehosua, sed potius ex יהשוה, nisi in contumeliam Christi studio Iudaei id fecissent: id autem non permissuros fuisse Christianos, sed contradicturos, imo ne in ipsum Deum. At quae sunt obsecro ista monumenta tam

posset, interpositum esse ש, factumque in de ישו. Verum ut superius diximus, nusquam probat fuisse ineffabile nomen יהוה ante Christum, multo minus autem omnino probare potest, ש ideo interpositum nomini Iehova, ut inde fieret ישו Ieschu, pronunciarique possit. Probare tamen illud prius videtur, cum ait, ה saepe ex nominibus abiici, ne conspecta aliqua

Ioram: nisi quod paulo post non animadvertens sibiipsi contradicit. Affirmat enim hanc literam temere multis locis sine omni causa abiici: et cum omittitur, non desiderari eam, et cum exprimitur, non sentiri. Si temere ה litera saepissime abiicitur, non ergo potest probari, quod et ex aliquibus vocibus propterea abiiciatur, ne nomen Iehosua vilescat. Quaero autem, cur nomen Iehova non fuit effabile? Num quia non licuit aut non potuit effari. Effari certe sonarique potest etiam sine ש, ut nemo dubitat.

ה litera saepissime abiicitur, non ergo potest probari, quod et ex aliquibus vocibus propterea abiiciatur, ne nomen Iehosua vilescat. Quaero autem, cur nomen Iehova non fuit effabile? Num quia non licuit aut non potuit effari. Effari certe sonarique potest etiam sine ש, ut nemo dubitat. Ergo sequitur, quod non licuerit. Atqui si non licuit sonare id nomen, profecto litera ש nihil ei iuris afferre potuit. Verum ego contra hoc praecipuum eius fundamentum claris

Aut et Moyses et Deus (si sic dicere fas est) nugatur, et dicere, significat hîc tacere, non effari. Adhaec quid sibi vult Deus, cum toties Prophetae mandat, ut dicat: Sic dicit Iehova, etc. Cur praecipit, ut dicat, sic dicere Iehovam, si omnino Iehova pronunciari effarique non potest? Certe quic quid scriptile, id et effabile est. Cur enim alioqui scribuntur, quae scribuntur literis sonum significantibus, nisi ut effari sonarique possint? Denique quid ineptius est, quam dicere, hoc nomen scribi posse, sonari non posse? scriptione non profanari, loquutione

quam dicere, hoc nomen scribi posse, sonari non posse? scriptione non profanari, loquutione profanari? Quam vero stultum est cogitare, eos qui legere possint, aliquid de hoc nomine scire debere: alios vero Dei cultores, qui non norunt, quoniam fabile non est, nec per aures ulla eius cognitio dari potest, ergo oportere eos id ita prorsus ignorare, ut non plus inde sciant, quam bos aut asinus. Aliquanto maius mysterium est, nosse divinitatis unitatem et trinitatem, item Filii incarnationem, et Christi passionem, quam unum nomen Dei. Si ergo Deus sua sacrosancta mysteria, ne

et ipse Hebraice, vel Chaldaice, quod idem ferme est; sit locutus. Voluit autem significare non solum legem totam eiusve partem aliquam non fore irritam, sed ne minimum quidem delege (alludens ad notulas, quibus Lex et Prophetae scripti sunt) interiturum esse. Neque hoc etiam dici potest, quod in eam quidem sententiam Christus disserverit: caeterum Evangelistae verbis, quibus ipsi voluerint, eadem extulissent. Videmus enim Evangelistas, praesertim in istiusmodi gravioribus sententiis, non solum sensum verborum Christi, sed et ipsa verba expressisse. Huc accedit, quod

quam in significatione) alteram in margine, alteram in textu scripserunt. Habent et pervulgatum dictum, nullam esse literam in lege, quin in ea magni montes pendeant: quod eorum nimis religiosam, vel potius superstitiosam diligentiam, in servanda sacrarum Literarum scriptione, satis testari potest. Nec recte faciunt, qui aliquando dicunt, veteris Testamenti textum a Iudaeis corruptum esse. Nam et eis falsum crimen impingunt, et Ecclesiae longe plus obsunt, quam volunt defendere, quam Iudaeis, quos parum caute oppugnant. Sed iam ad alteram veniamus, quod scilicet quidam

Ad declarationem porro huius sententiae uberiorem, quod praecipuum peccatum originale sit quiddam substantiale in homine, forte non parum profuerit distinguere substantiam materialem et formalem. potest enim considerari substantia alicuius testacei aut vitrei aut argentei vasis, tum quatenus ex tali materia est, tum quatenus vas illud sic formatum est pulchre aut turpiter, in formam honestam aut foedam perductum. Possis enim ex eadem materia facere vas honoratum et in honorem, ut ex vitro

augmentatio foetus in utero, antequam nascimur, et homines esse incipimus, est peccatum. Item: Alterum est peccatum essentiale, natale, originale, alienum. de quo Psalmo quinquagesimoprimo. Ecce in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. de quo Christus: Non potest arbor mala bonos fructus facere. En audis, peccatum originale esse ipsam malam arborem, et esse quiddam essentiale. Item: Magna itaque sapientia est, scire nos nihil aliud esse, quam peccatum: ne sic leviter de peccato sentiamus, sicut passim doctores, qui definiunt, peccatum

cor. In expositione Dominicae precationis vehementissime urget, ipsam hominis voluntatem esse causam ac fontem omnis mali, eamque sua natura voluntati Dei repugnare. Hoc vero ipsum est, quod peccatum aut malum originale, seu (ut ita dicam) scaturiginale, aut etiam radicale vocamus. Non potest porro negari, voluntatem hominis esse substantiam quandam. Sic et super Psalm. 51 dicit, renovationem non esse accidentium alterationem: sed ipsius novi cordis creationem. Ergo sentit contrarium, cor lapideum esse illam ipsam pestem, quam vult Deus ex nobis penitus exscindi.

Dei, esse ipsam sanam aut integram animam. Ergo et contra, imago satanae aut originalis pestis, est ipsa vitiata foedissimeque transformata anima. Idem in Locis dicit, peccatum esse quiddam negligens ac fugiens Deum et irascens ei, et quod vicissim Deus improbat. Dicit etiam, Quid atrocius dici potest, quam naturam hominis inimicam esse Deo? An non igitur affirmat, ipsam corruptiss. hominis naturam esse illud originarium malum aut peccatum, quod fugit et odit Deum? Idem exponit in Locis, illud figmentum cordis humani, esse ipsam malam massam hominis. Item

esse ipsam animam rationalem. Ibidem ait, sensum carnis et carnem idem esse. Dicit etiam, carnem dici a Paulo totam naturam hominis. Et super 7 ait: Caro et sensus carnis intelligatur de toto homine non renato. Et mox: Homo sine Deo, dicitur caro, secundum omnes animae potentias. Non potest autem negari, Paulo idem esse carnem et sensum carnis, quod nos vocamus originale aut scaturiginale. Hisce ergo dictis Philippi collatis, non potest effugere, quin dicat, peccatum originale esse substantiam, si modo sibi constare velit. Victorinus dicit, sensum carnis Rom. 8 complecti

super 7 ait: Caro et sensus carnis intelligatur de toto homine non renato. Et mox: Homo sine Deo, dicitur caro, secundum omnes animae potentias. Non potest autem negari, Paulo idem esse carnem et sensum carnis, quod nos vocamus originale aut scaturiginale. Hisce ergo dictis Philippi collatis, non potest effugere, quin dicat, peccatum originale esse substantiam, si modo sibi constare velit. Victorinus dicit, sensum carnis Rom. 8 complecti intellectum et voluntatem: et Coll. 3 dicit, imaginem incorruptam complecti intellectum, voluntatem et cor. Sic et Bucerus sensit. Inquit

spiritui et legi Dei semper repugnare, eoque malam esse naturaliter. Habet igitur et ipse naturam nostram, seu hanc indomitam feram, non eius accidentia, pro hoste Dei, pugnante cum Deo: et re damnata: id est, pro peccato originali. Nam hanc indomitam feram, esse originale peccatum, negari non potest. Demonstrationes aliquot, quod originale peccatum sit ipsa mala hominis essentia, praesertim autem anima rationalis. Consideretur primum ipsa appellatio rei, de qua agitur. Quaestio est de originali malo: id esse malum

