Your search found 1174 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 577-696:

GENERALES REGULAS CONTINENS ALTERA PARS. AUTHORE MATTHIA FLACIO ILLYRICO ALBONENSE. Huius Operis multiplicem necessariumque usum ac rationem, Lector, ex Praefatione intelliges. Accessit quoque Rerum et verborum toto Opere praecipue memorabilium index. BASILEAE, Ex officina Hervag. per Eusebium Episcopium. M D LXXXI.

male sanas, aut vitio admixti pravae intelligentiae veneni insalubres Scripturae locutiones sanent, removendo ab eis afflatum infusumque filiorum serpentis venenum, et restituendo eis suum nativum ac salubrem sensum, notionemque, ut sint maneantque salutaria verba vitae. Quod quidem etiam ego in toto hoc opere CLAVIS, omni conatu, collatis quanta potui diligentia Scripturae locis, consultisque linguarum fontibus, Dei ope perficere contendi, dum et singulis vocibus ac locutionibus, suum pristinum ac nativum vigorem sensumque, et toti contextui in unoquoque Scripturae loco, reddere sedulo

meta exoptata laborum,
Fac pateat nobis in tua regna via:
Ut tecum patria felices sede, queamus
Expertes omnis, vivere et esse, mali.
Vive diu Lector, quem tangunt fata piorum,
Ferre quod innocuos tristia multa vides.
Et Christo dignas toto cane pectore laudes,
Omnis qui solus fons et origo boni.
Denique et in Sacris semper meditare libellis,
Hinc etenim nobis vita salusque fluunt.
Quaeque suo charus genitor congesta labore
Edidit, his felix utere: vive diu.

COGNOSCENDI SACRAS LITERAS, TRACTATUS I. PRAEFATIO. Initio huius Secundae Partis meorum Hebraismorum, putavi me rectissime facturum, si caeteris omnibus praeponerem hoc Compendium de ratione cognoscendi sacras literas. Etsi enim in toto ferme hoc Opere nihil propemodum aliud quam hoc ipsum agitur ac docetur: tamen in uno etiam loco separatim, quasi praxim totius operis proponere operaeprecium duxi: idque potissimum hic initio Universalium Regularum. Hoc enim tractatu cognito primum, melius scient Lectores, quem usum vel ex

nosse mysteria Dei: et ipse illa vult revelare parvulis, et abscondere sapientibus, pro suo beneplacito: sicut ipse Dominus IESUS testatus est. 50 Multa etiam piis abscondita sunt, ut tanto ardentius scrutentur Sacras literas, et petant patefactionem clariorem. In horum igitur utrunque toto pectore intenti esse debemus, tum meditando in lege Domini die ac nocte: tum etiam perpetuo ardenterque orando, Domine adauge nobis fidem et Spiritum. 51 Denique hic quidem debemus, ut in aenigmate ac imperfecte, agnoscere Deum, et eius mysteria: in altera vita perfecte, ac a facie

debemus, ut foetus in utero materno divinitus conclusus sua sorte contentus est, etiamsi fulgentissimum solem non cernat. Remedia. Hisce quasi remoris et incommodis salutaria remedia quaerere, et aliis quoque communicare. et pium et utile fuerit. Quod in toto hoc opere sedulo a me fiet, sicut et ab aliis illustrandi Sacri sermonis studiosis scriptoribus factum est. Neque enim hae difficultates, piis praesertim, insuperabiles prorsus sunt. Proposuit enim ille benignissimus caelestis pater multa salutaria horum impedimentorum remedia. Sit

expositio Scripturae est, testantibus id etiam ipsis Patribus. Ultimum remedium sint bonae ac perspicuae versiones, et fidi Sacrarum literarum interpretes, praesertim qui textum magis dextre tractarunt. Verum quoniam haec res longe maximi momenti est: ideo, licet in toto hoc opere ea tractentur quae huc potissimum spectant, tamen etiam hunc proprium tractatum constituam, in quo Regulas recte cognoscendi Sacrum volumen proponam. Primum vero ex eo ipso non paucas

argumentum aut summam eius habere: aut sicut ad cognoscendas partes vel partiales tabulas Cosmographiae prodest initio universalem typum considerare, et mente concipere. Mens enim humana si initio rei summam breviter concipiat, ac veluti in conspectu oculisque semper habeat, facilius postea in toto prolixoque opere versando singula complecti, et inter sese conferre potest. Hanc vero summam veteris ac novi Testamenti nobis suppeditant Evangelistae, et ipse Christus toties ingeminans: Haec autem facta sunt, ut impleretur Scriptura. quibus monetur auditor de Minore supradicti summarii

genera eaque quasi contraria. quorum prius quidem, teste Paulo, dicit, Qui fecerit ea, vivet in eis: seu plenissima obedientia legis perducit facientem in vitam aeternam. alterum vero contra clamat: Qui crediderit, aut fide apprehenderit illum. qui solus legem praestare potuit, ac praestitit pro toto genere humano, is servabitur. Duo ergo sunt genera doctrinae, Lex et Evangelium: eaque per se suaque natura revera contraria. alterum enim non nisi dignis ac iustis salutem offert, alterum vero tantum indignissimis. Concordant vero hoc modo, quia alterum est superius altero. cedit

scriptorum ac partium materias aut subiecta, et illarum determinationes. 20 Idem vult, explicantem sacras literas recte eas secare: 2 Tim. 2. Quod requirit non solum solidam cognitionem vocum et significationum, phrasium ac sententiarum, praeterea singulorum membrorum aut partium in toto corpore uniuscuiusque scripti, in quo est sita etiam tota dispositio librorum aut scriptorum: verum etiam ipsarum rerum aut materiarum, quae in Sacris literis continentur, exactam distinctionem, ut vigilantissime ac oculatissime separentur, inter sanctum et profanum, creatorem et creaturam,

ita dicam) caput, pectus, manus, pedes, etc. Ibi igitur accurate expendas, quale illud corpus sit, quomodo omnia ea membra complectatur, quave ratione illa tot membra aut partes ad efficiendum hoc unum corpus conveniant: quae nam sit singulorum membrorum vel inter sese, vel etiam cum toto corpore, ac praesertim cum capite ipso, convenientia, harmonia ac proportio. 12 Denique utile fuerit, etiam in tabellam diducere totam illam unius corporis in tam varia membra anatomiam aut diductionem, quo tanto liquidius et animo percipere ac intelligere opus illud queas, et

infigere, cum ita sub oculos in synopsin aut unum quas: aspectum omnia subiecta habueris. 13 Haec vero quatuor, scopus, argumentum, dispositio et tabellaris synopsis, proba, vera ac genuina esse debent. Sicut enim, si vera sint, plurimum adiumenti afferunt: ita contra, si prava sint, toto caelo lectorem errare faciunt. Maxima igitur in eis vigilantia, cautaque examinatio adhibenda est. 14 Afferunt vero ista quatuor haec sequentia commoda: primum scopus ipse et tota summa singulis partibus atque adeo dictis sententiis et vocibus magnum lumen affert, ut tum clarius

examinatio adhibenda est. 14 Afferunt vero ista quatuor haec sequentia commoda: primum scopus ipse et tota summa singulis partibus atque adeo dictis sententiis et vocibus magnum lumen affert, ut tum clarius perspicere queas quis sit genuinus eorum sensus, et quis non. Quod enim a toto illo scopo et argumento aut summa dissonare videtur, id hauddubie alienum ac falsum est. 15 Praestat etiam dispositio, ut tanto melius singulas partes cum illo scopo concinnare possis, duplicemque inde fructum percipias, dum et singularum sententiarum utilem institutionem habes, et

genere scriptionum aut librorum sacrorum alibi in hisce Regulis dictum est. 21 Quo veluti genere scripti animadverso, tum porro eius partes aut membra, seu quasi quasdam subdivisiones inquiramus. Quibus inventis ac distributis, illarum tum inter sese mutuo convenientiam, tum et cum suo toto consideremus. Impossibile enim est esse aliquod sanum scriptum, quod non certum scopum, certum quoddam genus alicuius (ut ita dicamus) corporis exhibeat, et aliquas partes aut membra in se complectatur, quae certo ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto corpore,

tum et cum suo toto consideremus. Impossibile enim est esse aliquod sanum scriptum, quod non certum scopum, certum quoddam genus alicuius (ut ita dicamus) corporis exhibeat, et aliquas partes aut membra in se complectatur, quae certo ordine, ratione ac quasi proportione, tum inter se, tum etia cum toto corpore, ac praesertim cum scopo suo sint coagmentata: sic enim examinato scripto, necessario fiet nobis familiarius ac dilucidius: nec aberit spiritus ac benedictio Domini omnia suggerens, ac in omnem veritatem nos deducens, si modo serio in verbo eius sudaverimus. 22 Profuerit

