Croatiae auctores Latini: inventa |
domum | qui sumus | textus | auxilia | tolle, lege! | |
Bibliographic criteria: none
(All documents) Search criteria: tantum Your search found 5963 occurrences
First 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Last Retrieve all occurrences (This may take some time to download)
Occurrences 1368-2496:1368. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 3 | Paragraph | SubSect | Section] nequaquam casu ex atomis, ut Epicurei somniarunt, extitisse, et temere ferri, agitarique: sed ab aliquo infinitae sapientiae, potentiae et bonitatis architecto, et initio profectam esse, et etiamnum ac semper ab eodem regi, vegetari, ac veluti vivam operosamque servari.
Quapropter non tantum sacri Scriptores, sed etiam profani, ex pia consideratione harum rerum omnium, retro per
1369. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 5 | Paragraph | SubSect | Section] etiam ipsi Apostoli in synodo sua, et alias in epistolis ac concionibus, dicta Scripturae inter sese conferre sunt soliti. Mandatum quoque expressum Christi est, de illustrandis Scripturarum locis mutua collatione, Ioan. 5. cum inquit: Scrutamini Scripturas. Scrutatio enim est, non tantum unius loci consideratio: sed multorum examinatio, ac inter sese collatio solers, simul et religiosa. Cur porro ex Patribus (qui alioqui sua amplissima laude minime fraudandi sunt) non possit indubitata veritas et Scripturae infallibilis interpretatio hauriri, indicavi gravissimas
1370. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 6 | Paragraph | SubSect | Section] etiam alias ubique singulae partes to tius alicuius, optime ex consideratione harmoniaque integri ac reliquarum partium intelliguntur. Verum de modo ac ratione recte cognoscendi Sacras literas, postea integer tractatus in hoc ipso Opere habetur: nunc obiter aliquas tantum veluti causas annoto, quarum culpa accidit, ut multi scriptores hactenus infeliciter Sacras literas tractaverint. Illa vero vel maxima pernicies totius verae pietatis studiique sacri fuit, quod plerique recentiores Theologi aut Monachi, primum fuerunt ita corrupta quadam
1371. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 6 | Paragraph | SubSect | Section] ad sua illa falsa principia, suumque corruptissimum intellectum illarum summarum rerum detorquentes et invertentes. Cum sacra Scriptura nominat Peccatum, intellexerunt illi solum de externis actionibus, aut pravis cogitationibus, et qualibuscunque habitibus: quae omnia putaverunt tantum, postquam nati educatique sumus, nostro quodam arbitrio voluntateque suscipi: cum alioqui natura hominis sit per se optima dux vitae, et semper ad optima quaeque contendat, tum intellectu adveritatis lucem, tum voluntate ad optimum quodque bonum summo studio festinante. At Lex
1372. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 6 | Paragraph | SubSect | Section] Dei obedientia recedit: quin etiam ipsum cor, rationemque nostram, ut a Deo alienissima, atque adeo inimica Deo, et plane veros fontes omnium malorum, seu scaturiginale malum, accusat, arguit ac condemnat. Consimiliter iustitiam isti ex Aristotele norunt, et in Paulo quaerunt tantum eam, quae constet nostris quibusdam benefactis, et qualibuscunque habitibus. Quod vero passio Christi sit iustitia, nobisque ea per imputationem applicetur, id illis plane videtur absurdissimum. Iustificationem intelligunt, iuxta Latini vocabuli compositionem, esse reipsa iustum
1373. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 7 | Paragraph | SubSect | Section] indicat se maximo labore ac difficultate, et simul etiam in genti fructu deprehendisse, quod iustitia Dei in Paulo non eam significet, qua ipsemet Deus iustus sit: sed qua peccatores, non imputans eis peccata, iustos faciat, aut gratis per remissionem peccatorum iustificet. Nec tamen tantum aliquas sacras voces ac res adversarii male descripserunt: sed etiam in universum tum cognitionem linguarum ut noxiam impediverunt: tum etiam scrutationem fontium Hebraei ac Graeci improbant, dum contendunt inde haereses exoriri: et severissime, atque adeo sub anathemate praecipiunt, ut
1374. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 9 | Paragraph | SubSect | Section] initio tum latentem veritatem evolvere, tum regnantes grassantesque errores multiplicium seductorum redarguere necesse habuerunt. Sed nimis multi sibi in hac parte, nimiam plane quandam licentiam sumunt. Quo fit, ut nullius ferme hominis vita, evolvendis omnibus Commentariis sacrarum literarum, tantum nostro aevo conscriptis, sufficere posse videatur. Aliqui nihil omnius utilem operam navarunt, illustrando praesertim Novum testamentum suis versionibus et annotationibus. Nec etiam aspernanda est succincta Vatabli glossa veteris Testamenti. Quidam etiam de Phrasibus
1375. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 11 | Paragraph | SubSect | Section] ad cognoscendos et illustrandos sacros libros. Unde ipsa quotidiana palpabilisque experientia testatur, magis esse illustratum, et omnium manibus tritum, sacrosanctum istud Dei volumen, hisce proximis annis 50, quam antea mille et quingentis. Quapropter etiam hanc partem omittam: illud tantum unum addendo, valde esse deplorandum, non paucos docentes in eo esse ambitionis errore, ut non putent se satis doctos apud vulgus haberi posse, nisi subinde aliquas sententiolas scriptorum citent: eoque remisso Sacrarum literarum studio, Patrum lectioni vacant: cum tamen contra, plus sit
1376. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 11 | Paragraph | SubSect | Section] scientiisque se proponere sunt professi. Alii denique etiam illustrioribus titulis sua scripta, cum optima candidorum Lectorum venia, atque adeo etiam applausu, exornarunt. Illud quoque hic sub finem forte operaeprecium fuerit monere, me in citandis Scripturae exemplis non semper tantum Vulgatam versionem secutum esse: sed crebro ipsosmet fontes Hebraeos ac Graecos, quam maxime ad verbum potui, expressisse: quo tanto magis genuina Hebraismorum natura conspiceretur. Unde factum est, ut etiam illa Hebraismorum exempla citaverim, quae in plerisque versionibus in Latinam
1377. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 12 | Paragraph | SubSect | Section] iste tuus plane heroicus erga studia animus zelusque pietatis cernitur, quod etiam exteros, eruditionis ac pietatis fama celebres, accersis, fovesque, non habita odii ac furoris persecutorum ulla ratione. Inter quos sane fuit non ita dudum etiam popularis meus Petrus P. Vergerius p. m. qui non tantum episcopalem mitram, sed etiam cardinalitium galerum, quem facilime post tot amplissimas legationes adipisci potuisset, contempsit: potius eligens malis affici simul cum populo Dei, quam temporariis commodis peccati perfrui: maioresque arbitratus divitias probrum Christi, quam Babylonis
1378. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 13 | Paragraph | Section] consortes tuos, seu in eorum commodum. A voce gemitus mei adhaesit os meum carni meae: Psal. 102. pro, ob assiduum dolorem et lamentationem. Excitatus est Dominus tanquam potens aut fortis clamans a vino: id est, vinum aut ebrietatem. Ut robustus ebrius subito expergefactus, qui non tantum clamore, sed et factis solet omnibus esse molestus, terribilis ac intolerabilis: sic Deus commotus ira subito prosiliet, et perturbabit ac affliget impios Psal. 45. Et ab oppressione ac gemitu pauperum: id est, propter Psal. 12. Fugere ab arcu, a gladio, videtur
1379. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 14 | Paragraph | SubSect | Section] posita, inter dum peregrino seu alieno a se verbo duplicat significationem. Zach. 9 Castrametabor circa domum meam At exercitu, a transeunte et redeunte: id est, ita castra metabor, ut simul eam custodiam a quovis hostili exercitu, quoquo modo circa eam vagante Notat igitur illud verbum non tantum castrametationem, sed etiam id quod sequitur: nempe defensionem eius, circa quem castra posuisti. Prorsus simile exemplum, ac etiam usum huius praepositionis, depromit Alciatus ex Neratio Prisco Iurisconsulto, qui inquit: Cum vir uxori legat, si ea a liberis non nupserit: id est, non
1380. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 15 | Paragraph | SubSect | Section] veritatis ac iustitiae Dei, sicut qui ablactantur, summo desiderio quaerunt et expetunt matrem. Eadem similitudine et Psal. 131, Scriptura utitur. Dicit enim Psaltes, se non grandia et mirabilia quaedam huius mundi (ut sunt opes, potentia, dignitates, gloria) sectatum esse: sed tantum in solum Deum sperasse, eumque expectasse, non aliter ac infans ablactatus toto animi affectu et oculis ipsis expetit, quaerit et expectat matrem: et denique hortatur omnes, ut sperent in Deum. Intellectus autem verborum illorum, quoniam varie torquentur hic est: Certe posui aut direxi,
1381. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 15 | Paragraph | SubSect | Section] per Auxesin. Verum quia inter omnes abominationes aut idololatrias, quae unquam fuerunt, una vel in primis est eximia ac summa, nempe meretrix Babylonica, aut Antichristus: ideo illam praedicit, et sic specialiter vocat Daniel cap. 9. Sic et Christus Matth. 24, et Marc. 13. Nec tantum ei hoc abominationis nomen tanquam maxime genuinum tribuit Propheta, sed etiam addit, Abominationem desolationis, id est, idololatriam horribiliter Ecclesiam ac regnum Christi desolantem et vastantem. Fuerunt quidem et aliae abominationes ac idololatriae innumerae omnibus temporibus: sed
1382. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 15 | Paragraph | SubSect | Section] ei hoc abominationis nomen tanquam maxime genuinum tribuit Propheta, sed etiam addit, Abominationem desolationis, id est, idololatriam horribiliter Ecclesiam ac regnum Christi desolantem et vastantem. Fuerunt quidem et aliae abominationes ac idololatriae innumerae omnibus temporibus: sed quae tantum damni regno Christi dederit, ut haec, nulla unquam fuit, nec erit. Aliae enim haereses plerunque vel singulos errores, vel certe paucos habuerunt, et brevi tempore duraverunt. At haec est cloaca aut sentina errorum, et diutissime regnavit, idque magna ex parte potenter ac libere. Non enim
1383. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 17 | Paragraph | SubSect | Section] Adam: vel etiam, quia secreto plerunque ab hominibus patrantur. 2. Corinth. 4. Sed abdicavimus occulta dedecoris: id est, occulta dedecora vitamus. Intelligit autem, ut mox exponit, varias fraudes et prava consilia. Interna peccata. Rom. 2 dicitur, Iudicabit Deus occulta hominum: id est, non tantum crassa et externa peccata, sed etiam malitiam, malas cogitationes, ac consilia intus in ipso corde latentia. Sic aliqui exponunt illud dictum Iob 20, de impiorum poenis: Omnes tenebrae sunt reconditae, aut absconditae oculis eius. id est, Omnes poenae ac calamitates reservantur, parataeque
1384. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 17 | Paragraph | SubSect | Section] clam habendi fecit: sed quod ita forte accidit, et occasione sese obtulit, ut de illis rebus clam aut privatim in alicuius aedibus, solitudine aut itinere sermo inciderit. 1. Corinth. 14 dicit Paulus, occulta cordis manifesta fieri per prophetiam: ubi non intelligenda erga alios homines, sed tantum erga ipsummet peccatorem seu incredulum, ac erga eius conscientiam. Cum enim antea peccatores aliqui, dormiente conscientia, suam malitiam ac iram Dei ignorarent, nunc illo lumine verbi aut prophetiae illuminantur, ut melius sua mala cernant, et exactius ea ponderent: simul etiam somnolenta
1385. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 18 | Paragraph | SubSect | Section] Ieiunio plenius disservi. Accinctus et Discinctus, significat euntem ad bellum, ac redeuntem. 1. Reg. 20. Ne glorietur accinctus sicut discinctus. quia victor deponens gladium, certus est de victoria: sed accingens se gladio, seu vadens ad bellum, est incertus an vel vincet, vel etiam vivus tantum redibit. Videtur fuisse proverbium illi genti usitatum: sicut est Graecis, Ante victoriam triumphum canere. Accingens se cingulo dicitur is, qui iam idoneus est ad bellum, 2. Reg. 3. Congregaverunt se ab omni accingente se cingulo: scilicet militari, de quo gladius pendet. Celebre est
1386. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 19 | Paragraph | SubSect | Section] iustificatione, seu a debitis absolutione, conferri posse. Nisi quod in hac Theologica acceptilatione adest certa ac solida causa talis transactionis, nempe aliena CHRISTI, nostri sponsoris, persolutio pro nobis facta: ut licet nobis sit imaginaria solutio, aut gratuita debiti condonatio, quia nos tantum oramus nobis gratis debitum condonari: tamen CHRISTO non est imaginaria, sed vera, realis ac perdifficilis persolutio. Ille enim non auro aut argento aut aliis temporariis huius mundi opibus: sed proprio preciosissimo sanguine, passione ac morte pro nobis persoluit. Sic etiam Acceptare et
1387. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 20 | Paragraph | SubSect | Section] ab omnibus debitis ac peccatis meis. Acceptila ô Pater benignissime, aut acceptam ferto mihi persolutionem debiti iustitiae, ob hanc alienam mei causa factam imputatamque mihi iustitiae persolutionem, perinde ac si ego ipse revera tibi eam largissime cumulatissimeque praestitissem: cum ego eam tantum imaginarie, dum mihi imputatur, praestiterim: atque ita meum debitum ac chirographum condona et dele, cruci filii tui affixum. Reconciliare ac propitiare mihi, preciosissimo sanguine, aut satisfactione filii tui, meque perditissimam ovem aut filium Accepta aut recipe in gratiam favoremque
1388. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 22 | Paragraph | SubSect | Section] perinde esse necessariam, et prodesse ad salutem, confessionem, ac fidem ipsam. Verum sciendum est, in sacris maximam esse varietatem significationum
1389. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 23 | Paragraph | SubSect | Section] a neurau, Ab infantia sua. alii vertunt, Ab adolescentia: quo ea sententia ad malitiam habitualem ab originali transferatur. Verum refutari potest ista corruptela textus, tum vocis significatione: tum quod prius capite 6 Deus de eadem reloquens dixerat, Omne figmentum cogitationum cordis esse tantum malum omnibus diebus. Ubi triplex emphasis huic corruptelae repugnans est, nempe, OMNE, TANTUM, et OMNI DIE. Nam si Omne, igitur naturale quid. Si Tantum, igitur semper. Sic Omni die De Adolescentia vide plura in IUVENTUS. ADVENA, vide in voce PEREGRINUS.
1390. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 23 | Paragraph | SubSect | Section] ab originali transferatur. Verum refutari potest ista corruptela textus, tum vocis significatione: tum quod prius capite 6 Deus de eadem reloquens dixerat, Omne figmentum cogitationum cordis esse tantum malum omnibus diebus. Ubi triplex emphasis huic corruptelae repugnans est, nempe, OMNE, TANTUM, et OMNI DIE. Nam si Omne, igitur naturale quid. Si Tantum, igitur semper. Sic Omni die De Adolescentia vide plura in IUVENTUS. ADVENA, vide in voce PEREGRINUS. ADIAPHORON Graece, Latine indifferens seu res media dicitur. Vox vero haec in sacris literis non
1391. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 23 | Paragraph | SubSect | Section] textus, tum vocis significatione: tum quod prius capite 6 Deus de eadem reloquens dixerat, Omne figmentum cogitationum cordis esse tantum malum omnibus diebus. Ubi triplex emphasis huic corruptelae repugnans est, nempe, OMNE, TANTUM, et OMNI DIE. Nam si Omne, igitur naturale quid. Si Tantum, igitur semper. Sic Omni die De Adolescentia vide plura in IUVENTUS. ADVENA, vide in voce PEREGRINUS. ADIAPHORON Graece, Latine indifferens seu res media dicitur. Vox vero haec in sacris literis non reperitur, cum de ipsa re plurimus sermo fiat. Vocatur autem sic
1392. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 24 | Paragraph | SubSect | Section] Latino usu in sacris usurpata. Dicuntur vero pii esse filii et adoptati Dei. Adoptionem filiorum aliquoties habet Vulgata: Rom. 8. 9. Gal. 4. et Ephes. 3. Sed in Graeco est simpliciter Adoptio. Spiritus adoptionis. dicitur Spiritus sanctus, duplici de causa: quia et datur Spiritus sanctus tantum adoptatis: et testatur de adoptione nostra, clamans in corde nostro Abba pater.
ADORARE, vox in sacris literis Heb.
1393. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 24 | Paragraph | SubSect | Section] ad loca, tempora, vestitum, gestus, sonum oris, verba, sacrificia, et alia huiusmodi: alium internum cordis. item, alium esse in spiritu et veritate, seu spirituali motu, veraque fide in Deum praestitum: alium, in hypocrisi. denique alium esse, quem sophistae vocant ex opere operato, id est, cum tantum per sese ipsum opus consideratur, ac Deo gratum acceptumque aestimatur, sive cultor habeat fidem, sive non: ut est ministerium ministri baptizantis, aut sacram coenam ministrantis. alium, ex opere operantis: id est, cum cultus ex vera fide colentis aestimatur. sicut Abel maiorem et gratiorem
1394. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 24 | Paragraph | SubSect | Section] et gratiorem hostiam fide obtulit, quam Cain: et sicut in baptizando et communicante fides exigitur. Olim igitur erat alligatus Dei cultus, ex ipsius mandato, ad certa loca, tempora, aliasque circumstantias externas. Nunc non perinde est. Solent vero non renati ac carnales homines plerumque tantum ad opus operatum, seu externum cultum, utpote carnali homini perfacilem, ruere, eumque hypocritice praestare, ac in eo summam pietatis collocare. Nam veram cordis obedientiam, veram agnitionem, timorem, et alios spirituales animi motus exhibere Deo nequeunt, Caeterum cum pii vera fide
1395. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 25 | Paragraph | SubSect | Section] aut Catechismo paulo pleniorem instructionem adiicere. Vicina huic, tametsi paulo generalior, significatio est 1. Corinth. 8, cum charitas dicitur aedificare: id est, omnibus modis fratrem iuvare, praesertim in incremento pietatis. Similis est sensus, cum Paulus dicit, se habere potestatem tantum ad aedificationem, 2 Corinth. 10. 14. 2 Corinth 5 dicimur habere, dissoluto hoc tabernaculo, aedificationem ex Deo, id est, plenam instaurationem in altera vita. Filii ab Hebraeis dicuntur
1396. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 26 | Paragraph | SubSect | Section] Deo, non ab hominibus, haec victima ad expianda peccata totius mundi erat constituta, et in medium proposita, sicut Scriptura inquit: Quem proposuit Deus propitiatorem in sanguine suo. AGNOSCO verbum postea plenius exponetur, in verbo COGNOSCO, et porro etiam in NOVI. Hoc igitut nunc tantum breviter observetur, quod cum Deus dicitur Agnoscere aliquem, significat eum amare, fovere, tueri. Amos tertio, Psalmo primo, et trigesimoprimo. Notis enim ac familiaribus favemus. Agnoscere porro faciem in iudicio, est idem quod suscipere personam: de qua re in voce PERSONA.
1397. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 26 | Paragraph | SubSect | Section] Ala, aut Umbra alarum accipitur Psalm. 36, 57, 61, 63. Eandem metaphoram exponit integre Christus Matthaei vigesimotertio: Hierusalem Hierusalem, quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alas. Significat et partes exercitus, sicut apud Latinos tantum turmas equestres: quia solebant lateribus phalangis adiici, ut similitudinem avis volantis tota acies haberet. Isaiae octavo: Cum (inquit) extensio alarum eius replebit latitudinem. In sancto sanctorum erant Cherubim, id est, imagines quaedam, habentes alas, quibus arcam, quae erat sedes
1398. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 27 | Paragraph | SubSect | Section] procreatos: volens ostendere, eos etiam perinde impios. capite decimosexto. Ponitur et pro hostibus, Esaiae primo: Alieni comederunt terram vestram. et Psalmo quinquagesimo quarto, Alieni surrexerunt contra me. Ratio significationis eadem est, quae, cur Latinis vox Hostis, quod olim tantum peregrinum significavit, nunc publicum inimicum notat: nempe, quia exteri sunt plerunque inimici. Ignis alienus, Levit. decimonono, pro prophano ponitur: quia tantum domestico aut sacro, quod in altari conservabatur, uti debebant in sacrificio et suffitu. Filii alieni, alias pro
1399. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 27 | Paragraph | SubSect | Section] quinquagesimo quarto, Alieni surrexerunt contra me. Ratio significationis eadem est, quae, cur Latinis vox Hostis, quod olim tantum peregrinum significavit, nunc publicum inimicum notat: nempe, quia exteri sunt plerunque inimici. Ignis alienus, Levit. decimonono, pro prophano ponitur: quia tantum domestico aut sacro, quod in altari conservabatur, uti debebant in sacrificio et suffitu. Filii alieni, alias pro exteris, alias etiam pro impiis: Isaiae secundo, et Psalmo decimooctavo. Alienum se ostendere alicui, Genesis quadragesimosecundo, pro, simulare se ei ignotum et
1400. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 27 | Paragraph | SubSect | Section] Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel, etc. controversa est, dum Evangelista Matthaeus interpretatur virginem, sicut et Septuaginta: quam versionem ac sensum etiam tota Ecclesia sequuta est inde â Christo usque ad nostra tempora: contra vero Iudaei, tantum puellam aut iuvenculam significare contendunt. Rationes vero plures evidentissime nostram sententiam comprobantes, in promptu sunt: quarum praecipuae hae videri queant. Prima, quod haec vox ubique in Sacris significet virginem: quod postea ostendetur. Secunda; quod huius vocis etymologia
1401. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 27 | Paragraph | SubSect | Section] dicit, Deum creaturum esse rem novam, nempe ut mulier complectatur, aut circum det, seu intra se concipiat virum: ubi tum res nova ac miraculosa divinitusque creanda dicitur: tum etiam nulla prorrus mentio fit mariti, illam circumdationem aut conceptionem operaturi. Sic et in prima promissione tantum semen mulieris dicitur contriturum caput serpentis, non viri: cum id rectius secundum usitatum naturae cursum marito tribuatur, sive tanquam digniori coniugi: sive quia proprie viri est semen dare ad conceptionem ac generationem, non feminae. Eôdem facit, quod etiam Iacob Meschiam
1402. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 27 | Paragraph | SubSect | Section] marito tribuatur, sive tanquam digniori coniugi: sive quia proprie viri est semen dare ad conceptionem ac generationem, non feminae. Eôdem facit, quod etiam Iacob Meschiam promittens, Silo eum vocat, Gen. 49. quod secundinam mulieris proprie sonat: ut indicet, eum non ab homine masculo, sed tantum ab homine femina procreandum. Consonat vero etiam historia Evangelii, seu eventus, huic harmoniae veterum prophetarum. Quinta ratio sit, quod quoniam haec res tanquam ingens ac singulari Dei potentia efficiendum miraculum proponitur, oportet certe aliquid praeternaturale hic accidere: quod
1403. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 27 | Paragraph | SubSect | Section] Si vero hic obiiciatur, Prophetiam hanc non convenire IESU, aut matri eius, quia signum datur illis tempore Isaiae viventibus hominibus ac in eorum confirmationem, non autem posteris: quare non posse id accipi de vitgine, aut facto post mille annos sequuturo. Respon. Prophetia est, et non tantum incredulo contemptorique divinorum miraculorum Achazo proponitur, sed etiam toti populo Dei: nec solum illis tum viventibus Israelitis, sed et omnibus omnium temporum Israelitis, aut cultorib. Dei: sicut propheta inquit, Dabit vobis signum. Non enim Scriptura
1404. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 28 | Paragraph | SubSect | Section] sed etiam toti populo Dei: nec solum illis tum viventibus Israelitis, sed et omnibus omnium temporum Israelitis, aut cultorib. Dei: sicut propheta inquit, Dabit vobis signum. Non enim Scriptura de uno tantum homine aut aetate agit, sed etlam de omnibus posteris sicut Paulus et Petrus dicunt, omnia propter nos scripta esse, Rom. 15. 1. Cor. 10, 1. Petri 1. Sic saepe Prophetae confirmant et consolantur suos praedictione venturorum olim ac post longum tempus bonorum, nempe tempore Meschiae, quae
1405. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 30 | Paragraph | SubSect | Section] literarum aliquo modo eo tendentia, tamen admittenda non est, sed sensus illorum locorum diligentius est inquirendus.
ANATHEMA. Distinguit Budaeus inter
1406. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 31 | Paragraph | SubSect | Section] Deus vult aliquid habere vel tanquam gratum acceptumque, ac sibi oblatum: vel tanquam sibi exosum, suaeque irae ac castigationi subiectum ac debitum. ¶ Eadem est vis vocis
1407. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 31 | Paragraph | SubSect | Section] execranda, detestanda, et irae Dei poenisque addicta et devota: ut Paulus cupit anathema esse pro fratribus Iudaeis, Rom. 9. id est, res damnata et perdenda. Quo modo ac sensu Moyses quoque petit se deleri ex libro viventium, Exodi 32: id est, tolli ex numero salvandorum, ut modo populo illud tantum scelus condonetur. Sic Paulus Gal. 1, et 1. Corinth. ultimo, falsos doctores iubet esse, aut pronunciat anathemata. Sic et Petrus negans Christum, dicitur semet anathematizasse, Marci 14. Et illi 40. Actor. 23 dicuntur se anathematizasse, id est, omnibus sese diris devovisse, sibique
1408. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 32 | Paragraph | SubSect | Section] Nephes, varia plane significata in Sacris literis habet, quae ordine enumerabimus. Primo significat aliquando rationalem animam, quam Latini animum
1409. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 34 | Paragraph | SubSect | Section] postea in voce Infernus, ubi aliquid de hac materia disseremus.
ANIMUS apud Latinos plerunque ita distinguitur ab Anima, ut haec vim illam quae vitam sensumque praebet, ille vero rationis religionisque capacem facultatem suppeditet: haec etiam brutis esset communis, ille vero tantum hominibus proprius. quomodo et Iuvenalis distinguit:
1410. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 34 | Paragraph | SubSect | Section] facultatem suppeditet: haec etiam brutis esset communis, ille vero tantum hominibus proprius. quomodo et Iuvenalis distinguit:
1411. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 34 | Paragraph | SubSect | Section] animas, nobis animum quoque. — Graeci vocant
1412. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 34 | Paragraph | SubSect | Section] vocat, corpus idoneum ad hanc terrenam vitam: Spirituale vero, quod ad caelestem vitam est aptum, conditûmve. Sic et epistola Iudae opponit homines animales, ut pravos, iis qui Spiritum Dei habent. ANIMANS et ANIMAL ita distingui solent, quod Animans etiam plantas, Animal vero tantum sensum habentia significet. ANNON, Adverbium interrogandi, crebro in Sacris literis ea quaerit, quae vel maxime vult affirmare. ut Genes. 13. Annon est universa terra coram te? Annon praecepi tibi? Iosuae 1. Annon misi te? Iud. 6. Annon unxit te Dominus super haereditatem
1413. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 34 | Paragraph | SubSect | Section] Is. 6. et 21: In tribus annis, tanquam annis mercenarii, alleviabitur gloria Moab. Mercenarius anni in annum, Levit. 25, Tanquam mercenarius anni in annum eris cum illo: pro, tanquam mercenarius annuus, qui sese ei non addixisset in longum tempus, aut perpetua servitute obstrictus esset, sed tantum usque ad certum tempus: quo elapso, denuo novum contractum constitueret. A fine anni in annum: pro, stato tempore anni. 2. Samuelis 14. Sic, Rem anni in anno facere: pro, debitum annuum pensum absolvere, 1, Reg 10. Sic, De anno in annum. pro quotannis, 1. Samuelis 7. Anno post
1414. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 36 | Paragraph | SubSect | Section] sementem. id est, labores et occupationes unius pertingent usque ad operas alterius prae nimia copia, ut sese invicem impediant, tempusque ad colligendos tam copiosos fructus desit. Apprehendit aliquis, aut eius manus aliquid, Levit. 14. 25, Num. 6, pro, posse id consequi, posse comparare, tantum ei esse opum ut id emere queat. Apprehendere fratrem, aut manum eius, est iuvare eum: sumpta metaphora a manuducentibus infantes. Levit. 25, Cum nutaverit manus fratris tui apud te, apprehendes eum: id est, sublevabis. Sic Deus dicit se apprehendisse manum Cyri: id est, eum rexisse,
1415. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 36 | Paragraph | SubSect | Section] ut a legando legatus, dicitur persona divinitus ac immediate in Novo testamento vocata, ad docendam doctrinam caelestem, et administranda Sacramenta ubique per orbem terrarum, habens testimonium Spiritus sancti quod in doctrina perseveranter errare non possit. Tales Apostoli proprie fuerunt tantum illi duodecim, qui cum Christo sunt versati, et Paulus. Ideo autem sunt sic a Christo vocati Luc. 6, quia fuerunt legati quidam a Christo, Matth. et Mar. ultimo in orbem universum ablegati, ut ubique de Christo testarentur, et legatione pro Christo fungerentur ad omnes gentes, quo se
1416. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 37 | Paragraph | SubSect | Section] ut Lutherus ibi vertit. Est vero in nubibus aqua. Quare explicante istum locum Iobo, ista expansio, extensio aut firmamentum, vel maxime de ista infima aeris diffusione accipi debet, super quam aquae superiores recte collocantur. Sed vulgo falso ac sine omni ratione existimant; firmamentum esse tantum supremum mobile, aut octavam sphaeram: sicque hanc vocem a Moyse accipi. unde illis etiam huius erroris occasio, de aquis supra omnes caelos, oritur. II. Quia secunda die, ubi de istis superioribus aquis agitur, non exornat Deus supremam regionem caeli, supra quam isti somniant aquas
1417. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 38 | Paragraph | SubSect | Section] qui contignat in aquis domicilia sua, qui ponit nubes currum suum, qui ambulat super alas venti. Quibus verbis veluti pavimentum, solum aut aream Dei, Psalmus in media regione aeris collocat, ubi ista tria reperiuntur. IIII. Quia Moses tantum duplices aquas novit, videlicet quae sunt supra caelum, et infra. Essent autem triplices, si aliae essent supra omnes caelos, aliae in terra, aliae denique in media aeris regione. V. Quia tempore diluvii dicuntur esse ruptae cataractae caeli, nempe quae et nunc dicuntur rupturae nubium: quae
1418. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 38 | Paragraph | SubSect | Section] aeris, esse multo probabiliorem, et rerum naturae concinniorem, quam alteram de aquis supra ac extra omnes caelos: sed queruntur, se solummodo voce Firmamenti in aliam sententiam rapi: cuius significationem revera (uti supra ostendimus) non intelligunt. XIII. Quia Moses in creatione proprie tantum tria nominat, Caelum, terram, et aquam. Necesse igitur est, eum aerem et ignem sub caeli nomine notare, atque ita recte super hoc primum aereum caelum aquas collocat. Loquitur enim ille communi more, ac opinione hominum sui temporis: non ut Astronomus, subtilius atque ociosius elementa et
1419. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 38 | Paragraph | SubSect | Section] in partem caeli deputatur.
XIIII. Plerique studiosi Hebreae linguae putant ideo caelos Hebraice dici
1420. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 40 | Paragraph | SubSect | Section] aut numisma fuisset, quam rudis et intractabilis massa. Secundo apparet passim ex historiis Biblicis, fuisse communem ac valde usitatam monetam. At tanta massa non posset valde usitata esse, ne in metallicis quidem locis: nedum apud illos, ubi nullae fodinae fuerunt. Non enim quivis communis homo tantum pecuniae habere potuit. Solet quoque moneta applicari ad emptionem quotidianarum rerum. At quae tandem res quotidianae, ac pervulgata emptione, decem coronatis emuntur? Abrahamo donat Abimelech oves, boves et ancillas, et insuper mille argenteos. Gen. 20. Quis credat, illum pauperem
1421. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 41 | Paragraph | SubSect | Section] instabilitate Scriptura pingit inconstantiam et dubitationem hominum in religione. Baculus arundineus, simul et infirmum et noxium auxilium significat: quia et facile frangitur, et fragmenta eius quiddam acutum habent, sicut et vitrea fragmenta. Si tali fulcro innixus fueris, non tantum frangetur illud, atque te non substentabit, sed sua sustentatione opeque destituet: simulque etiam inclinante et ruente in ea fragmenta corpore mox te graviter sauciabunt. Sic auxilium Aegyptiorum, qui volebant Iudaeis contra Babylonios succurrere, baculus arundineus vocatur 2. Reg. 18,
1422. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 43 | Paragraph | SubSect | Section] me, Dominus autem assumpsit me. Roman. 14, Infirmum in fide assumite, id est, in vestram curam benigne recipite ac fovete. Ibidem: Dominus assumpsit eum. ATRIUM, prior pars templi Qui statis in atriis domus Domini, laudate Deum. Psal 135. Alloquitur populum, qui tantum in atrium templi admittebatur. ATTENDIT attentione, multa attentione: Isa. 21. Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus praefecit: id est, intente cavete. Attendere lectioni, 1. Timoth, 4. Attendere sermoni prophetico, 2. Petri 1. Perspicuae sunt
1423. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 43 | Paragraph | SubSect | Section] etiam expressius credere significat, ut 1. Sam. 24. Ut quid audis verba hominum dicentium; Ecce David quaerit malum tuum? pro, Quare credis delatoribus, etc. Simili ratione dicunt Latini, praebere aures delatoribus aut criminationibus. Audire ergo verbum Dei, est, non tantum utcunque auribus percipere: sed et intelligere, et credere, eo delectari, et ei obedire conari. Intelligere significat. Gens, cuius ingnorabis linguam, nec audies quid loquatur: Ieremiae 5. id est, non intelliges. Gen. 42, Et ipsi nescierunt, quod Ioseph audiret, id est, intelligeret
1424. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 43 | Paragraph | SubSect | Section] auditum Sor, pro, cum audierint Aegyptii, timebunt sibi similem Tyriae cladem. Isaiae 23. Laudate eum in cymbalis auditus, aut auditionis. i. sonoris: Psal. 150. Amo auditus eorum: pro, obedient eis. Isa. 2. Auditus super auditum, Ezech. 7. pro, crebri rumores erunt. Et erit tantum pavor intelligere auditum. Isaiae 58. Ad auditum aures obtemperaverunt mihi. 2. Sam. 22 pro quamprimum audierunt, quid velim aut mandem. Ad auditum alicui esse: pro: Secretarium. 2. Sam. 23. Auditu auris audivera de te. Iob. 42. Non fuit soror tua Zodom in auditum in ore tuo, in
1425. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 44 | Paragraph | SubSect | Section] opus ab ascensu aurorae usque ad exitum stellarum: id est, a summo mane usque ad extremum vesperum, cum obcurato lumine solis stellae cernuntur. Psal. 110, est obscurus admodum locus, ubi inter alia est vox Aurorae, qui accurata explicatione indigeret: sed a me breviter hoc loco tantum attingetur. Vertunt autem eum alii aliter: mihi maxime arridet Lutheri versio, Populus tuus voluntaria (scilicet offeret) in die victoriae tuae, in ornatu sancto. Ex utero aurorae, sicut ros iuventus tua: subintellige, tibi nascetur. Agitur omnino hic de subditis Meschiae, quo tempore et
1426. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 44 | Paragraph | SubSect | Section] Item Mich. cap. 1. Et erunt reliquiae Iacob in medio populorum multorum, velut ros a Iehova, sicut guttae super herbam. Licet autem non possint pro ferri plura exempla, ubi vox Hebraea
1427. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 45 | Paragraph | SubSect | Section] vel dominus muscae. Fuit autem idolum spurcissimum, Accaron urbis Philistinorum: quemadmodum scriptum est 2. Reg. 1. Consulite Beelzebub. Lutherus alicubi admodum prolixe et diligenter exponit rationem etymi Baalpeor. Credo autem illud idolum non vocatum a suis cultorib. Baalzebub, sed tantum a piis Iudaeis quia est contemptibile ac odiosum nomen. Certum est, quôd in Novo testamento Iudaei hoc nomine usi sunt in malam partem, pro ipso cacodaemone: ut legitur Matt. 12. In Beelzebub principe daemoniorum eiicit daemonia: Ubi videtur etiam quasi explicatio etymologica addita esse,
1428. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 45 | Paragraph | SubSect | Section] principe daemoniorum eiicit daemonia: Ubi videtur etiam quasi explicatio etymologica addita esse, quod idem significet Beelzebub quod princeps muscarum. Mar. 3 impii dicunt, Christum obsessum esse a Beelzebub spiritu. Dubium autem est, cur sic cacodaemonem vocaverint? num ex contemptu, quod sit tantum muscarum dominus: aut quia instar muscae est perpetuo ac pertinaciter homini molestus: aut denique, quod perinde examina cacodaemonum in aere, cum suo duce Beelzebub circumvolitent, sicut muscae: quemadmodum et Paulus dicit, eum dominari in aere. Beelphegor, quod idem est quod Baalpeor,
1429. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 45 | Paragraph | SubSect | Section] 3. et Luc. 3. Christus baptizabit vos Spiritu sancto et igne. Actor. 1. Sic et 1. Pet. 3. accipitur. QUARTO significat aliquando totam institutionem aut doctrinam, ut Matt. 21. Luc. 20. Baptismus Iohannis eratne ex caelo, aut non? i. tota eius institutio, aut functio. Act. 18, Apollo tantum baptisma Iohannis sciebat. i. solam eius institutionem de venturo iamiam Messia, eamque non satis plene perceperat. Sic et de illis Actorum 19 accipiendum est, quod non fuerant satis instituti de passo
1430. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 46 | Paragraph | SubSect | Section] 1 Baptizari in mortem Christi: ut Rom. 6 seu, pro mortuis: ut 1. Cor. 15. seu, In unum corpus: ut 1. Cor. 12. seu, in remissionem peccatorum. Denique Baptizari aqua, et Baptizari spiritu S. Itaque Baptizari in Moysen, declarat, Moysis auspiciis ac ductu baptizari: quod dicendi genus semel tantum reperio. Baptizari in Iohannis baptisma, significat, doctrinam quam Iohannes annunciabat, ac baptismi symbolo obsignabat, profiteri ac amplecti. Baptizari vero in eius nomen dicimus, cui nos baptismum dicamus ac consecramus. Quam obrem recte Paulus negat, sese in nomen suum quempiam
1431. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 46 | Paragraph | SubSect | Section] SEPTIMO, Hebr. 6. vox Baptismi de illis veteris legis purificationibus ac lotionibus accipitur quae initio in primitiva Ecclesia, praesertim Apostolorum tempore non dum erant prorsus abolitae. Discrimen porro aut convenientia baptismi Christi, et Baptistae, tractatur in Theologia: nunc tantum breviter de ea re moneo, ipsum Baptistam Matt. 3. ac Luc. 3, et Iesum Act 1, sic distinguere, tanquam baptismum ministri et domini ipsius, quod minister proprie quidem tantum exterius lavet: sed Christus tunc, ac in eodem Sacramento, interius mundet. seu, Iohannem et alium quemvis
1432. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 46 | Paragraph | SubSect | Section] erant prorsus abolitae. Discrimen porro aut convenientia baptismi Christi, et Baptistae, tractatur in Theologia: nunc tantum breviter de ea re moneo, ipsum Baptistam Matt. 3. ac Luc. 3, et Iesum Act 1, sic distinguere, tanquam baptismum ministri et domini ipsius, quod minister proprie quidem tantum exterius lavet: sed Christus tunc, ac in eodem Sacramento, interius mundet. seu, Iohannem et alium quemvis Apostolum aut doctorem esse tantum administrum externi operis: sed Christum esse authorem internae efficaciae, sive exterius ipse baptizet, sive quispiam alius minister. Discrimen et in
1433. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 46 | Paragraph | SubSect | Section] moneo, ipsum Baptistam Matt. 3. ac Luc. 3, et Iesum Act 1, sic distinguere, tanquam baptismum ministri et domini ipsius, quod minister proprie quidem tantum exterius lavet: sed Christus tunc, ac in eodem Sacramento, interius mundet. seu, Iohannem et alium quemvis Apostolum aut doctorem esse tantum administrum externi operis: sed Christum esse authorem internae efficaciae, sive exterius ipse baptizet, sive quispiam alius minister. Discrimen et in eo est, quod Iohannes in venturum aut certe iamiam venientem, vel etiam praesentem Meschia aut agnum Dei baptizavit: sed Apostoli postea in
1434. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 47 | Paragraph | SubSect | Section] etiam dicitur esse interrogatio bonae conscientiae in Deum. 1. Pet. 3. Cui correspondens exemplar baptismi nunc nos servat non ablutio sordium carnis, sed bonae conscientiae interrogatio in Deum per resurrectionem IESU Christi: id est, Baptismus nos servat, non ex opere operato quatenus tantum est externum quoddam opus, abluens sordes corporis: sed quatenus fide apprehenditur promissio gratiae ac reconciliationis ob Christum in Baptismo proposita. Quae ideo dicitur interrogatio quod sicut in contractibus emens aut comparans sibi aliquid commodi certa ratione ac formulis interrogat
1435. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 48 | Paragraph | SubSect | Section] 101. Non ponam verbum Belial ante oculos meos: videtur omnino significare, Non sequar falsam doctrinam. Alii intelligunt, malas causas: quod est minus significans. Denique David queritur de torrentibus Belial, Psal. 18. intelligens nimirum, impetum ac furorem contra se, non tantum impii mundi, sed etiam Satanae ipsius, ac omnium inferorum, qui eum circumdederint et circumvenerint. Bellum, et Bellare, notae voces sunt: tantum phrases quasdam earum percurram. Tribuuntur autem non tantum hominibus, sed et Deo. Arma belli, sunt bellica
1436. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 48 | Paragraph | SubSect | Section] Denique David queritur de torrentibus Belial, Psal. 18. intelligens nimirum, impetum ac furorem contra se, non tantum impii mundi, sed etiam Satanae ipsius, ac omnium inferorum, qui eum circumdederint et circumvenerint. Bellum, et Bellare, notae voces sunt: tantum phrases quasdam earum percurram. Tribuuntur autem non tantum hominibus, sed et Deo. Arma belli, sunt bellica instrumenta. Deut. 1, Accinxistis nos armis belli vestri: pro, armis vestris bellicis. Apprehendere bellum, est bellare. Num. 31. Deus facit cessare bella usque ad
1437. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 48 | Paragraph | SubSect | Section] 18. intelligens nimirum, impetum ac furorem contra se, non tantum impii mundi, sed etiam Satanae ipsius, ac omnium inferorum, qui eum circumdederint et circumvenerint. Bellum, et Bellare, notae voces sunt: tantum phrases quasdam earum percurram. Tribuuntur autem non tantum hominibus, sed et Deo. Arma belli, sunt bellica instrumenta. Deut. 1, Accinxistis nos armis belli vestri: pro, armis vestris bellicis. Apprehendere bellum, est bellare. Num. 31. Deus facit cessare bella usque ad extremum terrae. Psal. 46. Idem dicitur
1438. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 49 | Paragraph | SubSect | Section] una tecum orare? Num. 6. legitur: Sic benedicetis filiis Israel, et dicetis eis: Benedicat tibi Dominus, et custodiat te: Ostendat faciem suam tibi, et misereatur tui. ubi prius Benedicere significat beneprecari, posterius autem benefacere. Est vero observandum, quod sacerdotalis benedictio non tantum est simplex bona precatio, sed etiam veluti pignus ac testimonium favoris Dei, et omnino habet quandam vim ac efficaciam clavis solventis et absolventis. Ad hanc sacerdotalem benedictionem referri potest, quod Hebr. 7. dicitur: Citra controversiam minor a maiore benedicitur. Sic liberi a
1439. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 49 | Paragraph | SubSect | Section] varias res benedicere, herbas, campanas, salem, aquam, aram, et similia: nisi quod et sine mandato Dei id sunt ausi facere, et nimiam quandam, planeque divinam sanctitatem et efficaciam illis suis adiuratis rebus tribuerunt, putantes se suis illis consecrationibus quamvis vim ac efficaciam, non tantum corporalem, sed et spiritualem, rebus illis externis ac elementaribus indere. Benedicere aliquando videtur etiam significare futura praedicere. nam Patriarchae beneprecantes filiis, etiam futura illis praedicebant. QUINTO, cum hoc verbum ad Deum, ubi omnes res ac voces
1440. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 49 | Paragraph | SubSect | Section] illis externis ac elementaribus indere. Benedicere aliquando videtur etiam significare futura praedicere. nam Patriarchae beneprecantes filiis, etiam futura illis praedicebant. QUINTO, cum hoc verbum ad Deum, ubi omnes res ac voces significantiores sunt, transfertur, significat non tantum beneprecari, sed et ipsum benefacere: sicut contra Maledicere, perdere significat. nam (ut scriptum est) Ipse dixit, et facta sunt: eius dicere est facere, eius verba sunt res ipsae. Sic igitur toties pollicetur Deus, se benedicturum: id est, benefacturum Abrahamo. Et, In semine tuo
1441. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 49 | Paragraph | SubSect | Section] et illa perpetua aspersio aut purificatio, illud perpetuum Remitte remitte, depingitur. Impii blasphemique Iudaei calumniantur illas promissiones, tanquam si loquantur non de causali, sed exemplari benedictione: seu non dicant, quod propter Christum, eiusque meritum benedicentur homines: sed tantum proposito exemplo Abrahami, sint sibi aliisque imprecaturi similem felicitatem, ac si dicerent: Utinam ita mihi aut tibi Deus benefaxit sicut Abrahamo, eiusque posteris. At contra, quod de causali, efficacique benedictione ibi agatur, probatur primum ex praecedentibus promissionibus, quod
1442. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 50 | Paragraph | SubSect | Section] dicit, haereditare promissiones Abraae: et Christus, Convivari cum Abrahamo, aut in sinu eius foveri in regno caelorum. Eodem etiam facit passiva vox
1443. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 50 | Paragraph | SubSect | Section] Unde benedicere nostrum idem est quod bonum recognoscere. Cum ergo gratias agimus Deo, benedicimus illi, id est, recognoscimus eum bonum, datorem omnium bonorum. Tob. 12, Benedicite Deum caeli, etc. Daniel 3. Benedicite omnia opera, etc. Haec ille. Quo vero non tantum vocabuli huius significationes tanto magis memoriae subiiciantur, sed etiam ad rei ipsius noticiam aliquis accessus habeatur, in Tabulam breviter eius significationes diducemus.
1444. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 51 | Paragraph | SubSect | Section] est, qualem cor suum desiderat, aut in quo vere, plene ac solide cor suum acquiescat. Multo vero magis, cum de unigenito filio caelitus clamat: Hic est filius meus delectus, in quo acquiesco, aut mihi bene complacui. Nam et illud dictum de Davide, potissimum de hoc Davide dictum fuit, cuius ille tantum typum gessit. Eadem verba, ac de eodem suo Meschia, dicit Deus Isaiae 42. Ecce servus meus, cui innitar: electus meus, in quo complacuit animae meae. id est, quo unice delectatur anima mea, et in quo singulariter acquiescit. Hic cordis nostri affectus talis ast, ut licet illud eiusmodi
1445. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 52 | Paragraph | SubSect | Section] qui solus omnibus praeceptis ac votis Dei longe largissime, ac plane secundum cor ipsius satisfecerit, omnemque voluntatem eius impleverit. Nos vero contra, tali quodam amore et beneplacito complectitur, ut ex quibus tanquam longe indignissimis nihil prorsus ipse fructus aut commodi percipiat, sed tantum nobis sese dedat, plusquam paternis ac maternis visceribus nos foveat, omniaque sua bona aut thesauros summa promptitudine in nos libentissime et liberalissime effundat. Est vero observanda horum duorum beneplacitorum harmonia. Nam ob passivum beneplacitum, quod habet Deus in filio, eiusque
1446. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 52 | Paragraph | SubSect | Section] Hebraeam effictae, nihil habet sermo Romanus quod proprie respondeat. Nam nemo laturus sit, opinor, si quis dicat, Delicium cordis mei. Sonat autem propensam benevolentiam, ac favorem gratuitum, quem quis gerit erga alterum, qualis est Dei erga nos. Hactenus Erasmus. Nunc et alterius cuiusdam duo tantum loca non incommoda adiungam, In quo acquiesco,
1447. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 53 | Paragraph | SubSect | Section] Non male etiam Theophylactus
1448. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 53 | Paragraph | SubSect | Section] voluntatem, quam angeli eis in agnoscendo et accipiendo hoc tanto bono imprecantur, et divinitus dandam esse praedicunt. Primum enim indicatur, Dei gloriam restitui per illam filii incarnationem. Deinde, hominibus pacem a Deo contingere, postremo vicissim ipsorum bona voluntas seu fides, erga tantum thesaurum divinitus oblatum requiritur, aut etiam hominum acquiescentia in eo ac fruitio denunciatur. Iam audiamus explicationem cuiusdam Hebraeae linguae probe gnari, ex veteri Testamento sumptam, quae quidem erit magis exemplorum citatio, quam ipsarum significationum accurata aut illustris
1449. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 53 | Paragraph | SubSect | Section] in eis beneplacitum: id est, non delector eis. Et mox iterum: Quaesivit Ecclesiastes, ut inveniret verba beneplaciti. Isa. 54. Et omnes limites tui in lapides beneplaciti: id est, desiderabiles. Malach. 3, Vos eritis terra beneplaciti. Usurpatur tamen in aliquibus locis non pro ipso affectu tantum, verum etiam pro intento seu proposito, seu actione et negotio aliquo, quod cui placet ut perficiatur. Ecclesiast. 3. Unicuique beneplacito suum est tempus, et tempus unicuique beneplacito. Cap. 5. Si calumniam pauperis, et rapinam iudicii et iustitiae videris in provincia,
1450. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 54 | Paragraph | SubSect | Section] pro cupio. Mar. 10. Magister, volumus ut quod petierimus facias nobis: id est, cupimus, ac petimus. Sic Iohan. 8, Cupiditates eius vultis facere. Iohan. 12. Domine volumus Iesum videre: id est, desideramus. Heb. 12, Postea volens haereditare benedictionem. Aliquando videtur significare non tantum desiderium rei, sed etiam ipsum desideratum effectum. Iohann. 6, voluerunt eum accipere in navim: ut Erasmus et Vulgata habet, Atque ex Matthaei 14, et Marc. 6, omnino apparet, eum esse ingressum
1451. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 55 | Paragraph | SubSect | Section] desumpta, sive a bibendi certaminibus, ubi coguntur convivae ebibere certas mensuras, non sine fastidio, ac etiam corporis valetudinisque laesione: five ab iis qui metuunt venena: sive denique, quod sicut patresfam. soliti sunt olim singulis suum dimensum cibi ac potus distribuere, sic et Deus non tantum beneficia, sed et poenas dispertiatur pro merito, in genere humano. sicut et Demosthenes pro Corona percommode dicit, Omnes tunc gentes variis calamitatibus afflictas esse: sic et Athenienses coactos esse
1452. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 56 | Paragraph | SubSect | Section] qua erga suas creaturas est bonus aut beneficus: tametsi ipse totus, et omnes eius virtutes, ipsissima bonitas sunt. Cum autem Deus sit et perfectissime bonus, et omnis bonitatis in tota rerum natura unicus fons, ut et Plato pronunciat in suis definitionibus: alia autem omnium creaturarum bona non tantum finita et imperfecta, ac aliunde provenientia, sed etiam plurimis malis, praesertim post hominis lapsum contaminata sint, merito a Christo solus Deus bonus esse dicitur Matth. 7 et 19, ac Luc. 18. Tametsi in hisce locis, Deus in genere, nomine omnium suarum virtutum ac iustitiae laudari
1453. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 56 | Paragraph | SubSect | Section] si perrexeris fide frui misericordia ac beneficentia Dei. SECUNDO, de bono creato dicitur. Genes. 1, quod Deus viderit omnia quae secerat, et erant valde bona: unumquodque nimirum habens bonitatem sui generis. Hominis enim et angelorum bonum, est morale bonum proprie, aliarum vero creaturarum tantum naturale. TERTIO, de bono morali proprie dicitur, quod est essentialis integritas imaginis Dei: id est, intellectus et voluntatis, et conformitas omnium qualitatum aut virtutum, cogitationum, conatuum, et actionum sive internarum, sive etiam externarum, cum norma bonitatis divinae, et
1454. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 57 | Paragraph | SubSect | Section] Genes. 19 et 45, Bonum fuit in oculis Pharaonis, quod fratres Ioseph venerint. Non habet haec lingua aliquod verbum, quod proprie simplex placere significet, ideo hac periphrasi utuntur in eo sensu. 2 Corinth 8. Bona providere non solum coram Deo, sed etiam coram hominibus: id est, non tantum ea quae Dei iudicio probantur, sed etiam hominum honestorum. Facere aliquid in alicuius bonum. ut, Timete Deum, et custodite eius praecepta vobis in bonum: Deuter. 6 et 10. Sic Paulus dicit Rom. 13. Est minister Dei tibi in bonum. Bonus oculu ponitur pro benefico et misericordi,
1455. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 57 | Paragraph | SubSect | Section] Deus desiderium tuum. BOS, operarium per metaphoram significat, praesertim syncerum doctorem. Deuteron. 25, Non obligais os bovi trituranti: quod Apostolus 1 Corinth. 9. exponit de veris doctoribus publico stipendio alendis. Loquutio autem inde sumpta est, quod in multis locis non tantum equis, sed bobus triturant, agitando eos per manipulos in area, ut sic pedibus spicas proterant. qui mos Germanis est ignotus. Iam, fame stimulati apprehendere subinde aliquid vel paleae, vel frumenti pedibus substrati solent: id ne facere queant, avari agricolae eis os obturant, sicut in
1456. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 58 | Paragraph | SubSect | Section] habetur. Apoc. 19, in meliorem partem de spirituali ornatu accipitur: Et datum est sponsae agni, ut amiciatur bysso puro ac splendido. Byssus enim sunt iustificationes sanctorum. C CABALA, vox Hebraea, quae in sacris quidem literis non reperitur, sed tantum apud Iudaeorum Rabinos, a recipiendo venit. Similis autem significationis et etymologiae est leca, itidem ab accipiendo dicta: quia vera doctrina a Deo quidem traditur, sed ab hominibus accipitur. De qua re ac voce forte aliquid plenius in vocabulo Traditionis dicetur. CABUS,
1457. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 62 | Paragraph | SubSect | Section] impiis. Caeterum, Sanctum dari canibus et porcis prohibens Dominus, intelligit prorsus indignos, impios et prophanos, Matth. 7. Idem valet ferme illud Panem filiorum dare canibus, Matt. 15. Tametsi in priori loco ipsemet Dominus addens, Ne conversi lacerent vos, indicet, se loqui non tantum de indignis, sed etiam ingratis, atque adeo obstinatissimis persequutorib. piorum. Canis vivus melior est leone mortuo, Eccles. 9. videtur impiorum sententiam referre, qui mortuis nihil vitae aut boni restare arbitrantur. CANICIES pro senectute, aut sene, Gen. 42,
1458. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 65 | Paragraph | SubSect | Section] Caro et sanguis negantur possessura regnum caeleste, 1. Cor. 14: id est, corruptus ac perditus homo non salvabitur, non intrabit regnum caelorum, nisi fuerit regeneratus. Est vero haec significatio diligenter observanda, contra seductores et sophistas, qui per carnem corruptam intellexerunt tantum inferiores aut brutas hominis partes, non vero rationales. Unde porro cum Philosophis a vero aberrantes, senserunt, tantum affectus et animalem potentiam corruptam: rationem vero esse sanam, et (sicut forum male versus Aristoteles loquitur) deprecari, id est adhortari ad optima. Ex quo
1459. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 65 | Paragraph | SubSect | Section] non intrabit regnum caelorum, nisi fuerit regeneratus. Est vero haec significatio diligenter observanda, contra seductores et sophistas, qui per carnem corruptam intellexerunt tantum inferiores aut brutas hominis partes, non vero rationales. Unde porro cum Philosophis a vero aberrantes, senserunt, tantum affectus et animalem potentiam corruptam: rationem vero esse sanam, et (sicut forum male versus Aristoteles loquitur) deprecari, id est adhortari ad optima. Ex quo denique cum eisdem ex bonitate rationis, virtutum habitus iustitiamque, per quam salvarentur, extruxerunt. Atque ita totam
1460. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 66 | Paragraph | SubSect | Section] Unusquisque carnem brachii sui vorabit. Sic etiam apud Homerum Iupiter Iunoni obiicit, quod si posset, devoraret Troianos crudos. Caro rotarum plena erat oculis, Ezech. 10: id est, corpus, aut essentia. Caro non prodest quicquam. Ioham 6. Cyrillus et Augustinus intelligunt de carne Christi tantum carnaliter, ac sine fide manducata: Chrysostomus vero de nostra carnalitate, res divinas non percipiente: quam esse veriorem interpretationem, abunde infra in voce QUOMODO exponetur, ac probabitur. Carnis et oculorum concupiscentia, 1. Iohan. 2. Omne quid est in mundo, est concupiscentia
1461. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 66 | Paragraph | SubSect | Section] quam esse veriorem interpretationem, abunde infra in voce QUOMODO exponetur, ac probabitur. Carnis et oculorum concupiscentia, 1. Iohan. 2. Omne quid est in mundo, est concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum, et fastus vitae: ubi caro terrenum hoc corpus, totumque hominem terrena tantum commoda et voluptates captantem denotat. Vos secundum carnem iudicatis, Ioh. 8, potest intelligi tum de pravae mentis, tum de externae speciei iudicio. CASTIGATIO pacis nostrae super eum, Esaiae 53: id est, ipse est castigatus, ut nos bene haberemus. Castigatio alio qui
1462. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 67 | Paragraph | SubSect | Section] talibus vocib. undique circumsonari. Est igitur Catechismus, elementaris institutio Christianae religionis, viva voce tradita, ita ut simul concionator subinde reposcat dictata ab auditore. Vetus versio tantum semel hanc vocem expressit Galat. 5: Qui catechizatur verbo, communicet catechizanti in omnibus bonis. CASTRAMETARI, est tastra exercitus collocare, aut habere. Psal. 34, Angelus Domini castrametabitur circa timentes eum: id est, perinde eos valide tuebitur, ac
1463. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 67 | Paragraph | SubSect | Section] sunt multi hypocritae, etiamsi foris honesta disciplina splendeant, exprimentes sepulchra dealbata. Denique qui etiam non falsam doctrinam aut opiniones docuit ac disseminavit: qui iam est summus gradus hominum, et primarius fons omnium malorum, cordis et manuum seu operis. Moveor autem non tantum ordine rerum, sed et verbis, ut sic eum locum intelligam. Nam et consilium iam quaedam practica sententia est, et quidem ad hoc ipsum proposita, ut secundum eam sic aliterve aliquid agatur: est (inquam) quaedam praeceptio aut sententia de individuis. Tum porro Ambulare, metaphora ab iter
1464. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 68 | Paragraph | SubSect | Section] τεχνήματα, Proferens cauponias artes. Facile autem est exponendae metaphorae gratia, accommodare corruptionem rerum bonarum ad doctrinae corruptelam. Praesertim vero in vini corruptione vis huius vocis cernitur, ubi cauponae, qui hoc nomen sibi proprie vendicarunt, non tantum aquam optimo vino affundunt: sed etiam variis ac noxiis medicamentis ei gratum ac validum aliquem saporem conciliare conantur, non sine pernicie plurimorum eo utentium. Tales verbi Dei cauponatores, suis somniis verbum Dei diluentes, reprehendit Deus per Ieremiam: Quid tritico cum paleis?