Vide ipse Christiane lector, in Gal. et alibi Luth. prolixe et usque ad fastidium impietatem Rationis insectantem: quare ipsa rationalis anima, iam in imaginem dia boli transformata, est originale peccatum. Haec autem certe substantia est. Respondeat qui potest ad hoc argumentum, cuius summa est: Summus ille hostis Dei in nobis existens, et nobiscum nascens, est et dicitur peccatum originale: Ratio humana est talis Dei amarulentiss. hostis: Igitur Ratio humana est peccatum originale: et contra peccatum originale, est ipsamet humana ratio, quatenus

duos homines, nempe bonam substantiam rationalis animae, et adiunctum accidens originalis peccati, quae inter se pugnent. Sequetur etiam amplissima synergia ex substantia rationali, quae non erit fons fontium omnium malorum, sed fons aliquorum vere bonorum. Quid tenuius de corruptione hominis dici potest, quam si fingatur, non ipsum proprie hominem, seu eius reginam, animam nempe rationalem, esse illam bestiam, inimicam Dei, et quam Deus damnet: sed tantum quoddam accidens illi adiunctum? Paulus clare describit, et veluti digito monstrat originale peccatum, Rom. 6, dum dicit,

hominis penitus ignorat, quaeque putat talem, qualis nunc est, hominem ab initio conditum esse: quae denique tantum spectat ac miratur istas inferiores potentias hominis, et etiam rationalem, quatenus istas externas mortalesque res tolerabiliter tractat. Ex eis enim tantum illa hominem censet, nec potest videre quid homini desit: perinde prorsus in eo hallucinans, ac cum puella stultum aliquem, sed tamen formosum belleque vestitum iuvenem cernens, statuit eum quovis Salomone aut Aristotele praestantiorem ac perfectiorem hominem esse. At Theologia acutioribus oculis omnia cernens

vita receptiss. Quamprimum enim olla non est idonea ad coquendum, non habetur a coquo pro olla, sed abiicit illam. Sic quamprimum oculus non videt, non habetur amplius pro oculo: quamprimum pes aut manus exaruit, non amplius pro pede aut manu habetur, sed resecatur. Quamprimum quis non vult aut potest praestare operas servi, militis, iudicis, aut aulici, pro servo, milite, aut aulico amplius non numeratur. Est etiam vulgo quasi proverbialis locutio, cum aliquis de re semicorrupta, etiamsi utcunque adhuc pristinam speciem servet, pronunciat aliquid: ut, Hoc est indusium, vestis, aut quid

nec est creatus tantum ad comedendum, concoquendum cibum: non etiam proprie ad regendum pecudes aut quaerenda carnalia commoda opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non amplius habet, nec

aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non amplius habet, nec praestare potest. Aromata et medicamina, quae prorsus omnem nativam vim amiserunt, sive vetustate sive alia quacunque corruptione, ut si submersa sint, etc. non amplius sunt aromata aut medicamina: sed

sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non amplius habet, nec praestare potest. Aromata et medicamina, quae prorsus omnem nativam vim amiserunt, sive vetustate sive alia quacunque corruptione, ut si submersa sint, etc. non amplius sunt aromata aut medicamina: sed tantum lignum aut lutum. Sal non saliens, non amplius est vere sal: sed harena,

prorsus attrita veste, sint mutata accidentia tantum, aut etiam substantia, cum forma substantialis ei plane perierit, ac prorsus in aliam mutata sit, et an ibi adhuc sit vere prior species, aut nova quaedam, et tamen adhuc utcunque priorem speciem repraesentat, et aliquatenus priori nomine notari potest, non tamen sine additione, nempe ut dicatur collapsa aut eversa domus, fracta navis, lacerata vestis, fracta et rimosa olla. Sic etiam homo superest adhuc, sed qualis? corruptus ac prorsus perditus, et in contrariam imaginem inversus homo. Sic etiam iidem spiritus supersunt, quos

ab initio creavit Deus, sed per inobedientiam lapsumque ita immutati et inversi, ut vere iam secundum Theologiam, nova species dici queant, totaque specie aut genere differentes a sanctis angelis, qui in sua origine permanserunt: eadem ratione et de filiis dia boli, id est de hominibus pronunciari potest. Coram hominibus igitur et Philosophia forte est adhuc eadem species hominis, quae fuit antea: sed Deus ac Theologia nequaquam concedent eandem speciem esse filios Dei, et filios diaboli: angelos lucis, et angelos tenebrarum: novos ac veteres homines: habentes imaginem Dei, aut

aut non? Est sane ab eo, quia ipse primum eum liquorem attulit: sed illius horrendae transformationis ipse causa non est, verum is qui illud optimum vinum in tam corruptum ac foetidum vas infudit, et ita quasi veneno quodam penitus infecit, invertit et perfermentavit. Ita eadem res potest habere duos authores ac causas, alium ratione primae creationis, et alium ratione secundariae metamorphoseos. Sic multa aliter sunt a natura ratione primae originis, aliter ab arte ratione secundae transformationis: ut vitrum, lateres, testae, caseus, butyrum, panis, acetum, fermentum, et

corruptio, ut non tantum desierit esse bonus, omnesque vel etiam scintillas bonitatis erga Deum amiserit: sed insuper sit factus atrox Dei hostis, tota Scriptura clamat: et probavi id ego quoque praeter multos alios pluribus scriptis. Si igitur homo adeo foede inversus est, quid potest eo peius ac scelestius dici: aut quod tandem peccatum magis potest esse peccatum, seu quiddam deterius ac horribilius, quam ipsemet homo adeo transformatus est in hostem Dei summum? Singula peccata aut lapsus, sunt tantum veluti singulae quaedam scintillae ex hoc infernali

scintillas bonitatis erga Deum amiserit: sed insuper sit factus atrox Dei hostis, tota Scriptura clamat: et probavi id ego quoque praeter multos alios pluribus scriptis. Si igitur homo adeo foede inversus est, quid potest eo peius ac scelestius dici: aut quod tandem peccatum magis potest esse peccatum, seu quiddam deterius ac horribilius, quam ipsemet homo adeo transformatus est in hostem Dei summum? Singula peccata aut lapsus, sunt tantum veluti singulae quaedam scintillae ex hoc infernali incendio, singulave folia aut fructus huius pessimae arboris. At

hominis, in quantum illa a Deo etiam in hac corrupta natura formetur ac sustentetur, qualis ea quidem nunc est, a corruptione et depravatione, quae in substantia illa haeret: quia naturae seu substantiae autor sit Deus, peccati vero et depravationis Deus non sit author. Respondeo: Quomodo potest separari idem a seipso? Originarium illud malum aut radicale, unde omne aliud malum oritur, est ipsum lapideum et adamantinum pravumque ac distortum cor, est ille ipse vetus Adam, aut caro, seu animalis homo. Quomodo tu ergo hîc a carne carnalitatem, ab Adamo aut animali homine Adamitatem

et quidem multo excellentiores quam in hoc carnali homine: sed tamen quia omnes contra Deum militant, ideo sunt malae et mera peccata. Quid enim aliud sunt, quam iniustitia armata? Sic quoque res se habent in homine. Praeterea Theologia disputat de eo bono, quod in iudicio Dei pro vero bono haberi potest: at in homine omnia sunt contaminatiss. et damnatissima. Quid praestantius ratione? quid ea infensius Deo? Ergo nihil ea scelestius. Abominatio igitur est coram Deo, quicquid est sublime et praestans coram hominibus. Summa, Originale malum est ille ipse fons omnis mali, omnisque

est peccatum originale: quia pugnat cum Deo, et est causa actualium peccatorum, ac damnationis. Igitur originale peccatum est substantia. Illa quoque semiphilosophica ratio, quoniam eas pluris mei adversarii faciunt, non parum ad confirmationem veritatis in hac controversia facere potest: quod peccatum in genere, aut peccata revera idem in sacris Literis significat, quod iniustitia, communi more etiam philosophorum ac literatorum loquendo. Iam constat, doctos quoque sentire, iniustitiam

Quare ne patiamur sub figmento criminis errorisque Manichaei nobis caelestem veritatem de manibus extorqueri, nosque inanibus terriculamentis de possessione sanae doctrinae depelli, quam liquido in praecedentibus ex verbo Dei demonstratam esse, quivis pius ac intelligens vel manibus palpare potest. Obiiciunt porro inepti quidam hinc secuturum, diabolum esse creatorem, si peccatum originale est substantia: quia ipse est pater peccati. Respondeo: Nequaquam id sequetur, nec est magnae potentiae aut artis optimam substantiam corrumpere, et ex ea malam facere. Innumerae artes

sunt, quae in eam sententiam dici possent: sed temporis angustia et rerum aliarum quae dicendae erunt, copia impeditus, tantûm singulis verbis, veluti punctis quibusdam singula notabo. Summa igitur dignitas, amplitudo et veluti maiestas quaedam huius linguae ex pluribus demonstrari potest. Hunc enim sermonem primum Deus in ipsa creatione generi humano indidit, reliqui postea exorti sunt. Hoc idioma Deus placatus ac propitius generi humano ad celebrandum ipsum, et mutuam officiorum communionem largitus est. Alia iratus ob impiam profanamque superbiam ac

linguis abutitur, cui eisdem armis obviandum est, aut alioqui in solius interpretis fide, citato alio versore acquiescere minime vult: ut sit necesse eum evidenti nativi sermonis proprietate aut veritate refelli ac retundi. Ut vero maxime neutra harum fraudum adversarius grassetur, at dici non potest, quam multa eaque evidentia argumenta saepe diligens consideratio nativi sermonis sacrarum Literarum in controversis locis pio doctori pro veritate contra errores suppeditet: cuius rei aliqua exempla postea indicabuntur. Nunc tantûm hoc expendamus, cum de liberi arbitrii aut naturae

esset. Nec solum ad veteris Testamenti salubriorem ac magis genuinum sensum pervestigandum lingua Hebraea conducit, sed etiam novi, quod tum in singulis vocibus, tum et in integris phrasibus, atque adeo sententiis Hebraismis est plenissimum, nec sine hac lingua ullo modo feliciter tractari potest. Quarto, ipsemet filius Dei praecipit, ut summa diligentia scrutemur sacras Literas, tantamque etiam esse ait singularum vocum atque apicum vim, ut caelum et terra sit potius casura ruituraque, quam unicum ex illis futurum irritum. Quare si vere ac diligenter Scripturas, secundum

