Croatiae auctores Latini: inventa |
domum | qui sumus | textus | auxilia | tolle, lege! | |
Bibliographic criteria: none
(All documents) Search criteria: potest Your search found 2999 occurrences
First 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Retrieve all occurrences (This may take some time to download)
Occurrences 2224-2440:2224. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] Nec sic contendo ut nunquam eum ad aliquod fraudis genus declinasse defendam; id assero eum eiusmodi dolos sua, non politicae, culpa commisisse. Machiavellum ne memores quidem; nam pseudo-politicus ab omnibus audit neque ulla ex eius sceleribus politicae infamia inuri potest. Ad caput nunc venio. In eo omnis tua ratio versatur quod politica utilitatem tantum propriam respicere videatur. Ex hoc eam a virtute alienam, ex hoc a prudentia secretam, ex hoc Epicuri dogmati conformem esse argumentaris. Hoc itaque expugnato caetera sponte sua
2225. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] acquiesce: nihil ego eam esse quam quaedam praecepta puto, quae doceant qui in hac aut illa particulari circumstantia prudenter sit agendum. Itaque nihil nisi prudentiam quae doceatur esse. At cum infinita sit singularium differentia, idcirco studium hoc compleri nunquam potest; hactenus vix superficialiter aliqui id tradidere; si enim perficeretur, nihil esset quam prudentia per praecepta practice tradita, quod propter negotiorum multiplicem diversitatem in universum praestari non potest; in parte id aliqui
2226. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] singularium differentia, idcirco studium hoc compleri nunquam potest; hactenus vix superficialiter aliqui id tradidere; si enim perficeretur, nihil esset quam prudentia per praecepta practice tradita, quod propter negotiorum multiplicem diversitatem in universum praestari non potest; in parte id aliqui tentavere. E quibus fuit Mazarinius qui partem eam, quae ad privata negotia pertinet, nonnihil pertractavit, quorum pleraque alii postea corrupere, nempe naturae suae vitium in hoc sequentes. Noli itaque
2227. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] tristis senem."
2228. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] eo omnia contendat qualia ipse in aliis conspicatur. Unde consequitur ipsum ne convivia quidem plus nimio debere detrectare etsi id litterarum causa libenter forsan faceret; nam hac in parte omnino necessitati acquiescendum est. Id autem praesertim in vestibus omni, qua fieri potest, ratione fugiendum est ne quid novitatis appareat; quod cur cavendum sit, ex iis quae supra diximus, cum de gentis moribus tractaremus, apparet. Aliud quod hoc in genere dici commode posset, nihil superest; aut enim mox, dum de familia nobis sermo futurus est, dicenda
2229. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] ipsum invisum fuisse. Iam id omittere nequaquam possum quod ab Amado toties inculcatum accepi, nihil coram servis praeter dignitatem suam vel ioci causa esse faciendum, ne contemptus inde servilis ex more sequatur. Accedit quod nihil unquam eiusmodi, quoad fieri potest, servo comitti debeat quod ab eo in vulgus editum domino fraudi esse possit. Cogitanti hic mihi multa in vita civili occurrere quae sine famulorum ministerio exsequi haudquaquam possint, rursusque reputanti quantum id servis audaciae, quantum in dominos potestatis
2230. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] coercendi potestas et discedere haudquaquam permissum est. Suas tamen hoc quoque consilium habet difficultates subestque fugae primum, tum furti rapinarumque periculum suam quemque colonum domum ditare cogitante. Sed illi quidem prudenti domini lenitate occurri potest, quod me ipsum non raro vidisse memini; furtis autem domini vigilantia poenarumque metus modum ponet. Non adferam hic ea quae sive a Cicerone in prima ad Quintum fratrem epistola, sive ab aliis passim auctoribus egregie monumentis sunt consignata, quod a nostro proposito
2231. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] ingeniosa, ut nescias duriusne eos an lenius habere expediat. Atque id quidem experientia iam ostendit nihil eos aeque ac nimiam domini lenitatem extollere insolentesque et ad omne facinoris genus reddere prorsus pronos. Sed mihi natura minime acerbo omniumque, quoad fieri potest, mortalium benevolentiam cupienti durius quidquam hoc in genere constituere non libet, praesertim quod ipse quorundam memini quos minime insolentes domini tamen sui cupidos observavi. Itaque nos quoque eo decet collimare; quamquam difficillimum in re modum esse omnino
2232. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] animo ipsorum colonorum mores et devinciendi eos opportunitatem diligenter observantes suum rigori quoque, ubi opus fuerit, locum relinquamus. Itaque de hoc quidquam in praesens statuere praetermitto quod res est quae nisi ad temporis locique opportunitatem decidi haudquaquam potest; id universim monuisse sufficiat strictissimam in exigendis operis ceterisque dominalibus (ut nostri appellant) iuribus adhibendam esse severitatem quam mox blando vultu ceterisque popularibus artibus lenias. De poenis tantum dicere superest de quibus ut plurimum
2233. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] Ab aliis quoque solitis matronarum vitiis, sive domestica sive sit peregrina, crebris dehortari sermonibus utile fuerit ut, quemadmodum vitae societatem recepit, ita normam quoque vivendi viri (ut sapientissime Plutarchus monuit) amplectatur. Iam maximam, quoad fieri potest, vitae consensionem ut suadeam, propositum non admittit, quippe id alioquin pernecessarium est et esse habetur solentque prudentes viri, ut facilius id assequantur, in levioribus quibusdam mulieri concedere, quae tamen suae in uxorem auctoritati nihil officiant. Id
2234. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] muliebri; ut taceam quod nihil uspiam sit quod popularem magis illi viroque suo infamiam possit procurare. Itaque in totum ne ego quidem id suaserim; in parte non est quod impediat, nempe ubi per nimium otium licet librorum aliquid ipsam revolvere, quod tum praesertim facile potest evenire si, ut sunt apud nos nonnullae, Italicas litteras teneat. Cogor hic invitus licet in eam descendere quaestionem quae ut contrariis studiis maxime agitatur, ita plurimum invidiae apud illum, contra quem sentias, afferat: nimirum an rei tantum
2235. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] quotidie per mille vias efferatur, qui vel aliquid in ea aeris poterit reperiri? Haec iis inculcanda sunt, qui id infra dignitatem suam esse arbitrantur. Lenienda verbis invidia est neque id passim, sed apud eos quos magis ratio regit. Hi primum in sententiam, si fieri potest, nostram traducendi sunt, ut sensim in plures exemplum transeat. Sic populari, quantum fieri potest, invidiae est occurrendum. Atque id quidem non in hoc tantummodo casu, sed universim omnibus in rebus suaserim velut facillimum vitandae popularis invidiae excolendaeque
2236. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] sunt, qui id infra dignitatem suam esse arbitrantur. Lenienda verbis invidia est neque id passim, sed apud eos quos magis ratio regit. Hi primum in sententiam, si fieri potest, nostram traducendi sunt, ut sensim in plures exemplum transeat. Sic populari, quantum fieri potest, invidiae est occurrendum. Atque id quidem non in hoc tantummodo casu, sed universim omnibus in rebus suaserim velut facillimum vitandae popularis invidiae excolendaeque Croatiae modum. Quo in genere id praetermittere haud possum, quin admoneam eos qui extera
2237. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] subesse. Supervacaneum itaque fuerit elatos illos spiritus et intempestivam praeseferre libertatem, quin congruos potius tempori condicionique mores assumimus, omniaque, quae pii in principem subditi sunt, officia ex asse exsequimur. Quo in genere id primum consuli potest, ut sua dictorum cuique ratio constet. Nihil agendum dicendumve est quod vulgatum principis invidiam mereatur. Quod expertus moneo, eo felix quod alieno exemplo id impune mihi licuerit didicisse. Vetus gentilium nostrorum simplicitas et priscus candor dudum iam exolevit,
2238. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] Quod expertus moneo, eo felix quod alieno exemplo id impune mihi licuerit didicisse. Vetus gentilium nostrorum simplicitas et priscus candor dudum iam exolevit, nunc non quid solum, sed et coram quibus dicas faciasve circumspiciendum est. Itaque id quidem omni, qua fieri potest, ratione cavendum est ne a subditi in quodam officio desciscamus; at vero id non minus opinione mea vitandum est ne, dum obligationi subditi non deesse plus nimio contendimus, cives nos esse obliviscamur, dumque principi gratificari nimium sollicite volumus, patriae
2239. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] acceptura remedium videtur. Nos tamen ne cessemus abolendae pravissimae consuetudinis saltem initium facere consueto remedio, nempe id ipsum aliis, quibus nostras probari monitiones intellexerimus, ingerendo; quae res ubi deinde in plures, ut fieri solet, exierit, dubitari non potest quin minor invidiae locus sit futurus ubi eius fomentum subtrahetur. Ceterum id inter praecipua utilissimaque vitae praecepta referri potest, nimirum ne unquam inveteratas popularium nostrorum opiniones oppugnemus nisi coram iis quos aut ex integro
2240. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] nostras probari monitiones intellexerimus, ingerendo; quae res ubi deinde in plures, ut fieri solet, exierit, dubitari non potest quin minor invidiae locus sit futurus ubi eius fomentum subtrahetur. Ceterum id inter praecipua utilissimaque vitae praecepta referri potest, nimirum ne unquam inveteratas popularium nostrorum opiniones oppugnemus nisi coram iis quos aut ex integro instituendos accepimus, aut quibus nos oraculi loco esse prorsus tenemus; quippe tum primum se contemni Croatae existimant cum eorum
2241. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] solum opinionem non impugnabit, sed ne suam quidem vel interrogatus, si a vulgi sententia abhorreat, promet is qui me audierit, nec unquam instar magistri et quasi alios docere velit de humanioribus praesertim litteris sermonem faciet; quin se quoque iis vacare, quoad fieri potest, obteget, nec unquam aliam nisi boni iuristae famam affectabit. Iam quae cuique sint fugienda videamus. Primum id cavere oportet ne frequentibus sive Viennam sive in alias partes profectionibus indulgeamus, ne adulatores aut vagi audire debeamus. Absit
2242. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] hoc in genere modus tenendus sit. Id ante omnia in animo constituendum est ne quid inconsultum aut patriae nocivum proferamus; quod certe nonnisi politicorum lectione accurataque industria consequemur. Iam id quoque utile fuerit observare ne, donec iuventus nobis oggeri potest, multum ad dicendum nos intrudamus. Postquam vero maiorum nobis munerum potestas facta fuerit, tum quoque consultius erit per alium id, quod intendimus, proponere, nos autem defensoris potius quam consultoris gerere vices instructis iam ad succurrendum omnibus quos nobis
2243. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] cum Amadus: "Ego quoque" (inquit) "munus a te mihi impositum brevissime exsequar. Ecclesiasticus igitur, dum in collegiis studiorum causa versatur, haec habet observandas: ne delationibus gaudeat; affabilis in omnes; amicitiam, si qua forte sibi cum aliquo intercedat, qua potest arte occultet; si favorem habeat superioris, eo moderatissime utatur nullaque prorsus cuiusdam quasi dominationis signa ostendat; si eo sit destitutus, nihil in eos, qui eum obtinent, dicere facereve praesumat. Sed id praecipuum est ut ea, quae taceri debent, tacere
2244. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] libertatem. Ut idonea hanc in rem consilia conferre possimus, iuvat nos attentius reputare qui factum sit ut ingenua et secus libertatis admodum tenax natio tam prope ad exitium perduci potuerit? Sicut enim cognito morbi statu medicus idonea facile medicamenta ordinare potest, ita detecta genuina, quae rem publicam afflixerunt, malorum causa necessaria ad eius sublationem haud difficile est procurare. Si omnium, quae post novam sub Carolo VI Hungariae regulationem evenerunt, reminisci velimus, nullo certe negotio deprehendemus
2245. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] cum statibus regni communis sit? Quis ignorat quod suapte arbitrarium effici debeat imperium, ut primum potestas executiva legislativae coniungitur, id est, ut primum idem leges condere, idem eas pro lubitu interpretari, idem pro volupe transgredi, idem denique etiam exsequi potest. Quem denique latet, quod iam ante Iosephum II potestas executiva non modo de iis, quae stricte ad legislationem adeoque ad comitia pertinent, multa disposuerit, verum etiam partim ea, quae legibus constituta sunt, in effectum non perduxerit, partim quaedam
2246. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] Iam vero palam est, quod solus magistratus, nisi statuum et ordinum praesidio fulciatur, usurpationibus potestatis executivae obsistere non possit. Ipsa denique constitutio nostra rimas habet, per quas potestas executiva ad usum leges ferendi facile eluctari potest; nimirum disiecta per totum corpus iuris legislationis obiecta nullibi compendio et sub unum obtutum ita collocantur, ut ex sola constitutionis inspectione et executiva potestas limites suos perspicere et, si illos excesserit, per legislativam sine ambagibus ad eos
2247. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] eo frequentius potestas executiva vim publicam adhibere debet; quo autem frequentius haec id faciendi occasionem habet, eo etiam facilius non tantum legum, sed et propriae voluntatis effectum procurare sicque ad usum leges ferendi, id est ad arbitrarium imperium, pervenire potest. Ut proinde securam ad posteros constitutionem nostram transmittamus, antiquos nos mores resumere oportet; sola enim frugalitate absque avaritia et zelo patriae serviendi absque ambitione libertas et comparari et iam parta tuto retineri potest. Hi sunt
2248. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] arbitrarium imperium, pervenire potest. Ut proinde securam ad posteros constitutionem nostram transmittamus, antiquos nos mores resumere oportet; sola enim frugalitate absque avaritia et zelo patriae serviendi absque ambitione libertas et comparari et iam parta tuto retineri potest. Hi sunt privati mei circa perficiendam et ad statum securitatis collocandam in proximis comitiis constitutionem sensus. Hos ego inclitae universitati in postrema hac, quam ante diaetam celebramus, congregatione ea de causa proponendos existimavi ut interea, dum
2249. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Section] juventutis praeceptores, per vos stare, an alumni vestri debite aut contra praeparati ad altiores transmittantur disciplinas. Ut vero eos debite excolatis, mihi quidem ea potissima cum principe saeculi nostri oratore Facciolato visa est ratio, ut, contracta, quoad fieri potest, praeceptorum faragine, alumnos vestros regia versionis imitationisque via potissimum manuducatis. Te jam compello, Reverendissime ac clarissime vir, qui virtute doctrinaque tua perfecisti, ut caput studiorum Regni hujus,
2250. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] universim statuendum censebat ut ejusmodi neo-coloni a Contributione unius, a reliquis vero publicis oneribus triennii immunitas concedatur. Et vero si unius anni fructus liberos habet, ab alterius anni facile contribuere potest. Ut tamen rem suam familiarem debite stabilire possit, videtur illi necessaria triennalis a reliquis oneribus publicis immunitas, ut interea et necessaria aedificia erigere, et primam instructionem sibi comparare queat. Sed neque per id reliquis
2251. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] Judaei habitant locis, veluti Vetero-Budae complures eorum diversas professiones re ipsa amplexi sint; id tamen necdum effecit, ut contubernia eos ad tyrocinium admittant. Jam vero hac potissimum via notabilior eorum pars ad statum alimentationis poni potest. Quare Deputatio eatenus lege publica providendum esse existimavit. Forte Contubernia per id instituta sua maculari existimabunt. Verum praejudicii hujus rationem legislatio habere non debet. Recepit jam facultas medica in sui gremium Judaeum, cur eos
2252. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] Si tyrones potissimum ex inquilinis lecti fuerint, conservabitur populatio familiarum sessionatarum; si ad opificia et artes applicentur, removebitur unum e praecipuis, quod hactenus fabricarum et manufacturarum progressum morabatur, impedimentis. Ac primum quidem potest lex positive ordinare. Alterum, ne libertas populi in deligendo subsistentiae suae statu nimium constringatur, nonnisi prudentiae et zelo Magistratuum civitatensium, quorum ut opificia et fabricae efflorescant plurimum interest, committi potest.
