Your search found 2637 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1293-1513:

suam scholam, inquit: Ut intelligat parabolam, et interpretationem, verba sapientum, et aenigmata eorum. Quare omisso nunc Hebraismorum doctrinae encomio, recensebo tantum compendio, quid potissimum in hac Sectione operis nostri agatur. Haec igitur Secunda pars habet multos Tractatus, et Regulas universales, de vocibus, phrasibus ac sermone Sacrarum literarum: quarum singulae aliquando multas voces, locutiones et Scripturae dicta exponunt ac illustrant. Cuius generis brevem libellum, veluti quoddam huius Operis praeludium, ante sedecim annos Madeburgae

cognitionis
Quaerit, ut inventos explicet atque colat.
Hic aperire potest sapientum corda virorum,
Et concepta animis aurea sensa refert.
Hic quoque doctorum divina recludere scripta,
Et solet hinc varias promere dexter opes.
Quicquid habet solers et suspicienda vetustas,
Cognitus obscurum sermo manere vetat.
Denique et hic nobis prudentia pectora reddit,
Instruit omnigenis artibus, atque docet.
Hinc est quod sapimus: quo nihil praestantius ulli
Mortali dedit is, qui colit astra,

testamentum videtur, quam Vetus. 8 Sermo valde figuratus est, idque multipliciter. Multus est in similitudinibus, allegoriis, typis, interrogationibus, hypotyposibus, prosopopoeiis, et similibus Schematibus, quae non quivis non praemonitus intelligere ac decernere potest. 9 Habet multos ac varios tropos, eisque plurimum utitur: quorum non pauci sunt inusitatiores aliis linguis, praesertim quod ad singula exempla. nam generum alia ratio est, cum ad eadem nomina omnium linguarum tropi aut figurae possint redigi. 10 Hebraei continuatos saepe tropos vel

Accidentarius vero qui iam primarius est, obscurius in veteri Testamento proponitur. Quod plurimis occasionem errandi praebet. Sed de hac re agitur in Libello cui titulus De velamine Moysis. 46 Velamen Mosis multiplicem obscuritatem continet, quam in libello qui hunc ipsum titulum habet, et huic parti adiunctus erit, exposui: qui et antea fuit editus. 47 Mirabile opus sapientiae ac providentiae Dei est, quod ita sua mysteria tradere voluit, ut sicut prima patefactio, ita etiam sequentes illustrationes tantum de eius benigna manu promptaque liberalitate

transfundenda est, et non adulteranda, ut multi faciunt, opera quoquo modo Christo admiscentes. 2 Cor. 2. Quid enim tritico cum paleis, quid oraculis viventis Dei cum humanis somniis? Ier. 23. 29 In expositione autem Scripturae ac in eruendo eius vero sensu, maximam vim efficaciamque habet post Spiritum Dei collatio locorum Scripturae: qui vel verbis aut phrasi, vel etiam rebus similes sunt. Sic etiam collatio partium unius loci examinatio accurata praecedentium et consequentium, ut ipse contextus nobis obscuram sententiam illustret. Sic legimus Act. 9, Paulum collatis

proximo sunt ut etiam deficere, et quotidie pauciora scire incipiant, donec tandem omnis cognitio veritatis in eis prorsus extinguatur. Tales vero in fide aegrotantes oportet amanter suscipere, et diligenter instructione, consolatione et precatione curare. Habent etiam benignum praeceptorem, qui habet eruditam linguam ad docendum; nec facile calamum confractum conterit, aut lichnum fumigantem prorsus extinguit: quin potius istas male affectas oviculas quaerit, et in humeris suis ad gregem causamque suam

itidem consulas tum fontes, tum contextum ac sensum loci, tum etiam aliquas vicinas dictiones, quae eam facile prodent, tum denique etiam accurata significationum cognitio ac distinctio. 10 Aliquando porro propria quidem significatio unius vocis perspicua est: sed quia figuras habet multas, easque modo huc, modo illluc inclinantes, dubitare solet Lector, quomodo ibi usurpentur. Ac ne de diversis tropis unius vocis dicamus, etiam unus idemque tropus eiusdem vocis varie usurpatur, ut Leo et Fermentum per metaphoram alias in bonam, alias in malam partem accipiuntur.

in sua lingua reperire possunt: ibi iam imperiti originariae linguae haerere incipiunt. Sit pro exemplo, quod cum vox דבר dabar innumera significata habeat, multum pro ea subiiciunt Latini versores nomen Verbum, quod tamen nequaquam illas omnes notiones habet. Sic verbum Benedicere, Iustificare, Gratia, Fides, Peccatum, et innumera alia. In quibus difficultatibus, praeter superiora remedia, id vel praecipuum est, ut observes talis vocis in Sacris literis usus: et consulas eos qui tales semi Hebraicas voces explicuerunt: et caute attenteque

actionesque per sese bonas male agendo corruptas et vitiatas esse. Sed Apostolus contra excusat suum modum dicendi ac agendi, et ait: se, sive modum excedat, id se divino quodam zelo facere: sive modum adhibeat, se studio accommodandi ad ipsos auditores facere. Mundus alium quendam modum agendi habet. 20 Quarto loco numeravimus inter circumstantias, Causam aut Consilium: ex quo magna ex parte pendet actio. Huc enim etiam affectus animi, intentio aut voluntas pertinet: de qua verissime dicitur, Quod volluntas et propositum distinguant factum. Paulus coram tota

ac sermonem liquido ante oculos depingat, eumque extremae stulticiae redarguat: posterius vero accipiendum est de verborum sermonisque acerbitate ac contumeliis, quibus quidem merito exagitandus esset stultus, sed virum gravem ac prudentem parum deceret. Sic, quia nunc homo pius habet duos in se homines, veterem ac novum: ideo modo dicitur servire peccato ac carni, et peccator esse: modo contra, sanctus, iustus ac Deo serviens, quod quatenus renatus est, accipi de eo debet. Sic multa quae de uno Christo dicuntur, videntur contradictoria: ut, eum nesci re horam iudicii,

gloriosas descriptiones potentiae Meschiae de eius spirituali potentia intelligas: hasce vero tristes ac lugubres de temporaria huius vitae inopia ac miseria. Sic Iesus est revera rex Iudaeorum, et tamen non habetius dividendi inter fratres haereditatem, quia nemo eum constituerit iudicem: non habet etiam, ubi caput reclinet. Conciliat ipse Dominus in iudicio coram Pilato: quia duplex sit regnum, aliud temporale, aliud spirituale: suum vero regnum non esse de hoc mundo, nec se id adfectare, quia videat eum nulla arma aut milites circa se habere. 20 Nono, multa Scripturae

etiam suo modo erga nos, quibus venit ministrare, non ut sibi ministretur. Contra tamen etiam Dominus fuit, et est, Ecclesiae ac omnium, dupliciter: ratione donationis a patre factae et ratione redemptionis, quia ille sibi hanc haereditatem precioso sanguine redemit. Taceo enim nunc dominium, quod habet ratione Deitatis ac creationis. Quin etiam est Dominus omnium: quia ei tradita est omnis potestas in caelo et in terra ac inferis, et nomen super omne nomen, ut ei omne genu incuruetur. 16 Ziglerus, homo sane doctus et diligens in sacris literis, sensit parvum illud nomen

propter Christum obtinenda concipiunt, ac revera veniam consequuntur. Omnes igitur tam boni quam mali, ex Evangelii et legis praedicatione fructus amplissimos percipiunt. Unus quoque ac idem vere pius habet in se tum veterem Adamum lege domandum, tum novum Evangelio vivificandum. 5 Exempla, in quibus doctrina Evangelii et legis coniunctim explicantur, passim fiunt obvia. Isaias cap. 1. magno spiritu et gravi oratione carpit Iudaeorum vitia, quae pars ad legem pertinet:

tamen etiam quaedam plane singularia: ut, sacrificatio filii Abrahamo iniuncta, et depraedatio Aegyptiorum, ac caedes Cananaeorum Israelitis mandata: quae non est difficile ab universalibus distinguere. 23 Laudatissima ergo ratione in hac parte Sacrae literae scriptae sunt: quia et habet individuorum tractatio eximiam utilitatem, et repraesentat ea ipsa genera: et denique in Sacris literis generales disputationes passim cum specialibus aut individuorum exemplis connexae sunt, quae optima

spiritualis et aeterna, ad quam omnis interpretatio autoritatis dirigenda sit: et quid intersit inter allegoriam historiae, et allegoriam facti. et allegoriam sermonis, et allegoriam sacramenti: et quomodo ipsa locutio divinarum Scripturarum secundum cuiusque linguae proprietatem accipienda sit. Habet enim omnis lingua, sua quaedam propria genera locutionum, quae cum in aliam linguam transferuntur, absurda videntur. Et libro de Civitate Dei 17, capite 3. Tripartita, inquit, reperiuntur eloquia prophetarum. Si quidem ali qua sunt ad terrenam Hierusalem spectantia, aliqua ad caelestem,

metam orphosi quadrifariam inter pretabantur: quamvis interdum dictum aliquod repugnaret illi metamorphosi. Caeterum nos meminerimus, unam quandam ac certam et simplicem sententiam ubique quaerendam esse, iuxta praecepta Grammaticae, Dialecticae et Rhetoricae. Nam oratio quae non habet tinam ac simplicem sententiam, nihil certi docet. Si quae figurae occurrant, hae non debent multos sensus parere: sed iuxta consuetudinem sermonis, unam aliquam sententiam, quae ad caetera quadret, quae dicuntur. Et ad hunc usum haec puerilis doctrina de figuris et omni ratione dicendi

cohaerentia. Nam Iudaei et haeretici, dum sententias non necessario coharentes mala consequentia conglutinant, multas impias opiniones gignunt. Sicut Irenaeus inquit, Haereticos restim nectere de arena: quia male cohaerentia membra argumentando connectunt. Porro Allegoria magis locum habet in factis enarrandis. At hac ratione argumentandi utendum est in dictis explicandis, in Prophetiis ac promissionibus. Verum et in factis valet argumentatio, cum exempli causa factum proponimus cum aliqua figura: at, Daniel obiectus est leonibus propter verbum Dei: ita et oportet

portavit iugum, et mundum animal est: asinus peccatorum onere praegravatus, gentium populus accipitur. Rursus super illis verbis prophetae, Derelinquetur silia Sion sicut umbraculum in vinea: iuxta anagogen, inquit, vinea Dei et pomorum paradisus homo appellari potest, cui si mens praefuerit, habet custodem mentis Deum: sin aurem vitia nos quasi quaedam bestiae fuerint depraedata, relinquimur a custode Deo, et omnia nostra redigentur ad solitudinem. Iterum eodem capite, ubi propheta ait, Quomodo facta est meretrix civitas fidelis, plena iudicii: subiicit Hieronymus: Haec omnia

Quid sit allegoria, et quomodo a Typo differat: tum, ubi et quando allegoricas interpretationes adiungere conveniat: hinc, quae sit eiusmodi interpretationum apte colligendarum ratio: denique quis earum usus, sive quousque sint admittendae. Allegoria generaliter definitur (ut habet Augustinus de Trinitate, libro decimoquinto, capite nono) tropus, ubi ex alio aliud intelligitur. ut in prima epistola ad Thessalonicenses 5. Itaque non dormiamus, sicut et caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Nam qui dormiunt, nocte dormiunt: et qui inebriantur, nocte sunt ebrii At nos

VIII. Cum nihil obsit, quo minus unus idemque locus varie per allegoriam enarretur, cavendum tamem, ne plures interpretationes adhibeantur. au si forsitan ferat locus, atque inveniatur etiam apud doctiores multipliciter expositus: ea tamen sola erit usurpanda enarratio, quae plus habet gratiae, magisque convenit instituto, et versatur in locis communibus, nec non alibi in scripturis comprobata legitur. Extat haec regula apud Augustinum in Commentariis ad Psalmum octavum. Postquam enim versum illum, et sequentes, omnia subiecisti sub pedibus eius, oves et boves,

ex Proverbiis, denique ex omni scriptorum sacrorum poenu: ut quicquid alibi praeclare dictum est, repetitum hic videatur, atque unus hic liber iusta quaedam omnium sacrorum librorum Epitome agnosci possit. Quocirca qui hunc legit, omnes legit: et qui hunc mediocriter intelligit, stratam apertamque habet viam, quam ad intelligendos reliquos ingrediatur. 2 Aliquorum Psalmorum inscriptiones aliquid eis lucis afferent: ut Psal. 51, quod sit compositus ad accusationem Dei per Prophetam de adulterio. Psal. 3, quod sit in fuga persecutionis Absolon

LIBRIS SENTENTIARUM. Eos Sacrarum literarum libros, qui varias sententias continent, in uno quodam genere separatos ab aliis ponunt: ut sunt Proverbia, Ecclesiastes, Iob et Cantica. De illis igitur quoque pauca monebimus. Iob tamen ab aliis sententiarum scriptis separari posset, quia habet perpetuam cohaerentiam disputationum. Proverbia continent ferme mixtim varias sententias, partim religiosas, partim politicas, seu ad communem vitam pertinentes, ut quae scriptae sunt ab homine in utroque genere vitae ac rerum versatissimo et expertissimo. Distingendae vero sunt

quibus abundant, exhibent iustas et insignes disputationes, quibus pares in libris Philosophorum non invenias. Quamobrem prae caeteris profecturos sese in his ii sperent, qui post Philosophorum placita degustata, ad horum lectionem properabunt. Ecclesiastes autem disputationem habet de summo bono, quod definit esse coniunctionem cum Deo, atque perpetuam Dei fruitionem. Quocirca confutat ante omnia, et primo statim capite, eos qui summum bonum posuerunt in scientia. Secundo ac tertio capitibus, eos qui summum bonum collocant in voluptate. Quarto, qui in honoribus.

syllogismus, supra in hoc Tractatu plenius ostendi: nempe, Persona talis, ac tales circumstantias habens, testibus Prophetarum vaticiniis, erit verus Meschias: Noster Iesus est talis persona: Igitur noster Iesus est verus Meschias. Accedit et alter syllogismus: Quicunque tanta miracula facit, is habet a Deo testimonium veracitatis: Noster Iesus facit ingentia miracula: Igitur est verax, eique credendum est per omnia. 3 Infert quoque Christus suis concionibus admirabile lumen toti veteri Testamento, dum ostendit, quis sit verus ac primarius scopus totius Scripturae, quae sit

accuratius pleniusque de rebus disserat, quod magis proprium librorum est, cum Epistolae plerunque de privatis negotiis agant, nec aliquam doctrinam institutionemve tam accurate explicent. Habent tamen in eo Epistolarum naturam, quod ad certos quosdam homines, eosque nominatos, sunt directae: quod habet subscriptiones, inscriptiones, et tum initialem, tum et alias in fine salutationes, et valedictione. Item quod interdum et alia aliqua privata interponunt. Ea omnia recte sunt ab ipsa doctrina institutioneque separanda, tametsi etiam subscriptiones et salutationes ipsius valde Theologicae

est etium ὑποτοπώσεων et amplificationum studiosus coaceruator. Denique ea quoque omnia operose congerit, quae ad movendos adfectus conducere arbitratur. In summa, nihil omittit quod modo ad persuadendum inculcandumque animis vim habet. Siquidem hic eius scopus est, huc universus tendit labor, ut omnes ad agnitionem peccatorum; ad fidem, ad puram invocationem Dei, ad vitae emendationem pertrahat: et si fieri possit, in novos prorsus homines transformet. Huius autem tractationis absolutissima exempla videre licet