Christi mandatum, scrutari volumus, necesse est etiam ipsas singulas voces, literas et apices in suo nativo sermone ac significatione considerare ac expendere, ita ut eae et nobis notae perspectaeque sint, et aliis a nobis pro poni ac exponi queant. Huc et illud recte referri potest, quod Scriptura vetat spiritus extinguere, et praecipit ut si sedenti fuerit revelatum, loquens consideat et taceat. Tales enim spiritus revelationes potissimum tum contingunt, cum in timore Dei, verbum ipsius diligenter meditamur ac scrutamur, singulasque sententias ac voces, suggerente ac

eas nobis Spiritu sancto, expendentes solerter trutinamus. Quinto, ut maxime alia non perinde nos moveant, aut ipsius doctrinae lux, perspicuitas et certitudo, siquidem Deum ac aeternam salutem curamus, invitare aut etiam attrahere nos ad hoc studium debebat. Non enim cogitari potest, quantum lumen, certitudinem ac evidentiam rebus ipsis saepe hoc originalis sermo afferat. Laudatur ab eruditis sermo, qui πρὸ ὁμμάτων ποιεῖ. i. res ipsas ante oculos pingit, ac quasi coram oculis spectandas et contemplandas exhibet: at

aliquo aliquid posse, aut nihil posse sine eo. Verum ad Scripturae proprietatem eas debebant expendere, ubi auxilium Dei pro tota causa liberationis ponitur, et Christo perinde vox Sine Iohan. 15 omnem bonam vim homini adimit, solique gratiae ipsius adscribit: ac palmes prorsus nihil est, aut potest sine vite, sed omnia inde habet, vivit, ac urget. Sic in controversia de Evangelii definitione, proprietate ac discrimine a lege, in eo aliqui peccant, quod volunt cernere vocem Evangelii aliquoties in Scriptura totam doctrinam significare, ut se author eius definitionis, Anno

ab interprete veteri reddita, Papistarum supra indicatum errorem de peccato clarissime redarguit, ut hic unica vocula duos gravissimos errores, de natura peccati, et discrimine Legis ac Evangelii, recte expensa tollere queat: tantum beneficium cognitio linguarum mortalibus in religione praebere potest. Paucorum verborum prava versio saepe integra capita Scripturae obscurat ac pervertit: ut Psal. 2, Apprehendite disciplinam: pro, Osculamini filium: et 51, Incerta sapientiae manifestasti: pro, absconditam sapientiam revelasti mihi. Sic in Psalmo, Nisi Dominus

nunc dicimus, quod sicut ingentia damna ex ignoratione linguarum necessario percipiantur: ita etiam contra summa commoda ex earundem cognitione etiam in Theologia haberi queant. Quod prolixius ac plenius ex Annotationibus Vallae, Erasmi, et aliorum recentium expositorum in sacras Literas cognosci potest. Sed volet forte hîc aliquis etiam contrariam experientiam opponere ac dicere: Cur igitur Hebraei, qui totum vitae spacium huic linguae impendunt, adeo graviter ac foede in sacris Literis errant? Respondeo: Non omnia in sola linguae huius cognitione sita sunt. Verissimum enim

usumve huius linguae sublatum esse statuissent. Sunt etiam praeter supra indicatas rationes aliae plurimae et gravissimae, cur, etiam si perfectissimae versiones haberentur (ut tum nihil prorsus est in rebus humanis perfectum) nihilominus linguae discendae essent? Nam primûm fieri potest, ut vel interpres aliquid non sit asse quutus in fontibus, quod tibi Dominus licet longe imperitiori sedulo quaerenti ac oranti sit patefacturus: vel etiam ille quidem intellexerit, non tamen satis proprie reddiderit. Accidere denique potest, ut ille quidem bene et acceperit et reddiderit

nihilominus linguae discendae essent? Nam primûm fieri potest, ut vel interpres aliquid non sit asse quutus in fontibus, quod tibi Dominus licet longe imperitiori sedulo quaerenti ac oranti sit patefacturus: vel etiam ille quidem intellexerit, non tamen satis proprie reddiderit. Accidere denique potest, ut ille quidem bene et acceperit et reddiderit sensum, nec tamen tu bene eius sermonem percipias, ut consultus Hebraeus aut Graecus textus te iam deviantem denuo in veram viam sententiamve facile retrahat. Cuius rei exemplum sit vobis, quod Erasmus Actorum decimotertio vertit,

eaeque modo huc, modo illuc nonnihil pro sensus necessitate inclinantes, tam varia item connexio ac respectus ad alias voces, omnino infinitatem quandam efficiunt. Huc accedit tanta dubiorum varietas ac multitudo, quae de singulis materiis ac sententiis, atque adeo etiam verbis exoriri potest ac solet, quorum solutio ex textu quaerenda est: ut sit plane impossibile, interpretem omnibus illis dubiis occurrere, totique illi varietati sermonis satisfacere, etiamsi Argus quispiam esset, qui centum oculis cerneret, et insuper centum linguis loqueretur: eoque prorsus sit cupidum

flagitantur: quia perpetuus usus experientiaque nos docet, facillime a vero verborum ac dictorum sensu, facta admodum modica inclinatione alicuius voculae, procul discedi aberrarive posse. Nulla certe versio tantam apud nos ac alios recte iudicantes authoritatem fidemque obtinere potest, quin in rebus maximi momenti, ubi vel conscientia, vel etiam adversarius summam ac invictam certitudinem flagitat, non sit necesse inspicere ipsum fontem Hebraei sermonis, non tantum ratione unius vocis, sed etiam constructionis, atque adeo totius contextus praecedentis ac consequentis, ubi

ex versione habere potes, cum et de illa controversa voce et de aliis praecedentibus ac sequentibus dubitare cogaris, an ea argumenta gignere possint, quae tu inde extruere conaris. Nulla esse potest tanta diligentia, ut vel vinum vel aliquem alium nobiliorem liquorem sine omni prorsus detrimento ex uno vase in aliud transfundere queas. Quid non est verisimile hîc accidere in tanta varietate vocum ac sensuum, et in tam praestanti aut etiam sacrosancta doctrina viventis Dei, ubi (ut

compendiarium flagitat, et oculis animoque complecti cupit: ut praeclare Aristoteles in sua Poetica disputat. Quare in omni institutione illud initio utilissime praecipitur, ut primum a perspicuis, auditorique notioribus ac facilioribus initium faciamus. Deinde ut primum, quoad fieri potest, brevem totius rei summam, compendium, argumentum aut ideam auditori proponamus. Quamobrem et initio pueris breves catecheses proponimus in Ecclesia et scholis, et in Academiis studiosae iuventuti institutiones aut etiam Methodos uberiores. Nec id nunc tantum fit, sed et olim

proprie ac (ut ita dicam) immediate a Deo ad genus humanum dictae ac scriptae sunt. quae profecto ingens commendatio est. In omnibus scientiis praestantiorum authorum scripta merito libentius legimus. At quid hoc doctore seu authore praestantius, sapientius aut eruditius esse, excogitarîve omnino potest? 2 Deinde, certum indubitatumque est, sacras Literas omni prorsus errore ac impostura, omnique reprehensibili sententia carere: cum alioqui alia omnia scripta quorum cunque demum hominum, Rabinorum magistrorum vel praeceptorum aut crassis erroribus, aut saltem incommode dictis

instauratio declarat, ubi innumerae controversiae, quin et verae gravesque sententiae aut dogmata sint exposita, quae ex omnibus Conciliis, canonibus aut decretis et patribus explicari aut confirmari nullo modo queant. At ex solis sacris Literis plena eorum expositio, solidaque confirmatio haberi potest, et hactenus Dei beneficio luculenter in nostris Ecclesiis exhibita propositaque est. Sint nobis exempli loco haec capita, nempe vera ac genuina natura fidei, iustitiae et iustificationis, et sacerdotii ac regni Christi. 5 Quinto: Laudatur illud celebre dictum poetae, Nam

denique est gnarus sermonis ac phraseos oraculorum Dei, sciensque probe scopum praesentis sacrarum Literarum scripti: tenens etiam praecedentia ac consequentia, eaque accurate cum praesenti sententia, de qua agitur, conferens, perfacile adversarium conficit ac iugulat. Summa, dici non potest quanto sit instructior magisque armatus in omnem necessitatem eventumque, is qui in ipsis Sacris codicibus diligentissime est versatus, quam qui tantum ex humanis rivulis suam Theologiam hausit. Vos ergo studiosi piique iuvenes, scrutamini Scripturas, custodite sermones viventis

rectissime de sacris Literis veraque pietate pronunciabimus, eos nimirum multum profecisse, quibus sacrae Literae supra mel et favum dulciores gratioresque esse videntur. Celebre praeceptum studendi est, Non multa, sed multum esse legendum. Quod rectissime studioso Theologiae proponi potest, ut non multos authores, sed primum ac potissimum ipsum sacrosanctum thesaurum divinorum oraculorum, et paucos alios multum seduloque legat, in eisque die ac nocte meditetur, ut