1465. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 70 | Paragraph | SubSect | Section] etiam specialis quaedam confectio illius sacri olei, Exod. 30, divinitus praescripta: fuitque gravissime interdictum, ne quisquam eam imitaretur, aut adhiberet in ullis profanis usibus. Sicut igitur illi sacerdotes et reges populi Dei, ob hasce causas vocati sunt uncti vel Meschiae, cum essent tantum typi aut figurae unici veri sacerdotis ac regis populi Dei, Domini ac servatoris nostri: ita porro non tantum officium sacerdotale ac regium, sed et nomen ipsum uncti aut Meschiae ab illis, ad hunc summum verumque regem et sacerdotem aeternum Ecclesiae ac Dei translatum est. Saepe igitur in
1466. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 70 | Paragraph | SubSect | Section] ne quisquam eam imitaretur, aut adhiberet in ullis profanis usibus. Sicut igitur illi sacerdotes et reges populi Dei, ob hasce causas vocati sunt uncti vel Meschiae, cum essent tantum typi aut figurae unici veri sacerdotis ac regis populi Dei, Domini ac servatoris nostri: ita porro non tantum officium sacerdotale ac regium, sed et nomen ipsum uncti aut Meschiae ab illis, ad hunc summum verumque regem et sacerdotem aeternum Ecclesiae ac Dei translatum est. Saepe igitur in veteri Testamento sub diversis nominibus, et sub hoc ipso Meschiae, Danielis 9, praedictum est, venturum
1467. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 70 | Paragraph | SubSect | Section] 1. Corinth. 11. et vindicat bonos, solvens eos et liberans, praesertim a peccatis suis: id est, iniustitia, morte, diabolo et inferis: multo vero etiam magis ac illustrius in extrema die iudicabit. Sacerdotis sunt etiam tria primaria officia: docere, orare et sacrificare. Quae Christus non tantum hîc in terris agens, perfecte peregit: sed et nunc, ac usque ad diem extremam faciet. Nam et hîc in terris docuit per se et suos discipulos: et nunc idem facit, dando Ecclesiae suae puram doctrinam, et varios salutares doctores. quin et Spiritu sancto tum doctores, tum et auditores intus
1468. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 71 | Paragraph | SubSect | Section] Radix et surculus Isai, Esaiae 9 quia verus homo, et ex postrema posteritate familiae Isai nasci debebat. Filius David, 2. Regum 7. Item Germen, Esaiae 4. In die illa erit germen Domini in magnificentia. Hieremiae 23. Item capite 33. Suscitabo David germen iustum. Item alias dicitur tantum germen absque epitheto: ut Ezec. 34. Suscitabo eis germen. Appellationes autem quae naturae divinae promissi Messiae competunt, sunt istae. Filius Det. Psalm. 2. Ego hodie genui te. Daniel 3. Quartus similis erat filio Dei. Esd. lib. 4. cap. 2 Ipse est filius Dei
1469. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 71 | Paragraph | SubSect | Section] castra Israel, abiit post eos. Item Exodi 23. 32. 33. Ita angelus Iehova dicitur ipse Iehova, Iudi. 6. Primum enim ponitur: Apparuit Gideoni angelus Iehova. Postea adiicitur: Respiciens ad eum Iehova, ait. Item: Dixit ei Iehova, Ego ero tecum. Certum autem est, appellationem Iehovae tantum convenire Deo: et secundae personae tribuitur, quia is duxit populum Israeliticum. Angelus testamenti, Malach. 3, Statim veniet ad templum suum dominator, quem vos quaeritis: et angelus testamenti, quem vos vultis. id est, promissus Messias. Stella ex Iacob Numer. 24. Orietur stella
1470. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 73 | Paragraph | SubSect | Section] inculcarunt, rem tantam humana sagacitate pervestigari non posse: ac maluerunt illam alteram interpretationem, quae nobis consolationem gratissimam suppeditat, retinere, ac suis auditoribus notam esse. Sint igitur ac maneant humanae duntaxat cogitationes de posteriori etymologia: ac valeant tantum, quantum comparationes a rebus humanis ad divinas translatae solent valere, donec in academia caelesti ex ore Christi omnia penitus ac plenius cognoscamus. Porro hoc verbum substantiale distinguendum est a verbo vocali, ut sic vocemus: hoc est, a doctrina proposita a Christo. Nam doctrina
1471. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 73 | Paragraph | SubSect | Section] capite 53 sumptum est, ubi scriptum extat, servum illum Domini ductum iri ad mactationem tanquam ovem, hoc est, futurum victimam. Ac Dei agnus nominatur, eo quod Deus in eo fecerit concurrere omnium nostrûm peccata. Pastor, Iohannis 10. Ego sum pastor bonus. idque declarat Christus, quod non tantum salutari atque vivifica doctrina suas oviculas pascat, sed etiam animam pro iis ponat. Vitis, Iohannis decimoquinto, Ego sum vitis, vos palmites. Pulcherrima comparatione res maximas explicat, sicut inquit: Quemadmodum palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi manserit in vite:
1472. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 75 | Paragraph | SubSect | Section] Eccl. 10. 17 et 40. Declaratur et aliarum rerum vilitas eadem metaphora: ut Iob. 13. Comparabitur memoria vestra cineri. Malach. 4. Et diruetis impios, cum fuerint ut cinis, sub plantis pedum vestrorum. Dolentes ac lugentes in cinere iacere, eoque se aspergere solebant. Fuit hic mos non tantum apud Iudaeos, sed et apud gentiles, praesertim Asianos: ut Homerus de Priamo, lugente mortem Hectoris, scribit. Ierem. 6. Filia populi mei accingere cilicio, et conspergere cinere. Hinc apud Papistas, Iudaismi simias, mos est initio Quadragesimae, cinere aspergi, cum epiphonemate:
1473. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 76 | Paragraph | SubSect | Section] gemitus, ac suspiria cordis. Plerunque enim vox clamandi magnum quendam innuit fervorem, sicut epistola ad Hebraeos dicit, Christum preces suas valido cum clamore obtulisse: id est, ferventissimo animi affectu et ardore. Sic spiritu clamamus Abba pater, Rom. 8, Gal. 4. Hinc fit, ut clamor saepe tantum gemitum aut votum cordis significet. Tertio, clamare etiam crebro significat praedicare, aut voce aliquid annunciare, sive intensa sive remissa. ut Ioel. 3, Clamate haec in gentibus. Septuaginta
1474. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 81 | Paragraph | SubSect | Section] oculos ac vota cordis nostri sursum erigamus ac extollamus. Posset et ea ratio reddi, quia inde pluviae, color solis, tonitrua, fulmina, et alia tum salutaria, tum etiam terrifica ad nos veniunt, quae proximos eius effectus esse, et a praesentia ipsius prodire existimantur. Verum ista locutio non tantum consilio ac ratione instituta esse videtur, sed etiam naturale quippiam in se habere. Omnes enim homines, etiam ignari Scripturae, ut olim Ethniti, in omnibus suis difficultatibus, et etiam subitaneis periculis ac necessitatibus, in caelum oculos ac manus opem implorantes tendunt. Atque hae
1475. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 82 | Paragraph | SubSect | Section] et regina, fuit proprium quoddam genus idololatriae, Zoph. 1. Ier. 7 et 44. Caeli aperti, de specie visionis dicitur, quae piis ita apparet tanquam si per apertos caelos mirabilia Dei aspicerent. Ezech. 1. Matth. 3. Mar. 1. Act. 7. Apocal. 19. Aliquando tamen talis loquutio intelligenda est tantum de spirituali cognitione ac patefactione Dei, quae omnibus piis contingit. Sicut Ioan. 1. inquit Christus: Amen dico vobis, posthac videbitis caelos apertos, et angelos Dei ascendentes et descendentes super filium hominis. Haec loquutio longe aliter Gen. 28 intelligenda est, ubi Iacob.
1476. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 82 | Paragraph | SubSect | Section] fulciunt ac sustentant, subinde cogitantes ac confirmantes sese, quod Deus sit eis propitius. Fulcit vero ac sustentat se ea cogitatio, verbo ac promissionibus Dei, promittentis se velle nobis propitium esse, propter meritum ac passionem filii sui. Omne figmentum cogitationum cordis hominis, est tantum malum omni die: id est, quicquid cor nostrum fingit, cogitat ac molitur. Lutherus non male videtur sentire, qui putat singularem vim esse in voce Figmenti: quasi dicat, non tantum qualescunque cogitationes, sed etiam illae quae sunt summa diligentia fictae et refictae, consideratae ac
1477. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 82 | Paragraph | SubSect | Section] velle nobis propitium esse, propter meritum ac passionem filii sui. Omne figmentum cogitationum cordis hominis, est tantum malum omni die: id est, quicquid cor nostrum fingit, cogitat ac molitur. Lutherus non male videtur sentire, qui putat singularem vim esse in voce Figmenti: quasi dicat, non tantum qualescunque cogitationes, sed etiam illae quae sunt summa diligentia fictae et refictae, consideratae ac meditatae. Porro Gen. 8, simpliciter dicitur, Figmentum cordis humani esse malum inde ab
1478. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 83 | Paragraph | SubSect | Section] sentit poenas. Sicut et videre ac gustare mortem, simili plane phrasi dicitur. Sic Psalm. 14. An non cognoscent omnes operarii iniquitatis? id est, an non erudientur divinis poenis? an non tandem magno suo malo experientur? Significat et credere, quae est quaedam uberior cognitio: nec cognitio tantum, sed et fiducia. ut Iohan. 17. Haec est vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum, et quem misisti IESUM CHRISTUM. Possidere, aut in sua potestate habere. ut Psalm. 50, Novi omnia volatilia. Et Num. 14. Cognoscent terram, quam vos sprevistis. Sic Gal. 4. dicimur esse cogniti a Deo.
1479. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 83 | Paragraph | SubSect | Section] Deus omnia nosse, alias peccatum ac impios non novisse: id est, non tueri, probare ac promovere. Vicissim vero etiam peccata novit, cum ad poenam observat, ut peccantes castiget. Sed de hoc et vicinis verbis. multa reperies infra in verbo NOVI, et SCIO. COLAPHUM alicui infringi, non tantum proprie in Sacris literis accipitur, sed etiam figurate pro omni contumeliosa vexatione. 1. Corinth. 4. Quotidie colaphis caedimur. 1. Petr. 2. Quae enim gratia, si peccantes colaphis caedimini? Sic 2. Corinth. 11. Libenter fertis, si quis vos colaphis caedit. Ibidem dicitur sathan
1480. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 85 | Paragraph | SubSect | Section] non explicatae restant, quae in aliis vocibus exponentur, ut in EDERE et MANDUCARE. COMMEMORATIO, postea exponetur in voce MEMORIAE. COMMENDARE verbum non multo aliter in Sacris literis, quam in pro phanis reperitur: ut primum significat laudare aut illustrare, idque non tantum verbis, sed et re ipsa. Rom. 3 et 5, iustitiam et charitatem commendat: id est, laudat, aut illustrem facit re, non verbis. 2. Cor. 3. Incipimus nos iterum commendare. Et eiusdem 10. Non is qui seipsum commendat, probatus est, sed quem Deus commendat. Et mox 12. Ego debui a vobis
1481. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 86 | Paragraph | SubSect | Section] exit ex corde, Act. 21. Communicavit. i. prophanavit hunc locum sanctum. Et Act. 10. Quod Deus purificavit, tu ne communices: id est, ne dixeris esse prophanum, ut ipsemet Petrus paulo post hoc dictum Dei exponit. ¶ Commune igitur aut prophanum habet triplicem significationem. Alias enim tantum consecrato opponitur, et dicitur de eo quo uti cuivis licet. Secundo dicitur de eo, quod tanquam immundum externa quadam immundicie quasi vitandum est. Sic pii debent cibum per verbum et precationem
1482. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 88 | Paragraph | SubSect | Section] Paulus esse pios. At seductores illi erant penitus concisi, comminuti, et subversi, ut qui nihil amplius prorsus certitudinis ac spiritualis vigoris in semet haberent, similesque sibi suos auditores vertiginosa doctrina ac spiritu efficerent. Sicut res concisa, confracta et comminuta. Non tantum igitur est elegans nominum allusio in Graeco, sed etiam rerum ipsarum antithesis: pulchreque ad utriusque doctrinae effectum accommodari potest. CONCUBINAS habuisse in veteri Testamento etiam sancti leguntur: quod eis Deus singulari quadam dispensatione, potissimum propter
1483. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 88 | Paragraph | SubSect | Section] honestis, et quidem uxoribus habitae: tum earum filii legitimi iudicati, non tamen plane haeredes. Concubinae nomine Hebraeis ancilla intelligitur, viro in concubitum absque scripto et legitimis ceremoniis addita. Et proles ex tali nata coniugio non succedit patri in haereditatem, sed munerib, tantum aut legatis quibusdam dotari potest. Sic Agar fuit concubina seu pellex Abraham. Ergo concubinae et pellices in Scripturis, non sunt meretrices aut scorta, sed uxores. Verum licet generent procreentque liberos, tamen sub dominio esse debent herae, et non fieri dominae domus, quibus omnia
1484. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 89 | Paragraph | SubSect | Section] quibus Iudaei suas idololatrias exercuerunt, quibus mirifice delectabantur. Concupiscentia carnis, oculorum et mundi, 1. Iohan. 2. significat ipsa vitia, voluptates, opes, et alia concupita aut obiecta vitiorum, quae una cum mundo interire dicit. Vocantur autem concupiscentia oculorum, non tantum quia delectamur illarum rerum aspectu, sed etiam quia mox visionem eorum sequitur cupiditas: sicut Graeci dicunt, Ex videre amor nascitur. Concupiscentia et impietas aliquando coniunguntur. Tit. 2. Ut abnegantes impietatem et secularia desideria. Sic et cum voce passionis
1485. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 89 | Paragraph | SubSect | Section] reperitur, Galat. 5. Qui enim sunt Christi, carnem crucifixerunt cum passionibus aut affectibus et concupiscentiis suis. Concupiscentiam carnis perficere, est cupiditatib. corrupti hominis indulgere, vel etiam ipsa flagitia ac scelera patrare. Sophistae intellexerunt concupiscentiam tantum de cupiditate rerum venerearum et opum, quasi homo tantum appetitiva potentia et affectibus, praesertim cupiditate veneris ac cibi potusve peccet. Verum significat ista vox omnes pravos motus cordis: quin et ipsius summae reginae Rationis molimina, vota ac conatus. Nam Paulus Galat. 5,
1486. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 89 | Paragraph | SubSect | Section] carnem crucifixerunt cum passionibus aut affectibus et concupiscentiis suis. Concupiscentiam carnis perficere, est cupiditatib. corrupti hominis indulgere, vel etiam ipsa flagitia ac scelera patrare. Sophistae intellexerunt concupiscentiam tantum de cupiditate rerum venerearum et opum, quasi homo tantum appetitiva potentia et affectibus, praesertim cupiditate veneris ac cibi potusve peccet. Verum significat ista vox omnes pravos motus cordis: quin et ipsius summae reginae Rationis molimina, vota ac conatus. Nam Paulus Galat. 5, inter concupiscentias et opera carnis etiam ipsam
1487. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 89 | Paragraph | SubSect | Section] satanae cupiditates aut concupiscentias adscribit, inquiens: Vos vultis concupiscentias patris vestri perficere. Sic Rom. 7. Peccatum excitavit in me omnem concupiscentiam. Quod observandum est, propter errorem Sententiariorum, et quorundam nunc philosophotheologorum, qui philosophia dementati, tantum carnalem partem aut potentias, quae infra rationalem sunt, corruptas esse somniant: rationalem vero, id est, intellectum et voluntatem, putant esse integras, et ad optima hortari, quae vera sunt iudicare, et quae pia salutariaque sunt eligere. Nam Scriptura etiam ipsam rationalem partem
1488. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 89 | Paragraph | SubSect | Section] aliquid alicui extorquet, aut etiam accusat, aut ab accusatione desistit, extorquendae pecuniae gratia. Baptista Luc. 3 hoc verbo utitur, ad milites quaerentes regulam piae vitae, inquiens: Neminem concutite, neque calumniemini: indicans, aliud esse calumniam, aliud concussionem. hanc incusso tantum litium et vexationum terrore aliquid extorquere: illam prosequendo litem, insontem fraudibus et forensibus technis opprimere. Iurisperiti Concussionem hisce verbis definiunt: Concussio, interprete Alberico, est, cum Officialis a subditis aliquid per metum extorquet, aut non facit
1489. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 91 | Paragraph | SubSect | Section] testantes se vere ab eo argui falsae doctrinae, et peccatricis naturae ac vitae. Confiteri enim, est agnoscere crimen, quod tibi obiicitur. Iacob. 5, etiam de mutua offensarum confessione et deprecatione dicitur: Confitemini alterutrum peccata vestra. Tertio, crebro in Psalmis significat non tantum fateri Domino sua peccata: sed etiam eum agnoscere et invocare, ei gratias agere pro acceptis beneficiis. Hinc toties, confitemini Domino, confitebor tibi in toto corde, in nationibus, in populis, in Ecclesia magna, et similes locutiones. Dicitur etiam non raro Confiteri nomini Dei magno aut
1490. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 91 | Paragraph | SubSect | Section] et pontificem confessionis nostrae Christum IESUM: id est, doctrinae ac religionis principem et institutorem, qui est summus dominus ac gubernator religionis nostrae. Vocatur autem nostra religio Confessio, quia eam confiteri et profiteri solent ac debent pii. Confessio porro cum etiam tantum de criminum agnitione accipitur, alia est erga Deum solum, vel tacito vel loquente ore, vel audientibus hominibus, vel privatim aut in soliloquio facta. Alia universalis, in genere saltem, quoniam individua enumerare impossibile est. Alia de uno aut paucis tantum aliquibus peccatis: ut
1491. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 91 | Paragraph | SubSect | Section] pii. Confessio porro cum etiam tantum de criminum agnitione accipitur, alia est erga Deum solum, vel tacito vel loquente ore, vel audientibus hominibus, vel privatim aut in soliloquio facta. Alia universalis, in genere saltem, quoniam individua enumerare impossibile est. Alia de uno aut paucis tantum aliquibus peccatis: ut Davidis de adulterio, aut caede. Alia de occultis, alia de notoriis: alia unius tantum hominis, alia totius Ecclesiae. In veteri Testamento fuit in sacrificiis usitata quaedam publica confessio tum unius aut paucorum, tum etiam totius Ecclesiae, qua et in genere sese
1492. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 91 | Paragraph | SubSect | Section] vel loquente ore, vel audientibus hominibus, vel privatim aut in soliloquio facta. Alia universalis, in genere saltem, quoniam individua enumerare impossibile est. Alia de uno aut paucis tantum aliquibus peccatis: ut Davidis de adulterio, aut caede. Alia de occultis, alia de notoriis: alia unius tantum hominis, alia totius Ecclesiae. In veteri Testamento fuit in sacrificiis usitata quaedam publica confessio tum unius aut paucorum, tum etiam totius Ecclesiae, qua et in genere sese damnârunt, et aliqua specialia scelera confessi sunt: quod ex descriptione sacrificiorum videre est Levit.
1493. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 92 | Paragraph | SubSect | Section] impios in sua impoenitentia: ut Ier. 23, Confortaverunt manus malorum, ita ut non convertantur a malitia sua. Sic et Ezech. 13. Confortastis manus impii. Est etiam phrasis Confortare manus dissolutas, Isaiae 35. Cor, brachia, os et lumbos, Oseae 7. Mich. 2. Confortari significat non tantum animari, sed etiam alioqui adiuvari modis omnibus. Sicut Phil. 4 legitur: Omnia possum in eo qui me confirmat IESU Christo. Et eiusdem 4, Dominus mihi astitit, et confortavit me. Sic et Ezech. 3. Manus Domini erat mecum, confortans me. Isa. 8 insultat propheta impiis, dicens:
1494. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 92 | Paragraph | SubSect | Section] est aliud verbum, nempe Bâlal
1495. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 93 | Paragraph | SubSect | Section] at gratiae uni Abraham tribuuntur, nosque etiam ex gentibus conversi ipsius veri filii dicimur. Secundo, cum duas uxores aut matres proponit, Agar nominat, Saram non nominat: sed mox eam silentio ac subindicatione quadam ancillae Agar adsociat et in locum eius promissionem substituit: quasi non tantum nunc novum spiritualemque populum, sed etiam olim ipsum Isaacum magis promissio ac gratia Dei quam Sara genuerit. Tertio, similitudines aut convenientias Agar et legis aliquas prius indicavi, nempe quod utraque physice gignat, et utraque in servitutem: et vicissim etiam liberae matris ac
1496. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 93 | Paragraph | SubSect | Section] Agar, quod praesens Hierosolyma consonet aut correspondeat ipsi Agar, seu sit quasi soror ac socia eius, et cum ea ambulet. Sensus omnino necessarius est, meo iudicio, quod praesens aut terrena Hierusalem, seu populus vel synagoga Iudaica, sit socia et similis ancillae Agar, perinde carnaliter et tantum ad servitutem ac damnationem gignat ut illa. Si autem coincedere aut simul ambulare significat, videtur primum esse quasi quandam collationem primae originis, quod sicut Agar ancilla ex Aegypto transeundo, iuxta montem Sina venerit, et Abrahamo in terra Canaan liberos genuerit: sic et
1497. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 94 | Paragraph | SubSect | Section] Longa vero ista allegoria, tametsi omnibus partibus, et ferme etiam verbis pugnet contra pseudoapostolos, legis iustitiam iactantes: tamen praecipue id facit eo fine ac scopo, quod docet legem gignere filios, et cultores Deo, aut iustificare homines suis propriis viribus ac operibus, eosque tantum in servitutem, maledictionem ac exitium: contra autem gratiam ac promissionem Evangelii, solo Dei favore iustificare, et revera ac Deo ipso testante et pronunciante servare ac beare. Ideoque Galatas merito ex gratia, non ex lege iustitiam ac salutem aeternam quaerere et sperare debere: et
1498. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 94 | Paragraph | SubSect | Section] quietum, sed perpetuo eum accusat. Cauteriatam habere conscientiam dicuntur seductores, 1. Timoth. 4. quem locum alii aliter interpretantur. Duae autem sunt cauteriorum rationes. Nam primum equi, tauri et verueces cauterio, id est ardenti ferro castrantur, abscisis testiculis, quo sic non tantum resecentur illae partes, sed etiam illo ardenti ferro veluti crusta quaedam cutis loco, vulneri inducatur, ut ulteriore cura non indigeat. Sic forte verba Pauli, vel de resectione aut amissione
1499. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 95 | Paragraph | SubSect | Section] sed malitiosam, perversam, stigmatizatam vertiginosorum hominum: quos Apostolus alibi vocat mente corruptos et absurdos homines: qui non attendunt neque quid, neque de quo loquantur, aut aliquid asserant. Contaminari porro alicuius conscientiam ac mentem, Tit. 1, intelligo de iis, qui non tantum habent laesam conscientiam, sed etiam plane carent iustificatione: seu, qui nec renati sunt, nec habent syncerum iudicium.
1500. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 95 | Paragraph | SubSect | Section] idoli comedunt, tanquam idolothyton: id est, conscientia eos reprehendente, quod rem impuram et idolis consecratam comedant, seque contaminent. CONSECRARE, est aliquid Deo dedicare, aut etiam prorsus offerre: de quo in verbo Sanctifico et Impleo plenius dicetur. Sed locus unicus tantum attingetur. Moses ait Exod. 32. Consecrastis vel implestis hodie manus vestras Iehovae in fratre et filio: id est, mactando idololatras ex vestris intimis, singulare Deoque gratissimum sacrificium obtulistis, et manus vestras etiam gratiores et acceptiores Deo effecistis, cum et antea
1501. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 96 | Paragraph | SubSect | Section] Eza, quod proprie secretam quandam consultationem denotat. Sunt etiam consilia quaedam religionis, sententiae, quae non simpliciter sunt imperatae, sed nobis permissae: ut, contrahere coniugium, aut non. 1. Corinth. 7. de quo Paulus affirmat, se non habere mandatum, sed tantum dare consilium. Similia forte quamplura in rebus Adiaphoris reperiri ac nominari queant. Scholastici plura consilia numerant, et quidem eiusmodi, quae partim sunt severissime mandata a Deo: ut, non irascendum, non iudicandum, et similia, partim quae sunt electicia, quaedam ex rebus
1502. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 98 | Paragraph | SubSect | Section] est, bellatores et bella tollere. Conterere baculum panis, Ezech. 4. 5: pro, auferre copiam ac vilitatem annonae. De quo supra in BACULO et CONFRINGO est dictum. Conterere in pulverem terrae, Amos 2: pro, prorsus perdere. Conterere aliquando non plane perdere, sed castigare ac punire tantum graviter significat. Ierem. 17. Duplici contritione conterat eos: id est, duplici poena afficiat. Sic Psalm. 60. et 147. Hoseae 14 dicitur Dominus colligare et sanare contritiones suorum. Psal. 94. Populum tuum Domine conterunt. Aliquando etiam longiori quadam metaphora
1503. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 100 | Paragraph | SubSect | Section] 4. Converti etiam Deus dicitur, cum ex irato et averso fit propitius pater. Quare saepe ingeminat: Convertimini ad me, et convertar ad vos: id est, fiam vobis placatus. Zach. 1. Ier. 12. Sic Thren. 3, Convertere Domine usque quo? Veniunt autem istae locutiones inde, quod cum homo deberet non tantum faciem, sed et cor suum vertere ad Deum factorem suum, avertit se (ut prius dixi) ab eo ad satanam, et vicissim Deus avertit faciem ac favorem suum ab homine. Quare contra cum reconciliantur, uterque ad alterum converti dicitur. Converti etiam homines ad homines dicuntur, cum in eorum
1504. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 100 | Paragraph | SubSect | Section] electionem cordi, quod in practicis noticiis et electionibus plurimum dominantur affectus aut motus cordis. agere autem Sacras literas non de speculativis, sed de practicis noticiis, quas Deus vult vel maxime vivas, ardentes ac operosas esse: alio qui eas docere, illas speculativas noticias etiam tantum hypocrisin quandam et labialem cultum aut honorem. Ut vero declararetur haec summa coniunctio affectuum et practicarum noticiarum, adduci posset erudita disputatio Aristotelis Ethic. 6, quod speculativas quidem noticias, ut sunt Mathematicae, non corrumpant affectus aut habitus mali: at
1505. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 102 | Paragraph | SubSect | Section] habetque easdem prorsus significationes, quas in singulari. ut 1. Sam. 7. Praeparate corda vestra Domino. Et 10. Cuius corda tetigerat Dominus. Psal. 4. Quae dicitis in cordibus vestris. Quod porro haec vox saepe cum renibus coniungitur, et Dominus probare dicitur non tantum corda, sed et renes nostros, id postea in voce RENIUM exponemus. Ex hisce porro significationibus admodum variae, et Latinis auribus maxima ex parte ignotae phrases oriuntur, quarum praecipuas ordine percurram. Ponere cor super aliquid, ad aliquid, alicui rei: et vicissim Aliquid
1506. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 103 | Paragraph | SubSect | Section] venit, tanquam si ibi cogitarent: aut quia etiam quicquid in corde habent, id mox effutiunt, nihil prorsus celantes, perinde ac si eis cor non procul in medio pectoris, et tot latebrarum aut sinuum inclusum esset, sed in ipso ore ac dentibus promptum. Contra sapientes nihil temere loquuntur, sed tantum probe cogitatum ac meditatum, perinde ac si eis os quasi in ipso corde procul remotum esset. Celant quoque iidem quae celanda sunt, perinde ac si illorum os non ita in promptu ac propatulo esset, sed in mediis sinibus pectoris reclusum et abditum. Corde compungi, Act. 2. Et, Spiritus
1507. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 103 | Paragraph | SubSect | Section] mater bonarum et malarum cogitationum ac consiliorum. Totum cor alias significat summam quandam perfectionem: ut cum iubemur diligere Deum ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus: ubi plena, perpetua, ac perfectissima dilectio flagitatur, quae homini etiam renato est impossibilis. Alias tantum serium ac sincerum studium denotat. ut cum Actor. 8. dicit Philippus ad Eunuchum, Licet baptizari si ex toto corde credis: id est, serio, et non hypocritice. Cor perversum, est contrarium recto, simplici ac sincero: nempe quod nec Deum vere timet ac colit, nec erga proximum sincere ac
1508. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 104 | Paragraph | SubSect | Section] plane significationes habet, quas et In conspectu, de quo supra dixi. Nam etiam easdem praepositiones Hebraeae
1509. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 105 | Paragraph | SubSect | Section] Psal. 119. Hic sensus saepius exprimitur pro In conspectu, ut supra monui. Voculae aut phrases istae, Ante, Coram, In conspectu, In oculis, admodum crebro concurrunt significationibus. CORONA, ornamenti gratia capiti in omnibus gentibus imponitur, alibi quidem tantum solis regibus, alibi etiam sponsis, alibi denique omnibus virginibus, omnique virili aetati. Hinc igitur fit, ut corona et coronare primum significet ornare. Proverb. 4. Sapientia dabit capiti tuo augmentum gratiae, corona decoris tradet tibi. Sic mulier industria dicitur esse corona viri,
1510. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 106 | Paragraph | SubSect | Section] motibus, morborum, esuriei, somni, defatigationis, et similium: ut ipsemet ibi sese abunde declarat. Quinto, Christus de lucerna aut oculo corporis agens Matth. 6 et Luc. 11, videtur voce corporis non tantum totum hominem, sed etiam totam conversationem eius, praesertim quod ad religionem attinet, significare. Est enim quaedam similitudo, quod sicut externo huic corpori, in rebus et actionibus externis praelucet oculus, ut commode ac in offense moveatur ac peragat omnia: ita et internus oculus,
1511. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 106 | Paragraph | SubSect | Section] duae diversae naturae divinitas et humanitas, in Christo unam constituunt personam. Forte etiam allusio est aliqua ad regum residentiam, qui alibi per suos ministros sunt aut agunt aliquid: alibi vero corporaliter aut personaliter resident. Sic non habitat divinitas in sanctis angeli aut piis, sed tantum ut in templo ac domo sua. Septimo, Corpus opponitur umbrae. inde fit, ut sicut caeremoniae erant tantum umbrae, aut etiam picturae, vel typi quidam rerum divinarum: ita contra dicitur Christus Col. 2, esse ipsum corpus verae pietatis, id est, ipsa res et genuina essentia, aut etiam causa
1512. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 106 | Paragraph | SubSect | Section] est aliqua ad regum residentiam, qui alibi per suos ministros sunt aut agunt aliquid: alibi vero corporaliter aut personaliter resident. Sic non habitat divinitas in sanctis angeli aut piis, sed tantum ut in templo ac domo sua. Septimo, Corpus opponitur umbrae. inde fit, ut sicut caeremoniae erant tantum umbrae, aut etiam picturae, vel typi quidam rerum divinarum: ita contra dicitur Christus Col. 2, esse ipsum corpus verae pietatis, id est, ipsa res et genuina essentia, aut etiam causa ac fundadamentum totius pietatis, inquit enim: Ne quis vos iudicet in potu aut cibo, aut in parte diei
1513. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 106 | Paragraph | SubSect | Section] tum singulorum vitae correctionem, tum etiam totius Ecclesiae reformationem. CORROBORARE, est aliquem robustiorem efficere, sive id fiat in corpore, sive in animo, sive etiam in externis rebus aut praesidiis. Psal. 89 et Ierem. 1. Act. 1. Virtute indui ex alto. Nec tantum Deus corroborare dicitur, sed et homines. ut Deut. 1. Exhortare et corrobora Iosuam: ipse enim terram dividet Israeli. id est, confirma eum verbo ac promissionibus Dei. Corroborari aliquem, aut cor eius, saepe significat bono, forti, ac infracto esse animo, et praesertim fide firma in Deum
1514. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 106 | Paragraph | SubSect | Section] praeter propriam ac notam significationem, omne sequens tempus significare solet: sicut Hodie praesens, et Heri ac Nudius tertius proxime praeteritum. Exempla sunt passim obvia. Cras respondebit mihi iustitia mea, Genes. 30. Cum interrogaverit te filius tuus cras, Deut. 6. Aliquando etiam tantum vicinum, aut iamiam imminens tempus denotat, perinde ac cito. ut Esa. 22. et 1. Cor. 15. Edamus et bibamus, cras enim moriemur: id est, citissime, ut quidem nos prophetae stulte territant. Iosuae 22. Cras dicent filii vestri filiis nostris: pro, paulo post. Sic, Nolite esse soliciti de
1515. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 107 | Paragraph | SubSect | Section] rationalia, bruta, et etiam anima carentia, aut prorsus mortua. Sed peculiari quodam usu, aut etiam abusu, creatura significat ipsum hominem ut Marci ultimo, Praedicate Evangelium omni creaturae: id est, omnibus hominibus posito forte nomine generis pro specie, sicut et vox Mortalis hominem tantum aliquando declarat. Sic aliqui dictum Rom. 8, quod creatura est corruptioni subiecta, restringere volunt ad solum hominem: verum ibi Paulus clare de tota rerum natura agit. Aliquando politice vox haec accipitur. 1 Petr. 2. Subiecti estote omni humanae creaturae: potest intelligi de
1516. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 107 | Paragraph | SubSect | Section] homines ordinatur, aut creatur. Nova creatura saepe in novo Testamento de regeneratis aut renovatis accipitur, seu de novo homine iam in conversis ad imaginem Dei condito. CREDO verbum exponetur in voce FIDEI: tametsi dictum de eo satis sit in libello de Voce et re fidei. Hoc igitur tantum nunc breviter moneo, alias verbum Credere humano aut communi more accipi pro opinari. Sic aliqui illud Pauli exponunt, Nunc propior est salus, quam cum credidimus: id est, quam cum stulte opinabamur, nos operibus legis servari posse. Cum enim hominibus aut humanis iudiciis credimus, quae
1517. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 108 | Paragraph | SubSect | Section] ut 1. Corint. 1. Sermo crucis: id est, de passione Christi. Et, Ne evacuetur scandalum crucis. Item, gloriari in cruce Christi, Galat. 6. Et, Inimici crucis Christi, Phil. 3: pro, passionis ac doctrinae Christi. Denique Crux Christi etiam persecutionem significat. ut Galat. 6. Tantum ne cruce Christi prematur. Non nimium recedit ab hac significatione praedicta vox, cum Christus iubet suos sectatores mox tollere crucem. Intelligit enim, eos debere paratissimos esse ad ferendas omnigenas calamitates, propter veritatem, religionemque suam. Videtur autem illa loquutio
1518. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 109 | Paragraph | SubSect | Section] non tamen adeo obscuri, quin etiam ex Latino sermone iudicari possit. Nam cum in Sacris literis plurimum ponatur verbum Ambulare, et Via, pro vocatione, functione aut vita hominis, currere et cursus plerunque in rebus religionis ponitur. Non enim hîc simplex aut communis quaedam ambulatio tantum requiritur, sed summa festinatio ac diligentia, in administrando tam sacro negotio. Currebant, et non mittebam eos: Ierem. 33. Ut gloriari possim quod non in vanum cucurrerim, Phil. 2. Item: Sic curro, non quasi in incertum. 1. Cor. 9. Sic, Cum impleret Iohannes cursum suum. Pro
1519. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 109 | Paragraph | SubSect | Section] quae fecerat Manasse, destruxit, et currere fecit inde: pro, statim amovit. CURRUS, pro praecipua parte, aut etiam flore exercitus, crebro in Sacris literis ponitur. Utebantur enim olim falcatis curribus, qua vi maxime confidebant se hostilem aciem perfringere aut dissipare posse. Nec tantum de humano exercitu utitur hac voce Scriptura, sed et de ipsa Dei militia, sive concionatorum sive angelorum: ut Psal. 68. Per metaphoram vero Elias vocatur Currus et equites Israel, propterea quod ille sana doctrina hortando ad poenitentiam, et precibus suis fortius
1520. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 110 | Paragraph | SubSect | Section] Psalm. 141: pro, cavere ne quid temere aut impie effutiat os nostrum. Custodum turris, 2. Regum 17. Percussit civitatem a turre custodum usque ad civitatem munitam: pro, omnia magna et parva oppida, ac turriculas denique expugnavit. Fiunt autem turres custodum alibi, ad custodiendos tantum fructus in agris aut vinetis: alibi etiam, ad custodiendam totam regionem, ad praevidendos a longe adventantes hostes, et dandum signum: denique ad custodiendos angustos transitus, qua hostis posset in regionem irrumpere. CYMBALUM, genus instrumenti Musici, cuius saepe fit mentio
1521. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 113 | Paragraph | SubSect | Section] quam sibi gubernatores huius mundi undique accersunt. Tribuitur nonnunquam et Deo haec vox, ut Psalm. 93: Dominus regnavit, et decorem indutus est. Et Psalm. 104. Domine Deus magnificatus es valde, gloriam et honorem induisti: amictus es lumine sicut vestimento. ubi decor spiritualis Dei non tantum illam gloriosam speciem significat, quae apparere etiam externa visione solet: sed multo magis illam internam speciem, qua piis animis veraeque fidei sese ostentat, ut omnipotentem, sapientem, iustum, veracem, misericordem, et qualis a nobis esse creditur et celebratur. Quare haec vox non
1522. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 114 | Paragraph | SubSect | Section] aut defectio, et revelatus fuerit homo peccati. Quam vocem Defectionis alii quidem intelligunt de politica gentium defectione ab Imperio Romano Alii vero, et quidem rectius, de spirituali defectione a regno Christi: de qua spirituali
1523. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 114 | Paragraph | SubSect | Section] a regno Christi: de qua spirituali
1524. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 114 | Paragraph | SubSect | Section] perpetuorum, ob delicias terrae. Filii deliciarum. Mich. 1, Decalva et tonde comam super filios deliciarum tuarum: pro, merito lugebis de ingentibus calamitatibus delicatissimorum et charissimorum civium tuorum. DELICTUM quid proprie sit, exponetur in voce Peccati: sed hic tantum quasdam eius phrases attingemus. Aliquid esse alicui In vel ad delictum. 1. Paral. 21. Ut quid erit hoc ad delictum Israeli? pro, in damnum aut perniciem Israeli. Delictum hic ponitur pro reatu, ac damno quod ex delicto oritur. Erit in delictum Domino super nos, 2. Par. 28, pro,
1525. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 116 | Paragraph | SubSect | Section] eius fidei custodiaeque concredita, donec verus dominus denuo eam reposcat. Sic et apud Latinos crebro accipitur. Sed Paulus 1. Tim. 6, et 2. Tim. 1, puram doctrinam ac religionem vocavit Depositum, idque bonum aut preciosum. Est igitur diligenter observandum, quod vera doctrina ac religio non tantum nobis tradatur ea ratione, ut nos per eam saluemur: sed etiam, ut eam summa sanctissimaque fide undique incontaminatam et illaesam Deo ac posteris, totique generi humano conservemus. Ita vera doctrina duplicem rationem apud nos habet: Primum, ut nobis ad nostram salutem usui data, seu usui
1526. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 116 | Paragraph | SubSect | Section] Timotheo traditam vocat Depositum, et eandem eum etiam porro aliis fidelissime concredere, et veluti depositum tradere praecipit.
DEPOST, Hebraicae
1527. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 118 | Paragraph | SubSect | Section] compotes. Mich. 4. Consecrabo Domino desiderium eorum: pro, opes ipsorum. Dan. 11. Dominabitur thesauris auri et argenti, omnibus desideriis Aegyptiorum: pro, reb desideratis, aut ingentis precii. Psal. 39. Liquescere facies ut tinea desiderium hominis. pro, rem desideratam: non tantum opes, sed etiam ipsam formam aut florem Psal. 140. Ne tradas Domine desideria sua impio. pro, res desideratas. Cant. 5. Sponsus meus totus desideria. pro, quantus quantus est, tantum res desiderabilis est 1. Sam. 5. O desiderium Israel. pro, o terra inclyta Israelis. Vir
1528. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 118 | Paragraph | SubSect | Section] Psal. 39. Liquescere facies ut tinea desiderium hominis. pro, rem desideratam: non tantum opes, sed etiam ipsam formam aut florem Psal. 140. Ne tradas Domine desideria sua impio. pro, res desideratas. Cant. 5. Sponsus meus totus desideria. pro, quantus quantus est, tantum res desiderabilis est 1. Sam. 5. O desiderium Israel. pro, o terra inclyta Israelis. Vir desideriorum, Dan. 9. pro, desideratus. Desiderium argenti, Iud. 5. pro, argentum desideratum, vel potius lucrum argenti Desiderare animam, aut desiderium animae aut cordis pro, quod ex animo
1529. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 119 | Paragraph | SubSect | Section] desolationis: quia tum vera doctrina seu cognitio passionis Christi, quod est nostrum iuge sacrificium, eiusque praedicatio in talib. furorib. Satanae abolita fuit, tum et contrariae abominationes ac errores erecti. Sed non est nostri instituti, nunc de reb. ipsis Theologice disputare: illud tantum de Hebraismo dico quod in eo loco abominatio ponitur pro abominabili idolo aut errore, posito abstracto pro concreto et eius subiecto Desolationis autem genitivus ponitur pro abominatione desolante, seu verum Dei cultum ac Ecclesiam vastante: sicut aepe solent Hebraei ponere abstractum in
1530. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 119 | Paragraph | SubSect | Section] sit spectandus ac contemplandus. Latinum nomen vel a Graeco venire potest, mutata litera aspirata in tenuem: vel ab Hebraeo
1531. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] libidinem ac gestum componat, et ad eius praescriptum vivat 2 Cor. 4. In quibus Deus huius seculi excaecavit sensus incredulorum, ne illis illucesceret lumen Evangelii. Item, cum Epicureorum Deus esse venter eorum dicitur, Philippens. 3. Sicut apud Homerum et Euripidem cyclops dicit, se tantum ventri suo offerre victimas. Per catachresin porro idola, caco daemones, et commenticii dii vocantur Dii: quia idololatrae sic de illis sentiunt, aut id sibi de illis persuadent. Huius vocis ac significationis plurimus est usus in Sacris literis. ut, Novis diis, qui de proximo venerunt,
1532. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] vocis ac significationis plurimus est usus in Sacris literis. ut, Novis diis, qui de proximo venerunt, sacrificaverunt: Deut. 32 pro idolis Sed omissis hisce, ut ita dicam, figuratis diis, ad verum revertamur. Primum autem exponamus locum Pauli 1. Cor. 8, qui primum dicit simpliciter, esse tantum unum Deum: mox dicit, esse plures Deos: postremo denuo dicit, piis tantum unum Deum esse. Ubi prima sententia per se ac simpliciter intelligenda est, quod revera sit tantum unus verus Deus, si proprie loqui velimus. Secundo, quod plures dii sint tum improprie loquendo, tum quod ad homines,
1533. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] diis, qui de proximo venerunt, sacrificaverunt: Deut. 32 pro idolis Sed omissis hisce, ut ita dicam, figuratis diis, ad verum revertamur. Primum autem exponamus locum Pauli 1. Cor. 8, qui primum dicit simpliciter, esse tantum unum Deum: mox dicit, esse plures Deos: postremo denuo dicit, piis tantum unum Deum esse. Ubi prima sententia per se ac simpliciter intelligenda est, quod revera sit tantum unus verus Deus, si proprie loqui velimus. Secundo, quod plures dii sint tum improprie loquendo, tum quod ad homines, seu ratione ac respectu hominum qui ita sentiunt, aut ita sese erga aliquos
1534. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] figuratis diis, ad verum revertamur. Primum autem exponamus locum Pauli 1. Cor. 8, qui primum dicit simpliciter, esse tantum unum Deum: mox dicit, esse plures Deos: postremo denuo dicit, piis tantum unum Deum esse. Ubi prima sententia per se ac simpliciter intelligenda est, quod revera sit tantum unus verus Deus, si proprie loqui velimus. Secundo, quod plures dii sint tum improprie loquendo, tum quod ad homines, seu ratione ac respectu hominum qui ita sentiunt, aut ita sese erga aliquos falso nominatos Deos gerunt, vel denique sic a Satana ut Deo quodam potenter agitantur. Tertio,
1535. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] si proprie loqui velimus. Secundo, quod plures dii sint tum improprie loquendo, tum quod ad homines, seu ratione ac respectu hominum qui ita sentiunt, aut ita sese erga aliquos falso nominatos Deos gerunt, vel denique sic a Satana ut Deo quodam potenter agitantur. Tertio, quod respectu piorum sit tantum unus Deus, quia illi tantum unum esse verum Deum sentiunt, et illi uni Deo adhaerent, ac in eum solum sperant, et omnia bona a Deo esse norunt, illiusque causa agunt quicquid recte agunt. Vox igitur Deus etsi absoluta esse videtur, tamen cum Deus alicuius esse dicitur, relative accipitur,
1536. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] quod plures dii sint tum improprie loquendo, tum quod ad homines, seu ratione ac respectu hominum qui ita sentiunt, aut ita sese erga aliquos falso nominatos Deos gerunt, vel denique sic a Satana ut Deo quodam potenter agitantur. Tertio, quod respectu piorum sit tantum unus Deus, quia illi tantum unum esse verum Deum sentiunt, et illi uni Deo adhaerent, ac in eum solum sperant, et omnia bona a Deo esse norunt, illiusque causa agunt quicquid recte agunt. Vox igitur Deus etsi absoluta esse videtur, tamen cum Deus alicuius esse dicitur, relative accipitur, teste ipso Christo. qui cum
1537. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] eiusdem verbi participium pluraliter de vero Deo creatore hominis ponens, plures ei factores attribuerit, et numerum pluralem cum singulari miscuerit: ut et unitatem essentiae, et pluralitatem personarum in Deo cupidis veritatis indicaret. Sic etiam Abrahamo tres apparent, et tamen ille tantum unum adorat: et mox totus sermo mixtim iam de uno, iam de tribus, iam in singulari, iam in plurali habetur, ut ea numeri alternatione ostendatur et unitas Dei, et trinitas personarum. Perfidi Iudaei, ut mysteriam Trinitatis eludant, dicunt honoris ac dignitatis cuiusdam gratia pluralem pro
1538. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 120 | Paragraph | SubSect | Section] ac principes de se scribunt. sed non possunt dare exempla similia de aliis potentibus in Sacris literis. Tum porro ista consonantia plurium Scripturae locorum in plurali numero positorum, propalam eos redarguit. Porro nomina Dei plura recensentur, in qua parte ne nimium a scopo nostro digrediamur, tantum Hieronymi sententiam adscribam. Hieronymus in quadam Epistola ad Marcellam, decem ait maxime esse illustria celebratissimaque Dei nomina. Primum est
1539. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 121 | Paragraph | SubSect | Section] excelsum dicimus. Sextum,
1540. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 121 | Paragraph | SubSect | Section] noster, etc. haec omnia sic accipies, tanquam si simpliciter scriptum esset, Haec dicit Deus: neque ob diversitatem nominum diversos deos quis suspicabitur. Porro quia res agnoscuntur tum per attributionem suarum proprietatum, tum et per separationem alienarum: idem sunt non tantum positiva, sed et privativa nomina rerum. Quare etiam crebro quaedam nomina dicuntur de Deo negative: veluti quando appellatur Increatus, immortalis, invisibilis, incorporeus, etc. Atque haec describunt Deum ostendendo duntaxat quid non sit: nempe esse eiusmodi substantiam, quae
1541. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 121 | Paragraph | SubSect | Section] Huius ordinis sunt, Dominus, Rex, creator, gubernator. Dominus nanque est, respectu ministrorum: Rex, propter subditos quos regit: Creator, propter creaturas quas admirabili potentia condidit: Gubernator, quod easdem sua sapientia conservat, gubernat, moderatur. Tertio, Quaedam nomina tantum signant aliquid consequens naturam aut operationem Dei, veluti haec: Iustus, sanctus, bonus sapiens, potens: quae natura quidem et operationem Dei consequuntur (ex effectis namque ipsius Dei sumpta sunt) minime tamen substantiam ostendunt. Quarto, Quaedam denique significant rationem quandam
1542. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 121 | Paragraph | SubSect | Section] summa dignitas ut vero Deo tribuitur: et filio contra exinanitio, quod pater donaverit et miserit filium, eique mandata redimendi et docendi humani generis tradiderit. Quapropter filius tanquam iam servus, dicit se ab illo missum: se eius, non suam voluntatem facere: illum honorificare, seque tantum eius mandatum exequi, et doctrinam docere, non suam. Quare illum etiam ut servus ubique invocat, ab eo opem petit, et omnia in cum ut suum Dominum refert: cum et ipse tamen cum illo semper operetur, et plenam potestatem habeat animam suam ponendi et recipiendi. Domini porro nomen magis filio
1543. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 121 | Paragraph | SubSect | Section] suam ponendi et recipiendi. Domini porro nomen magis filio convenit, tum quia nos illi pater in haereditatem ac cultores dedit: tum etiam, quia ille nos suo precioso sanguine redemit, suaque membra effecit, non vel pater, vel Spiritus sanctus. Haec est causa, quare in Novo testamento plerunque tantum prima persona vocetur Deus, et tantum secunda Dominus: quod observasse utile esse, ne quis hinc errandi occasionem habeat. Postquam dixi de ipsa simplici voce Deus, deque eius significationibus: nunc etiam dicam de eius vi, quatenus cum aliis vocibus coniungitur. Deum alicuius aut alicui
1544. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 121 | Paragraph | SubSect | Section] porro nomen magis filio convenit, tum quia nos illi pater in haereditatem ac cultores dedit: tum etiam, quia ille nos suo precioso sanguine redemit, suaque membra effecit, non vel pater, vel Spiritus sanctus. Haec est causa, quare in Novo testamento plerunque tantum prima persona vocetur Deus, et tantum secunda Dominus: quod observasse utile esse, ne quis hinc errandi occasionem habeat. Postquam dixi de ipsa simplici voce Deus, deque eius significationibus: nunc etiam dicam de eius vi, quatenus cum aliis vocibus coniungitur. Deum alicuius aut alicui esse, supra exposui esse
1545. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 122 | Paragraph | SubSect | Section] gentilium: sive etiam, quod alienum aliquando idem ferme significat quod adulterinum, aut insincerum, impurum: sicut et ignis alienus. Volunt porro sub hac phrasi etiam cultum ipsum, et quamcunque religionis corruptelam comprehendi: ut in primo praecepto dicitur, Non habebis Deos alienos: ubi non tantum idola prohibentur, sed etiam ne hunc ipsum verum Deum falsa ratione colamus: sive id quadam synecdoche dicatur: sive quia quamprimum cultus vitiatur, non iam Deus, sed idolum colatur. Nam verus Deus negat sibi eum cultum exhiberi, aut placere. Sic recte dicimus nunc, Iudaeos et Turcas
1546. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 123 | Paragraph | SubSect | Section] deorum vestrorum. Dan. 5. Deos argenteos, Psalmo 82, In medio Elohim deorum iudicat.