2253. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] Ac primum quidem
potest lex positive ordinare. Alterum, ne libertas populi in deligendo subsistentiae suae
statu nimium constringatur, nonnisi prudentiae et zelo Magistratuum civitatensium, quorum
ut opificia et fabricae efflorescant plurimum interest, committi potest.
Articulus IV.
2254. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] haec operae pretium demisse existimavit, ut lex haec perferatur. § 13. Quodsi tamen Magistratus vastiorum praesertim Comitatuum aliis agendis ita distineatur, ut objecto huic minus sufficiat, potest Comitatus uni aut pluribus conspicuis commembris suis provinciam hanc ea ratione deferre, ut hi cum titulo Curatorum oeconomiae publicae hujus promotionem, cum dependentia tamen a Comitatu procurent. Motivum.
2255. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] operam movent, incitamenta: honor et utilitas. Si omnia servitia aere compensentur, res haec mercenarium in natione spiritum producit, et plerumque id ne vires quidem aerarii admittunt. Si honores et officia rite dispensentur, potest et magnum in expensis compendium fieri, et nobilis in natione aemulatio excitari. Deputatio hanc potius viam proponendam esse demisse existimavit. § 15. Si administratio publica
2256. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] Quod autem hic sit opportunissimus propagandae alicujus culturae modus, et ratio et experientia testatum reddunt. Omnis enim ejusmodi cultura in mechanismo consistit. Hic nonnisi rem oculis spectando et operationem practice tentando debite condisci potest; et ideo omnes hactenus de cultura diversorum productorum, licet vernaculis linguis vulgati, libelli exiguum effectum produxerunt. Nec sufficit ut unum tantum aliudve individuum in Comitatu utilem ejusmodi manipulationem teneat.
2257. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] aliudve individuum in Comitatu utilem ejusmodi manipulationem teneat. Quo Patria reale inde emolumentum capere possit, debet illa in vulgus propagari. Id autem non secus, quam per gradualem illam subinstructionem praestari potest. Unicum est quod salutari huic scopo obverti solet, nimirum quod Plebs sumtibus ejusmodi aggravetur, et tamen instituta ejusmodi raro eo perducantur, ut enata exinde utilitas sumtus hos compenset; verum si quis est justus aliquid a Plebe exigendi titulus,
2258. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] primus colere coeperit, nec illi, qui usualem culturam perfecerit, concedatur. Motivum. Privilegia exclusiva tunc tantum sine detrimento publici concedi possunt, quando inventor ipse cum tali articulo totum publicum providere potest; in hoc enim casu inventori de promerita sane per inventionem suam utilitate tantum decederet, quantum alii de eodem articulo producerent. De naturae productis sola inventoris familia tantum producere non potest, quantum usus publici requirit, nihil
2259. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] cum tali articulo totum publicum providere potest; in hoc enim casu inventori de promerita sane per inventionem suam utilitate tantum decederet, quantum alii de eodem articulo producerent. De naturae productis sola inventoris familia tantum producere non potest, quantum usus publici requirit, nihil itaque decedit inventori, si idem productum per alios colatur. Et ideo quoad naturae producta remuneratio inventoris in pecunia, non vero in privilegio exclusivo,
2260. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] in alieno fundo detexerit, et culturam ejus suscipere voluerit, cum proprietario transigere debet; quod si tamen proprietarius nec ipse productum tale colere, nec culturam ejus seu inventori, seu alteri hanc suscipere volenti aequis conditionibus cedere voluerit, potest localis publicus magistratus conditiones has determinare, et determinationi huic, sub dictanda in via juris per competentem jurisdictionem prudenti arbitrio pecuniaria mulcta, proprietarius se accomodare tenetur. Motivum.
2261. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] se accomodare tenetur. Motivum. Jus proprietatis, id est: liberum de rebus suis disponendi facultatem sartam tectamque conservari, ipse civilis societatis scopus exigit; neque tamen jus hoc eo extendi potest, ut proprietarius fundo suo cum detrimento publici abuti possit, abuteretur autem, si repertum in fundo suo utile aliquod productum nec ipse colere, nec ejus culturam alteri admittere vellet; iniquas enim conditiones illud colere volenti praescribere idem est ac
2262. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] (si id natura articuli talis exegerit) continuo publicam reddat. Motiva. Quod Hungaria plura, quam quae hactenus nota sunt, utilia naturae producta possideat, palam notum est, quod haec detegere intersit, nemo infitiari potest: quod autem id non secus, quam per exmittendos ex professo hunc in finem viros in historia naturali practice versatos perfici possit, aeque extra dubium versatur. Unica itaque circa necessarios ad id sumtus quaestio moveri
2263. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] potest: quod autem id non secus, quam per exmittendos ex professo hunc in finem viros in historia naturali practice versatos perfici possit, aeque extra dubium versatur. Unica itaque circa necessarios ad id sumtus quaestio moveri potest, verum Deputatio haec demisse existimat, eum esse fundi literarii Hungarici statum, ut is expensis his omnino sufficiat. Et si in moderno ejus statu pro sumtibus his fundus re ipsa non adesset, censet Deputatio haec, quod excussis rite erogationum positionibus,
2264. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] De herbis tinctoriis specifica mentio injicitur, quia exiguae etiam illae, quas Hungaria habet, fabricae in coloratione plerumque deficiunt, donec autem haec perficiatur, ipsae etiam ejusmodi fabricae nunquam assurgent. Non potest tamen investigatio haec ad sola, quae immediato usui deservire possunt, producta restringi; est hoc in natura rei jam positum, ut naturalistae eadem occasione talia etiam producta investigent, quae ad eruditionem potius, plenioremque historiae
2265. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1098 | Paragraph | SubSect | Section] producta investigent, quae ad eruditionem potius, plenioremque
historiae naturalis cognitionem referuntur, eaque de causa relationes suas nonnisi post
longioris temporis effluxum adornare soleant, ne publicum utilitate e producto aliquo,
cujus immediatus usus haberi potest, diutius careat, obligandos existimavit Deputatio
exmittendos naturalistas, ut de his relationem Consilio statim praestare debeant.
Articulus V.
cum tamen populatio Regni praesertim in vicinia Germanicarum provinciarum
notabile jam capiat incrementum, provisionem hanc tempestive faciendam esse Deputatio
existimabat.
Verum divisio haec haud secus institui potest, quam si praevie clavis elaboretur: a qua
proportione communia pascua, primum inter dominum et communitatem, dein inter communitatem
ipsam dividi debeat? Relate ad posterius, quottalitas sessionis clavim paratam praebet:
quoad primum praevidit Deputatio
proprietarius foenile suum adversus fortuita damna debite muniat, ipsum jus
proprietatis, id est arbitrium omnem possibilem e fundo suo utilitatem capiendi,
exigit ut in eo per alios impune turbari non possit. Praescriptio hoc in casu obverti non
potest, quia haec sine exclusivo possessorio locum non habet. In hoc autem
casu vicini nunquam habuerunt exclusivum in tali, quod nunc cingitur, foenili pascui usum,
sed illud reciproce exercebatur. Id quod natura sua eam tacitam involvere videtur
Motivum.
Dispar tantisper est hoc in genere civitatum, quae constricta terrena habent, ratio; cum
enim hae lanionibus, ut hi publicum providere possint, pascuum procurare debeant, in his
ratio publici pascuorum constrictioni quandoque obstare potest. Verum in casu ejusmodi hanc
tota communitas certe non flagitabit: ubi vero latifundia adsunt, et tota communitas id
postulat, nulla ratio subversatur, cur ejus desiderio deferri non debeat. Possessores enim
civilium foenilium sunt perinde proprietarii, sicut
quidem protocollum
celebratae ante biennium hoc in merito localis commissionis, quod complures
fundatas reflexiones continet; totum tamen objectum non exhaurit, quod tamen, ut propositus
finis obtineatur, prorsus necessum est, neque potest objectum hoc per solam
administrationem publicam superari, ubi enim de stabiliendis, ad praecavendam
adulterationem cautelis actum fuerit, talia se impedimenta evolvent, quae nonnisi lege
publica removeri possunt. Quodsi vel de aequali vasculorum mensura,
impossibili haberi debet, cum sint aliquae Regni partes, quae ad Moscoviticum, aliae quae
ad Italicum clima prope accedunt. Quodsi modum ejusmodi honorata aliqua persona invenerit,
praemium ejusmodi non in pecunia, sed in proportionata honoris accessione consistere
potest.
Articulus XI.
interpellabat; utraque haec manipulatio et derogat locali jurisdictioni,
et in se vitiosa est: derogat locali jurisdictioni, quia procurat influxum extraneo
dicasterio in negotia Hungarica, quod in Regno independente, uti Hungaria est,
sustineri non potest; deinde hac ratione residentes in Hungaria Abaldi Officiales contra
communem non modo Hungariae, sed omnium aliorum etiam Regnorum legem a jurisdictione
ordinariorum localium magistratuum eximuntur. Vitiosa autem ideo est, quia hac ratione omne
ejusmodi negotium
quantitatem educere
possit, Consilium Locumtenentiale sollicite invigilet.
Motivum.
Legislatio Hungarica in ipsum Abaldo Viennense nullam Jurisdictionem habet, adeoque
commercium cum tabaca Hungarica eidem interdicere non potest. Potest tamen impedire, ne
illli major ultra propriam necessitatem tabacae quantitas suppeditetur; quod qua ratione
effici posse Deputatio haec existimet, in propositionibus declarabit.
§ 39.
educere
possit, Consilium Locumtenentiale sollicite invigilet.
Motivum.
Legislatio Hungarica in ipsum Abaldo Viennense nullam Jurisdictionem habet, adeoque
commercium cum tabaca Hungarica eidem interdicere non potest. Potest tamen impedire, ne
illli major ultra propriam necessitatem tabacae quantitas suppeditetur; quod qua ratione
effici posse Deputatio haec existimet, in propositionibus declarabit.
§ 39.
Caeterum
33. ostensum est, quod languens licet adhuc
serici cultura anno 1785. 200,000 florenorum circulationem procuraverit. Si cultura haec
debite provehatur, cum tempore unius etiam millionis circulationem procurare adeoque
capitale Regni productum vel ex eo effici potest, quod respectu adjacentium provinciarum
sit exclusivum.
Ante enatum bellum Turcicum plebs Syrmiensis, unius e minoribus Comitatibus, supra 20,000
e cultura serici percipiebat: in aliis, qui debitam colendi hujus producti rationem
proponetur.
Caeterum delatae fuerunt jam saepius ad Consilium querelae super eo, quod aliqui civici
magistratus novos ejusmodi et utiles opifices et manufacturistas mox elapso triennio ad
publica onera cogant, id quod eos ad emigrandum facile permovere potest. Itaque, ut lex
haec efficax reddatur, Deputatio compulsivum hoc medium proponendum esse demisse
existimavit.
§ 44.
Renovato 1764. Articulo 24. amictus praesertim confiniariae militiae
justitia, sed ipse etiam commissionum harum scopus, nempe oeconomica utilitas
exigunt; per id enim transportus sumtuum compendium fiet. An vero id publico praejudicet,
quod haec in Regno quidem, sed per conductos extraneos opifices conficiantur, in
quaestionem vocari potest. Parte enim ex una novi consumentes per id procurantur,
impediturque ne distenti nimium militaribus laboribus domestici opifices privatis operam
suam exaggerato pretio possint imputare: parte tamen ex alia certum est quod in compluribus
civitatibus opifices,
sufficienti labore destituuntur, justa cum proportione distribuantur.
§ 45.