Scripturae. Baptista quidem omnibus concionabatur, numerosissimumque vulgus ad eum confluebat: sed habebat idem etiam peculiares quosdam discipulos, perpetuo lateri suo adhaerentes, quos sedatiore, magisque assidua et perspicua quadam docendi ratione instituebat. Quare dubium esse non potest, divinitus ita institutum ordinatumque esse, et semper inde ab initio in populo Dei fuisse, ut vera religio ac verbum Dei non tantum concionibus populariter, sed et lectionibus, seu scholastica illa, eruditioreque tractatione exponeretur ac doceretur. Dixi de aliquibus tantum

lectiones ac disputationes in Academiis, aliisve scholis. Ad quas etiam divus Paulus aliquo modo respicit, dum alios quidem auditores quasi lacte, alios vero solido cibo pascendos esse docet. Conciones igitur primum, dum se ad rude vulgus accommodant, cui nihil satis dici ac inculcari potest, plerunque maiori verborum copia et earundem sententiarum repetitione replentur, eoque tanto minus rerum recipere possunt. Semper profecto ac in omni re imperitum vulgus magis externa specie ac fulgore, quam ipsa re: magis copia et amplitudine quadam, quam solida rei bonitate

vites aut aliae frugiferae arbores, dum nimium in stramen foliaque luxuriant, minus tritici fructuumque afferunt: ita et omnis scriptio ac dictio nimium verbis exuberans, necessario minus rerum afferrre potest. Eaedem porro populares declamationes etiam plurimum in movendis affectibus occupantur: ut sunt, perterrefacere securos, consolari perterrefactos, adhortari negligentes ac somnolentos, reprimere commotos, aut aliis quibuscunque pravis affectibus inflammatos aut agitatos: et in

copia, seposita etiam auditoris captatione, aut affectuum commotione, ieiuno quidem et simplici, sed tamen apto, proprio et perspicuo sermone in id solum incumbit intentaque est, ut res ipsas recte solideque tractet, eoque etiam multo plura breviori tempore et sermone complecti ac exponere potest et solet. Secundo, conciones non subtilissime et exactissime de rebus disserunt, sed tantum crassiori quodam filo et pinguiori, quod aiunt, Minerua, quatenus res tam difficiles et obscuras crassa auditorum ingenia percipere possunt: at scholasticae disputationes, apud

crassa auditorum ingenia percipere possunt: at scholasticae disputationes, apud disciplinarum capacia, excultaque ingenia agentes, summa diligentia rei veritatem inquirunt, et tum ab omni falsitate, tum et ab aliarum rerum vicinitate distinguunt, limant, et (quam appositissime omnino fieri potest) auditoribus proponunt et exponunt. Tertio, sermo ipse Latinus est iam ad rerum explicationem multo vulgari aptior ac clarior, sunt et tam multae voces, ac veluti artis docendi vocabula in scholis notae ac receptae, quibus res obscurae ac difficiles compendio, apposite

vitium reprehensionemque iustissimam necessario incideret. Semper enim proportio quaedam, teste Aristotele, non tantum inter docentem ac audientem, sed etiam in universum inter omne agens et patiens esse debet: ut tale quid et tantum agens agat, quale et quantum patiens recte perpeti potest. Quod divinae providentiae vestigium, toti rerum naturae penitus inditum, Dominus ac servator noster, suam discipulorum institutionem ac formationem defendens, praeclara simul et crassa parabola vini, musti, ac veteris recentiumque et veterum utrium ostendit et declarat. Mustum enim et

aut exhalantes vapores, qui amplius spacium requirunt: nec facile afficitur eius viredine aut quasi cruditate quadam ob interiorem vigorem et exhalationem, qua omnia vicina afficit, inficit et quasi fermentat: contra autem vetus vinum, quod iam deferbuit, tam imbecilliore utre contineri potest, tum et cruditate novi corii aut cuiusque vasis facillime laedi solet. Proportio ergo ipsa seu analogia musto quidem novos, veteri autem vino veteres utres flagitat. Atque hoc est quod Scriptura dicit, Deum omnia in numero, pondere ac mensura creasse: ut scilicet rerum quoquo

cupidi vel ob paupertatem, vel ob alia impedimenta in Academiis versari possint: nec nunc amplius, proh dolor, ulla ferme, excepta una et altera satis sincera, ac ab omnibus corruptelis incontaminata reperiatur. Ubique ferme variae errorum pestes, de quibus ex aliis meis libellis plenius cognosci potest, regnant, grassanturque. Necessitas ergo tandem coget pios gubernatores, concionatores ac superintendentes, ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte formandae in Theologia iuventutis, non

veluti quaedam praxis totius praecedentis Operis. Omnes enim hae regulae eo directae sunt, ut ex sacris Literis veritas recte colendi Deum cognosci, errorque refutari possit, quod solae sacrae Literae sint certissima norma veritatis. In hoc libello id sedulo agemus, ut quantum fieri potest, quam brevissime probemus, solas sacras Literas esse vere verbum aut doctrinam Dei, ac vocem Christi, sive simul auribus sonum accipiendo, sive oculis legendo, sive denique sola animi cogitatione percipiantur: eoque illum demum coetum germane Christianum esse, ac dici posse et debere, qui

hisce verbis: Planae sunt viae Domini, et rectae, ac iusti ambulabunt per eas, impii autem corruent in eis. Sic et Psalmus dicit, verbum Domini esse purum et lucidum, sicut argentum septies excoctum et purificatum. Quae autem, ô bone Deus, maior impietas, detestabiliorque blasphemia excogitari potest, quam dicere sacras Literas (ut isti impuro ore clamitant) esse ambiguas, obscuras, flexiloquas: et contra iactare, se suaque conciliabula esse supra Scripturam, et quae similia ministri Antichristi blaterant? Quasi vero Spiritus sanctus, eius autor, vel studio nos decipere, nobisque

Scripturam interpretatus est? Loquor de ipso textu, de sermone et toto scripti corpore: non de qualibuscunque sermonibus, Homiliis aut Declamationibus, quas occasione alicuius vocis, aut etiam sententiolae, in textu existentis, ad populum habuerunt aut conscripserunt. Quomodo ergo ex ipsis peti potest vera ac solida explicatio obscurorum locorum, et totius corporis Scripturae, secundum quam dubia ac controversiae diiudicentur? Hieronymi certe explicatio nimis brevis ac perfunctoria est. 16 Patres plerique omnes fuerunt destituti linguarum cognitione. Non fuerunt certe

in exponendo genuino totius alicuius scripti ac eius sermonis sensu necessario adhibentur. Quare in illo copioso dicendi genere sunt immorati. Alterum vero illud proprium et aptum, ac (ut iam ita dicamus) textuale genus explicandi Scripturas, plane neglexerunt. 17 Imo illud negari non potest, plerosque tantum allegorias consectatos esse: ac in eis excogitandis, fingendis, pingendis ac decantandis praecipuam operam sumpsisse. Atque hoc vel inprimis fecit Origenes, cui tamen linguarum cognitio

hoc vel inprimis fecit Origenes, cui tamen linguarum cognitio a veteribus tribuitur, ut parum recte in hac parte instrumento linguarum sit usus. Quid ergo inde explicationis solidae sacrarum Literarum peti potest, ubi passim literalis textus tanquam mortua et infrugifera litera proculcatur et contemnitur, et tantum mirabiles quaedam cognitiones aut ideae Platonicae quaeruntur, et nomine spiritualis sensus auditoribus venditantur? 18 Ingentem plane dissonantiam sensuum et interpretationum

temporum scriptoribus inde ferme a Christo ante nos a maioribus aliqui naevi, aut etiam errata tributa, cum non dubitaretur etiam multo plura in eis remansisse. Nunc igitur qui Scripturae lucernam pedibus omnium Christianorum propositam sequitur, is securo animo et plena fide dicere potest: Scio cui credidi, et certus sum. At qui deserta Scriptura, ut obscura et ambigua, ad Patres confugit, quomodo is certus esse potest, se tantum veras illorum sententias sequi? Quo lumine aut iudicio discernet illam (ut isti volunt) per manus traditam Cabalam Dei, ab erroribus ipsorum

multo plura in eis remansisse. Nunc igitur qui Scripturae lucernam pedibus omnium Christianorum propositam sequitur, is securo animo et plena fide dicere potest: Scio cui credidi, et certus sum. At qui deserta Scriptura, ut obscura et ambigua, ad Patres confugit, quomodo is certus esse potest, se tantum veras illorum sententias sequi? Quo lumine aut iudicio discernet illam (ut isti volunt) per manus traditam Cabalam Dei, ab erroribus ipsorum mendacio obnoxiorum homuncionum? Itaque ille nequaquam dicere potest, Scio cui credidi, et certus sum: sed necessario cogitabit, Dubito quid