sint mirabili artificio, sibique invicem consonanti harmonia conscriptae, ut non solum diversi earum libri aut scripta, diversaque loco, sed etiam idem locus, ac totus contextus supra modum sese illustret ac explicet: utque non aliunde felicius omnia dubia tollantur ac explicentur, quam ex ipsomet toto loco diligenter ac in timore Dei expenso. Qua arte aut singulari commoditate nullus alioqui author, aut scriptum confectum reperitur. Omnino recta distributio textus mirifice illustrat veram sententiam: sicut et in tota rerum natura coniungere coniungenda, et separare distinguenda,

non Scripturae sensa illis centonibus efferrent. Hoc genus tristissimae et perniciosissimae calamitatis inter alias innumeras quae ibi grassatae sunt, diligentissime observandum est. Quo magis ista religiosa diligentia adhibenda est, ut sensus locorum tum ex scopo scripti aut textus, tum et ex toto contextu petatur. DE VARIIS DIFFICULTATIBUS IN VERBO, PHRASI, SENTENTIA, AUT TOTO HABITU ORATIONIS. Variae difficultates se obiicere solent, quae remorantur interdum Lectorem, quas breviter commemorabo, et simul convenientia remedia

quae ibi grassatae sunt, diligentissime observandum est. Quo magis ista religiosa diligentia adhibenda est, ut sensus locorum tum ex scopo scripti aut textus, tum et ex toto contextu petatur. DE VARIIS DIFFICULTATIBUS IN VERBO, PHRASI, SENTENTIA, AUT TOTO HABITU ORATIONIS. Variae difficultates se obiicere solent, quae remorantur interdum Lectorem, quas breviter commemorabo, et simul convenientia remedia asscribam. 1 Primum solet aliquando mendum vel scriptionis aut impressionis, praesertim distinctionum, si legas, vel

variata locutione solet res diversissima adiici: ubi sedulo vigilanterque cavendum est, ne nos unum idemque esse et agi arbitremur. ¶ Dictum est hactenus de obscuritate, vel in unica voce, vel in phrasi, vel etiam in pluribus verbis haerente. Nunc expendamus eas difficultates, quae in toto habitu sententiae, aut integro contextu haerent. 1 Eae autem sunt aut oriuntur ex tribus potissimum fontibus: nempe sermone, rebus, et Scripturae disserendi consuetudine. de quibus singulis ordine dicemus. In toto sermone est obscuritas ob schemata, ut sunt Parabolae, Proverbia,

in pluribus verbis haerente. Nunc expendamus eas difficultates, quae in toto habitu sententiae, aut integro contextu haerent. 1 Eae autem sunt aut oriuntur ex tribus potissimum fontibus: nempe sermone, rebus, et Scripturae disserendi consuetudine. de quibus singulis ordine dicemus. In toto sermone est obscuritas ob schemata, ut sunt Parabolae, Proverbia, Aenigmata, pleniores Allegoriae: de quibus in hac parte universalium Regularum agetur, unde agnosci et intelligi poterunt. Quibus accedant adminicula supra indicata considerandae materiae, et totius contextus. 2

videndum etiam est tum quaenam sit, tum et quomodo aptissime explicari queat, omnes enim figurae certa ratione ad proprium sensum tendunt, eumve explicant. 6 Primum igitur diligenter observetur, quousque sese illa figurata oratio extendat: ubi incipiat, et ubi desinat. Deinde, quid in toto eo loco proprie ac ex professo agatur. Plerunque enim improprie dicta, a praecedentibus vel etiam sequentibus declarantur. Expensa igitur materia subiecta ac scopo, tum et praecedentibus ac sequentibus, mox profecto attente ac in timore Dei cogitanti succurret aliquid quod cum illis conveniat,

locum Scripturae, ubi eadem res, idque (si possibile est reperire) simili sermone tractetur. Sit pro exemplo horum, quod Psal. 110 parabolice dicitur, Ex utero ab aurora tibi ros iuventutis tuae. aliqui hoc trahunt ad divinam Christi nativitatem, alii ad humanam: sed quandoquidem in toto eo versiculo agitur de subditis Meschiae, quam sint futuri prompti in eius obsequium, quamque specioso ornatu induti, sicut si omnes essent illis speciosissimis sacerdotum Sacris vestibus ornati: reliquum est ut etiam indicetur, quomodo sint illi nascituri: nempe tum ex divino semine,

aut alioqui a nostro more loquendi nimium alienum: cuiusmodi nobis necessario multa in Sacris literis sese offerunt, utpote iam olim et a gente linguaque remotissima a nostra conscripta: ubi non raro expedit magis in mentem quam in verba Scriptoris respicere. Cum enim nobis constat, quid in toto eo libro agat Scriptor, quid etiam in proxime praecedentibus et sequentibus, non difficulter divinabimus, quid etiam illa obscura sententia dicere velit, praesertim si aliunde totam eam materiam de qua ibi agitur, probe didicerimus, et similia Scripturae loca, sive quo ad res; sive quo ad

vertunt) Hebraeorum 11. explicui collatis duobus similibus dictis ex eiusdem epistola. Vide vocem Fides, ubi etiam plura exempla sunt. Sic in verbo Dono, contuli duo loca locutione simillima, ac pene etiam sensu, ex 1. Thess. 4 et 5. Verum cum innumera passim habeantur exempla etiam in hoc toto Opere, non immorabor in hac re diutius. Hanc Regulam exponendi Scripturam, etiam patres plurimum probant. Contra autem pontifex cum suis, vult pro suo arbitrio non tantum obscuram, sed et evidentissimam scripturam interpretari, plane praetoria autoritate ac potestate. 34 Ad hanc

servatur aliena iustitia. Dialectici solent docere contradictionem esse unius et eiusdem, non nominis tantum, sed nominis et rei simul, ad idem, secundum idem, similiter et in eodem tempore. 3 Quapropter observandum est, quod omnis contrarietas non tantum dictorum Scripturae, sed et in toto genere ad eam summam reduci posse videtur, quod eidem subiecto contraria, vel inter sese pugnantia, seu certe incompatibilia tribuantur. ut, circumcisio est omnino observanda, Geneseos decimoseptimo: Circumcisio nullo modo est observanda, Galatas quinto. Parentes sunt diligendi, Exod. 20.

seipsum servare non potest, Matth. 27. Respondeo: Potest, sed non vult. 23 Postremo innumerae plane sunt occasiones hallucinandi, ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere disserui, et forte adhuc de ea re proprium tractatum edam, adhaec multorum conciliatorii libelli extant: ideo nunc de hac materia nihil amplius adiiciam. DE LOQUUTIONIBUS ET VOCIBUS AD INGENIUM NATURAMQUE HOMINUM et LOCORUM

Sic et in Sacris literis fit saepe mentio vel aliquarum veterum consuetudinum illius gentis, vel historiarum, vel naturae locorum, vel animalium aut animantium, ac lapidum, vel artium, vel aliarum huiusmodi rerum, quae dicta ac loca sine noticia prae dictarum rerum intelligi nequeunt. De quo toto genere postea proprio capite prolixius agetur. Exempla proferemus singulorum, 2 Mos fuit illi genti, in suis luctibus radere caput, barbam, ia cere in cinere aut cilicio, tenuiter sorddeque victitare, conspergere caput pulvere: contrarius autem, in laeticia. Sic etiam fuit

et illa multorum etiam veterum admonitio de Ecclesia, quod cum sit in genere coetus omnium per verbum vocatorum, et doctrinam ac sacramenta Christi profitentium, inter quas sunt aliqui quasi perfectiores, aliqui imbecilli, aliqui etiam improbi: diligenter attendendum sit, ubi Scriptumin genere de toto coetu loquatur, ubi de illis quasi perfectioribus, ubi de imbecillis, et denique ubi de illis occultis hypocritis, seu putribus piscibus, et infrugiferis palmitibus, ut eos Christus pingit. Usitatum enim est in omnibus linguis, ut generales loquutiones aliquando tantum in aliquas

sunt, non repetam: non potest dici, quantum lucis iudicio in cogitando, dicendo ac scribendo afferat: quantoque sit plenior ac solidior cognitio, si quis totius artis idea bene animo comprehensam habeat, noverit ubi principium, medium, aut finis sit, et omnino singularum inter sese partium, ac cum toto harmoniam pernoscat. Verum de Methodis in quodam libello, tit. Paralipomena Dialecticae, diligentius disputatum est: quem, qui hanc materiam plenius cognoscere volent, legant. Quod si quae hic obscurius, brevius, aut etiam rudius dicta, propositave sunt, spes est exoriturum, qui ea

est, quod et ius Caesareum ex individuis potissimum extructum est, et per ea quoque: traditur: in quo cum sacro Dei iure valde convenit. 20 Nec tamen sunt Sacrae literae prorsus per individua traditae. Nam passim multae universales sententiae, praesertim in Psalmis, Prophetis, et toto Novo testamento interseruntur: quibus singularum personarum tractationes ad totum genus accommodantur. 21 Deinde, cum de singulis personis Scriptura agit, plerunque de eis ita agit, ut totum genus per eas intelligi velit: vel etiam omnes homines, in eis tanquam in fontibus

accepisse. Vult quoque intelligi in eo totum genus humanum lapsum esse, ac datam ipsi promissionem sanationis per benedictum semen, toti humano generi dari ac valere: quia ille erat pater ac veluti fons totius humani generis, ac in eo omnes homines continebantur. Quare quae cum eo Deus agebat, cum toto humano genere agebat. Sic et quae de iustificatione ac salute Abrahami per fidem dicuntur, de omnibus intelligenda sunt: quia ille erat pater omnium salvandorum. 22 Paulus quoque egregie illas individuorum tractationes in genera extendit, Rom. 4. 15. et 1 Cor. 10, docens quod

caelitus testa tus est IESUM esse filium suum, et eum a Deo venisse, et nomine Dei fidelissime dicere quae ab ipso audisset. Sic ille porro edo cuit et misit Apostolos suos, sicut ipse a patre missus fuit, instructos certissimis ac evidentissimis miraculis, ita ut testarentur de eo verissime coram toto orbe terrarum, adeo ut non illi loquerentur, sed Spiritus patris caelestis per os eorum. De tali certitudine sui testimonii ac doctrinae, etiam Paulus gloriatur, dum passim ostendit se esse Apostolum, ac immeditate a Deo ipso eiusque filio vocatum. 35 Sequitur igitur secunda