Nova in tractando utilius aliquo opificio aut manufactura inventa, si talia sunt, quorum
manipulatio facile secreta conservari potest, inventori, nisi arcanum suum administrationi
publicae aperiat, nullum exclusivum privilegium concedatur. Liberum tamen eidem
sit manipulationem ejusmodi, reservato sibi secreto, exercere.
Motivum.
Ostendimus
in Elaborato status actualis §-pho 41. quod fixum inter fabricas et
manufacturas discrimen vix statui possit: itaque nomine manufacturae simul etiam fabricas
comprehendimus.
Jam vero si inventor secretum suum, quod secus haud facile observari potest, pandere
nolit, nullo alio favore eget, quia manipulationem hanc alioquin nemo alter imitari, et
eidem lucrum praeripere poterit.
E converso non interest ut ad revelandum secretum suum directe stringatur,
quia secus ille arcanum sum
qui illud post fata eorum
continuat, communicare soleant.
§ 46.
Quodsi vero inventor secretum suum administrationi publicae communicet, aut si inventum
tale per ipsum ejus exercitium se pandere debet, potest eidem, aut suae, si quam inivit,
societati exclusivum pro ratione utilitatis quae inde in publicum promanabit
privilegium ad aliquot, nunquam tamen ad plures quam 15 annos concedi.
Motivum.
In
nexum habeat, istud utriusque speciei opificibus conficere liberum sit.
Motiva.
Frequenter quoad ejusmodi artefacta differentiae inter caehas oboriuntur. Donec caehae
subsistunt, non potest utique admitti, ut unius speciei opifex fabricata, quae alteri
opificio absolute necessaria sunt, conficere possint, verbi gratia coturnarius vestimenta,
aut sartor pelliceum laborem, verum ne exempli causa coturnarius aut calceos, ocreas
elaboret, nulla ratio
et statu mercantili elaboret et in comitiis referat.
Motivum.
Politiam hanc inducere quod intersit, remonstrant omnium, in quibus fabricae efloruerunt,
Regnorum exempla: hujus autem planum nonnisi auditis audiendis elaborari potest, id quod
Deputationi praestare integrum non fuit. Exhibuit quidem Deputationi unus Fabricans
ejusmodi projectum, verum illud mancum est et inadaequatum. Caeterum pronum est providere
quod in elaboranda hac politia talia se objicient impedimenta, quae nonnisi
exerceatur, neque
manipulatio haec ab his avelli et extraneae alicui jurisdictioni committatur.
Motivum.
Fundatur id in ipsa rei natura, quamprimum enim Regnum aliquod propria, medio quorum
gubernatur, dicasteria habet, jam non potest alterius Regni aut provinciae, licet eidem
Principi subjectae, dicasterium in quamcunque illius Regni negotiorum speciem citra
praejudicium influxum habere; si enim in unam negotiorum speciem influere posset, tunc
posset in omnes; si autem id fiat, tunc Regnum
Principi, sed posteriori illi Regno aut provinciae subjiceretur, et nonnisi hoc
mediante a Principe dependeret, quod de Hungaria, praesertim cujus independentia
per postremae etiam Diaetae Articulum 10. agnita est, admitti non potest. Sed
nec secus ullum inter tricesimalia et alia politica aut judicialia negotia discrimen
subversatur. Sicut enim illa Consilio Locumtenentiali, haec Juridicis Dicasteriis, ita
tricesimalia Camerae Hungaricae per legem delata sunt 1554. Articulo 11.
II. ad Directionem Tricesimalem Viennensem: itaque ne
id amplius eveniat, Deputatio legem hanc proponendam esse demisse existimavit.
§ 61.
Directio Commercii tantum via Consilii Locumtenentialis exerceri potest: itaque, in
quantum res tricesimalis cum objecto hoc nexum habet, Consilium in hoc quoque objectum
influere debet. Tricesimales proinde tabellae eidem quotannis submittantur: nullius mercis
portorium nisi hoc audito mutetur: nulla tricesimatoribus seu generalis,
Ubi tamen, ut Consilium directionem commercii fundate manipulare
possit, et annuas tricesimales tabellas habere debet, et quales tricesimatoribus etiam
peculiares instructiones extradentur, et an portorium alicujus mercis elevari, vel deprimi
expediat, ignorare non potest; quare ad evitandas dicasteriorum collisiones, Deputatio
disertam hanc legem demisse proponendam esse arbitrabatur.
§ 62.
Subsistentem modo tabellarum tricesimalium formulam Consilium revideat, et aliam,
Influxum Camerae ne hac quidem parte necessarium esse Deputatio existimavit, quia ad hanc
res tricesimalis ea solum parte, qua illa proventum principis respicit, pertinere videtur;
hujus autem statum Camera e rationibus tricesimatorum alioquin cognoscere potest. Tabellae
istae unice cursum commercii, cujus directio ad Consilium pertinet, remonstrant.
§ 63.
Proventus tricesimarum Hungaricarum in nullam aliam extraneam cassam influere possunt, et
ideo
Inter Banatum et Transilvaniam nullae tricesimae erigantur.
Motivum.
Banatus constituit partem Regni integrantem, adeoque sicut unus comitatus ab alio, ita et
hic a reliquo Regno per lineam tricesimalem intercludi non potest.
Transilvaniam ejusdem originis, ejusdem linguae populus maxima in parte habitat. Primae
et secundae epochae reges Hungariae hanc etiam, qua partem Regni integrantem possidebant,
communem illa cum Hungaria in diaetis legislationem habuit. Eadem onera
Interest itaque, ut harum status per Consilium simultanee cum Camera cognoscatur, et facta
in Comitiis relatione, mediterraneae, quae utiles sunt, stationes, per legem
stabiliantur, reliquae vero sufferantur. Neque id pro novo, aut inconsueto reputari potest,
cum antea et in veteri et in nova legislatione ipsae
limitanearum tricesimarum stationes in Diaeta defixae fuerint; nempe 1498.
Articulo 34. et 1715. Articulo 91; quas tamen Deputatio arbitrio Camerae relinquendas esse
complures sunt merces respectu quarum quotta portorii in singula earum
specie juxta mox subjungenda principia variari debet, ita major adhuc est talium
articulorum numerus, qui ad nullum e praemissis principiis revocari, adeoque quibus eadem
portorii quotta applicari potest. Et haec generalis portorii quoad singulam speciem
determinatio clavis vectigalis appellari, reliquae vero ejus variationes pro
exceptionibus considerari solent. Quoad exceptiones ejusmodi in
subsequentibus §§-is principia
2291. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] continerent, assentiatur. Ac id quidem quod in casu illo, ubi Monarchia e duobus distinctis, et ab invicem independentibus membris constat, vectigal ad justum inter haec duo membra commercii aequilibrium conservandum dirigi debeat, nemo inficiari potest. Verum id vicissim ipsa aequilibrii significatio ostendit quod illud non in totali commercii subordinatione, sed in reciprocis quoad certos uni aut alteri membro magis proficuos articulos vectigalis favoribus consistere debeat;
2292. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] sed in reciprocis quoad certos uni aut alteri membro magis proficuos articulos vectigalis favoribus consistere debeat; aequilibrium enim, et totalis commercii subordinatio sibi ad invicem repugnant; ubi illud viget, hoc locum habere non potest, et vicissim. Ut itaque modernum vectigalis systema (quod ad commercium Hungaricum Germanicis Provinciis ex integro subordinandum dirigi, in Elaborato Status actualis a §-pho 54. usque 60. abunde ostendimus) sustineri possit, doceri
2293. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] consistant; jam vero neminem latet quod superfluitatem productorum naturae crescens in dies populatio diminuat; artefacta autem provehat potius. Si proinde de nimio alterutrius horum objectorum incremento metus subversari potest, justior est ille, ne multiplicata sensim, favore moderni vectigalis, Germanica artefacta actuale Hungaricum activum cum detrimento ipsarum Germanicarum Provinciarum diminuant, quam ut stabilito favorabili pro Hungaria vectigali activum
2294. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] Germanicae Provinciae haud exhaurientur. Constat enim quod cursum circulantis pecuniae non solum commercium regat, sed quod ille plures alios canales habeat, per quos non tantum profluens e commercio beneficium absorberi, sed longe major adhuc pecuniae vis effluere potest. Quinam hi relate ad Hungariam canales sint, in toties provocato Elaborato § 88. in specifico ostendimus; ostendimus etiam quod levissimo calculo politico canales hi totum activum commercii absorbeant; ostendimus denique quod omnes hae pecuniae non
2295. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] utiliora sint? disquirere invidiosum videtur. Quin tamen spinosam hanc discussionem ingrediamur, quaestio illa: an Hungaria vel vero Germanicae Provinciae graviora publica onera supportent? vel a posteriori facile decidi potest; constat enim e theoria impositionum publicarum quod ad quaestionem hanc decidendam non sufficiat physicam tantum respectivarum impositionum quantitatem comparare, sed quod insuper harum ad internas respectivorum incolarum vires
2296. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] incolarum producat. Industria enim (si non de particularibus aliquot individuis, sed de integro populo sermo sit) adeo relativa est ad massam circulantis pecuniae circulationisque celeritatem, ut hae se mutuo producant, et sicut sine hac nulla industria existere potest: ita haec vicissim illam adaugeat; et ideo dum unum populum alio industriosiorem dicimus, per id ipsum jam exprimimus quod apud illum major sit circulantis pecuniae quantitas et celeritas circulationis. Apparet itaque vel a
2297. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] celebrata sunt, comitiis independentiam Hungariae a Germanicis Provinciis diserta lege renovari postularunt, annuitque justae huic propositioni justissimus Princeps. Quomodo itaque renovata adeo recenti lege Regni independentia vel praetendi potest, ut commercium Hungaricum Germanicis Provinciis subordinetur, ut earum dicasteria activum ad regulandum Hungaricum vectigal influxum habeant, ut in ipso vectigali Hungarico talia principia stabiliantur, quae Hungaricum commercium a Germanico
2298. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] subordinatum reddit, non modo recesserit, sed et recedere debuerit. Superest ut ejus etiam rationem reddat, cur pro novo vectigali conficiendo ideam perfecti reciproci adoptarit? Legislatio unius licet independentis Regni impedire non potest, ne aliud perinde independens Regnum aut Provincia principia sibi tantum favorabilia, alteri vero nociva in suo vectigali stabiliat; verum in ejusmodi casu nihil primo illi Regno reliqui est, quam ut a contrario favorabilia tantum sibi, alteri vero noxia
2299. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] favorabilia, alteri vero nociva in suo vectigali stabiliat; verum in ejusmodi casu nihil primo illi Regno reliqui est, quam ut a contrario favorabilia tantum sibi, alteri vero noxia principia in proprio vectigali reciproce adoptet; ita exempli causa non potest impedire Hungarica legislatio, ne producta Hungariae impositionibus provincialibus, artefacta vero dimidio exotico consumtionali portorio per vectigal Germanicum graventur, dum haec in Germanicas Provincias invehuntur. Id
2300. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] ne producta Hungariae impositionibus provincialibus, artefacta vero dimidio exotico consumtionali portorio per vectigal Germanicum graventur, dum haec in Germanicas Provincias invehuntur. Id autem reciproce constituere omnino potest, ut Germanica producta et artefacta iisdem oneribus subjaceant, dum Hungariae inferuntur. Verum si reciproca ejusmodi onera stabiliantur, evenit plerumque ut ejusmodi reciprocum nec uni, nec alteri parti proficuum evadat, et tunc
2301. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] in abstracto eo dirigere debuit, ut commercio Hungarico per stabilienda vectigalis principia consulatur. In casum autem aut non suscipiendi, aut non conficiendi tractatus, oppressum per onerosum vectigal Hungaricum commercium haud secus relevari potest, quam si ea quidem, quae in ipsum vectigal Hungaricum irrepserunt, noxia principia sufferantur; eorum vero, quae in Germanico vectigali in praejudicium commercii Hungarici constituta sunt, reciprocum in Hungarico vectigali stabiliatur. Forte
2302. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] inter Hungariam et Germanicas Provincias tamquam unius ejusdemque Monarchiae membra intercedit nexus omnino deposcit, ut legislatio Hungarica prohibitionem hanc canoniset quoad eas mercium species, quas citra sui detrimentum e Germanicis Provinciis habere potest: ita naturale veri proprii emolumenti studium exigit, ut prohibitionem hanc sufferat quoad illos articulos qui majori seu sumtuum, seu transportus compendio ab exotico haberi, aut quorum inductio productorum Hungaricorum evectionem promovere
2303. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] potest: ita naturale veri proprii emolumenti studium exigit, ut prohibitionem hanc sufferat quoad illos articulos qui majori seu sumtuum, seu transportus compendio ab exotico haberi, aut quorum inductio productorum Hungaricorum evectionem promovere potest; prout vicissim legislatio Hungarica impedire non potest, ne talium productorum, quae Germanicae Provinciae ab exotico leviori, quam ex Hungaria, habere possunt, prohibitio (si quae tamen intercessit) in Germanico vectigali reseretur. Caeterum nocivas
2304. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] exigit, ut prohibitionem hanc sufferat quoad illos articulos qui majori seu sumtuum, seu transportus compendio ab exotico haberi, aut quorum inductio productorum Hungaricorum evectionem promovere potest; prout vicissim legislatio Hungarica impedire non potest, ne talium productorum, quae Germanicae Provinciae ab exotico leviori, quam ex Hungaria, habere possunt, prohibitio (si quae tamen intercessit) in Germanico vectigali reseretur. Caeterum nocivas illas commercio Hungarico prohibitiones legislatio Hungarica
2305. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] quae Germanicae Provinciae ab exotico leviori, quam ex Hungaria, habere possunt, prohibitio (si quae tamen intercessit) in Germanico vectigali reseretur. Caeterum nocivas illas commercio Hungarico prohibitiones legislatio Hungarica eo potiori jure abrogare potest, quod hae citra ullum non modo suum, sed Hungaricorum etiam dicasteriorum influxum emanarint, quodve contra jam praeexstantem Regni legem intercesserint. Dum enim Articulo 116. 1723. statuitur, ut Consilium prospiciat quo naturalia quoque in
2306. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] quodve contra jam praeexstantem Regni legem intercesserint. Dum enim Articulo 116. 1723. statuitur, ut Consilium prospiciat quo naturalia quoque in sortem mercium inducendarum a quaestoribus acceptentur, nihil utique aliud per id intelligi potest, quam ut merces tales, quae productorum Hungaricorum exportationem promovere possunt, non tantum non prohibeantur, sed potius inductio eorum per constituenda ipsis modica portoria facilitetur. Et hoc sensu acceptam hanc legem ipsa Augusta Maria
2307. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] § 69. Singulus privatus merces etiam extra quaestum positas pro privato dumtaxat suo usu, erga passuales Consilii Locumtenentialis et dependendum 60 pro 100 portorium, inducere potest. Motivum. Legislatio cursum quaestus tantum regulare, naturalem vero civium de rebus suis libere disponendi adeoque merces etiam quaslibet sibi procurandi facultatem nonnisi tunc restringere potest, quando id salus