Scriptura, ut obscura et ambigua, ad Patres confugit, quomodo is certus esse potest, se tantum veras illorum sententias sequi? Quo lumine aut iudicio discernet illam (ut isti volunt) per manus traditam Cabalam Dei, ab erroribus ipsorum mendacio obnoxiorum homuncionum? Itaque ille nequaquam dicere potest, Scio cui credidi, et certus sum: sed necessario cogitabit, Dubito quid et cui credam, cum Scriptura sit obscura, et patres multa male senserint ac dixerint: sicque in dubitatione ac moerore, adveniente satanae tentatione, tandem illaqueabitur, submergetur et interibit. 28 Sed

supra viventem et omnipotentem Deum? Quod autem ad dictum citatum Augustini attinet, dupliciter alicui creditur ac obeditur: vel ut vero ac summo Domino, qui proprie ius mandandi ac prohibendi habeat, quique suo nomine aliquid mandat, idemque etiam mox prohibere, si ei videatur, potest: vel ut testi ac ministro, qui non suo nomine suave autoritate venit aut aliquid praecipit, sed summi illius Domini mandatum subditis ipsius indicat. Ibi enim vere dici posset, Regi hoc aut illud nobis suis subditis praecipienti non credidissem, nec obedissem, nisi eius ministro credidissem.

ipsius indicat. Ibi enim vere dici posset, Regi hoc aut illud nobis suis subditis praecipienti non credidissem, nec obedissem, nisi eius ministro credidissem. Si enim non fuisset fide dignus minister testatus, hoc aut illud vere esse regis mandatum aut voluntatem, qui potuissem regi in eo obedire? Potest ergo et debet fidus praeco aut alius minister testari, quidnam vere Rex mandarit, et ipsi testi in eo credendum est. Sed non potest aut debet idem minister ad subditos dicere: Etiamsi Rex hoc prohibuit, illud vero mandavit, tamen ego volo ac iubeo, ut hoc quidem prohibitum faciatis, illud

eius ministro credidissem. Si enim non fuisset fide dignus minister testatus, hoc aut illud vere esse regis mandatum aut voluntatem, qui potuissem regi in eo obedire? Potest ergo et debet fidus praeco aut alius minister testari, quidnam vere Rex mandarit, et ipsi testi in eo credendum est. Sed non potest aut debet idem minister ad subditos dicere: Etiamsi Rex hoc prohibuit, illud vero mandavit, tamen ego volo ac iubeo, ut hoc quidem prohibitum faciatis, illud vero mandatum omittatis. Hoc enim esset, se supra Regem eiusque edictum efferre. Sic si Ecclesia non esset testata hosce

sed et supra ipsum viventem Deum. Quam Antichristianam Luciferi ambitionem et superioritatem, seductores ac Monachi Papae et Romanae synagogae et conciliabulo furenter vendicant. Olim regum praecones, et nunc Heroldus Caesareus affert alicui principi aut civitati Caesaris mandatum, et potest ac debet testari Caesarem hoc mandare, illud vetare. Postquam autem hoc fecit, si diceret, Ego tamen sum supra Caesaris edictum aut mandatum, ideo mandata Caesaris prohibeo, et vetita mando: hoc vero esset se supra Caes. Maiest. efferre, talisque praeco et Heroldus extremo acerbissimoque

esse regis, atque ita ostendit, ut illi tantam fidem adhibeamus, quanta humana negotia postulant: quis tamen tam insanus, ut tabellionis authoritatem, cum regii, aut cum imperatorii scripti authoritate componant? Ex Augustini igitur dicto, non aliud, quam quod in praecedentibus astruximus, elici potest: nimirum et in libris canonicis dignoscendis, et in eorum interpretatione, ac perinde in sacrae religionis dogmatibus ultimam nostrae credulitatis resolutionem in Ecclesiam

spiritu agi. Contrarium iudicium est de reis tot errorum nomine constanter non ab uno tantum aut altero, sed et publico rumore infamatis. Adhaec, cum nunc inter reos veniant viri non vulgares, quorum gratia ac foeda prosopolepsia innumeri dementati sunt, quod propalam est, et a nemine potest negari: conra vero oppugnatores sectarum a plurimis odio habeantur, ut solet veritatem dicentibus accidere, et olim Prophetis, Christo et Apostolis, atque Patribus praecipuis accidit: ideo merito tali aequitate ipsi, causaeque Religionis sublevandae sunt. Denique, cum non tantum

rixas, profanas vocum inanitates, stultas, indoctas et inexplicabiles quaestiones. Quibus malis artibus satan eiusque organa delectantur, et veritatem simplicesque involvunt, perturbant et illaqueant. 9 Non liceat ambigue, obscure, figurate aut generaliter loqui, sed quoad fieri potest proprie et apposite, ut et intelligere sese invicem disputatores, et alter alterum in certo sensu retinere possit. 10 Sermo intelligatur, ut bonus ac intelligens vir communiter eum accipiat, in tali rerum statu, et talibus circumstantiis recte expensis.

indignus, evocas, veluti sordes in unam quandam sentinam converrens? Nec hoc contentus, eos iam ante effeminatos tuis adulationibus effeminatiores reddis: interim astute moliens, ur eorum stulticia tibi in lucrum cedat? Quod si et his contradicis, et nequaquam tibi utalia sequaris, persuaderi potest, sed linguam tuam regnare modis omnibus oportet: tum potius omissa Theologia poeticas fabulas, Pythagoricos numeros, et Platonicas ideas tractes, in iisque tuam magniloquentiam ostentes et vendites, etc. 36 Etsi autem rectissime Paulus praecipiat, ut haereticos

doceri de Deo dicens, Μαθητεύσατε, πάντα τὰ ἔθνη, an' non tum vocalem, tum et scriptoriam institutionem complexus est? Si vere tota Scriptura est θεόπνευστος divinitus inspirata, quomodo potest absque voluntate ac mandato Christi, qui est verus et vivens Deus, esse conscripta? Num ergo Paulus, Evangelistae et Apostoli sine voluntate ac mandato sui unici praeceptoris, quem solum caelitus audiri iussi sunt, novum Testamentum humano arbitrio ac temeritate consarcinarunt? O'

cum suis coniuratis mancipiis, repraesentare totam Ecclesiam, eorumque sermonem esse unicam et infallibilem vocem Ecclesiae ac Spiritus Sancti. Quarto imperiose pronunciant, Papam esse supra Concilium, posseque ex plenitudine potestatis vel rata, vel etiam irrita facere Concilii decreta. Quomodo potest porro altius cacodaemon suum istum Antichristum exaltare? An' non hoc est, quod Daniel et Paulus praedixerunt, Antichristum sese in templo Dei ostentaturum, et supra Deum ipsum exaltaturum? Denique nulli intelligenti dubium est, diabolum regere et corporaliter inhabitare suum

sacerdotium, aut saltem maior pars cum cathedra Petri, quae secundum sanctum Cyprianum errare non permittitur a Deo, uno tempore sic, alio aliter, propter aedificationem Ecclesiae, aut baptizaret, aut Sacramenta ministraret, quia omnia haec fiunt ad Dei reverentiam, et animarum salutem, non potest ibi cadere deceptio, qualescunque fuerint personae (nota: Religio et Scriptura est plumbea regula, hat eine we chsene nasen. Noluit Christus eos astringere, quin convenientibus verbis, iuxta locum et tempus in aedificationem Ecclesiae uterentur. Ministerium enim eis creditum

plumbea regula, hat eine we chsene nasen. Noluit Christus eos astringere, quin convenientibus verbis, iuxta locum et tempus in aedificationem Ecclesiae uterentur. Ministerium enim eis creditum respiciebat aedificationem Ecclesiae: et ad illum finem, salva veritate fidei, sine qua nemo potest esse membrum Christi, et de corpore eius, quod est Ecclesia, omnia potuerunt Apostoli, et possunt successores. (Nota, nota benissime). Ait enim Cyprianus: Manente concordiae vinculo, et perseverante Ecclesiae catholicae individuo Sacramento, actum suum disponit unusquisque Episcopus,

(Nota, nota benissime). Ait enim Cyprianus: Manente concordiae vinculo, et perseverante Ecclesiae catholicae individuo Sacramento, actum suum disponit unusquisque Episcopus, rationem propositi sui Domino redditurus. Ex praemissis constat, quod tota catholica Ecclesia non potest ad literam Scripturarum obligari, licet semper ad spiritum: quando enim litera non servit aedificationi et spiritui, recipit id quod magis servit Spiritui. Non est igitur litera, quae per tyrannum penitus deleri posset, de essentia Ecclesiae: sed Spiritus est qui vivificat. Quare nec mirum,