LIBRIS. Expositis ergo hactenus generalibus praeceptionibus, nunc ad eam observationem progrediamur, quae singulorum librorum naturam proprietatesque annotat. Habent enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia

atque poenis: de tentationibus, utiliter a Deo immissis: de poenitudine ac resipiscentia: de eo quod etiam boni in hoc mundo premuntur calamitatibus: quod non fidendum secundis successibus: de providentia, de ira Dei: de sapientia, iustitia, et potentia Dei. In hos praecipuos Locos decet Lectores toto intentos esse animo, qui inde fractum aliquem referre gestiunt. Incidunt nonnulla, quae ex elementis Philosophiae naturalis (cuius apparet priscos fuisse apprime studiosos) intelligentur certius ac plenius. Reliqua ex communibus praeceptionibus fient pervia.

tantisper dum causam semel susceptam quo cupit deduxerit. Quapropter quod Graeci de Pericle dicere solent, eum fulminare, tonare, et totam commovere Graeciam: id nos multo iustius de nostro dicemus Paulo, qui vere fulmina et tonitrua sua oratione ciebat, quae in universa Asia atque Europa, imo toto orbe, quam late patet, exaudita sunt: et hodie quoque adhuc vox eius apud nos per Dei gratiam, magnificum quiddam sonat, omnibusque seductoribus infestissima ac plane intolerabilis est. Verum de Paulino sermone postea proprio Capite agetur. Hactenus dixi, quid in legendis Pauli

sunt ergo omittenda, atque opportunius quidem ista in initio, quam usquam alibi, quandoquidem delectant, excitantque auditores: praeterea sine iis ad sequentia non patet aditus. 3 Porro tertio loco progressio fit ad explicandum, quis sit status sive propositio, aut quid potissimum in toto scripto contineatur. 4 Tum quarto, quot et quas in partes maiores diducatur: veluti si in eodem libro plures contineantur graves disputationes, plures conciones exhortatoriae, vel perpetuae narrationes, aut huiusmodi. Ad hunc modum dicimus Epistolam ad Romanos (praeter exordium, et

omnia prodest ordine commonstrare, atque eadem opera quid his singulis tractetur, breviter summatimque perstringere. Cumprimis vero conducit ista diligentia ad docendum auditorem, quid expectandum ipsi sit in sequentibus, atque ut ad ea percipienda avidius anhelet: qua ex re etiam fit, ut de toto opere quod enarrandum proponitur, sentiat honorificentius. 6 Multo autem experrectior et alacrior reddetur auditor, si sexto loco demonstretur, quanta utilitas et publice ad Ecclesiam, et privatim ad conscientias, ex cognitione earundem rerum sit perventura. Quod quidem commode

quam a Deo ipso sanari potuisse, eoque filium esse incarnatum. Sexta ostendit, hominem seipso non frui, sed uti debere, seu seipsum tantum propter creatorem amare. Septima et octava, post Deum solum hominem esse diligendum, et quatenus. Nona sententia exponit, quid sit diligere Deum ex toto corde, et proximum ut seipsum. Decima docet, Deum ita diligere nos, ut nobis in nostrum commodum utatur. Postremo ostendit, totius Scripturae finem esse dilectionem Dei aut proximi. Secundo libro agit de signis: ea dicit esse, quae praeter id quod in oculos ingerunt, aliquid aliud

(inquit Augustinus) dici potest de Spiritu et litera. Unde frequens est transitus de litera in spiritum. Proinde vigilare debet studiosi lectoris intentio, ut intelligatur quid secundum spiritum, quid secundum literam sit accipiendum. Quartam regulam ponit de specie et genere: id est, de parte et toto. Scriptura saepe parti, videlicet Tyro, BabyIoniae, sive alterius cuiuslibet provinciae civitati, tribuit ea quae conveniunt omnibus gentibus. Proinde in Scripturis intelligendis vigilare debet lectoris intentio, ne quaerat in specie seu in parte, quod certius et melius potest invenire in

et toto. Scriptura saepe parti, videlicet Tyro, BabyIoniae, sive alterius cuiuslibet provinciae civitati, tribuit ea quae conveniunt omnibus gentibus. Proinde in Scripturis intelligendis vigilare debet lectoris intentio, ne quaerat in specie seu in parte, quod certius et melius potest invenire in toto. Quintam regulam ponit de temporalibus, aut quantitate temporum, quae Regula, (ut inquit Augustinus) etiam de aliarum rerum numeris est accipienda, ubi vigilare debet lectoris intentio, ut intelligat in Scripturis saepenumero aliquid dici secundum totum aliquod tempus, quod secundum partem

atque copiosius, quam possunt existimare, vel credere qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt literis sanctis, eorumque scientia ad eas intelligendas aliquantum adiuvantur. Admoneo ergo, ut a Grammaticis discantur. Verum nos de hac re satis in hoc toto Opere disseruimus. Hyperbole in sacris Literis quandoque invenitur. August. 16. De civitate Dei, cap. 2. et in ult. cap. Evangelii Iohannis. Invenitur et antiphrasis. August. contra mendacium ad Crescentum cap. 10. Unde tropi mendacia non sunt.

numerus quam potest esse omnium hominum ab ipso Adam usque ad terminum saeculi? Quanto ergo magis quam semen Abrahae, non solum quod pertinet ad Israeliticam gentem, verum etiam quod est, de faturum est, secundum imitationem fidei toto orbe terrarum in omnibus gentibus? Eodem locutimis genere dictum est et a Iohanne in Evangelio, totum mundum capere non posse libros qui scribi possunt de signis quae Dominus IESUS fecit. Salva enim rerum fide, plerunque verba excedere videntur fidem; quod non fit, quando aliquid, quod erat

cum de vocatione Abrahae a Domino ageret, patris Abrahae non meminit: sed hoc solum nos docuit, quod videns abire filium, ierit cum eo. Quod autem amplius non enartavit, quod mortuus est, posteaquam habitavit in Charris. Consuevit Scriptura aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere. Gregor. 3. Moral. capite nono.

EXPLICATIO. Pro parte totum ponit, sicut ad monumentum Maria queritur dicens: Tulerunt Dominum meum, nescio ubi posuerunt eum. Solum quippe corpus Domini quaesitura venerat, et quasi totum simul Dominum sublatum

Gregor. 3. Moral. capite nono.

EXPLICATIO. Pro parte totum ponit, sicut ad monumentum Maria queritur dicens: Tulerunt Dominum meum, nescio ubi posuerunt eum. Solum quippe corpus Domini quaesitura venerat, et quasi totum simul Dominum sublatum deportat. Pro toto partem, ut sicut Iacob familiam describens ait: Intravit Iacob in Aegyptum cum anim abus septuaginta. Quae nimirum cum animas commemorat, constat quia [?: in-ntium ] et corpora comprehendat. Nominum mutatio, aut impositio, a Deo, aut in illis additio, spiritalis gratia

dicimus pertinere, idcirco, quia unaquaeque res ex effectu perspicitur, et ea est facti causa, atque facientis intentio. Probatio, quod harum acceptationum causae ad futura respiciant. Gentium fides, pro spe vitae aeternae religionem sequitur Christianam. Nam Christus ipse dominus toto doctrinae suae remedio, actuumque miraculis, nec non resurrectione atque ascensione, futuram vitam docuit, promisit, approbavit, indulsit. Iam caeteras acceptationes quis pro Domino sacramentisque ignorat effectas? Ipse Abraham, Isaac, lacob promittitur salutem gentibus collaturus: propter eum

divinarum Scripturarum custodire debemus: ea quae dicuntur, dicenti conveniant: ut a causis, pro quibus sunt dicta, non discrepent: ut concordent temporibus, locis, ordini, intentioni. Intentionem divinae Scripturae eam dicimus, quam ipse Dominus dixit: ut diligamus Dominum ex toto corde, et ex tota anima: et proximos tanquam nosipsos. Doctrinae autem corruptio est et contrartum, Deum non amare vel proximum. Huius contrarietatis causa quae sit. Causa malorum in ipsis est, qui mali sunt: quia dum libero arbitrio atque bene concesso inordinate utuntur