2308. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] portorium, inducere potest. Motivum. Legislatio cursum quaestus tantum regulare, naturalem vero civium de rebus suis libere disponendi adeoque merces etiam quaslibet sibi procurandi facultatem nonnisi tunc restringere potest, quando id salus publici absolute deposcit, v. gr. si tempore famis et belli frumentum evehi, aut rebus turbatis, bellicos apparatus seu in- seu evehere publici non intersit; in his enim casibus non tantum quaestores, sed omnes etiam privatos ab
2309. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] deposcit, v. gr. si tempore famis et belli frumentum evehi, aut rebus turbatis, bellicos apparatus seu in- seu evehere publici non intersit; in his enim casibus non tantum quaestores, sed omnes etiam privatos ab ejusmodi articulis in- aut evehendis legislatio inhibere potest. Justum tamen est ut parte ex una talium, velut domestico commercio nocivorum, inductio etiam pro proprio usu difficilior tantisper efficiatur; parte vero ex alia, ut id impediatur, ne sub praetextu propriae necessitatis res ejusmodi
2310. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] status actualis §-pho 62. quod ipse Augustus Josephus II. principium hoc aequitati naturali adeo conforme esse agnoverit, ut illud postremo 1788. vectigali inseruerit. Et vero unicus indifferentes alias ejusmodi merces extra quaestum ponendi scopus is esse potest, ne pro iis gravior aeris summa efferatur. – Hic autem per id jam obtinetur, si earum commercium prohibeatur; nam quod privati non obstantibus superius defixis aggraviis invehent, id adeo exiguam summam efficiet, ut haec attentionem legislationis
2311. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] e §-pho 58. quod justitia Augusti Josephi II. in vectigali 1784 aequalia tam pro Hungaria, quam pro Germanicis Provinciis, exteris non prohibitis mercibus portoria defixerit: itaque principium hoc jam ne in quaestionem quidem amplius ab adverso vocari potest. Cum tamen legislatio Hungarica impedire non possit, ne vigentia modo exoticarum mercium portoria in Germanicis Provinciis quoad aliquos articulos subinde diminuantur, quo Regno prospiciatur nihil legislationi reliquum est, quam id constituere, ut portoria haec
2312. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] etiam vini Croatici ab eadem proportione decrescet. Sed concedatur, quod hoc etiam non obstante majus tantisper sit futurum vini Croatici quam Dalmatici pretium: hoc certe titulo tam notabilis pecuniae in exteros status evectio admitti non potest; vinum enim non est productum primae necessitatis, adeoque ratio conservationis confiniariorum noxium hunc toti Monarchiae favorem non deposcit. Quodsi autem in uno commoditatis articulo favor hic iis concedatur, tunc ex identitate rationis omnium
2313. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] onera publica Germanicarum Provinciarum jam in motivis ad 68. projecti hujus §-phum ubertim responsum est; quod praecipuum onerum publicorum fundum in Germanicis Provinciis naturae producta constituant, id quidem cum fundamento sustineri non potest, cum palam notum sit, quod plane a contrario Hungariae incolae vix alium praeter naturae producta publicorum onerum fundum habeant; in Germanicis vero Provinciis, ubi fabricae jam admodum effloruerunt, artefacta longe notabiliorem
2314. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | SubSect | Section] sunt, admittatur. Motivum. Piscatura maritima est seminarium necessariorum pro navigatione, sine qua omne commercium languet, nautarum; et ideo commerciales populi nihil eorum praetermittunt, quod ad illam animandam conferre potest. Libera captorum per domesticos piscatores piscium inductio hanc animare debet, quia per id piscatores faciliorem eorum distractionem, adeoque majorem industriae suae mercedem nanciscuntur. Hanc proinde decerni ratio procurandi sensim
2315. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] vel gravis Germanicarum Provinciarum inedia magnam vim frumenti requirit, eductio grani Hungarici prohibeatur: ita aequitas non admittit, ut dum in una tantum aliave Germanica Provincia talis defectus emergit, qui per moderatam pretii elevationem facile suppleri potest, statim evectio frumenti per totam Hungariam prohibeatur; Hungaria, quae est Regnum independens, non potest Germanicis Provinciis ita subordinari, ut si in his pretium frumenti tantisper accrescat, evectio Hungarici statim prohiberi possit. Saepe
2316. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] aequitas non admittit, ut dum in una tantum aliave Germanica Provincia talis defectus emergit, qui per moderatam pretii elevationem facile suppleri potest, statim evectio frumenti per totam Hungariam prohibeatur; Hungaria, quae est Regnum independens, non potest Germanicis Provinciis ita subordinari, ut si in his pretium frumenti tantisper accrescat, evectio Hungarici statim prohiberi possit. Saepe unius Germanicae Provinciae necessitatem tres quatuorve adjacentes comitatus, etiamsi notabiliori tantisper pretio, explere
2317. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1174 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] Ut autem evehendae cujuscunque mercis prohibitio ita intercedat, ut nullum exinde in bonae fidei mercatores detrimentum emanet, id et justitia et promovendi commercii ratio omnino deposcit. Jam vero id nulla alia, quam quae in textu proposita est, ratione praestari potest. Nec obstat, quod id occasionem maleversandi praebeat in eo, ut contractibus etiam tardius ineundis anteriora data inserantur. Verum id detegere ad partes publicae administrationis pertinebit. § 81.
2318. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1214 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] etiam Germani quaestores per concernens vectigal ad capitales et respective depositoriales stationes restringuntur, adeoque hac in re aequalis est Hungari et Germani quaestoris conditio; interea negari non potest, quod quidquid liberum commercii cursum impedit, ejus etiam promotionem retardet, et quod necessitas deponendi, in certis tantum locis portorii, libertatem quaestorum constringat; saepe enim interest quaestoris ut tricesimalem
2319. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1214 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] saepe enim interest quaestoris ut tricesimalem manipulationem in limitanea statione statim subire possit. Unicum, quod objici solet, est periculum praevaricationis; verum si limitaneae tricesimae debite organisentur, hoc etiam periculum praecaveri potest. § 89. Nullius etiam exotici articuli commercium seu ad certa inductionis loca, seu ad certam quaestorum classem restringatur.
2320. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | SubSect | Section] mercatores adeoque ipsum etiam commercium afflixit, illud fuit: quod hactenus nimium breve, post quod nova ejusmodi ordinatio obligare debeat, tempus praefigi consueverit; si exigua tantum portorii mutatio intercedat, id quidem rationibus mercatorum parum officere potest. Verum minutae ejusmodi mutationes plerumque non ex solidis dirigendi commercii principiis, sed e theoreticis tantum speculationibus, aut praepostero augendi proventus tricesimalis studio proponuntur, et nullum ferme realem in
2321. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | SubSect | Section] decernatur, neque tamen sufficiens, quo ordinatio haec obligare debeat, terminus praefiniatur, id jam complures mercatores, qui sub confidentia prioris portorii de notabili talis mercis quantitate contractus iniverunt, non tantum affligere, sed plane prosternere potest. Itaque hac in re, notabilis portorii mutatio cum prohibitione eandem plane subit considerationem, adeoque sicut relate ad prohibitionem provisionem hanc necessariam esse §-pho 80. Projecti hujus ostendimus: ita eam etiam
2322. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | SubSect | Section] in reditu tricesimam denuo dependere debeat, et quod molitores et pistores Pettovienses, Marburgenses, et Graecenses, praetendendo jus praeemtionis, arbitrarium eidem pretium constituere soleant. Posterius est excessus evidens, qui via politica corrigi potest. Quod primum attinet, id quidem in vectigali Germanico nullibi praecipitur; cum tamen tricesimatores peculiares saepius instructiones accipere soleant, videtur id tardius inter principia vectigalis Germanici relatum fuisse: interest itaque ut legislatio
2323. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | SubSect | Section] generale illud 5 pro 100 ab omnibus indiscriminatim mercibus portorium retinuerit; denique quod proventus tricesimarum illarum in cassam Bancalem influxerint. An haec per posteriora 1784. et 1788. vectigalia mutata sint, ex iis elici non potest. Utcunque sit: si praejudiciosum hoc independentiae Regni (ut in projecti hujus §§-phis 58. et 61. jam ostensum est) institutum adhuc viget, expedit, ut corrigatur; sin, justum est, ut lege publica praecaveatur, ne
2324. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] iterum dependere deberet, in vectigali vero Hungarico Germanica producta, ut §-pho 93. proposuimus, eidem oneri reciproce subjicerentur. Complanatis his punctis excutiendi venirent illi articuli in quibus mutua compensatio locum habere potest. Qua quidem in re generale fortasse illud principium posset adoptari ut, cum Hungaria naturae productis, Germanicae vero Provinciae artefactis praevaleant, in vectigali Hungarico tales Germanicis artefactis favores concedantur, qui
2325. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] in Germanico vectigali levius ab eadem proportione portorium defigatur, quam vicissim. Quoad eductionem ad extra: in casu illo, quo Germanicae Provinciae necessariorum pro fabricis suis crudorum materialium, quae Hungaria suppeditare potest, defectum re ipsa paterentur, posset horum eductio ad extra per administrationem Hungaricam ad certum aequanimem terminum prohiberi, ita ut vicissim, si aliquorum Germanicorum artefactorum, v. gr. ferreorum instrumentorum, quibus Hungaria eget,
2326. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] v. gr. ferreis artefactis, levius perinde essituale portorium defigatur. Quoad transitum: pro casu illo, quo merces exoticae in aliam iterum exoticam Provinciam seu per Hungariam, seu per Germanicas Provincias transponuntur, nullus potest esse mutuae compensationi locus. Quare pro hoc casu interest, ut aequale quoad omnes articulos transitus portorium pro utroque hoc Monarchiae membro stabiliatur. Dum vero exoticae merces seu per Germanicas Provincias in Hungariam, seu
2327. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] hoc quoque objectum aliqua principia defigat, juxta quae opus hoc per totum Regnum aequaliter procuretur. Quod nulla amplior tantisper regio viis commercialibus carere possit, jam in Elaborato status actualis §-pho 68. ostendimus. Et vero non potest commercium fortuito exsiccandarum per temperiem aëris viarum casui committi. Saepe in vere et autumno, quo illae, ni instauratae sint, plurimum impeditae esse solent; maxima eductionis occasio se offert, idque tempore vigentis in Italia aut Gallia frumenti
2328. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] plerumque evenire consuevit. Non raro media aestate pluviae et exundationes vias ita corrumpunt, ut constitutae jam sub transportu merces pro stipulato termino ad locum destinationis suae pertingere non possint; id quod mercatoris creditum uno ictu prosternere potest. Et ideo viarum reparatio, quamquam nulla adhuc lex obligatoria exstiterit, hactenus etiam sponte curabatur. Verum cum nulla jurisdictio omnes, quas curare sua interest, vias simul perficere potuerit, circa ipsum laboris hujus ordinem magna
2329. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] dividuntur. Capitales Hungarici commercii ductus, utpote Vienna, et respective Posonio ad littorale, nec non in Transilvaniam; item e littorali ad limites Galliciae, alioquin una capitalem postae cursum efficiunt; adeoque de his vix dubitari potest, quod prae militaribus viis, utpote quae transennis et transportando bellico commeatui per intervalla tantum deserviunt, perfici et conservari debeant. Dantur tamen adjacentes Germanicis Provinciis comitatus, quos nullos capitalium illorum
2330. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] hic secunda classis promiscue assignanda videbatur. Reliquae omnes nonnisi internam ipsius comitatus communicationem majoremque itinerationis commoditatem respiciunt, et pro privatis considerantur, quibus nonnisi postrema series assignari potest. Caeterum ordinarie quidem facilis inter advicinantes provincias communicatio in reciprocum beneficium cedere solet. Sunt tamen casus in quibus via aliqua uni tantum parti utilis, alteri noxia est. In ejusmodi casu justum non est, ut posterior haec
2331. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] esse, in jam provocato Elaborato et §-pho ostendimus. Circa illas etiam, quae ex adjacentibus Germanicis Provinciis comitatibus in vicina harum emporia ducunt, vias, quas perinde pro principalibus declaravimus, vix aliqua subversari potest difficultas; verum quoad collaterales, quae ex aliquo emporio in capitales ductus vergunt, uti et postales, et militares, vias, plures jam quaestiones exoriri possunt, veluti an emanaturum inde
2332. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1220 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] Qua viam ejusmodi ducere expediat? et similia. Haec decidere utique ad executivam pertinet potestatem; haec autem, ut id praestet, circumstantialem de singula ejusmodi via informationem capere debet. Norma etiam constructionis viarum non eadem ubique esse potest, adeoque ad potestatem executivam pertinet hanc etiam auditis localibus jurisdictionibus determinare. Caeterum omnia quidem haec ad usque etiam eodem tramite procedebant, cum tamen id nulla hactenus lege constitutum fuerit, rationibus publici conducere videtur,
2333. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1240 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] est pure lucrosum privilegium, sed est partim etiam onerosum, idest reparandi alicujus pontis aut viae onere affectum. Proinde ubi nullus oneri ejusmodi locus est, ibi meritum telonii cessat, adeoque nec proventus telonii exigi potest. Per mutationes autem fluviorum evenit frequenter ut ubi olim ponte opus fuit, nunc is necessarius non sit; privilegia itaque ejusmodi, tamquam merito destituta, suapte evanescere debent. Caeterum privilegium telonii plerumque loco
2334. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1240 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] is necessarius non sit; privilegia itaque ejusmodi, tamquam merito destituta, suapte evanescere debent. Caeterum privilegium telonii plerumque loco affixum est, adeoque si meritum telonii in loco privilegiali cesset, non potest illud alteri loco applicari. Itaque translata etiam ejusmodi telonia cassari debent, nisi forte privilegium adeo generale sit, ut privilegiato in quocunque terrarum suarum loco telonium erigendi facultas concedatur; tunc enim tenor privilegii relate ad loca,
2335. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | SubSect | Section] relevetur.