Ad Gal. tres similiter partes conspiciuntur: prima, in qua Apostolus suum munus a Deo se accepisse defendit: secunda, in qua evincit, hominem fide absque operibus iustificari: tertia, ubi multiplex doctrina de vitae institutione. Epistola ad Hebraeos quatuor constat partibus, quarum prima eruditam habet pene ad finem capitis 4, disputationem, de duab. in Christo naturis: secunda, de abrogatione sacerdotii atque ceremoniarum legalium, et Christi sacerdotio, unicoque sacrificio succedente: 3, ab extrema parte capitis 10, ad medium usque 12, de iustificatione prae fidem: quarra, praecepta

expositionem et confirmationem sanorum dogmatum nostrae religionis: qualia in gravioribus disputationibus, saepe multa occurrunt excutienda. Redargutio, convincit et refutat falsa dogmata, et errores haereticorum philosophorum, aliorumque qui contra veritatem sentiendo lapsi sunt. Institutio, habet sub se praecepta de moribus deque officiis pietatis, in quotidiano vitae usu necessariis. Correctio, ostendit quomodo corrigi atque instaurari queant, quae neglecta collapsave fuerint maxime in moribus et vitae actionibus Reprehendit etiam vitia, quae sive in Ecclesia, sive in republica, sive

et alii, Philosophiam esse medicinam animi. Quod multo iustius de caelesti hac doctrina dici potest ac debet. Haec enim sola morbos animi, eorumque causas, atque adeo etiam illum primarium omnium maiorum fontem pernovit et indicat. Haec etiam sola vera et salutaria remedia perspecta penitus habet, solaque ea recte adhiberi potest. Nos enim secundum hanc divinam sapientiam tantum aegroti, atque adeo etiam mortui sumus. Quare ea solum ad istam nostram mortem morbosque tollendos et persanandos data est. Nec tamen illa sola, aut proprie sua quadam vi sanat, ut stulte

magno quidem animo contra eos qui in Deum delinquunt exurgens, leni vero animo calumnias contra se sustinens. Et ubique velut pictores, cum imaginem de imagine pingunt, frequenter ad exemplar respicientes, lineamentum inde ad suum opificium transferre studio habent: sic oportet eum qui studio habet seipsum omnibus virtutis partibus perfectum efficere, ad sanctorum vitas, velut statuas mobiles et actuosas respicere, et illorum bona per imitationem sua facere. Preces rursus lectionibus succedentes, fortiorem et vigentiorem animam desiderio ad Deum commotam suspiciunt. Bona autem est

quorumlibet disputationes, quamvis catholicorum et laudatorum hominum, veluti scripturas canonicas habere debemus, ut nobis non liceat salva honorificentia, quae illis debetur hominibus, aliquid in eorum scripturis improbare atque respuere: si forte inveniremus quod aliter senserint quam veritas habet, divino adiutorio vel ab aliis intellecta, vel a nobis. Talis ego sum in scriptis aliorum, quales volo esse intellectores meorum. DECRETUM PONTIFICIUM DISTINCT. IX. CAN. UT VETERUM. Veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda

die et tempore secundi adventus. Et ad Hilarium contra Manichaeos et Pelagianos, Epist. 19. ait, scripturam a Graecis codicibus translatam esse. Idem in libro de Vera religione, cap. 49. Locutio divinarum Scripturarum secundum cuiusque linguae proprietatem accipienda est. Habet enim omnis lingua sua quaedam propria genera locutionum, quae cum in aliam linguam transferuntur, videntur absurda. Idem in libro secundo de doctrina Christiana, capite 15. Et Latinis quibuslibet emendandis Graeci adhibeantur, in quibus Septuaginta interpretum, quod ad vetus

Postremo, qua interpretationum suarum arte veritatem divinorum dictorum virtutemque corrumpant. Non ignoramus autem, ad res divinas explicandas neque hominum elocutionem, neque naturae humanae comparationem posse sufficere. Quod enim inenarrabile est, id significantiae alicuius finem et modum non habet: et quod spirituale est, id a specie corporalium exemploque diversum est. Tamen cum de naturis caelestibus sermo est, illa ipsa quae sensu mentium continentur, usu communi et naturae et sermonis sunt eloquenda: non utique dignitati Dei congrua: sed ingenii nostri imbecillitati necessaria,

Sunt aut Tropicae locutionis species: Ironia, antiphrasis, hyperbole, metaphora, et id genus alia multa. Ironia, pronunciatione indicat quid velit intelligi: veluti tum dicitur homini mala facienti, Res bonas facis. Antiphrasis, ut contraria significet, non voce pronunciantis efficitur: sed verba habet sic posita, ut a contrario intelligatur quid loquimur, veluti si dicamus: Cave tibi ab illo, quia bonus homo est. Postremum Augustin. in eodem lib. 3. enumerat septem Ticonii cuiusdam regulas,

et umbraculis opaca intelligenda proficientibus restant. tantaque non solum in verbis, quibus ista dicta sunt, verum etiam in rebus quae intelligendae sunt, latet altitudo sapientiae, ut annosissimis, acutissimis, flagrantissimis cupiditate discendi hoc contingat, quod eadem scriptura quodam loco habet: Cum consummaverit homo, tunc incipit. Lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 28. Per Scripturas enim divinas multo tutius ambulatur, quas verbis translatis occupatas cum scrutari volumus, ut aut hoc inde exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem

quodam loco habet: Cum consummaverit homo, tunc incipit. Lib. 3. de doctrina Christiana, cap. 28. Per Scripturas enim divinas multo tutius ambulatur, quas verbis translatis occupatas cum scrutari volumus, ut aut hoc inde exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura ubicunque inventis atque adhibitis eius testibus terminetur. DE USU LEGIS. August. De vera innocentia cap. 43. Legis

sic vocari. Sua sunt idiomata, hoc est linguae proprietates, sacrae Scripturae. Augustin. Quaestion. super Gen. 9. 31. et in Iohan. tractat. 10. et Hieronymus in quinto Comment. in Isaiam.

EXPLICATIO. Augustinus exponens hanc regulam, inquit: Habet linguam suam sacra scriptura: et quicunque hanc nescit, turbatur. Ut cum legimus in Evangelio, Fratres Domini: quaerimus, unde fratres Domino? Num etiam iterum Maria peperit? Absit. Inde coepit dignitas virginum. Illa femina mater esse potuit, mulier esse non potuit. Dicta est autem mulier

sanguinem, etc. facinus vel flagitium videtur iubere, si lupinam aut caninam lacerationem Christi intelligas. Figurata est ergo, praecipiens passioni Christi esse communicandum. Alia ratio est, quod in Sacramento coenae vera corporis Christi manducatio instituitur. Hanc habet consuetudinem Sermo divinus, ut per tropologiam et metaphoram historia exprimat veritatem: Hieron. in Oseae cap. 10. Nam tropis omnibus sacra Scriptura utitur. August. 3. de Doctrina Christiana, cap. 29. Nec tropi, quibus utitur, mendacia sunt. August. contra

vocant, quam in sacris Literis habeantur. Hieronymus in pluribus locis.

EXPLICATIO. Hieronymus in illud Ezechielis cap. 30. Faciam iudicia in Alexandria: Pristinum, inquit, nomen, ubi postea ab Alexandro Philippi filio Alexandria est condita, habet No: quod Aquila, Symmachus et Theodotio, sicut in Hebraeo positum est, transtulerunt: pro quo nescio quid volentes, Septuaginta duere Diospolin, quae Aegypti parva urbs est. Nos autem pro No, Alexandriam posuimus, per anticipationem, quae Graece prolepsis appellatur: iuxta illud Virgilianum,

credamus. Nam et in vituperatione fermentum posuit Dominus, cum diceret: Cavete a fermento pharisaeorum. Et in laude, cum diceret: Simile est regnum caelorum mulieri, quae abscondit fermentum, in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Huius igitur varietatis observatio duas habet formas. sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut tantum modo diversa significent. Contraria scilicet, cum alias in bono, alias in malo res eadem per similitudinem ponitur: sicut hoc est quod de fermento supra diximus. Tale est etiam, quod Leo significat

sententias, utilis est. August. 11 de Civitate Dei, c. 19.

EXPLICATIO. Multi hoc dictum Augustini celebrant, sed immerito, meo quidem iudicio. Nihil enim magis optandum est, quam ubique habere certum ac perspicuum Scripturae sensum: quae satis sententiarum habet in omnem usum, ut non sit necesse ex ambiguitate plures venari. Ambigua in Sacris literis si explicari non possunt, in utramque partem intelligi possunt, si fidei regula non obstet. August. 2 de Trinit. cap. 1. et de doctrina Christiana, cap. 2.

de Genes. ad literam lib. 1. cap. ult. et contra Faustum Manichaeum lib 9. cap. 6. et 7.

EXPLICATIO. Aliud est, quod potissimum scriptor senserit, non dignoscere, aliud autem a regula pietatis errare. Si utrunque vitetur, perfecte se habet fructus legentis: si vero utrunque vitari non potest, etiamsi voluntas scriptoris incerta sit, sanae fidei congruam non inutile est tenuisse sententiam. Contraria quae videntur esse in sacra Scriptura, contraria non esse, debet ostendere, qui fideliter et integre sacrorum voluminum

Multa in Psalmo septuagesim oseptimo de plagis illatis Aegyptiis, quae omnino accidisse Aegyptiis non legimus, cum omnes eorum plagae in Exodo diligentissime ex ordine conterantur. Facit hoc Scriptura in multis locis propheticorum eloquiorum. In plagis enim Aegyptiorum non invenitur, quod habet iste psalmus: Et dedit aerugini fructus eorum. Illud etiam quod cum dixisset, Et tradidit grandini iumenta eorum, et possessionem eorum igni: de iumentis grandine occisis legitur in Exodo. Quod vero possessio eorum igne cremata sit, omnino non legimus, quamvis voces et grandines cum igne

manifestus appareat, etiam si ille, cuius verba intelligere quaerimus, eum forte non sensit. Sed haec consuetudo periculosa est. Per scripturas enim divinas multo tutius ambulatur: quas verbis translatis occupatis cum scrutari volumus, aut hoc in de exeat, quod non habeat controversiam: aut si habet, ex eadem scriptura ubicunque inventis atque adhibitis eius testibus terminetur. Sacra Scriptura ferarum nomine aliquos homines appellat, propter affectiones interturbantes. Chrysost. super. Genes. Homil. 12.

EXPLICATIO. Interdum canes ob

laboremus. Et si quae tibi similitudines datae fuerint, si inveneris in Scripturis, crede: si non inveneris dici nisi fama, nec valde credas. Res ipsa forte ita est forte non est, ita. Tu profice tibi: valeat ad salutem similitudo. Sacra scriptura de omnibus virtutibus et vitiis exempla habet, et contra omnia vitia remedea. Chrysostomus in actibus Apostolorum, Homilia 29.

EXPLICATIO. Explanatione haec regula non indiget, quia longissima esset, idque passim occurrit legentibus. Nicolaus praeterea Hanapus, Hierosolymitanus patriarcha, plurima ad

syllabi vel articulus est in sacris Literis, in cuius profundo non sit grandis quispiam thesaurus. Proinde nobis opus est, divina gratia ducamur. Et Spiritu sancto illustrati, eloquia divina adeamus. Neque opus habet divina Scriptura hominum sapientia, ut intelligatur: sed revelatione Spiritus, ut hausto inde vero sensu, magnum nobis hinc lucrum accrescat. Sacra scriptura cohaeret sibi tota. Chrysost. in Marc. Homil. 4.

EXPLICATIO. Quia ab uno spiritu

eius nomine sermoni aditum occluderent, illorum audientiam occultanda nominis sui declaratione artificiose captaret. Quod si prophetae nomina sua apposuere, et Salomon, id vobis investigandum relinquo: qua de causa alii quidem apposuere, alii autem non apposuere. Scriptura sacra hanc habet consuetudinem, ut omnes reges veteris Testamenti mortuos referat. et sepultos, praeter Ioachim filium Iosiae. Hieron. in Hierem. cap. 22.

EXPLICATIO. Ioachim Iosiae filium Nechao Pharao rex Aegypti constituit regem Iudae pro Ioachaz fratre

adhaereant quae significant, et quodammodo religentur. Nusquam in tota veteris Testamenti serie reperimus angelos, qui tam sedulo patribus apparuerunt, cum luce apparuisse, nisi ea nocte, qua Christus natus est. Beda in Homilia super Evangelium, Pastores loquebantur. Hanc habet consuetudinem scriptura Sacra, ut omnes Psalmi, qui cuius sint titulum non habent, his deputentur, quorum in prioribus Psalmis nomina continentur. Hieron. in explanatione Psalmi 99, ad Cyprianum presbyterum: et in praefatione in Malachiam prophetam. Vel dic innominatos Davidis esse, qui

ad totum terrarum orbem trahunt. Auditus, et auribus percipere, in scripturis sanctis non est iste qui ad aures sonat, sed qui corde percipitur. Hieron. in 2. cap. Ioel prophetae.

EXPLICATIO. Dominus loquitur in Evangelio: Qui habet aures audiendi, audiat. Quod autem dicitur Hebraice Haazenu, Graece ἐνωτίσασθε, et Latine sonat, auribus percipite: proprie non aure, sed corde percipitur. Qui senes sunt et caelestes, audiunt spiritualiter: qui autem habitant in terra,

cap. 40.

EXPLICATIO. Qui enim moerenti loquitur, et blandus consolator est, ad cor loqui dicitur. Doceat nos Sichem filius Emor, qui corrupta Dina, locutus est ad cor eius, et consolatus est eam: et ubicunque simile quid inveneris, hunc sensum habet. Hanc habet sancta Scriptura consuetudinem, ut unumquemque vaticinationis suae et sermonis prophetam nuncupet. Hieron. in 4 Commentar. in Ezech. cap. 13.

EXPLICATIO. Appellantur enim prophetae Baal, et prophetae idolorum, et

40.

EXPLICATIO. Qui enim moerenti loquitur, et blandus consolator est, ad cor loqui dicitur. Doceat nos Sichem filius Emor, qui corrupta Dina, locutus est ad cor eius, et consolatus est eam: et ubicunque simile quid inveneris, hunc sensum habet. Hanc habet sancta Scriptura consuetudinem, ut unumquemque vaticinationis suae et sermonis prophetam nuncupet. Hieron. in 4 Commentar. in Ezech. cap. 13.