44 Aliquando etiam contra, licet rarius: In caelestibus, pro in caelis. Marc. 5: Veniunt quidam ab Archisynagogo, dicentes: Filia tua est mortua, id est, ex eius domo. nam Iairus ibi erat, et ad illum ea dicebantur. Sic, Ardet Ucalegon, apud Vergilium. 45 Pars pro toto, et contra, ad Synecdochen pertinent, de qua suo loco. Sic saepe anima, mens, spiritus, aut cor pro toto ponitur. Sic dictum Psal. 7, Scrutans corda et renes,

illum ea dicebantur. Sic, Ardet Ucalegon, apud Vergilium. 45 Pars pro toto, et contra, ad Synecdochen pertinent, de qua suo loco. Sic saepe anima, mens, spiritus, aut cor pro toto ponitur. Sic dictum Psal. 7, Scrutans corda et renes, simpliciter quis exponere posset de omnibus interioribus, aut etiam occultissimis totius hominis, quae omnia Deus perspiciat, nedum ista externa ac propalam manifesta. Israel nomen totius populi, pro uno Achan ponitur: seu

ἀρχὴν ὅτι καὶ, ponitur nomen principium pro adverbio, et ὅτι suo more transponitur: sensus est, Id sum quod inde ab initio dixi vobis. 2 Adverbia temporis definiti saepe indefinite ponuntur. Sic Hodie pro toto praesenti tempore ponitur: Heri pro quovis praeterito, sicut et nudiustertius: Cras indefinite pro quovis futuro. Hodie aliqui exponunt in Psal. 2, Hodie genui te, de omni aeternitate. Castalio accipit pro adverbio affirmativo: quia illa videntur esse certiora ac magis rata,

alibi dictum est. Est etiam plena Regula, quod aliquando assertiva conditionaliter, et conditionalia interdum assertive dicantur. 19 Alias ius aut quasi potentia, ut Physici loquuntur, in dicendo respicitur: alias factum, actus aut praxis: ut cum Christus dicitur pro omnibus, aut pro toto mundo mortuus: de iure, quod omnibus salus per eius mortem acquisita sit, dicitur. Seu de potentia, quod omnes per eum salvari queant. Alias vero de facto dicitur, Pro multis passus, ut filios Dei dispersos congreget, Iohan. 11. Ubi actus, factum aut praxis indicatur, eo quod non omnes

Scriptura ex alia re ad aliam progrediens, multa verba ex illa priori transumat in sequentem, quasi durius aut etiam violentius eis abutendo. Cuius moris praeter praecedentia est illud Iohan. 6 valde illustre exemplum. Ubi quoniam initio miraculose panibus paverat multitudinem, ideo postea in toto capite utitur metaphorice vocabulis Panis, potus, cibi et comestionis ac potationis: assumptis nempe illis vocibus aut Metaphoris ex praecedente illo miraculoso facto, et in sequentem concionem translatis:

pocula et res lavandae sunt, ut animus sit mundus, sed lavate cor prius, et ecce mox omnia externa erunt vobis munda: quia omnia sunt munda mundis. Vicina aliquatenus est haec figura ei, quam supra nominavimus Contentionem, inter Amplificationis species numeratam. Merismon, cum posito toto aut genere mox subiungimus partium aut specierum enumerationem, alibi exposuimus. Erotema interrogatio, in Capite de interrogatione ac responsione expositum est. Exempla huius schematis sunt passim obvia. Rom. 3, In quo igitur praestat Iudaeus? Multum per omnem modum,

male referas etiam Anthropopathiam, cum Deus sub hominis specie producitur exhibeturve. de qua in Metaphora. PRAGMATOGRAPHIA est, cum res aut actiones summo studio ac dexteritate verbis pinguntur, non tantum gestae esse dicuntur, sed ut gestae sunt exponuntur, idque non in genere aut toto, sed per singulas species vel partes, ut quasi coram monstrari, et plane oculis subiici videantur: ut cum herbae, arbores, aliave simplicia, ut etiam incorporea diligentissime describuntur, praesertim addito aliquo gesta in oculos incurrente: aut cum etiam actiones depinguntur, ut urbium

Sic portae pro pincipibus, qui in illis regionibus crebro solent ob refrigerium aurae in angusto loco magis refluentis sedere. Sic poculum aut calix pro potu. Aurum et argentum, lignum, lapis et aes tum pro idolis, tum pro vasis aureis, argenteis, ligneis aut similibus. Pars pro toto. Sic multoties etiam anima pro toto homine. Gen. 45, Descendit Iacob cum 70 animabus in Aegyptum. Psal. 25, Anima eius in bono commorabitur, id est ipse. Sic caput pro toto homine. 2 Sam. 19, Confudisti hodie vultus servorum tuorum, pro servos tuos. Scrutari

in illis regionibus crebro solent ob refrigerium aurae in angusto loco magis refluentis sedere. Sic poculum aut calix pro potu. Aurum et argentum, lignum, lapis et aes tum pro idolis, tum pro vasis aureis, argenteis, ligneis aut similibus. Pars pro toto. Sic multoties etiam anima pro toto homine. Gen. 45, Descendit Iacob cum 70 animabus in Aegyptum. Psal. 25, Anima eius in bono commorabitur, id est ipse. Sic caput pro toto homine. 2 Sam. 19, Confudisti hodie vultus servorum tuorum, pro servos tuos. Scrutari corda et renes, id est totum hominem.

aes tum pro idolis, tum pro vasis aureis, argenteis, ligneis aut similibus. Pars pro toto. Sic multoties etiam anima pro toto homine. Gen. 45, Descendit Iacob cum 70 animabus in Aegyptum. Psal. 25, Anima eius in bono commorabitur, id est ipse. Sic caput pro toto homine. 2 Sam. 19, Confudisti hodie vultus servorum tuorum, pro servos tuos. Scrutari corda et renes, id est totum hominem. Psal. 7, Dies pro tempore, Hodie pro praesenti, Cras pro futuro, Heri pro praeterito, valde usitata sunt. Illustris pars saepe sibi sumit

renes, id est totum hominem. Psal. 7, Dies pro tempore, Hodie pro praesenti, Cras pro futuro, Heri pro praeterito, valde usitata sunt. Illustris pars saepe sibi sumit totius locum, dignitatem aut nomen. Sic Sion pro tota Hierosolyma, Hierosolyma pro tota Iuda, Iuda pro toto populo. Huc referre possis et illa, quod Matth. 7 sententia, Quod tibi vis fieri, alteri facito, dicitur complecti aut etiam esse summa totius Scripturae: et eiusdem 22, quod duo praecepta charitatis, totam Scripturam contineant: et Rom. 13, quod dilectio proximi sit legis impletio. Item

dicit, Nisi venissem ac docuissem et miracula fecissem, peccatum non haberent. Ubi illud ingens peccatum damnati agniti Meschiae, quasi pro tota massa peccati ponitur: nisi mavis dicere, quod eis omnem excusationem de peccato adimat. Aliud tamen est, cum nomen principalis partis pro toto ponitur, ut supra de Sion ac Ierusalem et Iuda diximus: aliud cum principalis pars sola ius, dignitatem et praedicata totius sibi rapit, sicque se gerit, quasi ipsa sit totum, et aliae partes vel nihil sint, vel nulla earum cura aut ratio sit habenda: ut cum Iulius dicit, Ego sum Respublica,

consules obscurato Bibulo, ut est apud Suetonium. Vicinum huic est quod interdum omnis pro multis ponitur, ut in vocabulo Omnis, et signis, ac sententiis universalibus annotavi: sicut et contra multi pro omnibus ponuntur, ut in voce Multi dixi. Sic ponitur conspicua aliqua species pro toto genere: ut non cadit passer, non cadit folium, id est, Deus omnium rerum curam gerit. Si quis vos percusserit in unam maxillam, id est, quamcunque iniuriam intulerit. Sic etiam illustris instauratio alicuius rei, quasi pro eius primaria institutione habetur. Genes. 4 dicitur,