Deus terrenus, quod solus errare non possit: quod si totus mundus sententiaret contra Papam, potius tamen sit Papa audiendus et sequendus. gl. 9. quaest. 3. quod possit etiam dispensare contra vetus Testamentum, imo contra Apostolum et Evangelistam, 15. quaest. 6. quoniam et ipsam legem ligare potest. Summa, quod tanta sit Papae potestas, ut si propalam innumeras animas sanguine Christi redemptas, in infernum traheret secum perpetuo cruciandas, nemo tamen ei contradicere, aut resistere debeat. Verba eius inter alia haec sunt: Cuncta per mundum novit Ecclesia, quod sacrosancta

die Kirche und Religion Gottes aussspeiet) wie dan der herz in seinem abscheid selbst geredt und versprochen hatte. Rogabo patrem (sagt er) et alium consolatorem dabit vobis, ut maneat vobiscum in aeternum, spiritum veritatis, quem mundus non potest accipere: quia non videt eum, nec novit eum: vos autem cognoscitis eum, quia apud vos manet, et in vobis erit. Item: Haec locutus sum vobis, apud vos manens: paracletus autem ille, qui est Spiritus Sanctus quem mittet pater nomine meo, ille docebit vos omnia, et suggeret vobis quaecunque

suae potestatem definiendi, determinandi circa res contentiosas, vel in fide, sive in actionibus, et quicquid Ecclesia decrevisset, Christus se confirmaturum promisit. Et mox: Synodus generalis universalem Ecclesiam repraesentans in suis determinationibus et sanctionibus, errare non potest: et quaecunque decreverit, Christus se velle approbare et confirmare promisit. Item: Spiritus sanctus non permittit errare Concilium. Determinatio igitur Ecclesiae Evangelium appellatur, cui in omnibus est praestanda fides. Ecclesiae est authenticare et confirmare

autem non habent, nisi per Ecclesiae determinationem. Omnia quae Synodus generalis sancivit et decrevit, ea habemus tanquam a Spiritu S. et eloquia Christi. Si generale concilium posset errare, omnes articuli fidei possent esse erronei et falsi. Generale concilium non potest circa fidem errare: ideo in omnibus ei est praestanda fides. Ideo Lutherani nullum alium iudicem volunt praeter verbum Domini, id est sanctum Evangelium, non hominum traditiones: ac si nihil unquam potuisset et posset determinari apud Orthodoxos patres, nisi id quod expresse

edocuerunt, interpretati sunt, expresserunt et exposuerunt. Etenim quis' nam alius maioris vel sapientiae vel autoritatis iudex, illas lites et controversias, quae de vetustissimis Patrum scriptis, deque sacris Evangeliorum verbis, inter nos suboriuntur, melius actutius dirimere et comprimere potest, quam maiorum nostrorum vetustissima et universalis consuetudo? quam communis et concors eorundem Patrum sententia? quam per totum Christianum orbem omnibus seculis iam inde a temporibus Apostolorum ad haec usque tempora perpetuo, et quasi per manus traditum institutum, et apud omnes semper

illis in Scripturis non inveniantur, quibus exponantur. (Observa ex sequentibus et praecedentibus, quod Scriptura sit mortua litera, sed intellectus Romanistarum est a Spiritu S.) Principio (inquit) intellectus Scripturae, quem per traditionem Ecclesia habet (veluti probavimus) non potest a divina authoritate Christi et Spiritus S. non promanasse. Si enim Scriptura ipsa non nisi inspirante ipso Spiritu S. (ut Petrus docet) tradita est, multo magis de eius intellectu, qui Spiritus et anima ipsius Scripturae est, istud idem credendum videtur. Alioqui tradidisset

consummans et brevians, verbum salvificans, verbum charitatis et dilectionis tam expressum est et dilucidum, ut illud etiam absque Scripturis disci scribat Clemens presbyter Alexandrinus, cum sit spirituale quoddam decretum cordibus fidelium (quam libet rudes ii sint) inscriptum. Itaque nemo potest esse tam hebes, qui verbum hoc non intelligat, nec ab illius ignorantia quisquam excusatur. Hoc est illud verbum Dei, de quo dicit Psaltes: Lucerna pedibus meis verbum tuum, et lumen semitis meis. De quo loquitur idem: Praeceptum tuum lucidum, illuminans oculos. Revera illuminantur oculi

eorum Iure canonico desumptum. Papa non puri hominis, sed veri Dei vicem in terris gerit. Unde dicitur habere caeleste arbitrium. C. de sum. tri. l. 1. in fin. Et ideo etiam naturam rerum immutat, substantialia unius rei applicando alii. Art. C. commu. de le. l. 3. Et de ullo potest aliquid facere: de rei uxo. ac. l. una, in prin. de conse. di. 2. revera. et sententiam, quae nulla est, facit aliquam. 3. q. 6. haec quippe. Quia in iis quae vult, ei est pro ratione voluntas, Insti. de iure nati. §. sed quod princ. Nec est qui ei dicat, Cur ita facis? de poen. di. 3. §.

in prin. de conse. di. 2. revera. et sententiam, quae nulla est, facit aliquam. 3. q. 6. haec quippe. Quia in iis quae vult, ei est pro ratione voluntas, Insti. de iure nati. §. sed quod princ. Nec est qui ei dicat, Cur ita facis? de poen. di. 3. §. ex persona aliâs est. c. quamvis. Ipse enim potest supra Ius dispensare. 1. de concess. praeben. proposuit. Idem de iniustitia potest facere iustitiam, corrigendo Iura, et mutando. 1. de ap. ut debitus. et 1. de consang. et affi. non debet. Et omnino plenitudinem obtinet potestatis. 2. q. 4. decreto. Quid, quaeso te Christiane

q. 6. haec quippe. Quia in iis quae vult, ei est pro ratione voluntas, Insti. de iure nati. §. sed quod princ. Nec est qui ei dicat, Cur ita facis? de poen. di. 3. §. ex persona aliâs est. c. quamvis. Ipse enim potest supra Ius dispensare. 1. de concess. praeben. proposuit. Idem de iniustitia potest facere iustitiam, corrigendo Iura, et mutando. 1. de ap. ut debitus. et 1. de consang. et affi. non debet. Et omnino plenitudinem obtinet potestatis. 2. q. 4. decreto. Quid, quaeso te Christiane frater, horribilius, magis blasphemum aut diabolicum excogitari omnino potest, quam

de iniustitia potest facere iustitiam, corrigendo Iura, et mutando. 1. de ap. ut debitus. et 1. de consang. et affi. non debet. Et omnino plenitudinem obtinet potestatis. 2. q. 4. decreto. Quid, quaeso te Christiane frater, horribilius, magis blasphemum aut diabolicum excogitari omnino potest, quam quod Antichristus hîc sibi arrogat? Haec ex primariis Papae scriptoribus, de norma, regula aut κριτηρίῳ Papae, eiusque Sinodorum, et praesertim Tridentinae, adscribere volui. nec enim omnes omnium adversariorum blasphemias

blasphemia Scriptura prorsus ex omni iure et autoritate iudicii deturbatur. Vide eorum Vormaciense colloquium et scripta Staphyli. Si enim est materia, et non potius norma litis, ut spiritus S. toties pronunciat ( Luc. 16 et ultimo, Rom. 15. 3. 1. et 2 Pet. 1.) profecto non potest ullo modo in diiudicanda controversia, secundum eam fieri iudicium, aut pronunciari: sed aliunde lumen veritatis petendum, et istis dubiis controversisque tenebris inferendum est. Sic Colonienses Iebusitae contra Monheimium blasphemant, Scripturam habere cereum nasum: et Pighius scribit, eam

veritatis normam collocat. Sed de Missae abominatione prolixius in nona sessione agemus. In tertia sessione, primum decernunt, ut omnes tantum in eo sensu accipiant, citent ac intelligant sacras Literas, in quo nos sancta mater Ecclesia (hoc est Papa, qui ipsorum testimonio errare non potest, cum suis coniuratis, qui soli proprie volunt esse Ecclesia) intelligit. Qua ratione clare Scriptura sacra sententiae ac voluntati Papae eiusque coniuratorum subiicitur: quandoquidem verus sensus finaleque iudicium non ex Scripturae verbis ac ex textu, sed ex Papae, eique horrendis diris

testatur. Sed maior ac deterior pars vicit meliorem. In eodem decreto damnant, siquis dicat legem esse impossibilem. Si possibilis est, cur filius Dei caelitus venit, ut pro nobis eam impleret? Cur omnes, vel sanctissimi, perpetuo mendicare gratuitam iustificationem coguntur? cur non potest iustificari in conspectu Dei ullus vivens? cur in Psalmis pii orant, ne Deus intret in iudicium cum eis: quia nemo in conspectu eius iustificari queat? cur tantum iram operatur? cur clare Paulus pronunciat, Legem esse impossibilem? Rom. 8. Cur denique ipsemet se in exemplum

irritare, sibique aeternum exitium attrahere. In quinta sessione, sub isto impio IIII habita 16 Iulii, anni 1562 (quae forte in numero octavo est) manifestissime contra expressum Dei verbum de Sacramento corporis et sanguinis Domini decernunt. Quod clare ac crasse omnibus demonstrari potest. Haec enim sunt ipsorum verba ex impressa eorum charta descripta. Laicos et clericos non conficientes, non adstringi iure divino ad communionem sub utraque specie, Cap. 1. Itaque sancta ipsa synodus a spiritu Sancto, qui est spiritus sapientiae et intellectus,

blaterare. Vae illi, qui se tam crassa impostura decipi patiatur. Dicunt sibi licere ea corrigere ac statuere in hoc sacramento, quae vel hominum saluti, vel huius sacramenti dignitati conveniant. O'sacrilegam audaciam. Num ergo Tridentina cohors melius novit aut instituere potest, quid vel saluti hominum, vel dignitati sacramentorum conveniat: quam ipsemet caelestis magister, et unica via, veritas et vita, vel etiam, eius caelestis pater, cuius praescriptum filius, ut supra audivimus, exactissime secutus est?