Motiva.
Ut proventus teloniorum publicorum nullas
2336. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | SubSect | Section] viarum convertatur, res ipsa alioquin deposcit. Prouti proventus hic augetur: ita etiam majori viae quantitati sufficere potest, adeoque ab eadem proportione numerus etiam laboratorum publicorum minus necessarius evadit, hacque oneris parte plebs jam ultro relevari potest. In capitalibus commercialibus ductibus crescens cum quotidiano populationis incremento commercium tantam sensim commeatus frequentiam procurabit, ut si telonia privata per propositos paulo ante modos cessent, proventus stabiliendorum
2337. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] etiam corporali poena per localem jurisdictionem afficiatur. Motiva. Frustra viae instaurantur, nisi una de ordinato vecturarum cursu commercio prospiciatur. Id quia uno ictu perfici non potest, interest ut interea idoneae modernae vecturisationi regulae praescribantur. Haec cum simplici adhuc casu regatur, evenit quandoque ut vector, qui vires equorum suorum tantum ad casum pulchri temporis calculavit, si eum mala tempestas deprehendat, merces in
2338. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | SubSect | Section] de incidenti hoc ocyus edocere. Motiva. Insinuatio impedimenti apud judicem eo etiam fine necessaria est, ut si forte de validitate impedimenti quaestio oriatur, haec testimonio judicis facilius dilucidari possit; potest autem judex ad assignandum commodum depositorium vel ideo obligari, quia et hujus census, et fatigia sua, ut mox dicemus, eidem persolventur; si autem impositae per legem obligationi huic non satisfaciat, justum est ut compensatione damni teneatur.
2339. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | SubSect | Section] legem obligationi huic non satisfaciat, justum est ut compensatione damni teneatur. Interest etiam ut judex ad edocendum ocyus de hoc incidenti proprietarium obligetur, quia quo citius hic de mercibus suis disponere potuerit, eo minus in illis damnum emerget. Potest autem judex pagensis, etiamsi scripturae ignarus, id seu medio notarii pagensis, seu vicinioris alicujus magistratualis personae facile praestare. § 108.
2340. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | SubSect | Section] determinandas persolvet; an tamen quoad has regressum ad vectorem habere possit, per competentem judicem determinabitur. Quodsi vero partes de expensis transigere non possent, has localis jurisdictio limitabit. Motiva. Potest evenire ut seu incurius, seu in praestanda sibi per vectorem, aut judicem pagensem indemnitate confidens proprietarius de mercibus suis tardius, ac potuisset, disponat. In hoc certe casu damnum omne, quod ab eo inde tempore, quo de illis disponere potuisset,
2341. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] relegandas esse Deputatio existimavit. Quaestiones enim hae tantis circumstantiis implicari possunt ut praetensiones ejusmodi civile potius, quam mercantile objectum constituere videantur. Caeterum tota haec provisio ad eos tantum commerciales ductus pertinere potest, ubi vecturae ad longiores distantias conduci solent, v.gr. Pestino Canisam, inde vero Pettovium. Viae Carolinae distincta est hoc in genere ratio; in hac enim vecturae de statione ad stationem plerumque conducuntur, adeoque quaestiones
2342. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] illo exigendi jus habebit. Fraudulenti etiam ejusmodi vectores in poena dupli per locales jurisdictiones aggraventur, si hanc persolvere non potuerint, proportionata corporali poena plectantur. Motiva. Etsi raro, potest tamen casus evenire ut vectores merces, quas vehunt, ad se pertinere cauponi persuadeant. In hoc tamen etiam casu justum est ut proprietarius ad cauponem, hic vero ad vectores regressum habeat. Si in mala fide versetur, duplum est poena satis moderata. Si
2343. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1244 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] et sequentis §-phi immediatum quidem cum vectigali nexum habet; cum tamen una ad media promovenda maritimae navigationis referatur, potiori jure hic loci pertractandum videbatur. Caeterum constructio navium in liberis portubus utilissime suscipi potest. In hos libera alioquin est omnium mercium, adeoque necessariorum etiam pro navibus materialium et fabricatorum ab exotico invectio. Verum liberi etiam Hungarici Portus a reliquo Regni corpore per lineam tricesimalem ita praecluduntur,
2344. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1266 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] exteras etiam naves exportationem in casibus ordinariis admittere interest quidem; in casu tamen vigentis in Italia aut Gallia frumenti caristiae, id exportationem ejus vix diminuet, si moderatum evehendo per exteras naves frumento portorium imponatur. Interea tamen potest talis circumstantia se evolvere ut qualecunque portorium evectionem ejus notabiliter minuere possit. Et tali casu generale hoc legis principium circumstantiis temporis accomodari debet. Alia ratio est de vino, cujus copia
2345. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1268 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] portorio subjiciantur, eductio eorum non impedietur; si vero ipsius hujus portorii medietas in favorem domesticarum navium remittatur, erit hoc novus ad excitandam nationalem navigationem stimulus. Instituto huic id universim objici potest, quod cum in ejusdem speciei merce an illa domestica navi advecta? vel eadem efferenda sit? discerni non possit, facilis hac ratione praevaricationibus via aperiretur. Exoticae enim merces, dum portum liberum subeunt, seu domestica, seu extera navi advehantur,
2346. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1268 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] Quomodo ergo has limitaneus tricesimator distinguet, dum eaedem postea mixtim Regno inducuntur? Idem est de exportatione. Domesticae enim merces, antequam libero portui inferantur, admensum sibi portorium dependere debent; tunc autem necdum constare potest, an, et quae earum pars domestica? quae extera navi evehenda sit? Verum quoad inductionem. Usuale jam est in ejusmodi casibus remedium: stigmatisatio. Cur haec quoad inductas etiam domesticis navibus merces una cum
2347. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1268 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] ita induci non posset ut tricesimator aut totum, aut partem jam depensi portorii mercatori illi restituat, qui legitimare poterit, quod ipsae hae merces domestica navi educendae sint. Nec portorii tricesimalis diminutio aliquem instituto huic obicem ponere potest; donec enim domesticis navibus exigua mercium quantitas in- et educetur, exiguum etiam erit quod de proventu decedet; id autem per augendam a proportione circulantis pecuniae quantitatem satis compensabitur. Quodsi vero in- et eductio
2348. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1268 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] constituatur. Aliquae gentes eo etiam pro excitanda nationali navigatione medio feliciter usae sunt, ut exteris navibus nonnisi proprias regioni suae merces in portus suos invehere admiserint. Verum medium hoc nonnisi per talem populum tentari potest, qui nationalem navigationem jam solide stabilitam habet; secus enim periculum subit, ne saepe necessariis etiam exoticis mercibus destituatur. Debet praeterea ejusmodi natio omni oeconomiae commercio ultro renunciare; utprimum enim illa id
2349. Škrlec Lomnički,... . Operum omnium tomus I, versio... [page 1268 | Paragraph | Sub2Sect | SubSect | Section] ab omnibus indubie maritimis
potentiis statim reciprocum accipiet, sicque nec illa cum alterius populi
mercibus ullum oeconomiae commercium exercere poterit. Ac Hungaria quidem de
nullo adhuc maritimo oeconomiae commercio cogitare potest; cum tamen nationalis ejus
navigatio adhuc in herba versetur, medium hoc eidem necdum convenire potest.
Articulus XXXIV.
cum alterius populi
mercibus ullum oeconomiae commercium exercere poterit. Ac Hungaria quidem de
nullo adhuc maritimo oeconomiae commercio cogitare potest; cum tamen nationalis ejus
navigatio adhuc in herba versetur, medium hoc eidem necdum convenire potest.
Articulus XXXIV.
ejusmodi hydraulicam etiam scientiam calleat,
prorsus necessum est. Debent itaque hi majori prae illis stipendio provideri; debet
stipendium laborum frequentiae, et capacitati individui admensurari, id autem nonnisi per
mutuam conventionem praestari potest. Ni id fiat, aut pauci ad studium hoc animum
adjicient, aut capaciores fortunam suam alibi quaerere cogentur, sicque Regnum aut summe
necessarios hydraulicos labores negligere, aut pro singulo eorum majoribus adhuc sumtibus
exteros evocare debebit. Caeterum
Possunt enim dirigentes per legalium circulorum numerum constitui, et si forte progressu
temporis unus singulo circulo dirigens non sufficiat, poterit eorum numerus semper a
ratione circulorum augeri. Caeterum hydraulicum institutum non potest ita
organisari, ut comitatenses a dirigentibus geometris, hi vero a Departamento Hydraulico
dependeant. – Si enim id constituetur, posset ipsum iterum hoc Departamentum alteri extra
Regnum constituto officio ita subjici, ut externum hoc officium intra limites
superari possint. Exempli causa:
concertato jam per ordinariam manipulationem plano committitur comitatensi geometrae ut in
uno fluvii loco ripas muniat, in alio calcar erigat. Hic in ipsa jam executione impingit in
aliquam difficultatem quam sibi ipsi resolvere non potest. ne hanc comitatui, comitatus
vero Consilio proponere, sicque longa primum manipulationis hujus via inviationem accipere
debeat, expedit ut hanc potius dirigenti suo immediate proponat. Hic si eam resolvere
potest, necessariam continuo eidem det inviationem;
aliquam difficultatem quam sibi ipsi resolvere non potest. ne hanc comitatui, comitatus
vero Consilio proponere, sicque longa primum manipulationis hujus via inviationem accipere
debeat, expedit ut hanc potius dirigenti suo immediate proponat. Hic si eam resolvere
potest, necessariam continuo eidem det inviationem; sin, ipse ad
Departamentum Hydraulicum recurrat, deque accipienda inde inviatione
comitatensem geometram continuo edoceat.
etiam Departamentum Hydraulicum audiet, sicque demissam superinde opinionem suam Suae
Majestati repraesentabit, emanandae vero erga hanc benignae resolutionis effectum
procurabit; ubi tamen generale aliquod planum, quod nonnisi Departamento Hydraulico concredi
potest, elaborandum veniet, illud semper alicui ejus adjuncto committatur, et super hujus
demum elaborato director suam depromat opinionem.
Motiva.
Hydraulica et geometrica opera adeo sumtuosa geometrarum vero plana et opiniones, teste
superinde praestiterit, erga emanandam superinde
benignam resolutionem opus ejusmodi, non obstante cujuscunque contradictione, in effectum
deducatur.
Motiva.
Duplici ex causa suscipiendo cuipiam publico labori aliquis reclamare potest: primum si
id per fundos suos cum eorum jactura procedere deberet, et de hoc immediate sequenti
§-pho providebitur.
Deinde si opus tale per fundos suos non procedat quidem, illud tamen praejudiciosum
fundis suis effectum producturum
ut administratio publica eo curas
suas convertat, ut et canalis hic evehendae pecuniae obstruatur, et commercium
durabilioribus navibus provideatur. Id quod ineunda per locales jurisdictiones partim
persuasionis, partim exempli via obtineri potest.
Quod naves Rhoenanas Danubius ferat, jam usus docuit; forte effectuato semel
generali navigationis plano Tibiscus etiam et Savus eas ferent. Constat, quod cum navis
ejusmodi velis et ancoris provisa sit, si peritum illam regendi navarchum
privato
adimere potuit. Deinde multa adhuc eotum commercium Hungaricum impediebant, quae postea
primum sublata sunt: et ideo nec commercii, nec navigationis spiritus adhuc ita, ut nunc
post auctam notabiliter intra intermedios 30 annos populationem excitatus fuit. Potest
itaque fundate sperari id nunc successurum esse, quod tunc praecox fortasse adhuc fuit
institutum. Forte ad feliciorem ejus successum id ipsum conferet, quod lege publica
stabiliatur. Negari certe non potest complures utilissimos conatus hactenus in irritum
intra intermedios 30 annos populationem excitatus fuit. Potest
itaque fundate sperari id nunc successurum esse, quod tunc praecox fortasse adhuc fuit
institutum. Forte ad feliciorem ejus successum id ipsum conferet, quod lege publica
stabiliatur. Negari certe non potest complures utilissimos conatus hactenus in irritum
cecidisse seu quia praemature suscepti fuerunt, seu quia aliqua necessaria ad rerum
promotionem media intermissa fuerant, seu denique quia in legis sanctione non
fundabantur.
eos expensis correspondeat? Eorum vero, quos omnino suscipiendos esse
determinaverit, accurata, quoad res admittit, laboratorum et sumtuum schemata elaborabit.
Motiva.