EXPLICATIO. Appellantur enim prophetae Baal, et prophetae idolorum, et prophetae confusionis. Unde et

repente subiungit, Cepit dolorem, et peperit iniquitatem. Lacum aperuit, et effodit eum, et incidit in foveam, quam fecit. Ecce cum Domini narrat iustitiam, quasi non mutata voce peccatoris intulit culpam. Quod unum me exempli causa dixisse sufficiat: quia quisquis in Prophetis usum lectionis habet, quam crebro ista faciant, non ignorat. Constituti erant in populo Iudaeorum sacerdotales gradus, qui Prophetas Pseudoprophetasque discernerent: hoc est, intelligerent, qui de Dei spiritu loquerentur, qui de contrario. Hier. in Esai. cap. 3. Prophetae cum

discit ille, ad quem fit verbum Domini: quia videlicet hoc verbum lux vera est, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Et dum infulget humanae menti, repente illuminat, repente docet, neque in incertum aurem cordis adducit: sed ita certum reddit, ita quod videt pro constanti habet, ut non dubitet dicere: Quia verbum factum, inquam, quia certissimum futurum est, immutabiliter adimplendum est, et impossibile ut non fiat, quod futurum esse denunciat. Sicut in populo Iudaeorum multi olim prophetaverunt falso spiritu, quorum neque prophetiae nec scripta recepta

earumque causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum proverbiis, quod cum utraque externa specie videantur difficilia, intellectu tamen non sint ardua. Porro proverbialis tractationis

Rursus cum dicit: Ecce mysterium vobis dico: omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur: Prophetae opus aggreditur, ita cum ait: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri: proverbialibus utitur verbis. omnia tamen ad doctrinae probationem, ut diximus, inseruntur. Habet autem simplex doctrina, eius sententia, commune cum historia: quod superficie faciles videantur, cum re ipsa sint difficiles. Hactenus dixi de prima parte ad superficiem Scripturae pertinente, nempe de specie dictionis aut tractationis: nunc de aliis quatuor agam, ac primum de

increatus, incorruptibilis, immortalis, impassibilis, et similia. Haec verba quidem de creatura etiam dicuntur, sed non secundum eandem rationem. Nam cum homo dicitur simplex, non quia compositus non est (solius enim Dei est esse essentiam simplicem) sed simplex homo dicitur, quia non habet doli duplicitatem. Sic et cum dicitur aliquid invisibile, non quia a nullo in quantum est, videri potest (hoc enim solius Dei est) sed quia aliquos latet similiter, etc. Sunt autem Collativa; quae de Deo sic dicuntur, ut de creatura dici non possint, haec, quae in eo

quia iustitia quae est apud Deum, in interiori corde est: iustitia aut quae est ex operibus, id est quae manifestat iustum, est apud homines. et hoc modo Apostolus accipit, Apud Deum. Rom. 2, Non enim auditores, sed factores, etc. Rom. 4, Si ex operibus Abraham iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum, etc. Sic ergo patet conclusio rationis, scilicet quod Lex iustificare non potest. Deinde super Iac. 2. ita scribit idem: Sed videtur falsum quod dicit, Nonne ex operibus iustificatus est: quia Rom. 4. probat Apostolus, quod Abraham ex

scilicet foedus. Apoc. 3, Incedunt mecum in candidis, scilicet vestibus, quia digni sunt. 3 Sic vicissim non raro posito substantivo subintelligitur adiectivum. Psal. 34, Quis vir ille qui vult vitam, et diligit dies: subintellige vitam longaevam, et dies bonos. ut habet vulgata et 70. 4 Nomen conveniens saepe in verbo inclusum videtur, aut subintelligendum est. Psal. 50, Qui sacrificat laudem, ille honorabit me: id est sacrificium laudis. Psal. 13, Ne dormiam mortis, scilicet dormitionem aut somnum. Matth. 20, Isti

in die laudem dixi, id est, saepius. Proverb. 24, Septies in die cadit iustus. Esaiae 4, Septem mulieres apprehendent virum unum, id est multae. Sic aliqui aliquando exponunt. Tria et quatuor peccata, Amos. Sic Matth. 18, Septuagies septies, pro infinities. Forie hic numerus aliquid naturale habet, sicut Aristoteles scribit, quasdam gentes tantum usque ad septem nu+, merare. Numerum minorem plerunque maiori praeponunt: sicut aliquatenus et Germani. Ponitur et denarius numerus pro multo et incerto. Gen. 31, Mutavit mercedem meam decem vicibus. Ecclesiast. 7, Sapientia roborat

recipit, non me recipit, sed eum qui misit me: id est, magis patrem mittentem, quam me missum: illius enim gratia me recipit, ut quod servo aut legato bene ab aliquo fit, Domini causa fit. Matth. 24 simpliciter dicit: Caelum et terram transitura, verbum vero Christi non transiturum: at Luc. 16 habet, Facilius est caelum et terram transire, quam unum apicem de Lege. Huc referre possis illam regulam Erasmi: Negatio non semper privat aut removet, sed tantum corrigit. tametsi alio potius pertineat. Vicinum huic est, quod saepe ac simpliciter dicuntur, quae comparativa intelligenda sunt:

Gratiavit nos in dilecto, id est, gratis gratos aut acceptos fecit. Talia verba iuxta naturam Hiphil necesse est vertere pro facere, esse aut fieri. Tale est etiam illud Ephes. 1. Pater Christum suscitavit ex mortuis, et sedit eum ad dextram suam in caelis: id est, fecit sedere. Verbum neutrum habet antecedentem transitionem. Sic Matth. 21, habent quaedam exemplaria, Apostoli sederunt Christum super asinam et pullum: id est, fecerunt sedere, aut collocarunt. 3 Carent Hebraei compositis verbis ac nominibus, eoque saepe simplicibus pro compositis abutuntur. Rom. 10, Moses

110, Sede a dextris meis, donec ponam: non excludit cessionem posterioris temporis. Matth. 1, Non cognovit donec peperit: non sequitur, postea cognovisse, ut quidam haeretici delirarunt. Matt. 5, Non exibis, donec reddas extremum quadrantem, id est nun quam exibis, ut Marcus habet. Luc. 22, Non bibam illud, donec veniat regnum Dei. In quibus et similibus exemplis, negatio illa cum sua meta idem valet, ac si esset sine meta. Nam Donec idem valet, ac si diceretur, Nunquam. Sic et Usque aliquoties accipitur. Matth. 28, Ego sum vobiscum usque ad consummationem seculi,

et albo. Aeneid. 1, Molem et montes insuper altos posuit: pro, molem altorum montium, vel molem montanam, aut molem montium instar. 25 Aliquando adiectivum exprimitur per verbum. Rom. 11, Dedit eis oculos non videre, aures non audire: id est non sentientes, insensatos. Tale est: Qui habet aures ad audiendum, audiat: id est, aures audientes, non surdas, is attente audiat, eisve utatur. 26 Substantivum in accusativo vel ablativo cum praepositione ponitur pro adverbio. Iudica iustitiam, Proverb. 31, pro, Iudica iuste. Os suum aperit in sapientia, ibidem: pro,

10, Dum propriam iustitiam statuere volunt, iustitiae Dei subiecti non sunt. 5 Et denique quia est instauratio, vel instaurat imaginem iustitiae divinae, nobis initio inditae. 38 Quod autem talis locutio Scripturae usitata sit, ut id alicuius dicatur, quod ille probat, ac pro tali habet, patet ex hisce exemplis: Iac. 1, Ira viri iustitiam Dei non operatur: id est, Irati non solent ea opera praestare, quae Deus pro iustis habeat, eique grata sint. Ioan. 6, Quid faciemus, ut operemur opus Dei? Hoc est opus Dei, ut credatis, etc. Opus Dei ibi significat opus a

dulcedines, id est, sermo est suavissimus. Psal. 119, Omnes viae tuae veritas, id est verae. 1, Corinth. 1, Christus factus est nobis iustitia, sapientia, sanctificatio: id est, noster iustificator, doctor et sanctificator. Christus est scandalum, aut stulticia. Qui Hebraismus habet maiorem emphasin, ut Ter. Tu es mera sapientia. 43 Huc quoque referri potest et illa constructio, cum substantivum est in subiecto: accidens vero in praedicato ponitur cum litera ל Lamed significante In: ut Ies. 4, Die illa germen Domini erit

vir. Proverb. 12, Et retributionem manuum hominis reddet ei. Sic et 13, pro retributio manuum suarum red detur viro. Antecedens nonnunquam priore loco omissum, ponitur secundo loco relativum. Num. 9, In primo in decimoquarto mensis: pro, In primo mense in decimaquarta eius. Luc. 22, Qui non habet, vendat vestem, et emat gladium. 2 Saepe relativum per ecclipsin omnino deest: ut Deuteronom. trigesimosecundo, Petrae genuit te, oblitus es: pro, quae genuit te. Et Iesa. 26, Intrabit gens iusta servans fidem, cogitatio certa, quod servabis pacem: id est, quae est cogitatio

pro prima et secunda multum utuntur, more Germanorum, contra Graecam et Latinam consuetudinem. Gen. 44, Loquatur quaeso servus tuus: id est, Concede quaeso, ut ego servus tuus loquar. Ibidem: Dommus meus interrogavit servum suum: id est, Tu Domine me interrogasti. Matth. 8, Filius hominis non habet, ubi caput reclinet: id est, Ego qui sum filius hominis, non habeo, etc. Sic Psal. 50, Immola Deo sacrificium laudis, inquit Deus ipse: pro, Immola mihi sacrificium, etc. 11 Persona secunda pro prima: Quid proderit tibi quid accipiam

et iustus, sapiens, perfectus, etc. Sic alibi de summo gradu solus Deus pronunciatur sapiens: alibi etiam pii, atque adeo mulieres, nempe in infimo gradu, sapiunt. Solus Christus est lux, in summo gradu aut plenitudine, Ioan. 1. ac contra omnes docti, Matth. 5. Solus Christus habet plenitudinem spiritus, Iohan. 1. contra etiam septem diaconi, Act. 7. Sic plenitudo gratiae, spiritus ac donorum soli Christo tribuitur, Ioan. 13. contra etiam septem diaconis, Act. 6. In summo gradu solus Deus est pater, et solus Christus praeceptor, Matth. 23. Alibi etiam Paulus

per mulierem, et mulier infidelis per virum. Et: Liberi vestri sunt sancti: nempe suo gradu sanctitatis. Sic in Psalmis modo hic, modo ille, ob haec aut alia bona beatus esse praedicatur: ut Psal. 32 is dicitur beatus, cui remissa sunt peccata. Ps. 127 is dicitur beatus, qui habet maturae aetatis liberos. 1 Cor, 5. Expurgate vetus fermentum, sicut estis azymi: videtur textus secum pugnare: sed erant quidam azymi imputative et inchoative, non autem integra perfectione. multum enim adhuc pravi fermenti erat, quod eos iubet expurgare. 27 Nomina praesertim

fidem, nec ad dilectionem, aut ad ullam omnino aedificationem accommodari potest. Sane verum est omnia Scripturae dicta necessario ad aliquam aedificationem referri posse ac debere: sed interdum id alicui videri potest aedificare aut non aedificare, verumque aut falsum esse, quod revera aliter se habet. Sicut in controversia de corpore Christi videtur Papistis id cum primis ad aedificationem facere, si panis ille transsubstantietur, adoretur, invocetur, et veluti praesentissimus quidam Deus nobiscum adservetur, et apud nos habitet. Contra, aliis videtur omnis externa praesentia aut

aut docendum sit, non aliunde hauriamus, quid eam volentem ac nolentem sentire ac dicere cogere velimus: cuiusmodi tota Pharisaica ac Papistica theologia est. Hoc enim nihil aliud est, quam ludibrio Deum et Scripturam habere, eumque docere velle, cum discere ab eo debeas. Secunda: Habet scriptura omnium suarum materiarum praecipuas quasdam sedes, sicut et alii autores, ubi ex professo res aliquas tractat ac explicat. Singulae igitur materiae aut res ex suis locis, aut quasi promptuariis petendae sunt, ubi eas ipsemet Spiritus sanctus collocavit explicuitue: non ex alienis,

iam regnavistis sine nobis et mox 8, Nam omnes scientiam habemus. Quorum aliqua forte etiam per concessionem quandam, et secundum illorum opinionem ipsorum dicuntur, ut cum dicit Christus, Sani non indigent medico, Si caeci essetis, etc. Sarcasmus vicinum quid Ironiae habet, nisi quod adhuc quiddam amarulentius et hostilius, coniunctumque cum risu et laeticia animi de alieno malo gaudente. Talibus sannis, testibus Evangelistis, Iudaei exagitarunt Christum in passione: Ave Rex Iudaeorum: Descendat de cruce, et credemus in eum: Alios salvos fecit, se non potest:

subsannatioque et scomma. Exod. 24, Forsitan quia non erant sepulchra in Aegypto. Isa. 10, Visitabo super fructum magnificentiae cordis regis Assur. Sic Ieremias dicit ad filium summi sacerdotis, Non vocaberis amplius Pascut, sed Magor, id est: non clarus, sed pavor. Aliquid habet cum hisce tropis commune figura, qua sub forma ioci, alicui atrocia proponimus, aut minamur. Sic Phalereus dicit, Homerum aliquando in iocis magis terribilem esse quam in seriis: ut cum Polyphemum facit pollicentem Ulyssi id beneficium pro munere vini, ut postremum devoret. Sic sapientia

ex mera misericordia factas: quas Deus suscitato Meschia sit certo praestiturus, nec passurus irritas fieri. Hoc enim ibi Apostolus asserit. Videndum ergo, ne vel versum textum male intelligamus, respicientes in ipsum vocabulum, quod illum Hebraeum, ut ita dicam, abusum sua natura non habet: vel autoritate versoris moti, Hebraeum textum vocemque tantum ad illam communissimam significationem restringamus. DE VOCIBUS METAS LOCORUM AUT TEMPORUM SIGNIFICANTIBUS. In descriptione temporis aut alius spacii diligenter observanda

terram, civitates ac possessiones populorum: sed ratione sequentis, Dimisisti in angulum, significat proprie ipsosmet populos. Nonnunquam eadem vox in vicinia repetita, prorsus aliam significationem habet. Isa. 58, Si protuleris famelico animam tuam, animam adflictam saturaveris: primum Anima, significat victum, deinde totum hominem, aut certe vegetativam potentiam. Sic Rom. 2, Si praeputium legem servaverit, praeputium eius pro circumcisione reputabitur. Ubi primum praeputium, significat

longius distat, quam ut commode ei sequentia adiungi queant. Ideoque initium illud brevissime repetitur, vel ad verbum, vel tantum ad sensum: ut appareat sequentia cum praecedentibus cohaerere, totaque oratio sit eo magis perspicua. Qui autem stat firmus in corde suo, non habens necessitatem, sed habet libertatem propriae voluntatis, et hoc decrevit in corde suo. Repetit initium per verbum, Et hoc decrevit. Sic mox sequente capite: De idolothytis autem scimus: nam omnes, etc. De esu igitur idolothytorum scimus, etc. Ac plerunque illa media per Parenthesin excludi

Simul est quaedam inversio, et antithesis sensus: quo etiam gratior est vocum allusio. Sic Iudaei post Christum suum quendam seductorem, qui se vocaberat Barcochabam, post infelicem eventum dixerunt Barcozabam: pro filio stellae, filium mendacii. Talem vocum allusionem habet Paulus Phil. 3, Quorum Deus est venter, et finis exitium: in Graeco est suavis Prosono masia, ὧν τέλος ἀπώλεια, ὧν ὁ θεὸς κοιλία. Allusio est duplicata, τέλος et

ad Corinthios: ubi Charitas prae omnibus aliis virtutibus amplificatur. Quare veluti ad hunc modum loquendi respiciens Apostolus, dicit, se illis monstraturum viam: per hyperbolen, id est, sermone extremo usum utilitatemque Charitatis in aedificatione Ecclesiae exaggerante. Omnino vicinum quid habet haec figura tropo Hyperboles. Ethopoeia, Latine Notatio, est figura, cum externo aliquo indicio interni vel mores vel affectus indicantur: ut cum per demissum vultum, et consistentiam in remoto Publicani, indicatur eius contritus animus, contrarius affectus aut mens in Pharisaeo

hic etiam tres illi (ut ita dicam) ultimi partus trium exemplorum, quendam summum et super caeteros elatum gradum habent: ut est, Spes non confundit, Patientia efficit opus perfectum: et, Peccatum genitum procreat mortem: ut et hic ille ultimus finis summum quid sit. Simile quid Anadiplosis habet: de qua supra diximus, quaeque in sacris crebra est. Est alioqui et aliud genus Climatis aut scalae in sacris, cum occasione ultimarum vocum explicatione indigentium, subinde alia et alia

vel etiam repetendo eam. Epimone est et in illis verbis Pauli 1. Cor. 7, Quod si quid indecorum virgini suo putat, si praetereat nubendi tempus, et sic oportet fieri, quod vult faciat, non peccat, iungantur matrimonio. Caeterum qui stat firmus in corde, non habens necessitatem, sed potestatem habet propriae voluntatis, et hoc decrevit in corde suo, ut servet suam virginem, bene facit. Permanet urgendo eandem rem vicinis sententiolis, Putat se indecore agere contra filiam senescentem, Sic oportet fieri, Faciat quod vult, Nubant, Non peccat, etc. Alii volunt esse

similia quaedam. Dicta completiva sunt saepe inchoative intelligenda, seu factum ipsum, res aut opus iam plenum et absolutum pro solo eius initio aut conatu accipitur, posito pro solo principio: quando quidem bonum principium dimidium facti, aut etiam plus eo est, ut vetus proverbium habet. Sic Gen. 7, Et fuit diluvium diebus 40: id est, inchoatum, conflatum, aut confluxit primum in illo temporis initio: alioqui duravit integro anno. Sic 8 capite: Et defecerunt a quae post dies 150. pro, deficere coeperunt. Tales sunt locutiones, cum saepissime Psal. 118

si mera proverbia aut aenigmata eis locutus fuisset, postea dicuntur omnia intellecturi et oraturi. Item non luxisse antea, utpote praesente sponso, Ioan. 16, cum antea frigidius oraverint, minus luxerint et intellexerint, et postea pauciora ignoraverint. Sic dicitur is nihil habere, qui parum habet, aut non satis firmiter habet, sed ociosum detinet, eoque illi auferendum esse id quod videtur habere. Sic ergo parva pars pro nulla, et magna pro toto aut integro habetur in hoc sermone. Sicut porro parva initia aut partes saepe pro nihilo habentur, et per voces (ut ita dicam)

eis locutus fuisset, postea dicuntur omnia intellecturi et oraturi. Item non luxisse antea, utpote praesente sponso, Ioan. 16, cum antea frigidius oraverint, minus luxerint et intellexerint, et postea pauciora ignoraverint. Sic dicitur is nihil habere, qui parum habet, aut non satis firmiter habet, sed ociosum detinet, eoque illi auferendum esse id quod videtur habere. Sic ergo parva pars pro nulla, et magna pro toto aut integro habetur in hoc sermone. Sicut porro parva initia aut partes saepe pro nihilo habentur, et per voces (ut ita dicam) nullitatis aut negantes

trahuntur ad praecedentia, ut constructio Graeca. Verba ac voces aliquae ob praecedentia aut allusiones quasi violentius adhibentur, certe nativa earum significatio non observatur. Roman. decimoquarto, Alius iudicat diem praedie, alius iudicat omnem diem, id est, perinde censet aut habet. Posterius non proprie accipitur. Ibidem, Id iudicate potius, ne scandalum ponatis, pro id agite: quasi dicat, multum iudicare vultis alios fratres: at vos potius id iudicate vel agite. Huc referre possis illud Horatianum praeceptum: Dixeris egregie, si callida verbum fecerit iunctura novum.