1547. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 123 | Paragraph | SubSect | Section] Elohim. in 2. cap. Genes. et deinceps incipit usurpari: et Latine redditur, Dominus Deus: quae phrasis hauddubie etiam unitatem essentiae in pluralitate personarum denotat. Septuaginta extulêre
1548. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 124 | Paragraph | SubSect | Section] Venit Elohim ad Abimelech noctu. Hîc istae voces pro eodem ponuntur.
1549. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 124 | Paragraph | SubSect | Section] dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos. Dixitque iterum Deus ad Mosen: Haec dices filiis Israel: Dominus Deus patrum vestrorum, Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob, misit me ad vos. hoc nomen mihi est in aeternum, et hoc memoriale meum in generatione et generationem. Exodi 3. Non tantum autem haec appellatio respondet etymologiae nominis Iehovae, sed etiam vaticinium fuit de Messia. quasi diceret: Ego sum ille Deus, qui futurus est semen mulieris, et erit victima pro peccatis hominum. DEUS CAELI, vel Creator caeli et terrae. Gen. 14. Benedictus Abraham Deo excelso, qui
1550. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 127 | Paragraph | SubSect | Section] igitur Hebraeum nomen totum artificium aut malitiam diaboli: quia id in genere agit, ut omni bono resistat. Consonat cum Hebraeo et Graeca vox
1551. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 127 | Paragraph | SubSect | Section] ut nihil ferme satis certo ac solide de eis dici ac asseverari queat. Secundo, est mira ac ferme inexplicabilis vicinitas ac similitudo boni et mali, veri ac falsi, tum in rebus tum in verbis, ut facillime alterum pro altero accipi aut obtrudi etiam oculato queat. Denique tanta est in homine non tantum caecutientia in iudicando vero ac falso, ut non immerito ab Aristotele noctuis comparemur: sed etiam negligentia in scrutanda veritate, praesertim religionis, ut nihil levius curet. Quin potius insuper etiam contraria mala sunt in homine, ut in meis scriptis de Originali malitia et libero
1552. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 127 | Paragraph | SubSect | Section] esse suavissima obsonia conviviorum. iis enim homines in conviviis plurimum delectantur. Cum igitur habeat tam paratam, promptam et pronam materiam diabolus, tum in communibus rebus ac sermone, tum et in religione, et denique tam docilem ac sedulum auditorem corruptum hominem: non est mirum, quod tantum calumniando proficiat, eoque tam sit studiosus huius artificii aut negociationis, ut inde nomen ipsum obtinuerit. Hinc sunt tam variae fraudes ac errores in communis vitae rebus ac sermonibus, tam varii errores ac corruptelae in religione, et denique etiam mira varietas et inconstantia
1553. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 128 | Paragraph | SubSect | Section] iudico esse communem actionem trium personarum ad extra, non solius patris. Sane Epistola ad Hebraeos, illud creans dicere, ac verbum etiam Christo adscribit, cum inquit: Omnia ferens verbo potentiae suae. id est, potente. Tale igitur creativum dicere flagitat Centurio a Christo, inquiens: Dic tantum verbum. Praeterea illa eorum opinio potest esse fundamentum multorum enthusiasmorum. Promittere, Deuteronomii sexto: Quemadmodum dixit Dominus tibi. Sic pro verbo Promittendi ponitur Iohannis decimosexto: Non dico vobis, quod ego sim oraturus pro vobis: ipse pater diligit vos. id est,
1554. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 128 | Paragraph | SubSect | Section] et 2. Corinth. 11. Nonnunquam vero utitur hac formula loquendi, quum docendi causa exemplum aliquod ex communi hominum usu petit: ut Rom. 6. et Galat. 3. Item aliquoties quum hominis doctrinam Dei autoritati opponit, ut illa isti cedat: ut 1. Corinth. 9, et Galat. 1. DIES, non tantum in Sacris, sed et in prophanis, alias significat tempus quo sol est supra horizontem, quam Mathematici diem artificialem vocant. Sic Ionas dicitur fuisse in ventre ceti tres dies et tres noctes. Alias totum tempus quo sol prorsus circumvoluitur circa terram: quam Mathematici naturalem diem
1555. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 130 | Paragraph | SubSect | Section] adhuc florens ac vigens hinc abriperer. Hostia dierum: pro, anniversaria. 1. Sam. 1. Ut offerret Domino hostiam dierum. Infans dierum: pro, qui paucis diebus vixerit. Esa. 65. Non erit inde infans dierum, et senex qui non impleverit annos suos. pro vivent diutissime. Infans dierum, cuius tantum dies, non etiam anni aut menses numerari possunt. In multitudine dierum pro, post multos dies Ecclesiast. 11. Mitte panem tuum super faciem aquarum, qui in multitudine dierum
1556. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 131 | Paragraph | SubSect | Section] laboris in ea re suscipere. Christus accusat pharisaeos Matth. 23, quod importabilia onera legalium observationum imponat hominibus, cum ea ipsi nec digito quidem attingere vellent: pro, nihil prorsus eorum ferre, aut observare. Minimum enim quod externo opere aut labore fieri potest est, tantum digito aliquam rem attingere. In Isa. 40 cap. dicitur, quod Deus tribus digitis appendat terram, ut sane vulgata versio habet Quod alludit ad communem hominum morem, qui cum pauxillum quid levare ac tollere volunt, tribus id digitis congregatis tollunt: nempe, pollice, indice
1557. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 132 | Paragraph | SubSect | Section] non convenit, non est aptus, non idoneus minister Christi. Idem etiam Matth. 10. Interrogate quis in ea sit dignus: id est, idoneus qui vos hospitio excipiat. Sic Paulus inquit 1. Cor. 16. Si erit dignum etiam me proficisci, proficiscar et ego una. id est, si erit conveniens, aut idoneum. Nec tantum homines dicuntur digni, sed et res. ut Lucae 23. Digna iis quae egimus, recipimus. Observanda est hic etiam duplex aut multiplex dignitas, seu gradus eius. Summus enim gradus est, cum aliquis meretur aliquid. sic operarius est dignus sua mercede. Alius est inferior, cum adhibita quadam
1558. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 133 | Paragraph | SubSect | Section] Sic et illud Psal. 119. accipiendum est: Viam mandatorum tuorum curram, cum dilataveris cor meum. Dilatari cor. 2. Corinth. 6, significat secure, libere et plena animi confidentia, non tantum excluso timore, sed etiam adhibito amore ac gaudio, cum aliquo agere aut loqui. Dicit enim ibi Paulus, suum cor dilatatum, et os apertum esse erga eos: iubetque eos non angusto erga se animo esse, sed vicissim dilatari: id est, libere, candide, aperto pectore et laeto animo erga se esse ac
1559. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 133 | Paragraph | SubSect | Section] Grammatici, et etiam ipse Cicero, dicant plus esse amare quam diligere. Aliqui autem Theologi Charitatem utrique praeferunt. Distinguunt aliqui et hoc modo, quod Amor sit omnium obiectorum, ut etiam brutorum aut mortuarum rerum, vestis, pecuniae, et similium: sed dilectio, et praesertim charitas, tantum hominum ac Dei. Nos iam promiscue istis vocabulis in explicando utemur, tanquam si prorsus sint synonyma. Definit autem Angustinus amorem in libro de Amicitia, quod sit animae rationalis affectus, per quem illa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum, per quem et fruitur eo, et
1560. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 134 | Paragraph | SubSect | Section] esse dicit inimicitiam Dei: id est, perversum rerum carnalium studium, efficere ac gignere dissidium cum Deo, parare nobis eius iram, et alienare nos ab ipso. Filius dilectionis. Coloss. 1. Deus transtulit nos in regnum filii dilectionis suae. id est, sibi dilectissimi. Diligere opere, non tantum verbo, 1. Iohan. 3, est vere diligere, ita ut etiam effectus verae charitatis, id est, beneficentia erga proximum adsit: non tantum simulate amare, ubi solummodo verbis proximum demulcemus. Amores in plurali, accipitur de amatoriis: sed per metaphoram ad spiritualia transfertur.
1561. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 134 | Paragraph | SubSect | Section] et alienare nos ab ipso. Filius dilectionis. Coloss. 1. Deus transtulit nos in regnum filii dilectionis suae. id est, sibi dilectissimi. Diligere opere, non tantum verbo, 1. Iohan. 3, est vere diligere, ita ut etiam effectus verae charitatis, id est, beneficentia erga proximum adsit: non tantum simulate amare, ubi solummodo verbis proximum demulcemus. Amores in plurali, accipitur de amatoriis: sed per metaphoram ad spiritualia transfertur. Recordari amorum, Cantic. 1. id est, loqui, magis quam de vino. Canticum amorum, Ezech. 33. Amorum cerva: id est, longe dilectissima.
1562. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 134 | Paragraph | SubSect | Section] dilexisse illum divitem adolescentem Mar. 6, qui iactabat suam observationem legis perpetuo a iuventute praestitam: cum contra Christus eum re ipsa experientiaque redarguat, quod nunquam ita primum praeceptum praestiterit, ut plus Deum dilexerit quam suas opes. ubi verbum Diligere omnino tantum de quadam amica compellatione accipi necesse est. vide Synecdochen, aut Metalepsin. Diligere verbo et lingua, est externo sermone ac gestu dilectionem simulare. Diligere opere et in veritate, 1. Ioan. 3, est re ipsa ac serio diligere. Diligere apparitionem aut adventum Christi, 1.
1563. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 134 | Paragraph | SubSect | Section] eos diligam, ipsique me redamare deberent, oderunt me. Secundum dilectionem, Oseae 3. Secundum dilectionem Domini ad filios Israel. pro, sicut diligit Dominus Israelitas. Dilectionem aut charitatem veritatis accipere, 2. Thess. 2, est, ipsam veritatem amplecti, aut Evangelio credere: non tantum studium veritatis habere, sed etiam ipsam veritatem, significat. Diligere sic, pro, sic velle, habere, probare. Hier. 5, Sacerdotes acceperunt munus in manus suas, et populus meus dilexerunt sic. id est, Sacerdotes per corruptelas agere quae agunt, et non studere veritati, populo meo
1564. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 136 | Paragraph | SubSect | Section] inexhaustam copiam sapientiae divinae. DIVES, interdum liberalem significat: quia illi soli possunt, et interdum solent liberales esse. Rom. 10. Deus est dives in omnes invocantes eum. id est, tum potest, tum vult quoque benefacere egentibus, ac eum implorantibus. Dives item non tantum opulentum re ipsa significat, sed etiam iniustum: quia plerunque divitiae iniuste parantur. Sic Augustinus dicit: Omnis dives aut iniustus, aut iniusti haeres. Et Christus vocat Mammonam iniquitatis. Sic et Isaiae 53, impius cum divite coniungitur, quod Christus sit cum eis datus aut
1565. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 137 | Paragraph | SubSect | Section] obscuros habet. DOLOR, vox nota, saepe significat etiam causas doloris, idque externas: ut sunt pericula, clades, et similia. Quare aliquot eius Hebraismos recensebo. Christus recensens Matthaei 24. et Marci 13 gravissima pericula, clades ac poenas postremorum temporum, dicit ea tantum esse principia dolorum: id est, veluti praecursores maiorum malorum, aut praecursorias causas primorum dolorum ac moerorum. secuturas enim adhuc longe maiores. Sic Psal. 18. Circum dederunt me dolores mortis. id est, clades, et pericula excitantia dolorem cordis, et ipsissimam
1566. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 137 | Paragraph | SubSect | Section] ergo vocat Scriptura, quos aliquando Duplices corde: ut Iacob 4. Non autem solum illa crassa hypocrisis aut dolus erga Deum et homines taxatur, cum se bonos piosque viros simulant, qui sibi male conscii sunt: sed alia etiam interior, dum ita caecutiunt homines in suis vitiis, ut non aliis tantum, sed et sibimet mentiantur: cuiusmodi sunt omnes zelatores iustitiae operum. Sic prorsus Psalm. 30. Beatus homo cui non imputat Dominus peccatum, nec in spiritu eius est dolus. id est, qui non Deum et semet decipit, dum sibi persuadet innocentiam et iustitiam. Loqui dolum, saepissime in
1567. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 137 | Paragraph | SubSect | Section] supra dictum est, in voce BAAL. Saepe porro significat etiam quasi possessorem alicuius rei. ut Prover. 23, Dominus animae. pro, habens concupiscentiam, appetitum nimium, aut gulositatem. nam hoc anima saepe in Sacris significat. Iubet enim Salomon, ita comedere invitatum cum rege, ut tantum quae ante se sint comedat, non extendat manus ad delicias regias: quod si nimium sit cupidus illarum, ponat cultrum in gutture suo, veluti metu mortis cohibens suam gulositatem. Sic in Paral. Dominus cantici, et Dominus tubarum, pro cantore et tubicine. Dominus
1568. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 138 | Paragraph | SubSect | Section] ipsimet Deo et quidem aliquando etiam duplicatum, Dominus dominorum: Psal. 137, ut indicetur ille esse summus omnium aliorum Dominus. Quare Christus vocetur Dominus, declaravi supra in voce DEI. Venire in nomine Domini: id est, eius iussu ac benedictione: idque ita, ut eius tantum, non tuam gloriam, utilitatem aut commodum quaeras. Psalm. 119, et Matthaei ac Iohannis 5. Cum hominibus tribuitur, alias honoris causa tantum eis datur: ut Exod. 32, Ne irascatur Dominus meus, quia scit hunc populum esse in malo. Sic Ioan. 12 dicunt Graeci ad Philippum: Domine
1569. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 138 | Paragraph | SubSect | Section] Quare Christus vocetur Dominus, declaravi supra in voce DEI. Venire in nomine Domini: id est, eius iussu ac benedictione: idque ita, ut eius tantum, non tuam gloriam, utilitatem aut commodum quaeras. Psalm. 119, et Matthaei ac Iohannis 5. Cum hominibus tribuitur, alias honoris causa tantum eis datur: ut Exod. 32, Ne irascatur Dominus meus, quia scit hunc populum esse in malo. Sic Ioan. 12 dicunt Graeci ad Philippum: Domine volumus videre Iesum. Alias ratione iuris, regiminis aut possessionis. Sic Gen. 42. dicunt filii Iacob: Locutus est ille vir Domini terrae duriter
1570. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 139 | Paragraph | SubSect | Section] omnis viventis. Aliqui de sepulchro interpretantur. Domus, pro receptaculo: ut Exo. 25. Fecitque aquaeductum secundum domum duorum satorum, in circuitu altaris. Sic ibid. et mox, triginta annulos, quibus vectes inseruntur, vocat eorum domos. Vocatur quoque crebro domus, non tantum unius aedificii aut heri familia, sed et tota aliqua cognatio: ut Exodi 12, Secundum domos patrum Item totae tribus, ut saepe habetur Dominus Iuda. Nonnunquam et tota Israelitica gens: ut, Dominus Iacob, aut Israel. Domus Dei saepe significat ipsam religionem, Iohan. 2.
1571. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 139 | Paragraph | SubSect | Section] In domo patris mei multae mansiones sunt: ipsum regnum caeleste et habitatio Dei viventis vocatur. Domicilium nostrum e caelo, 2. Cor. 5 vocat Paulus naturam instauratam, seu hominem prorsus renovatum. DONEC adverbium, non semper solet se extendere ultra aliquam metam, sed saepe tantum usque ad illam, affirmat aut negat aliquid factum esse, existere aut fore, non vero contrarium postea esse subsequuturum denotat. Tale est illud: Non cognovit Ioseph Mariam, donec peperit primogenitum filium. Item: Non reversus est coruus, donec exiccatae sunt aquae. Item: Sede a dexteris
1572. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 139 | Paragraph | SubSect | Section] sed adeo crescet et fervebit, ut sit vos omnes absumptura. Luc. 13, est obscurus locus: Dico autem vobis, quia non videbitis me, donec venerit tempus cum dicetis, Benedictus qui venit in nomine Domini. ubi non id dicitur, impios Iudaeos aliquando agnituros et accepturos esse Christum: sed id tantum adfirmatur, Christum esse, deposita illa sua humili specie corporalis vitae, in qua eos solicitavit, et blandissime invitavit, rediturum in regnum ac gloriam patris sui, in eaque tamdiu et tanta incrementa accepturum, ut tandem Iudaei volentes nolentes, gementesque ac dolentes, sint
1573. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 143 | Paragraph | SubSect | Section]
est, vestrum coetum a Deo vocatum. Verum de verbo VOCARE dicetur infra suo loco. Nunc quia Ecclesia a verbo voco
1574. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 143 | Paragraph | SubSect | Section] paucis te volo) sic Deus quoque tum totum populum suum vocat ad cultum suum, iuxta illud, Ex Aegypto vocavi filium meum: tum etiam singulos homines ad certas singularesque functiones. sicut Actorum 13 habetur: Separate mihi Barnabam et Paulum ad opus, ad quod vocavi eos. Quoniam autem non tantum vocatur populus Dei ad cultum Dei, sed etiam vocatur ex reliqua turba, aut confusione generis humani: ideo dicitur Ecclesia, quasi dicas evocata divinitus ex reliqua impiorum colluvie ad cultum celebrationemque Dei, et aeternam felicitatem. Porro sicut Ecclesia ab evocando deducitur, ita
1575. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 143 | Paragraph | SubSect | Section] etiam ideo adiungitur Universalis aut Catholica: alias singuli coetus Christianorum vocantur Ecclesiae, quibus non raro addi solet vox particularis Ecclesiae, aut etiam circumscriptio a nomine loci sumpta: ut, Ecclesia quae est in Babylone salutat vos. Distinguitur etiam Ecclesia, quod alia sit tantum vere piorum ac electorum, quam Paulus Ephes. 5 dicit esse sine ruga et macula, columnam ac stabilimentum veritatis: qui coetus magis creditur, quam corporeis oculis cernitur. Alias Ecclesia dicitur coetus a Deo per verbum vocatus, hominum veram doctrinam profitentium, et confitentium, et
1576. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 143 | Paragraph | SubSect | Section] verbum vocatus, hominum veram doctrinam profitentium, et confitentium, et recte Sacramentis utentium, qui cerni quoque potest, et in quo sunt multi vere pii: aliqui tamen etiam hypocritae, sed exterius in doctrina et usu Sacramentorum consentientes. Denique nonnunquam Ecclesia videtur significare tantum ministros Verbi ac Sacramentorum, et aliquos seniores ac intelligentiores: sicuti Chrysostomus interpretatur dictum Christi Matth. 18, Dic Ecclesiae: Si Ecclesiam non audierit, etc. Sed tamen potest exponi de toto coetu unius loci, cum ei quid publice indicatur. Locum Deuter.
1577. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 146 | Paragraph | SubSect | Section] id quod in eis reprehenderat, et ponatur eius contrarium. Nec est quod quis dicat aut cogitet, videri duram loquutionem, Dare interna corde Eleemosynam: sieut dura non est, quod Dominus ait, Eorum cor esse plenum rapina: cum nec raptae, nec in eleemosynam datae ros, in corde existant, sed tantum ipse affectus dandi aut rapiendi. Usitatissimus enim Hebraismus est, ponere abstractum pro concreto. Sic et illud Terentianum videri queat, Tu quicquid es, mera sapientia es. id est, sapientissimus: Ubi perinde sapientia pro sapienti animo, sicut hic rapina pro rapaci, et misericordia pro
1578. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 146 | Paragraph | SubSect | Section] sapientissimus: Ubi perinde sapientia pro sapienti animo, sicut hic rapina pro rapaci, et misericordia pro misericordi animo ponitur. Expendatur etiam, quod vox Graeca eleemosyna omnino ponatur valde crebro pro Hebraea
1579. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 147 | Paragraph | SubSect | Section] consolationem, pacem cordis, aut ulla vera bona, quae per solum Evangelium et Christum contingebant. A tali deceptione et impostoribus ut sibi omnes caveant, etiam Coloss. 2. monet Apostolus. Dubium autem est, unde veniat haec significatio vocis: num a Physicis elementis, quod illae caeremoniae tantum in externis ac terrenis, magnaque ex parte ex elementis constantibus, occupabantur: an vero a primis rudimentis, quae etiam Elementa vocantur. nam Paulus dicit Galatis 4, illas externas caeremonias fuisse velut quandam paedagogiam ad Christum. Ab utra demum origine hanc vocem deduxeris,
1580. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 148 | Paragraph | SubSect | Section] quod in Exodo et Levitico
1581. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 148 | Paragraph | SubSect | Section] bellum, propter verbum aut promissionem tuam veracem, sicut opem es nobis pollicitus, vel quia tua veritas periclitatur. ERGO, videtur aliquando abundare. Matth. 7. Omnia ergo quae volueritis ut faciant vobis homines, ita et vos facite eis. ERRARE, per metaphoram non tantum de ista externa oberratione sine certis sedibus aut certa vocatione dicitur (ut cum Gen. 20 dicit Abrahamus, Quando errare me fecit Deus de domo patris mei: pro, errabundum eduxit) sed etiam de errore in doctrina et veritate. ut Isa. 9. Et erant beatificantes populum istum, errare
1582. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 149 | Paragraph | SubSect | Section] eius, et nomen eius Reuma. pro, cuius nomen. Mich. 2. Et stillabit. pro, is still abit huic populo, seu erit eius doctor. Luc. ult. Tu solus peregrinaris, et haec ignoras. pro, solusne es ex omnibus peregrinis, qui haec ignores? vel, adeone solus et solitarius hic egisti, ut rem ac factum tantum audire nesciveris? 1. Sam. 20. Non faciet pater meus poni rem parvam aut magnam, et non indicabit mihi: pro, quam non indicet mihi. Sic Isa. 39. Ecce dies veniunt, et auferetur. pro, in quibus auferetur. Iohan. 16. Modicum, et non videbitis me. pro, quo tempore me non videbitis. Mar.
1583. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 150 | Paragraph | SubSect | Section] pro, quam praedicabo quod dixit mihi et fecit. Sic posses exponere illud dictum Lucae ultimo, Tu ne solus peregrinaris, aut commoraris in Ierusalem, et haec ignoras? pro, quod haec ignoras, cum sint talia ac tam nota? quasi diceret: Videmus quidem te peregrinum hominem esse, et forte paschatis tantum gratia paucis diebus hic Hierosolymae versatum: sed vehementer miramur, te hisce diebus solitarium hic victitasse, ut res tantas ac tam celebres actiones e nemine audire ac cognoscere potueris. Cum rationale, vel Quando quidem: Genes. 18. Nunquid celabo Abrahamum, etc. et
1584. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 150 | Paragraph | SubSect | Section] Dei, seu confugio ad Deum per invocationem. Sic meditor, et involuitur spiritus meus. Sic Genes. 42. Et accidet illi mors in via, et deducetis canos. pro, si acciderit illi mors. Genes. 47. Inveniamus gratiam in oculis Domini, et erimus servi Pharaonis. pro, summa fiet nobis gratia, si tantum servi esse poterimus Pharaonis Genes. 44. Et patrem deserveritis, et frater noster minimus non sit. pro, Si defuerit frater, et si frater noster non sit, etc. Iudicum 6 Et, est Dominus nobiscum, quare igitur invenerunt. pro, si est Dominus nobiscum. Exod. 12. Et coquendo
1585. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 153 | Paragraph | SubSect | Section] veracem. Et si autem miracula valere ad eius confirmationem debent, altius tamen petendum est exordium, nempe quod Dei spiritus arrha et sigillum est. Possunt itaque haec verba sic exponi: Corinthios abundare scientia, sicut ab initio Deus efficaciam apud eos Evangelio suo dederat: neque id uno tantum modo, sed etiam interna Spiritus virtute, donorum excellentia et varietate, miraculis, aliisque adminiculis omnibus. Testimonium igitur Christi, vel de Christo, Evangelium vocat: cuius huc spectattota summa, ut Christum nobis patefaciat, in quo absconditi sunt omnes scientiae thesauri. Si
1586. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 154 | Paragraph | SubSect | Section] etiam non exectum, sicut Ionathas versor Chaldaeus intelligit fuisse Ebedmeloch Aethiopem, Ieremiae trigesimo octavo, qui Ieremiam exputeo aut carcere extrahi curavit. Talis forte fuit etiam Candaces reginae Aethiopum eunuchus, Act. octavo. Non igitur semper castratum, sed saepe officium tantum significat. Christus Matth. decimonono triplices eunuchos facit, natos ab hominibus, castratos, et qui semetipsos castraverunt propter regnum Dei: id est, quos eo dono Deus ornavit, illique eo libenter utuntur, ut tanto liberius ac expeditius veram religionem promovere possint, sicut
1587. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 154 | Paragraph | SubSect | Section] decimo, Vento Euro dispergam eos. Psalmo quadragesimo octavo, Vento orientali franget naves Tharsis. In hanc sententiam dicit Oseas cap. duo decimo, Ephraim pascere ventum, et persequi Eurum: pro, rem inanem, imo etiam sibiloge perniciosissimam sectari, nempe sua idola, quae non tantum nihil prosint, sed etiam ira Dei eos onerent.
EX praepositio ob ambiguitatem, Hebr.
1588. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 155 | Paragraph | SubSect | Section] ponatur pro quavis causa efficiente. Augustinus libro de Natura boni, facit discrimen inter Ex et De, quod Ex quamcunque originis vim indicet, sed De proprie essentialem aut materialem: quod ipsum tamen semper verum non est. Ex Deo aut ex diabolo esse, Ioannis 8, et 1. Ioannis 3, non tantum originem significat, sed etiam ipsam naturam, ingenium, aut indolem denotat ac describit, nempe eos divinam bonitatem ac imaginem, aut contra diabolicam malitiam repraesentare. Dicetur de hac praepositione aliquid in PER. Vide de ea etiam Basilium, libro de Spiritu S. Ex hoc, pro, dehinc:
1589. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 157 | Paragraph | SubSect | Section] id est, mulierum militantium ante ostium tabernaculi. id est, excubantium administeria tabernaculi, lotiones, et similia opera: ut 1. Samuelis 2: de talibus mulieribus legitur, et Luc. 2. de Anna vidua. Sic Psal. 103. Praedicate Dominum omnes exercitus eius: intelligit non tantum astra, sed et omnes alias creaturas. Exercituum Dominus ideo vocatur Deus, quia omnes creaturae illi sunt subiectae, caelestium, terrestrium et inferorum: sicut eosdem exercitus et Christo pater caelestis subiecit, Philip. 2. Sicut et ipse Dominus dicit: Tradita est mihi omnis potestas,
1590. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 158 | Paragraph | SubSect | Section] aut aliae mensurae ac instrumenta adhiberi solent. EXTERMINARE, quasi dicas extra terminos eiicere, saepe simpliciter significat perdere, quod supra in EXCIDO monui. Saepe id dicitur etiam de abolitione posterorum alicuius. Exterminare animam incircumcisi, Genes. 17, est, non tantum aliquem eiici ex populo, aut non haberi pro Iudaeo, sed etiam simpliciter perdi, deleri ex hac vita. EXTOLLERE, idem quod supra diximus de Exultare, crebro significat. nempe alias glorificationem, alias liberationem, perinde ac si in altum tutumque locum te Deus subduceret.
1591. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 159 | Paragraph | SubSect | Section] cantilena ac fabula vulgi.
FACIES vox admodum multum usum habet in Sacris literis, variique inde Hebraismi per diversos tropos deducuntur: de quibus aliquid ordine agendum est. Primum igitur Facies, si coniungatur cum
1592. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 160 | Paragraph | SubSect | Section] 32. pro, ipsum: non tamen sine emphasi. Aliquando amplissimam quandam cognitionem Dei significat. Sic interpretantur aliqui illud Num. 12. quod ore ad os, aut facie ad faciem Moyses sit cum Deo loquutus: de qua phrasi dicetur in fine huius vocis. Sed Exodi 33. negat ei visionem faciei, et tantum tergum suum se illi monstraturum pollicetur: ubi forte illam summam agnitionem ei negat, qua in altera demum vita fruemur: de qua Paulus dicit, quod nunc quidem eum agnoscamus velut in speculo, sed in altera vita simus eum a facie ad faciem visuri, aut (sicut Iohannes dicit) sicut est.
1593. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 160 | Paragraph | SubSect | Section] locutione et Iacob dicit; Vidi Dominum a facie ad faciem, et salva facta est anima mea, etc. de uberrima scilicet quadam revelatione Dei. Faciem susscipere, et agnoscere, item In factem alicuius respicere (alias vertunt Personam accipere) est loquutio forensis, ubi cum tantum causa, aut veritas, aut falsitas rationum utriusque partis respicienda esset, iniquus iudex respicit faciem hominis, non causae: accipit dignitatem alterutrius litigantis, neglecta bonitate aut pravitate rationum, aut causae. Psalmo 82. Usque quo iudicatis iniquitatem, et faciem peccatorum
1594. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 161 | Paragraph | SubSect | Section] Absconsio igitur faciei est is, a quo omnes suam faciem avertunt. A facie ad faciem cum aliquo loqui aut versari, nonnihil obscuritatis habet, praesertim cum ad DEUM refertur. Nam Deut. 5 legitur, quod Deus sit loquutus a facie ad faciem cum populo Israelitico, ubi nimirum intelligitur tantum illa externa species aut visio, qua Deus in nube apparuit toti populo. Sed Deut. 34 dicitur, non surrexisse post Moysen alium prophetam, quem Deus sic nosset a facie ad faciem: id est, cum quo Deus adeo familiariter versatus esset, ut cum Moyse. Sic et Num. 12 dicitur, quod Deus cum
1595. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 161 | Paragraph | SubSect | Section] amicus cum amico, qui se coram aspiciunt. Faciei angelus. Isaiae 63, dicitur angelus faciei Dei servasse et liberasse populum Israeliticum: ubi credo necesse esse intelligi ipsum filium Dei, qui solus fuit illa petra, comitata Israelitas per desertum, teste Paulo 1. Corinth. 10: quique non tantum ideo sic vocatur, quod sit patri intimus, sed etiam quod sit imago substantialis invisibilis patris. Vident quidem, teste eodem Domino, omnes angeli, etiam minimorum pusillorum custodiae deputati, faciem patris: sed tamen non proprie referunt faciem patris, non sunt eius imago, splendor,
1596. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 162 | Paragraph | SubSect | Section] praecipit, ad rectas actiones tum iudici verum, tum appetitionem voluntatis sanam requiri Psalm. 9 dicit David de Deo, Fecisti iudicium meum id est, exequutus es: vindicasti me de adversariis, contra omne ius me opprimentibus. Sed de hac quoque phrasi in vocibus IUSTITIA et IUDICIUM. Illud tantum adhuc annotetur, quod saepe de aliquo, praesertim rege aut gubernatore dicitur, quod fecerit iudicum et iustitiam: ubi haec phrasis non ita accipienda est, quasi ille nunquam peccaverit, aut absolutissime omne perfecerit: sed quod plerunque recte egerit, et certe stadium ac desiderium recte
1597. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 162 | Paragraph | SubSect | Section] recte egerit, et certe stadium ac desiderium recte agendi habuerit. Sic quoque quod aliquis fecerit legem et praecepta, 2. Reg. 18. 10. 22, Eodem referatur et loquutio, Facere voluntatem patris: quod cum de Christo quidem dicitur, plenissimam obedientiam significat: cum vero de piis, tum tantum stadium conatumque obediendi Deo. Contra autem, Facere malum, significat non tantum peccare, sed etiam studium male agendi habere. Facere cum Deo, 1. Samuelis 14. id est, Deo regente et perficiente. Cum Deo Ionathan hodie fecit. id est, hanc tantam victoriam Deo cum reges te
1598. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 162 | Paragraph | SubSect | Section] aliquis fecerit legem et praecepta, 2. Reg. 18. 10. 22, Eodem referatur et loquutio, Facere voluntatem patris: quod cum de Christo quidem dicitur, plenissimam obedientiam significat: cum vero de piis, tum tantum stadium conatumque obediendi Deo. Contra autem, Facere malum, significat non tantum peccare, sed etiam studium male agendi habere. Facere cum Deo, 1. Samuelis 14. id est, Deo regente et perficiente. Cum Deo Ionathan hodie fecit. id est, hanc tantam victoriam Deo cum reges te consequutus est. Facere virtutem. In Deo faciemus virtutem: id est, ipso nos regente ac
1599. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 163 | Paragraph | SubSect | Section] FALLERE, pro deesse, deficere, disparere. Threnorum 1. Vocavi amicos meos, sed ipsi fefellerunt me. id est, nulli usquam fuerunt, desierunt superesse. Sic, Aquae eius non fallent aut mentientur: pro, suppetent, aderunt. FAMILIA, varia significata habet. Aliquando tantum eos complectitur, qui in una domo sunt: ut Psal. 46. Aliquando eos omnes, qui eiusdem sanguinis aut cognominis sunt: ut, domus aut familia Fabiorum. Aliquando totam unam gentem, aut tribum: ut Iudicum 18, De tota tribu Dan. Denique Genesis octavo dicitur, Iuxta familias
1600. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 163 | Paragraph | SubSect | Section] aliquando homo persequens te, vel quaerens animam tuam, erit anima domini mei custodita quasi in fasciculo viventium apud Dominum Deum tuum. Porro inimicorum tuorum anima rotabitur quasi in impetu et circulo fundae, quae sane pulchra similitudo et hypotyposis est.
FASCINUM in uno tantum Scripturae loco, Gal 3, reperitur. Venit autem a verbo Graeco
1601. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 164 | Paragraph | SubSect | Section] item illud quod toties repetitur apud Paulum, in carne esse, et in spiritu: quorum dictorum emphasis non intelligetur, nisi Hebraismum integrum servaris. Potest huic phrasi aliquid lucis accedere etiam ex voce ABSYNTHII et AMARITUDINIS, quas vide suo loco. FEMUR, nota vox est: tantum observetur vetus forma iuramenti, quod soliti sunt obligantes se iuramento manum subiicere femori illius, cui sese obligarent: Genes. 24, et 48. Putant autem aliqui, illos patres ideo tali forma iuramenti usos, quod ex femore sit pro creatio: ut Gen. 46 scribitur, quod animae sint
1602. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 164 | Paragraph | SubSect | Section] ut in templis fieri solent, quo lucis multum, venti autem parum intret. radii enim lucis in progressu dilatantur. Quod si contrario modo fierent, venti multum, lucis autem parum introiret. FERO, in verbo PORTO explicabitur. FERAE, sunt animalia sylvestria: crebro tamen tantum maiora et noxia hac voce indicantur. Sicut Iacob dicit: Fera pessima devoravit filium meum. Per metaphoram vero, aut parabolam, animalia quidem mansueta gentes mansuetiores et cultui divino deditas: contra autem ferae sylvestres, impias, et a vero Deo alienas denotant. FERIAE,
1603. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 166 | Paragraph | SubSect | Section] τέλος μεν πιστει ὁδὸς δὲ ἐπὶ ταύτην τὸ πείθεσθαι. id est, Finis quidem aut scopus est fides, via autem eo tendens est suaderi aut doceri. Docendo enim et suadendo, in corde hominum fidem excitare conamur. Unde cernimus non tantum originariae vocis cum derivata consonantiam, sed etiam ipsius actionis cum suo effectu harmoniam ostendere, fidem esse quandam noticiam, persuasionem aut fiduciam ex verbi Dei institutione, de ineffabili Dei erga nos misericordia et Christi in nos beneficiis conceptam, qua Deo veraci talis
1604. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 167 | Paragraph | SubSect | Section] ac confido, quod potens est custodire depositum meum, usque ad illam diem. Est vero illud quoque valde memorabile, quod idem ut et prius dixi, verbum sono ac sensu aut significatione,
1605. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 168 | Paragraph | SubSect | Section] Nam illud est, non credidit, quod dixi: hoc, non fecit quod dixit. Secundum hanc fidem, qua credimus, fideles sumus Deo: secundum illam vero, qua fit quod promittitur, etiam Deus ipse fidelis est nobis. Hoc enim dicit Apostolus: Fidelis Deus, qui non vos permittit tentari supra id quod potestis. Tantum Augustinus Est vero valde dignum consideratu, quod iste duae fides sese invicem respiciant. Nam illa fides veracitatis est mater, fundamentum, et veluti basis fidei credulitatis. Ob hoc ipsum fide mea credendo alicui assentior, quia in eo fidem esse veritatis non dubito: hoc est, eius
1606. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 168 | Paragraph | SubSect | Section] tenemus quam nobis ex doctrina caelesti aut theologia cognita humanis viribus aut cognitione paravimus: quae ob hoc a Papistis vocatur Fides acquisita, nempe nostro labere ac industria: quae etiam mortua et ociosa est quale est in hypocritis, et omnibus non renatis. Hac credere dicimur non tantum Deo, sed et hominibus: ut populus dicitur credidisse Moysi post transitum maris Rubri. Sic Zacharias angelo credere noluit, et punitus est. Credere Moysi, Iohan. 5: id est, eius doctrinam pro vera
1607. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 169 | Paragraph | SubSect | Section] seu eius fidei commendare seu committere. Iohan. 2: IESUS non credebat semet eis. Quarta significatione est etiam fides legalis, aut daemonum, cum desperantes credunt Deum esse iustum, bonis bene, et malis male facientem: sed non tamen credunt Evangelio. Fidem autem legalem nunc nomino tantum eam, quae conditionem plenissimae obedientiae ad salutem exigit. Alioqui lex omnem fidem etiam Evangelicam praecepit, sed plane per circumstantias declarare non potest, ut haec alibi plenius exponuntur. Possis et cognatam huic fidem generalem nominare, cum aliqui in genere, et quidem vere
1608. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 169 | Paragraph | SubSect | Section] plenissimae obedientiae ad salutem exigit. Alioqui lex omnem fidem etiam Evangelicam praecepit, sed plane per circumstantias declarare non potest, ut haec alibi plenius exponuntur. Possis et cognatam huic fidem generalem nominare, cum aliqui in genere, et quidem vere credunt, Deum non tantum iustum, sed et misericordem ac beneficum esse, suumque filium ad redemptionem generis humani misisse, ut omnes credentes salvet: sed sibi in specie aut individuo remissionem applicare nequeunt. Talem mancam ac generalem fidem, plerumque desperantes habent. Talis noticia in genere primum
1609. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 170 | Paragraph | SubSect | Section] expectatio. Hebr. 11: Fides est
1610. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 170 | Paragraph | SubSect | Section] de qua re et ego supra prolixe disservi. Sed in hac parte accurate videndum est, ut devitetur vanitas et levitas huius vocabuli, quam in sua significatione is rebus humanis obtinet. Quia enim homines (qui revera omnes natura vani ac mendaces sunt) incertis, verisimilibus, et plausibilibus tantum ratiunculis sibi invicem suadent ac persuadent: et quia tota materia rerum suasibilium incerta ac instabilis est, ut etiam philosophi docuerunt: ideo etiam persuasio inde concepta est vana et inconstans noticia. At Christiana fides aut persuasio, quia venit a veraci Deo, et infallibili eius
1611. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 170 | Paragraph | SubSect | Section] sibi invicem suadent ac persuadent: et quia tota materia rerum suasibilium incerta ac instabilis est, ut etiam philosophi docuerunt: ideo etiam persuasio inde concepta est vana et inconstans noticia. At Christiana fides aut persuasio, quia venit a veraci Deo, et infallibili eius verbo, quod non tantum omnibus demonstrationibus, sed etiam ipsomet caelo terraque firmius est: debet pro certissima et solidissima noticia haberi: nisi, quod humana imbecillitas eam nunquam satis plene in hac vita concipere potest. Ob hoc igitur divinae et humanae persuasionis discrimen, vocabulum Persuasionis de
1612. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 171 | Paragraph | SubSect | Section] adeo obtrudentem: qaem cordis motum necessario antecedit noticia Quare in veteri Testamento, quod est propositum populo Dei iam collecto et converso, et a parentibus inde ab ima infantia in fide de uno Deo instituto, ac eum cultum profitenti, et in verum Deum saltem historica noticia credenti, tantum illud maxime necessarium, et in quo etiam alioqui omnis difficultas ipsis quoque sanctis est, nempe fiducia in Deum, a prophetis inculcatur. idque ab auditoribus flagitatur At contra in Novo, ubi haec doctrina proposita est populo primum erudiendo, Dei, ac certe triados et Meschiae veri
1613. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 172 | Paragraph | SubSect | Section] patet, Paulo idem plane esse Hypostasin, quod fiduciam et spem, qua Christum cum suis promissionibus ac bonis et apprehenderimus antea, initio nostri Christianismi: et nunc, ac usque in finem retineamus: videndum ergo nobis modo esse, ne hoc instrumentum, aut quasi manum accipientem, et retinentem tantum thesaurum, ullo modo amittamus: sed potius firmissime usque ad finem conservemus. Sic etiam mox initio sequentis Capitis inculcat, videndum nobis esse, ut promissiones felicitatis fide apprehendamus, et retineamus. Ut totius illius textus hic scopus sit: Christum una cum suis promissionibus
1614. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 174 | Paragraph | SubSect | Section] clamat, Credite, credite, et homines omnia bona fide adipisci: alias dicit, Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, Venite omnes sitientes ad aquas, venite bibite gratis. Toties etiam nostram fidem comparat accessui ad lautum convivium. Quae omnia liquido ostendunt, fidem nequaquam tantum esse noticiam promissionum et promissorum bonorum: sed etiam ingens desiderium, simul et fiduciam, aut acceptionem, amplexumve illarum promissionum et promissorum bonorum. Nam sola noticia non est motus accedens bona, aut fugiens mala: sed ille motus, qui proxime noticiam consequitur. Quare
1615. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 174 | Paragraph | SubSect | Section] desiderium, simul et fiduciam, aut acceptionem, amplexumve illarum promissionum et promissorum bonorum. Nam sola noticia non est motus accedens bona, aut fugiens mala: sed ille motus, qui proxime noticiam consequitur. Quare testimonio Christi fides iustificans talis quaedam noticia est, quae non tantum agnoscit mediatorem, eiusque beneficia, sed etiam ardentissime ea expetendo, sibique ea applicando ad mediatorem, et omnino ad thronum gratiae caelestis patris per hunc intercessorem et sacerdotem aeternum accedit, ibique ista spiritualia bona, laeta fidensque a Deo accipit et consequitur.
1616. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 174 | Paragraph | SubSect | Section] in de ortam. Quid enim aliud est noticia, quam illa ipsa externa doctrina per oculos et aures, cogitationemque in animum recepta, et in promptuario memoriae recondita, quae eadem ratione sicut in nos recepta est, vicissim in alium porro effundi potest docendo? Sed verbum Evangelium est non tantum simplex narratio rei gestae, aut speculativa tantum et ociosa quaedam doctrina: verum etiam practica, adhortativa, consolatoria, animans, ac offerens ingentia bona, et ad ea accipienda blandissime et studiosissime (ut matres dulcissimos liberos solent) invitans. Igitur et fidem per eam
1617. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 174 | Paragraph | SubSect | Section] illa ipsa externa doctrina per oculos et aures, cogitationemque in animum recepta, et in promptuario memoriae recondita, quae eadem ratione sicut in nos recepta est, vicissim in alium porro effundi potest docendo? Sed verbum Evangelium est non tantum simplex narratio rei gestae, aut speculativa tantum et ociosa quaedam doctrina: verum etiam practica, adhortativa, consolatoria, animans, ac offerens ingentia bona, et ad ea accipienda blandissime et studiosissime (ut matres dulcissimos liberos solent) invitans. Igitur et fidem per eam divinitus in pectore nostro erga Deum excitatam, oportet
1618. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 174 | Paragraph | SubSect | Section] ociosa quaedam doctrina: verum etiam practica, adhortativa, consolatoria, animans, ac offerens ingentia bona, et ad ea accipienda blandissime et studiosissime (ut matres dulcissimos liberos solent) invitans. Igitur et fidem per eam divinitus in pectore nostro erga Deum excitatam, oportet esse non tantum speculativam noticiam, sed etiam ardens desiderium ac fiduciam oblati favoris, et divinorum beneficiorum. XIIII. Quid vero (obsecro) aliud est fides, quam ipsum Evangelium menti nostrae inscriptum, seu illa noticia ex charta aut voce Apostolorum ac Evangelistarum, vel potius ex ipsa Dei
1619. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 175 | Paragraph | SubSect | Section] tum et ex Graecae vocis ratione ac natura probari potest, fidem esse fiduciam, eamve simul in se complecti aut continere. XVII. Possent innumera. ac plane evidentissima argumenta passim tum ex sermonis natura, tum et ex Sacris literis proferri, quib. probaretur, fidem iustificantem esse non tantum noticiam, sed et fiduciam. Verum nos, ut huic tractationi tandem aliquando finem imponamus, solum rei ipsius naturam nunc breviter expendamus. Deus videns genus humanum extremo exitio iniustitiae ac aeternae damnationis perditum: largitur filium suum, ut fiat pro eo maledictum legis,
1620. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 175 | Paragraph | SubSect | Section] tandem aliquando finem imponamus, solum rei ipsius naturam nunc breviter expendamus. Deus videns genus humanum extremo exitio iniustitiae ac aeternae damnationis perditum: largitur filium suum, ut fiat pro eo maledictum legis, passione ac morte sua pro peccatis eius satisfaciens. Nec id tantum ille facit: sed etiam insuper venit ad nos, multifariam multisque modis nos per suos prophetas et alios ministros alloquens, nobisque iurans, se non cupere mortem nostram, sed vitam quaerere: venit in quam ad nos, plus quam maternis blanditiis nos vocans, et ad sese alliciens, ut veniamus
1621. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 175 | Paragraph | SubSect | Section] evidenter ostendit ac convincit, fidem illa tanta bona excipientem, esse plane fiduciam. Verum contra dicunt adversarii, fidem non esse fiduciam, sed potius causam et veluti matrem eius: ut Lovan. in Secundo Tomo habent. Resp. Non negamus fidem aliquando solam noticiam indicare, et eatenus esse tantum aliquam causam fiduciae: verum in talib. Scripturae locis, ubi dicimur fide iustificari, affirmamus fidem non solam noticiam, sed et fiduciam complecti: quod et hic hactenus, et in libello de Fide, ac in altero de iustificatione solide ostendimus. quos cupidus veritatis Lector diligenter
1622. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 175 | Paragraph | SubSect | Section] res tum plenius intelligatur, tum quoque certius teneatur, proponam hic breviter Regulam, in libello de Fide, item in Regulis Hebraicis, praesertim in Synecdocha aut Metonymia prolixe tractatam ac confirmatam: Omnia verba ac nomina noticiae, alias proprie ipsam solam noticiam, eamque ociosam, aut tantum speculativam significant: alias autem vivam, aut vigentem seu practicam noticiam: alias denique, praeter noticiam, etiam proximos sequentes motus animi. ut, Novit Dominus viam iustorum. i. curat, fovet. Non novi vos: Videre bona videre mortem. Audire, pro intelligere et obedire Exempla
1623. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 176 | Paragraph | SubSect | Section] Deus est factus mihi in petram fiduciae meae: id est, quae me fidentem, tutum ac securum efficit. Quoniam vero hic in expositione vocis Fiduciae versamur et Maior contendit. fiduciam bonorum operum etiam in extremum iudicium cuique servando necessario afferendam esse: ideo breviter de uno tantum Scripturae testimonio, unde id probare conatur, disseremus. Nolumus enim prolixius in hac parte immorari, nolumus etiam testimonia verbi Dei citare, quod fiducia in extremum iudicium afferenda conveniat soli fidei, intuenti Christum: non autem ullatenus nostrae charitati perfectae aut
1624. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 176 | Paragraph | SubSect | Section] ἡμέρα τῆς κπισεος Latine appositissime sic reddideris: Ex eo, aut id glorificatur pater meus, cum fructum multum fertis, et discipuli mei estis: Ex eo oritur ac perficitur charitas in nobis, cum fiduciam in die iudicii habemus, aut concipimus. Atque hic sensus non tantum ipsis loci verbis convenit, ac fidei est analogus: sed etiam passim in Sacris literis inculcatur, praesertim in hac ipsa Epistola, quod fiducia in Deum gignat in nobis ardentem eius dilectionem, quodque dilectio Dei causa sit nostrae dilectionis, non contra. Sic in hoc ipso 4 Capite primae
1625. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 177 | Paragraph | SubSect | Section] substantialem, ut iam ficta formatave est: et illius cogitationes, quaesunt quasi quaedam ipsius figmenta Cum igitur Genesis 8 dicitur, quod figmentum cordis humani sit malum inde ab infantia: videtur omnino ipsam massam, aut etiam formalem causam cordis indicare, quae sit mala. Quasi dicat: non tantum eius accidentia, autetiam opera, sed etiam ipsam essentiam esse malam. Sicut et Ezechiel dicit, ipsum cor esse lapideum, et ideo exscindendum. Sed et Genesis 6, cum Moyses inquit, Figmentum cogitationum, videtur indicare motus ac cogitationes, et omnia molimina cordis. Quia sicut figulus
1626. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 177 | Paragraph | SubSect | Section] adumbrarunt, non res ipsius vere essentialiterque repraesentarunt. FILIUS, et FILIA, licet notae voces sint, multos tamen idiotismos pariunt. Primum autem dicemus de eius propria, eique vicinioribus significationibus ac phrasibus. Primum igitur Filii dicuntur alicuius, non tantum ii qui ab eo ut parente geniti sunt: sed etiam nepotes, et omnes eius posteri. Qui huius vocis usus aut abusus est creberrimus ut, cum dicuntur filii Israel, filii Amon, Moab, etc. Sic et Christus vocatur filius David. Qualem catachresin habet etiam vox Patris, fratris,
1627. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 178 | Paragraph | SubSect | Section] Filius asinae, filii pauperum: pro, pauperibus. Item, filii gigantum: Numerorum 13. pro, gigantes. Omnia peccata remittuntur filiis hominum: Marci 3. Ephes. 3. Inde venit loquutio, filii vestri, Matth. 12. In quo eiiciunt daemonia filii vestri? id est, aliqui intervos. Filius hominis tantum ab Ezechiele et Christo usurpatur, pro uno quopiam homine. In Ezechiele plerunque pro secunda persona ponitur, ipsum Prophetam significans, quem Deus sic nominat. In Evangelio Christus ipse tertiam pro prima persona usurpans, semetipsum sic nominat. Filii Dei aliquando piorum liberos
1628. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 178 | Paragraph | SubSect | Section] sine utilitate, inutiles, perditi. vel potius sine iugo: id est, qui nullo iure, iustitia aut ratione regi vult, aut cuique legi subiici ac obedire sustinet. Filii iniquitatis, Psalmo 89 pro iniquis. Filii regni, qui (teste Christo) tributum dare non debent, sunt non tantum liberi regum, seu ad quos quoquo modo regnum pertinet, ut ad Christum regnum Iudaicum: sed etiam ministri regum. Matthaei octavo: Filii regni eiicientur in tenebras, in aeternum exitium: ii sunt, qui ad accipiendum regnum caelorum erant vocati, ut sunt Iudaei item vere pii. Matthaei
1629. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 178 | Paragraph | SubSect | Section] id est duo uncti. Dicit significare duos in summo magistratu existentes aut vectos, nempe ducem Iosuam, et summum sacerdotem Zorobabel. Filius areae: Isaias 21 cap. vocat Babyloniae filium areae, propterea quod perinde poenis triturabitur et affligetur, ut frumentum. Nec tamen tantum eius rei dicitur aliquis filius, ad quam ille pertinet: sed etiam vicissim eius rei quae ad eum pertinet. ut filius pacis, Lucae decimo filius prophetarum ac testamenti, Actorum tertio: id est, cui debentur prophetiae ac testamenta. Sic forte et filius perditionis, ac mortis. Filii
1630. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 179 | Paragraph | SubSect | Section] pro, tam grandis natu. Filius octo dierum circuncidetur, Genesis 27. Filius anni unius erat Saul cum regnare coepit: libro primo Samuelis, capite decimotertio. pro iam regnaverat uno anno. Sed de hac phrasi in voce ANNI. FILUM, notam significationem habet Tantum illa proverbialis loquutio observetur, qua utitur Abrahamus Genesis 14. A filo usque ad corrigiam calceamenti non accipiam: id est, nihil penitus. FIMBRIAS discooperire: pro, affligere, et extrema ignominia afficere. Haec enim extrema ignominia mulierum est, detegi earum
1631. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 180 | Paragraph | SubSect | Section] bona agit et perficit: et ad cuius gloriam omnia directa esse debent. Sic ex ipso, per ipsum, et in ipso sunt omnia. FINGERE, et FORMARE, dicit Basilius pertinere ad corpus; sed Creare, ad animam: quod discrimen ex Sacris literis probari nequit. FIRMARE, nonnunquam non tantum essentiae alicuius rei corroborationem significat, sed etiam quancunque rei (ut ita dicam) exornationem. Sic Paulus dicit Romanorum quarto, se non destruere legem per fidem, sed confirmare aut stabilire: id est, implere. Firmare vultum aut faciem, supra FACIE exposui. Firmare
1632. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 182 | Paragraph | SubSect | Section] et Hebraeorum nono, etiam vox ac res testamenti, foederi adiungitur. Habet enim omnino istud foedus Dei nobiscum initum, etiam quandam naturam proprietatesve testamenti: nempe primum, quod morte testatoris, et qui nobis haec relicta bona acquisivit, confirmatur. Secundo, quod in isto foedere non tantum nos aliquid Deo offerimus, aut magnum quid pollicemur, sed pene tantum accipimus: sicut in testamento non tam testatoris quam haeredum commodum agitur. Sed de hac re in voce TESTAMENTI prolixius. Fiunt autem et instaurantur istae pactiones aut foedera cum Deo, proprie in Sacramentis: quin et
1633. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 182 | Paragraph | SubSect | Section] Habet enim omnino istud foedus Dei nobiscum initum, etiam quandam naturam proprietatesve testamenti: nempe primum, quod morte testatoris, et qui nobis haec relicta bona acquisivit, confirmatur. Secundo, quod in isto foedere non tantum nos aliquid Deo offerimus, aut magnum quid pollicemur, sed pene tantum accipimus: sicut in testamento non tam testatoris quam haeredum commodum agitur. Sed de hac re in voce TESTAMENTI prolixius. Fiunt autem et instaurantur istae pactiones aut foedera cum Deo, proprie in Sacramentis: quin et ipsa sacramenta proprie sunt foedera. Ibi enim Deus nobiscum agit per
1634. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 182 | Paragraph | SubSect | Section] id proprie non faciat, dicatue. Inde factum est, ut aliqui recentiores scriptores ipsam remissionem peccatorum, aliaque beneficia, vocent novum Testamentum, non sine graviae noxia sacrosanctae istius pactionis obscuratione: cum haec spiritualia bona nequaquam sint ipsum testamentum aut foedus, sed tantum fructus aut bona nobis ibi promissa, et inde ad nos provenientia. In omni enim foedere aliud est ipsum foedus, pactio, aut conventio: aliud, bona et commoda alterutri parti inde provenientia. Haec de voce ac natura Foederis: nunc de phrasibus eius quibusdam agemus. ¶ Foedus fecimus cum
1635. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 183 | Paragraph | SubSect | Section] bonis operibus piorum. Fontes tui deriventur foras, et tu Dominus eorum esto: Proverbiorum quinto. Significant fundos, stabilia bona, forte et quaevis fructum ferentia, ut sunt negociacio, aut etiam res pecuaria, quae non vult a liberali abiici aut profundi, sed retineri, ac de fructibus tantum illorum egentibus benefieri. Convenit cum hoc quod Cicero monet, ipsos fontes liberalitatis exhauriendos non esse. Zachariae decimotertio, ipsemet Christus per fontem significatur: Fons patens erit domui David, et habitantibus Hierusalem, in ablutionem peccatoris et menstruatae. id est,
1636. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 183 | Paragraph | SubSect | Section] Samuelis decimosexto, praeter alias laudes, etiam Vir formae dicitur: id est, formosus. Sed locus Philippensium secundo, aliquanto est difficilior, ubi Christus fuisse dicitur in forma Dei, et mox in forma hominis. Aliqui enim putant,
1637. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 183 | Paragraph | SubSect | Section] dicat eum fuisse et esse essentia Deum, id ex sequentibus apparet, ubi dicit, sumpsisse formam servi: quod necesse est intelligi de ipsa hominis essentia, sicut vere homo fuit. Sic etiam 1 Corinth. decimo quinto dicimur gestasse imaginem terreni hominis, et gestaturi etiam caelestis, nimirum non tantum externam speciem aut umbram, sed et ipsam veram essentiam. Idem probat aut exponit etiam illud quod addit, non fuisse ei rapinam, esse aequalem Deo: ut sit idem, Esse in forma Dei, quod, Esse in aequali gloria ac dignitate cum Deo. Sed de hac locutione dicetur etiam in Signo et Imagine,
1638. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 184 | Paragraph | SubSect | Section] pugna cum misero homine. Nam et peccatum dicit Deus perpetuo appetiturum dominium super hominem, non aliter ac imperiosa mulier super coniugem. et vicissim Cainum monet Deus, ne patiatur id dominari in suo mortali corpore, sed ipse potius ei dominetur. Omnino ibi pingitur, aut iniungitur tantum Caino, illa perpetua militatio Christiani hominis contra peccatum, de qua Romanorum 7. 8, et Galat. 5. agitur. Proverbiorum 26 dicitur, quod sicut fores vertuntur in cardine suo, sic piger in lecto. Solent enim ignavi sic se volutare in lectulo, non volentes aliquando tandem ad laborem
1639. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 184 | Paragraph | SubSect | Section] lecto. Solent enim ignavi sic se volutare in lectulo, non volentes aliquando tandem ad laborem exurgere, sicut fores in suis cardinibus huc atque illuc volutantur, et tamen inde non recedunt. FORMICA animal est exemplum industriae, laboriositatis, et parsimoniae, etiam in Sacris, non tantum in prophanis literis. Ideo Proverbiorum sexto, ablegatur piger, ut eat spectatum assiduitatem formicae in laborando. Et Proverbiorum trigesimo dicitur: Formica populus non fortis, attamen praeparavit in aestate cibum suum. Quo vult monere homines, ut simus seduli in nostra vocatione.