16, cum antea frigidius oraverint, minus luxerint et intellexerint, et postea pauciora ignoraverint. Sic dicitur is nihil habere, qui parum habet, aut non satis firmiter habet, sed ociosum detinet, eoque illi auferendum esse id quod videtur habere. Sic ergo parva pars pro nulla, et magna pro toto aut integro habetur in hoc sermone. Sicut porro parva initia aut partes saepe pro nihilo habentur, et per voces (ut ita dicam) nullitatis aut negantes exprimuntur: ita contra res prorsus nullae per vocabula parvitatis aut exilitatis denotantur. ut, Minimus erit in regno caelorum:

annos suos crudeli, Proverb. 5, id est, vitam. Sic anni loquentur, id est, senes ac in diuturna vita multa experti. Et Christus clamat, Pater serva me ex hac hora, id est, ex hoc periculo. Ad Synecdochen referri possunt et hi Hebraismi, quod saepe ponitur illustris species pro genere toto. ut, Ne ponas ante caecum scandalum, id est, ne sis molestus imbecillibus. Sic Exod. 22, Omnem viduam et pupillum non affligetis. Saepe omnino vidua ac pupillus pro omnibus invalidis ponitur. Sic Levit. 19, Epha iustum et Hin iustum erit. Prover. 20, Lapis et lapis, Epha et Epha,

familiare est. et Psal. 23, Hic accipiet benedictionem a Domino, et misericordiam a Deo salutari suo: prius enim Dominus miserando iustificat impium, postea benedicendo coronat iustum. Exod. 14, Iunxit ergo currum suum, et omnem populum suum sumpsit secum: id est, assumpto toto exercitu conscendit currum. Inter turbatas locutiones aut sententias numeretur sane et Hypallage, quae non est rara in sacris Literis. Prov. 7, Vadit post meretricem, sicut bos ad mactationem, et compedes ad castigationem stulti: id est, sicut stulti ad castigationem compedum.

statuat et confirmet. Haec observatio de particula, quomodo, non modum manducationis quaerente, sed ex illa, ut illi putabant, manifesta falsitate totam illam concionem doctrinamque Christi vanitatis arguente, diligenter retinenda est. Plerique enim de modo manducationis eam quaerere putantes, a toto scopo huius capitis perniciose aberrant. Ut autem obiter hoc quoque in isto capite de interrogat. moneam, sciendum est, duas esse diversas quaestiones: quaerere an alicuius doctrina sit vera, et quomodo aliquae eius obscurae sententiae sint intelligendae. Pii de prima non laborant,

id loquor: et vos quod vidistis apud patrem vestrum, facitis. Ubi Videre in multo potentiore ac efficatiore significatione accipiendum est, quam communiter sonat. Nam impii non oculis viderunt, vel etiam animo cognoverunt satanae desideria ac malitiam, sed per originalem lapsum aut corruptionem toto pectore hauserunt diabolicum venenum aut imaginem: aut, sicut Iohannes dicit, Semen eius in se habent: seu sicut in hoc ipso capite Christus dicit: Ex patre diabolo sunt. Sic contra Iohan. 6 dicitur: Omnis qui audierit et didicerit a patre, venit ad me: ubi non disciplina, aut externa

1 clamat, Discite benefacere: exigens ipsam cordis immutationem, non tantum aliquam institutionem vel assuefactionem externam, aut etiam humanis viribus possibilem, ut sermo ille imperitorum iudicio sonare videtur. Liptote quoque aut Synecdoche quaedam est, quod minima particula pro toto ponitur, aut res amplissimae minimis vel tenuissimis significationibus notantur. Dicere, pro ex animo sentire, confiteri, profiteri ac docere. Qui dicit IESUM anathema, malo spiritu loquitur: aut, Nemo loquens bono spiritu, potest dicere IESUM anathema. Nemo potest dicere Dominum IESUM, nisi

constabiliamus. Id sane idem fit etiam in sacris Literis, ut in Psalmis, Prophetis, et epistolis, et in concionibus Christi. Quare hic solet plerumque primum propositio esse, deinde eius confirmatio. Quas duas partes naturales esse, non immerito ille testatur. Nec vero tantum in toto aliquo scripto aut oratione vel concione una aliqua propositio est cum suis rationibus sed etiam in singulis eius partibus nisi enim sit simplex narratio, plerunque in omnibus partibus aliquid affirmatur aut negatur, quid mox suis probationibus constabiliendum est, quo nostrae assertioni aut

sententiarum ex subitaneis affectibus animi, sunt creberrimae in Psalmis, et etiam in Prophetis ac Apostolis, quas qui non novit ac considerat, saepe necessario a mente scriptoris aberrat, aut alioqui attonitus, tam subitam mutationem sermonis miratur. Saepe posito genere aut toto, subiungunt species aut partes: et contra, propositis partibus aut speciebus, concludunt toto aut genere, ut in Merismo dictum est, et in hisce exemplis patet. Exemplum prioris est, quod Ro. 1, primum dicit idololatras traditos esse in suas cupiditates: postea illas foedas cupiditates

Prophetis ac Apostolis, quas qui non novit ac considerat, saepe necessario a mente scriptoris aberrat, aut alioqui attonitus, tam subitam mutationem sermonis miratur. Saepe posito genere aut toto, subiungunt species aut partes: et contra, propositis partibus aut speciebus, concludunt toto aut genere, ut in Merismo dictum est, et in hisce exemplis patet. Exemplum prioris est, quod Ro. 1, primum dicit idololatras traditos esse in suas cupiditates: postea illas foedas cupiditates recenset. Exemplum posterioris sit, quod cum Apostolus separatim varia peccata et peccatores, Rom 1

traditos esse in suas cupiditates: postea illas foedas cupiditates recenset. Exemplum posterioris sit, quod cum Apostolus separatim varia peccata et peccatores, Rom 1 et 2, accusasset, tandem post principium tertii capitis omnes in genere simul accusat. Aliquando vero a genere aut toto incipit, et in id etiam desinit, interposita enumeratione partium aut specierum: ut 1 Cor. 3, in fine incipit ac desinit sententia verbis, Omnia sunt vestra. Interponit autem enumerationem, sive Paulus, sive Apollo, sive mundus, sive vita, sive mors, sive praesentia, sive futura,

Multae Parentheses interiiciuntur tum verae, tum illis vicinae. Saepe omisso instituto fit digressio ad aliud, quo explicato, reditur ad illud prius, intermissumque: ut Ephes. 3 fit digressio ad explicationem functionis Paulinae, sed sub finem eius reditur ad institutum. Sic toto 9 capite 1 Cor. videtur digredi ad suum exemplum, qui moderate sit sua libertate usus. Cupide a personalibus et ignobilioribus ad realia, nobiliora et magis utilia ac generalia transit. Sic 2 Cor. 1 de suorum consiliorum ac profectionum ratione agendo, subito transit ad

Gratias agimus Deo et patri Domini nostri Iesu Christi semper de vobis orantes, [4] audientes fidem vestram in Christo Iesu et dilectionem in omnes sanctos, [5] propter spem repositam vobis in caelis, [5] quam audivistis per sermonem veritatis Evangelii praesentis in nos: 5 sicut et in toto mundo fructificat, quemadmodum et in vobis, [6] ab ea die qua cognovistis gratiam Dei in veritate: 7 sicut didicistis ab Epaphra dilecto conservo nostro, [7] qui est fidus minister Christi pro vobis, [8] qui etiam nobis indicavit dilectionem vestram in spiritu: [9] ideo etiam a qua

Regnum Dei non possidebunt. 1 Cor. 7. Propositio: Unumquemque ut vocavit Deus, ambulet. Explicatio: Servus vocatus es? ne, etc. usque ad, Non circumcidatur. Est vero haec ipsa forma sermonis, ut paulo ante dixi, alias eiusmodi, ut statim ab initio res in uno genere vel toto proponatur, cuiusmodi sunt praecedentia exempla: alias vero tam illa propositio, quam eius explicatio sit bimembris, seu duo quaedam potissimum attingat, ut supra ostendi prolixe, et clarias etiam ostendam sequentibus exemplis, in quibus, quo melius cerni possint membra propositionis et

etiam cum unica categorica esse debuisset inter duas extremitates, seu praedicatum et subiectum, integra aliqua sententia aut etiam plures interserantur: cuius rei exempla nunc pauca, postea plura proponam. 2 Paral. 32, Misit Sennaherib rex Assyriorum servos suos Hierosolymam (ipse enim cum toto exercitu oppugnabat Lachis) ad Hezekiam regem Iuda. 1 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, sive extra corpus, nescio, raptum huiusmodi hominem usque in tertium caelum. Gal. 2, Ab illis autem, qui videbantur esse aliquid, quales aliquando fuerint, nihil

cognitione et zelo pietatis innumeros alios excellere. Sic Rom. 12. 13 et 14, unum aliquem alloquens, singulos separatim alloquitur: Si esurierit inimicus tuus, etc. Vis non timere magistratum? fac bonum, etc. Cur tu iudicas fratrem tuum? Eodem modo et saepe alias a toto genere ad individuum aut unam singularem personam, disserendo Scriptura descendit. Hac causa saepissime sane etiam in veteri Testamento numerus pluralis in singularem vertitur. Sic Gal. 6, Fratres, si quis praeoccupatus fuerit, instaurate hominem, etc, considerans

singularem, ut unum aliquem separatim tanquam prae caeteris superbientem, fratremque imbecillum contemnentem suae fragilitatis admoneat, vel potius singulos Galatas separatim, quorum unumquemque iubet respicere in suam fragilitatem. Verum in hoc genere Paulus artificiosissime individuum cum genere toto miscet, inquiens: Per gratiam, quae mihi data est, dico cuique existenti inter vos. Quasi dicat: Dico omnibus, dico singulis separatim, alloquendo alium post alium. Sic etiam Gal. 6, Si quis sibi videtur aliquid esse, cum nihil sit: etiam quasi singulos et omnes tangit. Affectus,