non potest, propositi vel consilii mutationem in ipso locum habere. 16 Cumprimis elegans est, de huiusmodi locutionibus affectum significantibus, sententia Augustini lib. 1. contra adversarium legis et prophetarum, cap. 20: Poenitentia Dei non est post errorem: ira Dei non habet perdurati animi ardorem: misericordia Dei non habet compatientis miserum cor, unde in Latina lingua nomen accepit: zelus Dei non habet mentis livorem: sed poenitentia Dei dicitur, rerum in eius potestate constitutarum hominibus inopinata mutatio. Ira Dei, est vindicta peccati: misericordia,

locum habere. 16 Cumprimis elegans est, de huiusmodi locutionibus affectum significantibus, sententia Augustini lib. 1. contra adversarium legis et prophetarum, cap. 20: Poenitentia Dei non est post errorem: ira Dei non habet perdurati animi ardorem: misericordia Dei non habet compatientis miserum cor, unde in Latina lingua nomen accepit: zelus Dei non habet mentis livorem: sed poenitentia Dei dicitur, rerum in eius potestate constitutarum hominibus inopinata mutatio. Ira Dei, est vindicta peccati: misericordia, est bonitas opitulantis: zelus Dei, est providentia,

significantibus, sententia Augustini lib. 1. contra adversarium legis et prophetarum, cap. 20: Poenitentia Dei non est post errorem: ira Dei non habet perdurati animi ardorem: misericordia Dei non habet compatientis miserum cor, unde in Latina lingua nomen accepit: zelus Dei non habet mentis livorem: sed poenitentia Dei dicitur, rerum in eius potestate constitutarum hominibus inopinata mutatio. Ira Dei, est vindicta peccati: misericordia, est bonitas opitulantis: zelus Dei, est providentia, qua non sinit eos quos subditos habet, impune amare quod prohibet. Quo loco

unde in Latina lingua nomen accepit: zelus Dei non habet mentis livorem: sed poenitentia Dei dicitur, rerum in eius potestate constitutarum hominibus inopinata mutatio. Ira Dei, est vindicta peccati: misericordia, est bonitas opitulantis: zelus Dei, est providentia, qua non sinit eos quos subditos habet, impune amare quod prohibet. Quo loco pluribus de eadem re disserit. 17 In summa, ubicunque occurrunt tales locutiones, non difficile est ei qui Scripturarum tropis et phrasibus paululum assueverit, ex orationis serie rectam illarum colligere interpretationem. Anthropomorphitae

in circuitu populi sui: pro, Sicut circa Ierusalem sunt montes, sic Dominus castrametatur circa populum suum. Rivi aquarum cor regis, Proverb. 21. 23 Vaf Hebraeum coniunctio copulativa saepe applicat Similitudinem: ut, Sicut in caelo et in terra, pro, sic et in terra. Eundem usum habet et in praecedenti exemplo: Et Dominus in circuitu populi sui: pro, Sic Dominus est in circuitu populi sui, sicut montes circa Ierusalem. 24 Similitudinis particulae aliquando accipiendae sunt de genere, non de specie: de facto, non de summa convenientia modi: de exemplo, non de

propositio, quae probanda aut refutanda est. 1 Corinth. 1, Non enim misit me Christus baptizare, sed Evangelizare, non in sapienti sermone. Hae ultimae voces loco integrae propositionis, quae in sequentibus confirmatur, ponuntur. 1 Corinth. 12, Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia membra corporis unius cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus. Hic, Sic et Christus, integram propositionem exprimit. Verum de hoc genere etiam alibi agetur, tametsi hoc non sit etiam aliis linguis inusitatum, ut saepe aliquae quasi praegnantes voces integras orationes

est ibi subiectum, et Dominus praedicatum. Vel, Qui dicit Iesum anathema, malo spiritu loquitur. Sic Psalmo 1, Beatus vir, qui non abiit in via peccatorum: pro, Is, qui non abit in via peccatorum, beatus erit. Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata: pro, Quicunque habet remissionem peccatorum, erit beatus. Sic saepe beatitudo in subiecto ponitur, cum rectius in praedicato poneretur, tametsi interdum ita sint convertibilia subiectum et praedicatum, ut non referat magnopere utrum in subiecto aut praedicato ponas. Psal. 5, Sepulchrum apertum est

prius dici debebat quam de arca, ut Noe constaret, cur Deus arcam fieri praeciperet. Quorsum enim opus est structura arcae in terra arida procul a mari, si talis submersio mundi futura ignoretur? Prius ergo periculum aut malum narrandum est, postea demum remedium ei opponendum. Textus hoc modo habet: Finis universae carnis venit coram me, repleta est terra iniquitate a facie eorum, et ego disperdam eos cum terra. Fac tibi arcam de lignis levigatis, mansiunculas in arca facies, et bitumine linies extrinsecus et intrinsecus, et sic facies eam: Trecentorum cubitorum erit longitudo arcae,

eis, scilicet esse et fore eos caecos ac incredulos. Non prophetia Isaiae in causa est, sed res ipsa aut morb. eorum ab Isaia praedictus. Is morbus etiam est causa prophetiae. Sic et Io. 6, narratio miraculosae traiectionis et agnitionis eius miraculi per Hysteron proteron perturbata est. Textus habet hoc modo: Illi ergo homines cum vidissent, quod Iesus fecerat signum, dicebant: Hic est vere propheta ille qui venturus est in mundum. Iesus ergo cum cognovisset, quod venturi essent ac rapturi ipsum, ut facerent ipsum regem, secessit iterum in montem ipse solus. At ubi iam vespera esset,

quopiam negatur aut affirmatur, non mox de diversis diversum statuitur. Iudicum 21 iubent interfici omnes mulieres, quae cognoverunt virum, non negant alios aliquos interficiendos esse. Huc referantur multa dicta, quae habent donec, usque aut alias voces metam temporis indicantes. Coruus (sicut habet vulgata translatio) non est reversus, donec siccarentur aquae: negatinterea reversum esse, non affirmat postea rediisse. Matth. 1, Non cognovit eam, donec peperit: negat de eo tempore, non affirmat de posteriore. Huc et alia de Donec referenda sunt. Scortatores et adulteros iudicabit Deus,

scortationis patroni hinc argumentati sunt. Sic cum Paulus 1. Corinthiorum septimo dicit, bonum esse mulierem non attingere: non dicit ideo malum esse mulierem attingere, ut Papistae hinc ratiocinantur. Utrunque enim bonum est, id est licitum ac commodum, coniugium et caelibatus: utrunque habet sua commoda: aliud tamen alii est convenientius. Quare paulo post dicit, esse bonum. Item, Si quis elocat suam virginem, bene facit, etc. Sic igitur bonum praedicatur de coniugio et casto caelibatu: utrunque bonum est in suo gradu: id est, licitum, et habens sua commoda.

aut etiam declaraturi, ut quod prius affirmarunt, id mox negato eius contrario stabiliant, et contra. Philip. 2, Non arbitratus est rapinam, sed exinanivit semetipsum. Quin et tertio aliquando idem inculcant. Ioan. 1, Confessus est, et non negavit, et confessus est. Ioan. 5, Qui credit, habet vitam aeternam, et in condemnationem non venit, sed transivit a morte ad vitam. Vel dic, quod Hebraei saepe non solum per alteram contrariam aliquid adseverant, sed etiam per alteram in sensu contrariam destructam illud idem, sive confirmandi, sive declarandi gratia repetunt: ut

quae Dei sunt. Nam illi dicuntur ligare et solvere, aperire et claudere, mundare et immundare aut purificare, cum haec Deus ipse per ipsorum ministerium proprie operetur. Item, causa sine qua non: et cum alioqui Deus saepe nimium large nobis suas laudes et opera communicat. Vicinum forte aliquid habet, quod Iob 2 satan iubetur custodire animam seu vitam Iob: id est, non laedere, non interficere. Exod. 4. 7 et 10, Deus dicitur indurare et aggravare cor Pharaonis. At cap. 13 dicitur ipse semet indurasse. Ille nimirum praebuit culpam, seque obstinatum praestitit, Deus autem

per nimium illius prioris officii studium, ut alioqui plerunque fit. Ibidem: Si quis non odio habebit patrem suum, matrem, fratres, sorores, et propriam animam, non potest esse meus discipulus. Item: Quicunque non renunciaverit omnibus suis, non potest esse meus discipulus. Iohan. 12, Qui odio habet animam suam in hoc mundo, in vita aeterna custodiet eam. Videtur absolute praecipere, ut nostra, nostros, ac vitam ipsam odio habeamus et negligamu:, quod esset plane impium: cum tamen nihil aliud postulet, nisi ut gloriam Dei, ac aeternam salutem longe omnibus humanis rebus anteferamus,

timeatis, aut ne timore deficiatis. Ier. 10, Nolite timere a signis caeli. Michaeae 7, Amico noli credere, scilicet nimium. Psal. 112, A tristi fama non timebit. Ioan. 12, Qui amat animam sua, perdet eam: id est, qui nimium et non suo ordine ac loco amat. Matth. 13 Qui enim habet, ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne

Ier. 10, Nolite timere a signis caeli. Michaeae 7, Amico noli credere, scilicet nimium. Psal. 112, A tristi fama non timebit. Ioan. 12, Qui amat animam sua, perdet eam: id est, qui nimium et non suo ordine ac loco amat. Matth. 13 Qui enim habet, ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id

Nolite timere a signis caeli. Michaeae 7, Amico noli credere, scilicet nimium. Psal. 112, A tristi fama non timebit. Ioan. 12, Qui amat animam sua, perdet eam: id est, qui nimium et non suo ordine ac loco amat. Matth. 13 Qui enim habet, ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id est, ne nos

Amico noli credere, scilicet nimium. Psal. 112, A tristi fama non timebit. Ioan. 12, Qui amat animam sua, perdet eam: id est, qui nimium et non suo ordine ac loco amat. Matth. 13 Qui enim habet, ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id est, ne nos nimium tentari, aut tentationibus vinci et

scilicet nimium. Psal. 112, A tristi fama non timebit. Ioan. 12, Qui amat animam sua, perdet eam: id est, qui nimium et non suo ordine ac loco amat. Matth. 13 Qui enim habet, ei dabitur: qui vero non habet, et quod habet, auferetur ab eo: id est, qui multum habet, aut non multum habet. Iohan. 16, Hactenus non petiistis quicquam in nomine meo: id est, non ita certa fide ac ardenter, ut debebatis, et postea facietis. Sic: Non possunt lugere filii sponsi. Item: Ne nos inducas in tentationem: id est, ne nos nimium tentari, aut tentationibus vinci et opprimi permittas. Sic et

De quo haec observentur. Vehementiora pro levioribus, et contra. Vicinum igitur quiddam Hyperbolae est, et tamen diversum, quod in loquendo, praesertim in contradicendo, usitatum est in omnibus linguis ac negotiis, ut aliquid nimium aut certe plus quam res habet dicatur, sive id dicentis affectuum vehementia, sive studium movendi auditoris, cuius tarditati aut etiam negligentiae ac ruditati nihil satis in arduis rebus dici potest, iuxta illam communem Rhetorum regulam: iniquum esse petendum, ut aequum obtineatur. Hoc etiam in sacris

destructorem peccati, nec posse ad plenum quenquam salvare: imo sequetur ferme eum esse potius promotorem et ministrum peccati, quam expiatorem aut abolitorem. Hoc idem multo magis in Similitudinibus fit, quae studio amplificandi aliquando etiam vehementiores sunt. ut Rom. 9, An non habet figulus potestatem ex eodem luto facere aliud vas in honorem, aliud in ignominiam? Non mox sequitur: Igitur eodem modo Deus statim intio alios in exitium, alios in gloriam condit ac ordinat. Sed sensus est: Etiam si plane ita faceret Deus, tamen non posset iniustitiae accusari, utpote omnium

queant, ut se quentia exempla ostendunt. Nomina adiectiva non raro deficiunt, sed quae ex substantivis non difficulter subintelligantur. Psal. 34, Quis vir ille, qui vult vitam, diligit dies? sub. ad (uitam) adiectivum, longaevam, et ad (dies) multos, aut etiam bonos, ut habet vetus interpres. Nomina substantiva desunt, quae ex adiectivo expresso facile intelliguntur. 2. Sam. 2, Et ipse erat accinctus novo, sub. ense, aut cingulo, unde ensis dependebat. Saepe deest nominativus. 1. Sam. 19, Dixit: Ecce David et Samuel in Naiot Rama. 1.

potero, quam hac terrena praesentia vobiscum corporaliter agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam, scilicet, iuris ac potestatis, ut in aliis peccatoribus, ut me perinde sicut eos perdere possit, cum et innocens sim, et mulo ipso potentior. Et mox: Surgite eamus hinc: scilicet, sponte cohorti impiorum occursuri, nosque voluntarie studio obediendi patri, in mortem tradituri.

se vere esse panem vitae, aut unicum servatorem: quem locum exempli gratia, ut similes observentur, adscribam. 1 Dixit ergo eis Iesus: Amen amen dico vobis, nisi ederitis carnem filii hominis, et biberitis eius sanguinem, non habetis vitam in vobis. 2 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, habet vitam aeternam, et ego suscitabo eum in novissimo die. 3 Caro enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. 4 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in eo. 5 Sicut misit me pater vivens, et ego vivo propter patrem: ita et qui ederit me, vivet ipse quoque