1640. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 188 | Paragraph | SubSect | Section] pro re evanida poni. Defecerunt sicut fumus dies mei: Psal. 102. Sic Oseae 13. Et erunt sicut gluma, quae propellitur de area: et sicut fumus, qui exit de fumario. Usi sunt et Latini hac voce pro re inani, et speciem tantum habent externam, non solidam essentiam. Sicut Alexander
1641. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 190 | Paragraph | SubSect | Section] In Decalogi septimo praecepto prohibiti furti, omnem defraudationem proximi, quocunque colore aut praetextu fiat, Deus severiter interdicit. Supra indicavi, Furari verbum significare corrumpere veram doctrinam. Sic igitur et Christus Iohan. 10, seductores vocat Fures, quia ad hoc tantum veniant ut furentur, mactent ac perdant: et non veniant per verum ostium, sed aliunde clam irrepant. G GALEA, bellicum tegmen capitis. Isaiae 59. Induet se lorica iustitiae, et galea salutis in capite eius. Vocat galeam salutis, aut salutarem,
1642. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 190 | Paragraph | SubSect | Section] eam obsidere: Ezech. 23. GALERUS, communiter quidem pileum, munientem nos contra pluviam ac solis aestum, significat: sed Exod. 39, est proprium quoddam genus tegminis, quod summo sacerdoti imponebatur. Dicit igitur ibi, Decora galerorum faciet. GALLINAM Dominus nobis non tantum pro symbolo materni affectus, sed suae etiam erga nos solicitudinis et amoris proposuit, 4. Esdr. 1. Collegi vos, ut gallina pullos suos. Matth. 23: Quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina pullos suos sub alas, et noluistis? GALLUS, est symbolum vigilis ac
1643. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 192 | Paragraph | SubSect | Section] etiam gentem ignorantem et iustam interficies? Psal. 2: Quare fremuerunt gentes? Promiscue quosvis impios Meschiae resistentes intelligit. Gens sancta et regale sacerdotium vocantur verae religionis sectatores, Exod. 19. Sic illud Gen. 20. Num gentem iustam perdes? tametsi hic tantum insontes denotet. Cum Deus Abrahamo nomen mutat, et promittit se eum facturum patrem multarum gentium, clare indicat vocationem gentium, et quod etsi ex illis credentes fiant promissione ac fide filii et haeredes Abrahae: sicut ipsemet Paulus Rom. 4. eum locum exponit, et postea in Galatis
1644. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 194 | Paragraph | SubSect | Section] nostrae, recte iudicantis, et aliorum recte iudicantium. Ex istis, quid nam sit aut dicatur Gloria, satis liquet. Dividunt autem nonnulli hanc vocem in gloriam veram, inanem, et aeternam. Verum non est nostri instituti, ipsam rei naturam accuratius definiendo et dividendo exponere: sed tantum, quatenus ad vocabuli explicationem id fieri est necesse. Quando haec vox non ponitur pro illa nostra aeterna gloria ac felicitate, non etiam pro superbia aut inani iactantia, sed tantum in bonam partem de gloria huius vitae accipitur, tum recte subdividi potest dupliciter: nempe in Gloriam
1645. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 194 | Paragraph | SubSect | Section] et aeternam. Verum non est nostri instituti, ipsam rei naturam accuratius definiendo et dividendo exponere: sed tantum, quatenus ad vocabuli explicationem id fieri est necesse. Quando haec vox non ponitur pro illa nostra aeterna gloria ac felicitate, non etiam pro superbia aut inani iactantia, sed tantum in bonam partem de gloria huius vitae accipitur, tum recte subdividi potest dupliciter: nempe in Gloriam Dei, et hominum. Et rursus utraque haec gloria, in gloriam famae, et bonitatis rei. Alias enim gloria significat illam bonam famam, celebrationem, aut opinionem hominum de aliqua re
1646. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 196 | Paragraph | SubSect | Section] Sed sensus est, eatenus gloriandum non esse, tanquam scilicet si ex hominibus essent illa ingentia bona ac dona, non a Deo solo. Glorificare, est alium gloria ornare, illustrem ac gloriosum reddere, quod dupliciter fieri solet: nempe tum testimonio seu agnitione, tam et rebus ipsis. testimonio tantum alicuius, agnitione ac verbis aliquis glorificatur, sicut nos homines Deum et proximum glorificare possumus ac solemus, cum eum celebramus, ac eius virtutes praedicamus: ut Matth. 5. Glorificent patrem vestrum: id est, celebrent. Matth. 9. 15. Glorificabant Deum. Sic etiam ipse Deus se
1647. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 196 | Paragraph | SubSect | Section] seu forma servi, restituatur in illam pristinam formam Dei, quam apud patrem habuit ante conditum mundum. Utriusque significationis exemplum habetur in illo celebri dicto 1. Sam. 2, Glorificantesque glorificabo et ego, contemnentes autem me erunt ignobiles. nos enim Deum verbo ac testimonio tantum glorificamus, ille vero nos re ipsa simul et fama. GLUMA, Hebraice Moz, est folliculus grani frumentarii, cuius cum sit summa levitas, longissime a vento in frumenti ventilatione et repurgatione aufertur. Quod si etiam alioqui a vento abripiatur, vix
1648. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 197 | Paragraph | SubSect | Section] hominum, impios in summo vigore perdi et everti. GRANDO, notum meteoron est: quae quia plerunque in poenam hominum vertitur, fit ut nonnunquam quasi in genere pro divina poena, et in descriptionibus irati Dei ponatur. Exodi nono. Psalm. 77. Perdit Deus grandine, et mixto igne, non tantum fructus terrae ac arborum, sed et animalia ac homines in Aegypto. Sic Ios. 10, caedit hostes Israelitarum lapidibus grandinis, et igne. Psalm. 18. et 105. coniungitur grando et carbones. Sumuntur crebro tales descriptiones poenarum etiam spiritualium, et irati Dei, ab illa horribili
1649. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 198 | Paragraph | SubSect | Section] 1, quod dicitur recompensatio pro dono: secundum quod benefactori dicimur agere gratias, vel ei esse grati. Igitur gratia hominis tripliciter dicitur: scilicet amor, donum, et recompensatio. Gratia vero Dei, qui scilicet nulli recompensare potest (cum a nullo recipiat donum) dicitur dupliciter tantum. Primo, ipse amor externus, seu externa voluntas, qua homines diligit: et secundo, ipsum donum, quod homini largitur, maxime quo ad animam. Secundum priorem harum Thomae significationum Paulus voce gratiae utitur. Tertio, significat perpetuam Dei praesentiam ac gubernationem, qua regit ac
1650. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 199 | Paragraph | SubSect | Section] os Domini locutum est. Isaiae 52, Et videbunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. 1. Timoth. 2. Vult omnes homines salvos fieri. Hactenus Thomas. Quod vox Gratia, cum Gratia iustificari aut salvari dicimur, non aliquas infusas aut inhaerentes nobis qualitates significet: sed tantum gratuitum Dei favorem, misericordiam aut dilectionem, qua nos diligit in dilecto filio. ¶ Saepe mecum valde mirari soleo cum alios errores et abusus Papatus, tum etiam, quod in explicatione doctrinae de Iustificatione, nullam prorsus adhibuerint curam ac, diligentiam cognoscendi ac
1651. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 199 | Paragraph | SubSect | Section] de Iustificatione, nullam prorsus adhibuerint curam ac, diligentiam cognoscendi ac exponendi, quid in Sacris literis primaria illa vocabula Iustitiae, Iustificationis, Fidei, Gratiae, Poenitentiae, Imputationis, Acceptionis, Salutis, Sacrificii, Mediatoris ac Vitae, et similium significarent: sed tantum pro arbitrio, utcunque circunscripserunt ea, quod sint aut significent hoc aut illud, sine omni confirmatione aut probatione. Exemplo sint vel primarii eorum doctores, Lombardus ac Bonaventura: qui quomodo Gratiam iustificantem delineent, supra audivimus. Perversis vero, maleque
1652. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 200 | Paragraph | SubSect | Section] non sane novitatis nostrae. Eodem modo et Ephes. 1, Gratia fit causa remissionis peccatorum. Est autem proprie gratuitus favor aut misericordia, causa condonationis culpae ac poenae, ut et prius dictum est. Et quidem additur ibi Dives gratia: qualis non nostra renovatio, quae in hac vita tantum tenues primitias spiritus complectitur, sed tantum ingens Dei erga nos favor est. X. Eodem capite ad Ephes. 4 inquit Paulus: Qui praedestinavit nos, ut adoptaret in filios per IESUM CHRISTUM, in sese, iuxta beneplacitum voluntatis suae, ut laudetur gloria gratiae suae, qua (gratiavit)
1653. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 200 | Paragraph | SubSect | Section] 1, Gratia fit causa remissionis peccatorum. Est autem proprie gratuitus favor aut misericordia, causa condonationis culpae ac poenae, ut et prius dictum est. Et quidem additur ibi Dives gratia: qualis non nostra renovatio, quae in hac vita tantum tenues primitias spiritus complectitur, sed tantum ingens Dei erga nos favor est. X. Eodem capite ad Ephes. 4 inquit Paulus: Qui praedestinavit nos, ut adoptaret in filios per IESUM CHRISTUM, in sese, iuxta beneplacitum voluntatis suae, ut laudetur gloria gratiae suae, qua (gratiavit) charos habuit nos per dilectum. Vult laudari
1654. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 202 | Paragraph | SubSect | Section] Barbarus ei additur. ut cum Roman. 1 dicit Paulus, se esse debitorem Graecis et Barbaris. Alias omnes gentes aut gentiles notat: quod fit tunc potissimum, cum additur voci Iudaeus, ut cum Rom. 1 dicit, Evangelion esse potentiam Dei, ad salutem Iudaeo primum et Graeco: id est, cuivis genti, non tantum Iudaeis. nam sub istis duabus vocibus omnes gentes continentur. Sic Acto. 19 dicit, audisse sermonem Dei Iudaeos et Graecos. Sic et Rom. 3 dicit, se omnes homines convicisse iniustitiae, tam Iudaeos quam Graecos. id est, omnes gentiles. Sic et Rom. 10, ac 1. Cor. 15 accipi debet.
1655. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 202 | Paragraph | SubSect | Section] diversitates linguarum ab Apostolis sonatas, videntur illi fuisse plerique Iudaei, sed tamen alibi nati ac educati, et eo festi gratia venientes. Sic et Actor. 6. Ortum est murmur Graecorum adversus Hebraeos: videtur accipi Graecus pro Iudaeo alibi nato. Non enim videtur esse verisimile, tantum Hierosolymae habitasse Gentilium, eorumve tam magnam frequentiam fuisse conversam, et insuper aliquid iuris ac potentiae in Ecclesia habuisse, cum adhuc de vocatione Gentium inter Apostolos valde ambigeretur. Sic de Hebraeis inter Graecos natis ac educatis exponunt quidam illud Actor. 9,
1656. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 203 | Paragraph | SubSect | Section] Christi, Deum non habet, Qui manet in doctrina Christi, is patrem et filium habet. Ubi Oecumenius inquit: Duobus modis aliquis habere Deum dicitur nam et omnes creaturae Deum habere dicuntur. Unde et Paulus inquit: In ipso enim vivimus, et monemur, et sumus. At hic modus ad rerum essentiam tantum spectat. Altero modo habetur Deus, cum quis bene agendo eum colit: quo significato et Deus Abraham, Isaac, et aliorum denique piorum Hebraeorum dicitur. Haec ille. Verum de hac correlatione Dei, et eius multorum, supra in voce DEUS prolixius disserui. Alioqui multos ac differentes gradus
1657. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 203 | Paragraph | SubSect | Section] non ociosus, sed operosus, ac valde efficax. Sic et Satan cum septem aliis deterioribus dicitur reverti, et ita potenter habitare in eo, ex quo prius per fortiorem armatum eiectus fuerat, ut fiant posteriora eius deteriora prioribus. Ratio metaphorae est, quia qui in aliqua domo habitat, ille non tantum ibi agit, sed etiam potenter ac pro arbitrio in ea vivit et imperitat. Hinc est ista significatio, quod habitare significat quasi imperare ac regnare. Habitare coram aliquo, est quasi subiectum ei esse. Sic 2. Reg. 4, dicuntur filii Prophetarum habitasse coram Helisaeo in Gilgala:
1658. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 204 | Paragraph | SubSect | Section] 2 Samuelis 9. Habitatio mea recessit, Isaiae 38. id est, alio migrandum est. Ideo mox addit, Et migravit a me veluti tabernaculum pastoris. Habitationis civitas: id est, in qua habitare possis. Psal. 107, cum civitatem habitationis non invenirent. HEBDOMADAS non tantum dierum, sed et hebdomadarum habent Hebraei: quae sunt 49 dies, quas vocant solennitatem hebdomadarum. Exodi 34. Est autem Pentecostes. De hisce inquit Hieremias cap. 5. Hebdomadas statutum messis custodit nobis: pro, tempus aptum et statutum metendis messibus servat nobis.
1659. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 204 | Paragraph | SubSect | Section] numerositas. Haereditas Dei vocatur Ecclesia, propterea quod illa sit eius dulcissima possessio, quam singulari amore et plane sponsi affectu complectitur. Sic Psal. 2 dicit Deus ad filium: Pete a me, et dabo gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam fines terrae. Non tantum igitur Deus, eiusque bona omnia, praesertim autem vita aeterna piorum hominum Ecclesiaeque haereditas dicitur, sicut supra audivimus: sed etiam vicissim pii totaque Ecclesia, haereditas Dei aut Domini non uno in loco nominatur. Sic 1. Sam. 26 inquit David: Expellunt me, ne adhaeream
1660. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 204 | Paragraph | SubSect | Section] authoritate ac verbo constitutae, et humano generi propositae: quales sunt etiamnum omnes
1661. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 205 | Paragraph | SubSect | Section] HIERUSALEM, ratione etymi significat idem quod Videbunt pacem. Quod nomen ideo ei impositum est, quod antea quidem tum peregrinationibus, tum et bellis turbabantur, nec vel politia, vel religio ac Ecclesia satis erat constituta ac ordinata. Sed Deus promittebat tantum, se locum ministerio et doctrinae esse delecturum ubi quietem aliquam et stabilem sedem essent habituri. Quare delegit sibi eum locum, ut Psalmus celebrat, tribum Iehuda, et in ea Ierusalem, ac denique servum suum David: qui occupato eo loco, totum Dei populum ac ministerium in ordinem
1662. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 206 | Paragraph | SubSect | Section] vel etiam filius caprae: notus est Hebraismus, et explicatus supra in voce FILIUS. HOLOCAUSTUM, est genus sacrificii, ubi tota victima Deo mactata exurebatur: de quo agitur Exod. 29, Levit. 1, Incendes totum arietem super altare, holocaustum est Domino. Plerunque enim alioqui tantum particulae quaedam ex victima exurebantur. Ponitur alio qui synecdochice, etiam pro quovis sacrificio. ut cum Isa. 6 prohibet Deus, offerri holocaustum de rapina: id est, de iniuste parto, non vult sibi ullo modo offerri. Sic et Gen. 8 vox haec in genere pro omni forma sacrificiorum
1663. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 206 | Paragraph | SubSect | Section] et Eph. 3. Deus det vobis iuxta divitias gloriae suae, ut fortitudine corroboremini per Spiritum suum in internum hominem, ut inhabitet Christus in cordibus vestris per fidem. Hanc quidem reperio significationem interni hominis sed ubi externus veterem aut carnalem significet, non reperio. tantum enim (ut supra dixi) brutam partem indicat. Nam Paulus 2. Cor. 4, senescere externum hominem pro re non bona, seu pro incommodo ponit, quod tamen incommodum multipliciter compensetur interni hominis aut animae instauratione. Quare ibi Paulo externus homo omnino brutam hominis partem
1664. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 206 | Paragraph | SubSect | Section] sic per carnalem nativitatem reformatur, aut renascitur per Christum, ac eius Spiritum. Unde et nova creatura crebro vocatur: 2. Cor. 5. Gal. 6. Eph. 2 et 4. Audivimus et paulo ante de animali et spirituali homine dici, 1. Cor. 15. Sed ibi Spiritualis ferme de Christo tantum intelligitur. Verum 1. Cor. 2, de quovis renato accipitur. inquit enim: Animalis autem homo non percipit ea quae Spiritus Dei sunt: stulticia siquidem ei sunt, nec potest agnoscere quae spiritualiter diiudicantur. At spiritualis diiudicat quidem omnia, ipse vero a nemine diiudicatur.
1665. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 207 | Paragraph | SubSect | Section] ambulare, ponitur in malam partem: nempe, ut carnales homines, carnalia consilia cupiditatesque sequentes, et quae sua sunt quaerentes. 1. Cor. 3. An non secundum hominem ambulatis? id est, carnalibus rixis vacatis? Ab homine, aut per hominem aliquando aliquid fit, ita ut homo sit tantum minister ac organon, aut medium, per quod Deus aliquid agit: et tunc in bonam partem accipitur, quia ea potestas est illi data a Deo: ut de omni gubernatione ac functionem politica Paulus Rom. 13 disserit. et Gen. 8 dicitur: Per hominem sanguis eius fundetur. Sic Paulus saepe dicit, Non
1666. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 207 | Paragraph | SubSect | Section] functionem politica Paulus Rom. 13 disserit. et Gen. 8 dicitur: Per hominem sanguis eius fundetur. Sic Paulus saepe dicit, Non per hominem, aut ab homine: ostendens suam immediatam vocationem, non propterea damnans functiones aut vocationes mediate factas, quales sunt inferiorum doctorum: sed tantum illam supremam, nempe Propheticam et Apostolicam amplificans. Saepe autem phrasis, aliquid esse ex hominibus aut ab homine, in malam partem accipitur, de humanae audaciae ac impietatis, aliquid sine Deo audentis ac conantis, instituto ut Christus quaerit Matthaei 21, a Iudaeis, an
1667. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 208 | Paragraph | SubSect | Section] quidem, quam quisquam ex infima plebe. Hebraeis enim, filius Adam vel hominis nihil aliud sonat, quam homo. Hominem autem vocari, in Scriptura humilitatis est: quod omnis homo mendacium sit, et vanitas. Neque vero consistit quod quidam commenti sunt, filium hominis IESUM dictum quod tantum unius hominis, scilicet Mariae filius esset. Masculinus enim articulus ubique praemittitur
1668. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 208 | Paragraph | SubSect | Section] Dei filias hominum, Gen. 6. i. potentes rapuerunt plebeias, aut piorum filii acceperunt filias impiorum. Sic haud dubie intelligere possis etiam locum Psal. 82. Dixi, vos Dii estis: veruntamen sicut homines moriemini. Psal. 124, Cum exurgerent homines contra nos: tantum de impiis accipitur. Item Isa. 43: Dabo homines pro te, et populos pro anima tua. i. gentes, incredulos. Cum Pilatus producens IESUM, flagellis, corona spinea et vestitu purpureo deformatum dicit, Ecce homo: videtur per ironiam dicere, Ecce is ille homo, quem vos tantopere accusantes
1669. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 208 | Paragraph | SubSect | Section] honore. Hac de causa et Latinis praemium amplioris dignitatis viro, praesertim docto exhibitum, Honorarium vocatur: contra vero ignobiliori mercenario aut manuario artifici, Merces. Eadem ratione accipiendum est, quod Paulus inquit Rom. 12, Honore vos invicem praevenientes. i. non tantum externa quadam reverentia sed etiam mutuis officiis ac beneficiis. Sic et Lucas Act. 28 narrat, Melitenses multis honoribus honorasse Paulum ac comites. i. multa eis beneficia praestitisse. In eadem significatione credo accipiendum esse, quod Paulus 1 Cor. 11 dicit, nos ignobiliora
1670. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 209 | Paragraph | SubSect | Section] in hac vita, dum eos magnis donis et gloriosis liberationibus ornat: tum et in altera vita, dum eos in aeternam gloriam transfert. Qui igitur non honorat filium, ille nec patrem honorat: quia pater non vult nisi in filio agnosci ac coli, eoque solo modo vere colitur. Contra labiis honorare, est tantum externo gestu, sine vero cordis timore, fide, aut dilectione: Matth. 15. Etsi vero praeclare videtur dictum ab Aristotele Ethic. 4, honorem esse bonorum externorum maximum: tamen revera hominum honos est tantum externa quaedam pompa, noticia, aut opinio, qua homines aliquem aliis multis
1671. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 209 | Paragraph | SubSect | Section] filio agnosci ac coli, eoque solo modo vere colitur. Contra labiis honorare, est tantum externo gestu, sine vero cordis timore, fide, aut dilectione: Matth. 15. Etsi vero praeclare videtur dictum ab Aristotele Ethic. 4, honorem esse bonorum externorum maximum: tamen revera hominum honos est tantum externa quaedam pompa, noticia, aut opinio, qua homines aliquem aliis multis praeferunt, et quasi supremo loco collocant. Caeterum sicut omnia alia vocabula ab hominibus ad Deum translata fiunt valde realia et potentia, quia Dei dicere est facere: ita etiam cum Deus aliquem honorare dicitur,
1672. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 209 | Paragraph | SubSect | Section] quaedam pompa, noticia, aut opinio, qua homines aliquem aliis multis praeferunt, et quasi supremo loco collocant. Caeterum sicut omnia alia vocabula ab hominibus ad Deum translata fiunt valde realia et potentia, quia Dei dicere est facere: ita etiam cum Deus aliquem honorare dicitur, non ille tantum testatur de alicuius praestante virtute, sed simul eam illi impertit: non tantum honorat, sed etiam dignum honore facit: non tam externo testimonio, quam vera rerum bonitate ac praestantia ornat, honoratumque efficit. Honos apud Latinos significat crebro magistratum, ac plenas dignitate
1673. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 209 | Paragraph | SubSect | Section] et quasi supremo loco collocant. Caeterum sicut omnia alia vocabula ab hominibus ad Deum translata fiunt valde realia et potentia, quia Dei dicere est facere: ita etiam cum Deus aliquem honorare dicitur, non ille tantum testatur de alicuius praestante virtute, sed simul eam illi impertit: non tantum honorat, sed etiam dignum honore facit: non tam externo testimonio, quam vera rerum bonitate ac praestantia ornat, honoratumque efficit. Honos apud Latinos significat crebro magistratum, ac plenas dignitate functiones: ut cum aliquis amplissimis honoribus perfunctus esse dicitur. Causa
1674. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 209 | Paragraph | SubSect | Section] nos agnoscere haec ingentia bona, aliasque virtutes, et omnem dignitatem soli Deo convenire, in eo illa esse, eum de illis celebrandum, et propterea invocandum ac coendum. Vas honoris, aut ignominiae, Rom. 9, 2. Tim. 2. sumpta similitudine aut metaphora a domesticis utensilibus, ubi non tantum munda ac eximia sunt et tractantur, sed etiam sordida acimmunda, eoque etiam talibus vasis aut instrumentis opus est. Significat igitur haec vox eo loci, homines, et ipsos quoque spiritus, quorum alii ad alias honestiores et sanctiores, aut contra ignominiosiores functiones, et denique
1675. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 211 | Paragraph | SubSect | Section] incurvabar. i. tristis deiectoque capite incedebam, utque lugent, moestique sunt. Quinto, humi iari populum aut civitatem sub aliquo, est ei subiici, in eius potestatem redigi. Iudicum 2, Humiliatus est Moab sub manu Israelis in die illa. Sic Iob 30, humiliati sunt plusquam terra. i. non tantum in terram prostrati sunt, sed etiam infra terram. Isaiae 31. Neque a multitudine pastorum humiliatur leo. i. perterrefit, unicitur. Sexto, Isa. 2 accipitur de prava ac servili quada humiliatione, qua nos quibusvis idolo latriarum absurditatibus, corruptelis, et errorib. temere abiectoque
1676. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 211 | Paragraph | SubSect | Section] 22. Humilem oculis servat Deus. i. qui non est superbus, nec etiam ipsis oculis et sublimi aspectu superbiam cordis declarat, ut alio qui plerunque fieri assolet. Contrarium est, altitudo oculorum, et superbos mente cordis sui. Sic Petrus inquit: Humiliemini sub potenti manu Dei. quib. verbis non tantum vera animi contritio poscitur, sed etiam summa patientia sub cruce, ut toleranter feramus ea omnia onera, quae Deus nobis pro sua bona voluntate imposuerit. Humilis, saepe utramque significationem complectitur, nempe et gradus aut status vilitatem, et animum suam sortem agnoscentem, et
1677. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 211 | Paragraph | SubSect | Section] diversas, regum, bellatorum, aut amatorum, vel quorumcunque aliorum exprimebant. Per metaphoram porro haec vox transfertur ad insinceros Christianos, sive sint doctores, sive auditores. Dupliciter igitur dividi hypocrisis et hypocritae possunt: quod alii sint crassi quidam simulatores, qui lucri tantum aut honoris gratia pietatem ac studium verae religionis externo sermone, actionibus, vestitu et variis gestibus simulant: cum intus in corde revera sint Epicurei, sciantque se nulla cura pietatis affici. Tales erant illi Pharisaei, qui in triviis et compitis orabant, buccina sonabant
1678. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 212 | Paragraph | SubSect | Section] vestimentis pietatem simulabant, prolixas preces demurmurabant, ut sic domos viduarum exederent, et in honore apud vulgus essent. Alii vero erant, et semper sunt, occultiores et subtiliores hypocritae, quos tantum Deus, et etiam aliquando Spirituales homines diiudicare possunt: qui nec ipsimet suam hypocrisin animadvertere possunt. Nec. n. lucrum inde aut gloriam quaerunt, sed ipsam aeternam felicitatem. Talis fuit ille Pharisaeus, qui cum publicano in templo orabat, gratias agens Deo pro suis donis:
1679. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 212 | Paragraph | SubSect | Section] hypocrisis. Tali sensu omnis falsa doctrina est hypocrisis, speciem, non autem veritatem pietatis obtinens: sicut et Paulus 1 Tim. 4 ostendit. Hac ratione Paulus etiam claudicationem illam Petri, Gal. 2 vocat hypocrisin, ac dicit etiam Barnabam in eam esse inductum. Alia porro hypocrisis est tantum in vita, non etiam in doctrina, seu eorum qui externa professione veram doctrinam religionemque sequuntur. HYPOSTASIS nomen Graecum crebro in Ecclesia pro persona accipitur, ut videlicet significet individuum intelligens et incommunicabile ac per sese subsistens, seu ab alio non
1680. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 212 | Paragraph | SubSect | Section] persona accipitur, ut videlicet significet individuum intelligens et incommunicabile ac per sese subsistens, seu ab alio non sustentatum, aut quasi gestatum. In Sacris literis aliquoties legitur, sed plerunque in aliis, iisque diversis significationibus. Vertunt autem ferme semper Substantiam. Tantum Heb. 1 semel videtur in illa sua vel nativa, vel etiam principali significatione usurpari. Dicit. n. ibi Scriptura, quod Christus sit splendor gloriae et character, seu expressa imago hypostaseos. i. substantiae, aut potius subsistentiae eius. Ubi necessario prorsus debet intelligi,
1681. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 212 | Paragraph | SubSect | Section] ac verissime dicitur, quod solus filius repraesentet aut referat patrem, ac praecipue tanquam viva aptissimaque imago personam patris: deinde quia illum videat cognoscatque. Sic et inter homines, filii videntur esse imagines patris, et repraesentare patrem quod saepe accidit, expressis non tantum corporis lineamentis ac conditionibus, sed etiam animae proprietatibus: ut in voce Filii etiam imago aliquo modo contineatur. Est ergo dignissimum observatu, quod celebris ista significatio aut usurpatio hypostaseos personam denotans, in eodem prorsus usu ac materia etiam in Sacris literis a
1682. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 213 | Paragraph | SubSect | Section] 13. inquiens: Idem sapite, pacem inter vos habete. Sic et Philip. secundo ac tertio.
IDIOTA, Paulo Graece significat indoctum et plebeium hominem. 1 Cor. 14. Qui supplet locum idiotae, quomodo dicet Amen? Aliqui vertunt, in docti. Videtur autem ideo ineruditus vocari idiota, quod tantum propriae domui praeest tantum propria privatave negocia tractat: non est idoneus ad publica munia, aut communes toti societati res tractandas. nam
1683. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 213 | Paragraph | SubSect | Section] inter vos habete. Sic et Philip. secundo ac tertio.
IDIOTA, Paulo Graece significat indoctum et plebeium hominem. 1 Cor. 14. Qui supplet locum idiotae, quomodo dicet Amen? Aliqui vertunt, in docti. Videtur autem ideo ineruditus vocari idiota, quod tantum propriae domui praeest tantum propria privatave negocia tractat: non est idoneus ad publica munia, aut communes toti societati res tractandas. nam
1684. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 213 | Paragraph | SubSect | Section] septimo. Donec transeat sagitta iecur eius. id est, donec incidat in extremum ac praesentaneum exitium. IEHOVA. De hoc nomine olim aliquid in priori editione Hebraismorum dixi: Item aliquanto plenius in fine libri de iustificat. evulgavi, et huic quoque libro adiiciam. Hic igitur tantum quasdam paucas obscuriores locutiones exponam. Habetur aut assumitur hoc nomen a Deo tanquam proprium, illique soli conveniens, Exo. 3 et 6. ubi etiam dicit, se patribus sub hoc nomine non revelasse. cuius dicti variae interpretationes afferuntur. Mihi autem maxime hae duae probantur: quod
1685. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 215 | Paragraph | SubSect | Section] eum pudeat in vultum alterius intueri, utque rubore ac pudore etiam in ipsa facie suffundatur. Ignominiam suam portari: id est, iuste affici a Deo ignominia, eamque perpeti, ut qui eam promeruerit. Sicut calamitati Iudaeorum insultaverunt, Ezek. 32. et 36. ILLAQUEARE, significat non tantum intricare aut decipere, sed etiam prorsus perdere: quia laqueus feris exitialis est. Proverb, vigesimo nono: Homines derisores illaqueant civitatem, viri autem sapientes avertunt iram. id est, Impii derisores Dei inducunt civitatem in iram Dei, et extrema pericula: sed pii sapientes
1686. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 215 | Paragraph | SubSect | Section] captus es eloquiis oris tui. Sic et Ps. 109, Illaqueet foenerator omnia quae sunt ei id est, per Magistratum arrestet, sibique obliget, ob magnitudinem foenoris aut debiti foenore contracti: ideo addit, Vagentur ac mendicent filii eius. s. omni patrimonio exuti. ILLIC et ibi, non tantum locum, sed et rem, actionem, opus aut poenam denotant. Psalmo 35. Ibi ceciderunt operantes iniquitatem. id est, tali poenae genere aut conditione, seu ea ipsa de causa Sic Latini locutione, Ille unde petitur, non locum, sed personam solent notare. id est, a quo aliquid iure exigitur. Saepe
1687. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 215 | Paragraph | SubSect | Section] 4 dicit Paulus. Satanam tenere captiva corda impiorum, ne in illis illucescat lumen Evangelii. et contra ait, Deum illuxisse in cordibus nostris ad gloriae eius cognitionem. Alibi ostendentur Hebraismi vocis Lux, unde et hic praesens melius perspicietur. ILLUCESCERE DIEM, aliquando tantum pro imminere aut sequi ponitur, non pro apparere lucem eius. Luc. vigesimo tertio. Dies autem erat parasceves, et sabbatum illucescebat. id est, imminebat aut sequi debebat, accedebat. nam priori adhuc die durante, sequentis lux apparere non poterat: ponitur specialius verbum pro
1688. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 216 | Paragraph | SubSect | Section] praesertim Epistolae ad Hebr. indicatur illa ineffabilis, divina ac consubstantialis convenientia ac similitudo filii ad patrem. Huius tanti mysterii, ac plane ineffabilis Dei qualecunque indiciolum aut nota sit, quod etiam in hominibus saepe magnam quandam similitudinem parentum in liberis, non tantum quoad externa lineamenta, sed etiam internas animi, ingenii ac morum proprietates animadvertimus, non sine singulari providentiae divinae indicio. Qualis vero illa similitudo aut convenientia sit in Filio cum Patre, quam cum tertia persona non habent, ineffabile plane mysterium est, nec a
1689. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 216 | Paragraph | SubSect | Section] opinio inventum est, idque foedissimorum haereticorum, teste Irenaeo: et in multas tetras absurditates incidit, et denique ab omnibus ferme partibus est damnata, ut id proprio libello eorum testimonia recitante ostendi. Atque hac ratione Christus est substantialis imago Dei. Latinis imago ferme tantum quidpiam umbratile ac vanum, et quod tantum qualicunque specie repraesentet rem ipsam, denotat. at Hebraeis etiam realissimam convenientiam, et summam substitiae ipsius similitudinem: ut si filius dicatur imago patris. Similis loquutio est, Esse in forma Dei, aut forma servi: Phil. 2.
1690. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 216 | Paragraph | SubSect | Section] teste Irenaeo: et in multas tetras absurditates incidit, et denique ab omnibus ferme partibus est damnata, ut id proprio libello eorum testimonia recitante ostendi. Atque hac ratione Christus est substantialis imago Dei. Latinis imago ferme tantum quidpiam umbratile ac vanum, et quod tantum qualicunque specie repraesentet rem ipsam, denotat. at Hebraeis etiam realissimam convenientiam, et summam substitiae ipsius similitudinem: ut si filius dicatur imago patris. Similis loquutio est, Esse in forma Dei, aut forma servi: Phil. 2. id est, vere existere Deum aut hominem. Sic
1691. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 216 | Paragraph | SubSect | Section] 2. id est, vere existere Deum aut hominem. Sic Matth. 24. Tunc videbitis signum filii hominis in caelo. id est, ipsum met filium hominis. Sic, Gestare imaginem hominis terreni et caelestis, 1. Cor. 15. id est, ipsam rem aut essentiam. Verum quod Imago essentiale quidpiam interdum, et non tantum umbratile notet, mox denuo exemplis monstrabitur. Vide et in regulis Universalibus, de hoc Hebraismo. Illud sane admodum illustre est significationis huius exemplum, quod extat Hebr 10. Lex umbram obtinuit futurorum bonorum, non ipsam imaginem rerum. ubi Imago necessario ipsam existentiam
1692. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 217 | Paragraph | SubSect | Section] animae rationalis ad Deum, tametsi et in aliis partibus, atque adeo etiam ipso corpore multo sanctior et divinior quaedam harmonia fuerit. Ponitur in hisce plerisque omnibus significationibus Imago pro quadam vera ac reali existentia, seu rei ipsius forma, ac viva essentialique expressione: non tantum umbratili pictura, sicut alioqui sonare ex Latini sermonis natura nobis videtur. Sic realem quandam existentiam notat 1 Corinth. 15. Quemadmodum gestavimus imaginem terreni hominis, sic etiam gestabimus caelestis. ubi imago non umbram aut picturam hominis, sed ipsammet illius essentiam
1693. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 217 | Paragraph | SubSect | Section] in civitate. i. ipsos cum suis opibus et gratia. Sic et Apocal. 13. 14 15. 19 et 20, praedicens futurum ut bestiae formetur quaedam imago, quam omnes adorent. et propter quam horribiliter puniantur: significat fore, ut Interim et Adiaphora vere Antichristi abominationes et errores exprimant, non tantum quandam ociosam picturam eorum referant: sicut adiaphoristae sua linea veste omnes illas abominationes abscondere et obumbrare conantur. Atque hactenus de reali quadam imagine dictum esto: nunc in sequentib. contra dicemus, quando umbratilis quaedam tantum species rerum per hanc vocem
1694. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 217 | Paragraph | SubSect | Section] abominationes et errores exprimant, non tantum quandam ociosam picturam eorum referant: sicut adiaphoristae sua linea veste omnes illas abominationes abscondere et obumbrare conantur. Atque hactenus de reali quadam imagine dictum esto: nunc in sequentib. contra dicemus, quando umbratilis quaedam tantum species rerum per hanc vocem accipiatur. Longe alia igitur significatio est, cum imago pro reb. imaginariis, aut evanidis crebro usurpatur, cuius significationis exempla adscribi est opus. Ab hac vero significatione venit. quod saepe res existentes ob suam levitatem imago dicuntur: sicut
1695. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 217 | Paragraph | SubSect | Section] Psal. 5. Perde eos Domine, decidant de consiliis suis: ob multitudinem praevaricationum ipsorum impelle eos, quoniam rebellarunt contra te. Quasi diceret: Protrude eos usque in extremum exitium. IMPIUS. Haec vox commodius infra cum voce Pius simul explicabitur. Hoc tantum nunc observetur, quod aliquando tantummodo reatum denotet, ut Psal. 109. Cum iudicabitur, exeat impius. IMPLEO verbum varias habet phrases ac significationes, quae partim hic exponentur, partim infra in vocabulis Plenus et Plenitudo uberius illustrabuntur.