Generale navigationis planum eo dirigi debet ut maxima, quoad fieri potest, Regni pars
beneficii navigationis particeps efficiatur. Itaque cum centrum navigationis Hungaricae
capitalia ejus flumina, Danubius, Tibiscus, Savus
et Colapis constituant, ante omnia determinari debet
labores stabiliantur, quorum
utilitas necessarios ad eos perficiendos sumtus compensabit. Ars improbo labore et immensis
sumtibus montes perfodere, perque has rimas fluvios traducere, aut canales
ad eorum apices per cataractas elevare potest. Verum nisi utilitas publica profusis in hos
labores sumtibus respondeat, opera ejusmodi ad artis tantum ostentationem referuntur. Quare
ut eadem Deputatio sumtuum etiam schemata elaboret, prorsus necessum est. Nihil quidem
ejusmodi schematibus incertius esse
quae ex emporiali quopiam loco ad aliquam navigationis stationem ducunt. Hae naturalem jam
ad planum navigationis relationem habent. Transsectio enim aliqua, vel
aperiendus quispiam communicationis canalis facile efficere potest ut locus
aliquis stationem navigationi praebere desinat, et tunc perderentur omnes, qui in ducentem
ad talem locum viam commercialem impensi sunt, labores: expedit itaque ut talium etiam
viarum restauratio ad eventum generalis navigationis plani
Agnoscit Deputatio quod, si natura juris proprietatis spectetur, eadem sit
incultorum quae culturam fundorum ratio: ne tamen fundus
commercialis nimium aggravetur, et quia in fundis incultis longe minus quam cultis damnum
inferri potest, sperat Deputatio quod proprietarii exigui hujus damni sacrificium zelo boni
publici ultro facturi sunt.
§ 131.
Quodsi tamen tale aliquod opus publicum suscipiatur per quod proprietario, per cujus
perficiatur quidem, usumfructum tamen meliorandi hac ratione terreni publicum
tamdiu retineat, donec factas in opus tale expensas sibi compensaverit.
Motiva.
Casus hic evenire potest si collateralis aliquis navigationis canalis per loca paludinosa
efformetur, aut secus etiam vastioris stagni alicujus exsiccatio publicis operis
suscipiatur. Evenit enim plerumque ut per procuratum hac ratione aquae effluxum inutiles
antea paludes in pinguia
in tale opus sumtus ab iis jure
requiri. Ut tamen libera de rebus suis disponendi facultas salva maneat, ad eos, si nolint,
praestandos cogi non possunt. Opus tamen tale ex ipsa justitiae naturalis ratione, invito
etiam proprietario, sumtibus publicis ita perfici potest ut publicum factas in illud
expensas ex usufructu meliorandi hac ratione terreni sibi compenset. Nisi enim
opus hac ratione perfectum fuisset, proprietarius per totum, quo publicum fundi talis
fructum capiet, tempus alioquin nullam ex illo coepisset
totum, quo publicum fundi talis
fructum capiet, tempus alioquin nullam ex illo coepisset utilitatem, evoluto vel hoc
tempore reale illi beneficium accedet, quia fundum fructiferum absque ullis suis impensis,
etsi tardius recipiet. Libera autem disponendi facultas non potest eo plane extendi, ut
voluntati proprietarii in eo etiam casu deferri debeat, si malit fundum cum suo et publici
detrimento porro etiam infructuosum manere.
Sub Augusta Maria Theresia, licet nulla adhuc lex obligatoria eatenus exstiterit, hujus
infundatus
plerumque dissensus utilissima saepe ejusmodi opera hactenus sistere potuerit. Ut
inconvenientiae huic provideatur, interest publici, in quod utilitas operum ejusmodi, licet
mediate tantum, perinde tamen dimanat. Id autem haud secus praestari potest,
quam si res voto pluralitatis compossessorum deferatur. Nisi enim opus reipsa
utile sit, pluralitas compossessorum in illud non consentiet. Accedit quod in ejusmodi casu
ne proportionalis quidem processus locum habeat, cum labores
ejus seu per
exemtionem a portoriis tricesimalibus, seu per anticipandas erga sufficientem cautionem
pecunias, seu etiam per concedendam primam sustineantur.
Motiva.
Legislatio commercium haud secus promovere potest, quam si impedimenta,
quae eidem obstant, removeat, et idonea eidem adminicula subministret. De
extrinsecis ejus impedimentis, quae in oeconomiae publicae,
opificiorum, manufacturarum,
45. proposuit. Verum
distincta est hac in re commercii ratio. In primo enim casu saepe inventor
nullam, nisi eidem privilegium exclusivum concedatur, inventionis suae
utilitatem capere, aut inventum suum ad aliam provinciam transferre potest. E converso, si
quis novum, et reipsa utilem commercii ramum suscipiat, ad capiendam inde utilitatem
privilegio exclusivo opus non habet. Nam si primum eidem periculum succedat,
vel haec experientia tantas ipsi pro facilitate expeditionum
§ 136.
Mercaturam all ingrosso cum quibusvis commercii articulis omnis seu
domesticus, seu exter, modo praescriptis in Codice Cambio
Mercantili conditionibus satisfaciat, suscipere et exercere potest. Officinam etiam aperire,
aut merces sub tuguriolo exponere, qui vulgo Ständler appellantur, absque ulla seu apud
judicem, seu apud magistratum insinuatione singulo civi in propria civitate liberum est.
Quodsi tamen regnicola, sed alterius jurisdictionis incola
quidem nimium elevabunt, exportationis vero valde diminuent.
Officinalis e contra et alter minutus quaestus est proprium
juris incolatus beneficium, quod in singula civitate nonnisi ejus civibus
competere potest. Et ideo justum est ut si quis ex aliena jurisdictione domesticus
officinam in aliqua civitate aperire velit, praevie concivilitatem assumere debeat. Haec
autem pro conservanda commercii libertate eidem per magistratum negari non possit.
Caeterum
ex aliena jurisdictione domesticus
officinam in aliqua civitate aperire velit, praevie concivilitatem assumere debeat. Haec
autem pro conservanda commercii libertate eidem per magistratum negari non possit.
Caeterum necessitas insinuationis non potest cum libertate commercii
conciliari, quia illa variis partialitatibus, plerumque etiam interessentiis occasionem
praebet.
Vigebat etiam in aliquibus civitatibus abusus ille, forte statutis etiam earum
confirmatus, ut certus officinarum, adeoque
Verum officinarii ejusmodi mercatoris distractio nunquam ad solos civitatis limites
restringitur. Quanta autem provisio pro tota, ad quam se ejusmodi mercatoris distractio
extendit, peripheria necessaria sit, id magistratus civitatis calculare non
potest. Ipsa haec provisionis necessitas eosdem limites semper non retinet, sed cum
populationis incremento assurgit. Fit itaque per ejusmodi numeri mercatorum restrictionem
ut beneficium, e quo plures cives honeste subsistere potuissent, paucorum cupiditati in
forma
dare possit, quam
alter, cui nonnisi exigua ejus copia suppetit; quia ille etiamsi in singulo
frusto parum lucretur, in toto tamen notabile lucrum percipit. Hic e contra,
nisi in paucis, quae habet, frustis multum lucretur, subsistere non potest. Certum etiam
est, quod, si majores quaestores ejusdem qualitatis articulum leviori pretio
distrahant, minuti nullum emtorem invenient. Cum illi remedium hoc in
potestate habeant, et tamen his praevalere non possint, sed ad eos
mercator ab alio totam cum mercibus officinam emat, id in iis etiam provinciis,
ubi plena commercii libertas viget, usu venire solet. Verum ut emtor praeter mercium
pretium insuper ipsum jus quaestum exercendi persolvere debeat, id ibi tantum
locum habere potest, ubi mercatores ad certum numerum restricti sunt. Quis enim est qui pro
jure quaestum exercendi aliquid deponere velit, si hunc exercendi facultas cuique alioquin
libera est. E converso si mercatorum numerus restringatur, a primis, qui systematicum hunc
numerum
sunt. Quis enim est qui pro
jure quaestum exercendi aliquid deponere velit, si hunc exercendi facultas cuique alioquin
libera est. E converso si mercatorum numerus restringatur, a primis, qui systematicum hunc
numerum ingrediuntur, beneficium hoc amplius adimi non potest, adeoque jus hoc in eorum
familia haereditarium efficitur. Et cum per id, si haereditaria ejusmodi familia mercaturam
suam vendat, jam definitus mercatorum numerus non augeatur, venditio haec facile
indulgetur. Jam vero primus,
speciei quaestus certis tantum familiis
haereditaria efficerentur, idest inducerentur universale et opificiorum, et
quaestus monopolium, cujus tristes effectus notiores sunt, quam ut hic
pluribus debeant explicari.
Potest quidem propositae legi ea difficultas objici quod cum emtio et venditio
juris quaestus nulla hactenus lege vetita fuerit, moderni contrahentes
bona fide egerint, adeoque nec emtor depositam summam perdere, nec
venditor
lucrosus
esse solet, ut deposita pro jure summa intra exiguum tempus resarciatur, sicque emtores
nequidem de damno vitando, sed tantum de lucro captando agere
apparet; ut autem hoc obtineant, legislatio trabalem adeo abusum stabilire non potest.
Nec obstat quod tales etiam emtores quandocunque ad casum fallimenti delabantur; id enim
non e defectu utilitatis emti quaestus, sed vel ex inscitia rei mercantilis, vel e
negligentia, rerumque suarum incuria, vel e nimis lauta vivendi ratione, vel
civis jus quaestum exercendi habet, et tunc inane est facultatem
jus quaestus vendendi concedere; quis enim pro tali jure aliquid dabit, quod
alioquin habet? Vel beneficium quaestus ad certum tantum mercatorum numerum restrictum est;
et tunc quo jure potest beneficium hoc uni e sistematisatis mercatoribus
concedi? alteri vero negari? dicetur fortasse quod facultas illa vendendi non ad
domesticos cives sed ad exteros referatur. Verum huic quoque
eadem difficultas obstat; si
fortasse quod facultas illa vendendi non ad
domesticos cives sed ad exteros referatur. Verum huic quoque
eadem difficultas obstat; si enim plena quaestum exercendi facultas Pestini jam viget,
casus ejusmodi venditionis nunquam emergere potest. Si certus tantum mercatorum numerus
defixus est, cur aliquibus ex his facultas jus quaestus, etiamsi tantum extraneis,
vendendi concedatur? aliis negetur? magistratus nullum unquam alium quem
merum arbitrium. Apparet etiam ex eadem
in
monopolium convertere.
§ 138.
Quaestusdomalis cum talibus, quas mercator aut dorso suo deferre, vel equo, aut
leviori, cui ipse insidet, curriculo devehere potest, mercibus, singulo
regnicolae tam in civitatibus, quam et per privatorum bona liber
est. Ne tamen sub hoc praetextu suspecti, aut reipsa perniciosi homines per Regnum oberrare
possint, omnis, qui quaestum hunc exercere vult, primum de
in singulo casu determinabit? Quare Deputatio
discrimen inter fixum et vagum ejusmodi domalem quaestum tantum
in mercium quantitate defigendum esse existimavit, nimirum quantum quis seu dorso portare,
seu leviori curriculo secum devehere potest. Nisi enim restrictio haec statuatur, possent
onerario curru merces, quae pro integra officina sufficiant, per Regnum circumvehi, sicque
major commercii pars vaga effici, quod systema regularis commercii non
admittit. Nec obstat, quod per
illi ad constitutionalem, qui virtute Sanctionis Pragmaticae inter has
provincias et Hungariam vigere debet, nexum, qui non admittit, ut legislatio Hungarica
incolas illarum provinciarum etiam in commerciali linea, ita uti subditos extranearum
potentiarum tractet. Non potest itaque illa respectu horum aliud, quam
reciprocum stabilire; si domalis quaestus Hungaris in illis
provinciis negatur, jam tum legislatio Hungarica nexum illum non violabit, hunc iisdem
reciproce interdicendo.
E
nexum illum non violabit, hunc iisdem
reciproce interdicendo.
E converso quoad subditos exterarum potentiarum principium illud, quod domalis quaestus
sit privatum incolarum beneficium, jam reipsa locum habet, adeoque his ille jam jure
interdici potest.
§ 139.
Domestici fabricantes artefacta sua seu in loco fabricae, seu in nundinis, seu etiam
domatim non tantum all ingrosso, sed etiam alla minuta distrahere
possunt.
mercatores quod id citra detrimentum status
mercantilis admitti non possit. Verum in ejusmodi casibus fabricans ipse subit vices
mercatoris primae manus, publicum autem non eget quaestoribus secundae
manus, donec illos habere potest. Secus posset status mercantilis praetendere ut
nec opificibus liceat erga paratam solutionem laborare, sed quod hi artefacta sua primo
alicui mercatori vendere, consumens vero eadem ab hoc debeat comparare.
Quoad extraneos fabricantes eadem
vendere, consumens vero eadem ab hoc debeat comparare.
Quoad extraneos fabricantes eadem est ratio, quae quoad quaestores; sicut
his §-pho 136. nonnisi quaestus all ingrosso concessus est, ita his
quid amplius concedi potest.
Fabricantum etiam haereditariarum Germanicarum Provinciarum eadem est, quae mercatorum
ratio: adeoque sicut quoad hos praecedenti §-pho
reciprocum stabilitum est: ita quoad hos etiam
nundinae nunc miserae langueant, et vicissim. Omnia haec
naturalis commercii cursus regit, qui nisi eidem impedimenta per
Legislationem aut irrepentes sensim abusus ponantur, eo semper sponte
inclinat, ubi cum maxima utilitate exerceri potest.