habent, si modo recte expendantur. Quare si quis sacrum sermonem diligenter expenderit, nihil profecto reperiet eo nervosius. Illud quoque admodum illustre exemplum efficaciae sermonis sacri est, quod aliquando speciem aut partem vehementer in oculos incurrentem et moventem pro toto genere ponunt: ut cum Christus Matth. 5, vult ostendere Deum extreme flagitare, ut omnis generis offensiones ac inimicitiae quam primum deponantur, et laesus frater protinus placetur, duos speciales casus proponit: alterum, quod cum iamiam vis offerre sacrificium tuum ad altare, tamen Deus

esse veluti quandam confutationem iustitiariorum. Qua finita, repetit propositionem de gratuita Evangelii iustitia, eamque mirabili methodo per omnes causas circumductam et explicatam declarat. Quae est veluti cratoria propositionis expositio. Ea absoluta, progreditur ad confirmationem toto quarto capite comprehensam: ubi tum exemplo Abrahae prolixe evoluto ac illustrato, tum et aliis rationib ac testimoniis demonstrat, nos sola imputativa Christi iustitia per fidem illustrari. Ea peracta, progreditur ad Analysin, seu singularum rerum in hac principali propositione contentarum,

Lycaones putaverunt illum esse Mercurium? Nam quod ambos Apostolos Deos esse arbitrati sunt, signo praecedente constat effectum. Quod vero hunc Mercurium esse dicebant, sermonis claret fuisse insignem. Unde autem et plures quam caeteri Apostoli Christo populos acquisivit? Unde et toto orbe terrarum multus in omni ore versatur? Unde nobis non solum, sed etiam Iudaeis et gentibus maxime celebris est, et qui plus caeteris honoretur, nisi ex virtute et splendore Epistolarum suarum? per quas

debito praestando, seu de totius naturae integritate compellet, tum vero praesertim per praedicationem poenitentiae: cuius praedicationis admodum variae formae sunt: sed plerunque valde Synecdochicae, eoque imperitis valde ac crebro imponunt: earum aliquot exempla proponemus, ut inde Lector de toto hoc docendi genere similibusque nonnihil moneatur, et tanto diligentius et cautius cogitet. nam de ipsa natura Synecdoches copiose supra in Tropis disservi. Synecdochica igitur est illa Epulonis

vita, horribiliter suis interpretationibus corruperunt: si qui tamen eiusmodi locos intellexerunt de vera poenitentia, nihil. ominus illa adiuncta opera putaverunt irae Dei satisfacere pro admissis peccatis, et non tantûm adscripta esse, ut certius veram poenitentiam describerent. Verum de hoc toto genere non pauca infra dicentur in capite de Varia bonorum operum praedicatione. Ex hac eadem Synecdoches inscitia ortus est et ille pestilens et antiquus error, in quo et Chrysostomus fuit, quod scilicet plures essent modi consequendae remissionis peccatorum: quia alias aliis suis

non de temperantia seu sobrietate, quam superius diximus esse quiddam longe diversissimum a ieiunio. Nec enim dubium cuiquam est, quin Christiani semper teneantur sobrie et temperanter vivere, non tantum certo tempore, ut docet Paulus 1 Thessal. 5. Tit. 2. et 1 Pet. 5. Absoluto iam toto ferme negocio, age etiam species ieiunii enumeremus. Ieiunium alias in propria significatione accipitur, alias in figurata. Figurata est triplex. Primum enim per Synecdochen totam poenitentiam, vel certe ipsam contritionem significat. ut Leviti. 23 legitur: Affligetis animas vestras in die

alimento uti, quam quantum extrema corporis necessitas postulat: praeterea abstinere ab omnibus voluptatibus corporis et animi, ut elegantiori vestitu, Musica, et similibus. Quod ieiunium sobrii homines, in calidis praesertim regionibus, ad haec si non adhibeant corporis exercitia, possunt toto vitae tempore praestare. Eiusmodi credo ieiunium ieiunasse Iudith cap. 8. et Annam viduam Lucae 2. quarum ieiunia erant continua. Hypocriticum seu superstitio sum ieiunium dicimus quascumque corporis afflictiones, propter opinionem cultus divini susceptas, et tamen

omni operaria iustitia: atque ita eum a se ad quaerendam aliam doctrinam, iustitiam et salutem, salvatoremque ableget. Atque haec est duplex Moysis facies, tecta et revelata, ut in velamine Moysis prolixius dictum est: ut, Hoc fac, et vives: Si vis in vitam ingredi, serva mandata: Dilige Deum ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus tuis, et proximum tuum, sicut teipsum: Qui fecerit ea, vivet in eis. 2 Alias celebratio bonorum operum describit Synechdochice veram ac Evangelicam pietatem ac fidem in corde hominis latentem: quia ea ex hisce externis et conspicuis indiciis

hominum vitam non cadens, quem iudicium Dei ad iustificationem flagitat: Sancti estote, sicuti et ego sanctus sum: Dilige Deum semper extoto corde, tota anima, et omnibus viribus tuis. Alter est longe inferior, qui in rerum naturam cadit, vel salutem in sanctos Dei: secundum hunc dicitur David in toto corde servisse, et fuisse vir secundum cor Dei: sed interea cum hac veste nuptiali non debet ascendere in convivium aut iudicium Dei, verum dicere cum Paulo, Nihil sum mihi conscius, sed in hoc non sum iustificatus. Cavendum igitur est omnibus modis studioso veritatis, ne dicta de ista communi

sumuntur aut Metaphorae aut similitudines in Sacris, aut certe fiunt aliquae allusiones ad eas, quas cognovisse vel vulgari tantum quadam noticia, ac expendisse omnino operaeprecium fuerit ad sacrarum Literarum intellectum. Sic Christus de prognosticis futurarum tempestatum in sole ac toto caelo conspectis dicit, Iudaeos quidem faciem caeli considerare solere, et ex alio indicio alia divinare: at spiritualis caelorum regni iam ad eos venientis formam agnoscere nec posse, nec velle. Meteororum quoque cognitionem vel vulgarem, vel etiam pleniorem pernosse utilissimum

incipiant, at homo ignorare tempus visitationis divinae. Quin etiam asinus et bos dicitur agnoscere praesepe domini sui, et dominum suum. Hoc melius intelligitur ex Germanico more, quam ex multis aliis locis. Hîc enim cum vaccas et capras in civitatibus habeant, reverso ex pascuis toto grege, sponte sua quaeque suorum herorum domos, nemine monstrante, repetunt, etiam in frequentioribus et amplioribus civitatibus, ubi homines aliquando viarum labyrinthis decipiuntur: alibi id moris non est. Equus et mulus sunt ferociora iumenta, quare frenis et stimulis ea domari et regi

sunt iactatae. Homerus, ut homo Asiaticus, et non valde dissimilis caeli ac soli Iudaico, plurimas prorsus similes phrases ac similitudines habet: quas si quis cum Scripturae sermone conferret, non malam operam navaret. Iosuas tertio capite scribit, Iordanem exundare toto tempore messis: quod multis aliis fluminibus etiam in Europa accidit, quorum origines ex praealtis montibus veniunt, quorum nives aestate resalvuntur. Tanto ergo maius fuit miraculum, tunc aquas Iordanis repressas fuisse ut populus transiret. Flumina ibi fuêre perparva, seu rivi

et fines terrae in possessionem tibi, Psal. 2. Funes ceciderunt mihi in praeclaris, etiam haereditas pulchra contigit mihi, Psal. 16. Unde etiam nomen κλῆρος clerus, quasi praecipua portio aut possessio Domini ex toto genere humano. Quare et Petrus inquit, Non dominantes in clero. Quod primum de toto Dei populo dictum, nunc isti spirituales, si diis placet, ad se solos rapuerunt. Quod ad ingenium naturamque eorum attinet, id sane pravum fuit, sicut et omnium hominum est. Scriptura eis passim

mihi in praeclaris, etiam haereditas pulchra contigit mihi, Psal. 16. Unde etiam nomen κλῆρος clerus, quasi praecipua portio aut possessio Domini ex toto genere humano. Quare et Petrus inquit, Non dominantes in clero. Quod primum de toto Dei populo dictum, nunc isti spirituales, si diis placet, ad se solos rapuerunt. Quod ad ingenium naturamque eorum attinet, id sane pravum fuit, sicut et omnium hominum est. Scriptura eis passim obiicit, quod sint dura ceruice, et quod semper Deo ac veris doctoribus restiterint,

locus. Putabant enim, aut somniabant potius illi, Deum sese ita devinxisse et quasi alligasse ad ipsos et semen Abrahae, et illud semen esse adeo ipsa propagatione et maiorum sanctitate sanctum, ut plane impossibile esset, Deum unquam vel eum populum deserere, vel alium sibi eligere usquam e toto mundo. Legem etiam illam, ante omnia ritus ac ceremonias, putabant esse rem adeo acceptam Deo, ut qui illam observaret, esset eo ipso iustus, et Deo acceptus futurus. Inde est, quod tantopere iacta bant semen Abrahae et circumcisionem, et contra Prophetas, Christum et Apostolos,