1696. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 218 | Paragraph | SubSect | Section] etiam in loco Hebr. 6, quod apud homines quidem sit difficile, atque adeo impossibile, sed Deo sint omnia possibilia. Sicut Christus etiam Mar. 9 dicit, esse impossibile illud daemoniorum genus aliter quam per ieiunium et preces eiicere: et tamen ipse mox solo mandato eiicit Loquitur igitur tantum de eo, quod hominibus, et communi more est impossibile: non quod per sese, aut Deo. Hoc modo explicato eo loco, tolleretur occasio desperandi lectori. Tametsi et illud sit hic observandum, quod agat de lapsu apostasiae, non de alio aliquo gravi lapso. Qui autem deficit a Christo, ille non
1697. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 219 | Paragraph | SubSect | Section] tua in eum: Secundo est modus aut pars ratiocinationum, imputare eidem illarum valorem, aut precium pro illis debitum, tanquam vel debitori vel creditori. Tertia ratiocinatio est, imputare, transcribere aut adscribere alicui res non vere in aliquem quem translatas, eive datas, sed ex communi tantum pactione, consensu, aut decreto, recipiente alio in se alterius vel debitum, et ceu onus, vel creditum, et ceu meritum, aut etiam imputatione alias res mercesve acceptas loco debitarum rerum, et similia plane innumera, quae varii contractus et quotidiana vita, hominum ac temporum natura aut
1698. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 219 | Paragraph | SubSect | Section] Secundo, alias Imputare significat, alicui rei, operi aut facto, itidem reipsa existenti, suum debitum precium, aut praemium, bonum aut malum prout ipsius rei valor aut natura est, adiudicare, adscribere, aut attribuere. Sic solet mercator aut curator rerum adscribere: Item huic aut illi tantum debetur praemii aut poenae pro tali re, opere, labore vel facto: vel contra, Hic aut ille tantum debet precii pro hac aut illa re accepta, etc. Sic Rom. 4 inquit Paulus: Operanti merces imputatur non ex gratia, sed ex debito 1. bene operanti, aut bonis operib. merces seu
1699. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 219 | Paragraph | SubSect | Section] suum debitum precium, aut praemium, bonum aut malum prout ipsius rei valor aut natura est, adiudicare, adscribere, aut attribuere. Sic solet mercator aut curator rerum adscribere: Item huic aut illi tantum debetur praemii aut poenae pro tali re, opere, labore vel facto: vel contra, Hic aut ille tantum debet precii pro hac aut illa re accepta, etc. Sic Rom. 4 inquit Paulus: Operanti merces imputatur non ex gratia, sed ex debito 1. bene operanti, aut bonis operib. merces seu praemium adiudicatur constituitur, vel in rationes refertur, sive iam olim datum sit, sive nunc detur,
1700. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 219 | Paragraph | SubSect | Section] quoniam subobscura est, pluribus modis dicam, si forte alii alia ratio plus lucis afferre, ac hoc dubium explicare possit. ¶ IMPUTATIO igitur in hoc rationali, non reali imputationis genere, videtur significare generaliter quandam translationem alicuius rei, sed non realem: verum tantum rationalem, aut sola cogitatione factam. Certum porro est, plurimum differre Imputationem, cum dicitur fides nobis imputari ad iustitiam, ab ea cum dicitur, meritum aut iustitia Christi nobis imputari, ut sint nostra. Accedit huic discrimini, etiam phrasis ipsius variatio. nam Scriptura
1701. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 219 | Paragraph | SubSect | Section] nam Scriptura commode dicit fidem nobis imputari ad iustitiam, seu pro iustitia: sed iustitia aut meritum non perinde recte diceretur imputari ad iustitiam, cum ipsamet per sese sit vera nostra iustitia. Consideremus ergo quid sit, Aliquid alicui in aliquid, aut pro aliquo imputari: et contra, tantum per sese aliquid alicui imputare: quodnam sit discrimen inter istas duas imputationes. Cum igitur iustitia aut meritum, obedientia aut passio Christi nobis imputari dicitur, idem plane est, ac imputatione, ratione, seu firma ac solida cogitatione, voluntate et decreto (ut est Dei) a Christo
1702. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 220 | Paragraph | SubSect | Section] ad circumcisionem, aut pro circuncisione imputabitur, quasi diceret: Perinde in librum rationum inscribetur, aut charus habebitur, ac si esset circumcisus. Alias imputatio est in rerum vere ac solide bonarum translatione ab alio ad alium: ubi tamen non vera ac realis rerum transportatio fit, sed tantum rationalis, consensus decreti, aut cogitationis translatio pro vera habetur, eiusve locum supplet. Sic debitum aut solutio ab alio mercatore in alium transcribitur, ut pene de sit ac si ille reipsa tantum auri accepisset, dedisset, deberet, aut ab alio expectaret creditum antea. Haec
1703. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 220 | Paragraph | SubSect | Section] translatione ab alio ad alium: ubi tamen non vera ac realis rerum transportatio fit, sed tantum rationalis, consensus decreti, aut cogitationis translatio pro vera habetur, eiusve locum supplet. Sic debitum aut solutio ab alio mercatore in alium transcribitur, ut pene de sit ac si ille reipsa tantum auri accepisset, dedisset, deberet, aut ab alio expectaret creditum antea. Haec imputatio (ut dixi) est in ipsa translatione verae ac bonae tamen ab alio ad alium, cum res vera non vere ac realiter transfertur: cumque ea putaticia, rationalis, aut imputata translatio pro vera ac reali
1704. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 220 | Paragraph | SubSect | Section] cum vel fides nobis imputari ad iustitiam dicitur, vel iustitia imputari, vel peccatum etiam imputari, aut non imputari, nusquam significare aliquam realem transfusionem, effectionem, exhibitionem, aut communicationem illius rei de qua agitur, ut vel iustitiae vel iniustitiae sed rationalem tantum, mentalem, aut consensus cogitationis aut voluntatis tractationem. Quare hoc verba et phrasis Imputari alicui fidem ad iustitiam, vel pro iustitia, aut Imputari alicui
1705. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] Christus cum iniquis deputatus aut computatus est. Sub hoc porro genere variae sunt imputationes, quas diligentissime expendisse profuerit, ut variae phrases ac significationes huius vocis in Sacris intelligi queant. Primum re ipsa imputantur seu adscribuntur merces acceptae aut datae. ut. Ille tantum panni, aut frumenti, aliarumve mercium accepit a me, vel contra dedit. Sic quoque imputantur aut computantur merita ac operae, ut mercenariorum: item officia ac beneficia accepta aut data. Imputantur quoque eâdem ratione alicui sua malefacta, aut mala merita, offensiones ac scelera: id est,
1706. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] et Paulus inquit 2 Timoth. 4. Omnes me deseruerunt, non imputetur illis, scilicet a Domino. Secundo, imputatur, adscribitur, aut in rationes refertur, precium mercium datarum aut acceptarum, quod pro eis debetur danti ab accipiente, tali aliqua formula: Item ille mihi debet, aut ego debeo ei tantum, pro talibus mercibus, aut etiam operis. Sic imputatur etiam precium laboris mercenario, aut meritum officiorum amico: ut ille Terentianus Pamphilus, non vult sibi apponi gratiae, ubi ipse nihil promeruerit. Sic imputatur operanti merces non ex gratia, sed ex debito: Rom. 4. Sic
1707. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] reipsa repraesentandae, ac tribuendae. Tertio, imputantur alicui merces, aut res vel operae, bene item maleque facta, non vere datae, praestitae, aut acceptae, perinde prorsus acsi vere datae acceptaeque essent, ob graves causas, et consentientib. iis qui eius rei plenum ius habent, ubi est tantum imaginaria quaedam rerum bonarum aut malarum conmunicatio. Sic potest imputari alicui ex gratia, opera, labor, aut meritum, revera non praestita, sed tantum imaginarie. Sic et malefacta, licet ab eo non sint patrata, alicui imputari solent: ut cum super Christi, et etiam nostros
1708. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] acceptae, perinde prorsus acsi vere datae acceptaeque essent, ob graves causas, et consentientib. iis qui eius rei plenum ius habent, ubi est tantum imaginaria quaedam rerum bonarum aut malarum conmunicatio. Sic potest imputari alicui ex gratia, opera, labor, aut meritum, revera non praestita, sed tantum imaginarie. Sic et malefacta, licet ab eo non sint patrata, alicui imputari solent: ut cum super Christi, et etiam nostros persequutores venit sanguis Abel. Sic Christus, qui non novit peccatum, factus est peccatum: quod non rapuit, adscriptum est ei: Psal. 69. Sic iniusta
1709. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] dicit Curtius, Clyti dies citatem aut petulantiam linguae potuisse imputari vino, ac tam praestanti viro parci. Quarto, pari ratione imputatur etiam precium seu praemium, malum aut bonum, debitum pro illis bonis aut malis rebus, mercibus, operis, officiis, offensionib, aut factis, non reipsa, sed tantum decreto aut ratione voluntateque alicui attributis. Sic possunt alicui imputari merces ex gratia pro opera, labore, aut rebus non vere, sed imaginarie tantum exhibitis aut datis, perinde ac si exhibita fuissent reipsa. Hoc mode et mala praemia aut poenae possunt ac solent adscribi alicui per
1710. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] seu praemium, malum aut bonum, debitum pro illis bonis aut malis rebus, mercibus, operis, officiis, offensionib, aut factis, non reipsa, sed tantum decreto aut ratione voluntateque alicui attributis. Sic possunt alicui imputari merces ex gratia pro opera, labore, aut rebus non vere, sed imaginarie tantum exhibitis aut datis, perinde ac si exhibita fuissent reipsa. Hoc mode et mala praemia aut poenae possunt ac solent adscribi alicui per imputationem: ut si praesentes prosequutores puniantur ob sanguinem Abel. Sic praesentes Papistae punientur ob omnes abominationes unquam in ea Babylone
1711. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 222 | Paragraph | SubSect | Section] Quo modo etiam Deus unius idololatriam non punitam toti populo imputat, ac Iudaicam gentem ob homicidia Manassae punit. Quinto imputatur aliquando aliquid vel bonum vel malum, sive rationem culpae aut meriti, sive etiam poenae aut praemii subeat translatum ab alio in alium non reipsa, sed sola tantum ratione, voluntate, consensu utriusque partis, et decreto eius qui hanc potestatem habet, potenter tamen ac efficaciter. Creditum igitur aut debitum, seu etiam meritum ac culpa non raro ab alio in alium transfertur. Sic sacrificantium peccata hostiis, ut hirco aut aliis, idque aliquando
1712. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 223 | Paragraph | SubSect | Section] iustitia obedientiae et passionis sibi ad confessionem debitae, iustitiae ac vitae obligaverat, nobis donavit: sicque nos iustificamur, translata per imputationem in nos eius iustitia. Potest autem fieri ista imputatio vel tota re iudicio aut ratione translata, vel parte eius aliqua solum, ut sit tantum communicatio quaedam, aut participatio. Sic posteris maiorum suorum peccata aut benefacta in multas generationes imputatione quadam communicantur. Sic David Psal. 99 orat, alicui suae matris peccata imputati. Huc referri potest illud Pauli, Ne communices peccatis alienis. Sic
1713. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] sic vicissim Christus sua manu aut instrumento, nempe supplici intercessione apud patrem obtinuit, ut nostra peccata poenaeque ipsi imputentur, in ipsum transferantur, ipseque nostris illis horrendis sordibus iniustificetur ac contaminetur, seu iniustus fiat: non quidem reipsa, sed tantum imputatione, decreto aut statuto Dei. Qua ratione ipse tum peccatum, tum et maledictum factus est: et nos contra tum iustitia, tum benedictio, seu iusti ac beati. Ita videmus, tum causam formalem imputatae nobis Christi iniustitiae, aut potius iustificationis, optime convenire cum
1714. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] causam formalem imputatae nobis Christi iniustitiae, aut potius iustificationis, optime convenire cum imputatione nostrae iniustitiae Christo a patre factae seu eius iniustificationis: tum etiam medium, causam instrumentalem aut modum utriusque apprehendendae, et sibi applicandae. Sicut enim nos tantum mendica quadam manu ac supplici voto et flagitatione, quae nostra fides est, a caelesti patre impetramus, ut Christi iustitia aut persolutio nobis imputetur, donetur et ascribatur: sic Christus quoque supplici intercessione et precatione a patre obtinuit, ut sibi nostra culpa ac poena,
1715. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] bonorum, optimarumve mercium, sive causam formalem sive etiam instrumentalem utriusque diligenter expendas. Ex hisce omnibus tum reiipsius distinctionibus, tum vocabuli significationibus clare apparet, nusqui Imputare aliquid alicui, idem valere quod reipsa exhibere, dare, aut praestare: sed tantum rationalem cogitationis ac voluntatis decreto factam attributionem, applicationem aut adscriptionem. Quare Papistae impudenter pervertunt oracula Spiritus sancti, quibus imputari alicui fidem ad iustitiam idem est, quod infundere ipsamet re aut opere qualitatem iustitiae. Nunc porro
1716. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] boni imputare, et porro alicui imputare iustitiam. Dixi supra, imputari alicui res bonas revera datas aut praestitas, ut merces, operas et officia: Imputari etiam praemia aut mercedem, quae ei pro talibus bonis rebus debeantur: id est, veluti adscribi, aut in rationes referri, primum quod hic tantum boni dederit: deinde, quod ei vicissim tantum boni aut praemii pro illo dato debeatur. Sic vicissim tantum etiam imputari potest, quod tantum boni aut mercium vel beneficiorum revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari
1717. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] Dixi supra, imputari alicui res bonas revera datas aut praestitas, ut merces, operas et officia: Imputari etiam praemia aut mercedem, quae ei pro talibus bonis rebus debeantur: id est, veluti adscribi, aut in rationes referri, primum quod hic tantum boni dederit: deinde, quod ei vicissim tantum boni aut praemii pro illo dato debeatur. Sic vicissim tantum etiam imputari potest, quod tantum boni aut mercium vel beneficiorum revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari
1718. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] aut praestitas, ut merces, operas et officia: Imputari etiam praemia aut mercedem, quae ei pro talibus bonis rebus debeantur: id est, veluti adscribi, aut in rationes referri, primum quod hic tantum boni dederit: deinde, quod ei vicissim tantum boni aut praemii pro illo dato debeatur. Sic vicissim tantum etiam imputari potest, quod tantum boni aut mercium vel beneficiorum revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari alievi malas res, ut quod tantum
1719. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 224 | Paragraph | SubSect | Section] officia: Imputari etiam praemia aut mercedem, quae ei pro talibus bonis rebus debeantur: id est, veluti adscribi, aut in rationes referri, primum quod hic tantum boni dederit: deinde, quod ei vicissim tantum boni aut praemii pro illo dato debeatur. Sic vicissim tantum etiam imputari potest, quod tantum boni aut mercium vel beneficiorum revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari alievi malas res, ut quod tantum mali damnive nobis dederit, aut in
1720. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 225 | Paragraph | SubSect | Section] tantum etiam imputari potest, quod tantum boni aut mercium vel beneficiorum revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari alievi malas res, ut quod tantum mali damnive nobis dederit, aut in nos peccaverit: et quod porro tantum poenae ei pro illis male factis rependendum sit. Atque hae imputationes sunt aut fiunt ex debito aut iure, seu (ut Paulus Rom 4 ait) secundum debitum: quia ibi res ipsae bonae malaeve sunt praestitae, aut restant
1721. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 225 | Paragraph | SubSect | Section] revera acceperit, tantumque pro illis acceptis bonis precii debeat. Dixi quoque contra, imputari alievi malas res, ut quod tantum mali damnive nobis dederit, aut in nos peccaverit: et quod porro tantum poenae ei pro illis male factis rependendum sit. Atque hae imputationes sunt aut fiunt ex debito aut iure, seu (ut Paulus Rom 4 ait) secundum debitum: quia ibi res ipsae bonae malaeve sunt praestitae, aut restant praestandae, quae alievi imputantur, seu in rationes ei computantur. Sunt
1722. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 226 | Paragraph | SubSect | Section] opus est, sed quatenus est instrumentum aut mendica manus, nobis Christi meritum iustitiamve, et Dei misericordiam impetrans, et propriam faciens. Quo vero tanto clarius appareat, quid sit imputativa iustitia, et quomodo nobis iustitia Christi imputetur (nempe non reali qualitatum infusione, sed tantum rationali decreti attributione) adscribemus aliquot argumenta: et simul conferemus hanc loquutionem cum aliis vel aequipollentibus, idemque dicentibus, vel etiam contrariis. Primum vero, nihil perinde illustrat totam rationem imputatae nobis iustitiae Christi, seu quomodo ea ab ipso in nos
1723. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 226 | Paragraph | SubSect | Section] quoque dicuntur homines sanctificati esse sanguine illorum sacrificiorum ad mundiciem carnis, et porro sanguine Christi dicimur mundari et sanctificari ad mundiciem animae: quod itidem mera imputatione fieri omnino est necesse. Non enim ille sanguis re ipsa lavabat sordes corporum, sed imputatione tantum quadam. Quinto, ex natura ac vi vocis et rei Iustificatio, et verbi Iustificare, hoc ide potenter evincitur. Nam ut alibi a me ac aliis saepissime probatum est, verbum Iustificare non significat re ipsa iustum facere, sed absolvere, proque iusto habere ac pronunciare. Quare necesse est
1724. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 226 | Paragraph | SubSect | Section] pendet, indeque iudicante est. Sexto, ipsum verbum Imputare quiddam mere rationale est, quodque cogitatione putatur, aut computatur, non autem reipsa opereque patratur aut proficitur: multo autem magis alicui aliquid ad aliud aut pro alio imputare, manifeste indicat, agi in ea locutione tantum de rationali quadam aut decreti imputatione, non reali infusione. Quomodo enim fides possunt dari aut infundi in iustitiam? Liquido ergo constat, agi de quadam rationali imputatione, non autem reali infusione. Septimo: Psal. 106 dicitur zelus oratioque Pinehae, filii Aaronis,
1725. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 227 | Paragraph | SubSect | Section] est, tum etiam nobis potetissime imputatur. XII. Sicut securae conscientiae remissionem peccatorum non magnifaciunt: ita contra, contriti at perterrefacti homines, impellente eos etiam ipso Spiritu S. nihil magis laborant, quam ut remissionem peccatorum consequantur. sicut ille miser publicanus tantum clamabat, Esto propitius mihi misero peccatori: qua petitione aut mendica manu fidei ille teste Christo iustificatur. Sic et ipsemet Christus peccatores docuit perpetuo clamare ad patrem caelestem, Remitte remitte nobis debita aut peccata nostra. Sic et ipsemet Dominus anxias mentes
1726. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 227 | Paragraph | SubSect | Section] iustitia, qua coram Deo salvi sumus aut fimus. XIII. Rom. 3. 4 et 5. accurate de vera iustitia ac iustificatione, qua coram Deo iusti sumus, agitur: neque tamen usquam vel nutu aut unica vocula indicatur, quod iustificatio sit quaedam qualitatum infusio, aut inhaerens homini bonitas: sed tantum remissio, contectio, et non imputatio iniustitiae, ut supra auditum est. XIIII. Rom. 3, prolixe ac per omnes causas explicatur iustificatio hominis, eaque quod ad suam formam attinet, in propitiatione ac condonatione peccatorum constituitur. Ibidem vero etiam dicitur, iustificationem
1727. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 227 | Paragraph | SubSect | Section] quod ad suam formam attinet, in propitiatione ac condonatione peccatorum constituitur. Ibidem vero etiam dicitur, iustificationem peccatoris peragi in conspectu Dei, sicut et Psal. 143. Quod clarissime ostendit ac evincit, iustificationem peccatoris aut iustitiae imputationem, esse tantum rationale aut iudiciale quid, non realem quandam qualitatum infusionem aut commutationem. dicit enim, non iustificari quenquam ex operibus legis in conspectu Dei, aut coram Deo. Significat autem in conspectu, aut coram aliquo, praesertim coram Deo, iudicium ac cognitionem. Iudicio ergo
1728. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 227 | Paragraph | SubSect | Section] aut iustitiae imputatio. XV. Papisticorum seductorum blasphema exagitatio et insectatio imputativae Christi iustitiae tanto magis odio digna est, quod dum tam preciosum perfectumque filii Dei meritum contemnunt, quasi vel nequeat nobis imputari, vel nos non possimus eo salvari: interim nobis non tantum suorum sanctorum mancas, sed etiam suas impurissimas iustitias ac bona opera, datis etiam indulgentiariis bullis et aliis diplomatibus, vendunt ac transscribunt: nosque certissime credere iubent, quod si modo eis ornemur, iusti, Deo accepti gratique esse, et in aeternum salvari queamus. Quid
1729. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 227 | Paragraph | SubSect | Section] obtrudantur et imputentur: filii Dei longe absolutissima iustitia obedientiae ac passionis, ad salutem hominum divinitus ordinata ac donata, vituperari ac condemnari debeat? Quare et plerique eorum (inter quos et Catharinus in libro de Incruento sacrificio) audacissime scribunt, iustitiam Christi tantum pro originali peccato et actualibus usque ad Baptismum satisfecisse: pro reliquis vero nosmet, aut certe alios pro nobis, praesertim Spirituales, suis Missis satisfacere debere. Quid, quaeso te Christiane lector, hoc aliud est, quam Christum cum suis beneficiis abiicere ac sepelire, aliosque
1730. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 228 | Paragraph | SubSect | Section] imputantur, ob eaque vel praemiis vel etiam poenis afficiuntur in plures, atque adeo mille generationes. Sic peccata Manasse etiam posteris Iudaeis adeo vehementer imputantur, ut Deus, licet pientissimo rege Iosia suppliciter deprecante, tamen reatum ac poenas populo plane condonare noluerit, sed tantum nonnihil distulerit. Ex tali imputatione peccati maiorum, ortum est illud proverbiale dictum: Patres comederunt vuas acerbas, sed dentes filiorum obstupuerunt. Sic Daniel quoque sentit, reatum ac imputationem peccati suorum maiorum idololatrarum Iudaeorum, eoque se ac reliquum populum
1731. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 229 | Paragraph | SubSect | Section] culpam, si quae in ea religione esse possit, una cum poena in se recipere. Quod certe alia ratione quam per imputationem iniustitiae aut culpae nequit fieri. Hi et similes omnes furores pertinent ad imputativam iustitiam hominum, quib. impurissima Babylonicae meretricis mancipiorum familia iam non tantum singulas domos viduarum, sed etiam integra regna, ut Siciliae, Neapolis et Angliae, atque adeo Imperii, et denique totum mundum devoravit, et adhuc quod superest devorare conatur: conculcans interim et blasphemans foedissime totam imputativam iustitiam meritorum seu obedientiae ac passionis
1732. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 230 | Paragraph | SubSect | Section] ac consideranda sunt. Primum ergo illud expendatur, quod omnia hominum rationalia et verbalia, seu cogitationum aut quasi ex decreto voluntateque illorum pendentia, pro vanis ac levibus haberi, et tantum non pro inanibus somniis ac figmentis censeri solent: contra autem realia, seu reipsa existentia, aut exhibita ac praestita, solent magnifieri. Rationem huius rei facile est indicare. Realia enim incurrunt in oculos et alios sensus hominum: praeterea sunt Dei viventis ac omnipotentis
1733. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 230 | Paragraph | SubSect | Section] insuper adoptionem et haereditatem filio debitam tradendi. At solus Deus habet sumitque sibi id ius, liberrime ac potentissime: idque nova quadam ac plane ineffabili dispensatione, ut totius mundi omniumque mortalium scelera ac iniustitiam, in filium suum per imputationem transferat, eumque non tantum reatu, sed et omnibus longe tristissimis poenis, a toto genere humano praestandis, oneret: et contra, ut sui dilectissimi filii obedientiam iustitiamve scelestissimis peccatoribus per imputationem donet, eosque in filios recipiat, et tandem amplissimis praemiis aeternae gloriae, debitis
1734. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 230 | Paragraph | SubSect | Section] ut sui dilectissimi filii obedientiam iustitiamve scelestissimis peccatoribus per imputationem donet, eosque in filios recipiat, et tandem amplissimis praemiis aeternae gloriae, debitis iustitiae filii suae ornet ac beet. Quod est ingens mysterium omnique humanae sapientiae ac rationi non tantum stulticia, sed et extrema impietas ac iniustitia: qua tum olim semper ethnici, in primis docti et honesti, item Pharisaei, et hoc quoque tempore omnes iustitiarii ac scholastici Papistaeque offenduntur. Si terreni iudices (ut sane non raro fit) probos ac iustos ut
1735. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 230 | Paragraph | SubSect | Section] gloriae suo filio debita adscribendi et largiendi. Haec iam paulo prolixius de imputatione disserui, adiecta etiam aliqua rerum tractatione, quae saepe necessario vocibus coniuncta est. Spero autem Christianum Lectorem in meliorem partem hanc vestram quasi digressiunculam accepturum: cum publica tantum utilitas hoc facto, non privata gloriola quaeratur, agaturque. IN praepositio varia significata habet: quorum nobiliora, quantum potero enumerabo. Significat igitur alias instrumentum Gen. 20. In integritate cordis et innocentia manuum mearum haec feci. id est,
1736. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 230 | Paragraph | SubSect | Section] idem est quod per instrumentum, aut causam efficientem denotat. Sic ibidem, In spiritu alicui dari varia dona, est idem quod Per: quod ibidem etiam Secundum,
1737. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 231 | Paragraph | SubSect | Section] secundum eorum doctrinam. ad locum. Non ascendisti in monte: pro, ad montem. Per, iurantis. Matthaei 5. Nolite iurare in caelo, neque in terra: pro, neque per caelum, neque perterram. Ad, seu finalem causam. Comedere in fortitudine, et non ebrietate: id est, tantum ad recipiendas vires, non etiam ad explendam voluptatem. Vocavit Dominus nos in sanctificatione: pro, ad sanctificationem. 1. Thess. 4. Loqui in auribus alicuius: id est, ad. Exodi 26. In tentorium facies cortinam de pilis caprarum: pro, ad tentorium. In hoc exivi,
1738. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 232 | Paragraph | SubSect | Section] habes plura in Regulis Nominum. Vertitur non raro
1739. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 233 | Paragraph | SubSect | Section] alioqui sacerdotes in veteri Testamento incensum aut suffimentum precationi coniungere: sicut Sap. 18, et Num. 16, narratur Aaron precatione et piaculari suffimento repressisse plagam Dei in populum grassantem. Altare thymiamatis aut incensi, est illud ultimum altare, quod fuit ante arcam, ubi tantum suffitus offerebatur. Deut. 33 habetur descriptio verorum ac fidelium Domini sacerdotum, et postremo additur: Hi ponent incensum in ira aut naribus tuis. id est, illi placabunt Deum iratum populo: sicut Aaron. Num. 16 occurrit irae ac plagae Dei, gestando thuribulum et incensum. Apud
1740. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 234 | Paragraph | SubSect | Section] aut certe ea pervertant, et male de eis pronuncient. Inclinare ad parabolam aurem, est diligenter parabolam auscultare et considerare. Psal. 49: ubi simul et pollicetur se alios velle docere, et dicit se quoque diligenter auscultaturum eadem illa quae aliis proponet, ut non tantum alios, sed quoque semetipsum doceat. INCLUSORES. Hancuocem aliqui interpretantur de quodam singulari genere fabrorum, ut de fabris ferrariis et serarum. Alii de custodibus urbis, qui ius claudendi portas habebant. alii denique, ut Kimchi, de magnae autoritatis viris. Non sane de
1741. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 234 | Paragraph | SubSect | Section] tum re potenter repressit. Sic Matth. 17 cacodaemonem obsessi increpasse dicitur: id est, cum severa comminatione mandavit, coegit. Cui vicinum est illud, Interminatus est eis, ne se facerent manifestum. Sic febrim dicitur increpasse, Lucae 4. id est, non tantum verbotenus redarguit, sed reipsa repressit, abire coegit. Psalm. 101. Increpavit mare rubrum, et exiccatum est, duxitque eum per abyssos veluti per desertum. Nahum 1. Increpat mare, et exiccat illud, et omnia flumina are facit. Psalmo 9.
1742. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 235 | Paragraph | SubSect | Section] enim: Vir increpationum, qui in durat cervicem suam, repente conteretur. pro, qui saepe contemnit serias admonitiones, et etiam vehem entiores increpationes. INCURVARI alicui, significat aliquem adorare, vel potius tantum eo gestu honorare aliquem, quandoquidem hoc modo Hebraei aliique orientales reverentiam alteri exhibebant, sicut et adhuc faciunt Asiatici: Hinc illae adorationes Persicae, quas Graeci tantopere detestabantur, ut est in historia Alexandri et aliis. Genesis decimooctavo, et Exodi 18. Sic
1743. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 235 | Paragraph | SubSect | Section] ac homine de infimo vulgo. INDUCERE super aliquam terram gladium aut famem Ezechielis 33, id est, excitare aut immittere ei bellum. Inducere in tentationem, in Dominica oratione, permissionem significat: ut in Regulis proprio Canone ostendi, quod scilicet saepe verba agentia tantum permissionem aliasve causas sui effectus denotent, non autem semper ipsummet actum. INDUERE, varia habet significata: sed tamen ferme omnia in illis duobus generibus conveniunt, quod significet vel ornari aliquem aliqua re, vel eam illi penitus arctissimeque adiungere, ut
1744. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 236 | Paragraph | SubSect | Section] pertinax et obstinatum facturum, ne obtemperet Deo praecipienti dimissionem populi. Hic solent quaerere Theologi et alii: Num igitur Deus sit causa peccati, qui induret quos velit? ut Paulus Ram. 9 ex Exodo repetit. Respondent autem gnari Hebraeae phraseos, talia verba et locutiones permissionem tantum, non autem etiam efficacem operationem aut effectionem significare: sicut paulo ante de Inducere in tentationem dixi: et prolixa Regula multisque exemplis in Generalibus praeceptis monstravi, saepe Verba operationem aut rem significantia poni pro agnitione, indicatione, permissione,
1745. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 236 | Paragraph | SubSect | Section] et hymnis, Haec posterior repletio, illa sancta ebrietas est. INFAMIAM ipsius terrae protulerunt. Num. 13 et 14, id est, aliqua singularia probra aut incommoda terrae Canaan multitudini narrarunt, et persuaserunt. INFANS, exponetur plenius in voce PUER, ac PUSILLUS. Nunc tantum locum Isaiae 65 breviter attingemus. Non erit (inquit) ultra infans dierum, et senex qui non expleverit dies suos. Videtur quidem de longaevitate loqui, tanquam quorum infantia morietur: sed forte accipiendum est de profectu, quod omnes ad plenam cognitionem regni Dei pervenient: et
1746. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 236 | Paragraph | SubSect | Section] sensus. aut est, Fac irritum, impedi. INFERNUS, aut INFERI, alias significant sepulchrum. ut Genesis 37. Descendam lugens in infernum. Sic Num. 16 de Cora et coniuratis scribitur, quod vivi descenderint in infernum. id est, terra vivos vorare ac sepelire coepit, cum alioqui tantum mortui terrae mandentur. Psalm. 88. Vita mea inferno appropinquavit Psalm. 55. Antevertat eos mors, et descendant vivi in infernum. Potest tum de subitanea morte, tum et de subita abreptione ad aeternum exitium intelligi. Alias significat quasi quendam communem locum mortuorum, alias
1747. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 237 | Paragraph | SubSect | Section] cruciatus, et ab eis liberatum esse resurgentem Dominum affirmat. Est vero dignum observatu, quod et sepulchrum et infernus uno nomine Scheol a petendo dicitur, quia semper petunt, et teste Salomone nunquam saturantur. Proverb. 30. Sicut et mors macilenta plerunque pingitur. Posses recte non tantum de sepulchro ac temporario exitu, sed etiam de aeterno accipere illa duo illustria loca Isaiae 5. Propterea dilatavit Infernus animam suam. et capite 14. ubi omnes reges ac principes advenientem Assyrium cum insultatione excipiunt. Portae Inferni paulo aliter accipiuntur Isaiae 38.
1748. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 237 | Paragraph | SubSect | Section] credo ventuli gratia in aestu, quia ibi tanquam in quodam Eurypo ventus aurave magis movetur et sentitur. At inferni infima ardere, longe gravissimas et plane extremas Dei poenas etiam in hac vita significat, Deu. 32. Comparat enim castigationem suam Deus cum igne ex ira sua accenso, qui non tantum superficiem terrae, arbores et animalia sit exusturus, sed etiam in ipsa viscera terrae grassaturus. Inferiora terra aliquando etiam infernum ipsum significant, ut Eph. 4. Quid est quod ascendit, nisi quod etiam descendit prius ad inferiores terrae partes? Ezech. 31 et 32, eadem
1749. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 238 | Paragraph | SubSect | Section] praedicavit spiritibus nunc in carcere detentis. At ille tempus inobedientiae non cum profectione aut praedicatione Christi, sed cum incredulitate illa prima et Noachi praedicatione connectit: contra vero, carcerem cum profectione et praedicatione coniungit: quae si voluisset disiungere, et tantum ad suum tempus respexisset, dixisset certe,
1750. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 238 | Paragraph | SubSect | Section] 9, Psal. 55 et 139. qui locus inferni Is. 30 describitur. Metaphorica est, in quascumque graviores miserias vel corporis vel animi incidere: ut Anna mater Samuelis inquit, Deducit ad inferos, et reducis. 1. Sam. 2. Deinde, Descendisse Christum ad inferos, est articulus fidei, non tantum quod in Symbolo continetur, sed etiam quod in 16 Psal. Osea 13 item a Petro et Paulo clare asseritur, Act. 2. Ephes 4 1. Pet. 3. Tertio, quando sit factus Christi descensus ad inferos, quaeritur. Verum non dubito post mortem sanctum nam Petrus Act. 2 coniungit animae
1751. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 239 | Paragraph | SubSect | Section] explicationem non difficulter dissolui possunt, ut primum cum obiiciunt: Ergo et alii pii descendunt ad inferos, et erit veluti novum purgatorium. Negatur consequentia. Non enim necesse est nos omnia pati, quae Christus est passus: quia ipse fuit sub maledicto legis, nos non sumus, sed aliquatenus tantum ipsi in hac vita conformamur, alius magis, alius minus. Secundo, Christus dixit in cruce Consummatum est. Item Actor. 13 dicit Paulus Cum Iudaei omnia consummassent. Ergo omnia quae inferenda erant Christo, consummata sunt in cruce. Negatur consequentia. Certe enim prophetia de sepulchro
1752. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 239 | Paragraph | SubSect | Section] magis, alius minus. Secundo, Christus dixit in cruce Consummatum est. Item Actor. 13 dicit Paulus Cum Iudaei omnia consummassent. Ergo omnia quae inferenda erant Christo, consummata sunt in cruce. Negatur consequentia. Certe enim prophetia de sepulchro impiis simili nondum erat impleta. Sed hoc tantum inde concludi potest: Ergo omnes afflictiones, quae a Iudaeis ei infligi debebant, finitae fuerunt. Dicit enim, Cum consummassent omnia: scilicet quae ab ipsis consummanda erant in vitam Christi. Tertio, Christus commen davit animam suam in manum patris: In manu patris haud dubie non male
1753. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 239 | Paragraph | SubSect | Section] tempus notat: sicut et Heri praeteritum, et Cras futurum, ut modo dixi. Si valeret istud sophisma, simpliciter omnis descensus ad inferos tolleretur: quia ascendere in paradisum, et descendere in infernum, plane contraria esse videntur. Haec, quod Deus novit, non ullo humano affectu, sed veritatis tantum illustrandae studio, ex Sacris literis collegi: paratus autem sum, Deo me regente, meliora monentibus cedere.
INFIDENTIAM et diffidentiam vertunt vocem
1754. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 240 | Paragraph | SubSect | Section] primae Corinthiorum duodecimo: Infirmiora membra magis sunt necessaria. Tribuit Paulus etiam Christo infirmitatem. 2. Corinthiorum decimotertio, cum dicit, Eum ex infirmitate crucifixum esse: ubi per infirmitatem videtur significare mortalitatem. Cum Paulus de sua infirmitate disserit, non tantum persecutiones intelligit, sed et quasdam spirituales imbecillitates (quae illi in perse quutionibus accidebant) ut sunt tentationum, trepidationum, anxietatum, diffidentiae, saltem de externo successu: ut ipsemet ait, Sententiam mortis acceperamus in nobis ipsis. De talibus aliquibus illi a
1755. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 241 | Paragraph | SubSect | Section] videtur enim appositissima esse descriptio peccati, quod peccatum sit quod cum lege pugnat, legi non convenit, aut consonat, quicquid eius praescripto aut normae non plane satisfacit, sive sit externa actio, opus aut conatus, sive etiam tantum interna consultatio, cogitatio aut votum seu cupiditas, vel denique minimus ac primus motus cordis. sicut et Christus Matth. 5. omnia illa affirmat de peccatum. Imo etiam illud est peccatum, quod cor aliaeque primariae
1756. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 241 | Paragraph | SubSect | Section] non intelligens, atque adeo hostile erga Deum. Recte ergo ex hac definitione originale peccatum iudicatur, quod sit etiam illa innata, aut essentialis pravitas, aut praeputium animalis hominis. Recte etiam redarguuntur Pontificii, qui reliquum in piis post renascentiam, peccati fomitem tantum, non autem vere peccatum esse contendunt: cum contra magna vi Paulus Rom. 7 id evincat, tum singulis nominibus vocans id peccatum et concupiscentiam, tum etiam tetris descriptionibus aut definitionibus dicens id militare contra legem ac spiritum Dei, impedire omnem obedientiam erga Deum,
1757. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 241 | Paragraph | SubSect | Section] sed interea Deo non fuisse sine lege, imo in eo vel maxime eius mandato obedivisse. Aliquando
1758. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 242 | Paragraph | SubSect | Section] hunc inviti in mare proiicimus. Innocens ego a sanguine Abner: 2. Samuel. 3. Aliquando significat externae rei mundiciem, aut vacuitatem: unde forte omnes hae significationes per metaphoram deducuntur. Proverb. 14: Ubi non sunt boves, ibi praesaepe mundum ac vacuum est. Significat quoque non tantum carentiam culpae, sed et poenae vacuitatem, aut immunitatem. Genes. 24, Tu eris purus a iuramento meo: id est, liber ab execratione, aut poena ei adiuncta. Oseae 8, Non diu ferent impunitatem. Proverb. 29: Manum ad manum, malus non erit innocens. id est, non diu erit impunitus: id est,
1759. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 242 | Paragraph | SubSect | Section] Hoc enim vult Moyses ibi indicare, Innocentiando non innocentiabit: id est, Deum neminem hic in terris iudicare esse innocentem, et impunitum abire debere, quantumvis sit alioqui innocens, nempe suo aut etiam aliorum homuncionum iudicio ac opinione: quando quidem ille ipsum cor scrutetur, non tantum externam laruam actionum iustarum. Ipsum igitur conclusisse per legem omnes sub peccatum, omnes ab eo accusari et argui: et eum tantum salvum fore, cuius ipse misertus fuerit: quia nemo, quantumvis coram hoc mundo innocens, coram Deo sit innocens: in conspectu eius neminem ex sua dignitate
1760. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 242 | Paragraph | SubSect | Section] impunitum abire debere, quantumvis sit alioqui innocens, nempe suo aut etiam aliorum homuncionum iudicio ac opinione: quando quidem ille ipsum cor scrutetur, non tantum externam laruam actionum iustarum. Ipsum igitur conclusisse per legem omnes sub peccatum, omnes ab eo accusari et argui: et eum tantum salvum fore, cuius ipse misertus fuerit: quia nemo, quantumvis coram hoc mundo innocens, coram Deo sit innocens: in conspectu eius neminem ex sua dignitate iustificari posse, quantumvis coram hominibus laudem iustitiae, ut Abraham, consequatur. Declaratur ergo his verbis primarius ille
1761. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 243 | Paragraph | SubSect | Section] oblitus clamoris pauperum. Verum de hoc verbo, eiusque phrasibus, forte etiam aliquid infra in verbo Quaero dicetur.
INSANIAE nomen, dicit Cicero Thusc. 3, significare mentis aegrotationem et morbum. Insanus
1762. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 243 | Paragraph | SubSect | Section] et observans decori. Sic Paulus 2. Corinth. 11, vocat insaniam, illam iudicio mundi, tali viro parum decoram gloriationem, aliquoties repetens hanc vocem. Alias significat imperitiam, praesertim legis divinae. Sic Rom. 2 ait Paulus: Confidis te esse doctorem insipientum. Denique non raro, non tantum imperitiam rerum divinarum, sed et malitiam complectitur. ut Psal. 12: Dixit insipiens in corde suo, non est Deus. et Psal. 91: Vir insipiens non cognoscet, et stultus non intelliget. Talibus res divinae, et Deus ipse, stulticia sunt: et vicissim illi Deo
1763. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 244 | Paragraph | SubSect | Section] expositum est in Attendo. INTER praepositio, aliquando etiam habet quandam proprietatem in hac lingua. ut Genes. 23, Terra est 400 siclorum inter me et te: id est, ratione nostrae coniunctionis eam tanti aestimo, alteri pluris venderem. Sic ferme Germani dicunt rem quampiam tantum valere etiamsi frater fratri eam vendat. Inter aliquando videtur idem valere, ac indiscriminatim. ut Levit. 27 Aestimabit illud sacerdos inter bonum et inter malum pro, sive bonum sive malum sit, quale sit, non habitatione vel praestantiae, vel etiam vilitatis. INTERFECTUS,
1764. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 244 | Paragraph | SubSect | Section] profundum perficiunt: id est, sua intima et astutissima consilia. Psal. 94: In multitudine cogitationum mearum in intimo meo. id est, cum multa in corde meo voluto. Psal. 49: Interiora eorum domus ipsorum. pro, intimae eorum cogitationes, vota, curae, ac spes, sunt tantum de carnalibus rebus, vel si possent hic perpetuo commode vivere. aut, saltem confidunt suos posteros perpetuo florituros, et celebres futuros. INTERPRETARI varium est et multiplex. Alibi enim significat, ex una lingua in aliam vertere: ut 1. Corinth. 12: Alii genera linguarum,
1765. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 245 | Paragraph | SubSect | Section] gestarum, qui toto eo tempore praedicationis ipsius cum eis vixerit, quo Christus intravit et exivit ad eos: id est, cum eis vixit, et functionem suam in terris administravit: quod et mox faciunt, electo Matthia. Introitus Pauli dicitur non fuisse inanis, 1. ad Thessal. 2: ubi introitus non tantum illum primum aditum, sed et praedicationem verbi, et totam conversationem apud eos actam significat: sicut ipsemet se exponit, dicens: Se in multis afflictionibus, persecutionibus ac periculis, nihil ominus constanter ac liberrime docuisse, et adversariis veritatis repugnasse. Verum, ut
1766. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 245 | Paragraph | SubSect | Section] afflictionibus, persecutionibus ac periculis, nihil ominus constanter ac liberrime docuisse, et adversariis veritatis repugnasse. Verum, ut paulo ante indicavi, de hoc et similibus verbis supra quoque prolixius actum et dictum est, quae cum hisce coniunge. INTUERI, significat non tantum diligenter contemplari ac considerare aliquid, sed etiam aliquos sequentes accuratam contemplationem animi motus. Psal. 119: Tunc non pudefiam, cum intuitus fuero omnia mandata tua. ubi Intueri, est custodire et observare mandata Dei, quin et sese verbo eius consolari. inde
1767. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 246 | Paragraph | SubSect | Section] 36. Quoniam blanditur ei in oculis eius: scilicet peccator, sibimet ad inveniendum iniquitatem suam ad odium. id est, donec patret iniquitatem, qua sibi odium et iram Dei accersat, vel etiam quo laedat alium. Invenire alicuius manum, aliquid significat posse adipisci aut nancisci, tantum habere opum aut virtutum, ut id consequi queas. Numer. 11, Si non invenerit manus Dei quod afferat. 1. Sam. 10, Fac quod invenerit manus tua: pro, quod poteris. Eccl. 9, Omne quod invenerit manus tua ad faciendum, fac. pro, quod poteris, et cuius sese tibi bona commoditas offert. Sic
1768. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 246 | Paragraph | SubSect | Section] 39 dicitur Iosephus invenisse gratiam in oculis Domini sui: quod non potest de gratuito favore aut acceptatione intelligi, cum Iosephi sedulitas, fides et probitas domini sui favore dignissima fuerit. Nec vero etiam Latinis Invenire, aut Graecis
1769. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 247 | Paragraph | SubSect | Section] Psal. 18, Laudans invocabo Deum: pro, praedicabo, celebrabo. Tertio, simplicem denominationem notat. ut Genes. 48, Vocetur nomen meum super pueros istos: id est, cognominentur de meo nomine, dicantur filii Iacob. Solent enim Hebraei, sicut et Graeci, cognomen alicuius exprimere, tantum adiecto patris nomine. ut Xenophon filius Grylli, Aristoteles filius Nicomachi, Cambyses filius Cyri. Adoptabat. n. ibi Iacob. sibi duos filios Iosephi. Summa ergo vel inscitia, vel potius malitia est, quod Papistae inde sanctorum invocationem probare volunt, quasi Iacob. tam scelerate
1770. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 247 | Paragraph | SubSect | Section] minime sim. Sed quoniam hoc verbum Invocare multum coniungitur cum voce nominis, in eo quoque vocabulo aliquid de ista phrasi dicam. IOBEL, a cornu dicitur tempus anni 50 quo cornibus singularis quaedam Musica edebatur. Eo vero anno, ordi natione Dei, non tantum servi Israelitae a suis dominis liberi dimittebantur, quod etiam 7 quoque anno fiebat: sed et omnia debita relaxabantur, atque adeo etiam venditi agri, vineta, domus, aliaque stabilia, ad suos priores
1771. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 248 | Paragraph | SubSect | Section] iam pullis. Quin et discrimina familiarum ac tribuum abolitis genealogiarum libris, conturbataque gente confunduntur ac obscurantur. Quo simul Deus ostendit, nullum amplius Meschiam, qui prophetiis conveniat, expectandum esse. Hodie sane si veniret aliquis sese pro Meschia venditans, non tantum aliis testimoniis careret: sed etiam non posset certo probare, se esse ex familia David, quae prorsus ignoratur. IOSEPH, aliquando pro toto populo Dei ponitur, sive ob celebritatem ipsius patriarchae, sive ob amplitudinem duarum tribuum ex Iosepho venientium, nempe Ephraim et
1772. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 248 | Paragraph | SubSect | Section] Gal, 5 numeratur, quia et perturbat mentem, ut non valde respiciat in Deum, et plerunque modum ac regulam aequitatis transgreditur. Aliquando etiam poenam aut loesionem ex tali affectu progredientem significat. ut Rom. 13, Magistratus est vindex ad iram. i. poenam. Et, Obedite magistratui non tantum propter iram, sed et propter conscientiam. i. non tantum propter poenam a magistratu imminentem, sed et ppter mandatum Dei. Rom. 3, Num est iniustus Deus, qui inferat iram? i. poenam. Ira pro suo effectu ponitur. Crebro usurpatur in malam partem, de pravo ac temerario iracundiae contra
1773. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 248 | Paragraph | SubSect | Section] respiciat in Deum, et plerunque modum ac regulam aequitatis transgreditur. Aliquando etiam poenam aut loesionem ex tali affectu progredientem significat. ut Rom. 13, Magistratus est vindex ad iram. i. poenam. Et, Obedite magistratui non tantum propter iram, sed et propter conscientiam. i. non tantum propter poenam a magistratu imminentem, sed et ppter mandatum Dei. Rom. 3, Num est iniustus Deus, qui inferat iram? i. poenam. Ira pro suo effectu ponitur. Crebro usurpatur in malam partem, de pravo ac temerario iracundiae contra proximum affectu. ut, Ira viri iustitiam Dei non operatur,
1774. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 250 | Paragraph | SubSect | Section] fide ac precibus eum expugnando, cum hac etymologiae explicatione, quia cum Deo princeps fuerit, ex Genes. 32 notum est. Porro hoc nomen postea omnibus posteris Iacobi tributum est, adeo ut tota illa gens Israel vocaretur. Caeterum post Salomonem, lacerato regno in duas partes, coepit proprie tantum pars decem tribuum regnum Israel vocari, maiore portione gentis nomen universale occupante reliquis duabus nomen Iuda obtinentibus. Nonnum quam tamen etiam post id tempus Israel regnum Iuda significat, ut praesertim 2 Paral. 21 et 28 plerique exponunt: Filii Iosaphat regis Israelis: id
1775. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 252 | Paragraph | SubSect | Section] ac admodum crebro cum statutis coniunguntur, praesertim Psal. 119. Dubium autem est, cur sic vocentur: num quia illis Deus indicet, quid iudicet aut pronunciet, agendum aut omittendum, veluti si essent latae ac pronunciatae quaedam sententiae iudicis iudicantis: aut quia in eis tantum recta ac iusta contineantur, et praescribantur: vel potius, quia sint quasi quaedam decreta, quibnos iustificet, saltem quoad disciplinam aut externam umbratilemque istam purificationem: quod confirmat Graeca vox
1776. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 255 | Paragraph | SubSect | Section] difficultatibus: ac denique, quia in observanda hac ipsa religione donat Spiritum sanctum, renovat vires, adiuvat, divinitus ac potenter liberat a tentatione: et condonat benigne si quid alicubi non praestatur, aut satis obeditur. Leve igitur ac suave iugum est, quod mera beneficentia constat, et tantum flagitat ut os aperiamus, nobisque id bonis caelestib. repleri ac saturari patiamur. Hinc est quod Hebraei Belial deducunt ex etymologia, quasi dicas sine iugo: id est, sine omni doctrina ac lege,
1777. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 255 | Paragraph | SubSect | Section] suum in iugum regis Babel, et servierit ei, etc. Tali genti promittit liberationem. Talia vero onera ac servitutes, quin et tyrannidem cum Deus minabatur populo suo, iubebat Prophetam iugum aut cathenam in collo gestare, ut magis moverentur ac perterrefierent homines illo novo, ac non tantum in aures, sed et in oculos ipsos incurrente spectaculo. ut Ierem. 28 prolixius videre licet. A voce Iugum venit coniunx
1778. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 256 | Paragraph | SubSect | Section] de levitate iurandi et privato arbitrio susceptis iuramentis dictum interpretes accipiunt. Nam Paulus saepe suis Epistolis in causa religionis iuramenta interponit. In iurando Hebraei crebre posteriorem partem, qua iurans sibi male imprecatur, si fallat, vel plane omittunt: vel certe generaliter tantum delineant, dicentes. Sic faciat, sic addat mihi Dominus: quo videlicet vel malum omen vitent, vel potius iram Dei, si adeo prompte et audacter mala imprecantes sibi, leviter de eius poena ac ira sentire videantur. Iurantium gestus fuit, levare manus in caelum: quasi monstrando eum quem in
1779. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 256 | Paragraph | SubSect | Section] Xenophontis et Aristotelis, [?: ]
1780. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 257 | Paragraph | SubSect | Section] in una aliqua re causave consistens, quae dici posset causae iustitia. Sic Iacob Genes. 30, Cras respondebit mihi iustitia mea: id est, meus fidelis famulatus tibi Labano praestitus, impetrabit mihi a Deo testimonium huius rectae functionis, et simul praemium. Celebratur hic iustitia tantum illius unius negocii, nempe famulaturae Iacobi erga Labanum. Sic et David Psal. 7, et alias, orans ut periculis ac difficultatibus sibi a Saule creatis liberetur, hanc unam suam iustitiam aut innocentiam praedicat, quod recte se erga eum gesserit, nec ambierit regnum eius, ac
1781. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 257 | Paragraph | SubSect | Section] 30. Cras respondebit mihi iustitia mea: id est, testimonium ac praemium Dei, quo meum fidele famulitium tibi praestitum exornabit. Quinto: locutionem Iustitia Dei, negabat Osiander usquam in Sacris literis reperiri pro illa legali iustitia, qua bonis bene, et malis male facit: sed tantum pro benignitate, beneficentia aut misericordia Dei. Cum enim de legali iustitia Dei agitur, poni aiebat ipse vocem Irae, aut furoris. Sed reperiuntur plurima exempla, ubi in eo sensu vox Iustitiae usurpatur. ut Romanorum tertio: Quod si iustitia nostra Dei iustitiam commendat, quid
1782. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 257 | Paragraph | SubSect | Section] quid dicemus? num iniustus est Deus? ¶ Porro quia supra vere dictum est, iustitiam esse obedientiam erga leges, et variae sunt leges: inde etiam fit, ut secundum diversas leges diversae sint iustitiae. Sic puto accipiendum illud Christi dictum, Sic nos oportet implere omnem iustitiam: id est, non tantum moralem, sed et ceremonialem iustitiam, accipiendo circumcisionem et baptismum (tanquam si essem immundus, lotioneque indigeam: cum immundus non sim, nisi aliena, mihique imputata immundicia) offerendo sacrificia, totamque legem Moysis implendo, dando censum magistratui, et alia omnia
1783. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 257 | Paragraph | SubSect | Section] in nobis suo sancto Spiritu iustitiam novae obedientiae: et denique eandem in nobis una cum omnibus iustis causis, actionibus et conatibus asserit et tuetur contra omnes qui eam oderunt, ac in nobis persequuntur. Iustitiae habitaculum, vel potius pascuum aut copia, dicitur Deus: quia ipse non tantum amat, probat, praecipit ac promovet iustitiam, sed etiam quia est iustificator noster. ubi habemus veluti uberrimam copiam aut pascuum iustitiae, unde ipsammet iustitiam consequemur. Dicit ergo Ieremiae 50. cap. Peccaverunt Iehovae, habitaculo iustitiae, et expectationi patrum
1784. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 258 | Paragraph | SubSect | Section] vobis in iustitia, Hoseae decimo: pro pie et sancte vivendo et agendo, quaerite (seminare enim, fructus quaerere est) commoda huius et futurae vitae: ne quaeratis per iniustitiam opes, voluptates aut alia ulla bona. Deuteronomii decimosexto ingeminatur, Iustitiam iustitiam se queris: pro, tantum iustitiam, aut etiam id quod maxime verissimeque iustum est. Iustitia pro merito aut iure. Nehemiae secundo, Non est vobis iustitia in Hierusalem: id est, non benefecistis ei, no estis de ea benemeriti, nullo iure potestis aliquid [?: viciss- ] praemii aut beneficii ab ea,
1785. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 259 | Paragraph | SubSect | Section] est inter caetera hoc Pauli loco Romanorum 6, Praebete membra vestra serva iustitiae, ad sanctificationem: quasi, iustitia, qua coram Deo iustificemur, sit quaedam vis ac causa in corde nostro existens, et per membra nostra tanquam quaedam instrumenta agens ac operans, quodque ibi sanctificatio tantum externa iuste facta significet. Verum quod ea probatio non valeat, manifestum fit ex illo ipso loco, si modo singula eius membra diligenter velut in parallelis lineis
1786. Vlačić Ilirik,... . Clavis scripturae sacrae, pars... [page 260 | Paragraph | SubSect | Section] fieremus iustitia Dei in eo. Quem locum in libello
et nos plane totos: clare docens,
Epistolis exponere, praesertim cum id multo magis iustitiae imputativae conveniat, ut coram Deo valere dicatur, quam illi inchoatae aut novae obedientiae? Non sine causa Paulus Rom. 4. duas Abrahami iustitias ita distinguit, ut alteri quidem virtutum, aut operariae, id epitheti tribuat, quod tantum coram hominibus valeat, ac ab hominibus tantum laudetur, probetur, ac pro vera iustitia habeatur: alteri vero, seu fidei aut Evangelicae adscribat, quod coram Deo valeat. Recte ergo exponitur locutio illa Iustitia Dei iustitia coram Deo valens aut accepta. Cui adiice et illud. quod illa
magis iustitiae imputativae conveniat, ut coram Deo valere dicatur, quam illi inchoatae aut novae obedientiae? Non sine causa Paulus Rom. 4. duas Abrahami iustitias ita distinguit, ut alteri quidem virtutum, aut operariae, id epitheti tribuat, quod tantum coram hominibus valeat, ac ab hominibus tantum laudetur, probetur, ac pro vera iustitia habeatur: alteri vero, seu fidei aut Evangelicae adscribat, quod coram Deo valeat. Recte ergo exponitur locutio illa Iustitia Dei iustitia coram Deo valens aut accepta. Cui adiice et illud. quod illa fi dei aut imputativa iustitia plane nihil coram
Deo, teste Christo. Hinc ergo liquet, iustitiam coram Deo valentem non consistere in adhaerentibus virtutibus, nec ab hominibus cerni posse, utpote non realiter in homine existens, sed ex mera Dei imputatione pendens: at infusa virtutum iustitia multipliciter videri, sentiri et animadverti non tantum a piis, sed saepe etiam ab impiis hominibus potest. Agnus Dei dicitur Christus, quia ille solus vere placat patrem, ei'ue probatur. Alii. n. erant magis agni sacerdotum et Levitarum, qui coram eis aut ipsorum iudicio vide bantur tollere peccata, et expiare accedentes ac sacrificantes. Quare
latrocinia, seditiones, et similia prava facinora. Sicut enim in foro accusator sibi quoddam quasi ius in reum sumit, eumque vel ad solutionem debiti, vel ad alias aliquas obligationes, vel etiam ad mortem ipsam, quantum in eo est, obtorto collo trahit: et iudex contra absolvens reum, non tantum eum pronunciat iustum, sed etiam eum ab omni iure ac molestatione accusatoris reipsa in posterum represso accusatore liberat: sic et homines a peccato in ipsa morte liberantur, ne amplius infestentur ab ea. Sic Itali dicunt, homo morto non faguera. Sic Anacreon dixerat, Mortuus non
Verba non reddunt, sed declarant iniustum vel iustum. Luc. 7. Et omnis populus, inquit, audiens et publicani iustificaverunt Deum, baptisati baptismo Iohannis. Num publicani ipsi iniusti, hominem aliquem, nedum Deum, ex iniusto iustum facere' possunt? Verum celebrare eum de iustitia queunt tantum. Iustificaverunt igitur Deum, hoc est, agnoverunt et approbarunt iustitiam Dei, cum a Iohanne baptizarentur, quem Pharisaei baptismum illius respuentes contemnebant. Et capite 10: Ille, inquit, volens iustificare seipsum. et Cap. 16, Vos estis (inquit) vosmetipsos
Moysis iustificari, per hunc omnis qui credit iustificatur. Iustificari igitur a peccatis, est a peccatis per gratiam remissionis absolui, et ab illorum reatu liberari. Cum igitur idem sit iustificatio quod remissio peccatorum, necessario non realem immutationem qualitatum, sed rationalem tantum absolutionem significat. Fingat sane quicunque volet vel audacissime
ac violentissime alium sensum illorum verborum Pauli, non poterit certe illud iustificari in lege Mosis a peccatis, aliter
significatione testimonium Davidis facit, Psalm. 143 Non intres in iudicium cum servo tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. ubi manifestissime de iudiciaria iustificatione seu absolutione agitur, non de reali virtutum infusione, aut qualitatum mutatione. Expendatur tantum illud intrare in iudicium, et in conspectu Dei iustificari. Conspectus enim Dei, et coram Dei noticiam cognitionemve significat. Sic Roman. 3, Ex operibus legis nulla caro iustificabitur in conspectu Dei. id est, iudicio ac cognitione ipsius. Sic ibidem. Ut iustificeris in sermonibus
ad iustitiam. Non autem sentiendum est, idem ob suam propriam dignitatem imputari ad iustitiam, sed eo quod fides apprehendat iustitiam
Christi, ut ibidem declaratur: Non scriptum est autem propter illum tantum imputatum fuisse illi: sed etiam propter nos, quibus imputabitur, credentibus in eum qui excitavit IESUM Dominum nostrum a mortuis, qui traditus fuit propter peccata nostra, et excitatus propter iustitiam nostram. Rom. 9. Gentes, quae non sectabantur iustitiam, apprehenderunt iustitiam:
normam seu regulam iustitiae divinae, quam in lege praescripsit, Rom. 1,
Abominatio [?: ] meorum est impietas, Proverb. 8 pro, devito impietatem, ne eam loquar aut probem: imo eam etiam abominari, detestari ac damnare soleo. Apertio labiorem [?: ] rum rectitudines: Prover. 8 id est, sermo meus rectius verus ac salutaris est: proponit tantum recta, [?: ve- ] salutaria, et non impia, aut alio qui prava et noxia. Blesitates labii: pro non intelligibili pronunciatione, [?: ] 28. Certe cum blesitatibus abii, et lingua altera loquitur propheta populo isti: id est, populus iste adeo [?: ]
Non iam inani verborum strepitu, sed reipsa, virtute ac opera strenue fortiterque agendum esse. Qui verus ac genuinus loci illius sensus, a paucis est animadversus. Sic et Prover. 14, Verbum labiorum, pro ocioso verborum sonitu, sine factis existente, accipitur. inquit enim, Verbum labiorum tantum ad inopiam: pro, nisi sedulo ac reipsa laboraveris, ociosa verba te profecto non alent. Contra Psa. 17, Verbum labiorum, valde significanter ac in bonam partem accipitur. nam hac loquutione ipsamet Dei doctrina spiritualis nominatur. Sic vitulorum labia, gratiarum actionem erga Deum
exercituum est. i. illius est cavere, ne vera doctrina intereat, sed quam latissime propagetur, et omnibus communicetur. Convenit cum hac loquutione, quod Paulus iubet veros doctores bonum depositum doctrinae custodire. Labia alicuius osculari, est, in eius summam amicitiam admitti. Nam aliis tantum pedes aut manus osculandae exhibentur. Prover. 24. Qui recte responderit, labia osculabitur. Hinc quaedam Longobardorum regina, cum ei viduae ab omnibus proceribus permissum esset, ut sibi maritum, et toti regno regem deligeret, accersivit ad se unum quendam ex principib. regni, qui cum
et iudicandi vos? laborem Israelitarum vocat suas molestias, ex ipsorum negociis orientes. Isaiae 47. Sic erunt tibiii, in quib. laborasti: pro, in quib. parandis plurimum sudasti. Isaiae 53. de labore animae suae saturabitur vir. Sed crebro ab hac propria significatione recedit haec vox, et tantum posteriorem partem retinens, solam molestiam, anxietatem, et onus mali significat. Qua significatione et Latini utuntur, cum eis laborare, aut aegrotare, aut cum adversis conflictare significat. Sic Exod. 18, dicitur Moyses narrasse socero omnem laborem, qui eis accidisset in via. i. omnes
gravis fui? Sic Isa. 43 queritur Deus, inquiens: Fecisti me servire in peccatis, laborare me fecisti in iniquitatib. tuis.i. varia et gravia taedia fecisti me devorare, in me peccando. Rectius tamen id de passione Christi pro nostris peccatis tolerata accipitur. Aliquando non molestiam, sed tantum priorem partem, seu solam actionem notat. ut Iudic. 5. Malleum laborantium: pro, opus facientium fabrorum aut operariorum. Labor quoque non raro ipsas res bonas magno labore partas denotat. Psal. 126, Si laborem manuum tuarum comedes, beatus es, et bene tibi erit. Eccl.