Sic Isaias saepissime hortatur ad laetitiam, praedicens adventum regni Meschiae. Sic cap. 54, Exulta sterilis, quae non paris, prorumpe, et iubila. Sic 60 cap. Surge et illuminare, etc. Sic exponunt aliqui illud dictum Christi Luc. 22, Nunc qui habet sacculum, tollat et peram, et qui non habet, vendat tunicam suam, et emat gladium: ut sit prophetia multiplicium difficultatum. Adhortatio ad paranda remedia praeindicat futuras necessitates: sic, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme. Aliquando per formam admirationis ac

praedicens adventum regni Meschiae. Sic cap. 54, Exulta sterilis, quae non paris, prorumpe, et iubila. Sic 60 cap. Surge et illuminare, etc. Sic exponunt aliqui illud dictum Christi Luc. 22, Nunc qui habet sacculum, tollat et peram, et qui non habet, vendat tunicam suam, et emat gladium: ut sit prophetia multiplicium difficultatum. Adhortatio ad paranda remedia praeindicat futuras necessitates: sic, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme. Aliquando per formam admirationis ac percontationis tanquam in re praesente. Isaiae 63, Quis

partis aguntur et tractantur, quam secundum exactam rei veritatem. Talis est illa Thomae regula super Iacobum, quod res tunc fieri dicuntur, cum agnoscuntur: secundum quam ille exponit Iacobi dictum: Ex operibus iustificari hominem: id est, agnosci iustum esse, non autem revera fieri. Habet eandem regulam etiam M. Sententiar. lib. 3. dist. 18. Unde apparet vetustiorem esse: Posset huius generis latior quaedam regula in hunc modum fieri. Utuntur Hebraei crebro tali quodam tropo, ut (sicut Linacer in fine secundi loquitur) factum pro dicto ponant, seu vocibus realibus

et opulentissimum, imo et invincibilis omnipotentia et opulentia, ad quam conscientia collata est infirmissima et pauperrima. Est enim tam tenera res, ut propter levissimum peccatum ita pavefiat et pallescat, ut desperet, nisi rursus erigatur. Quare lex in proprio suo usu, plus virium et opum habet, quam caelum et terra comprehendere potest, ita ut etiam unus apex, seu unum iota legis totum genus humanum occidere possit: id quod testatur historia promulgatae legis, Exod. 19, 20. Is verus et Theologicus legis usus est, de quo Paulus hic non agit. Agit ergo de hypocritis,

in Scriptura etiam inde oritur, quia res nobilissimae religionis, malitia satanae et hominum veluti affuso modico fermento aut etiam veneno admodum facile vitiantur, et veluti alterantur, ut postea prorsus aliter de eis pronunciare sit necesse quam antea. Hic vero Hebraismus tale quid habet, sicut quod saepe homines quaedam per se bona ob aliquod accidens aut etiam abusum vituperant: ut cum aurum, opes, vinum, ferrum, aut similia vituperantur, quae per sese bona sunt: vel contra ea laudantur ob accidens, aliquemque utilem usum, quae per sese mala sunt: ut mors, morbi, paupertas,

densissimeque compacta copia flammae fumique quacunque datur, erumpit. Unde nam sit ista ingens rerum copia in sacris, nunc ostendi: at condensatio et conferta compactio earum suas quoque causas habet: de quarum aliquibus forte postea aliquid ad detur: sed non est minima illa quasi propria quaedam styli sacri consuetudo, ut dum summae brevitati studet, etiam cum copiose rem quampiam eloqui vult, ita etiam arcte intra illas laconismi sui (de quo postea prolixius agetur) metas cogat

Literas: nunc de eo ordine ac sententiis dicemus, quae magis ad elocutionem sunt referendae. Sicut actiones, ita et cogitationes ac sermo hominum sana mente praeditorum, a certo initio incipit, et ad aliquam certam metam, aut finem scopumve proprio compendiarioque tramite contendit. Habet etiam certas ac primarias quasdam sententias, vel vere, vel verisimiliter saltem instar hamorum, aut catenae cohaerentes, per quas a suo principio ad finem rite gradatimque progreditur, non aliter ac linea aut profectio a certo initio in certam metam trahitur. Ac in Geometricis quidem, ubi

alligata) non in sapienti sermone, ne evacuetur crux Christi. 1. Cor. 3, Sed ne iam quidem potestis, adhuc enim carnales estis. Hae proximae voces sequentium propositio sunt, in quibus declarat et probat, quod sint carnales. 1. Cor. 12, Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia aut membra corporis unius multa cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus, etc. In hoc exemplo, Sic et Christus, est propositio sequentium breviter praecedentibus adiuncta: quam propositionem sequentia declarant et illustrant. Huc referri possunt exempla duo,

Fit autem is lapsus plerunque occasione ultimae vocis, quae forte explicatione indiget. Eph. 3. Et erudire omnes, quae sit communio mysterii, quod fuit absconditum a condito orbe in Deo, qui creavit omnia per Christum. Hic propositio essentialis, quod Paulus debeat docere Christi mysterium, habet ultimam vocem mysterii, cui voci explicationis gratia nova et quasi accidentaria propositio additur, quod hoc mysterium fuerit absconditum a seculis. Ea porro rursus habet in fine vocem Deo, cui dictioni nova oratio, expositionis causa adiicitur, quod is Deus per Christum omnia condidit.

condito orbe in Deo, qui creavit omnia per Christum. Hic propositio essentialis, quod Paulus debeat docere Christi mysterium, habet ultimam vocem mysterii, cui voci explicationis gratia nova et quasi accidentaria propositio additur, quod hoc mysterium fuerit absconditum a seculis. Ea porro rursus habet in fine vocem Deo, cui dictioni nova oratio, expositionis causa adiicitur, quod is Deus per Christum omnia condidit. Tantopere interdum autem labuntur ex alio in aliud, ut saepe ita labendo in eandem propositionem rei propriam, ex qua delapsi erant, revertantur, et fiat quasi

filiam eius ne accipias filio tuo. De hoc etiam paulo ante dixi. Huc referre possis etiam expolitionem aut expositionem. Vetus vero et sane naturalis quaedam sermonis figura videtur esse, ut primum aliquid breviter proponatur, postea idem prolixius ac clarius exponatur, unde id commodi habet auditor, ut primum summam rei breviter percipiat, postea rem totam plenius exponi intelligat: quod omnes natura cupere, et ad docendum peraccommodum esse, declarant etiam Comoediae, quae initio in prologo argumenta summasve suas proponunt. Hinc est illa Homerica phrasis:

vero, qui videbantur esse aliquid, nihil didici aut accepi. Quod ipse non facit, quia longius distaret verbum a principio sententiae. Sed iterum eandem sententiam alia forma effert: Mihi enim ii qui videbantur, nihil contulerunt. Nec tamen intermissa illa oratio penitus ociosa est. Nam habet nominativum in se, quem illa sequens persaepe aut non habet, aut per pronomen relativum refert, ut in hoc primum dato exemplo videre est, quod Noah nominativus ex priore oratione imperfecta repeti debeat. Aliquando etiam alia praeter nominativum in priori illa mutila oratione sunt, quae ad

Quod ipse non facit, quia longius distaret verbum a principio sententiae. Sed iterum eandem sententiam alia forma effert: Mihi enim ii qui videbantur, nihil contulerunt. Nec tamen intermissa illa oratio penitus ociosa est. Nam habet nominativum in se, quem illa sequens persaepe aut non habet, aut per pronomen relativum refert, ut in hoc primum dato exemplo videre est, quod Noah nominativus ex priore oratione imperfecta repeti debeat. Aliquando etiam alia praeter nominativum in priori illa mutila oratione sunt, quae ad sequentis intellectum faciunt: ut Exod. 31, Nam omnis

cum spiritu meo, cum potentia Domini nostri Iesu Christi tradere istum talem satanae. Hic repetitur accusativus Istum, propter multa interposita, ut melius cohaerentia cerni possit totius sententiae. 1 Cor. 7, Qui vero stat firmus in corde (interponit) non habens necessitatem, potestatem vero habet de propria voluntate (propter haec interposita repetit verbum) et hoc statuit in corde suo servare virginem. Eph. 1, In quem et vos audito sermone veritatis, Evangelio salutis nostrae, in quem credidistis. Multum utuntur sacrae Literae parenthesibus aut digressionibus, ita ut in

gravis et validus esse dicitur. Quarto loco, dicunt orationem grandem simul debere esse splendidam, ut et verborum luminibus, et sententiarum figurarumque fulgoribus luceat, et quasi oculos auditorum perstringat. Sententias multas gravissimasque nullum scriptum perinde habet, ut Sacrum volumen, utpote quod totum de summo officio totius generis humani erga Deum ac hominum inter sese invicem disserat, deque Dei immensa bonitate, sapientia et omnipotentia in omnes suas creaturas, et praesertim de iustitia ac misericordia erga homines. Singula ergo dicta hîc vel

Secundo, verborum frugalitas ac parsimonia summa in eis, ut in capite de Laconismo plenius ostendam. Tertio, grandem sermonem passim in Sacris occurrere prius ostendi, et postea docebo, praesertim in eo capite, ubi de efficaci sermone disseram. Quarto, verba habet etiam sacer sermo cum primis illustria, simul et emphaseos plenissima: quod in capite de Metaphoris, et etiam hoc ipso demonstravi. Quinto, de sacrarum Literarum (ut ita dicam) sententiositate, aut copia sententiarum, supra prolixius dixi. Sexto, asperior compositio

est, bimembris. minus enim quam duo membra circumitus habere non possunt, plura vero possunt. ergo ille primus est. Iterum dico, ne quis existimet me insipientem esse. Sequitur alius trimembris. Alioquin velut insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glorier. Tertius qui sequitur, membra habet quatuor. Quod loquor, non loquor secundum Deum, sed quasi in stulticia in hac substantia gloriae. Quartus duo habet: Quando quidem multi gloriantur secundum carnem, et ego gloriabor. Et quintus habet duo: Libenter enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Etiam sextus bimembris

Iterum dico, ne quis existimet me insipientem esse. Sequitur alius trimembris. Alioquin velut insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glorier. Tertius qui sequitur, membra habet quatuor. Quod loquor, non loquor secundum Deum, sed quasi in stulticia in hac substantia gloriae. Quartus duo habet: Quando quidem multi gloriantur secundum carnem, et ego gloriabor. Et quintus habet duo: Libenter enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Etiam sextus bimembris est: Toleratis enim, si quis vos in servitutem redigit. Sequuntur tria caesa: Si quis devorat, si quis accipit, si

velut insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glorier. Tertius qui sequitur, membra habet quatuor. Quod loquor, non loquor secundum Deum, sed quasi in stulticia in hac substantia gloriae. Quartus duo habet: Quando quidem multi gloriantur secundum carnem, et ego gloriabor. Et quintus habet duo: Libenter enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Etiam sextus bimembris est: Toleratis enim, si quis vos in servitutem redigit. Sequuntur tria caesa: Si quis devorat, si quis accipit, si quis extollitur. Deinde tria membra: Si quis in faciem vos caedit, secundum

est, Seniorem ne increpaveris: sed obsecra ut patrem, iuniores ut fratres, anus ut matres, adolescentulas ut sorores. Et in illis, Obsecro autem vos fratres per miserationem Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam, Deo placentem: et totus sere ipsius exhortationis locus temperatum habet elocutionis genus: ubi illa pulchriora sunt, in quibus propria propriis tanquam debita reddita decenter excurrunt. Sicuti est, Habentes dona diversa secundum gratiam, quae data est vobis. sive prophetiam secundum regulam fidei, sive ministerium in ministrando, sive qui docet in doctrina, sive

ultimi seculi. Octavo, eadem virtus orationis praestatur, cum res quietae fiunt operosae ac efficaces. ut Psal. 12, Cum exaltantur ventres aut improbi, circumquaque ambulant impii. id est: Gubernantibus tyrannis, crescit simul, et etiam omnia in sua potestate habet factio impiorum. Evidentius vero est quod dicit, Circumquaque ambulant. Sic Psal. 8 pro piscibus maris additur, Qui transeunt semitas maris. Nono, cum Metaphorae sumuntur a rebus valde notis ac usitatis, et in oculos incurrentibus: ut cum aliqui rebus secundis

aliqua dicit, quam prolixitas, tum quia veluti telum quoddam contortum quasi subito impetu fertur: contra autem prolixitas relanguescit, tum quia multa relinquit cogitanda et suspicanda: eoque solicitudinem audienti incutit, dum graviora ac tristiora cogitat, ac timet, quam saepe res ipsa in se habet. Est etiam nonnunquam brevitas grata auditori, tum quia eum minus gravat, tum quia paucis multa dicit, et ille cito multa discit: tum denique quia non nimium tenuiter omnia exponendo videtur auditori eam intelligentiam tribuere, quod ipse rem plenius suo Marte expendere possit.

afferunt, claudae rugosaeque sunt, propter tarditatem: hoc est, loquacitatem. Senes etiam ob corporis imbecillitatem, prolixi sunt in loquendo. Exemplum autem succinctae compositionis illud esto: Lacedaemonii Philippo: Dionysius Corinthi. haec enim oratio sic breviter prolata maiorem acrimoniam habet, quam si producenter dixissent: Dionysius qui quondam summa tyrannide ornatus erat ut tu, nunc Corinthi privatam ducit vitam. non enim iam oratio multis verbis prolata, sim ilitudinem obiurgationis et contumeliae gerit, sed narrationis: et vel maxime eius qui docet, non qui terrorem adfert.

primarium rei caput proponas, ut in Proverbiis aut Symbolis aliisve Synecdochicis locutionibus fieri solet, unde plurima intelligi queant, ut quae vel dependeant inde, vel significentur per ea. Fit et aliis compluribus modis brevitas, qui mox magis cernentur agnoscenturque in exemplis. Habet vero Scriptura istas et innumeras alias brevitatis rationes. primum enim incipit narrare, ubi opus est: desinit ubi convenit, non digreditur ad peregrina ac inutilia: ut apparet in narratione creationis, lapsus humani, incendii Sodomae, eductionis ex Aegypto, et actionum Christi ac

prospicere, voluptati est omnibus: eoque fit, ut in certaminibus sacris et stadiis, qui prope metam sunt, respirare, et quasi relaxare animum soleant, ceu refectis ea spe viribus. Distincta vero locutio periodis constat. Periodum voco circumductam orationem, quae per se principium habet et finem: et quae circuitus sui spectata amplitudine, atque orbis, facile ferit audientium aures. Erit haec et suavis, et plane dilucida: suavis, quia finita, et quia sperabit auditor semper arripere aliquam conclusionem, propterea quod seorsum sententiae suo quaeque ambitu colligantur: sicut

narrationes, aut diversas res gestas solet sermone conglutinare: puto autem (ut et hoc obiter annotem) Aristotelem studio ipsum principium historiae Herodoti suo iam recitato loco inservisse, ut ostenderet etiam ipsum titulum cum narratione cohaerere. Nam sic ea incipit, Nisi quod nunc pro Thurii habet Halicarnassei: tunc vero forte exemplaria sic habuerunt, Quia in Thuriis vixit, et mortuus est. Et manuscriptum exemplar vidi, quod pro ἐστὶ ἀπόδειξις, ut nunc est in impressis, habet ἱστορίας

cohaerere. Nam sic ea incipit, Nisi quod nunc pro Thurii habet Halicarnassei: tunc vero forte exemplaria sic habuerunt, Quia in Thuriis vixit, et mortuus est. Et manuscriptum exemplar vidi, quod pro ἐστὶ ἀπόδειξις, ut nunc est in impressis, habet ἱστορίας ἀπόδειξις: quomodo et Phalereus hoc principium recitat. Pendet ergo ei stylus mox initio, dum titulum cum narratione coniungit, dicens: Haec est historia Herodoti, ne res celebres vel oblivioni tradantur, vel obscurae maneant,

alligatur) non in sapienti sermone, ne evacuetur crux Christi. 1. Cor. 3: Sed ne iam quidem potestis. adhuc enim carnales estis. Ista ultima verba breviter praecedentibus velutiratiuncula quaedam adiecta, sunt propositio sequentium. 1. Corinth, 12: Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia autem membra corporis unius cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus, etc. In hoc exemplo, Sic et Christus, est propositio sequentium breviter praecedentibus adiuncta, quam propositionem sequentia declarant et illustrant. Huc referri possunt exempla duo: alterum

quod ipse summa diligentia facit ad imitationem sui unici praeceptoris Christi, nempe ut primum proponat contritionem aut legis doctrinam: deinde Evangelii aut gratiae, Fides tua salvum te fecit: ac postremo novae obedientiae, seu, Vade et noli amplius peccare. Ad Rom. primum habet in subscriptione et salutatione artificiosissimam insinuationem: mox artificiosissimum exordium, a quo latenter et inobservatus delabitur ad propositionem. In eo exordio ac propositione, quia commendaverat gratuitam Evangelii iustitiam, quae omnibus offeratur, veluti per antithesin delabitur

modum excessit Isocrates: in posteriore vero Plutarchus in Philosophicis, Lucianus, Porphyrius, et inter Christianos Clemens: quales et hoc tempore plurimi sunt, qui nihil non eruditionis in quacunque materia ostentant, omniaque scire videri volunt: nec admittunt esse eruditum scriptum, quod non habet multa Graeca, multa poetarum dicta, multasque ac raras historias insertas. Tales ostentatores eruditionis, et superfluo quodam sermonis ornatu sese pavonum, aut potius meretricum instar iactantes et ostentantes, tunc mirabantur et magni faciebant Graeculi, ac praesertim Corinthii.