Quod pecuarias nundinas in particulari attinet: viguit quidem hactenus usus
ille quod pecora nonnnisi in talium locorum hebdomadalibus nundinis distrahi potuerint,
quae peculiari superinde privilegio provisa fuerunt. Quomodo usus hic quoad
adhuc sit venditorum concurrentia, administratio publica vigilare debet, ne
pauci, qui adhuc praesto sunt venditores, nimis exaggerata articulis primae
necessitatis pretia statuant, id quod illa nonnisi per generales et periodicas
limitationes impedire potest. Altera epocha est dum aucta populatione et opificum numero
notabilior jam venditorum concurrentia enata est, et tunc sicut non ubique, et omnium
primae necessitatis articulorum, sed jam hic, jam ibi, jam unius, jam alterius articuli
pretia exorbitare solent:
eveniat. In tali
enim occasione, donec caehae subsistunt, nullum aliud tollendo malo huic remedium esse quam
limitationem jam supra §-pho 57. ostendimus.
Quoad ascariorum et murariorum mercedem ea quidem subire
potest consideratio quod rustici horum etiam opera vix utantur, et quod auctis intra tempus
illud, quo diurna eorum merces in novem vel decem grossis subsistit, victualium pretiis,
horum quoque labor naturali rerum cursui relinquendus esse videri possit. Verum
§ 143.
In locis dominali jurisdictioni subjectis officinam aperiendi jus ab indultu quidem domini
terrestris dependet: domalis tamen quaestus etiam cum illis articulis, qui in officina
ejusmodi prostant, aliis per dominum terrestrem interdici non potest; non potest etiam
dominus terrestris coemtionem alicujus articuli in terreno suae jurisdictionis ad unum
tantum mercatorem restringere, sed haec libera semper omnibus patere debet.
Motiva.
143.
In locis dominali jurisdictioni subjectis officinam aperiendi jus ab indultu quidem domini
terrestris dependet: domalis tamen quaestus etiam cum illis articulis, qui in officina
ejusmodi prostant, aliis per dominum terrestrem interdici non potest; non potest etiam
dominus terrestris coemtionem alicujus articuli in terreno suae jurisdictionis ad unum
tantum mercatorem restringere, sed haec libera semper omnibus patere debet.
Motiva.
autem dominalis jurisdictio ad coactiones illas se non extendat, facile apparebit, si
ad genuina hujus principia reflectatur. Nimirum dominus fundi, quem rusticus colit,
proprietatem tantum habet, et ideo hic de illo sine dominii consensu nihil
disponere potest. De fructibus e converso colonus de lege plenam habet
disponendi facultatem: hanc itaque dominus nullo modo restringere potest. Quod enim jus
colono lex tribuit, hoc eum dominus, qui ipse legibus obedire debet, privare non potest.
Quod autem lex
fundi, quem rusticus colit,
proprietatem tantum habet, et ideo hic de illo sine dominii consensu nihil
disponere potest. De fructibus e converso colonus de lege plenam habet
disponendi facultatem: hanc itaque dominus nullo modo restringere potest. Quod enim jus
colono lex tribuit, hoc eum dominus, qui ipse legibus obedire debet, privare non potest.
Quod autem lex liberam de fructibus suis disponendi facultatem colonis
tribuat, vel inde patet, quia hanc in unico illo casu restringit, ubi
consensu nihil
disponere potest. De fructibus e converso colonus de lege plenam habet
disponendi facultatem: hanc itaque dominus nullo modo restringere potest. Quod enim jus
colono lex tribuit, hoc eum dominus, qui ipse legibus obedire debet, privare non potest.
Quod autem lex liberam de fructibus suis disponendi facultatem colonis
tribuat, vel inde patet, quia hanc in unico illo casu restringit, ubi domino terrestri pro
propria necessitate jus praeemtionis concedit juxta tritum autem illud:
excedere
satis apparet.
Et sane si dominus colonorum de fructibus suis disponendi libertatem quoad aliquos
articulos constringere valeret, posset eodem jure hanc iis indiscriminatim quoad
omnes adimere; nulla enim ratio assignari potest, quare quoad
hos tantum in specie, et non quoad alios etiam articulos idem
Jus possit exercere. Quodsi vero generale hoc jus domino competeret, tunc
posset singulus dominus terrestris statuere ut coloni
esse existiment; verum id spiritui Constitutionis nostrae repugnat,
et sinistrum pro ipso commercio effectum producere posset; spiritus enim Constitutionis
nostrae est militaris, qui cum spiritu mercantili conciliari non
potest. Ipsa etiam Magnatum et Nobilium educatio et vivendi ratio felicem in magnis
negotiis progressum iisdem vix promittere potest; cum enim mercatura major,
ut succedat, frugalem vitam, intensum continuo laborem, et frequentes, saepe permolestas,
posset; spiritus enim Constitutionis
nostrae est militaris, qui cum spiritu mercantili conciliari non
potest. Ipsa etiam Magnatum et Nobilium educatio et vivendi ratio felicem in magnis
negotiis progressum iisdem vix promittere potest; cum enim mercatura major,
ut succedat, frugalem vitam, intensum continuo laborem, et frequentes, saepe permolestas,
quandoque etiam periculosas peregrinationes exigat, haec autem vix alicujus Magnatis et
Nobilis genio conveniant, suscepta per eos
Commendationem autem duorum comitatuum aut civitatum,objecto quaestus ideo magis
analogam esse Deputatio existimavit, quia de utilitate aut extensione
quaestus alicujus aut fabricae publicis jurisdictionibus magis quam duobus individuis
constare potest.
Superest ut Deputatio rationem reddat, cur omnes hoc favores tantum ad
exportationis commercium restringendum esse existimaverit; propositio enim
haec complures re ipsa recipit considerationes.
Ac Regnum quidem multorum
enim
haec complures re ipsa recipit considerationes.
Ac Regnum quidem multorum extraneorum Articulorum importatione perinde ac
propriarum mercium exportatione opus habet, neque unum hoc commercii genus
absque alio subsistere potest. Verum si importatio superet exportationem, Regnum in
passivo versatur; id autem si perduret, internae Regni vires quotannis diminuuntur.
In moderna enim Europae situatione pecunia pro nervo gerendarum rerum jure
optimo reputatur, cum
studiosa legislatio commercium exportationis
prae importatione fovet; illi omnes, quos in potestate habet, favores
largitur; importationem ad solos necessitatis et primae
commoditatis Articulos, quoad fieri potest, restringit, et horum etiam pretium
per animatam mercatorum concurrentiam diminuere studet.
Donec in Germanicis haereditariis Provinciis Legislatio promotionem
exportationis pro principali oeconomicarum curarum suarum scopo sibi
aliquot domesticos articulos ad speciem educere, tantum ut immunitates illas sibi vindicare
queat.
Superest adhuc ea commercii species, dum ipsa Regni producta aut artefacta ex una Regni
parte in aliam divenduntur. Verum commercium hoc tot individua potest occupare, ut si hi
omnes propositarum immunitatum participes reddantur, notabilis onerum publicorum pars in
reliquam incolarum partem redundaret; praeterea commercium hoc nullis alioquin vectigalis
oneribus obnoxium est, imo per subsecuturam teloniorum
nullis alioquin vectigalis
oneribus obnoxium est, imo per subsecuturam teloniorum regulationem novum fortasse
alleviamen accipiet. Quare favores exportationis ad hanc commercii speciem minime extendi
posse videntur.
Denique ea adhuc quaestio obmoveri potest: an immunitates hae etiam ad Judaeos, si casum
legis impleant, extendi possint? Rationem dubitandi id constituit, quod horum
tolerantialis taxa fixa et adeo gravis sit, ut, si haec persistat,
potentiores vero, qui soli fabricas erigere et
haec se nihil aliud praestare posse
existimavit, quam ut demissum suum circa omnes has quaestiones sensum praeprimis aperiat,
tum recensitis, quae sibi submissa sunt, aliorum projectis de illis quidem fundis, de quibus
legislatio proprio arbitrio disponere potest, in hypothesi
stabiliendarum opiniorum suarum projectum etiam Articuli proponat; quoad spontaneum
autem oblatum, id an majorem sed ad semel tantum dependendam, vel vero
minorem sed per plures annos
sed plane periculosum esse arbitratur. Cujus
sententiae antequam rationem reddat Deputatio, ipsam instituti schedarum
bancalium theoriam paucis exponendam esse existimavit.
Institutum hoc varias quidem formas recipere potest, ejus tamen
scopus is semper est, ut per has massa signorum repraesentativorum
augeatur, id est, ut schedae hae in idea populi eundem, quem paratum
aes, obtineant valorem, et cum illae majorem
in idea populi eundem, quem paratum
aes, obtineant valorem, et cum illae majorem insuper et conservationis et
transportus facilitatem habeant, ut eaedem etiam appetantur. Hunc schedis his valorem
legislatio imperative procurare non potest, sed debet tantam iis
securitatem praestare ut illae valorem hunc in idea populi suapte
consequantur. Securitas autem haec duobus potissimum modis procuratur; primum si in cassis
publicis omnes solutiones cum schedis
Securitas autem haec duobus potissimum modis procuratur; primum si in cassis
publicis omnes solutiones cum schedis his instar paratae acceptentur; dein si eaedem singulo
privato, qui nec earum usum in commercio facere, neque eas apud alios privatos in paratam
convertere potest seu e speciali in hunc finem destinata, seu e quacunque demum, publica
cassa in parata promte exsolvantur.
Ultra hoc debet certa inter massam circulantis pecuniae et schedarum harum quantitatem
proportio observari, quae ad nullum quidem fixum
publica
cassa in parata promte exsolvantur.
Ultra hoc debet certa inter massam circulantis pecuniae et schedarum harum quantitatem
proportio observari, quae ad nullum quidem fixum principium reduci, per usum tamen ipsum
facile determinari potest. Nimirum interest ut principio haud adeo magna schedarum summa
emittatur, sed prouti eas amplius quaeri observatur, ita earum numerus sensim augeatur,
donec apparuerit, quod plures jam sint, qui eas in paratam convertere student, quam qui eas
quaerunt. Quodsi
de casu in casum fieri queat.
In Hungaria nec taxa indigenatus, veluti nec minutis Regni necessitatibus
sufficiens, nec contributio, nec auctio pretii salis, velut in
alios fines jam destinata, pro tali cassa reputari potest; sed nec Statuum
cautio vices ejus supplere valet. Haec enim in casum sinistri eventus longam et
ancipitem juris viam post se traheret; cujus solius metus tantam
in publico diffidentiam produceret, ut nemo
cum constitutionali lege illa, ne beneficia
ecclesiastica exteris conferantur. Ut huic non contra veniatur, expedivisset
articulum 24. Uladislai Decreti VII. ad exteros etiam beneficiatos extendere. Quia tamen
secundum naturalem rerum cursum sperari non potest, ne aliquando exteri beneficiis
ecclesiasticis admoveantur, censet Deputatio, quod ex hac fundamentalis legis contraventione
alia et certiori via fundo publico emolumentum procurari possit; nimirum si constituatur, ut
exteri beneficiis ecclesiasticis admoti
rationi moderni temporis indubie conformabit. Moderna
etiam legis dispositio nulli determinato privato, sed omnibus, si ad casum legis deveniant,
jus ad ejusmodi mulctas attribuit, adeoque nullus etiam privatus in illis jus
proprietatis potuit nancisci. Potest igitur Legislatio, quin vel in proprietatem
alicujus involet, vel judicibus injuriam inferat, antiquatis prioribus ordinationibus, ut in
posterum hae quoque fundo publico inferantur, decernere.
Nihil etiam obstare videtur, quominus aliqua a proportione
Personali
provisis, opportune stabiliri possit.
§ 155.
Et hi sunt partim per alios Deputationi propositi, partim per ipsam etiam elucubrati novi
fundi, de quibus Legislatio proprio arbitrio disponere potest. Antequam
Deputatio de eo arbitretur, quosnam ex his in hypothesi separandae commercialis
et eventualis cassae ad unam, quos vero fundos ad aliam applicare
intersit, tam modernas, quam futuras singulae hujus cassae necessitates paucis
Ad §-phum 3. Complures etiam aliae nationes articulos luxus distinctis
impositis gravarunt, et aliquem sibi inde fundum publicum conflavere. Imposita haec
ordinarium proventum tricesimalem, qui Aerarium Regium respicit, non diminuet, adeoque
potest legislatio illi analogam alioquin pro Fundo Commerciali dare destinationem. Neque
difficilis erit ejus administratio, cum jam sub Maria Theresia vaniliae, caccao,
zinziberi etc. distincta ejusmodi taxa imposita non fuerit, et tamen
lusores non invenirent. Nihil tamen obstat, quo minus illae per justa
intervalla repetantur, adeoque hac via saepius Commerciali Cassae prospici poterit.
Caeterum major lotteria stante etiam minori, seu sic dicta
Genuensi institui potest, per consequens in insperatum etiam casum illum, quo Sua Majestas
Sacratissima abolitioni hujus non assentiretur, per majorem lotteriam
Commerciali Cassae fundus aliquis procurari potest.
Ad §-phum 5. Nullus est ingenuae nationi
stante etiam minori, seu sic dicta
Genuensi institui potest, per consequens in insperatum etiam casum illum, quo Sua Majestas
Sacratissima abolitioni hujus non assentiretur, per majorem lotteriam
Commerciali Cassae fundus aliquis procurari potest.
Ad §-phum 5. Nullus est ingenuae nationi magis accommodus publicum aliquem
fundum constituendi modus, quam si moderata in hunc finem omnibus grationalibus
taxa constituatur. Qui enim gratias obtinent, novum utique stimulum
constituere videtur.
Pro mere titularibus justum videtur ut taxa haec duplicetur; cum enim haec
ad modum potius cogitandi, quam ad realitatem aliquam referantur, si cui taxa haec onerosa
videatur, ab impetratione ejusmodi facile abstinere potest.