autem, quod quidam, sumpta tantummodo corporis sacra portione, a calice sacri cruoris abstineant: qui proculdubio (quoniam nescio qua superstitione docentur astringi) aut integrum Sacramentum percipiant, aut ab integris arceantur. Quia divisio unius eiusdemque mysterii, sine grandi sacrilegio non potest provenire. Glossa ibidem: Nec superflue sumitur sub utraque specie. Nam species Panis ad carnem, et species Vini ad animam refertur: cum unum sit Sacramentum Sanguinis, in quo est sedes animae. Iamque sumitur sub utraque specie, ut significetur, quod utrunque Christus assumpserit, carnem et

profiteamur, mortem Domini pro nobis factam annunciemus et ipsum celebremus: isti tales communicatores omnia hisce ex diametro contraria patrabunt. Cogentur enim confiteri, communionem sub una specie, et damnationem sub utraque, quam illi tum sument, iustissimam ac sanctissimam esse. Quae potest maior perturbatio fidei ac conscientiae esse, aut saltem excogitari, quam talibus contradictionibus semetipsum implicare et obruere, ut et supra dixi? Veram porro Religionem Christi ibi cogentur abnegare, damnare et blasphemare, contra falsam amplecti et profiteri. Denique ibi ipsum iam orbi

alio referendum esse. Idem agit et in illis statim adiunctis, quibus quasi paraphrastice verba Domini exponit: Quoties enim panem hunc comederitis, et poculum biberitis, mortem Domini annunciate. Quid quaeso tandem clarius, evidentius ac potentius dici, aut etiam solum excogitari potest, ad refutandam vestram nefariam corruptionem sacrosancti Testamenti? Hinc ergo evidentissime cernis, Christiane frater, istos seductores scientes volentes, consulto ac data opera, non solum sine verbo, sed etiam expresse contra manifestum ac palpabile viventis Dei verbum, suum

sit, eos tum sacram Coenam sumentes, tum et in idolorum templis idolothytis vescentes, ad mensas sedere aut accubare et epulari solitos esse, ut clare sanctus Paulus eiusdem Epistolae 8 testatur, cum inquit: Si quis te conspexerit in epulo simulachorum accumbentem. Ah nihil satis dici potest de istorum sacrilega vanitate et audacia, quidvis temere de sacris Literis fingente et blaterante, ut modo suas abominationes quomodocunque ornent ac obtineant. Negant isti Areopagitae, quicquam obesse isti suo Maositico sacrificio indignitatem sacerdotis. Ergo iam sublatum plane

tuum est, videre ac statuere, an potius omnipotentem Deum in suo verbo audire velis, an vero ista coniurata Antichristi Romani mancipia. Utrique mandant ac promittunt, utrique minantur: sed tamen, teste Iesu Christo (si modo quid ei quoque in Religione tribuendum est) magis timendus is est qui potest corpus aeterno gehennae exitio perdere, quam qui solum interficere. VETUS AC PERPETUA NORMA SIMUL ET PRAXIS, QUA ANTICHRISTUS REgnum, verbum, religionem, ac Ecclesiam Christi pessundedit ac conculcavit. Quo autem eo

ad rem fecerunt. Nec sane etiam ipsi eruditiores scriptores, curam recte, vere ac proprie citadi Scripturam habuerunt: ut etiam ex modernis Papistarum scriptis apparet. 26 Tot eorum scripta blasphema contra Scripturam subinde effunduntur, nec est qui eos coherceat. Unde liquido cerni potest, quam impie de ea sentiant. 27 Fingunt isti, Apostolos mutasse divinitus institutam formam baptizandi, administrasse sacram coenam tantum fractione panis: praecepisse item de sanguine et suffocato pro suo libitu: ergo et ipsis licere aliquid aliter, quam Scriptura praescripsit,

tantum fractione panis: praecepisse item de sanguine et suffocato pro suo libitu: ergo et ipsis licere aliquid aliter, quam Scriptura praescripsit, aut Deus mandavit, agere, ordinare aut mandare ut necessarium, et moxidem, si eis videatur, tollere. Quis ergo in tanta licentia Scripturae usus esse potest? 28 Indocti ordinantur, et iam annis amplius 600 ordinati sunt nempe, tantum ad missationem et boatum: imo nec quicquam minus ab eis requiritur, quam ut docere verbum Dei possint. Episcopus eos ungens, radens et execrans, aut consecrans, dicit tantum: Do tibi potestatem offerendi

Praedictus est iam olim a Prophetis, Christo et Apostolis, adventus Antichristi. Nec quisquam vel ex nostris vel ex Papistis dubitat plurimum sua inter esse, tantum Dei et eius Ecclesiae hostem recte agnoscere. At quis tandem un quam haereticus seductorve surrexit, aut omnino exoriri potest, qui vel crassius, vel sceleratius, vel etiam diutius, vel denique perniciosius viventis Dei decreta ac verbum, Religionem ac Ecclesiam proculcare, perdere et pervertere possit: quam istam Babylonicam meretricem, cum suis amasiis, mancipiis ac satellitibus facere, ac longissimo iam tempore

ut inde aliqui fontes Euphratis, Tigris et etiam Gangis promanare possint, quae flumina quidam ibi nominari intelligunt, sicut sane de Euphrate dubium non est. Herodotus tres diversos Tigres ponit. Quartus etiam fluvius Gyon, qui per Aethiopiam fluere dicitur, facile ex eisdem locis profluere potest, si modo intelligatur de Aethiopia, quae est in Asia, unde Moyses uxorem duxerat, non de ea, quae est in Africa ultra Aegyptum. Convenit etiam appellatio Gyon, cum Gyndes, quem in iis locis Herodotus et alii ponunt, quem Cyrus aliquando in 360 alueos mulctae gratia, quod ei sacrum equum

Gyon, cum Gyndes, quem in iis locis Herodotus et alii ponunt, quem Cyrus aliquando in 360 alueos mulctae gratia, quod ei sacrum equum submerserat, diduxit. Illud unum modo variat, quod Herodotus scribit, dividi illum fluvium in quinque cum Scriptura dicat, tantum in quatuor: sed facile vel errasse potest Herodotus, vel ramus tantum aliquis ab uno ex illis fluvio derivari ac deflecti, qui ad aliam regionem deducatur, ita ut ex uno fluvio duo fieri videantur. Convenit et illud cum Scripturae descriptione, quod dicit ibi concludi res pulcherrimas et rarissimas, quod tum arborum praestantiam,

conferat, manifeste profecto cernet eas inde derivatas esse, eoque illum librum tum vetustissimum, tum et certissimum esse. 5 Vetustas Iudaica, quae probatur linguae origine. Omnes enim alias linguas inde deductas esse, sagaciter inquisitis originibus, aut primis thematibus ostendi potest. Unde probatur hanc religionem et vetustissimam et perpetuam fuisse. 6 Probatur etiam ex propagatione literarum, quae inde ab Orientalibus et Iudaeis per Cadmum ex Phoenicia venisse ab Herodoto scribuntur. Cadmus Hebraeis Orientalem sonat, Tebe bonum solum. Ipsa nomina et ordo

et disiunctionem hominis cum Deo, id est, iustificationem et vitam, ac contra iniustitiam et mortem, quam Philosophia prorsus ignorat, tantum de temporaria beatitudine agens, fermeque tantum pecudum felicitatem homini tribuens. 12 Nihil ab eruditissimis Philosophis excogitari potest contra creationem et narrationem Moysis, quod non vere ac solide solvatur, etiam ex ipsa ratione ac Philosophia, ut est illud argumentum de aeternitate mundi. 13 Philosophia cogitur ad unam summam, prudentissimam potentissimamque ac optimam causam aut naturam devenire, quam caeci

semetipsos refutant. Verae enim bonaeque sententiae et causae aliquas certas affirmationes et negationes earumque probationes habent. 27 Iosephus contra Appionem probavit Hebraeorum gentem ac religionem omnium vetustissimam esse. Idem etiam nunc ex multorum gentilium libris probari potest. Potest et ex nominibus locorum et celebrium virorum in Asia et etiam Africa idem probari. Vetustissima autem Religio verissima est. Vetustissima etiam gens certissimam historiam de rebus vetustis habere potest: recentior non item. 28 Haec Religio sola consentit cum recta

refutant. Verae enim bonaeque sententiae et causae aliquas certas affirmationes et negationes earumque probationes habent. 27 Iosephus contra Appionem probavit Hebraeorum gentem ac religionem omnium vetustissimam esse. Idem etiam nunc ex multorum gentilium libris probari potest. Potest et ex nominibus locorum et celebrium virorum in Asia et etiam Africa idem probari. Vetustissima autem Religio verissima est. Vetustissima etiam gens certissimam historiam de rebus vetustis habere potest: recentior non item. 28 Haec Religio sola consentit cum recta ratione,

omnium vetustissimam esse. Idem etiam nunc ex multorum gentilium libris probari potest. Potest et ex nominibus locorum et celebrium virorum in Asia et etiam Africa idem probari. Vetustissima autem Religio verissima est. Vetustissima etiam gens certissimam historiam de rebus vetustis habere potest: recentior non item. 28 Haec Religio sola consentit cum recta ratione, honestate et etiam publico bono, ac communi quoque utili: quibus tribus omnes aliae Religiones repugnant, dum omnia turpitudinibus complent, homines mactant, et alia enormia patrant, dumque ligna et lapides,

providentia, quae regit omnia, evenisse. 44 Duos fines oportet esse omnis verae Religionis, videlicet gloriam Dei, et hominum salutem temporariam simul ac aeternam. At quae alia Religio est praeter hanc, quae hos duos fines sibi propositos habeat? Nulla, id quod in singulis demonstrari potest. Nulla est, quae ad hos fines vere vel contendat, vel deducat, praeter nostram. 45 Totius corporis huius doctrinae harmonia et cohaerentia (nam nullus fere fidei articulus intelligi potest, nisi omnes simul intelligas) demonstrat non esse figmentum aut inventum humani arbitrii,

praeter hanc, quae hos duos fines sibi propositos habeat? Nulla, id quod in singulis demonstrari potest. Nulla est, quae ad hos fines vere vel contendat, vel deducat, praeter nostram. 45 Totius corporis huius doctrinae harmonia et cohaerentia (nam nullus fere fidei articulus intelligi potest, nisi omnes simul intelligas) demonstrat non esse figmentum aut inventum humani arbitrii, cui alii addere aliquid, alii rursus demere, vel pro libitu immutare potuissent: sed divinitus profectam esse. Nihil enim profecto est in ea pugnans, ut in humanis inventis semper fieri solet.