Aliquando etiam simpliciter peccatum de signat. Psal. 10 Tu laborem et irritatione aspicies. Psal. 94. Fingens laborem super statuto. i. impietatem ac peccatum immiscent doctrinae, corrumpendo eam. Graecum quoque
aut rudimenta Christianae religionis, ut 1 Cor. 3. Lactis potu vos alui, non cibo: nondum. n. poteratis. Et Hebr. 5. Facti estis lacte indigentes, et non solido cibo. Solidum cibum vocatiam pleniorem solidioremque doctrinam et maiora mysteria, difficiliorumque quaestionum tractationem, quae tantum maturiorib. et intelligentiorib. proponuntur. Lac gentium, et mammillam regum suges: praedicit Isaias de Ecclesia. sicut etiam affirmat reges et reginas fore nutricios eius. i. suavissime fovebunt, et promovebunt sumptib. et omni alio favore authoritateque veram religionem, Ecclesiam, et
1. Sam. 20, videtur indicare mercurialem statuam, seu lapidem monstrantem veram ac regiam viam: cuiusmodi tum olim apud Ethnicos habiti sunt, tum et postea, ac nunc quoque, in Papatu praesertim. Lapis pictus, Levit. 26. Neque lapidem pictum erigetis vobis. videtur statuam significare, quae non tantum caesione, sed et picturatione ad imaginem hominis paratur. Lapis manus: pro, quem manu proiicere solent, aut possunt, quem Latini manuarium dicunt. ut Num. 35, Si lapide manus percusserit eum. id est, lapide manuario, aut manu proiecto. Lapidum preciosorum multa est passim mentio in
Lapidando lapidabitur. 2. Sam. 16, Semei dicitur lapidasse lapidibus Davidem: id est, contra eum, tametsi a longe, lapides iactasse. Lapidare igitur non semper significat lapidibus interficere, sed etiam tantum lapides in aliquem coniicere: ut ex initio 12. cap. Marci apparet, et ex Quintiliano >lib. 8 cap. 2. Lapis ex pariete clamabit, et laquear ex tabulato respondebit: id est, contra testabuntur teque accusabunt iniuste partae opes, ipsaque aedificia ex rapina
metaphora tum pii, tum et ipse Christus dicitur lapis passim in Scriptura, ut Isaiae 28, Psal. 118, Matth. 21 propterea quod inde Ecclesia Christi aedificatur. Dicitur etiam Christus lapis reiectus ab aedificantibus: quia sacerdotes, doctores et gubernatores iudicarunt eum non tantum inutilem esse ad omnia munia Ecclesiae, politiae, et communis vitae: sed etiam perniciosum societati hominum, eoque de vita tollendum. Eadem ratione etiam omnes pii sunt lapides reiecti, eoque a functionibus arcentur, praesertim doctores: quinetiam ut [?: cath- ] mata tolluntur.
cum 1. Corinth. 7. de caelibatu disserens dicit, se caelibatum non eo consilio praedicare illis, ut eis laqueum iniiciat: id est, tanquam extreme necessarium, aut ut eorum conscientias ad eum astringat, eosve compellat id vitae genus suscipere, ad quod pie agendum non omnes sunt idonei: sed tantum, ut rem commodam calamitosae huic vitae, ac plane liberam. Nam laqueus quod caepit, constringit, et captivum tenet volens nolens, atque etiam suffocat: sicut videmus leges, vota ac iuramenta caelibatus nunc plurimos invitos in captivitate detinere, multosque etiam spiritualiter suffocare.
Tales manus aut homines, dicunt amici Hiobum ad opus et ad spem meliorem excitasse: id est, multos carentes consilio et animo, quorum res familiaris iam pessum ibat, denuo excitasse et erexisse, tum ad opus faciendum et curandas res suas attentius, tum et ad melioris fortunae spem, suppeditato non tantum consilio ac consolatione, sed et subministrata ope, qua iterum sese erigerent, ac nonnihil fulcirent. De pede lasso aliquid infra, sicut et de manibus lassis agetur.
LATERE aliquem aliquid, nota et Latina et Graeca locutio est. Sed Levit. 4 dicitur, Si latuerit res in oculis
latronum. Ratio autem tam horrendae metaphorae est, quod in templo sacerdotes perinde per falsam doctrinam animas hominum illaqueant, capiunt et perdunt, et alioqui etiam homines spoliant, et domus viduarum depraedantur, sicut latrones corpora, aut hanc communem vitam: perinde etiam utrique tantum quae sua sunt quaerunt perinde etiam in specie pietatis sese occultant seductares, ut Christus dicit eos ovillo vellere tegi, sicut latrones suis speluncis, sylvis, nocte et caligine. Quare et Iohan. 10 idem Servator seductores vocat fures et latrones, eisque duas potissimum notas tribuit:
abluentium. Sic et Deut. 21 praescribit Deus caeremoniam, qua senatores civitatum lotione manuum testarentur, se innoxios esse de caede reperti in vicinia cadaveris. Sic et Pilatus Matth. 27, in signum ac protestationem suae innocentiae, qui in insontis Iesu caedem non consentiat, sed tantum coactus importunitate Iudaeorum cogatur eum ad supplicium dedere, lavat manus coram toto populo. Voluit vero eo ipsius facto testatam fieri coram omnibus innocentiam Christi, qui revera non propter sua, sed tantum propter aliena peccata pateretur. Significat item vitam innocentem ac sanctam
ac protestationem suae innocentiae, qui in insontis Iesu caedem non consentiat, sed tantum coactus importunitate Iudaeorum cogatur eum ad supplicium dedere, lavat manus coram toto populo. Voluit vero eo ipsius facto testatam fieri coram omnibus innocentiam Christi, qui revera non propter sua, sed tantum propter aliena peccata pateretur. Significat item vitam innocentem ac sanctam praestare, ut postea in voce MANUS dicam. Psal. 73. Utique frustra mundavi cor meum, lavi in innocentia manus meas: pro, frustra innocenter vixi, cum impiis et iniustis bene sit, contra autem bonis
vel in primis inclusum esse, ut doctores sibi invicem quotidianos lapsus ac offensiones condonent. Postremo, eodem symbolo voluit eos Christus docere modestiam ac humilitatem, ut quandoquidem ipsemet Dominus ac praeceptor, atque adeo viventis Dei filius, adeo semet humiliavit et exinanivit, ut non tantum Apostolis in coena, sed etiam omnes omnium nostrûm turpissimas peccatorum et poenarum sordes suo preciosissimo sanguine a nobis abluerit et exterserit, et insuper in se transtulerit: nos quoque vicissim non gravemur, nos infra infimos fratres demittere, et servi eorum fieri. Lavare in vino
spiritu ardoris aut purificationis. Ob metaphoram porro, de qua supra diximus, aut similitudinem quandam externae et internae lotionis, verisimile est Deum tum olim illos veteres lotionum typos ordinasse, tum etiam porro baptismi Sacramentum instituisse. Nam in Sacramentis constituendis Deus non tantum pro arbitrio voluntateque sua agit, sed etiam tales res aut elementa deligit, quae vel similitudine quadam externa, spiritualia beneficia pingunt, et veluti ante oculos ponunt. ut, sicut esus panis aut vini corporalem corporis nutritionem, ac deperditarum virium instaurationem operatur: sic
damnans, abscindens et abiiciens aliquid de instrumento generationis, et quasi fonte huius miserae propagationis ac vitae, totam hanc naturalem nativitatem, ipsumque naturalem aut carnalem hominem damnavit, ac ostendit pravitatem hominis non ex sola mala institutione aut consuetudine venire, seu tantum externum et accersitum quidpiam esse, ut Philosophi putarunt, sed in ipsa natura eius penitus insitum, atque adeo ipsum primum semen vitiosum et immundum esse: ideoque nisi totus homo prorsus denuo spiritualiter natus fuerit ex Deo, sit in aeternum periturus, qualibuscunque demum naturalibus
docere: propterea quod, quicquid de Deo vere dici potest, est laudabile, nihil est in eo vel indifferens, vel reprehensibile, ut in hominibus. Hinc Psalmi varia doctrinae genera ac formas continentes, laudes Thehilim vocantur. Quare cum in Psalmis et Prophetis laudare Deum iubemur aut dicimur, non tantum gratiarumactio, aut celebratio significatur. Laudare Deum usque ad laeticiam, 1 Par. 20, est, magna animi alacritate tractare verbum Dei In Deo laudabimus omni die, et nomini tuo [?: con-ebimur ] in seculum, Psa. 44. pro, Deum laudabimus, vel etiam de Deo gloria bimur, ac
Psal. 34. Benedicam Deo in omni tempore, semper laus eius in ore meo: In Domino laudabit sese anima mea: id est, gloriabitur et [?:-actabit ] . Gloriari in laude alicuius, Psal. 106, Ut gloriemur in laude tua: id est, ut iactemus nos felices, qui talem et tantum, tamque bonum ac laudatum Deum habeamus. Ad laudandum valde, lib. 2. Sam. cap. 14, Sicut Absalon autem non fuit vir pulcher in Israel ad laudandum valde: pro, [?:-t ] omnes eum laudarent: vel, ut val de esset eo nomine laudabilis. Laudatum invocabo Dominum, 2.
est, in eum finem Deo consecratus, ut ea occasione Deus laudetur. Laus ex hominibus: Rom. 2 dicit Apostolus, internae circumcisionis laudem esse non ex hominibus, sed ex Deo: pro, a Deo laudari et probari, atque adeo remunerari illam veram ac internam cordis circumcisionem, cum interim homines tantum illam externam cernant et praedicent. Sic et Rom. 13 dicit, Habebis laudem ex magistratu: id est, a magistratu laudaberis et approbaberis, ut obediens et iustus subditus, aut civis. Laus gloriae, Ephes. 1, aliquoties hic finis nostrae redemptionis et conversionis monstratur, ut simus in
gloriam praetulerit patri ac matri, quin et propriae saluti: sic et Imperator in legibus inquit, Clerici debent esse audaces in defendenda lege Dei. in auth. de non ali. aut permut. reb. Eccles. Malach. 3 praedicit Deus acrem reformationem, qua sit Meschias repurgaturus filios Levi: nempe, non tantum Iudaicum illud sacerdotium, quod falsae doctrinae accusavit ac convicit, sed et totam religionem, atque adeo populum aut Ecclesiam suam. Sic et Isa. 66, aut Hier. 33. ponitur nomen Levitae pro omnibus piis, seu veris cultorib. Dei. Praedicit enim ibi Deus, se assumpturum esse sacerdotes
legem vocamus, cuius summa est: Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Et: Qui fecerit ea, vivet in eis et, Maledictus qui non [?: pe--- ] serit in omnibus quae scripta sunt in lege. Postea [?: ] ubi homo adeo per primum illum tristissimumque lapsum corruptus est, ut non tantum bonas, aut etiam
optimas vires ac inclinationes ad obediendum Deo amiserit, sed etiam prorsus contrarias ac pessimas, Deo adversas ac inimicas nactus sit, utque per legem non nisi accusetur ac
vobis fieri ab hominibus, facite illis. Intelligitur autem utrunque dictum cum hac restrictione, quatenus scilicet de moralibus documentis aut praeceptis loquuntur, eatenus est illa eorum summa. Non auditores Legis, sed factores fore iustos, dicit Paulus Romanorum secundo: id est, qui non tantum audiunt ac docent legem, eiusque caeremonias utcunque observant: sed qui etiam reipsa ac factis, plenissimaque obedientia legi Dei satisfaciunt. Ibidem dicens Paulus eos qui sine lege peccarunt, sine lege etiam perituros esse: intelligit de iis qui legem Moysis non habuerunt, sed gentiles
et satisfacere conaretur. Actorum 21. accusatur Paulus, quod concionetur contra populum, legem ac locum illum. Ubi per legem tota Iudaica religio indicatur: locus vero significat templum, urbem, et terram sanctam. Opus legis esse in alicuius corde scriptum, Romanorum 2 habetur: id est, non tantum noticia ociosa aut speculativa, de qua Iudaei tumebant: sed etiam ipsa facultas ac studium obediendi legi Dei, atque adeo et ipsa obedientia. Dicuntur autem haec ibi conditionaliter non quod reipsa usquam in rerum natura, aut in ullo homine revera extent aut habeantur, nisi quatenus renatis
et qualicunque tractatione ac externa observatione legis, caeremoniis ac disciplina, iustos esse. Ideo istud eorum acquiescere mox hisce verbis depingit: Qui de lege gloriaris, per legis transgressionem Deum dedecoras. Opera legis, quibus Paulus adimit laudem iustitiae coram Deo, sunt non tantum caeremonialia (ut olim Origenes ac Hieronymus, et postea Sophistae ac Papistae, multique etiam hodierno die talia dicta Pauli corrumpere conantur, et sunt conati) non sunt etiam tantum moralia naturalibus viribus facta, sicut alii hanc sententiam corrumpere satagunt. Nam Paulus ibidem mox
per legis transgressionem Deum dedecoras. Opera legis, quibus Paulus adimit laudem iustitiae coram Deo, sunt non tantum caeremonialia (ut olim Origenes ac Hieronymus, et postea Sophistae ac Papistae, multique etiam hodierno die talia dicta Pauli corrumpere conantur, et sunt conati) non sunt etiam tantum moralia naturalibus viribus facta, sicut alii hanc sententiam corrumpere satagunt. Nam Paulus ibidem mox totam legem excludit ex iustitia, ut quae tantum indicet, accuset, et condemnet peccata, non autem tollat. Sicut et Romanorum octavo ait non esse datam legem quae iustificare ac salvare
Hieronymus, et postea Sophistae ac Papistae, multique etiam hodierno die talia dicta Pauli corrumpere conantur, et sunt conati) non sunt etiam tantum moralia naturalibus viribus facta, sicut alii hanc sententiam corrumpere satagunt. Nam Paulus ibidem mox totam legem excludit ex iustitia, ut quae tantum indicet, accuset, et condemnet peccata, non autem tollat. Sicut et Romanorum octavo ait non esse datam legem quae iustificare ac salvare queat. Et Propheta inquit, datam esse legem non bonam: id est, non vere salvantem. Praeterea Paulus pro hac phrasi opera legis saepe simpliciter opera
imputationem, esse remissionem peccatorum. Auget quoque vehementius hanc separationem iustitiae gratuitae ab omnibus bonis operibus, dum Romanorum decimo dicit, istas duas iustitias, imputativam et operariam adeo esse diversas, ut altera quidem plenissimam obedientiam flagitet, altera vero tantum credentibus contingat. quin etiam adeo eas inter se pugnare affirmat, ut qui legis aut operae iustitiam quaerant, iustitiam Dei aut fidei reiiciant et in sequenti docet, quod operum et gratiae iustitia [?: ] invicem destruant: sicut et ad Galatas contendit, quod qui perper
demum viribus praestentur, excludere. Consonat cum hac sententia Paulietiam Isaias, qui clamat, Omnem pietatem hominis esse ut florem agri, quin et omnem iustitiam eius eum pannum menstruatae. De hac loquutione dicetur aliquid etiam infra in voce Operum. Per legem dicitur [?: ] tantum cognitio peccati. Vulgus Iudaeorum, et etiam [?: ho- ] erna die operariorum, ita male verum sensum acusos legis intelligebant, ut crederent legem esse remedium contra peccata, et causam iustitiae ac vitae, efficereque ut tum vitemus futura, tum expiemus praeterita percata. At
est. Utraque enim doctrina excludit, sed diversa ratione: Lex quidem, dum obturat omne os, omnes concludit sub peccatum et iram: et dum cognitionem peccati, extremeque nostrae foeditatis nobis in faciem obtrudit. Evangelion autem, dum gravitam, precariam, aut (ut indicam) eleemosynariam tantum iustitiam nobis offert, exclusa prorsus meritoria. De hac igitur posterior exclusione gloriationis hic proprie Paulus pronunciat. Alioqui illam aliam exclusion em gloriationis cum [?: ] bi, tum in hoc ipso Capite satis urget. ut cum dicit [?: ] tum mundum fieri rerum
iramque ac poenas Dei nobis denunciet, vere iram, id est, damnationem ac poenas peccatorum efficit. Eadem etiam miseri hominis iram ac fremitum vicissim contra Deum excitat, dum eum sine fine ac modo urget, tum mandando ei talia, quae ab eius natura sunt alienissima: tum quoque vituperando non tantum eius opera consilia ac conatus, sed etiam ipsum totum ut distortissimum, utque hostem Dei, omnisque honesti, atque adeo et ex patre diabolo natum, et denique dum eum damnat aeternisque suppliciis addicit. Unde quasi diabolica quaedam commotio aut furor in homine contra Deum excitatur. Ita
totum ut distortissimum, utque hostem Dei, omnisque honesti, atque adeo et ex patre diabolo natum, et denique dum eum damnat aeternisque suppliciis addicit. Unde quasi diabolica quaedam commotio aut furor in homine contra Deum excitatur. Ita lex et Dei iram erga homines, et hominum erga Deum, non tantum declarat ac illustrat, sed etiam vere auget et accumulat. Ubilex non est, ibi nec peccatum: inquit idem gentium doctor, Romanorum quarto. Item quinto: Peccatum non imputatur, nisi existente lege. et, Peccatum esse mortuum, ubi non est lex: Romanorum septimo. Notum sane et certum est,
pravarum cupiditatum, quae absente aut ignorata lege non accidunt. sic ipsemet sine lege vixit. De quo eius sensu postea dicetur in voce Peccati plenius. Vique ad legem fuit peccatum, Rom. 5. i. inde a primo lapsu Adae usque ad instaurationem legis per Mosem factam. Asserit hic Apostolus, non tantum peccatum sed etiam eius poenam, nempe mortem ac damnationem, fuisse semper inde ab Adamo, etiam ante legem Mosaicam quae ingentia mala cum revera sine lege Dei existere nequeant, indeque omnem suam vim hauriat (legem enim causam esse, ut peccatum imputetur, magnifiat et puniatur: ut
et puniatur: alioqui si tale edictum aut lex non extaret, non imputaretur id peccatum, nec quisquam propterea damnaretur et puniretur. Quare necesse est tunc quoque fuisse aliquam legem, quam peccantes violarint, et a qua sint accusati, damnatique, ac morte puniti, cuius legis ista Mosaica sit tantum quaedam renovatio aut instauratio. Quare legem semper damnasse et punivisse peccatores, eamque eius genuinam vim esse, atque adeo non tollere peccatum, ut sit quasi prae cipua causa peccati, ut peccatum inde omnem suam vim habeat et hauriat, et sine ac peccatum esse aut nomino existere
ita ut Satan et regnans cordis malitia per segem non amplius tanto magis nos ad peccandum incitare, et pravas cupiditates irritare queat: sed, gratia Dei cor nostrum fovente, et Spiritu insuper sancto imbecillitates nostras adiuvante, incipiamus condelectari legi Dei: incipiamus etiam non tantum velle, sed et perficere, operante in nobis utrumque Deo, omnis boni fonte et authore. Rom. 7. varie omnino utitur voce Legis Apostolus. Primum enim videtur simpliciter ac in genere accipere legem pro omni lege, etiam prophana ac politica, cum dicit legem dominari tantum viventib. mortuos
Dei: incipiamus etiam non tantum velle, sed et perficere, operante in nobis utrumque Deo, omnis boni fonte et authore. Rom. 7. varie omnino utitur voce Legis Apostolus. Primum enim videtur simpliciter ac in genere accipere legem pro omni lege, etiam prophana ac politica, cum dicit legem dominari tantum viventib. mortuos enim huius vitae leges missos faciunt, tanquam extra suum dominium egressos. Deinde cum dicit, mulierem vivente viro lege devinctam esse, sed eo mortuo esse liberam ab eius lege: videtur significare ius aut obligationem mariti, qua soluitur mulier mortuo marito. Tertio, cum
tum accusantem, tum ad hunc a se ablegantem deseruimus transeundo ad Christum: et cuius iustitiam ac vitam non amplius quaerimus aut curamus, dum nos per solum Christum iustos ac salvos esse et fore credimus. Sic igitur morimur legi et vivimus uni Christo, cui nos in posterum addiximus. Nec tantum voto aut voluntaria migratione a Mose ad Christum dicit nos legi mortuos esse: sed etiam rei ipsius natura commutata, nempe extincto nostro vetere Adamo, aut carne, inque lex erat efficax, non tantum ad accusationem et damnationem; sed etiam ad
fore credimus. Sic igitur morimur legi et vivimus uni Christo, cui nos in posterum addiximus. Nec tantum voto aut voluntaria migratione a Mose ad Christum dicit nos legi mortuos esse: sed etiam rei ipsius natura commutata, nempe extincto nostro vetere Adamo, aut carne, inque lex erat efficax, non tantum ad accusationem et damnationem; sed etiam ad
excitandas in nobis pravas cupiditates et operationes, quas vetus Adam veluti maritus quidam noster cum Satana opera aut instrumento legis, tamquam quodam
circumcisio erat abominatio gentibus, cum divinitus mandabatur: nunc contra, postquam est abolita omnes circumcidi volunt. Quare tota fere Asia et Africa circumciditur. Talia innumera exempla deprehendere in vita possis, ubi nitamur ardentissime in [?: ve---- ] et cupiamus negata, tantum impellente nos sensu carnis nostrae, hostiliter bellum contra Deum gerente, eiusque domino ac patre diabolo. ¶ Hisce adde quae supra-dicta sunt de dicto, Ubi non est lex, ibi nec peccatum: et, Sine lege peccatum non imputatur: et, Lex iram operatur. Quib. simile est, quod hic addit
liberaret. Denique sub lege esse, est, a lege regi ac gubernari, ut puerum, ut carnalem, ut non spiritui ultro obedientem. Vide supra de abrogatione legis, aut liberatione a lege. Legis opera dicuntur, quaecunque lex precipit: praesertim autem Decalogus. Aliquido tamen, licet raro, videntur tantum ea dici opera legis, quae illa nobis extorquet, non quae gratia per nos efficit. Cum autem Paulus ex iustificatione opera legis excludit, dicens, Ex operib. legis non iustificabitur omnis caro, etc. tum simpliciter omnia nostra bona opera excludit, sive a renatis, sive a non
ac doctrinae Dei per illam spiritualem institutionem aut legis inscriptionem habeant, sicut fanatici quidam ex illis dictis contra Scripturam perperam ratiocinantur. Iacob. cap. 1 vocat legem perfectam libertatis, mandata Dei coniuncta cum animi regeneratione: ubi iam sunt non tantum mortuae ac fugaces noticiae, ut eae quae ex speculo concipiuntur, sicut ipsemet ibi loquitur, quales sunt eae quas sola lex in animali homine gignit: sed vivae, efficaces, permanentes, et in opere ipso vigentes. Talis vero lex dicitur esse libertatis, quia non amplius serviliter aut
sibi falsissime usurpare conatur, clamans in suis decretis: Omnes Ecclesias in tota Europa non aliunde quam Roma, et per Romanos doctores propagatas esse. Quod cum omnes historiae, tum et ipsamet acta falsissimum esse liquido convincunt. Lex Dei in alicuius corde tunc esse dicitur, cum is non tantum ore et externa hypocrisi, sed et vero animi affectu legem Dei sequitur. Sic dicitur Psalm. 37. Lex Dei in corde eius, ideo non nutabunt pedes eius: id est, ideo nec ipse declinabit ad falsam doctrinam aut pravam vitam, motus felicitate impiorum: nec Deus iratus eum, ut iniustum, perire
de innatis noticiis aut primis principiis, sed de noticiis ab effectu ratiocinando repertis. inquit. n. clare, invisibilia Dei ex operib. creationis considerata intelliguntur. Credatur ergo Paulo semet exponenti, de qua noticia agat. Expendatur et conferatur modo textus diligenter, et non unica tantum sententiola male torqueatur. [?: E- ] . n. hic talis quaedam Hebraea expositio, quae primum breviter aliquid proponit, postea id plenius exponit de qua in meo Tractatu de Hebraismis prolixius dixi, de simile exemplum mox in 2 cap. occurret. Verum adscribit ipsa
[?: ] vero magis evanescit ratiocinando, et [?: cogitationi- ] suis vacando. Satis commode hanc philosophicam [?: ] cognitionem comparaveris cum hominis [?: intuitio- ] : quem si forte fortuna subito oculis respicimus [?:-on ] ferentes tantum splendorem. nos summa [?: fe-ne ] ab eo ad terrena avertimus: sic sane et philosophi aliquando ratiocinando subito in aliquem quasi [?: ra- ] divini splendoris inciderunt, aut etiam impegerunt: sed mox inde oculos, aciemque mentis suae ad res terrenas, imo et ad
averterunt. Secunda est literae, aut pharisaica, seu hypocritica, quae ex doctrina de Deo et miraculis sine spiritu habetur: quae quidem est aliquanto clarior ac plenior priore, sed et ipsa admodum iustabilis, maleque fixa, radicata, aut fundata in nobis, et denique admodum ociosa et sterilis, tantum in speculatione consistens, excepta ista ieiuna ac arida carnis iustitia aut disciplina, quae aliquando ab aliquib. eiusmodi hypocritis praestatur. Postrema est, quae ex verbo et Spiritu sancto habetur, quae est et clarior aut plenior et firmior, ac etiam fructuosior, aut magis practica. De
ornatum pompa externae sanctitatis, corde autem inobedientem, seu sepulchrum dealbatum: hunc vero cordis obedientia aut circumcisione praeditum, sine ulla externa specie caeremoniariae pietatis. Ait ergo: Quod si forte aliqui Ethnici tales existerent, quales ibi depinguntur, nempe qui essent non tantum Auditores, sed etiam Factores, praesertim moralis legis, haberent legem Dei cordi suo inscriptam, quique natura ac sponte facerent ea quae Deus per scriptam legem praecipit et a Iudaeis exigit, licet frustra. Illi essent multo praestantiores futuri Iudaeis. Superbiebant enim Iudaei de suo
(ut ex sequenti, seu tertio, ubi est conclusio, apparet) probare, omnes homines, tum Iudaeos tum Ethnicos, ex aequo iniustos, ac peccato tum actuali tum originali perditos esse, nihil excellere alios prae aliis, omnesque perinde corruptos ac depravatos esse. Quare non revera, sed conditionaliter tantum Ethnicos Iudaeis praefert. Quid enim minus conveniret Paulo accusanti simul Iudaeos. et Ethnicos, atque adeo omnes mortales, quam Ethnicis tantam excellentiam pietatis ac iustitiae tribuere, quantam verba quaedam eius loci male intellecta sonare videntur? Secundo, in proxime praecedentibus
[?: ] lis est aut fuit, cui haec tanta bona, nempe ipsa vita aeterna, per sua opera innocentiamue contingere possit? Sed solet crebro sic lex sub umbra assertionis conditionaliter loqui, tanquam si essent aliqui, qui vere legem praestarent, quibusque praemia legis contingerent: ei tantum ponat conditionem, quod si usquam [?: aliquis- ] lis observator legis existeret, illi contingerent tanta praemia, ut qui fecerit ea, vivet in eis. Dabit unicuique secundum opera sua. Quae natura legalium locution, aut velamen Mosis, diligenter observandum est. Sic etiam Christus
simplicis assertionis: sicut etiam cum Dominus [?: legi---- ] rito de iustitia ac via salutis quaerenti responder: lege quid scriptum est? Hoc fac, et vives. non id [?: vol--- ] , aut quen quam esse vel fuisse, qui sic sit servatus, aut ipsum id effecturum: sed conditionem tantum impossibilem iustitiae sub simplici assertione proponit, [?: ut- ] sudans in eo stadio agnoscat suam impotentiam, et [?: ] bi quaerat quod ipse praestare nullo modo possit. Tertio, ipsa rei veritas idem flagitat. ubi enim tandem gentium fuerunt ulli Ethnici, qui
dicite, Servi inutiles sumus. Quis facit omnia? Nemo. Ponitur igitur hic
quis tandem est qui natura legem faciat aut fecerit, ut ibi mox sequitur: cum nemo eam etiam a doctrina Dei edoctus, vel tenuiter facere possit, quin et ipsi renati vix utcunque eius obedientiam inchoent? Quod si qui sunt, qui revera natura, aut naturalibus viribus legem Dei praestent, tum non tantum noticias, sed et totum ac plenum liberum arbitrium eis concedi prorsus necesse est: idque plane secundum Pelagianorum sententiam, et secundum illam Papisticam, quod veteres sint servati per legem naturae. Septimo, dicit Paulus, non aliquas qualescunque noticiolas esse illis honestis Ethnicis
est, ista tam significantia dicta Pauli conditionaliter, non assertive intelligi. Octavo ait, quod tales factores legis excusabit conscientia in extremo iudicio. Quis vero talis est, aut unquam fuit a lapsu Adami, quem sua conscientia in extremo iudicio. excusare possit? Conditionaliter ergo tantum ista, et non simpliciter ac assertive dicuntur a Paulo. Nono, iam ferme ad conclusionem tendens dicit, Circumcisio quidem prodest, SI legem facias. Quod SI legis transgressor es, tua circumcisio versa est in praeputium. Unde itidem manifestum est, tum hic conferri caeremoniariam iustitiam
iusti Ethnici. Ea enim manifeste indicat, totam illam collationem esse factam per conditionem. Solet enim conclusio summam totius rei aut sensus breviter colligere. Nam primum dicit in conclusione: Si igitur praeputium custodiverit iustificationes legis. non simpliciter affirmat, sed conditionem tantum ponit: SI, si inquit. et addit manifeste particulam illativam, ut appareat eum illam conclusionem ex praecedentibus inferre. Conferatur igitur propositio et conclusio, quorum solet idem plane sensus esse: atque adeo componantur etiam ipsae particulae et locutiones earum partium. Propositio
noticiis omnium mêtibus inscriptis, veluti imperfecti quidam partus, carentes, manci ac mutili. Postremo, fuerunt sane quidam et olim et hoc tempore qui intellexerunt haec assertive a Paulo dici: indeque illum deterrimum, et plane Ethnicum errorem extruxerunt, aliquos esse sine Christo servatos, tantum per legem naturae, ut praesertim Aristidem, Socratem, Aristotelem, Platonem, Ciceronem, Scipionem, Senecam, etc. Proinde, ne nos quoque in idem barathrum erroris ruamus, aut aliis tuendi occasionem praebeamus: sciamus et doceamus, haec Paulum non assertive, sed conditionaliter
evincunt, quod cum Iudaeo hypocrita de lege, circumcisione, et aliis caeremoniis, tanquam si per ea vere esset iustus, superbiente et gloriante, conferatur Ethnicus homo, istis omnibus externis iustitiis, aut iustitiae adiumentis carens, sed natura iustus: qualis nullus unquam fuit, aut erit: sed tantum conferendi aut redarguendi Iudaei gratia fingitur et proponitur talis persona, posito casu, quod si tales usquam gentium aliqui Ethnici fuissent, illi profecto prae Iudaeis iusti essent. Nec estid Sacris literis inusitatum, ut faciant collationes rerum non existentium cum praesentibus,
de Velamine Moysis prolixe ostendi. Aliqui opinantur hic Paulum accusare Ethnicos: et, quo eis adimat omnem praetextum excusationemve ignorantiae, illis tribuere innatam veri Dei cognitionem, in ipsis primis principiis. Quod falsum esse, pluribus rationibus demonstrare possemus, quarum aliquas tantum hic recensebimus. Quod igitur Caput secundum inde â principio contineat tantum reprehensionem Iudaeorum, ex hisce patet. Primum in hoc capite incipit tractare Apostolus de hypocritis quibusdam, qui etsi foris qualem cunque disciplinam servabant, intus tamen erant pleni sceleribus: et
et, quo eis adimat omnem praetextum excusationemve ignorantiae, illis tribuere innatam veri Dei cognitionem, in ipsis primis principiis. Quod falsum esse, pluribus rationibus demonstrare possemus, quarum aliquas tantum hic recensebimus. Quod igitur Caput secundum inde â principio contineat tantum reprehensionem Iudaeorum, ex hisce patet. Primum in hoc capite incipit tractare Apostolus de hypocritis quibusdam, qui etsi foris qualem cunque disciplinam servabant, intus tamen erant pleni sceleribus: et interea de illa qualicunque disciplina sibi eximie placebant, aliosque omnes
obiectionis occupatio, seu ratio, in hoc capite secundo posita, Non enim auditores, etc. non potest nisi ad Iudaeos referri. illi enim erant proprie auditores et factores legis. Sed haec occupatio, seu consultatio obiectionis, praecedentibus cohaeret. Igitur et praecedentia ad Iudaeos tantum referenda sunt. Quinto: In primo capite abunde accusavit et damnavit Gentiles, eosque de scientia iuris convicit, eorum inanes obiectiones refutans. Hoc prolixe et sufficienter egit in primo capite, in prima et secunda tabula. Cur ergo in secundo iam actum (ut dicitur) ociose ageret?
ergo potess eos reprehendere, sine omni reprehensione, aut peccatorum ipsorum commemoratione? Septimo: Cum [?: ] initium et finis secundi capitis in reprehensione Iudaeorum consistat, qua tandem ratione illud emblema reprehensionis Ethnicorum in medio esset insertum? Octavo: Non tantum non accusat Gentiles, sed etiam videtur eos maxime collaudare: dicens, eos esse [?: sibime- ] legem, natura facere quae legis sunt, iustificaturam eos conscientiam eorum in extrema die. An hoc est accusare eos? Nono: Non tantum noticias eis tribuere videtur, sed et summam
Ethnicorum in medio esset insertum? Octavo: Non tantum non accusat Gentiles, sed etiam videtur eos maxime collaudare: dicens, eos esse [?: sibime- ] legem, natura facere quae legis sunt, iustificaturam eos conscientiam eorum in extrema die. An hoc est accusare eos? Nono: Non tantum noticias eis tribuere videtur, sed et summam voluntatis bonitatem, inquiens: Nam sibimet sunt lex, natura faciunt quae legis sunt, opus legis est eorum cordibus inscriptum, et sim [?: ] quae necessario etiam voluntatem, eius'ue summam bonitatem complectuntur, ut ad illam
accusationes pertinerent, nedum praeferre Ethnicum Iudaeo? Est [?: ego ] plane supina oscitantia eorum, qui putant hic praestantem Ethnicorum naturam praedicari, cum Paulus [?: ] sce tribus capitibus studio id agat, ut omnes homines accuset ac condemnet, idque non tantum ratione [?: ] lium peccarorum, sed etiam pessimae ac [?: distorti- ] naturae, seu ratione extremae corruptionis originalis peccati. Verum age redigamus totum hunc Pauli [?: ] cum, eiusque dispositionem, in tabellam quandam, [?: ] eo clarius
. Ninomen Dei propter vos male audit inter gentes: quaemadmodum scriptum est Nam circumcisio quidem [?: pro-st ] si legem servaveris: quod si transgressor fueris, circuncisio tua in praeputium versa est.
cordis, circuncisio est quae Spiritu constat, non litera cuius laus non ex hominibus est sed ex Deo. IV. Conclusio est, quae summam praecedentium colligens, utrunque populum simul coniungit ac confert, ostendens quod si Ethnicus legem praestaret, esset vere iustus, et damnaret Iudaeum, qui tantum erat studiosus seu doctor ac auditor doctrinae legis et caeremoniarum. Quia non externus Iudaismus ac circumcisio, de quali Iudai superbiebant: sed cordis Iudaismus, qui in tali Ethnico vere esset, coram Deo valeat ac iustificet. Proponam autem hunc textum etiam aliter, si forte vel sic
Haec est perspicua dispositio textus Paulini, quae una cum praecedentibus rationibus liquido demonstrat ac evincit,
hic non reprehendi Ethnicos, non etiam simpliciter et assertive laudari, sed collatione tantum quadam conditionaliter Iudaeis praeferri: ut descriptione verae iustitiae, umbratilis et hypocritica illa Iudaeorum iustitia refutaretur, atque ita collatione, Ethnicorum Iudaei tanto magis accusarentur. Ex hisce rationibus ac dispositione manifeste apparet, primum et secundum Caput ad
verae iustitiae, umbratilis et hypocritica illa Iudaeorum iustitia refutaretur, atque ita collatione, Ethnicorum Iudaei tanto magis accusarentur. Ex hisce rationibus ac dispositione manifeste apparet, primum et secundum Caput ad Romanos nihil plane patrocinari libero arbitrio. In primo enim tantum praesentia Dei in suis operibus pene palpabilis praedicatur, quam utcunque ab effectibus et experientia ratio cinando Ethnici delibaverant: in secundo autem, tantum conditionaliter confert Apostolus sanctum Ethnicum cum hypocrita Iudaeo, non quod quisquam talis Ethnicus revera extiterit: sed
ac dispositione manifeste apparet, primum et secundum Caput ad Romanos nihil plane patrocinari libero arbitrio. In primo enim tantum praesentia Dei in suis operibus pene palpabilis praedicatur, quam utcunque ab effectibus et experientia ratio cinando Ethnici delibaverant: in secundo autem, tantum conditionaliter confert Apostolus sanctum Ethnicum cum hypocrita Iudaeo, non quod quisquam talis Ethnicus revera extiterit: sed ut ostendat, illam veram cordis obedientiam, non istam caeremonialem externorum membrorum, veram iustitiam esse, de qua Iudaei superbiebant. Quod non habeantur
Igitur nullum tale principium de unitate Dei habuerunt, Quinto quia liberum arbitrium est non solum, quo ad bonum, mortuum: sed etiam ad contrarium malum, [?: viu--um ] ac fervens, ut supra aliquoties abunde ostendi. Primum autem et optimum opus hominis est, agnitio Dei: quare non tantum omnem vim agnoscendi verum Deum amisit, sed etiam contrariam nactus est. Sexto, quia etiam ii populi qui doctrinam de uno Deo habuerunt, subinde ab uno Deo ad plures defecerunt, perpetuo illuc sicut aqua deorsum ruentes: olim post diluvium omnes gentes, postea Iudaei, postremo Papistae,
idoneitatem haberent, ut supra audivimus. Septimo, Paulus dicit, quod mundus per sapientiam [?: ] cognoverit Deum. Essent vero talia principia vel maxima hominis sapientia, ac per ea excitata, exculta ac illustrata, mundus Deum agnovisset: cum nunc omnis hominis sapientia tantum in corporalibus versetur, et in effectibus ac operibus Dei considerandis commoretur, ad ipsum vero artificem respicere prorsus nequeat: aut etiam si respicit, mos se ab eo, tamquam alieno et non ferendo obiecto, sicut cum solem aspicimu [?:-tat ] . Octavo, quia credere dicimur,
[?: caec-carens ] intellectu. Duodecimo, quia omnes pii [?: ] renati verbo, ac Spiritu sancto adiuti, toto vitae tempore gravissime sudant in perdiscenda ista ipsa [?: no- ] quod sit unus omnipotens Deus, creator providens, etc. Ergo ista noticia non tantum non est nobis [?:-ta ] , sed etiam est alienissima a nobis, contra quam nostra caro, vetus Adam, aut natur ale liberum [?: arbi- ] ex diametro pugnat, quaeque aegerrime [?: tenebrios- ] aut caecae menti nostrae inscribatur. Si et veteri [?:
hominines inculcarunt. Quarum narrationum de divorum apparitionibus, et religionum ac cultuum ortibus, omnes ethnici simul et Papistici libri ac Legendae plenae sunt. Sed quam eorum caecum cor ab ea noticia abhor [?: ruer-- ] , quam a primis patribus habuerunt, inde apparet, quôd non tantum non curaverunt unum Deum: sed etiam mox ad sua idola, atque adeo vanissimas vanitates, lapides, truncos, catos et canes recurrerunt. Ex hisce testimoniis ac rationibus manifestum est, noticiam veri Dei penitus ex corde hominis deletam esse, merasque ac longe tristissimas tenebras in pectore
Quid enim quaeso novit Philosophus de caelo et mundo, siquidem nescit unde sit, et quo tendat? Imo quid nos de nobis ipsis scimus? Videmus nos esse homines: sed quod hunc patrem, hanc matrem habeamus, an non credi hoc debet, sciri autem nullo modo potest? Sic omnis nostra cognitio seu sapientia tantum est posita in noticia causae materialis et formalis, quanquam in his quoque nonnunquam turpiter hallucinamur. Causam efficientem et finalem plane non possumus ostendere, praesertim (quod miserabile est) cum de mundo, in quo sumus et vivimus, item de nobisipsis est disputandum ac cogitandum.
et efficientem causam: id est, Deum ipsum: de quibus nunc NIHILO PLUS scimus, quam ipsae PECUDES, etc. Hactenus Lutherus. Aliqui tamen boni ac docti viri putant, esse omnino adhuc aliqua principia in homine de Deo. Non dicunt quidem illi de uno Deo, multo minus de vero Deo: sed tantum quod sit aliqua divinitas, et aliqua potentia supra hominem. A quibus quidem mea sententia non ita multum discrepat. Respiciunt enim illi, ut opinor, ad illud quod Paulus affirmat, inter opera carnis esse idololatriam: quod etsi ad pravas ratiocinationes et prophanam audaciam, quidvis in
sentire, esse adhuc in homine quoddam perversum ac distortum lumen (ut supra in Libello de Originali peccato et libero arbitrio prolixius disseruimus) quod verum quidem Deum, eiusque religionem ut extremam stulticiam damnet, falsos vero deos ac cultus pro veris monstret: ut sicut olim imago Dei tantum verum Deum monstravit, ac repraesentavit, ita nunc contra haec praesens Satanae imago idola ac falsas religiones, ipsosque diabolos monstret, ac colendos esse praescribat ac praecipiat. Tale quoddam fallax, impostorium aut deceptorium lumen, aut prima principia esse iam in homine, facile
id est, de numero filiorum et haeredum Dei. sicut et Paulus Roman. 9 cupit fieri anathema pro fratribus. id est, separari a salute, damnarique pro eis. Est vero ad moderandam fatalem aut Stoicam quorundam sententiam de aeterna fatalique electione utile observare, quod Deus Moysi respondet, se tantum eos delere de tali libro, qui sibi peccent. Ergo ille liber est non fatalis quaedam electio, in quen tantum aeterno quodam decreto quidam [?: ] homines delecti et inscripti sunt, quos impossibile est ullis peccatis inde expungi, aut contra alios ullas ob causas in eorum album
id est, separari a salute, damnarique pro eis. Est vero ad moderandam fatalem aut Stoicam quorundam sententiam de aeterna fatalique electione utile observare, quod Deus Moysi respondet, se tantum eos delere de tali libro, qui sibi peccent. Ergo ille liber est non fatalis quaedam electio, in quen tantum aeterno quodam decreto quidam [?: ] homines delecti et inscripti sunt, quos impossibile est ullis peccatis inde expungi, aut contra alios ullas ob causas in eorum album referri. Hic enim clare audimus, ob peccata homines inde expungi, et proculdubio ob veram iustitiam, qualis
Sed in Theologia, liberum arbitrium non iuris libertatem aut potestatem significat, ut scilicet quis iuris vinculis sit solutus, possitque agere quod ei libeat, quam nulli creaturae Deus concessit, non etiam libertatem aut liberam potestatem in rebus adiaphoris, ac non omnino ius, sed virium tantum libertatem, ut ille de facto, non de iure sese vertere vel ad bonum, vel ad malum, vel ad res medias, aut quocunque demum libeat, nulla habita ratione iuris, possit. Voluerunt autem quidam prorsus ex Theologia explodi hanc appellationem, ut Lutherus et Calvinus: ne, cum nulla talis res
et non [?: ] da: ut, litigare in foro illis per se quidem licebat: fas quoque per se erat in idoli templo versari, et de [?: sacrifi- ] idoli comedere: sed quia id fiebat cum scandalo proximo non licebat, non conducebat aut aedificabat: quin [?: poti- ] non tantum proximum destruebat, sed etiam ipsum [?: ] cientem sub alienam potestatem subiiciebat: idest, [?: ] nerabat peccato, ira, ac poenis Dei. Ipsa quoque [?: ] cupiditas rerum per sese licitarum, servum facit suum sectatorem. Potuit Paulus etiam ad
Paulum loqui. Duplex igitur distinctio rerum in hoc textu consideretur: Quod videlicet res aliquae vel per sese quidem sunt licitae, ut tamen interim ratione circumstantiae alicuius, et veluti per accidens fiant illicitae, vel sunt licitae in illo infimo gradu iuris permissionis, aut tolerantiae tantum cuiusdam: ut cum in communi vita dicitur, Feras, non culpes, quae mutare non potes. Qualia sunt plurima, quae quasi in extremis finibus iustitiae ac iniustitiae habitant, de utroque aliquo modo participantia. Plurima sane quotidie fiunt ab hominibus quae etiamsi licent aliquo modo non tamen
culpes, quae mutare non potes. Qualia sunt plurima, quae quasi in extremis finibus iustitiae ac iniustitiae habitant, de utroque aliquo modo participantia. Plurima sane quotidie fiunt ab hominibus quae etiamsi licent aliquo modo non tamen sunt utilia, multo minus necessaria. Verum Paulus vult nos tantum actiones autres optimi illius iuris adhibere, quod non tantum licet, sed et conducit, aedificat proximum ac Ecclesiam, et denique veram libertatem pii hominis conservat. Ponantur ergo sane hi gradus iuris, aut eius quod alicui licet, quo hinc tanto clarius tales periphrases iudicari queant,
in extremis finibus iustitiae ac iniustitiae habitant, de utroque aliquo modo participantia. Plurima sane quotidie fiunt ab hominibus quae etiamsi licent aliquo modo non tamen sunt utilia, multo minus necessaria. Verum Paulus vult nos tantum actiones autres optimi illius iuris adhibere, quod non tantum licet, sed et conducit, aedificat proximum ac Ecclesiam, et denique veram libertatem pii hominis conservat. Ponantur ergo sane hi gradus iuris, aut eius quod alicui licet, quo hinc tanto clarius tales periphrases iudicari queant, positis speciebus liciti. I. Licitum mandatum, est
videlicet per meram tolerantiam, per concessionem, per indulgentiam, per dispensationem. Primo quidem modo permittit Deus omnia mala, prout in superiori cap. ostensum est. Secundo vero modo permittit, id est concedit minora bona. Quoties enim maius bonum non est praeceptum, sed tantum odo consultum, toties minus eiusdem generis permissum intelligitur. Matrimonium est permissum, non utique tanquam malum, sed tanquam minus bonum, dicente Apostolo: Si acceperis uxorem, non peccasti: et si nupserit virgo, non peccavit: tribulationem tamen carnis habebunt huiusmodi. Ego autem
in legib. Philistaeorum. Per unum ergo genus idololatriae ac idololatrarum videntur omnis generis idololatrae a propheta eo loci notari, et accusari.
LIMUS. vide LUTUM.
LINEA. vide REGULA.
LINGO, verbum solum hoc non videtur aliquem Hebraismum habere, sed tantum cum aliis vocib. coniunctum. Lingere terram, significat alicui subiici: sumpta locutione a more Asiaticorum, qui incurvando sese, aut etiam plane in terram prono corpore prosternendo, subiectionem suam indicabant. Dum. n. ita humi sese sternunt, videntur pulvere aut terram lingere. Aliqui
linguas aut genera sermonis habent. Danielis 3. 5. 6. 7. Zach. 8. et Apoc. 5. 7. 10. et 11, multum ita usurpatur. Quarto, aliquando videtur ipsa intima, aut etiam cor significare: ut Psal. 10, Sub lingua eius perversitas et dolus. Item, Venenum aspidum sub lingua eorum. i. tantum fraudes, scelera, ac perniciem bonis meditantur et struunt. Sic Ps. 52, Contritionem cogitat lingua tua. Vicinum huic est quod sententias aut voluntates nonnunquam significat: ut Psa. 55, Dissipa linguas eorum. i. distrahe sententias aut voluntates. Quinto, lingua aliquando dicitur de
Paulus in Corinthiis, quod peregrinis linguis garriebant, quantumvis praeclaras res dicerent, sine sensu, intellectu ac utilitate multitudinis. Quare vult aut adhiberi interpretem, qui pium sermonem peregrina lingua dictum plebi exponat: aut tacere eum qui habet donum linguarum: aut submisse tantum sibi ac Deo loqui, semetipsum excitare, et Deum celebrare. Linguis loqui, ibi admodum crebro ponitur pro peregrino sermone loqui. Protrahere linguam erga aliquem, est contumelioso gestu oris exerta lingua eum deridere. Isai. 57. Contra quem dilatastis os, protraxistis linguam? Tali enim
24, Quis ascendet in [?: monte- ] Domini? quis stabit in loco sancto eius? id est, quis intrabit in regnum caelorum? aut etiam quis vere computabitur in Ecclesia?
LOCUSTA, animal notum ubique est, sed tamen in Sactis haec vox varie accipitur. Psal. 109, tantum similitudinis gratia adhibetur: Excutior ut locusta id est, cogor esse vagus, nusquam habeo satis certas et totas sedes, sicut locusta subinde ex alio loco in alium [?: ] titat. Sic et Ierem. 45 comparationis gratia [?: nomin-tur ] , Multiplicabuntur prae locustis:
Exo. 34. Ps 30 103, ac saepissime alias. Contrarium huic virtuti vitium et locutio est,
vel
possumus in hac re agere aliud, non est nostri iuris vel promittere vel recusare. Non loqui a bono ad malum cum aliquo. Gen. 31, Cave ne loquaris cum Iacobo a bono ad malum: pro, nihil ei male feceris aut dixeris. Non prohibetur Labano simpliciter omnis sermo aut actio erga Iacobum, sed tantum mala. Contri autem, cum Absalon dicitur non loquutus esse cum Amone a bono ad malum, 2 Sam. 13, videtur dici quod prorsus non sit cum eo loquutus. Loqui in aliquem, est ei detrahere. ut Num. 12, Maria et Aaron dicitur locutus in Moysei. Significat haec Locutio etiam testari, ut mox
alicui, est narrare ac recensere ei. Gen. 20. Loquutus est universa verba haec in aurib. eorum, et timuerunt illi viri valde. i. narravit, recensuit eis visionem nocturnam. Loqui in animam alicuius est testari contra eum. Num. 35. Testis unus non loquetur in animam, ut moriatur. i. non tantum valere debebat eius testimonium, ut propter illius testificationem interficiatur quisquam. Loqui hic non tantum testari significat, sed etiam valere aut accipi eius testimonium. Alibi Loquutus est in animam suam, significat suo sermone sibiexitium parare. 1 Reg. 2. Dicit id Salomon de
illi viri valde. i. narravit, recensuit eis visionem nocturnam. Loqui in animam alicuius est testari contra eum. Num. 35. Testis unus non loquetur in animam, ut moriatur. i. non tantum valere debebat eius testimonium, ut propter illius testificationem interficiatur quisquam. Loqui hic non tantum testari significat, sed etiam valere aut accipi eius testimonium. Alibi Loquutus est in animam suam, significat suo sermone sibiexitium parare. 1 Reg. 2. Dicit id Salomon de fratre suo Adonia. Loqui super cor, est loqui grata ac suavia, aliquido et consolari. Sic Sechem super cor
cum Ioab iubet Davidem loqui super cor servorum suorum, 2. Sam, 19. i. grata dicere, eos de strenua pugna collaudare, eisque gravas agere, et praemia polliceri. Nihilominus reperitur etiam in alio sensu haec eadem locutio. ut 1 Sam. 1, Anna loquebatur super cor suum. i. in corde suo orabat, et tantum labia motabat. Loqui mendacium. Psal. 5, Perdes loquentes mendacium: i. eos qui falsa loquitur, praesertim falsam doctrinam, quae crebro in Sacris literis mendacium vocatur, quasi per excellentiam [?: ] emphasim: sicut contra, vera, crebro solet vocari ventas.
est, De terra loqui, Is. 29. Et humiliaberis, de terra loqueris: i. humiliter. Mox sequitur, Et e pulvere humile erit eloquium tuum. Loqui lingua, aut mente: 1. Corint. 14. Lingua loqui, est peregrina lingua celebrare Deum, ut est Actorum 2. Apud Corinthios communes Christiani tantum linguam aut sonum dicentis audiebant, mente vero non asseque bantur. itaque erat illis sonus sine mente. Sed mente loqui, est intelligibili sermone loqui, ita ut imperitus auditor non tantum sermonem aut sonum, sed etiam mentem aut sententiam loquentis in sermone cernat ac intelligat.
loqui, est peregrina lingua celebrare Deum, ut est Actorum 2. Apud Corinthios communes Christiani tantum linguam aut sonum dicentis audiebant, mente vero non asseque bantur. itaque erat illis sonus sine mente. Sed mente loqui, est intelligibili sermone loqui, ita ut imperitus auditor non tantum sermonem aut sonum, sed etiam mentem aut sententiam loquentis in sermone cernat ac intelligat. Non ergo hoc discrimen linguae et mentis, ratione dicentis accipiendum est (nam proculdubio etiam linguis loquentes, sunt simul mente seu ex animo lo quuti, sicut inquit Paulus de loquente lingua:
gratias agis Deo, sed alius non aedificatur) Sed ratione audientis, quia (ut dictum est) imperitus mentem loquentis peregrino sermone non pervidebat: quin nec ipsius quidem sermonis mentem, sensum aut sententiam: erat ei sonus sine mente. Sed intelligibili sermone loquentis mentem quoque, non tantum sonum, in oratione perspiciebat. Sed de voce Mentis, infrâ suo loco.