taxarunt. Verûm ista tota detractio velaminis in novo Testamento clarius ac facilius peracta est a Christo, et eius dilectissimis Apostolis. Detraxit igitur in novo Testamento Christus, huius populi rex et Dominus, velamen Mosis in iudiciali aut politica lege, dum pauper nascitur, et toto vitae huius tempore affligitur, ac demum ignominiose interficitur. Quibus et aliis innumeris abunde indicavit, suum regnum non esse de hoc mundo: atque ideo nec etiam ipsum regnum Iudaicum diutius duraturum: quod tandem etiam ipse eversione Ierosolymae, et dissipatione totius populi per

sed etiam mentis ac cordis ipsius nativam ac primitivam sanitatem, aut sanctitatem, ac obedientiam, ut scilicet omnia sint sana, integra, ac imaginem Dei in tota sua essentia repraesentantia, omnesque eius inclinationes et motus perpetuo proficiscantur et fiant studio obediendi Deo: idque ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus: ut Moses ipse primum praeceptum Deut. 6, et Christus Matth. 5, exponit contra Pharisaeos, verba ipsa Decalogi secundum τὸ ῥητὸν urgentes, quasi sit tantum externum aut manuum homicidium, non etiam cordis,

nunc est: hîc hominem lex in media morte, vel potius inferno collocatum conclusumque deserit. Ubi iam alia doctrina ad eum accedit, eique tantorum malorum vera ac praesentia remedia commonstrat. Sic igitur divus Paulus Decalogum exponit, primum dicendo: Dilige Deum. 2: Dilige autem perfecte ac ex toto corde. 3: Dilige in hac aut illa re, ut eius gloriam vitae tuae praeferas. 4: Verum tu id non facies, sed contrarium potius. 5: Causa est, quia non potes, quippe qui totus sis prorsus corruptus ac perditus. 6: Corruptio autem ista tua venit ex primi hominis lapsu, propagata per procreationem.

nobis est maximae, quod ea videmus multis seculis anteque fierent, a Prophetis praedicta, quae novum facta esse commemorat: sed etiam validum contra omnes omnium sectarum, sive Iudaei, sive Turcae sint, praesidium. Quare et vetus, et novum, cum propter nostram salutem utrunque scriptum sit, toto pectore complectamur nobisque diabolicis technis eripi non sinamus. Ex his quae hactenus, diximus, luce clarius quemvis perspicere posse arbitror, si hanc hypothesin, plane ab ipso diabolo excitatam, in Ecclesiam irrumpere permiserimus, totum vetus Testamentum, ac

aut aromatibus, expirante aerea et ignea substantia, remaneret tantum terrena et aquea: sed formam substantialem, aut substantiam formalem deperiisse, imo et in contrariam esse mutatam sentio. Loquor autem non de ista externa et crassa forma, quam considerat in adolescente puella, aut etiam in toto homine Philosophia, non multo sanioribus oculis contemplans eius formam (tametsi et ea sit valde corrupta et labefactata) ut quod homo constet corpore et anima, habet staturam erectam, duos pedes, manus, oculos, aures, et similia, sitque animal ridens, numerans, ratiocinans, etc.

imo ex se generari, renasci ac innovari, et formari ad imaginem eius, qui eum ab initio condidit, et ita ut fuit ab initio conditus. Neque tamen nego aliquam partem peccati originalis esse accidentia. Scio enim peccatum ita pervasisse totum hominem, ac etiam totum mundum, ut possit in toto homine et in omnibus praedicamentis reperiri, ac sit ferme transscendens quoddam. Aliquod enim peccatum est substantia, nempe ipsa caro, vetus Adam, cor lapideum, aut sensus carnis: aliquod est accidens, ut vanae pessimae inclinationes nobiscum natae: aliquod est habitus, ut valde varia vitia

Rom. 8, Sensum carnis, φρόνημα esse ipsam animam rationalem. Ibidem ait, sensum carnis et carnem idem esse. Dicit etiam, carnem dici a Paulo totam naturam hominis. Et super 7 ait: Caro et sensus carnis intelligatur de toto homine non renato. Et mox: Homo sine Deo, dicitur caro, secundum omnes animae potentias. Non potest autem negari, Paulo idem esse carnem et sensum carnis, quod nos vocamus originale aut scaturiginale. Hisce ergo dictis Philippi collatis, non potest effugere, quin dicat, peccatum originale esse

hominem impetit, accusat, punit, damnat, et aeterno exitio obruit. Non est illi res cum ideis aut abstractis cogitationis figmentis, quae revera nihil in rerum natura sunt: sed recta ipsum cor pessimum aut rationalem partem hominis, quae est flos et caput hominis, impetit, impugnat, et perdit. De toto homine simpliciter dicit, quod sit ex patre diabolo, et quod tota haec natura sit perdita, non possit intrare in vitam: sed etiam aboleri, ac novam condi generarique oporteat. Ipsa igitur tota essentia aut substantia hominis carnalis aut animalis vel Adamici est illud originarium malum, seu

Deum ac creatorem suum. Hoc ingens et terribile opus, machinam aut aedificium satanae ut filius Dei destruat, inter alia, in hunc mundum venit, et tam graviter hîc sudavit, utque novam creaturam, novumque hominem Deo patri, ad regnum eius instaurandum, condat et creet. Observa, et toto pectore retine, quod sicut Deus ipsam proprie animam rationalem ita formavit, ut esset eius imago, utque esset fons, officina ac mater omnium bonarum actionum, et dilectissima cultrix eius: ita satan eandem sic transformavit et fabricavit, refudit aut recoxit, ut sit viva eius imago, sitque

aliena sunt a nostro instituto. Quod si non ratione materiae aut rerum quae tractantur in eis, huc referri possent, at certe ratione finis aut scopi huc omni iure pertinerent. Hortantur enim Lectores ad studium Sacri sermonis, et sedulam lectionem ac cognitionem Sacri voluminis: quod vel maxime toto hoc Opere effectum cupimus. ADHORTATIO AD STUDIUM linguae Hebraeae. Cum desiderio gratificandi piae ac studiosae iuventuti, vel potius eam suis praeclarissimis studiis iuvandi, de voluntate Illustrissimi principis aliquid etiam

quam alii antea, qui exhausisse penitus sacras Literas videbantur, tum ex Bibliis, tum ex omnibus patribus ac scriptoribus deprompserant. Quod si id in summo brevitatis studio factum est, quid obsecro non fieret, si omni studio plenior quaedam copia rerum et operis prolixitas, idque ex toto sacrarum Literarum volumine, summo affectatoque studio conquireretur? Ex parvae ergo sacrarum Literarum partis opulentia evoluta, quantum sit totius operis copiaecornu, aestimare cuique facilimum fuerit. Testatur hoc idem praedives κέρας

difficultate exhauriri, et in aliud scriptum omnia transfundi queant: cum vere sit thesaurus inexhaustus, habens in singulis suis partibus immensam opulentiam, nunquam, donec hic mundus stat, plene exhauriendum aut pervestigandum. Nec tamen caret Scriptura methodo aut ordine, cum in toto opere, tum et in singulis libris, singulis materiis aut capitibus, vel denique etiam sententiis. Nam ut de aliis eius methodis vitandae prolixitatis gratia nunc non dicam, praesertim cum id alii magna cum laude fecerint. Epistola profecto ad Romanos et Galatas aptissima praecipuarum rerum

praesertim in Ecclesia et religione. Denique impulit me proprii profectus utilitas. Omnia enim dona dotesque, artes et scientiae exercitio quidem crescunt, et ferri instar splendescunt: intermissione vero refrigescunt, languescunt, et quasi plane emoriuntur. Sicut ille praeclare de toto hoc genere inquit:
Vidi ego quassatas mota face crescere flammas:
Et vidi nullo concutiente mori. Est vero moris in Academiis initio lectionum aliquid praefari, quod cum ipso genere scripti lectionisque conveniat, et auditorum animos ad sequentem institutionem

omni studio custodire sermones Christi. Quod quoniam nos quotidie minus ac minus facimus, si Deus naturalibus bonae oleae ramis non pepercit: nec nobis quidem profecto oleastris tandem, perpetuoque parcet. Hîc vero ego mihi pro meo publici boni studio, et animi mei dolore ac ardore, toto pectore optarim divinitus large concedi aliquam longe uberrimam dicendi venam, quo non tantum in hoc exiguo auditorio, sed etiam coram tota Dei Ecclesia pro tantarum rerum magnitudine vel deflerem ac

senserint quam veritas postulat, etc. Talia innumera dicta sunt in patribus, quod sola Scriptura sit certa norma veritatis. 15 Quis verô ex omnibus patribus, usque pene ad nostra tempora, diligenter totam Scripturam interpretatus est? Loquor de ipso textu, de sermone et toto scripti corpore: non de qualibuscunque sermonibus, Homiliis aut Declamationibus, quas occasione alicuius vocis, aut etiam sententiolae, in textu existentis, ad populum habuerunt aut conscripserunt. Quomodo ergo ex ipsis peti potest vera ac solida explicatio obscurorum locorum, et totius