Jam vero si Princeps competentem aerario suo taxam relaxet, impetrans quottam fundi
publici tanto facilius praestare potest. Et cum hanc ingenuus animus non qua
onus invito sibi impositum, sed qua spontaneum bono patriae suae
potius cogitandi, quam ad realitatem aliquam referantur, si cui taxa haec onerosa
videatur, ab impetratione ejusmodi facile abstinere potest.
Jam vero si Princeps competentem aerario suo taxam relaxet, impetrans quottam fundi
publici tanto facilius praestare potest. Et cum hanc ingenuus animus non qua
onus invito sibi impositum, sed qua spontaneum bono patriae suae
factum oblatum considerare supponatur, nihil obstat, quo minus quotta haec in
illum etiam casum, quo Princeps taxam suam
suae
factum oblatum considerare supponatur, nihil obstat, quo minus quotta haec in
illum etiam casum, quo Princeps taxam suam remittat, stabiliatur.
Caeterum perceptionis et transpositionis pecuniarum harum modus facile in eo constitui
potest, ut ipsa taxatoratus regii officia taxas has separatim incassent, et quotannis ad
Cassam Commercialem transponant.
Ad §-phum 6. Fundum quidem pro dicasterialibus salariis in auctione salis
legislatio anno 1723. constituit: vidualem tamen e
attribuatur, quibus nullae post fata mariti facultates supersunt; secus enim illa
destinationi suae minime sufficere posset. Jam vero in sensu legum patriarum nobilioribus
officiis nobiles possessionati admoveri debent. Itaque apud nos casus hic non secus evenire
potest, quam si quis in officio tali consitutus decoquat; non interest autem, ut leges
decoctoribus patrocinentur. Institutum proinde hoc systemati Hungarico non congruit: et
ideo hactenus etiam paucorum Hungarorum viduae beneficium cassae hujus senserunt, sed
illatis
civitatensia officia vocentur.
Quoad alia mechanica officia, uti sunt illa, quae in textu recensentur,
leges nobilitatem tantum, non vero possessorium requirunt, adeoque in his saepius casus
egestatis viduarum etiam absque omni mariti culpa evenire potest. Quoad haec itaque
institutum Cassae Vidualis porro etiam retinendum, sed cassam hanc a generali arharum fundo simpliciter separandam, per Cameram Hungaricam
administrandam, et exinde pensiones nonnisi viduis Hungarorum decernendas
Cameram administrandae sint? ne quaestio quidem
moveri posse videtur. Camera enim, quae unice administrandis proventibus regiis destinata
est, e spiritu legum nostrarum, quae ejus praesidi ne sessionem quidem in Diaeta
concesserunt, nullum in politica influxum habere potest; erectio autem et destinatio harum
cassarum stricte politica est. Objicietur tamen fortasse, quod auctio pretii salis, et
imposita articulis luxus a manipulatione Camerae ideo abstrahi non possint, quia per
homines Camerales incassabuntur; verum ipsi hi hac
hi hac parte politicorum officialium rationem
subibunt, et totum, quod inde inferri posset, illud est, ut illis admensa proventui,
moderata remuneratio ex ipsis his fundis exscindatur.
An §-phum 2. Legislatio nonnisi in genere designare potest, e.c.
quis labor hydraulicus praeferenter suscipi? quod telonium ante alia redimi? quae via
commercialis praeprimis erigi debeat? et his similia: specificas tamen in omni ejusmodi
casu assignationes facere ex natura rei pertinet ad potestatem
debet hoc negotium dicasterialiter tractari.
Ad §-phum 4. Ut Legislatio vel aliquam designationem facere
possit, Status cassae eidem notus esse debet, id quod nonnisi per adaequatam annuarum
perceptionum et erogationum notitiam obtinere potest. Caeterum possunt se etiam meritoriae
circa ipsam cassarum manipulationem considerationes evolvere. Has igitur discutere et id,
quod e re visum fuerit, definire Legislationi semper integrum est.
Ad §-phum
nefas esse existimavit, quod Status Regni eam, quam vel per commissam Deputationi
huic fundi publici elaborationem etiam apud exteros excitarunt exspectationem,
ultro expleturi sint.
Superest ut quoad ultimam etiam, quae circa hoc objectum moveri potest, quaestionem
Deputatio demissum sensum suum aperiat; nimirum: an fundus ejusmodi in Diaeta offerri? vel
vero in hac projectum tantum ejus elaborari illudque seorsivae singulorum comitatuum
determinationi substerni debeat? Non deerunt fortasse, qui posteriorem
usu ipso pluribusque exemplis demonstrari posse existimat, quod oblatum ejusmodi in Diaeta
obligatorie omnino fieri possit.
Quod primum adtinet: in ipsa civilis gubernii idea nullum Legislatione
eminentius corpus vel concipi potest.- Hujus itaque determinationes per nullum amplius
discuti, vel in quaestionem vocari queunt. Indubitato huic principio id unum opponi solet
quod, cum ipsum jus leges ferendi a natione proficiscatur, possit haec aliquid sibi ita
reservare, ut in objecto tali aliqua
Quid igitur obstat, quominus Status diaetaliter congregati consimile etiam sub
titulo erigendae commercialis cassae oblatum obligatorie facere
possint? Substantialis certe inter hunc et priores titulos differentia eo minus assignari
potest, quod oblatum hoc in proprium singuli nobilis commodum cedat. Si consensus Statuum
Regni ad id non sufficeret, eodem jure sustineri posset, quod nec congregationum
comitatensium assensus sufficiat, sed quod singulus in individuo nobilis debeat consentire;
id autem
cassae proventus e quottis per particulares comitatuum cassas subministrandis consistere
deberet, ad quid inutiles in 52 perceptorum stipendia sumtus, quando conferendam per omnium
comitatuum nobilitatem summam unum aliudve individuum minoribus impensis administrare
potest.
An per spontanea ejusmodi in comitatibus oblata vel prima vice notabile aliquod conflandum
sit, tuto determinare non licet. Ut singulis annis notabile quid accedat, ne sperari quidem
potest. Quodsi tamen seu ad semel, seu periodice quid colligatur, quod id
summam unum aliudve individuum minoribus impensis administrare
potest.
An per spontanea ejusmodi in comitatibus oblata vel prima vice notabile aliquod conflandum
sit, tuto determinare non licet. Ut singulis annis notabile quid accedat, ne sperari quidem
potest. Quodsi tamen seu ad semel, seu periodice quid colligatur, quod id in unam potius
generalem cassam inferre expediat, jam § 148. ostendimus. Atque ita omnia illa, quae
projectans seu de emolumentis instituti hujus, seu de coordinatione et securitate cassarum
quibus labor duraturus est, nullum
quidem interusurium capient; utprimum tamen canalis terminatus et telonium stabilitum
fuerit, habebunt perpetuum a ratione frequentioris vel rarioris navigationis interusurium,
quod in casu perducendi ad florem commercii adeo increscere potest, ut jacturam primorum
etiam annorum compenset; in pessimo autem casu actionarii nonnisi aliquam interusurii partem
amittent, quod exiguum detrimentum bono publico facile sacrificare possunt.
Certus e contra hydraula
proventuum administrationem, ut investiendum capitale larga interusuria
producat; si omnia haec admittamus, adhuc projectum hoc non pro fundo erigendae cassae
publicae, sed pro plano conflandae utilis commercialis societatis
haberi potest.
Jam primum omnia haec, aut complura ex iis, aliter atque supponimus evenire possunt, et
tunc projectum hoc ne realem quidem utilitatem producet; stabiliendus autem per
legislationem fundus certus esse debet. Deinde si projectatum telonium
et tunc prodiret purum
quottae hujus gratuitum oblatum. Mutuum in privatis tantum negotiis
v.gr. emtionibus bonorum, et mercantilibus speculationibus, ubi industria
longe majorem, quam sit interusurium, proventum procurare potest, notabile quandoque lucrum
infert; cassa publica nulli commerciali manipulationi implicari potest, secus Legislatio
ipsa se mercatorem efficeret. Quodsi autem ad siccas perceptionis et
erogationis rubricas reducatur, e mutuo id tantum in
in privatis tantum negotiis
v.gr. emtionibus bonorum, et mercantilibus speculationibus, ubi industria
longe majorem, quam sit interusurium, proventum procurare potest, notabile quandoque lucrum
infert; cassa publica nulli commerciali manipulationi implicari potest, secus Legislatio
ipsa se mercatorem efficeret. Quodsi autem ad siccas perceptionis et
erogationis rubricas reducatur, e mutuo id tantum in eam realis emolumenti
redundare potest, quanto minus ac usuale sit, interusurium
infert; cassa publica nulli commerciali manipulationi implicari potest, secus Legislatio
ipsa se mercatorem efficeret. Quodsi autem ad siccas perceptionis et
erogationis rubricas reducatur, e mutuo id tantum in eam realis emolumenti
redundare potest, quanto minus ac usuale sit, interusurium dependit; sicut e
converso, qui cassae publicae erga minus, quam sit usuale, interusurium pecunias credit, in
re ipsa totam illam summae partem, pro qua nihil ex usuali interusurio
contrariam jam §-pho
156. depromsit opinionem, et huic post recentissimum oblati pro bello Gallico subsidii
exemplum tanto magis adhaeret; nulla enim realis inter hunc subsidii et
fundi publici titulum differentia assignari potest.
Caeterum agnoscit Deputatio, quod ex omnibus, quae propositae sunt, et quae forte porro
etiam proponi possent, modalitatibus, unica haec sit, quae omnes talis, qualem Legislatio
exigit, fundi publici characteristicas notas habeat. Nam
1.
ad semel laborum copia difficiliorem redderet eorum
directionem, et ideo hi minori cum exactitudine peragerentur; quod summum est, cum summa,
v.gr. 4 millionum, si ad semel expendatur, nonnisi labor, qui valori hujus
summae aequivalet, perfici potest; si eadem elocetur, intra 32 annos cum eadem summa opus 12
milliones valiturum peragetur. Cum proinde necessitates commerciales non ita comparatae
sint, ut aut omnes simul, aut intra breve tempus expleri debeant, expedit ut ea, quae ex
oblato conflabitur, summa mox
Quare
Relate ad 2-dum. Motiva Projecti hujus nonnisi per explicationem practicae
ejus manipulationis reddi possunt.
Supponamus itaque quod Status Regni pro Fundo Commerciali 4 milliones conferant. Hoc facto
firma spes haberi potest, quod Sua Majestas ad secundandum generosum hunc nationis conatum
benigne admissura sit, ut ad vires ejusdem summae schedae bancales sub nomine et
fidejussione Statuum successive emittantur.
Hoc supposito elocatis illis 4 millionibus excudentur
sic proventui, quem calculavimus, nihil
decedet. Verum si massa circulantis pecuniae diminui contingat, aut malevolis de
insecuritate Cassae Commercialis rumoribus eadem apud publicum in discreditum
ponatur, tunc casus notabilis redemtionis reipsa emergere potest. In primo casu
schedae nonnisi ab ea proportione, qua pecuniae circulatio minuetur, ad cassam refluent,
adeoque haec beneficium residuae quantitatis, nisi extraordinarius pestis, aut infelicis
belli casus commercium omne prosternat, ultro retinebit.
2-do. Non praejudicarent illae praesentibus proventibus regiis; nam si
schedae regiae jam in justa cum massa circulantis pecuniae proportione stant, emittendae per
Status schedae vix cursum habiturae sunt. Potest quidem obverti quod e converso, in casum,
quo illae cursum obtineant, tantumdem Aerario Regio decessurum sit, quantum illae efferent,
quia novae schedae regiae ultra modernas in eodem valore circulare potuissent.
Verum videtur id sibi natio a
per alios canales in Aerarium
Regium emolumenta redundabunt) rationem habiturus sit, quam exigui, et adhuc incerti, quod
per augendum schedarum regiarum numerum sperari posset, beneficii. Omnis enim
papiracea pecunia pure ex opinione civium valorem accipit. Potest evenire ut,
licet schedae regiae jam justam cum massa circulantis pecuniae attingerint proportionem,
schedae tamen Statuum, e mero nationali spiritu cursum ideo obtineant, quia in
domesticam utilitatem diriguntur. Et in hunc casum Regnum quidem, si
patriotico Statuum zelo eaedem statim in cursum non
deducantur, praesertim cum Status Mercantilis Temessiensis de pluribus bancalibus schedis ad
circulationem ponendis postulatum formaverit.
4. Fundus hic est securus; in omnem enim, qui humanitus calculari potest, casum status
nullum ex instituto hoc detrimentum capere possunt. Vel enim statim principio nemo has
schedas acceptabit, et tunc Status nullam sentient seu utilitatem, seu detrimentum; id
tamen, cum schedae hae reali fundo tectae sint, ne supponere quidem
hae decurrerint, annuus medii millionis
fundus eidem ita remanebit, ut intra 30 annos 17 milliones in usus commerciales impendi
possint. Quo adminiculo, si pecuniae rite, ut supponere oportet, dispensentur, commercium
Hungaricum ad notabilem perfectionis gradum perduci potest.
5. Fundus hic convenit dignitati legislationis; nullam enim mercantilem
operationem involvit, adeoque e legislatore mercatorem non efficit, sed
fundatur unice in bancali manipulatione, quae indoli legislationis
Retrieve all occurrences (This may take some time to download)
|
Zbirka Croatiae auctores Latini, rezultat Znanstvenog projekta "Digitalizacija hrvatskih latinista", dostupna je pod licencom Creative Commons Imenovanje-Nekomercijalno-Dijeli pod istim uvjetima 3.0 Hrvatska.
Podatke o projektu vidi na www.ffzg.hr.
Za uporabe koje prelaze okvire ove licence obratite se na http://www.ffzg.unizg.hr/klafil/dokuwiki/doku.php/z:digitalizacija-hrvatskih-latinista.