Loqui Deum in prophetis ad homines, Hebr. 1. plerique ibi putant esse quendam Hebraismum, quod Beth significet idem quod per, sicut sane saepe instrumentum notat. Sed Christus Matth. 10 videtur in dicare
[?: he- ] Nabalus est austerior et in humanior, quam ut quis [?:-sit ] talia cum eo colloqui. Loqui etiam pro agere, aut operi. Hebr. 12, Sanguis Christi meliora loquitur, quam [?:-belis ] : i. Deum nobis placatum efficit, cum alter ad vinctam eum inflammet. Non tantum est
dicunt, quod locutio sermoque eius testatur eum esse Galilaeum: i. eius dialectus. Porro Iohan. 8, magis sermonem ipsum aut orationem, quam idioma aut dialectum sonare videtur, cum dicit Christus, Quare locutionem meam non percipitis. Non negat eos intelligere eius linguam, aut loquelam: sed tantum, quod conciones doctrin amque ipsius nec possint nec velint intelligere ac recipere.
Dixi supra, discrimen esse inter verbum Dicere et Loqui, quod hoc generalius quiddam ac incertius notet: illud vero de certo, ac plerunque indicativo sermone dicatur, cum videlicet aliquid clare
indutus sacco. Pars pro toto ponitur, Ierem. 48. Describitur autem ibi luctus, ac per eum indicantur calamitates, unde is luctus oriturus erat. Saccus enim seu sordida vestis signum doloris erat veteribus, ut alibi dicetur. Super lumbos habere manum, significat dolorem ibi existentem, qui non tantum parturientibus, sed etiam valde moerentibus accidere solet. Sicut Ier. cap. 30, tali nota per effectum causam indicans, gravissimam Iudaeorum calamitatem declarat, in quiens: Interrogate quaeso, et videte, an pariat masculus. Quare video ego omnes viros habentes manus super
assumit, quia nullam habet certitudinem sententiae, nec firmitatem propositi: ideo dicit Eccles. cap 27. Stultus ut luna mutatur. Per Lunam [?:-liqui ] volunt Apocal. 6 Ecclesiam notari, quia illa modo splendidior apparet et crescit, modo minuitur ac obscuratur, et tantum non aboletur, donec gloriosior denuo resurgat: et quia perinde a suo sponso illuminatur, sicut luna a sui solis aspectu, quo post tergum eius abeunte tota quasi evanescit. Luna etiam mensem aliquando significat: quod Hebraei Lunares menses habebant, incipientes ab uno novilunio ad aliud:
3, maledicit diei nativitatis suae dicens, In numerum lunarum non veniat dies illa: pro non computetur in mensem. Hic etiam iudicari potest, miraculosam fuisse eclipsin tempore passionis Christi factam, ut quae circa medium mensis aut lunae acciderit, nempe circa plenilunium, cum tantum in novilunio accidat, latitante post lunam sole, [?:-e ] nos aspicere possit. Quare naturales eclipses solis necessario apud Iudaeos acciderunt in fine mensis. Luna erubescet. Isaiae 24, Itaque Luna erubescet, et pudefiet Sol: id est homines prae magnitudine afflictionum pu
antea fures, latrones, tyranni, aut alioqui avari, postea conversi vivent amanter cum aliis miseris ac pusillis. Posses autem simpliciter dicere, esse talem loquutionem, quae summam pacem ac securitatem huius regni denotat. Agitur enim de spirituali pace conscientiae, et cum Deo, non externa, ubi tantum vita aut pecunia tuta erit. Quod porro Christus dicit, se mittere Apostolos, et alios pios, praesertim doctores, in mundum perinde pessimis hominibus refertum. ac si mitterentur oves aut agni inter lupos, Matth. 10 et Luc. 10. perspicua similitudo simul ac sententia est.
et aurum sicut lutum platearum. Saepe Deus comparatur figulo, nos vero eius creaturae luto. ut Isaiae 29, 45, 64, Ierem. 18, Rom. 9, et saepe alias: quam similitudinem et Lutherus piae memoriae, ad declarationem conversionis et regenerationis non falso accommodavit. Verum hodie non tantum Lutherus, sed et Deus ipse cum hac sua similitudine a Synergistis et Philosophotheologis ac Sophistis et Papistis ridetur. Dan. cap. 2 narrat, se vidisse visionem, qua sub specie statuae quatuor Monarchiae depingebantur. Eius pedes ait fuisse partim ferreos, partim luteos, aut
Psal. 43. Emitte lucem tuam, et veritatem tuam, et ipsa me deducent in montem sanctum tuum, et in tabernaculum tuum: id est, tuum verbum et spiritus intus docens, me ad tuam religionem, ad tuum favorem, et ad teipsum perducent. Pro re valde bona ac salutari ponitur, non tantum eum Christus sic vocatur, ut Iohan. 1, qui et sol iustitiae dicitur: sed et alias. Sic Isaiae 59, et Iob 30, Expectavimus lucem, et ecce tenebrae: id est, res secundas ac liberationem Dei speravimus, sed poenae eius crescunt quotidie. Sic et in praecedenti Capite inquit: Si protuleris
iustitiae cum iniustitia? Quae communio luci cum tenebris? idem utrunque membrum aut colon dicere [?: ] detur. Lux interdum ponitur pro vita, quia viventes luce hac fruuntur. Iob 3. Quare dedit afflicto lucem. Mox semet exponens addit: Et vitam amaris anime. Significat vero non tantum temporalem hanc vitam, sed et spiritualem. ut Act 26. Primus ex resurrectione mortuorum erat, annunciaturus lucem populo et gentibus: id est, vitam aeternam. Sic et Latini lucem pro ita ponunt. Catullus:
aeternam. Isa. 42 et 49: sicut supra ostendi, lucem notare tum noticiam, tum et aliquod ingens bonum, atque adeo felicitatem ipsam. Talis Christi [?: ] prolixe promittitur Ecclesiae, cap. 60 Isaiae: ubi etiam dicitur, quod non lucebit amplius piis sol ac luna, sed tantum Meschias erit ipsorum Lux, scilicet in hac [?: ] , quo ad spirituale regnum: et in altera, omnia sua bona ex solo Christo habebunt.
¶ Porro etiam cum magis proprie vox haec accipitur, suos quosdam Hebraismos et obscuritates [?: hab- ] , quas percurram.
] aut simulantes ovem. 2. Corinth 6. lucem inaccessibilem habitat Deus: 1. Timoth. 6. id est, in [?: ] gloria ac felicitate agit quam nulla creatura habet, ut habere potest: sicut ibidem dicit, quod solus habeat immortalitatem, scilicet summam, et originaliter. Creatae tantum eius beneficio ac participatione habent, quod habent, idque multo imperfectius ipso.
LUMEN, idem valet quod lux, et in Hebraeo [?: ple-e ] idem vocabulum
earum carnes venduntur. Utitur hac voce [?: ] 1. Corinth. 10. dicens, quod citra omnem [?: percun-tionem ] ac dubitationem sit emendum ac fruendum quidquid in macello venditur. Ubi id aliqui accipiunt de omni cupediarum ac esculentorum genere, quod hac voce Romani non tantum pro loco venditarum carnium, sed etiam aliorum obsoniorum usi sunt. Verum satis ex ipso contextu apparet, Paulum loqui tantum de sacrificatis carnibus, et macello, ubi illae tunc promiscue cum prophanis aut non sacrificatis vendi solebant.
MACTATIO, significat quidem ipsam
] ac dubitationem sit emendum ac fruendum quidquid in macello venditur. Ubi id aliqui accipiunt de omni cupediarum ac esculentorum genere, quod hac voce Romani non tantum pro loco venditarum carnium, sed etiam aliorum obsoniorum usi sunt. Verum satis ex ipso contextu apparet, Paulum loqui tantum de sacrificatis carnibus, et macello, ubi illae tunc promiscue cum prophanis aut non sacrificatis vendi solebant.
MACTATIO, significat quidem ipsam actionem mactandi: sed tamen ob Hebraeum verbum
sane posterior sensus magis probatur. nam et ante et post describit malorum conatum in perdendis bonis. Praeterea
vox valde usitata est, et significat doctorem. Ponitur enim pro Graeca
omnis paternitas, omnis bonitas et omnis sapientia profluit: perfectione igitur, et origine, aut communicatione solus est Magister. Notabilis quoque locus est Iohan. 3 [?: ] dicit ad Dominum Nicodemus: Rabbi, scimus quod Deo venisti magister. ubi prior vox Rabbi, aut Magister, est tantum quasi dignitatis et honoris [?: appellat- ] posterior vero didascalos, aut Magister, est [?: funct- ] Quod ergo affirmat eum esse aut venisse magistrum [?: ] Deo: sentit, eum esse divinitus missum doctorem [?: ] praeceptorem populo Iudaico,
nondum vel corruptionem vel renascentiam hominis nosti? Sic Paulus 1. Tim 1 dicit, se esse a Deo constitutum Magistrum gentium: id est, ordinarium Apostolum aut doctorem. Ad Rom. [?: ] vero: Confidis te esse Magistrum imperitorum: et Hebr. 5. Cum deberetis esse Magistri: significat tantum aptum et doctum ac docendum, seu (ut ita dicam) in potestia magistrum. Magistri mendaciorum, 2. Pet. 2, seductores vocantur: Prurientes auribus, coacervabunt sibi doctores aut magistros. 2. Tim. 4. id est, cupiditate [?: norum ] doctrinarum subinde alios atque alios
est, ingens et mirabile beneficium in me contulit. Ad magnificandum, 1 Paralip. 22, Aedificata est domus Domini ad magnificandum: id est, valde magnifice, vel splendide extructa est.
MAGIS,
gentem integram hac voce notat, eamque [?: ] tam in Perside quam in Media collocat. Non tamen nego, aut negari potest, quin Magi sint vocati docti Persarum aut Babyloniorum: quorum Strabo, Plutarchus, Iustinus, et plerique Historici meminerunt: qui forte [?: ] quandiu tantum licitas scientias tractaverunt. Postea tamen accidit, ut vel illi eruditi, eorumque scientiae paulata degeneraverint ad ociosas ac curiosas, atque adeo etiam superstitiosas et impias scientias, vel impiarum scientiarum professores se quoque hoc honesto nomine orare praesumpserint. Quare
id in clara luce intueri non velit aut possit, et homines id abominentur, et denique ipsa terrae superficies eo pollui videatur. Quare mandavit Deus talia cadavera quamprimum removeri, et veluti sub terram abscondi. Tanto vero magis id de cadavere suspensorum dicitur, quam de aliorum sontium, quod tantum idololatrae et blasphemi suspendebantur in ligno: tametsi et alia cadavera insepulta putabantur polluere terram, idque non tantum apud Iudaeos, sed et apud Ethnicos, ut Sibylla Aeneae canit inquiens:
mandavit Deus talia cadavera quamprimum removeri, et veluti sub terram abscondi. Tanto vero magis id de cadavere suspensorum dicitur, quam de aliorum sontium, quod tantum idololatrae et blasphemi suspendebantur in ligno: tametsi et alia cadavera insepulta putabantur polluere terram, idque non tantum apud Iudaeos, sed et apud Ethnicos, ut Sibylla Aeneae canit inquiens:
ei, neque erit malignum cortuum, cum dederis ei. pro, hilari ac spontaneo animo iuvabis eum. Paulo post dicit paulo clarius, Ne sit durum in oculis tuis: id est, ne tibi sit grave, ne quasi invitus gemensque ei benefacias. In eodem prorsus sensu etiam dicitur oculus malignus, pro homine qui non tantum non gaudet ac laetatur consideratione alienae felicitatis: sed etiam invidet, si quid amplioris commodi alteri contigisse cernit: aut certe, ut minimum, nihil boni facit egentibus. Deuteronomii decimoquinto. Cave tibi ne malignus sit oculus tuus in fratrem mendicum: id est, ne sis
aut etiam gaudent de iis. tristia enim sub aspectum venientia, movere debebant. Vetus alio qui, aut Vulgata versio, crebro Graecum
argentea, verbum suo loco dictum: id est, mirifice rem, hominem aut actionem, sermo comeniens circumstantiis, loco, tempori, et hominibus, ornat, decorat ac iuvat.
MALUM varie distinguunt: quod aliud sit naturale, aliud morale: item aliud culpae, aliud poenae. Malum naturale est tantum in creatura intelligente, in diabolo et homine. Est autem proprie, omnis dissonantia talis creaturae, a lege et iustitia et voluntate Dei: id est, ipsa prava natura, et praesertim cor hominis, eius mali habitus saevitia, pravae cogitationes ac motus animi, et denique omnes actiones. Hoc idem
ordinationis in creaturis non intelligentibus, et etiam in homine, quatenus est non intelligens: ut sunt morbi, mors, et omnis omnino destructio. Haec etiam mala ponae dicuntur, et sub nomine Mortis et poenae rectissime comprehenduntur. Verum cum non sit nostri instituti de rebus ipsis, sed tantum de vocibus, quatenus obscurae sunt, aut hebraizant, disserere, ad enumeranda huius vocis significata progrediamur. ¶ Dixi superias de significatione vocis BONUM: quare cum haec sit illi contraria, haud difficulter inde quoque huius significationes haberi poterunt. Significat vero admodum
multae sunt distinctiones. alias enim in genere pro tota mole peccati, aut universali iniustitia ponitur: alias pro speciali, qua proximum laedimus. Pro tota iniustitia, aut omni genere peccati [?: ] vitii, ponitur in hisce exemplis. Genesis sexto et octavo, cor humanum dicitur tantum malum inde ab ima infantia. ubi non unum aliquod vitium, sed omnia simul Scriptura homini tribuit. Psalm. 34, et Isaiae 1. lib 1 Discede a malo, et fac bonum. Proverb. 3 et 4 Discede a malo Rom. 2. Tribulatio et angustia super omnem animam hominis operantis malum. Eadem locutio est
malum invenire aliquem. Iob 31. Si laetatus sum in contritione osoris mei, et si exaltavi quando invenit eum malum. id est, quando ei aliqua calamitas accidit. Sic Gen. 44 dicitur: Ne videam malum, quod inveniet patrem meum. Sic et Exod. 18. Facere malum, est semetipsum laedere: sed id tantum reperitur 2. Sam. 22. Quomodo dicemus, mortuus est infans. et faciet malum? Sic supra exposui illud Levit. 5. Iurare malefacere: et Psal. 15. Iurat ad malum, et facit. id est, rem sibi difficilem ac molestam. Compleri malum contra aliquem: pro, imminere ei iamiam
aut
coegit addere literam nun, ut dicerent Manhu Manhu. [?: ] de igitur retenta est vocula Man. Alii volunt [?: venire- ] Mana praeparare: quasi dicerent praeparatio, id est, cibus divinitus nobis in hac solitudine praeparatos. Veron quod fuerit inquisitio seu interrogatio tantum admirantium, et quaerentium quid nam illud esset: tum responsio Mosis, tum et versiculus 15 praedicti capitis satis [?: ] denter monstrat. Sic enim ibi legitur: Et viderunt filii Israel, et dixerunt quisque ad pro ximum suum, Manhu? [?: Qu-- ] nesciverunt Manhu, id
non obscure explicat, ipsum vere caelestem panem, cuius merito ac vivificatione essemus spiritualiter pascendi, et in aeternum victuri.
MANDO
quod idem voleat ac bescheidt, responsum, rescriptum, instructio, non severum mandatum. Manda remanda, habetur in Vulgari versione Isa. 28. de quo loco et verbis dicetur in Praeceptum. Mandare, aut praecipere in generali quadam significatione interdum prohibere significat: quia non tantum affirmativa, sed negativa praecipiuntur aut mandantur: illa ut fiant, haec ut non fiant. Sic etiam vox Praecepti utranque speciem denotat. Sic saepe in Mose reperitur: Si quis peccaverit, et fecerit aliquid eorum quae praecepit Deus, et prohibuit. Mandatum, aut manducata testimonia,
tempore. Aliquando etiam augmentum simul rei alicuius indies crescentis notat. Secundo Samuelis decimotertio: Quare sic es macer in mane in mane. id est, in dies magis: quod animadverto, cum mane venio te salutatum. semper igitur sequenti mane es magis macilentus, quam priore. Aliquando etiam tantum semel positum mane talem vim obtinet. Amos quarto: Afferte mane sacrificia vestra. id est, quolibet die. Psalm. 92. Annunciare mane misericordiam tuam. id est, singulis diebus. Mane surgere, et aliquid agere, pro sedulo aliquid agere. Ierem. vigesimoquinto: Et locutus sum ad vos mane
procutere. 1. Samuel. 26. Quis extendet manum suam in Christum Domini, et erit innocens? Extendere aut expandere manus, est etiam vocare, innuere. Isaiae 65, et Rom. 10. Tota die expandi manus meas ad populum rebellem: pro, frustra eos vocani et invitavi toties, et tam sollicite. Non enim tantum voce significamus voluntatem nostram, sed et manu innuimus. Proverb 1. Eo quod vocavi, et renuistis: extendi manus, et nemo respexit. Sic et Levare manu, Isaiae 13. Exaltate vocem, et levate manum. Extendere manus ad aliquid, omnino in genere significat aliquid conari, agere,
civitatibus Iuda adhuc transibunt pecora ad manum numerantis. Manus ad manum, significat vel coniunctionem virium, vel confoederationis et conspirationis Prov. 11, Manus ad manum non erit innocens malus: id est, non evadet poenas, non habebitur a Deo pro insonte. Esse alicui ad manum, non tantum Hebraei, sed et Latini acGermani dicunt: pro, uti eius opera multum. Filii Davidis primi erant ad manum regis: pro, eorum opera potissimum utebatur rex. Nehem. 11, Erat ad manum regi in omnire ad populum: id est, plurimum utebatur eius opera in omnibus negociis cum populo agendo.
et immundas vocat: quod supra in voce Communis prolixius est expositum. Manibus operari, 1. Thess. 4, est, quacunque demum iusta opera aliquid agere aut moliri, et ea ratione victum quaerere. Characterem Antichristi in manu et fronte accipere, est, non totum Antichristianismum, sed tantum aliquas eius partes, notas aut vestigia accipere, ut proprie in Adiaphorismo factitatum est: tametsi ibi quoque aliqui nimis profunde sese in abominationes illius meretricis immerserint. Quod vero frontis potissimum, et manus, praesertim dextrae, facit mentionem, id idem est: quia frons est
] iam Ecclesiae sanandi serventur: sed tanquam peccates ad mortem, utpote pertinaces hostes Christi, [?: ] mo iudicio puniendi tradantur, dedanturque.
MARCIDUS. Vide PUTRIS.
MARE, vox latius patet in Sacris, quam in prophanis Scriptoribus. Nam non tantum istud magnum falsum mare significat: sed etiam stagna, praesertim maiora: unde tam crebro, praesertim in novo Testamento, nominantur hac voce illa Iudaica stagna: ut [?: M-- ] Tyberiadis, mare Genesareth, mare Mortuum. Ideo vero stagnum vocatur modo mare Genesareth,
1. Reg. 7. et 2. Reg. 25, significat amplissimum quoddam labrum aereum, in quo sacerdotes sacrificaturi sese abluebant: quod fecerat Salomon, cum templum extruxit: et Nabuchodonosor fregit, ac Babylonem transtulit.
MARITUS, et MARITARI, forte infra in voce VIDUITAS exponetur. Hoc tantum interea observetur, quod terram maritari, incoli, ac frequentari, Isa. 26 significat. inquit enim: Et terra tua maritata. et mox, Et terra tua maritabitur: id est, incoletur.
MASCULUS solet aliquando in Sacris eximium significare: sicut et Latini dicunt mascula consilia, aut
fornicatae sunt in Aegypto. Hoc Hebraismo et Ecclesia, atque adeo etiam promissio gratiae vocatur mater. Gal. 4. At superna Hierusalem libera est, quae est mater nostrûm omnium. de quo loco prolixe disserui in voce Coniunctus. Sicut filia, sic mater: Ezech. 16. proverbialis locutio est non tantum Hebraeis, sed et Germanis, cum utraque perinde turpis est. Sicut et illa, Filia faciet matrem probam: id est, superabiteam nequitia. Eadem metaphora Babylon dicitur mater esse omnium scortationum, Apocal. 17. id est inventrix, aut confirmatrix, per suum Ius, suam Theologiam, scholas,
Stellam matutinam vocat semetipsum Christus, Apoc. 22: sed cap. 2, credo Dei aspectum sic vocari. De Lucifero alio qui, qui idem est quod stella matutina, dixi supra in litera L.
MAXILLA, aliquatenus in suis Hebraismis cum voce DENS convenit, ut supra monui. Quare tantum aliquos proprios eius Hebraismos adscribam, Percutere aliquem in maxillam, est ignominiose et cum quodam singulari contemptu aliquem laedere, veluti vile mancipium, aut alioqui imbellem hominem, indignumque in quem gladium stringas: ut etiam vulgo talis laesio intelligi aut accipi solet.
et agere aliqua significat: Haec exerce, in hisce esto.
MEDIUM aliquando abusive quamcunque maiorem partem significat Sic aliqui putant, Zachariam cap. 14 [?:-rtiri ] montem Oliveti in quatuor partes, et omnes [?:-ocare ] medietates: verum ille tantum in duas partes [?:-m ] dividit. Sic Isaiae 44, Lignum in tres medietates [?:-vidi ] dicitur, quarum una ad calefactionem, secunda coctionem fuerit accensa, et tertia in statuae fabricationem conversa. In medio alicuius loci, urbis, aut [?: coe- ]
[?:-o ] , in civitate. Sic Genes. 42 dicitur, Iacobi filios venisse emptum frumentum in medio venientium: pro, [?:--ter ] alios, aut simul cum aliis. Forte hoc modo etiam [?:-cipiendum ] est, quod dicitur de arbore scientiae in medio Paradisi: nempe quod tantum in horto fuerit, non autem plane in medio: tametsi id nihil referat. Sic Genes. 2: Princeps Dei es in medio nostri: pro inter [?:-os ] . Sic Baptista dicit Iohannis primo: In medio [?: ve-ūm ] stat, quem vos non nostis: id est, inter vos versatur, vel etiam
] is qui opus istud patravit? Coloss. 2, Sustulit chirographum de medio vestrûm. Sic 2. Corinth 6, Exite [?:-medio ] illorum: pro, ex illis. Matth. 13, Separabunt ma [?:-de ] medio iustorum: pro, a iustis. 2. Thessal. 2: Mysterium iniquitatis iam peragitur, tantum (scilicet [?: impe- ] ) donec is qui continet, e medio tollatur. id est, [?: ] Romanum imperium Roma transferatur, aut [?: ] debilitetur, ut Antichristus ibi suum solium eripere possit. Quem locum, de Romano imperio etiam Chrysostomus exponit. Alioqui
aliquam conciliationem, coniunctionem, ac veluti contractum inter eos: quique tam diu apud utranque partem alterius nomine laborat, donec eas in aliquem consensum, transactionem, et denique pactionem deducat. Tales Scriptura duos vocat, Moysen scilicet, et Christum. Moysis mediatio se proprie tantum ad doctrinam et cultum legis extendit, quae Deus per eam in populo Israelitico instauravit. De ea loquitur Paulus Galat. 3, cum ait, legem esse datam per manum mediatoris, et mediatorem non esse unum. Item ipse quoque Moyses saepissime suae mediationis, praesertim in Exodo, meminit.
terribili specie apparitionis divinae, prae metu recusaverit audire coram Deum, idque functionis Moysi delegavit. Quare, inquit Moyses, ego in tempore illo steti medius inter vos et inter Dominum, ut indicarem vobis verbum Domini. Porro Christi mediatio latius sese extendit. nam ille non tantum doctrinam et cultum caeteris doctoribus clarius ac plenius a caelesti patre accepit, eiusque omnem voluntatem nobis plene ex sinu caelestis patris revelavit: sed etiam patrem nobis reconciliavit sua passione, oratione, et intercessione, oblato semetipso in unicum et perfectum propitiatorium
alicuius, etiam mentionem facere significat, sicut et Latinis: quare crebro ponitur pro celebrare, praedicare, laudare. ut Psalm. 105, dementote mirabilium eius, quae fecit: id est, celebrate admiranda eius opera. Isaiae 62, Vos qui reminiscimini Domini, ne tacueritis. Sic Isaiae 26, Nos tantum [?:-i ] et nominis tui recordamur: id est, te celebramus solum. Psal. sexto, In morte non est memoria tui, in sepul [?:-o ] quis confitebitur tibi? Bis idem dicit: pro, quis te celebrabit? Meminisse etiam fidere significat, Psal.
eos Deus in mentem reprobam, ut patrent quae non convenit. Sicut prius dixerat, Obtenebratum est non intelligens cor eorum. Quare quidam significanter hunc locum vertisse videtur, Tradidit eos Deus in mentem omnis iudicii expertem. Est nihilominus vox Reprobus significantior. indicat enim non tantum carentiam iudicii, sed etiam extremam perversitatem aut distorsionem, quodidem est ac si diceres: Passus est Deus Satanam eorum mentem ita prorsus depravare, ut etiam communes naturalesue regulas externae honestatis obliviscerentur, aut certe in praxi non amplius sequerentur: vel potius, ut
crescat subinde magis in vobis novus homo. Sic et Ephes. 4 dicitur, Renovemini spiritu mentis vestrae: id est quatenus mens vestra est spiritualis aut novus homo. Est [?: ] haec significatio huius vocis diligenter observanda, [?: ] Sophistae putantes Rom. 7. mentem tantum, ac [?: pro- ] ipsam rationalem partem significari, et carnem corpus, et tuerunt secundum Philosophos
[?: ] Sophistae putantes Rom. 7. mentem tantum, ac [?: pro- ] ipsam rationalem partem significari, et carnem corpus, et tuerunt secundum Philosophos
erga auditorem, si ignota lingua exprimatur. Quod igitur dicit Mente loqui, idem valet ac, intelligibiliter loqui, ita ut mens aut sententia dicentis perspici et percipi queat. Lingua autem loqui est, ignoto sermone loqui: ubi non mens, sententia aut voluntas doctoris percipitur, sed tantum sonus aut strepitus linguae. Hoc vocat etiam Spiritu loqui, orare aut psallere, ubi spiritum vocat, illud donum spiritus, nempe peregrinae linguae facultatem. Alterum vero dicit per prophetiam loquind est per explicationem Scripturae, quae solet prophetia a Paulo nominari. Luc. 1
et ad eum morem alludit Luc. 19 inquiens: Quare non dedisti pecuniam meam ad mensam, ut ego veniens cum usuris exegissem illam? Solebant enim mensarii illi a quibusvis accipere pecuniam minorib. foenorib quam quantis illi porro eam extrudere poterant, ut interea id lucelli illis decideret Non tantum igitur dabant in illis mensis pecunias ad maxima foenora, sed etiam accipiebant ad parva, M nistrare mentis. Act. 6. Non est bonum, vos relicto sermone Dei, ministrare mensis. i. occupatione distribuem di victus et eleemosynarum pauperib. impediri in praedicatione verbi Dei. Mensa Domini
me Deus: i. Utinam in eo statu essem, in quo olim, cum me Deus tuebatur, ac fovebat. Sic tum Latini, tum et Hebraei voce diei pro tempore abutuntur: ut
largitus est Deus. Rom. 12, Sapiat ad sobrietatem, prout cuique Deus partitus est mensuram, sicut in uno corpore membra sunt multa, etc. Nec solum dona, sed et successum et opera feliciter peragenda, Deus dicitur suis ministris dimensus esse: 2 Cor. 10. ubi Paulus dicit se tantum de sua mensura gloriari, quod Deus eum voluerit non tantum in Asia, sed et in Graecia et usque ad Illyricum spargere suum Evangelion. Contra autem Baptista negat, patrem dare filio spiritum ad mensuram: Ioan. 3. sed plenitudinem gratiae, ut unigenito, ex cuius plenitudine [?: ]
prout cuique Deus partitus est mensuram, sicut in uno corpore membra sunt multa, etc. Nec solum dona, sed et successum et opera feliciter peragenda, Deus dicitur suis ministris dimensus esse: 2 Cor. 10. ubi Paulus dicit se tantum de sua mensura gloriari, quod Deus eum voluerit non tantum in Asia, sed et in Graecia et usque ad Illyricum spargere suum Evangelion. Contra autem Baptista negat, patrem dare filio spiritum ad mensuram: Ioan. 3. sed plenitudinem gratiae, ut unigenito, ex cuius plenitudine [?: ] haurire oporteat, Ioan. 1. Ad mensuram igitur dare,
Dominus. Demosth. itidem de calamitatibus, singulis tib. inflictis, dicit
crebro in veteri Testamento, simul cum sua usitata significatione, etiam gentilismum complectitur. Hinc Israelitae multum gentibus servis ac mercenariis utebantur, ut pauperiorib. Hinc prohibetur Exod. 12, ne peregrinus et mercenarius comedat de agno Paschali: ubi non quivis mercenarius, sed tantum ex gentib. significatur. Solebant enim gentiles ventitare ad Iudaeos, eisque servire pro mercede: et forte illi eos cupide conducebant, tanquam peritiores agriculturae, naturae aut ingenii, et illorum locorum. Dies mercenarii, pro plenis taedii ac molestiae. sicut mercenarii tempus
mercede sua. tametsi ille dicat Operarius, 1 Timothei 5.
MEREOR et Meritum vocabula tractare nihil attineret, cum non reperiantur in Sacris literis, in hac praesertim significatione, ut homines quid quam boni apud aut erga Deum mereri dicantur: cumque nostri sit instituti, tantum Sacrarum literarum locutiones obscuriores explicare. In malam alioqui partem, pro merito poenae aliquoties vox haec in Vulgata versione reperitur: ut Hebrae. 10. Quanto putatis deteriora merebitur supplicia qui filium Dei conculcaverit? Iob 6, Peccata mea, quibus iram merui. et alias,
contra in malum. Sicut et Latinis huiusmodi Dativi verbo adiuncti nonnunquam accipiuntur. Genesis 20: Dic mihi, soror mea tu es, id est, in meum commodum, ne interficiar. Revertar mihi, Num. 22. Id est, in domum meam, aut quo mihi commodum est, ac volupe. Tempus additum tali dativo, significat tantum temporis illi esse elapsum. Gen. 31, [?: ] mihi 20 anni in domo tua: scilicet acti sunt. Sapientia stetit mihi, Ecclesiastici 1. id est, fuit apud me. Esse aliquid alicui, possessionem significat: sicut et Latinis. Cant. [?: ] Vinea mea quae est mihi, est coram
resistentem obsedisset, iuravit se canem in eo oppido vivum non relicturum. Verum cum postea civitas spe praedae a militibus expugnata esset, illique cives ad caedem iuxta Caesaris iuramentum exposcerent, et Caesarem tam crudelis sententiae poeniteret, respondit: Nihil se de civium caede, sed tantum de canum dixisse: eos se permittere ut interficiant. Quae clemens duri consilii interpretatio placavit milites, ut postea in ea libenter acquiescerent.
MINISTRARE, est officio aliquo fungi, praesertim in Ecclesia, ubi qui vult esse omnium maximus, ordinatione Christi omnium debet
denique potest etiam ad communem aliquorum opinionem alludere videri. Illum oportet crescere, me autem minui: Ioan tertio. id est, famam Baptistae necessario accidit obscurari effulgente gloria Christi, sicut et stellae et luna minui videntur praesentia solis: cum per se non minuantur, sed tantum comparatione aut relatione. Posset tamen videri respicere ad finem sui ministerii, cum vel maxime tunc functio Christi cresceret. Vel denique loquitur de interitura falsa opinione Iudaeorum, qui putaverant eum esse Meschiam: quae ipsius [?:-orte ] et Christi miraculis ac
et corde: quod sit passio quaedam cordis nostri ex aliena iniustaque miseria concepta, quae nos impellit ad succurrendum illi. Differt porro a beneficentia ac benignitate, quod illa magis subitum affectum, haec autem magis habituale quid, et tam affectum quam virtutem quandam sonat: qua non tantum miseris, sed et omnibus hominibus recte benefacimus, et benefacere studemus. In Hebraeo sunt quidem duo distincta vocabula
id est, [?: per- ] eis secundum promissa benefacere. Sic misericordiam [?: ] abere, Psalmo decimoseptimo: Genesis 24. Item, [?:-quere ] misericordiam. Rhut. 2, Non dereliquit misericordiam suam cum viventibus et cum mortuis: id est, [?: ] tantum cum viverent, benefecit eis, sed et mortis perrexit esse beneficus. Item, Excindere misericordiam, 1 Samuelis 20. Dare veritatem et misericordiam: id est, praestare benignitatem promissam Iacobo et Abrahamo Sic mittere misericordiam, Psalmo 57. pro, misereri, praestare beneficia.
sanitatis. Male obscuratus est hic locus a multis, dum non vident hic totam pietatem aut iustitiam hominis significari aut damnari: quam perinde hic florem evanidum vocat, sicut Isaiae sexagesimoquarto Pannum menstruatae. Ob hanc cognationem significationum iustitiae et misericordiae, et quod non tantum Chasid misericors, idem valet quod pius, sanctus et iustus, sed etiam Cha sed iustitiam notat: verterunt eam nonnunquam LXX per vocem iustitiae. ut Genesis vigesimo et trigesimo secundo. Quin et Paulus 2 Corinthiorum nono, loquens de eleemosyna Corinthiorum, inquit: Dominus fructus
Ego autem haec pondera exigens ad pondus Gallici coronati, inveni, uni scutato Gallico respondere grana hordeacea 75. atque in hunc modum siclum continere coronatos quinque, et praeterea grana hordeacea 9. Quod pondus per 60 multiplicatum, consurgit ad 307 coronatos, atque 15 grana hordeacea. Tantum valuit libra aurea apud Hebraeos, si non est error in positione fundamenti, et grana ubique sunt paria et aequalis ponderis. Si rursum multiplices libram per sexaginta, habebis pondus talenti, nempe coronatos 18432. quod tamen est intelligendum de talento vulgari. Talentum autem Sanctuarii
ubique sunt paria et aequalis ponderis. Si rursum multiplices libram per sexaginta, habebis pondus talenti, nempe coronatos 18432. quod tamen est intelligendum de talento vulgari. Talentum autem Sanctuarii fuit duplum ad prophanum, habens scilicet secundum priorem supputationem coronatos 36864. et tantum fuit pondus auri, unde fabrefactum fuit candelabrum cum suis ornamentis et instrumentis. Non convenit inter Hebraeos de libra. David Kimhi dicit illam continere 60 siclos: Rabi Sal. vero scribit Exod. cap. 38. illam continere 25 siclos. Et fortasse nascitur haec dissensio a
verba eorum asscribam: Mina, Graece
Minam: quemadmodum et Tales tum maius, ad Talentum minus. Continet itaque [?: Mina- ] si de pondere intelligas, uncias 12, et semissem. Quod [?: ] de re numaria fit sermo, Mina ad monetae Gallicae aestimationem reducta, valebit circiter libras Turonensis 17, et semissem. tantum enim conficiunt 100 drachmae singulae tribus solidis Turonensibus et semisse aestimatae. Budaeus aestimat Minam aureis coronatis 10: [?: quo- ] in idem recidit, modo sane intelligas singulos coronatos ab eo 35 duntaxat solidis Turonensibus aestimari Mina etiam mensurae genus
simul etiam rectissime possunt intelligi septem colles, super quos Roma sita est, ut ita etiam ipsa sedes aut locus Antichristi sit in Sacris literis depictus et indicatus.
MORS, notae significationis vox est, at res ipsa paucis est perspecta. Hinc fit, ut in aliis linguis mors sit tantum privatio huius terrenae vitae, seu separatio animae â corpore. At Spiritus sanctus, qui hanc immensam pestem solus pernovit, latius hac voce in Sacris literis utitur. Primum igitur haec vox significat, istam communem privationem huius temporariae vitae, qua etiam bruta intereunt: cuius
]
[?: ] . Mors, sicut et Peccatum, pingitur in Sacris literis, tanquam praepotens quidam dominus, aut potius tyrannus, grassans horribiliter in genus humanum. ut hac quasi prosopopoeia tantum malum magis in sensus humanos incurrat, ac ab hominibus intelligi possit. Ideo toties repetit Paulus Roma. 5, quod mors pervaserit aut occupaverit omnes homines, quodque regnaverit et regnet super omnes homines. Et cap. 6, quod mors non amplius dominetur Christo. Et mox 7
] vivent: id est, impii et nondum conversi, qui severa spiritualiter mortui sunt, convertentur et vivent. Aliqui accipiunt de mortuis etiam corporaliter, sicut [?:-ox ] loquitur de iis qui in monumentis sunt. Lex dicitur administratio mortis, 2. Corinth 3. quia revera id tantum agit, ut hominibus peccatum, iram Dei, damnationem et mortem aeternam denunciet: atque ita veluti criminalis aut capitalis quispiam iudex eos carnifici [?: ] supplicia dedat. Accipitur igitur ibi mors spiritualiter propoena, praesertim aeterna, Contra, Evangelium est ministerium
iram Dei, damnationem et mortem aeternam denunciet: atque ita veluti criminalis aut capitalis quispiam iudex eos carnifici [?: ] supplicia dedat. Accipitur igitur ibi mors spiritualiter propoena, praesertim aeterna, Contra, Evangelium est ministerium iustitiae et vitae, quam non tantum annunciat, sed et re ipsa affert, et offert quoque [?: omni- ] in Christum credentibus. Morte mori, est reduplicatio, quae tum vehementiam, tum et certitudinem [?: no-- ] , sicut et aliarum vocum reduplicatio: de quo [?: Hebra-o ] in Regulis
Non fuit familia patris nisi viri mortis domino meo regi. Item 1. Regum secundo. Vir mortis es, verum non interficiam te hodie: id est, dignus mortis supplicio. Muscae mortis foetere et exhalare faciunt unguentum aromatarii, Ecclesiast. 10. id est, praegrandes illae muscae, quae plerunque tantum in foetidis cadaveribus reperiuntur, si incidant in optimum unguentum, corrumpunt id. Peccatum mortis: id est, dignum morte. Deut. 22, Non est illi puellae peccatum mortis. id est, non admisit facinus capitale, propter quod sit morte punienda. Verum Ioan. in sua Epistola
Porro verbum
in nihilum redactorum, seu plane, bolitorum, ut bruta intereunt, et Epicuraei ac Saducaei de interitu hominum cum corpore et anima sentiunt. Patres vestri comederunt manna, et mortui sunt: Si quis ex hoc caelesti pane comedet, non morietur in aeternum, Ioann. 6. id est, Manna illud mirificum tantum corpus ad hanc vitam satiavit et sustentavit, contra mortem aeternam nihil prorsus iuvare quenquam potuit, ac nec quidem contra temporarias huius vitae poenas, aut iram Dei eos in deserto perdentem: quare innumeri ex illis vestris maioribus qui manna comederant, aeterno exitio perierunt. Sed
mortiferum, letale. Vide supra Mortem Domini annunciate, 1. Cor. 11. id est, praedicate de passione Domini, eiusque fructibus, et de fide eos apprehendente, credite etiam in eum, et gratias Christo patrique pro ea agite. Stimulus mortis peccatum, 1. Corinthiorum decimoquinto. id est, mors tantum ideo et hac ratione efficax, quia peccato iram Dei provocamus: sicut si quis diceret, Furtum furis armat carnificem, non eius crudelitas, iudex, funis aut gladius, culpa coram Deo attrahit exitium peccati. Christus est factus obediens patri usque ad mortem, mortem autem crucis. Non
haec dixisse sufficiat.
MOVEO verbi Hebraismi, magna ex parte supra in voce Caput et Commoveo, ac alibi expositi sunt: hic tamen nonnullos recensebo, partim ex superioribus repetens, partim etiam novos adiiciens. Moveri et commoveri in Sacris saepe significat, non tantum in periculum incidere, sed etiam in aliquam gravem calamitatem, ac veluti ruinam: sicut contra stare, in omnibus ferme linguis florere ac bene habere significat. Nec etiam Latina lingua hunc idiotismum ignorat. ut testatur locutio Moveri aliquem loco, aut suo loco vel ordine: et contra,
modicum est, et ego commovebo caelum et terram, mare et aridam: et commovebo omnes gentes et veniet desiderabile omnium gentium. id est, Meschias. Movere caput alias condolere alicui, alias [?: ] insultare significat: ut supra in Commovere, et Caput. exposui. Aliquando etiam tantum admirationem de [?:-quo ] mirabili casu. Sic enim solemus stupentes de [?:-quo ] mirando negotio, caput motare. Ier. 18, Ut ponat terram tuam in stuporem et sibilum perpetuum, ut omnis qui transit per eam obstupescat, et moveat caput suum [?: ] veri
ut Genesis nono, Dixit vir ad virum. id est, alius ad alium Matthaei sexto: Si remiseritis aliis offensas ipsorum, etc. Si autem non remiseritis aliis, etc. Sicut Germani solent loqui, Man bei man. Sic etiam Mulier nonnumquam in sacris ponitur, ac exprimit non tantum alias feminas, aut mulieres quasvis, sed etiam quas libet res feminini generis. ut Exo. vigesimosexto: Quinque cortinae coniunctae, mulier cum sorore sua. id est, alia cum alia. Laetare cum muliere adolescentiae tuae, Proverb. quinto. id est, cum muliere quam in iuventute aut adolescentia
longe frequentissimis ac celeberrimis civitatibus, quo undique opulenti mercatores et satrapae, praesertim autem hoc tempore praelati confluentes cum illis scelestis data ingenti mercede sese contaminant. Constat olim Corinthios aperuisse celeberrimum prostibulum formosissimarum mulierum, tantum quô alliciendo undiquaque homines praepotentes, suam civitatem redderent frequentiorem, ditiorem ac cultiorem: ac inter alias impuras fuisse etiam quandam nomine Lais: quam cum innumeri appeterent, nec ea potiri possent, exortum est proverbium, Non omnibus contingere adire Corinthum. Sicut
non potest accipere. Ioan 16. Mundus gaudebit vos autem plorabitis. Mundus me odio habet: Mun-dus quod suum est deligit. Usitatissima omnino significatio vocis istius haec est. Ideo autem impii vocantur Mundus, quod nihil prorsus habent in se spirituale aut [?:-num ] , sed tantum caro et terra sunt: vel potius, quia haec maxima et florentissima pars totius generis humani [?: anima ] enim et vilissima pars ad Deum vere [?: convertatur ] . In hac significatione dicitur satan Princeps mundi, id est impiorum, quin et Deus mundi vocatur. Sic
] : alias ipsas primas literas, primam institutionem, et prima uniuscuiusque disciplinae rudimenta. Ex quarum alterutra significatione posset recte Paulina metaphora deduci tametsi non minus commode inde quoque, quod illa religio aut institutio sive Iudaicorum rituum, sive humanarum traditionum, tantum in rebus externis ac elementaribus versetur (quae est tertia huius vocis significatio) ut circa cibum, potum, vestitum, gesticulationes aliquas, dies ac tempora, ac similia, non circa Deum ac spiritualem cordis cultum. Dubium ergo est, an Paulus voluerit dicere elementa mundi quasi pueriles,
an Paulus voluerit dicere elementa mundi quasi pueriles, alphabetares, et veluti paedago gicas institutiones: an potius externas, carnales, et corporales. Mundi lucem vocat Christus Apostolos, et omnes alios veros doctores. Matthaei 5. Contra autem negat Evangelista, Baptistam fuisse lucem, sed tantum missum ut testaretur de luce: solum vero Christum esse Lucem mundi, aut in mundum missum. Sic et ipsemet Dominus sibi soli hunc titulum aut dignitatem vendicat, Ioan. 3. 8. 9 et 12. Solus ergo Christus fuit luxuera, hocque tripliciter. Primum, quia ipse est autor et dator vitae aeternae:
tripliciter. Primum, quia ipse est autor et dator vitae aeternae: quod ipse plane solus ac per se facit. Deinde, quia in doctrina ipse solus veritatem ex sinu patris deprompsit, solus doctores excitat, et spiritu suo illuminatos in mundum ad aedificationem Ecclesiae mittit. alii vero doctores tantum eatenus sunt lux, quatenus ab eo mittuntur, et ex plenitudine eius sumunt: quare sunt solummodo [?: par-ae ] quaedam lucernulae, si ad ipsum Dominum et authorem lucis comparentur, ut Christus de Baptista pronunciat. Tertio, Christus est lux ipsa verorum bonorum iustitiae acuitae
quia multo ante quam eius nomen immutaretur, et vocaretur pater multarum gentium, quod fit demum capite 17, per fidem est iustificatus. Capite 15. Contra autem mox, cum ipsa iustificatione hoc eodem cap. promittitur ei possessio mundi sub nomine terrae Canaan. Tertio, quia non tantum ipsi Abrahamo promittitur ista haereditas aut possessio mundi, sed etiam eius semini. id est, omnibus piis, qui certe non fuerunt patres multarum gentium: idque non tantum in illo uno versu 13 (quae verba. Aut semini eius, etiam iste peruertit) sed etiam in sequentibus. ut 14. Si iis qui
cum ipsa iustificatione hoc eodem cap. promittitur ei possessio mundi sub nomine terrae Canaan. Tertio, quia non tantum ipsi Abrahamo promittitur ista haereditas aut possessio mundi, sed etiam eius semini. id est, omnibus piis, qui certe non fuerunt patres multarum gentium: idque non tantum in illo uno versu 13 (quae verba. Aut semini eius, etiam iste peruertit) sed etiam in sequentibus. ut 14. Si iis qui exlege sunt haeredes irrita facta est fides, abolita est promissio: et ulterius 16, Ut sit firma promissio omni semini aut posteritati, etc. id est, ut
huius mundi, 1. Corinthiorum quinto vocantur ii qui extra Ecclesiam tales sunt, ut Ethnici ac Iudaei. id est fornicatores, non Christiani. Opponitur hic mundus Ecclesiae. Scimus quod idolon nihil est in mundo, 1. Corinthiorum 8. Prorsus idem est ac si dicas, nihil est in rerum natura, sed est tantum stultum et impium somnium
superstitiosorum hominum. Non vocat autem Apostolus proprie idolum ipsam imaginem, sed illum fictum deum Martem aut Iovem aut Venerem, cuius imago ostentabatur, et fabulosae
in hoc mundo creavi. Via mundi. Psalm. 139, Duc me per viam mundi aut seculi, sive sempiternam. pro, fac ut pie moriar: Ios. 23 et 1. Regum 2 nominatur via universae terrae: id est, quam omnes homines ingrediuntur. Viri de mundo. Psalmo 17. A viris de mundo erue me. id est, mundanis, qui tantum terrena curant. Mundus, pro rebus huius vitae. Eccles. 3, Mundum posuit in corde eorum: id est, curam rerum carnalium seu huius caducae vitae.
Loqui in mundum, est idem quod loqui in mundo, concionari, docere in mundo. Ioan. 8. Ego quae audivi a patre, ea loquor in
morbi, praesertim lepra putabatur immundum reddere hominem: ideo ponitur nonnunquam mundatio pro sanatione. Sic 2. Reg. 5, mundari dicitur Naeman Syrus, et decem leprosi a Christo sanati: quin et quoties de leprosorum sanatione in Evangelistis agitur, mundatio nominatur. Mundatio igitur non tantum expiationem ab illa externa contaminatione per ritus ac sacra significat, sed et sanationem, atque adeo etiam solam pronunciationem aut iustificationem sacerdotis de alicuius mundicie. Levit. 13: Mundabit eum sacerdos, quia scabies est. Item, quia calvicium est: id est, iubebit eum pro
videri duram interpretationem, dare interna cordis eleemosynam: sicut etiam dura non est, quod eorum cor ait esse plenum rapina. Expendatur quoque, quod Graeca vox Eleemosyna omnino valde crebro ponatur pro Hebraea
ficubus: quod sicut hae levi concussione deiiciuntur, ita illae Deo [?: ] ordinante facillime capiantur. Inquit enim propheta: Omnes munitiones tuae erunt similes ficulneis, quae maturos habent fructus: quae cum moveantur, cadent super os comedentis. Munitio significat non tantum [?: ] vitates aut arces munitas, sed etiam aggeres contra eos extructos. Hier. 52, Chaldaei aedificaverunt contra Ierusalem munitiones. Ezech. 4, Ponesque contra eam obsidionem, et extrues adversus eam munitionem. Muni tio per metaphoram significat, quidquid praevalidum et
patre. Iuva patrem, dicebat verbum
Dei. Glossa Pharisae orum mandatum explicabat, Iuva patrem, scilicet offerendo in templo: sic enim ei Deum ipsum reddes propitium, quod ei longe magis proderit, quam si tantum ei alimentum in culinam allatum fuisset a te filio. Munera mittent sibi invicem, Apoc. 11. id est, valde laetabuntur, et sibi invicem congratulabuntur de oppressis veris ac piis doctoribus: quod hunc passim fieri videmus. Cum munere vultum alicuui deprecari, est, eum agnoscere
rapiat res proximi. De pio vero, quod omnibus modis ac officiis prompte iuvet proximum Praecipitabit aut excutiet manum suam dominus mutui, qui dedit mutuum proximo suo, non exiget. Deut. 15. exponit ipsemet Moyses, quid vocet Dominum mutui. nihil ergo in hac locutione difficultatis est. Illud tantum adhuc valde dignum est observatu, quandoquidem in hoc capite agitur de remissione debitorum, quae septimo quoque anno apud Iudaeos fiebat, quod Scriptura utatur verbo et nomine
diligenter exploravit, et in multis in sua legislatione secutus est. Affirmant sane scriptores, eum multa ex Aegyptiis legibus in Athenienses transtulisse. Diodorus certe Siculus lib. 2. Veteris historiae, clare testatur, eum hanc ipsam legem ab Aegyptiis mutuatum esse.
MUTUS, non tantum prorsus lingua vocisque usu privatum significat: sed etiam alioqui parum idoneum qui suam causam tueatur. Proverb 31, Aperi os tuum muto: id est, defende imperitos et infacundos, ut [?: ] duae, pueri, et alii miseri ac imperiti Psal. 38 paulo [?: ]
et Nicodemo, Iohan. 19 cap. legitur. Augustinus dicit, significari huius aromatis amaritudine, afflictiones et crucem carnis.
MYSTERIUM, Graeca vox, aut certe illis usitata, tametsi nec Latinis quidem plane ignota, utpote quae etiam a Cicerone sit usurpata. Posset non tantum a Graeco verbo
coniunctione ostendi, causam efficientem remissionis peccatorum esse dilectionem: perinde [?: ] si dictum esset, propterea quod dilexit multum. Sic [?: ] veteres in hoc dicto impegerunt. Verum quod ibi
est, causam efficientem rei commonstrare: et aliud rationem aut [?:----onem ] assertae sententiae adnectere. Germanica [?: ] habet etiam speciales particulas, quibus istas [?: ] significationes citra omnem ambiguitatem exprimit. Siquidem vocula Denn, tantum rationem aut probationem assertae aut negatae sententiae addit. Darumb vero, causam efficientem propositi effectus exponit, monstratque. Quod nihil attinet prolixius nunc aut declarare, aut probare. Verum de illo celebri dicto Christi Lucae 7, iam olim Anno 1549 in tertia parte
est quoque filius Abrahae. Quo respicit Christus dicens: Multi venient ab Oriente et Occidente, et recumbent cum Abraam in regno caelorum Quod in ea nati est, ex Spiritu S. est, Matth. 1 ubi natum aut genitum [?: ] pro concepto ponitur: nondum enim Maria pepererat. In nasci alias tantum solam conceptionem, veluti initium [?: quod--- ] nativitatis indicat: alias contra, etiam incrementum, ac veluti perfectionem. Per metaphoram crebro ad spiritualem ac religiosam nativitatem transfertur, praesertim in Iohannis Evangelio et Epistola: ut, Ex sanguinibus, ex
aut aurum mutatum esset in scoriam, aut in carbonem proverbium habet: qua similitudine etiam utitur [?: ] aut sicut si dulcis massa mutata esset in fermentum [?: ] comparatione divus Paulus utitur. Observandum [?: ] est in talibus loquutionibus Christum non tantum [?:---ere ] in primam originem, sed etiam in praesentem eorum [?: ] Solent enim liberi referre parentes, ac veluti imago quaedam exprimere ingenium ac naturam indolemque parentes tum in corpore, tum in anima aut moribus, sicut et plerunque effectus suae causae.
dedecorare autem virum? id est, ipsa forma, conditio ac nativa vis utriusque sexus, diversam speciem ornatumque postulat. Natura videtur aliquando ipsam rei existentiam aut essentiam significare. Gal. quarto. Servivistis iis qui non erant natura dii: id est, reipsa non erant dii, sed tantum opinione stultorum ac seductorum hominum. Vicina huic significatio est, cum natura animalium et hominum pro ipsis animalibus et hominibus ponitur. Iac. 3, Omnis natura animalium domatur a natura hominis: id est, omnia animalia domari possunt, solentque ab hominibus. D. Petrus
naturaliter, nempe pro hac corrupta natura Deum ignoremus, imo et pro stulticia habeamus, eumque oderimus. Atque ita idem hoc Pauli dictum valet, quod Davidis: In peccatis sum conceptus et natus. Item illud Moisis, Cor hominis pravum est inde ab infantia. Vult ergo dicere Paulus homines non more tantum aut prava disciplina, assuefactioneque esse malos, ut sapientes et Philosophi autumant: sed ita esse conceptos ac genitos, ut peccato, ira Dei ac poenis eius simus penitus onerati, vel potius obruti, submersi ac sepulti.