Quae beatissimi patris sententia observanda est, tum ut usum authoritatemque Scripturae agnoscas, quod nempe sit firmamentum contra errores, non origo errorum aut haeresium, ut isti blasphemant: tum etiam ut videas, quam prorsus non sint Christiani, qui tam foeda de sacris Literis coram toto mundo suo impuro mendacique ore blaterare audent. Caeterûm quod ad istorum blasphemiam attinet, illud multo verius, imo et verissimum est, omnes haereses tantum spirituali gladio verbi Dei iugulatas esse. Ut enim illi seductores maxime aliquando quid speciosum alicunde e Scriptura

ex calice Domini, recitari ac iterari. Qua ergo conscientia ac pietate, (sed mitto conscientiam) qua saltem fronte ac verecundia audent negare, esse ullum divinum mandatum de conmunione sub utraque specie? Atque insuper hoc suum tam horrendum mendacium Spiritui S. et Ecclesiae Christi coram toto mundo attribuere non verentur. Alteram isti dicunt speciem ad salutem Christianis sufficere. At Spiritus sanctus, qui per Paulum loquutus est, qui proculdubio diversus ab hoc Tridentini conciliabuli spiritu

filii Dei Testamentum, quas Ecclesiam habuisse fingitis? Cur non indicatis eas? Quae vero possunt excogitari, aut etiam tantum confingi causae, cur creatura creatoris sui mandatum pervertat? Contra autem (etsi haec una causa, nempe institutio et mandatum Dei, sit ponderosior toto mundo) recitantur non tantum a veteribus, sed a recentissimis (ut sunt, post Ambrosium, Lombardus, Thomas, et Glossa Decreti) et a plurimis aliis recentibus Pontificiorum scriptis, (quorum testimonia aliquando forte seorsim edentur) longe gravissimae causae, cur sub utraque specie sit hoc

ipsis etiam assentientibus, propalam convictus est, immergere. 7 Septimo, tales necessario coguntur, ac cogentur veram Iesu Christi Religionem in tot longe gravissimis articulis ac dogmatibus, quae hactenus luculenter ex verbo Dei probata sunt, coram Deo, sanctis Angelis, Ecclesia, ac toto mundo abnegare, damnare, et horribiliter anathematizare ac detestari. In quo uno est totum mare peccatorum, et extrema ac horribilissima blasphemia viventis Dei, qui istam Religionem ordinavit, ac severissime toti humano generi commendavit. 8 Octavo, hac ratione tales damnabunt

totque eius Religioni contraria dogmata pro verissimis ac sanctissimis asserverint, totque gravissimorum certaminum, turbarum ac scandalorum causam dederint. Suo ergo proprio ore semetipsos infames, et omnibus suppliciis dignissimos proclamabunt, ut posthac in omnem posteritatem pro talibus a toto mundo habeantur. 11 Undecimo, cum sacrosancta Domini Coena ad hoc ipsum sumatur, ut ibi fides nostra confirmetur, nos veram Religionem profiteamur, mortem Domini pro nobis factam annunciemus et ipsum celebremus: isti tales communicatores omnia hisce ex diametro contraria patrabunt.

frater, istos seductores scientes volentes, consulto ac data opera, non solum sine verbo, sed etiam expresse contra manifestum ac palpabile viventis Dei verbum, suum idolum Maosim aut Missam erigere conari, cum quidem negare non possint, se evidentissime a spiritu Dei, per sacras Literas, coram toto mundo redargui ac confundi. Dicunt illi, Christum obtulisse in sacra Coena Corpus ac Sanguinem suum patri, sub specie Panis et Vini: at manifestissime, ut ostensum est, a sacrosanctis Evangelistis redarguuntur. Dicunt, eum Apostolos instituisse novi testamenti Sacerdotes aut

Apostolos instituisse novi testamenti Sacerdotes aut sacrificos: at id tota Scriptura pernegat. Dicunt Christum illis verbis, Hoc facite in meam commemorationem, suam Missam instituisse ac mandasse: at contra tres Evangelistae et D. Paulus eos vel palpabiliter falsati testamenti Iesu Christi coram toto mundo reos Peragunt. Subrutis igituriam eorum praecipuis fundamentis, ruit et tota ista abominanda fabrica Babylonicae Maosim aut Missae. Illa quoque est manifesta, et non ferenda sacrarum

legere ac demurmurare suam Missulam queant. Necesse vero est, in tanta ruditate ministrorum Scripturam iacere. 29 Rarissime conciones fiunt, et praesertim olim rarae factae sunt apud Papistas: quin et hodierna die multae sunt ac magnae civitates in Italia, et alibi in Papatu, quibus toto anno nullae audiuntur conciones, praeter quam in Quadragesima. Quis ergo usus Scripturae ibi, ubi de ea populus non docetur? 30 In scrinio pectoris sanctissimi sunt omnia iura: qui ea sequitur, non fit haereticus, nec exuritur. Contra, multi eorum qui sacram Scripturam scrutantur

deducatur, ita ut ex uno fluvio duo fieri videantur. Convenit et illud cum Scripturae descriptione, quod dicit ibi concludi res pulcherrimas et rarissimas, quod tum arborum praestantiam, tum et nomen Eden exprimere videtur. Denique nomen Perath pro Euphrate Scripturae notissimum est, et de toto Euphrate dicitur sursum ac deorsum. Postremo totum illud, quod dicitur de eiectione hominis ex paradiso, mera fabula est, si loca confluentis Euphratis et Tigridis sunt Paradisus. Nam illa semper fuerunt culta ab hominibus. DEMONSTRATIONES CERTITUDINIS

malitia invidens insidiatur. 20 Tam multa miracula Christi etiam ab ipsis eius summis hostibus, Iudaeis ac Turcis testificata, tot eius victoriae inde ab ascensione ipsius contra tam multos potentissimosque Monarchas, atque adeo etiam successus praesentes annorum 50, quibus invito toto mundo Religio pertestacea quaedam vasa, ex ore infantium ac lactentium, primum contra Papam potenter in cordibus hominum regnantem, et postea contra Monarchas, cum initio, tum etiam mox post Interim, cum iam ferme penitus abolita esse videretur, et omnes nostri potentes ac sapientes partim

difficultatis Sacrarum literarum. ibidem. Remedia 4 Regulae cognoscendi Sacras literas ex ipsis desumptae 5 Praecepta de ratione legendi Sacras literas, nostro arbitrio collecta aut excogitata 13 De variis difficultatibus in verbo, phrasi, sententia, aut toto habitu orationis 16 De conciliatione pugnantium dictorum 23 De loquutionibus et vocibus, ad ingenium naturamque hominum et locorum alludentibus 26 De more docendi Scripturas. ibid. De Deo. ibid. De Ecclesia 729

διδασκαλία quid 63 Dido cur miserrima 164 diei ratio apud Romanos 338. item Hebraeos. ibid. in Diebus aut tempore illo quid significet 170 difficultates in toto sententiae habitu unde oriantur 18. 19 difficultatibus in verbo, phrasi, sententia, etc. quomodo succurrendum 16 digiti cur Deo tribuantur 199 digressiones prolixiores in disputando cavendae 412. Scripturae quales 243

339 Ninivitae saccis se induunt 305 Ninivitarum ieiunium 307. vera conversio quomodo describatur 314 Niobes ieiunium 307 nomen Dei verum quod 104. pluralis numeri raro cum singulari verbo construitur 158. principalis pro toto poni 183. pro re saepe in Scriptura poni 235. repetitum diversitatem interdum significare 255. 256. unum tantum rei uni tribui 26. 27 nominis appellativi ratio apud Hebraeos 135. inde ratio apud Hebraeos et Graecos 134. 135. apud Latinos. ibid.

et argumentum 6. totius summa quaedam in tribus aut qua tuor Genes. capitibus 7. tropos non esse mendacia 88. verba non ociosa 284. veritatis argumentum 445 Scripturam Sacram aliquando tanquam in firmis firmiter loqui 95. aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere 91 ad Scripturam S. discendam quomodo homines affecti 1 Scripturam S. et bona et mala futura praenunciare 100. esse litis materiam, blasphemia 426 inter Scripturam et inspiratum verbum quod sit discrimen 419 Scripturam

228 sensuum ac rerum in sacris literis densitas 239. verba quid significent 184. voces quatenus Deo tribuantur 166 Sententia 179. quibus constet membris 205 sententiae eiusdem in Scripturis repetitio 257 in Sententiae habitu toto difficultates unde oriantur 18. 19 sententiam elegantem paucis verbis describere, quantae sit prudentiae 281. 282 in Sententia non ita multarum vocum quae difficultas saepe accidat 226 Sententiae aliae aliis universaliores 320. contrariae

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report