profecto est in ea pugnans, ut in humanis inventis semper fieri solet. Philosophia saltem inspiciatur, quot quaeso sunt in ea opiniones contrariae et diversae, vel diversorum, vel eorundem Philosophorum? Hîc nihil tale. Loquor autem de Religione, quae in sacris Literis traditur. Nam nemo negare potest, etiam inter Christianos varias sectas extitisse: quae non ex ipso sacro codice, sed ex hominum quorundam inscitia aut temeritate, malitiaque, et praesertim ex diabolica fraude originem habuerunt: quae ipsae tamen a tota Ecclesia damnatae, et verbo Dei valide confusae ac confutatae sunt.

Religiones nec sibi consentiunt, nec experientiae, nec ipsi etiam rationi. Contrarium manifeste in hac apparet, quae et sibiipsi consentit, et universali experientiae, et rationi humanae, ut postea ostendetur. 48 Nulla religio gentilis aut quaecunque tandem est, praeter hanc nostram, potest saltem verisimilibus argumentis demonstrari, quod vera et divina sit: certumque est, qui illis assentiuntur, tantum temeritate motos, vel exemplo maiorum, vel consuetudinis, vel totius gentis, aut aliqua superstitione dementatos illam sequi. At haec nostra etiam humanis argumentis

saltem verisimilibus argumentis demonstrari, quod vera et divina sit: certumque est, qui illis assentiuntur, tantum temeritate motos, vel exemplo maiorum, vel consuetudinis, vel totius gentis, aut aliqua superstitione dementatos illam sequi. At haec nostra etiam humanis argumentis demonstrari potest, quod vera et divina sit: qualia sunt pleraque haec ipsa argumenta. 49. Constantia martyrum, quorum tot myriades omnibus seculis passae sunt, non humanum, sed divinum opus est. Atqui profecto aliarum Religionum homines propter suam Religionem tot cruciatus passuri non essent, nec

efficiens resurrectionem, et hominem agentem sine cibo, procreatione, et aliis naturalibus. III Principium. Deus est omnisapiens. In infinitum igitur plures formas et veluti ideas rerum, quas suo arbitrio operibus exprimat, excogitare potest, quam nos, si nobis exponantur, animo concipere ac intelligere. Quam infinita varietas est rerum Physicarum, et singularum inter eas specierum, ut animalium, herbarum, arborum et variorum fructuum, et homini necessariorum subsidiorum. Singulae regiones habent plurimas proprias species

eas specierum, ut animalium, herbarum, arborum et variorum fructuum, et homini necessariorum subsidiorum. Singulae regiones habent plurimas proprias species pomorum, pirorum, nucum, cerasorum, et aliorum fructuum. Sicut igitur nobis ante oculos infinitatem et varietatem idearum proposuit: ita potest vel iam habere, vel postea condere novas rerum, creaturarum et actionum suarum species. Qui ergo erudituli vel Physici, vel alii, ex praesenti naturalium rerum natura ratio cinari volunt, Ex nihilo nihil fieri: et tempus, motum ac mobile esse coniuncta: igitur mundum esse aeternum. Item,

incorruptibilis, immortalis, divina est. Omnia igitur absurda rationi, quae in Scriptura sunt, possunt ad haec principia redigi, eisque defendi: quae cum nec ipsa ratio negare possit, falsa est atheorum calumnia, Scripturam penitus cum omni ratione pugnare. 54 Quibus addi potest etiam hoc principium, quod probat veram et rationi consentaneam esse doctrinam de extremo iudicio. Cum enim boni in hoc mundo affligantur, et contra bene habeant mali: quid prohibet quo minus malus esse mavelis, ut bene habeas: siquidem nulla alia felicitas expectanda est bonis, nec vicissim

culpae seu corruptio naturalis, quod semper ad mala sumus proniores: et his similia, quae omnia ante a Christo vel tradita, vel praedicta sunt, dataque piis doctrina, quomodo se in illis omnibus eventibus gerere debeant. 57 Dubium profecto nulli esse, sed manifesta experientia probari potest, instare mundi interitum, ex variis indiciis. Hominis vita brevior, robur, valetudo infirmior quam olim: malitia et astutia maior, scelera plura: radicum, herbarum, arborum, aliarumque rerum quibus homo utitur, languidior vis, quam fuit olim: denique omnia ad interitum propalam

dixisse scribitur: Aut Deus naturae patitur, aut machina mundi dissalvetur. Quid dicemus de miraculis, quae in festo Pentecostes acciderunt Apostolis, et postea ab iisdem passim sunt edita? De quibus, cum infinitorum veterum hominum fide dignorum scripta testentur, dubium nulli esse potest. 59 Manifestissimum est, volumen sacrorum oraculorum a multis diversis scriptoribus, et variis temporibus conscriptum esse, et tamen summam esse inter eas partes consensionem: cum alioqui vix duos scriptores reperias, qui per omnia consentiant, et non alicubi sibi invicem

bonum semen in agro suo 203 Videntes non vident, et audientes non audiunt 194 15. Populus hic labiis me honorat 212 16. Qui voluerit animam suam servare 186 17. Hic est filius meus dilectus, hunc audite 391. 392 Hoc genus daemoniorum non potest exire, nisi ieiunio 190 Ipsum audite 185 18. Bonum est homini, ut alligata mola asinaria, etc. 211 Quoties peccabit in me frater, et remittam ei? ibid.

Iesus in sua patria multa miracula facere 190 Pharisaei et Iudaei nisi crebro lavent, non comedunt 207 7. Quare tui apostoli illotis manibus comedunt? 212 8. Exiverunt Pharisaei, et coeperunt altercari cum Christo 189 9. Hoc genus daemoniorum in nullo potest exire, etc. 207 9. Omnia sunt possibilia credenti 218 Quime recipit, non me recipit, etc. 210 10. Ad duritiam cordis permisit Moyses praeceptum hoc 24 Confestim ablegabunt asellum 182 16. Praedicate evangelium

tuam 236 Ut describeretur tota terra 217. 218 3. Genimina viperarum, quis vobis monstrabit fugere a ventura ira? 223 Dicebat baptista exeuntibus turbis, ut ab eo baptizarentur 189 5. Non veni vocare iustos, sed peccatores ad poenitentiam 234 Quis potest dimittere peccata? Utrum est facilius dicere, etc. 171. 172 6. Non potest arbor mala fructus bonos facere 371 Quomodo potes dicere fratri tuo: Frater sine eiiciam festucam quae est in oculo tuo 213 Remittite, et remittetur vobis 320 Si

monstrabit fugere a ventura ira? 223 Dicebat baptista exeuntibus turbis, ut ab eo baptizarentur 189 5. Non veni vocare iustos, sed peccatores ad poenitentiam 234 Quis potest dimittere peccata? Utrum est facilius dicere, etc. 171. 172 6. Non potest arbor mala fructus bonos facere 371 Quomodo potes dicere fratri tuo: Frater sine eiiciam festucam quae est in oculo tuo 213 Remittite, et remittetur vobis 320 Si quis te percusserit in dextram maxillam, etc. 220 7. Remittuntur ei peccata

etc. 213 Non Moses dedit vobis illum panem caelestem, sed pater 209 Omnis qui audierit et didicerit a patre, venit ad me 221 Operemini non pereuntem cibum 314 Quomodo hic potest nobis carnem suam ad manducandum dare? 213 Voluerunt eum excipere in navem 191 7. Et me nostis, et unde sim nostis 180 Mea doctrina non est mea, etc. 164 Si quis voluerit voluntatem patris facere, cognoscet de doctrina, etc.

Sed ut evangelizarem non erudito sermone, etc. 292 Qui nos confirmat Deus 293 Visum est Deo per stulticiam praedicationis salvos facere credentes 250 2. Oportet haereses esse 191 Spiritualis diiudicat omnia 192 3. Fundamentum nemo potest ponere aliud 191 Sed ne iam quidem potestis: adhuc enim carnales estis 244 Stultus fiat, ut reddatur sapiens 235 Sumus superaedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum. 226 Num in Pauli nomine estis baptizati? 248 Unusquisque

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report