1 Cor. 15, refutaturus Corinthiorum errorem de resurrectione mortuorum, praefatur de doctrina ipsis ab initio tradita: admonetque eos, ut recordentur quid nam ab eo didicerint. Sic et II eiusdem, reprehensurus eos de ataxia sacrae coenae, cum aliquo exordiolo ad eam materiam transit. Habet Paulus quasi peculiaria quaedam verba ac formulas loquendi, Connasci, consepeliri cum Christo, concrucifigi, convivere, conformari, conregnare, conglorificari, resurgere cum Christo, baptizari in eius mortem, crucifigere corpus peccati, resurgere in novam vitam, veterem hominem corrumpi,

sed id ipsam linguam ac genus dicendi interdum postulasse. In aliquorum vocabulorum aut etiam phrasium et constructionum abusu potest videri Paulus accommodasse se ad praesentem sui seculi sermonem, qui iam tunc temporis declinabat: sicut et semper vulgus aliquid vitii in suo sermone habet. Vehementer sane observandum est Prophetas, Christum et Apostolos sua dixisse et scripsisse non solis eruditis, sicut plerunque alii omnes scriptores: sed communi plebeculae, ad cuius captum necessario sese accommodare coacti sunt, constat vero, iam tum Graecum sermonem in

per diversa loca docendi gratia peregrinatus sit. Accedat caeteris illud quoque, quod nemo Apostolorum tam longe et crebro Ierosolymam recurrere solitus sit, ut Paulus. Octavo, multa profecto habet Paulina ut quod tantopere urget doctrinam fidei, quod per fidem omnia consequamur, quod utitur voce Hypostasis pro fiducia, cap. 3 et 11. sicut et Paulus in posteriore ad Cor. bis, quod urget illud familiare dictum Pauli, Iustus fide sua vivet. Quod etiam perinde urget

Idem super cap. 12. Rom. Ex hoc capite D. Augustinus profert exemplum moderatae simul ac modulatae dictionis, certe vix alius est apud Paulum locus compositior, atque (ut ita dicam) picturatior. Ut autem insigniora tantum indicemus, quantum dignitatis habet illa distributio. Sic enim vocant Rhetores, qua unum quodque redditur ei cui congruit: Habentes donationes secundum gratiam, quae data est nobis, differentes, sive prophetiam secundum rationem fidei, sive ministerium in ministrando, sive qui docet in doctrina, qui exhortatur in exhortando,

D. Epiphanius quoque utiliter quodam loco de sermone Paulino monet, sic scribens: Quemadmodum potens ille iaculator Apostolus, distortis verbis in medium coniectis, obscuram quidem et occultatam facit lectionum altitudinis elaborationem: verissimam autem et rectae opinionis, et quae nihil habet neglectum, aut aegre adeo explicabile. Nam his qui non adhibito studio et ingenerose a verbis excidunt, aliquando incohaerentia et dissona dicere videtur: qui vero studiose et sobria raciocinatione relegunt, magno ordine et veritate plena. Proinde exacte de his nunc tractare, ipsum per se

cultus (quem caro admiratur) prae se ferret, dum ostenderet rem quam commendat, maxime popularem, et omnibus qui modo eam cupiant, perceptu facilem: denique artem hîc tradi, qua toti immutamur, et divinam quandam vivendi rationem consequimur. Atqui ista tamen dictionis in Paulo humilitas sic habet, ut quicunque potis est divinam hanc doctrinam intelligere, in singulis quoque eius verbis, si modo animum advertat, caelestem effulgere sapientiam cernat. Ex Spiritu sancto Apostolus scripsit, immo hic ipse omnia scripsit, Paulo usus tanquam organo: nihil ergo hîc frustra dicitur, nihil non

pervenerunt, ut divina queant percipere. Sapientiam si lo quitur, utcunque non huius seculi: ea loquitur tamen, quibus ad erudiendum ad salutem hominum nihil potest fingi magis appositum, magisque decorum. Martyris quoque prolixa admonitio super Romanos non inutiliter potest adscribi. habet enim quaedam utilia, tametsi optassem eum neruosius Origenis calumnias redarguisse, qui nihil ferme non vitiorum ortioni Paulinae adscribere audet. Ille enim cum nec res ipsas, nec sermonem Paulinum intellexerit, non immerito hoc visum est. Nempe enim manifestum est ex eius Commentariis, eum

loco Chrysostomi, hominis longe facundissimi, de Pauli eloquentia sententiam, ut eius quoque autoritate adversariorum calumnias retundamus. Veruntamen quod non fuerit ita imperitus, ut isti arbitrantur, conabor ostendere. Isti enim non solum eum qui secularis eloquentiae nitorem non habet, sed etiam eum qui nesciat pro veritatis certare dogmatibus, imperitum equidem consequenter intelligunt. Paulus vero, non se in hoc quoque imperitum esse processus est, sed in horum altero. Denique ut hoc diligenter ostenderet, distinxit, imperitum se esse sermone, sed non scientia. Ego

Pauli: tametsi aliquando etiam quasi blanda demissaque voce ut pater, domi cum dulcissimis filiolis colloquatur, rariusque Paulinam gravitatem et austeritatem adhibeat. Sunt vero haec sequentia valde huic Apostolo usitata. Epexegeses multae. Primum multas habet explicationes, et quidem iteratas eorum, quae aliquanto obscurius interdum dixit. Ioan. 1, primum est propositio: Ioannes venit in testimonium, deinde addit explicationem: Ut testaretur de luce, ut omnes crederent per ipsum. Tertio sequitur etiam altera ac uberior explicatio ibidem

eius non servat, mendax est, et in eo veritas non est: qui autem servat sermonem eius, vere in hoc charitas Dei expleta est: Per hoc scimus quod in ipso simus: postremum est conclusio resumens propositionem. Epanalepses crebrae. Quinto, habet crebras Epanalepses propter prolixitatem aut abscuritatem praecedentis membri: de qua figura alibi dixi. 1 Ioan. 1, Quod vidimus, et audivimus, id annunciamus vobis, etc. repetit initium Epistolae ob multa inserta, ut addat plura, sitque connexio manifestior. Quod genus

audit eos. Nos ex Deo sumus: Qui novit Deum, audit nos: qui non novit Deum, non audit nos. Si de mundo essetis, mundus quod suum est amaret: quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos ex mundo, ideo mundus odit vos. Asyndeta. Asyndeta habet multa, ut priore epist. Ioannis cap. 2, Scribo vobis, aliquoties sine copula repetit. Appendices. Appendices sententiarum non paucas habet. 1 Ioan. 3, Hoc est mandatum eius, ut credamus nomini filii eius Iesu Christi,

odit vos. Asyndeta. Asyndeta habet multa, ut priore epist. Ioannis cap. 2, Scribo vobis, aliquoties sine copula repetit. Appendices. Appendices sententiarum non paucas habet. 1 Ioan. 3, Hoc est mandatum eius, ut credamus nomini filii eius Iesu Christi, et diligamus alii alios, sicut mandavit nobis. Illud. Sicut mandavit, appensum aut alligatum est praecedentibus, cum iam satis plene dictum esset. Posses etiam vocare Appositiones fini sententiae subiectas, ut

4, 6 et 11. Utitur autem Scriptura etiam in Pauli epist. talibus Appositionibus, plerunque quidem declarationis gratia: aliquando tamen etiam inculcandae alicuius primariae vocis aut rei gratia: ut in Appositione dixi. Voces propriae. Habet quaedam vocabula et phrases quasi proprias, aut quibus certe multum prae aliis utitur, ut est verbum, Mundus, lux, tenebrae filii et filioli, pater et dilectio, praeceptum aut mandatum vetus ac novum, charitas mandata, aut verbum Servare: alius paracletus, ducere in omnem veritatem:

Ioannem solere vocare Christum, vitam aeternam, et hoc esse ei peculiare: ut in fine 1. Ioan. Hic est verus Deus et vita aeterna. Sed proprie significat eum esse causam vel authorem largitoremve vitae aeternae. Sublimia tractat. Hoc habet proprium Ioannes in suo Evangelio, quod ad altiora ferme caeteris consectatur, ut est praesertim divinitas Iesu, quam studiosius adserit caeteris: sic et alia mysteria altiora attingit, ut de incarnatione verbi, de coniunctione operationum Filii ac Patris, et quomodo sit panis de caelo

recto nisu intuentis, designatur. Alii vero contra magis conciones ad secundam ferme tabulam pertinentes. Conciones Christi. Studiosius describit conciones Christi, quam miracula aut alias res gestas, contra quam alii Evangelistae, ideoque habet illam prolixam et praeclaram concionem post sacram coenam, ab omnibus aliis omissam. Plerunque ille ideo narrat miracula ac facta, ut inde sumptam occasionem dicendi Christo esse, et sibi eius concionem recitandi ostendat. ut Ioan. 4, sessionem ad fontem: et 5, sanationem iacentis ad

consciscunt. Atque hinc est, quod, prout varie in animo affecti sumus, ita nos etiam foris aliter atque aliter gerimus, sicut ille inquit: Ut res sese nobis dant, ita magni parvique sumus. Cum laetis aliquibus affectibus exultamus, cuiusmodi est gaudium, bona spes, amor, superbia, quae habet perpetuum gaudium ex falsa propriae excellentiae opinione fluens (placent enim sibi magnopere superbi) tunc, quia hi affectus vita delectantur, frontem exporrigimus, lavamur, ungimur, splendide induimur, suavissimas dapes quaerimus, convivia instauramus, coronas sumimus, canimus, saltamus, ac

ad humum. Naturale igitur est, ut, cum laeticia exultamus, vitam hanc amemus, commodaque eius ac voluptates studiose consectemur: et vicissim in tristicia, vitam odio habeamus, ac non solum commoda et voluptates negligamus, sed et incommoda ac acerba aliqua ultro nobis adsciscamus. Habet tamen et a consuetudine multum haec res. Aliae enim gentes aliter suam laeticiam et tristiciam testantur, et qualitate et quantitate: quod exemplis declararem, nisi et notum esset, et ego in praesentiarum brevitati studerem. Est igitur ieiunium in sacris Literis quaedam corporis

eis iratum Deum significabant, vel calamitas aliqua imminere videbatur. Obiiciat nobis forte aliquis, si ieiunium non parat ad orationem, nec est per se bonum opus, sed signum tantum quoddam et effectus moesti, humiliati ac contriti cordis: cur igitur Christus ieiunat? qui tamen non habet peccata, propter quae doleat, et Apostoli, Acto. 13, de quibus non legitur, quod tunc recenter magnum aliquod facinus admisissent, propter quod dolentes se ieiunio cruciassent. Huic respondebimus, Christum non ieiunasse, (sicut ante dictum est) ut se ad orationem praepararet, cum caro eius

iustificatum, non praecedunt iustificandum, inquit Augustinus, et Scriptura saepe idem docet. Quae sententia tollit non tantum meritum, sed et omnem praesentiam necessitatemque bonorum operum ad salutem. 18 Deus ut longe benignissimus pater, etiam minimas nostras opellas aut officiola habet acceptissima, et magnifice praedicat et ornat: sicut in hac vita videmus parentes magis laudare, si dilectissimus filiolus minimum lignunculum adignem afferat, quam si servus praegrandem fascem. Qua eius benignissima gratia ad iactationem nostrorum operum ac meritorum, et extenuationem

privatam quandam functionem attribuit, in qua debet Deo servire, et sua quadam ratione in ea salvari, aut in ea legitime certando coronam consequi. Sic mulier servabitur per liberorum procreationem: sed adest correctio, quod ea salus ex fide contingat, ideo dicitur: Si permanserit in fide. Pietas habet promissionem praesentis et futurae vitae: Synecdocha est. Pietas enim ibi ad suum fontem aut radicem respicit, nempe fidem ac Christum. 24 Vera cordis contritio et fides saepe etiam per folia ac flores indicantur, nedum per fructus. Unde probatur Synecdoche, quam supra attigi.

deprecatione petimus id nobis propter Christum condonari et aboleri, ac veluti ablui sanguine Christi. Iure igitur ac promissione de futuro, non actu ac opere ipso abolitum est, ut scilicet quoties petierimus, praeteriti temporis peccati reatus aboleatur. Tale quid est quod quaedam versio habet, Rom. 8, Nihil est damnabile, sicut et Germanica Dietenbergii, nichts verdamlich, in iis qui sunt in Christo Iesu, cum in Graeco κατάκριμα, damnatio aut condemnatio. Est enim adhuc praegrandis massa carnis ac veteris hominis in piis, de qua adeo

fidem formatam et ad opera congrui, item quod nemo servetur sine bonis operibus, ut Maior vociferatur. Sic enim argumentabitur Maiorista quispiam aut Papista: Tantum viva fides, et quatenus ea viva est, iustificat: sed viva fides nunquam est sine bonis operibus actu praesentibus: igitur fides quae habet, seu cum habet, aut quatenus habet bona opera, iustificat. Igitur nemo iustificatur sine bonis operibus, quae adsunt et adesse debent, si non ratione meriti, at certe ratione debiti ordinationis divinae. Igitur fide ornata aut formata bonis operibus iustificamur. 9 Quod autem

et ad opera congrui, item quod nemo servetur sine bonis operibus, ut Maior vociferatur. Sic enim argumentabitur Maiorista quispiam aut Papista: Tantum viva fides, et quatenus ea viva est, iustificat: sed viva fides nunquam est sine bonis operibus actu praesentibus: igitur fides quae habet, seu cum habet, aut quatenus habet bona opera, iustificat. Igitur nemo iustificatur sine bonis operibus, quae adsunt et adesse debent, si non ratione meriti, at certe ratione debiti ordinationis divinae. Igitur fide ornata aut formata bonis operibus iustificamur. 9 Quod autem quaeso discrimen

item quod nemo servetur sine bonis operibus, ut Maior vociferatur. Sic enim argumentabitur Maiorista quispiam aut Papista: Tantum viva fides, et quatenus ea viva est, iustificat: sed viva fides nunquam est sine bonis operibus actu praesentibus: igitur fides quae habet, seu cum habet, aut quatenus habet bona opera, iustificat. Igitur nemo iustificatur sine bonis operibus, quae adsunt et adesse debent, si non ratione meriti, at certe ratione debiti ordinationis divinae. Igitur fide ornata aut formata bonis operibus iustificamur. 9 Quod autem quaeso discrimen est inter istas duas

sine bonis operibus, quae adsunt et adesse debent, si non ratione meriti, at certe ratione debiti ordinationis divinae. Igitur fide ornata aut formata bonis operibus iustificamur. 9 Quod autem quaeso discrimen est inter istas duas locutiones, fides habens bona opera, seu fides cum habet, aut quatenus habet bona opera, et fides formata bonis operibus? Quare tum magnum Interim, tum et parva, praesertim Iuterbacense diploma, omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat. 10 Multo igitur

quae adsunt et adesse debent, si non ratione meriti, at certe ratione debiti ordinationis divinae. Igitur fide ornata aut formata bonis operibus iustificamur. 9 Quod autem quaeso discrimen est inter istas duas locutiones, fides habens bona opera, seu fides cum habet, aut quatenus habet bona opera, et fides formata bonis operibus? Quare tum magnum Interim, tum et parva, praesertim Iuterbacense diploma, omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat. 10 Multo igitur melius sensit et

est inter istas duas locutiones, fides habens bona opera, seu fides cum habet, aut quatenus habet bona opera, et fides formata bonis operibus? Quare tum magnum Interim, tum et parva, praesertim Iuterbacense diploma, omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat. 10 Multo igitur melius sensit et locutus est de bonis operibus episcopus Rufensis contra Lutherum scribens, quam Maioristae nostri hoc tempore: cuius episcopi verba haec sunt: At Lutherus hîc dicet, quod fides, priusquam quicquam operetur,

duas locutiones, fides habens bona opera, seu fides cum habet, aut quatenus habet bona opera, et fides formata bonis operibus? Quare tum magnum Interim, tum et parva, praesertim Iuterbacense diploma, omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat. 10 Multo igitur melius sensit et locutus est de bonis operibus episcopus Rufensis contra Lutherum scribens, quam Maioristae nostri hoc tempore: cuius episcopi verba haec sunt: At Lutherus hîc dicet, quod fides, priusquam quicquam operetur, iustificet, ac

advenientes, et alias calamitates traductae, quae passim in Scripturis, praesertim in Prophetis, et inprimis in Psalmis celebratae, et subinde sunt iactatae. Homerus, ut homo Asiaticus, et non valde dissimilis caeli ac soli Iudaico, plurimas prorsus similes phrases ac similitudines habet: quas si quis cum Scripturae sermone conferret, non malam operam navaret. Iosuas tertio capite scribit, Iordanem exundare toto tempore messis: quod multis aliis fluminibus etiam in Europa accidit, quorum origines ex praealtis montibus veniunt, quorum nives aestate resalvuntur.

Decorticari eam, depraedationem indicat: quia asini et alia quaedam animalia ei detrahunt corticem in cibum, quae excoriatio solet esse causa interitus arborum: quod item eius amplitudine fragilitateque foliorum, et etiam quod ferme instar dilatatorum digitorum sunt divisa, quodque dulces habet fructus, declaretur adulatio, praesertim spiritualis, cum instar Adami pudenda nostra eis obtegere, et peccata nostra non confitendo Deo, aut offenso fratri, occultare conamur: cum nec tegant recte, nec calefaciant, et sua asperitate radant cutem conscientiae, ut David de silentio peccati

est, ut subinde altius per Syriam et Asiam minorem ad Septentrionem deflecteret, donec usque in Bithyniam progressus est, et a Throa de in Samothracem ac Macedoniam traiecit, per quam descendit in Graeciam et Achaiam, denuo tendendo ad Meridiem et simul Occidentem: quae forma et profectio habet quasi semicirculum, aut si addas etiam praedicationem Cypriam, possis quasi plenum circulum efficere. Quare rectius vulgata et etiam vulgaris vertit Per circuitum, quam aliae, quae habent Circumiacentibus regionibus. Ad Ethnicorum etiam consuetudines sacrificantium canes, porcos,

Bitumine quidem haec diximus. Posidonius dicit, quod cum accolae magici homines sint, incantationes quasdam faciunt, et lotia et alios huiusmodi foetidos humores inspergunt atque exprimunt, quibus bitumen coagulatur: postea incidunt, nisi aliqua lotii vis sit, qualis eorum qui calculos in vesica habet. Nam etiam ex pueri lotio chrysocolla conficitur: in medio quidem lacu, iure huiusmodi res accidit. Ignis enim ac bituminis fons ac multitudo in medio est, quanquam et flatio sit in ordinata: quoniam ignis motus non habet ordinem nobis manifestum, quemadmodum et multum aliorum

nisi aliqua lotii vis sit, qualis eorum qui calculos in vesica habet. Nam etiam ex pueri lotio chrysocolla conficitur: in medio quidem lacu, iure huiusmodi res accidit. Ignis enim ac bituminis fons ac multitudo in medio est, quanquam et flatio sit in ordinata: quoniam ignis motus non habet ordinem nobis manifestum, quemadmodum et multum aliorum flatuum. Talia etiam apud Appolloniam Epiroticam eveniunt. Quod autem regio ignea sit, permulta alia signa afferunt. Nam et petras asperas exustas circa Moasada ostendunt, et multis in locis praerupta, et terram cinerulentam, et picis

flagitat fidem, eique omnia bona, praesertim spiritualia, pollicetur. Cuius diversitatis causam ad intelligendum vetus Testamentum et utriusque harmoniam nosse utile esset. Summa vero eius haec est. Fides omnino est verum instrumentum, apprehendens Christum et eius beneficia. sed ea habet duas primarias partes: noticiam et fiduciam, quod alibi prolixius exposui. Iam igitur ideo inculcat vetus instrumentum posteriorem partem seu fiduciam, quia agit cum populo iam converso, et noticiam veri Dei profitenti, seu Deum historica fide agnoscente. At novum Testamentum colligit primum

vetustissimis illis promissionibus de Christo, quibus merito semper primus locus in hoc genere tribuendus est. 1 Initio docens Deus Mosen fabricam totius tabernaculi, et universi Levitici sacerdotii cultus et sacrificiorum constitutionem, Exod. 25, ostendit ei verum archetypum, quem habet in caelo: ubi nimirum verus et aeternus sacerdos, et verus panis de caelo descensurus, apud patrem suum habitabat. Sicut Epistola ad Heb. eum locum cap. 8 et 9 luculenter exponit, Deum eo facto non otiosam tantum ideam operis Mosi monstrasse, sed indicasse, apud se in caelo

otiosam tantum ideam operis Mosi monstrasse, sed indicasse, apud se in caelo esse verum thronum gratiae, veram expiationem, verum aeternum et primarium sacerdotem ac sacrificium, verum spirituale et non manufactum tabernaculum, et denique illam copiosam redemptionem, ut Psal. 130 habet: ubi verus ille Dei agnus, non Leviticus, facta humili supplicique pro nobis intercessione, debitique aut peccati ac irae Dei a nobis in se translatione, ab aeterno imputative sacrificatus est. Ostendit ergo Deus eo facto, Mosen debere tantum manufactum, terrenum, umbratile, figurativum, aut

et Christus per eum significatus (cuius generationem quis enarrabit?) non Abrahamus cum suo Levi, sit rex iustitiae et pacis, qui haec summa bona acquirat. Ergo Levitica sacrificia non vere expiasse peccata, nec aeternam iustitiam aut vitam attulisse. 21 Eadem et hoc argumentum habet: Immundus alium mundare, aut iniustus iustificare non potest: sed omnes illi Levitici sacerdotes fuerunt summi peccatores, quod et experientia vel in ipso Aarone idololatra ac filiis eius male offerentibus ostendit, et perpetua ipsorum sacrificia pro propriis peccatis oblata testabantur. Ergo

ש non esse radicale, ut Hebraei vocant, sed accersiticium, ideo appositum, quo nomen id pronunciari possit? Non probat penitus, nisi per αὐτὸς ἔφα: quo plerunque Osiander ob maximam quandam authoritatem quam habet, ut cognomen eius non a parentibus acceptum indicat, (nam sancto viro credendum est certe) in probandis praecipuis suis fundamentis utitur. Cum ergo ne probaverit id Osiander, nec etiam probare possit: (nam quod illud nomen fuerit effabile, postea probabo) restat ergo

σ, nulla probatione indiget. Denique si ע non est expressum, mirum plane non est ob duas causas. Primum, quod haec litera ne apud Hebraeos quidem habet satis exaudibilem sonum, ut mirum non sit, quod in Graeca iam voce, seu ad Graecos traducta, nulla propria litera sit expressa. Deinde quod in terminationibus nominum peregrinorum mutandis, linguae in primis sint liberrimae. Eadem etiam terminationis causa est, cur cum Iehosua sit

ille verbis clare indicat, salutem nostram in eo consistere ut a peccatis liberemur. Nec mirum: nam sublato peccato seu iniustitia, tollitur et mors, quae peccati est stipendium. Remissio peccati continet in se imputationem obedientiae. Nam cui Deus remittit, quod non implevit legem, eum eo loco habet, ac si perfecte eam implevisset, eique imputat obedientiam seu iustitiam, quam vita necessario sequitur, de qua re in libro de iustitia prolixius dictum est. Quare impie facit Osiander, qui cum passioni ac merito Christi simulet se tribuere remissionem peccatorum, tamen non

describere peccatum originale, cum scribit, Peccaverunt omnes, et destituuntur gloria Dei. Respondeo: Aliud est definitio, aliud quaevis alia sententia. Definitio non solûm verum sensum effficere, sed etiam totam rem complecti, ac denique ipsum esse rei liquido exprimere debet: ac sententia satis habet, ut modo verum pronunciet, sive totum sive dimidium rei complectatur, aut tantum aliquam eius proprietatem circumstantiamve monstret. Quare Paulus ibi non accurate definiens, sed tantum pronuncians, de dimidia solum parte mali loquitur. Alii porro Theologi varias definitiones

esse mutatam sentio. Loquor autem non de ista externa et crassa forma, quam considerat in adolescente puella, aut etiam in toto homine Philosophia, non multo sanioribus oculis contemplans eius formam (tametsi et ea sit valde corrupta et labefactata) ut quod homo constet corpore et anima, habet staturam erectam, duos pedes, manus, oculos, aures, et similia, sitque animal ridens, numerans, ratiocinans, etc. sed loquor de ea nobilissima substantiali forma, ad quam praecipue ipsum cor, aut potius anima rationalis formata erat, ita ut ipsa sua essentia esset Dei imago,

Sic idem passim carnem et rationem hominis, item Natur und wesen accusat, tanquam summe Deo adversaria: quomodo ergo non haberet ea pro peccatis? An autem Natur und wesen non sunt substantia? Saepissime dicit, totam Natur und wesen hominis esse corruptam. Ergo haec ipsa habet pro illis adversariis ac pestibus, et Dei acerbissimis hostibus. Sic et Smalcaldici articuli dicunt, quod natura sit funditûs corrupta, Dass auch weder haut noch har da gut sei / und dass der ganze Mensch kurtzum muss anders werden. Ergo totum veterem hominem pro imagine

Sic et Bucerus sensit. Inquit enim: Iam naturam nostram nondum spiritu Dei innovatam, totam carnem esse, et ceu feram indomitam, donec ab hac corruptibili conditione in incorruptibilem prorsus immutata, itaque persanata fuerit, spiritui et legi Dei semper repugnare, eoque malam esse naturaliter. Habet igitur et ipse naturam nostram, seu hanc indomitam feram, non eius accidentia, pro hoste Dei, pugnante cum Deo: et re damnata: id est, pro peccato originali. Nam hanc indomitam feram, esse originale peccatum, negari non potest. Demonstrationes

der Oberherren / das heisst Bernunfft. Sic etiam in quadam vulgari Ecclesiastica oda canimus. Der freie will ist zum guten erstorben / und hasset Gottes gericht. Liberum arbitrium est ad omne bonum opus mortuum, et insuper odio habet iudicium Dei. Quid vero aliud est liberum arbitrium, quam ipsa ratio ac voluntas hominis, quatenus circa religionem et mandata Dei versantur? quae certe sunt substantia. Vide ipse Christiane lector, in Gal.

opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non amplius habet, nec praestare potest. Aromata et medicamina, quae prorsus omnem nativam vim amiserunt, sive vetustate sive alia

vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non amplius habet, nec praestare potest. Aromata et medicamina, quae prorsus omnem nativam vim amiserunt, sive vetustate sive alia quacunque corruptione, ut si submersa sint, etc. non amplius sunt aromata aut medicamina: sed tantum lignum aut lutum. Sal non saliens, non amplius est

non saliens, non amplius est vere sal: sed harena, aut aliud quid inutile et abiiciendum. Philippus et Victorinus, aliique saepe vocaverunt corruptum hominem ἐρείπια, rudera, ruinasque prioris illius pulcherrimi aedificii. Et sane ita res se habet. Quaero autem, an in collapsa domo, in fracta et putri navi, in lacera, discerpta et prorsus attrita veste, sint mutata accidentia tantum, aut etiam substantia, cum forma substantialis ei plane perierit, ac prorsus in aliam mutata sit, et an ibi adhuc sit vere prior species, aut nova quaedam,

posse sine eo. Verum ad Scripturae proprietatem eas debebant expendere, ubi auxilium Dei pro tota causa liberationis ponitur, et Christo perinde vox Sine Iohan. 15 omnem bonam vim homini adimit, solique gratiae ipsius adscribit: ac palmes prorsus nihil est, aut potest sine vite, sed omnia inde habet, vivit, ac urget. Sic in controversia de Evangelii definitione, proprietate ac discrimine a lege, in eo aliqui peccant, quod volunt cernere vocem Evangelii aliquoties in Scriptura totam doctrinam significare, ut se author eius definitionis, Anno 1548 in disputatione Isinderi, et

eius in primum Tomum Latinum abunde patet. Idem erratum et Osiandro causam sui furoris praebuit. Iacobi 5 est: Infirmatur quis, accersat presbyteros Ecclesiae, et orent pro eo, ungentes eum oleo in nomine Domini: Et oratio fidei servabit laborantem, erigetque eum Dominus. Vulgata habet in vetustissimis exemplaribus, et etiam in quadam publica precatione inde facta, Allevabit: id forte negligentia librariorum est corruptum, et factum Alleviabit. Deus bone, quam belle nugantur Papistae, inter quos etiam Sidonius, quomodo eorum Sacramentum iniunctionis alleviet aegroto

nihil eiusmodi velint. Sic Sidonius ex Tripartita historia conatur probare suam sanctam Missam, quia ibi in veteri versione legatur, Missas celebrare: quae quidem vox posset imperito lectori scrupum iniicere. At Graecus codex nos facile hoc errore liberat, qui habet, ἐκκλησιάζειν et συνάγειν, quae proprie coetus Ecclesiasticos congregare, et ac eos concionem habere significant. Tam multae voces, tam variae quoque earundem significationes, eaeque modo

temporis vetustatem, tum denique et ob alias plurimas causas supra modum differt a Graeca, Latina, et aliis istis nunc vulgo usitatis. Non loquor iam de singulis vocibus, quas ab hisce diversissimas esse nemo prorsus dubitat: sed de tota ratione loquendi, aut sententias efferendi. Habet et illas in gentes propriasque difficultates Scriptura S. quae versorem, ut molestae quaedam remorae, plurimum impediunt, ne eam perfectissime vertat: nempe primum summam brevitatem sermonis, deinde admirabilem quoque energiam aut emphasin singularum vocum: quorum utrumque feliciter,

nihil omnino eruditum vel elegans sit, quod non sit vel ab oratoribus vel a poetis, vel denique a philosophis Graecis aut Latinis profectum. Plerunque enim mundo ac carni, ea quae de mundo terrenave sunt, sapiunt: caelestia vero sordent, nauseamque ac stomachum movent. At haec lingua habet suam mirabilem harmoniam tum in singulis vocibus, tum et in vocum connexione. de qua aliquid apparet, cum in explicatione Grammatices, de vocalium ac literarum mutatione disserunt. Multa in ea sunt ὁμοιοτέλευτα, multa

queant. Dixi de utilitate Methodicorum libellorum in Theologia, quibus tantum tribui, ut neminem putem suspicaturum, haec me quasi aemulatione disservisse. Nunc autem vice versa consideremus ipsas Sacri codicis laudes utilitatesque quas ille prae omnibus aliis scriptis huius scientiae habet. 1 Primum, solae ipsae sunt a Deo ipso, idque immediate traditae. Nam etsi omnia in universum bona, nedum sana piorum Theologorum scripta sursum a patre luminum proficiscantur: tamen sacrae Literae

In quam sententiam aut docendi morem praeclara est divi Pauli admonitio, qui Coloss. 3 inquit: Sermo Christi habitet in vobis opulenter cum omni sapientia. Docete et commonete vos invicem cantionibus et laudibus, et cantilenis spiritualibus, cum gratia canentes in corde vestro Domino. Non satis habet tantus Apostolus nos uno tantum quodam modo, ut vel solis concionibus, vel sola librorum inspectione, verbum Dei tractare ac discere: sed omnino vult id fieri opulenter in omni sapientia, etiam mutuis admonitionibus, seu institutione canendo et psallendo Domino ex animo. Eadem de

attribuerunt: populari quidem illi artem Rhetoricam et quoddam grandius ac plenius dicendi genus, huic autem scholastico Dialecticam, et quoddam pressius tenuiusque sermonis filum: quorum illud prius Cicero Orationes, hoc vero Sermonem vocat. Dialectica enim non hominum aut affectuum rationem habet, ut Rhetorica: sed tota in indaganda, apteque evolvenda et explicanda proposita materia solerter versatur desudatque. Hasce duas discendi, dicendi aut docendi rationes, etiam in Christianae religionis tractatione habemus: nempe populares conciones in templis, et scholasticas

fructu excellit. Ne quis autem haec aliorsum ac dicuntur, accipiat, sciat me ipsa docendi genera non autem personas ac doctores conferre: multo etiam minus Ecclesiasticam dicendi docendique rationem vituperare, quae suas amplissimas laudes, nunc ob angustiam temporis reticendas habet. Necesse est enim, eam ob auditorum ruditatem, talem (ut supra ostendimus) non aliam esse ac fieri: idque adeo, ut si alium quasi habitum formamve induere conaretur, in vitium reprehensionemque

boni Ecclesiam Dei docuissent? Cur igitur illorum nugamenta et pleonectica decreta pro immota veritate nunc haberentur? 13 Patres, Papa, et etiam multa Concilia tantum de sui temporis causis ac controversiis egerunt, eoque nobis ac nostris controversiis minus conveniunt. At Scriptura habet generales normas, et ita est mirabiliter divinitusque temperata, ut omnibus temporibus ac controversiis sit perinde accommodata. 14 Ipsimet patres, ac praesertim saniores et vetustiores, nos a suis et aliorum scriptis ad solas sacras Literas, praecipue ubi de iudicio ac

Idem inquit: Beatus qui seminat super omnem aquam, ubi bos et asinus calcat: hoc est, qui seminat super populos duntaxat sequentes Testamenti utriusque doctrinam, non supervacaneas humanarum traditionum fabulas. Hieronymus super Matth. cap. 32, Quod de Scripturis non habet authoritatem, eadem facilitate contemnitur, qua probatur. Idem 24. quae. 1. Can. Non adferamus. Non adferamus stateras dolosas, ubi appendamus quod volumus, pro arbitrio nostro, dicentes: Hoc grave est, hoc leve est. Sed adferamus divinam stateram de Scripturis sacris, tanquam de

ac perinde in sacrae religionis dogmatibus ultimam nostrae credulitatis resolutionem in Ecclesiam faciendam, non quidem quod sit maioris authoritatis quam Scriptura, sed quia habet Spiritus promissionem. 29 Pergunt adversarii veritatis obiicere contra authoritatem verbi Dei: Omnes haeretici citant Scripturas, et inde (ut ipsi blasphemant) omnes haereses oriuntur. Quare non adeo magnifice est de sacris Literis sentiendum, autinde tantum iudicium ac norma

Christianae sunt sententiae divinitus revelatae, contra et supra captum humanae rationis. Ideo illis praecipue ac solis quidem nitendum est: nec contra eas valent ullae argumentationes, non solum ex Philosophia, sed ne quidem ex Scriptura aut certo verbo Dei deductae. Neque enim hîc locum semper habet principium hoc dialecticum, quod ex veris non sequantur nisi vera, etiam in bona consequentia: ut non sequitur: Deus est persona, et homo est persona: Christus est Deus et homo: Ergo duae sunt personae in Christo. Item: Deus factus est homo: Ergo divina natura mutata est in humanam, vel

habeat. Si ut consilium dixerit Ecclesia, Scripturam etiam in verbis praeceptivis explicatam, verbo vel praxi acceptandam, cum non habeat aliud authoritatis, quam uti per Ecclesiam dictatur, non sunt ad verba, sed ad experimentalem sensum Ecclesiae obligati. Quoniam Ecclesia est, quae non habet maculam neque rugam erroris et falsitatis, est enim corpus Christi, qui est veritas, et sic spiritu veritatis continue vegetatur et regitur. Dicet aliquis forsitan, quomodo Christi praecepta mutabuntur authoritate Ecclesiae. ut sint tunc obligatoria, quando Ecclesiae placuerit?

recipit Scripturam, ita et interpretatur. Sequuntur igitur Scripturae Ecclesiam, quae prior est, et propter quam Scriptura: et non e converso. Et qui ad hoc non respexerunt, impugnarunt Ecclesiam frustra, et se segregarunt ab Ecclesia. Et haec pertinax segregatio, per quam quis sensum suum, quem habet de Scripturis, praeponit Ecclesiae, haeresis Graece dicitur. Adhuc forte diceret aliquis: Christus dixit, Hoc facite in meam commemorationem. Praecipit igitur, Sacramentalem communionem fieri in sui memoriam. Non negamus praeceptum Christi esse, ut haec sic fiant in Ecclesia, uti

tempore, et etiam facultatem mutandi ea, multaque alia statuit, quibus adhaerere tenemur, eaque negantes haeretici censemur: Ergo (nota bene) pari ratione quodlibet generale concilium in spiritu congregatum, universalem Ecclesiam repraesentat, et est supremum tribunal, (nota bene) eademque habet potestatem ad quodcunque decernendum, statuendum, definiendum: quod idem est Deus, idem Christus; idem spiritus, eadem fides, eadem Ecclesia, etc. Sicut igitur tempore Apostolorum et aliorum sanctorum Patrum Ecclesia erat sancta et immaculata quae errare minime

minime poterat, extra quam nullus poterat salvari: ita et nunc, praecipue quoad essentialia fidei. Et sicut Petrus apostolus constitutus fuit a Christo (ut statim videbimus) princeps Apostolorum, et caput ecclesiae militantis: ita et (nota) quilibet summus Pontifex gerens vicem ipsius, eandem habet authoritatem. Et quidem tunc temporis ecclesia universalis ipsam repraesentans, habet authoritatem et potestatem cognoscendi, statuendi, determinandi circa omnia, quae ad fidem et Christianam religionem

fidei. Et sicut Petrus apostolus constitutus fuit a Christo (ut statim videbimus) princeps Apostolorum, et caput ecclesiae militantis: ita et (nota) quilibet summus Pontifex gerens vicem ipsius, eandem habet authoritatem. Et quidem tunc temporis ecclesia universalis ipsam repraesentans, habet authoritatem et potestatem cognoscendi, statuendi, determinandi circa omnia, quae ad fidem et Christianam religionem sunt pertinentia, etiam sine Scripturarum authoritate, quae Spiritu sancto regitur: ita

singulares eiusmodi, ut similes illis in Scripturis non inveniantur, quibus exponantur. (Observa ex sequentibus et praecedentibus, quod Scriptura sit mortua litera, sed intellectus Romanistarum est a Spiritu S.) Principio (inquit) intellectus Scripturae, quem per traditionem Ecclesia habet (veluti probavimus) non potest a divina authoritate Christi et Spiritus S. non promanasse. Si enim Scriptura ipsa non nisi inspirante ipso Spiritu S. (ut Petrus docet) tradita est, multo magis de eius intellectu, qui Spiritus et anima ipsius Scripturae est, istud idem credendum videtur.

Christus Scripturas sanctas sine earum sensu legitimo, quod nemo sani capitis debet asserere. Scripturam vero seipsam non posse in omnibus exponere, sed egere alio spirituali lumine, abunde a nobis probatum est in superioribus. Non enim, ut diximus, Scriptura sacra ideo divinam autoritatem habet, quia atramentum est sic vel sic delineatum: sed quia divinum sensum atque doctrinam Dei in se continet, ipsamque multoties usqueadeo reconditam, ut per divinam traditionem, et Ecclesiae sensum declarari desideret. Nam quid obsecro sibi vult, quod ultimo Lucae legimus de Christo redemptore

vel sic delineatum: sed quia divinum sensum atque doctrinam Dei in se continet, ipsamque multoties usqueadeo reconditam, ut per divinam traditionem, et Ecclesiae sensum declarari desideret. Nam quid obsecro sibi vult, quod ultimo Lucae legimus de Christo redemptore nostro, qui solus clavem David habet, ut librum septem sigillis clausum aperiat: cum post resurrectionem discipulis suis, per quos volebat Scripturam cibaria fidelibus administrare, sensum earundem aperuit et reseravit, nisi traditionem intelligentiae eius, illis impertiri velle, per quam citra offensionem haud difficulter

admisit, qui nobis eis linguis suum verbum tradidit, et genus humanum allocutus est. Sic isti inimici Dei ipsam normam verbi Dei pervertunt, perversamque eius Ecclesiae obtrudunt. In primo decreto quartae sessionis dicunt, in conversis ita prorsus tolli id quod vim rationemque peccati habet, atque ita illos prorsus puros ac innoxios reddi, ut nihil penitus eos amplius ab introitu caeli, remoretur. Cur ergo tales perpetuo ex mandato Christi remissionem peccatorum quaerere et mendicare coguntur? Hoc vero est, quod Ioannes dicit: Negantes se peccatum habere, Deum ipsum mendacii

constabiliunt θεόμαχοι isti Gigantes. Apostolus (inquiunt) vocavit se dispensatorem mysteriorum Dei, 1 Cor. 4. Ubi putant illi vocem dispensationis more Aulae ac Cancellariae Romanae aut etiam Canonistarum, intelligendam esse: ut cum illi dicunt, Papa habet potestatem dispensandi contra Apostolum, Evangelistam, et totum vetus Testamentum, id est, pro libitu statuendi et decernendi. De quibus ipsis dispensationibus recte sui proprii Canonistae pronunciant, quod sint potius dissipationes, quam dispensationes. Nihil tale un quam Paulus

Christo ac Paulo praedicta abominatio, in loco sancto stans, nempe magnus ille Antichristus, sese in templo Dei collocans, supra Deum ipsum efferens, omnibusque colendum et adorandum obtrudens: nunc certe ex eius nona sessione dubitare desinet, si vel micam pietatis, aut saltem sani cerebri habet. Nam in hac sessione, per suum illud conciliabulum, duo ingentia signa aut notas, ac veluti diabolica cornua suae Luciferianae superbiae exerit, dum et communionem sub utraque specie, quam hactenus ut extremam impietatem, horrendis execrationibus et anathematismis, ac insuper ferro ac igni

sub duabus speciebus recta, pia, sancta ac salutaris est. Communio sub utraque specie pia, sancta ac salutaris est: Communio sub utraque specie iuste ac sancte salutariterque damnata prohibitaque est, et sancte factum, quod innumeri Christiani ob eam exusti sunt, exuruntur ac exurentur. Ecclesia habet gravissimas et iustissimas causas prohibendi et damnandi utranque speciem: Ecclesia habet iustissimas sanctissimasque causas concedendi communionem sub utraque specie. Haec et alia prorsus ac ex diametro contradictoria, iubentur isti supplices Antichristi, qui sub utraque specie communicare

sancta ac salutaris est: Communio sub utraque specie iuste ac sancte salutariterque damnata prohibitaque est, et sancte factum, quod innumeri Christiani ob eam exusti sunt, exuruntur ac exurentur. Ecclesia habet gravissimas et iustissimas causas prohibendi et damnandi utranque speciem: Ecclesia habet iustissimas sanctissimasque causas concedendi communionem sub utraque specie. Haec et alia prorsus ac ex diametro contradictoria, iubentur isti supplices Antichristi, qui sub utraque specie communicare volent, profiteri, testari ac protestari coram Deo, tota Ecclesia, ac universo mundo: quod

liberavit, denuo retrahere. O' cave tibi pusille grex Iesu Christi, tunc vel maxime, ab isto infernali Arctolyco, cum talibus ovium pellibus vestitus ac ornatus ad te decipiendum ac aeterno exitio lacerandum ac devorandum accedit. Dona hostium, vere non dona sunt, ut habet Proverbium, sed longe pestilentissima ac praesentissima venena. Moveat te vivum et praesens Bohemicarum ecclesiarum exemplum, quibus ante 100 annos ista, et alia non parva multo honorificentius ac gloriosius concessa sunt: quae postquam semel denuo iugum et frenum tyrannidis Antichristi super

testatur. Biblia extreme iacuisse et tacuisse in Papatu. Vix centesimus sacrificus, aut etiam millesimus Christianus scivit, esse aliquem librum divinitus Ecclesiaedatum, secundum quem omnes salvandi vivere aut credere debeant. Hodierna etiam die vix vigesimus aut trigesimus sacrificus in Papatu habet Biblia. 24 Licentia allegorizandi et typizandi summa fuit, et adhuc est in Papatu. Quod revera est non ipsas sacras Literas, sed sui capitis somnia et mythologias, plausibilesque cogitationes, poemata aut inventiones docere. Quae ratio docendi non sacrarum Literarum cognitionem,

erit Bibliorum? Iam amplius mille anni sunt, ex quo S. Gregorius Magnus Papa questus est, plurimos quidem esse sacrificos qui canant in templis, paucissimos vero qui doceant. 38 Extrema licentia quidvis vovendi, votorumque exactio plerumque irremissibilis regnat apud adversarios. Quare habet unusquisque Biblia in sua libidine, aut prurigine sibi nota religionesque pro arbitrio eligendi et vovendi. Alius currit ad Occidentem quaesitum salutem apud Compostelanos: alius ad Orientem, Hierosolymam: alius hoc, alius aliud vovet pro libitu, omnia sunt secundum istorum Biblia recta ac

etiam ex ipsa ratione ac Philosophia, ut est illud argumentum de aeternitate mundi. 13 Philosophia cogitur ad unam summam, prudentissimam potentissimamque ac optimam causam aut naturam devenire, quam caeci instar utcunque divinat, pronuncians oportere esse unum tantum regem (ut Arist. habet) non multos: et licet videat ac fateatur se in ea vivere ac moveri, tamen suos sectatores patitur prolabi ad foedissima idola et abominationes. Haec vero doctrina ac Religio conservat hominem in certa agnitione ac etiam coniunctione unius causae naturaeque omnipotentis. 14 Totus

haereticos aut gentiles unquam sunt moliti. 36 Esse quosdam malos genios, et etiam bonos, illosque adversari bonis hominibus et omni honestati, experientia vel in ipsis obsessis docet. At de hisce utrisque et eorum natura ac operibus nulla prorsus scientia aliquid certi ac explicati habet, praeter solam Christianam doctrinam. 37 Quicunque huic doctrinae contradicunt, affectibus suis tantum sine ratione ulla obsequuntur: aut saltem non satis diiudicant aut exigunt rationem veritatis et falsitatis in hac et aliis Religionibus. Atque hinc omnis error oritur.

110 Quis est vestrûm homo, quem si petierit filius panem 254 Multi mihi dicent in illa die, Domine Domine 189 8. Ego homo sum, habeo sub me milites, etc. 223 Confestimque fuit mundata lepra eius. 188 Filius hominis non habet, ubi caput reclinet 158. 159 9. Cum auferetur ab eis sponsus, tunc ieiunabunt 309 Non oportet vinum novum in veteres utres imponere 201 10. Qui invenerit animam suam, perdet eam 194 Non vos pluris estis quam passeres multi 205 Ne metuatis ab

quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali? 213 Sicut Ionas fuit in ventre ceti per tres dies et tres noctes 202 Si satanas satanam eiicit, quomodo ergo stabit regnum eius? 213 13. Propterea per parabolas loquor eis, etc. 190 Qui enim habet, ei dabitur 221 Simile est regnum caelorum homini seminanti bonum semen in agro suo 203 Videntes non vident, et audientes non audiunt 194 15. Populus hic labiis me honorat 212 16. Qui voluerit animam suam servare 186 17. Hic est filius meus

enim impossibile erat legi, etc. 354 Quomodo etiam non cum illo nobis omnia donabit? 272 Scimus autem, quoniam diligentibus Deum, omnia cooperantur in bonum 268 Solicita expectatio creaturae expectat revelationem filiorum Dei 188 9. An'non habet figulus potestatem ex eodem luto, etc. 221 Iacob dilexi, Esau odio habui 220 Israel sectatur legem iustitiae, etc. 207 Potestati eius quis restitit? 193 Quod si Deus volens ostendere iram, etc. 194 Quorum

Contrariis ratiocinari in divinis, temeritas 320 contritio et fides saepe per folia et flores indicantur 316. poenitentiae pars 324. quid. ibid. contritionis causa quae 34. 35 in Conversis prorsus tolli id quod vim peccati habet, papistarum assertio, 428 convicia in disputationibus cavenda 412 cor adamantinum praecipue a Sacra scriptura accusari 370. animae rationalis sedes 194. hominis fons omnis mali 380. in Scriptura quid. 341. lapideum 371. quid Scripturae 370.

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report