NAVIS nihil obscuritatis in Sacris literis ferme habet:
Constat etiam, Samsonem in aliquibus typum Christi gessisse: ut aliqua de illo dicta, recte de hoc intelligantur. alii respiciunt ad vocem Hebraeam
quoad singula facta. Quando quidem tanta est potentia Satanae, et malitia eius, tanta etiam corruptio hominis ei servientis, ut necesse sit venire peccata ac scandala. Est iam, teste Christo, veluti Physica quaedam necessitas, ut haec mala arbor malos fructus ferat, et ex malo cordis thesauro tantum pessimae opes proferantur. Haec quasi praeter meum institutum, de variis necessitatis generibus praefari [?: volo ] ut tanto melius sequentes phrases ac obscuriores significationes explicari et intelligi possint. Observandum porro est, quod verbum Oportet idem ferme significat.
homines ad peccandum: sed quod Satanae potentia ac malitia, et hominis ei subiecti corruptio, omnino tales fructus, quasi naturali quadam vi ac [?: ] serie proferant. Est igitur Necessitas consequentia, pendet ex istis duabus pessimis causis: nempe diaboli potentia, et hominis non tantum imbecillitate, sed etiam perversitate. Quoniam vero diximus, in rebus sua [?:-ra ] contingentibus esse necessitatem consequentiae [?: ] id quoque vocari necessarium, quod vi aliqua cogente fieri opus est: hinc fit, ut varii sint gradus necessitatis, sicut et
dicuntur Necessarii. Aliquando etiam ius potius, quam effectum aut eventum vox haec respicit [?: ] quod sit iure, lege aut more necessarium, non [?: ] eventu aut effectu necessarium. Supra diximus de necessitate scandali, quod nequaquam de iure, sed [?: tantum ] de effectu aut eventu est accipiendum. At cum [?: dicat ] Luc. 22, Venit autem dies azymorum, in quo necesse erat, vel potius oportebat (ut est in Graeco) [?: ] pascha: non de facto, eventu, aut exitu, sed de iure accipiendum est. Sic etiam de iure
[?:-dinis ] dicitur Lucae 23, Necesse habebat eis dimittere singulis festis unum quempiam captivum. Aliquando haec Necessitatis vox magis conatum cogendi quam eventum notat. Nam verbum
eventu. Testatur enim Paulus, se in ea re etiam Apostolorum iudicio victoriam obtinuisse. Ideo inquit, de falsis fratribus eum ad circumcisionem cogentibus, nec ad horam quidem cedere voluisse. De eventu et illud Actorum ultimo accipiendum est, coactus sum appellare ad Caesarem. quasi dicat, non tantum urserunt [?: ] ad id sua iniustissima accusatione, sed etiam tandem perpulerunt eo me invitum plane. Sic secundae Corinthiorum duodecimo: Vos me coegistis gloriari. Quomodo autem verba nonnunquam tantum ius, [?: cona-m ] , permissionem, aut etiam eventum
ultimo accipiendum est, coactus sum appellare ad Caesarem. quasi dicat, non tantum urserunt [?: ] ad id sua iniustissima accusatione, sed etiam tandem perpulerunt eo me invitum plane. Sic secundae Corinthiorum duodecimo: Vos me coegistis gloriari. Quomodo autem verba nonnunquam tantum ius, [?: cona-m ] , permissionem, aut etiam eventum significent, propria Regula in Universalibus Regulis explicatur. Aliquando vox haec simpliciter significat omnes maiores difficultates, sive ex egestate, sive ex periculis, aut undecunque demum emergentes. Sic Paulus dicit 2.
haec, alia necessario sunt. Quare et proprie necessarium est, quod simplex est: hoc enim non potest multipliciter se habere. quapropter nec aliter et aliter: etenim multipliciter se haberet. Si igitur aliqua perpetua et immobilia sunt, nihil in eis violentum aut praeter naturam est. Haec non tantum propter praecedentes loquutiones adscripsi: sed etiam ut ista communis loquutio omnium linguarum intelligatur, cum aliquid dicitur esse necessarium ad aliud: quam communem loquutionem etiam impia propositio Maioris continet, Opera sunt necessaria ad salutem, Quae sententia in omnibus
contra Satan ac mundus redarguantur et condemnentur: ita vicissim ac contra, Satan et mundus non solum habent suos Apostolos mendaciorum infernalium propagatores, et veritatis Dei corruptores ac oppugnatores: sed etiam omni vi, industria ac arte id agunt, ut illi Dei ac filii ipsius ministri non tantum desinant testimonium veritati dare, sed etiam eam una cum suo autore obnegent, abiurent, ac ut impiam condemnent. Hic igitur fit, ut tant opere Deus a suis requirat ac flagitet confessionem, aut (si mavis dicere) liberam ingenuamque professionem veritatis, et contra abnegationem aut
Isaiae 59, Confiditis in nihilo, et loquimini mendacium. Dianae templum pro nihilo habebitur: Actorum 19. id est, contemnetur. Convenit hoc cum eo quod dixi, aliquando significare rem non magni precii esse, vel contemnendam: hoc est quoddam privativum nihil, ubi non ipsa res plane nihil est sed tantum est privata sua dignitate aut praestantia, vel preciositate. Nihil esse, ponitur interdum pro nulla culpa. Matth. 5, qui iuraverit per templum aut altare, nihil est: id est, non peccat, aut etiam non obligatur, nihil eximium vel in bonam vel in malam partem facit. Nihil tibi et illi,
aut altare, nihil est: id est, non peccat, aut etiam non obligatur, nihil eximium vel in bonam vel in malam partem facit. Nihil tibi et illi, Matth. 27. Nihil tibi et iusto illi: id est, ne laeseris illum innocentem illo modo. ubi et hoc notetur, quod videtur ei interdicere omne commercium, cum tantum laesionem prohibeat. Tale est illud ad Labanum dictam. Ne loquaris a bono ad malum cum Iacobo. Sine me nihil potestis facere, Io. 15: scilicet veri bonique operis, et spiritualiter. Et mox cap. 18, In occulto loquutus sum nihil: scilicet singulare, quod non et publice sim
Si non fecero, aut, si fecere [?: ] aut illud, tum mihi hoc aut illud accidat. Solent [?: ] vel mali ominis, vel etiam vitandae culpae gratia [?:-tere ] illam obligatoriam aut male imprecantem, [?: se-um ] in testem vocantem partem: quare tantum iniuramenti ponunt. Hinc est quod Nisi, aut Sinea vehementissime affirment. Sic Vulgata et Erasmus [?:-terunt ] Heb. 6, Nisi benedicens benedicam tibi: [?: ] certo benedicam: cum tamen ibi non necesse sit intra Graecum textum, hunc Hebraismum in [?: ver-
ponitur. Ioan. 5. Non potest facere filius quicquam semetipso, nisi quod viderit patrem facientem. quaecunq-e enim ille facit, haec et filius similiter facit. Per illud Nisi non excipitur aliquid ex praecedenti sententia, sed declaratur solum quomodo filius nihil faciat ex semetipso, sed tantum illa faciat ad quae eum pater ablegavit, eique iniunxit, et ad quae eum pater impellit, regit ducit. Intelligitur autem id vel ratione humanitatis, vel officio mediationis. Exponitur igitur per illud Nisi illud praecedens [?: A- ] semetipso. Aliquando si non aut Nisi
114. Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam: 1. tibi met hanc laudem tribue. Mal. 1. Despicitis nomen meum. Cur autem tam crebro ponatur nomen pro ipso Deo, dicunt Theologi hanc esse rationem: quia nos non simpliciter aut absolute agnoscimus vel colimus Deum, sed tantum eatenus, quatenus se in verbo ac sacramentis suis patefecit, ad eaque tum se, tum et cultores suos alligavit. Sic ergo addita voce nominis ad Deum aut Iesum, indicari, nobis esse negocium cum Deo sic patefacto, illum nos celebrare, et ab eo omnem opem petere ac expectare: sic denique
te scientes nomen tuum: i. qui norunt aut credunt tuam misericordiam. omnipotentiam. veracitatem, etc. Sic cum Moses Exod. 3 petit, sibi nomen Dei patefieri, non solum unam aliquam vocem cupit cognoscere, sed omnino pleniorem quandam noticiam eius attributorum, aut proprietatum. Nec tantum in Deo ponitur nomen pro re, sed etiam in hominibus, ut supra dixi: atque adeo in genere pro quacunque re. Act. 4, Nec est aliud nomen sub caelo, per quod oporteat homines servari: i. nulla omnino res, medium, aut via. Vicinum huic est quod interdum nomen ponitur pro persona: ut Act. 1.
acceperit tanquam meum cultorem aut etiam ministrum, etc. Sic ferme et Latini voce nominis utuntur: ut cum iubent alicui suo nomine salutem aut aliquid aliud dici, vel quippiam fieri aut dari. tametsi non desit et hic discrimen. Cum vero dicit Christus, se venire in nomine Patris: non tantum eius gratia se venire indicat, sed etiam ab eo iussum, et eius doctrinam afferendo: ut complectatur causam efficientem, formalem et finalem adventus: i. mandatum, quod est causa efficiens: doctrinam, aut totam (ut loquuntur) credentiam aut commissionem, seu mandata, tradita de modo agendi,
patris, non suam quaeret. Sic ipsemet Iesus nomen Dei in medio sui residens, hic in terris versando, testantib. id Evangelistis, exposuit. Afferre Deo gloriam nominis sui, Psal. 96, pro, gloriam nomini eius debitam aut convenientem: est celebrare eum ita magnifice, ut talem ac tantum Deum celebrare par est. Exprimere nomen Dei: pro, expresso nomine blasphemare Deum, Levit. 24. Phrases Nominis de hominibus dictae. ¶ Nomen alicuius gentis delere, apud Livium est aliquoties positum, pro delere ipsam gentem. At in Sacris literis videtur significare
Num. 4 pro nominatim: i. alia vasa alia serie, separatim aurea, argentea, aerea: separatim item aliorum ministeriorum, prout habent varia generalia nomina, sic ea numerabitis. In omnib. gentib. ita iudicatur, eum qui quempiam novit, nominatim, et quasi historice, penitusque, magis curare, quam si tantum de facie, aut alioqui quasi in genere nosset, ut unum suae gentis ac civitatis: sicut et Romani candidati, habentes ad latus nomenclatores, nominatim suos cives compellabant: et apud Homerum suadetur Agamemnoni, ut prehenset Graecos, eosque nominatim, additis etiam patrum nominibus, oret, ut
careant compositis, saepe verbum
tuorum Domine speravimus in te: ad nomen tuum, ad memoriam tuam fuit desiderivae animae meae. ubi nomen et memoria totam doctrinam [?:-gionemque ] significat, cuius singulari amore pii flagrant. Sic et paulo post accipitur: Domine sunt nobis dominas Domini praeterte, sed nos tantum in te recordabimur nominis tui: i. neglectis et abiectis omnib. maiorum nostrarum idololatriis, tantum tuum verum cultum frequentabimus teque in eo colemus. Nomen ponitur interdum pro beatitudine ac felicitate singulari Is. 56. Consolatur eunochos tristes, quod non habeant liberos, qui
ubi nomen et memoria totam doctrinam [?:-gionemque ] significat, cuius singulari amore pii flagrant. Sic et paulo post accipitur: Domine sunt nobis dominas Domini praeterte, sed nos tantum in te recordabimur nominis tui: i. neglectis et abiectis omnib. maiorum nostrarum idololatriis, tantum tuum verum cultum frequentabimus teque in eo colemus. Nomen ponitur interdum pro beatitudine ac felicitate singulari Is. 56. Consolatur eunochos tristes, quod non habeant liberos, qui eorum nomen ferant, dicens: Se eis, si modo pii fuerint, daturum [?: ] nomen, quam sit
sed et aeterna [?: ] citate beaturum ac ditaturum esse. Sic de singulari quadam beatitudine et illud intelligendum est, quod [?: ] as cap. 62 dicit, fore ut Hierusalem aut populus Dei post adventum Messiae alio nomine vocetur: id est, [?: ] tantum vocabuntur pro Iudaeis Christiani, sed erat pro filiis Abrahae carnalib. dicentur et erunt filii Dei Atque huc omnino Iohan. in sua Epist. cap. 3 [?: resp- ] ac allusisse videtur, inquiens: Videte, qualem [?: charita ] tem pater nobis dedit, ut filii Dei
valde late patet, sicut et Sentio apud Graecos et Latinos. In hisce vere verbis primum illa generalis regula repetenda est. [?: Q- ] in Sacris literis verba et nomina noticiae, sine [?: fiet ] interiorum sensuum ac potentiarum, sive etiam [?: ] rum, non tantum puram, solam, aut speculativam [?: ] ticiam denotant, sed etiam aliquos proximos [?: ] noticiam naturaliter mox consequentes: seu significant noticiam practicam, vivam et efficacem, de [?: ] plene dictum est in libello de Fide, et in Synecdoche.
1. Thessal. 5, iubet doctores agnosci: id est, foveri, iuvari. Cum igitur Christus dicit Iohan. 17, Haec est vita aeterna, ut te agnoscant, et quem misisti Iesum: item cum Isa. cap. 53 ait de Meschia, Noticia sua iustificabit multos: non est intelligendum de quadam speculativa tantum noticia, qualem habent hypocritae: non etiam de tali, qualem habent daemones: sed de noticia vere agnoscente hunc fontem salutis, cumque ardenter desiderante aut expetente, haurienteque, ac denique in eo certa fiducia acquiescente: haec enim est vera fides. Tunc cognoscam, sicut et cognitus
habent daemones: sed de noticia vere agnoscente hunc fontem salutis, cumque ardenter desiderante aut expetente, haurienteque, ac denique in eo certa fiducia acquiescente: haec enim est vera fides. Tunc cognoscam, sicut et cognitus sum: 1. Cor. 1, id est plene cognoscam. Cognosci autem, non tantum perfectionem noticiae, sed curam, amorem ac protectionem notat, ut initio dixi. 2. Tim. 2, Sigillum Dei est, novit Dominus suos. 1. Cor. 8. Qui diligit Deum, hic cognitus est ab eo. Vicini sensus sunt, quod Christus dicit Iohan. 10, se nosse oves suas, et agnosci ab eis. Gal. 4, At
potestate. Et proxime praecessit, Meae sunt omnes bestiae sylvae, et animalia mille montium. Simile quid etiam illud est Gen. 39, Non noverat herus cum Iosepho, nisi panem quem comedebat: id est, nihil aliorum curabat, aut admodum attingebat: omnia erant in cura ac potestate Iosephi, non heri: tantum ille fruebatur, quibus opus erat corpori, illa sola possidebat. Possis etiam interpretari illud, herum non novisse cum Iosepho, non supputasse, non exegisse ab eo rationem administrationis rerum, ita ut non semel consideraret, quomodo hoc aut illud sese haberet, peractumve esset, omnia
tuae idoneitatis, quantumvis tu agnoscas te puerum, ac insufficientem esse. Nosse aliquando est admirari, magnifacere, censere pro eximio quodam Sic Paulus secundae Corinthiorum quinto dicit, se neminem nosse secundum carnem: id est, se nullius innatas et veluti naturales dores admirari, sed tantum eas quae a Deo sunt per Spiritum. sanctum donatae, et quatenus Deus in ipsis consideratur ac celebratur. Eodem modo dicit etiam, Quod etiamsi olim Apostoli quasi quandam naturalem praestantiam Christi secum versantis admirati sint, magis hominem in eo quam Deum considerantes, et terrenum
aut nova creatura, opponitur veteri, de qua forte dicetur in vocabulo Vetus. Est autem Novus homo, omnis pius, quatenus est conditus ac regeneratus per verbum et sacramenta, operante id Deo potenter per Spiritum sanctum, ac vetus lapideumque cor excindente, et novum substituente. Atque hanc tantum novam creaturam testatur Paulus valere in Christo, Gal. 6. Sed de hac voce forte etiam in vocabulis Renovandi, renascendi et regenerandi agetur. Spiritus novus promittitur piis Ezech. 36, id est renovatus, qui antea habuerunt veterem tantum spiritum et carnalem. De nomine Novo
et novum substituente. Atque hanc tantum novam creaturam testatur Paulus valere in Christo, Gal. 6. Sed de hac voce forte etiam in vocabulis Renovandi, renascendi et regenerandi agetur. Spiritus novus promittitur piis Ezech. 36, id est renovatus, qui antea habuerunt veterem tantum spiritum et carnalem. De nomine Novo dictum est in voce Nominis plenius. Novorum [?:-s ] nominatur Exod. 23 et 34 Hebraice
mundi ac generis humani per Christum, pollicitus est se novos caelos et novam terram creaturum: se etiam novum foedus ac formam religionis, abolita vetere, daturum. Haec iam omnia impleta sunt. Quare nos totum veterem hominem, cum omni sua iustitia, virtutibus ac dotibus parvi facimus: et tantum ea quae nunc Meschias per suum Spiritum et Verbum nova fecit, novum cultum, novos homines, et novam iustitiam, donaque per eum data magnifacimus, ut tantum de ipso, non autem de nobis aut aliorum carne ac sanguine gloriemur, cum omnis gloriatio iam hominibus exclusa ademptaque sit. Dicendo
vetere, daturum. Haec iam omnia impleta sunt. Quare nos totum veterem hominem, cum omni sua iustitia, virtutibus ac dotibus parvi facimus: et tantum ea quae nunc Meschias per suum Spiritum et Verbum nova fecit, novum cultum, novos homines, et novam iustitiam, donaque per eum data magnifacimus, ut tantum de ipso, non autem de nobis aut aliorum carne ac sanguine gloriemur, cum omnis gloriatio iam hominibus exclusa ademptaque sit. Dicendo novum (scilicet foedus) antiquavit prius. Hebr. 8. id est, cum Deus Hier. 31. promiserit novum foedus: indicavit, se esse abrogaturum vetus. sed de hoc
amplam et opulentam sortem, ac felicem rerum tuarum statum. Num. 24 Novissimum eius usque ad perditionem: id est, ipsi quoque tandem peribunt. Luc. 11, Fiunt novissima aut postrema hominis peiora primis: id est, tandem multo peior fit ipse, et deterior est eius conditio quam prius, cum ab uno tantum cacodaemone possidebatur. Novissimum alicuius, vocatur etiam postrema pars vitae, aut temporis vitae ipsius. Deut. 8, Ut benefaceret tibi in novissimo tuo: id est, tandem tibi multa beneficia conferret. Deut. 32, Videbo quid in novissimo eorum: id est, quid tandem illis accidet.
volant, et sicut columbae ad fenestras suas: Comparat Apostolos nubibus tum ob rigationem salutaria doctrinae, quae alioqui crebro pluviae comparari [?: so- ] tum quia cito ac omnia vera doctrina complent: idque facit veluti collatione ad se aliosque prophetas, [?: qui- ] tantum angulo astricti alligatique erant, et veluti varium locum rigabant. Ecce quasi nubes ascendet, et quasi tempestas currus eius, Hierem. 4. Eadem forma orationis est etiam Ezech. 38 de Gog et Magog, quod sicut nubes terram operiet suis copiis. Comparatur autem in priore loco adventus et
possent. Sed quoniam non propositum est nobis, de rebus ipsis accuratius disserere: ideo simpliciter distinguemus varias nuditates easque breviter explicabimus, ut dicta de eis in Scripturis tanto rectius intelligi queant. Est ergo multiplex nuditas. alia creationis et honesta ac sancta, quae est tantum carentia externi et accersiti tegminis, in qua tam nihil initio turpe fuit, quam nihil nunc in virilis faciei vel manus, aut etiam pecudum nudatione est. Alia nuditas est lapsus, cui turpitudo, ignominia et confusio inest. Haec porro ipsa quoque duplex est, interna et externa. Interna est,
Perdicca, quod percussores, eorum faciei dignitate perculsi, eos attingere ausi non sint. Hoc decus videtur etiam in communi vita aliis magis quam aliis circumfusum esse. Unde est, quod pictores talem quendam quasi splendorem circa caput sanctis et aliis praestantibus pingunt. Facinorosi porro non tantum carent hac gloria et dignitate, sed etiam contrariam ac tetram quandam deformitatem et pravitatem in vultu circumferunt: ut, sicut vulgo dici solet, Diabolus per eorum oculos prospicere videatur. Id vero etiam magis mirandum est, quod in iisdem hominibus cernas istam faciei mutationem, ut
ambulabam. id est, in paulis annis. Deuteron. 4: Relinquemini homines numeri. Psal. 105, Cum essent homines numeri: id est, perpauci. Isaiae 10: Et residuae arbores sylvae eius numeri erunt: id est, perpaucae. Aliquando etiam aliquam pluralitatem indicat, ubi nempe non sunt tantum unum aut duo aut tria, ut ea numerare non attineat, sed statim uno [?: ] quot' nam sint appareat. Sic et Latini tum per vocem Innumerabile, magnam multitudinem significant: [?: ] et per vocem Numerosum. Psal. 147, Numerat numerum stellarum:
duplicem, propriam et metaphoricam. Propria est, ut Genes. 2, Cumque obdormivisset Adamus, tulit Deus costam, etc. Lucae 8 Navigantibus illis, obdormivit Christus in navi. Metaphorica est potissima, quae mortem ipsam indicat. Psalmo 13. Ne unquam obdormiam in morte. ubi non tantum praesentem, sed et futuram mortem declarat. Isaiae 43, Simul obdormiverunt, nec resurgent. Actorum 7, Cumque haec Stephanus dixisset, obdormivit. Posset de illa significatio aliquando dici metaphorica, cum [?: ] mire pro cessare vel ociari ponitur. Psal. 44,
et mandare. Quia vero etiam totus hic mundus est ex Deo, [?: ] Deum, et in Deum: id est, ab ipso, inque ipsius gloriae conditus ac sustentatus, omnes creaturae, praeferunt rationales, ac in primis homo, sese ad eius [?: volunta- ] attemperare, inflectereque tenetur, non tantum externis et internis actionibus ac motibus sed et ipsarum qualitatum ac substantiae ipsius similitudine et confirmatione. Hinc est quod iustitia hominis non simpliciter ipsae virtutes per sese, quantumvis perfectae praestitae, ut Ethnici ac Philosophi senserunt: sed [?: ] nus
tantum externis et internis actionibus ac motibus sed et ipsarum qualitatum ac substantiae ipsius similitudine et confirmatione. Hinc est quod iustitia hominis non simpliciter ipsae virtutes per sese, quantumvis perfectae praestitae, ut Ethnici ac Philosophi senserunt: sed [?: ] nus tantum, quatenus in Deum sunt relatae, et [?: stud-- ] obediendi ipsi praestitae. Quare et Deus non tam ipsorum actionum praestantiam ab homine exigit, [?: qui- ] ut sint ad suum praescriptum, voluntatemque accomadatae. Sicut ad sudaeos, in immensum sua sacrificia
[?: ] igitur iustitia coram Deo est, secundum legem perfectissima obedientia, externa et interna, atque [?: ] psa etiam cordis totiusque hominis tum [?: accide- ] tum et essentialis integritas erga Deum, eiusque [?: ] mandata: quod toties non tantum vetus, sed [?: ] vum Testamentum testatur. Hoc etiam est illud, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum: nempe [?: ] operatione, interna cogitatione aut motibus animi, et denique ingenita essentialique bonitate aut forma essentiali. Hanc perfectissimae obedientiae
incommode exponi Obedientis fidei, de ea obedientia quae fidei praestatur Deo vocanti. Fieri obedientem usque ad mortem. Philipp. 2 dicitur Christus factus esse patri obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: ubi non ille sensus est, quod toto vitae tempore fuerit obediens: sed quod non tantum [?: in ] minoribus rebus, aut actionibus patri obediverit, verum etiam in summis, difficillimis ac tristissimis, atque adeo in subeunda ipsa ignominiosissima morte. Non ergo diuturnitas aut longitudo obedientiae, sed [?:-aduum ] eius intensio indicatur, de quo
prorsus in extremam [?:-itatem ] , promptissimamque obedientiam redegisse. Pecuniae omnia obediunt, vertit Vulgata versio Ecclesiast. 10. In Hebraeo est potius, Pecunia respondet omnia: id est, efficit. In hac enim vita ad omnia paranda pecunia utilis est: et ad omnia non tantum difficilia, sed etiam impia iniustaque perduci possunt homines magnitudine praemii. Sic clausum possidet arca Iovem, aut etiam Veiovem. Venti et mare obediunt Christo, dicunt mirabundi Apostoli Matth. 8, et Lucae 8. Est enim, divinae potentiae indicium, quod etiam bruta, atque adeo
contumaciam, aut incredulitatem, ut omnium misereatur. Ad obedientiam gentium, supra exposui esse idem quod ad conversionem gentilium, seu ut credant. Sic Paulus etiam Rom. 15 dicit, Non ausim dicere quicquam eorum quae non fecit Christus per me, ad obedientiam gentium opere et sermone: id est. tantum ea ausim dicere, quae Deus miraculis et doctrina per me fecit ad convertendos, aut ad fidem adducendos gentiles.
OBFIRMARE faciem in aliquem, aut contra aliquem, significat plerunque vehementius irasci, et quasi totum in perniciem eius intentum esse. Levit. 17, Obfirmabo
eorumque res occuparent. Sic describitur pertinacia Isaiae 4 per frontem aeneam, et Hier. 5 per faciem petra duriorem. Paulus quoque pene simili praecedentibus phrasi utitur 1. Cor. 7, inquiens: Si quis stat firmus in corde suo, etc.
OBIURGARE, in Sacris literis non tantum verbalem castigationem, (ut alioqui sonare videtur) denotat: sed et realem punitionem, repressionem et coactionem significare solet, ut in verbo INCREPO plenius ostendi.
OBLATIO: de eo aliquid infra in voce SACRIFICII dicetur. Venit autem Oblatio ab offerendo: sicut Graecum
agetur. De loco etiam Malach. cap 1, quod oblatio munda ubique per orbem terrarum offeretur, agetur in eodem verbo. Est vero ea oblatio nihil aliud, quam proprie ipsemet agnus immaculatus Christus, in cuius ore dolus non fuit, quique nunquam novit peccatum: quique solus non sibi tantum, sed et aliis mundus est: nempe auferens peccata totius mundi, ac sanguine suos omnes credentes super nivem dealbans. Eius enim passio aut unicum sacrificium ubique a piis fide inter precandum offertur, dum petitur, ut Deus nobis propter hanc propitiationem omnia nostra peccata ac sordes
] ticiae meae: ubi in fine prioris versus rectissime [?: s- ] telligi credo, Obliviscatur dextera mea artis [?: p- ] di: quandoquidem sequitur, Adhaereat lingua mea [?: ] lato. quasi dicat: Faxit Deus, ut nunquam amplius psallere, vel canere possim, si hoc tantum scelus [?: ] sero, ut desinam te Hierusalem tuamque religionem et ministerium meis hymnis, mea Musica, et mea voce [?: ] lebrare: imo ego semper te primo loco, et ante [?: a- ] omnia mea gaudia et res laetas canam ac celebrabo. [?: ] stre
tristiciam indicat, aliquando etiam iracundiam: de qua utraque significatione supra in voce. Faciei, Luminis et Lucis dixi. Sic vero etiam Christus dicit Matthaei sexto, de pharisaeis et hypocritis, quod obscurent facies suas, ut videantur hominibus ieiunare. Verisimile est, eos non tantum gestu ac nutu solitos faciem ad tristiciam componere: sed etiam coloribus aliquibus, ut croco, aut alio, vultum reddidisse pallidum et obscurum, ut inde homines divinarent eos valde ieiunare, et praeterea de peccatis hominum dolere ac lugere. Contra Christus praecipit, lotione et unctione
eiusdem capitis, est liturgis, in officio Philippensium erga Paulum. ubi recte [?: d- ] Quod deerat, vestrum erga me obsequium, etc.
OBSERVO verbum propemodum eodem [?: ] do accipitur in Sacris, ut in prophanis, sicut mox apparebit, excepta una tantum significatione. Observare diligenter, est accurate oculis ac animo attendere, ac servare aliquid. Solemus vero talem vigilantium attentionesque adhibere, tum erga homines, tum [?: e-ge ] res: idque dupliciter, erga amicos et inimicos. Obseruamus igitur primum homines amicos, aut
piscantes, an quid habeant prosphagii? ad verbum, cibi ad panem, vel cum pane edendi, intelligens de piscibus. Ibidem,
et a contemptu vindicent. Sic etiam postea accipitur, nempe secundae Corin. 11: Ut abscindam, [?: amp-tem ] occasionem quaerentium occasionem: i. ut [?: adi-i ] eis occasionem, aut materiam gloriandi. Gal. 5: [?: Vos- ] fratres in libertate vocati estis, tantum ne libertatem in occasionem carni: s. detis, aut datam putetis ut cantanto liberius peccet. Philip. primo: Sive per occasionem, sive per veritatem: in Graeco est
aut seo, speciei aut fuci cuiusdam obiiciendi hominib. gratia: ut scilicet illis deceptis, meae avariciae servirem.
OCCASUS, dicetur de eo aliquid in Orior et [?: O- ]
OCCIDO, pro interficio, in Scriptura latius [?: p- ] quâm communiter, ubi tantum ipsam caedem indicat. Exponit enim Christus praeceptum, Non occides, Matthaei 5, etiam de ira, et de quacunque laesione fratris et Iohannes dicit, quod qui odit fratrem suum, sit homicida. Occidere sanguinem, idem est quod fundere. Exod. 34: Non occides sanguinem super fermentum
soleo oculos meos ad montes, unde veniet mihi salus et auxilium. Sic 123 Psal. Ecce sicut oculi servorum sunt ad manus dominorum suorum, sicut oculi ancillae ad manum dominae suae: sic oculi nostri ad Dominum, donec misereatur nostri. Servi enim et servae expectabant a Dominis, non tantum pensum, aut res in quibus laborare debebant: sed etiam victum et amictum, cum alioqui non haberent unde acciperent. Germani prorsus eodem modo dicunt, Einem andern in die hend sehen: pro, aliunde pendere, nihil habere in sua potestate, sed aliunde expectare opem. Oculi mei semper ad
locutionis exempla, quia passim sunt [?: ob- ] omitto. Exposita alioqui est haec eadem locutio [?: ] in praepositionibus Coram, Ante, in conspectu, et in nominibus, Bonum, ac Malum, ut hic eadem repetere non sit [?: ] cesse. Tribuitur alioqui non tantum hominibus, [?: ] et Deo, per anthropopathiam. 2 Samuelis vigesimo secundo: Reddidit mihi Dominus secundum iustitiam meam, secundum puritatem manuum mearum [?: ] oculis suis. Sic dicitur aliquis iustus in oculis suis, Iob. 36 simosecundo, Sapiens in oculis suis
eorum. id est tenebantur desiderio idololatriae suorum maiorum. Sic dicit Ezechiel cap. 20, Singuli abominationem oculorum vestrorum abiicite. id est, idola quae mihi sunt abominatio, in quibus tamen vos oculis et corde haeretis. Oculi pleni adulterae, 2. Pet. 1. id est, adulteri tantum eo fine spectant mulieres, ut eas concupiscant, et quaerant occasionem adulterandi. Respicit autem Apostolus spiritualem impuritatem: id est, ad idololatriam. Oculis tribuitur etiam misericordia, unde crebro in Psalmis ista duo coniunguntur: Respice in me, et miserere mei. Unde fit, ut
agendi: hoc est, occultis conatibus, consiliis et conspirationibus sibi adiungens aliorum operam. Sic Psalmo vigesimoquinto: Ne inimici innuant oculo. [?: ] lis, est aliquando desiderato eventu potiri, et [?: ] ram intuendo suaviter perfrui. Psalmo nonagesimprimo: Tantum oculis tuis aspicies, et retributiones inimicorum tuorum videbis. Sic Mich. 4. [?: As- ] culus noster in Sion. Aspicere alioqui oculis, significat aliquid diligenter intueri, in aliquid [?: intent- ] Ezech. quarto: Pone cor tuum, et aspice oculis tuis et auribus
et internis et externis oculis non in quae sibi ante pedes sunt, aut facienda incumbunt, considerant, sed aliena a se cogitant. Oculus dexter, pro [?: ] alicuius prudentia ponitur. Zach. 11, praedicit Deus venturum pastorem malum, qui neglectis ovium [?:--modis ] sua tantum quaerat. Ei minatur Deus, [?: inqui-- ] : Gladius erit super brachium eius, et super oculum dexterum eius. id est, spirituali gladio verbi ita eum con [?: ] , ut summas eius astutias ac nequitias, ipsamque [?:--am ] religionem confutem et evertam.
est, quasvis preciosissimas et charissimas res, et gratificari ei summis ac difficilibus rebus. Quo sermone exprimit eorum summam dilectionem erga se, suumque ministerium et Evangelion. Similis prorsus res, ac locutio pene eadem est ad Colossenses 2. ubi affirmat se paratum esse dare illis non tantum Evangelion, sed et propriam animam: id est, quidvis longe preciosissimum, ac sibi gratissimum: cupere se illis in omnibus ac summis gratificari, ac vel mortem pro eis oppetere. Sic Itali de re charissima dicunt, uno oculo emitur, costa un ochio. Oculus ponitur saepe pro tota facie, sicut
oculorum. est illa rubedo oculorum et palpebrarum, ex ebrietate proveniens. Vulgata versio mendose habet Suffossio, Proverbiorum vigesimotertio. Ad oculum servire et oculorum servitus,
et palpebrarum, ex ebrietate proveniens. Vulgata versio mendose habet Suffossio, Proverbiorum vigesimotertio. Ad oculum servire et oculorum servitus,
3, Quisquis odit fratrem suum, homicida est: ut nempe non de solo affectu intelligatur, sed etiam de aliquo externo conatu. Verum rectius exponetur de ipso proprie affectu: sicut praecessit, Qui non diligit, manet in morte: et sicut Christus quoque Matt. 5 docet, Praecepta Dei requirere non tantum externum opus, sed etiam internum seu cordis: et illos quoque esse adulteros aut homici das, qui solummodo tales affectus, aut animi impetus habent. Loquitur ergo de interno homicidio. Psal 36, Blanditur sibimet impius ad inveniendum iniquitatem, ad odiendum: id est, probat
Offero interpretes exprimere solent. Reperitur tamen etiam in Sacris non raro in ista, quam diximus, Latina significatione. Hac ambiguitate verbi Offerendi, abusi quidam Scriptores, audacissime conati sunt asserere, Melchisedech obtulisse panem et vinum Deo, atque ita Missam praefigurasse: cum non tantum Hebraeus textus, sed etiam Vulgata versio habeat verbum Proferendi aut depromendi, quod fesso et esurienti exercitui Abrahami cibum sacerdos ille protulerit, exhibueritque. Malachias cap. 1 dicit, ubique per orbem terrarum offerendam esse oblationem mundam. in Hebraeo est
acceptas Deo per Christum Iesum. Item Paulus ad Hebraeos ultimo hortatur pios, ut offerant Deo sacrificium laudis, fructum labiorum suorum. id est, gratiarumactionem, et celebrationem nominis divini. Porro in hoc verbo observandum est, quod cum Christus dicitur oblatus esse, aut oblatio, non tantum significat quod se addixerit aut devoverit Deo: sed etiam, quod se in sacrificium per passionem ac mortem obtulent. Includit igitur mortem ipsius. nam oblationes pleraeque sacrificabantur, aut mactabantur.
OLEA, aut OLIVA, ob plures proprietates, plures Hebraismos parit. Primum
etiam Oleum sanctum, Num. 35. Oleiunctionis corona. Levit. 21, Corona olei unctionis Dei sui est super eum. de summo pontifice dicitur: pro, unctus est oleo, quo Deus eos inungi instituit. quod essent illi vice coronae et diadematis, quibus reges insigniuntur. Rivi olei, abundantiam non tantum olei sed et omnium rerum bonarum significant. Iob 29 Cum inundarent itinera mea butyro, et petra effunderet mihi rivos olei. pro, cum undique omnia bona, commoda et opes mihi large affluerent. similis locutio est illa Deuteron. 32. Fecit eum sugere mel de petra et oleum de silice
Docebituos unctio: ut supra dictum, et postea in voce UNCTIONIS dicetur. Sic autem vox olei accipitur Psalm. 45, Unxit eum oleo laetitiae, de quo loco supra est dictum, et Psalm. 89, Inveni David servum meum, oleo sancto meo unxi eum. id est, Spiritu sancto, eiusque donis eum imbui: non tantum illa externa unctione Sam. Isaiae sexagesimoprimo dicit Messias, se tristem, ac miserandum statum hominum infelicem, sua redemptione commutaturum. ac inter alia ait, se illis pro luctu oleum laeticiae daturum. Qua autem ratione oleo laeticia aut exhilaratio tribuatur, supra ostendi. Hic
similitudo, quod perinde est quoddam continens, et quoddam contentum. At Deus contra dicit, se eos extracturum esse ex illa olla aut loco munito: eosque in finib. Iudaeae, quo cum Zedekia rege profugerant: illos vero tantum in civitate perituros, quos ipsi ut persecutores innocentes in civitate iugularent. Mich. 3 depingitur summa crudelitas optimatum Israeliticorum, quod interfecerint miseros, excoriaverintque, et carnes ossaque eorum perinde conciderint, ac si vellent ea in olla aut caldario coquere. Mors
sunt velut herba agri, olus recens, et foenum tectorum. Genes. 9 dicit Deus Noacho, se ei perinde largiri usum et esum animalium, ac antea olera fuerat largitus. Tota vetustas apud Iudaeos et Ethnicos sensit, olerum cibum quasi sanctiorem et Deo gratiorem esse quam carnium. Hinc Pythagorici tantum terra nascentibus vescebantur: cuius tamen opinionis rationem in ipsorum errorem de
Dei factae (ut si vel sanguis non recte effluxisset, vel in loco immundo esset facta mactatio, vel animal esset suffocatum, aut a fera interfectum) videbantur etiam secundum ipsam legem Dei carnes illas immundas reddere. Qua de causa etiam Daniel cum sociis abstinebat a regiis cibis, et tantum terra nascentibus vescebatur. Forte etiam metuebant, ne contactu ipso aut admixtione carnium immundorum animalium, immundi essent facti cibi de regia mensa allati. Haec religiositas etiam abrogata ceremoniali lege primitivam Ecclesiam molestavit. Hinc est quod Paulus dicit Rom. 14,
Igitur salvus ero. Aliquando hoc universale signum, sicut et contrarium Nullus, [?: opo-- ] restringi vel accommodari ad aliquam speciem aut [?: ] sens subiectum. sicut dictum est in Generalib. [?: Reg- ] de Sententiis Universalibus prolixissime. Aliquando tantum subiecti significatum excipitur, cum [?: praes- ] hoc signum praedicato additur ut, Caelum tegit omnis scilicet praeter se: Pater subiecit Christo omnis, [?: ] praeter se. Hunc Hebraismum nos docet Paulus 1. Cor. [?: ] . restringens illud dictum, quod
Et 2. Cor. 5. Vetera praeterierunt, ecce facta sunt omnia nova: scilicet in Ecclesia, et quo ad pios aut religionem. Contra de universitate impiorum dicitur Iohan. 3. Testimonium eius nemo accipit. Et Philip. 1, Omnes quae sua sunt quaerunt, scilicet impii. Hic universale signum ad impios tantum restringendum est. Omnis aliquando simpliciter pro multis, aut maiore parte accipitur: ut et Regula Iuris inquit, Omnes videntur facere quod facit maior pars, est ad munic. §. Quod maior. Sic sacerdotes dicunt, Totos mundus abiit post eum. et Matth. 3, Tunc exiit ad cum Hierosolyma,
comedi omne. pro, quic quam immundum. Non omne ergo, aliquando significat non quicquam. Omne quod ei, pro omnia bona alicuius. ut 1. Paral. 13, Benedixit Dominus domum Obodedom, et omne quod ei: id est, omnia ipsius. Aristoteles primo de Interpretatione monet, signum. universale Omnis tantum subiecto, non etiam praedicato addendum: quia alioqui falsam efficeret orationem. ut si dico retur, Omnis homo est omne animal. At Psalmista vere dicit Psalm 39, Omnis homo est omnis vanitas. Verum ibi sensus est, quod sit tantum vanitas, mera vanitas aut ipsissima vanitas, seu etiam plena
primo de Interpretatione monet, signum. universale Omnis tantum subiecto, non etiam praedicato addendum: quia alioqui falsam efficeret orationem. ut si dico retur, Omnis homo est omne animal. At Psalmista vere dicit Psalm 39, Omnis homo est omnis vanitas. Verum ibi sensus est, quod sit tantum vanitas, mera vanitas aut ipsissima vanitas, seu etiam plena perfectaque vanitas: non quod non sit alioqui ulla alia vanitas, quae non sit in homine. Omnis qui, pro quicunque Isaiae 7 Omnis locus in quo nunc sunt mille vites pro, in quocunque loco sunt nunc mille vites. et, Omnes montes
nempe non ex merito, sed gratuito aut precario: sicut mox sequitur, quod ipse sit eis illum daturus, (gratis nimirum, sicut antea illis terrenum panem gratis fuerat largitus) non ipsi sint suis viribus aut meritis, sudore aut labore sibi paraturi. Sic ibidem Christus interrogatus a Iudaeis, tantum ex sua operaria iustitia pendentibus, quod'nam sit opus Dei, aut a Deo maxime probatum exactumque, respondit, fidem in se. quasi dicat, Vos tantum vestris bonis operibus Deum demereri, et iustitiam consequi conamini: ignorantes quam nulla prorsus bona opera, innumera vero mala, atque adeo
panem gratis fuerat largitus) non ipsi sint suis viribus aut meritis, sudore aut labore sibi paraturi. Sic ibidem Christus interrogatus a Iudaeis, tantum ex sua operaria iustitia pendentibus, quod'nam sit opus Dei, aut a Deo maxime probatum exactumque, respondit, fidem in se. quasi dicat, Vos tantum vestris bonis operibus Deum demereri, et iustitiam consequi conamini: ignorantes quam nulla prorsus bona opera, innumera vero mala, atque adeo pessima habeatis. At ego vobis dico, nullam esse aliam rationem placandi Deum, et consequendae iustificationis, quam credendo in me, eius legatum et
erant. Sic filii Laban dicunt Iacobum fecisse, acquisivisse illas magnas opes de [?: substan- ] sui patris. Haec significatio verbi Operor et opus observanda est, ne semper illud legaliter de operibus meritoriis accipiamus, cum sint non raro prorsus Evangelicae voces, et tantum ad gratuitam iustificationem pertineant, eamque doceant et urgeant: quod et in aliis pluribus legalibus vocibus non raro accidit. Operari et [?: O- ] dicitur interdum de providentia Dei, eiusque in nos gratuitis beneficiis. Ioann. 5, Pater meus usque modo operatur, et ego
impius, evincit: quae significat revera cantem omnibus bonis operibus. Sic et locutio Sine operibus necessario accipitur. Sicut et alibi Christus dicitur venisse, ut peccatores salvos faciat: et hic diserte [?: ] de tali modo iustificationis, et eius hominis qui [?: ] tantum non habeat aliqua opera digna, quae in iustam coram Deo imputentur: sed qui contra adeo [?:-det ] malis operibus seu peccatis, ut ea tegi, non [?:-ari ] et condonari oporteat. Quo facit et dictum, [?:-ani ] et meretrices praecedent vos in regno caelo
manifeste comprobat et exigit sequens Davidica iustificationis definitio, quae idem esse vult imputari alicui fidem ad iustitiam, quod non imputari ei sua peccata, seu tegi condonarique: ut plane idem ibi Paulo sit Non operans, quod Impius et peccator. Excluduntur enim in talibus locis non tantum merita operum, sed etiam ipsa opera: quae, qua fronte in iustificando ponerentur, cum ea sequantur iustificatum, non praecedant iustificandum: sintque fructus bonae arboris, aut effectus iustificati hominis? Operari simpliciter positum, aliquando idem valet quod Aliquid boni facere: ut
Iohannis tertio: Qui facit veritatem, venit in lucem, ut manifesta fiant facta eius, quia in Deo facta sunt. ¶ Opera legis, ut et supra in voce LEGIS disserui, sunt omnia opera quae a lego praescribuntur, aut praecipiuntur. Cum igitur Paulus excludit opera legis a iustificatione: non tantum caere monialia, sed et moralia excludit. Quare alibi pro hac phrasi utitur illis, Non ex operibus, Sine operibus, Gratis, Non ex vobis, Non operanti, Non ex operibus quae fecimus nos. Cum igitur Paulus dicit Romanorum tertio: Ex operibus legis non iustificatur ulla caro, per legem enim
propter quem omnibus istis meipsum mulctavi, et duco omnia pro execrementis ut Christum lucrifaciam: et comperiar in eo, non habens meam iustitiam quae est ex lege, sed eam quae est per fidem Christi, quae est ex Deo per fidem. ubi clare videmus, Paulum excludere ex iustificatione Opera legis, non tantum ante suam conversionem facta, sed et post renovationem. Idem prorsus sensus et ratio haberi potest etiam ex Epistola ad Galat. quibus post conversionem et acceptum Spiritum sanctum tribuit opera legis: eaque nihilominus non vult Christo tanquam simul iustificantia addi, sed prorsus ex
ideo crebro externis ac in oculos incurrentibus effectibus internas animi qualitates, affectus ac motus indicare solet, seu (ut Aristoteles de bono ac Homerico stilo dicit) ante oculos facit. Secunda, quia homines, presertim non renati, nullas habent veras ac solidas virtutes. Scriptura igitur eis tantum externas actiones aut disciplinam adscribit. Tertia ratio est, quia virtus in actione consistit, ut Philosophi dicunt: et iustitia, praesertim teste Aristotele, est rectus usus
ratio est, quia virtus in actione consistit, ut Philosophi dicunt: et iustitia, praesertim teste Aristotele, est rectus usus
vocibus melius hypocrisis aut simulatio pietatis internae excluditur. Hinc Iohannes urget, ut diligamus opere, non verbo: et Iacobus, ut fidem nostra [?: oper- ] declaremus. et Paulus fidem per charitatem efficacem aut operantem. Sed tamen exigit Scriptura etiam internas hominis, non tantum externas operationes: ut cum toties cor flagitat. item in Decalogo, dilectionem ex tota anima, tota corde, et omnibus viribus: iubet item lacerare cor, in vestimenta solum. Sic Christus Matthaei 5 docet, legi prohibere etiam cordis adulterium, caedem, et alia pecata, ac requirere cordis
populi. Operari aliquibus sagittas suas, Psalmo septimo. pro, infigere. Opus ego operor in diebus vestris, quod non credetis, sic quis narraverit vobis: Habac. primo, et Actorum decimotertio id est, eximium quiddam efficiam, nempe eversionem Ierosolymorum per Chaldaeos. Paulus alludit tantum ad locum hunc, loquens de adventu Messiae, et incredulitate ac poenis Iudaeorum. Probet autem quisque opus suum, tunc gloriationem habebit in semetipso: Gal. 6. id est, diiudicet, et recte instituat vitam actionesque suas: sic fiet, ut ex propria virtute, non ex aliena obtrectatione laudem
idola estis levissimis et vanissimis reb. vaniores nullius momenti. Opus, pro re aut facto eximio: Isaiae 60. Opus manuum mearum, de quo glorior. Opus [?: ] vile: Saepe a Mose repetitur, opus servile in [?: sabbato- ] esse faciendum. Exod. 35. significat vero non tantum opus quod solos servos decet, sed etiam quodvis externum ac prophanum, quod non est extreme ad [?: ] tempusque praesens necessarium.
OPERIRE: exponetur in verbo TEGO.
OPPROBRIUM, vox crebra in Sacris literis, videtur idem sonare quod obiectio probri.
terrarum. Quae illorum hyperbole idem valet, quod late ac longe, passim et per plurima loca. Sic Ieremiae primo dicitur: Ab Aquilone pandetur malum super omnes habitatores terrae. id est, super Iudaeos. Sic et Pharisaei Ioannis duodecimo exclamant de Christo, Totus mundus abit post eum: cum tantum aliqua Iudaeorum turba ad eum converteretur.
ORBO, est verbum notum, pro privo liberis, parentibus, aut coniuge. Genes. vigesimoseptimo: Quare orbabor ambobus filiis die una? Deuteronomii trigesimosecundo,
aequalis, conferendus, et quasi sodalis. Ali qui vertunt, iuxta aestimationem. Nam ea quae aestimantur, veluti cum suo precio, ordine ponuntur et conferuntur. Quare saepe hoc verbum Arach ordinavit, aestimationem significat. Ordinare etiam significat mandare, constituere, ac decernere: idque non tantum in Sacris literis, sed et in aliis linguis. Roman. decimotertio, Potestates sunt a Deo ordinatae: id est, constitutae ac decretae. Qui potestati resistit, ordinationi Dei resistit: id est, decreto, voluntati, mandato. 1 Cor. 9, Dominus ordinavit iis qui Evangelium annunciant, ut ex
et sanguinario animo idem expetiverunt. Factum ergo ipsum, seu eventum, ac veluti substantiam totius illius negocii Deus ordinavit promovit, et plane ad opus ipsum deduxit: sed nefarias illas et sanguinarias circumstantias impiorum, qui ex diabolico odio ac invidia Christum interfecerunt, idque tantum sui proprii carnalisque commodi gratia, nequaquam Deus promovit. Secundo, observetur et illud in in hoc dicto, quod licet ita videatur sonare, quasi [?: persequu- ] res sciverint Dei ordinationem ac consilium, idque exequi stu duerint, et ad id convenerint ac conspiraverint:
sanctissimum, Iudaeorum vero est plane sceleratum: nec huius illorum culpae causa in Dei ullo modo reiici potest. alterum dubium, quo nam modo persequutores dicuntur convenisse, ut efficiat Dei ordinationem, cum eam ignoraverint, et nequaquam in illo suo furore obedire Deo sint conati, sed suae tantum malitiae. Utrumque igitur istorum dubiorum respicit ad solam substantiam facti, non ad illa eius accidentia aut circumstantias. In substantia igitur, facto ex eventu illa conveniunt: in circumstantia vero minime.
ORDINARE SEIPSUM ad aliquid, prima Corrinthiorum decimoquinto:
] latim in virentem ac validam arborem evadit: sic et Meschias regnum patris sui Davidis instauravit. Sic verbum Zarach, oriri, in suis derivatis pro vigere usurpatur. Malachiae 4 est, Exorietur vobis timentibus Deum sol iustitiae: i. Meschias ipse, autor vestrae iustitiae, [?: ] tantum orietur ac adveniet, sed etiam potenter florebit ac vigebit, vosque beabit. Quantum distat oriens ab [?: ] dente, removebit a nobis Deus praevaricationes [?: no- ]
Psalmo
Hoc praeceptum non est procul super caelos, aut ultra longinqua maria, ut possis queri ac dicere, O' utinam nobis aliquis veram Dei legem vel de caelo, vel ex ultramarinis locis ac quasi ex alio orbe afferret, ubi eam esse audimus, quam libenter ac prompte ei obediremus. De praesentia igitur tantum doctrinae, non de possibilitate mandatorum legis agitur, ut et Lutherus in Servo arbitrio ostendit. Os alicuim satiare bono, Psal. 103. Qui satiat os tuum bono: id est, maximis beneficiis ac bonis te explet. Eadem locutio est et Psal. 81. Dilata os tuum, et
os Domini, de quo supra saepius. Tergere os. Proverb. 30: Adultera comedit, extersit os, [?: ] dixit, Nihil feci. de impudentia adulterae et omnium perditorum dicitur, qui parvi pendunt sua peccata. Homo vivit ex omni verbo quod procedit ex ore Dominis Matth. 4. Deut. 8 habetur tantum, Ex omni [?: progre- ] oris Dei: id est, ex omni ope, beneficio aut bono Dei quod ille ad hanc rem ordinare vult. ubi os videtur simpliciter significare ipsum Deum, quod eius beneficis ac bonis alantur. Ut omne os obstruatur: Roman. 3. est, ut nemo habeat quod iactet ac
sese invicem, et liberos: quod in omnibus gentibus natura ipsa [?: ] lente fit. Sed'osculari etiam amicos, aut dominos, [?: ] perinde ubique moris est. Osculamur igitur tum valde dilecta: tum etiam praestantia, ac plane divina, et omnino omnia eximia. Hinc est, quod non tantum [?: co--ges ] liberos et amicos exosculantur, sed etiam superares, ut Reges, atque adeo etiam res divinas ex singulis quadam veneratione. Est igitur Osculum, [?: symbo- ] tum amoris, tum venerationis ac subiectionis. Apud Veteres etiam in Europa, non tantum in Asia,
est, quod non tantum [?: co--ges ] liberos et amicos exosculantur, sed etiam superares, ut Reges, atque adeo etiam res divinas ex singulis quadam veneratione. Est igitur Osculum, [?: symbo- ] tum amoris, tum venerationis ac subiectionis. Apud Veteres etiam in Europa, non tantum in Asia, fuit mortum amicos, tum et regum manus, aut etiam pedes osculari: quorum posterius fuit in Asia usitatius. In Italia, et inferiori Germania, non tantum amicos, sed et hospites osculantur mulierculae: quod tamen in Belgico et Flandria multo est usitatius, quam usquam alibi. Apud
Est igitur Osculum, [?: symbo- ] tum amoris, tum venerationis ac subiectionis. Apud Veteres etiam in Europa, non tantum in Asia, fuit mortum amicos, tum et regum manus, aut etiam pedes osculari: quorum posterius fuit in Asia usitatius. In Italia, et inferiori Germania, non tantum amicos, sed et hospites osculantur mulierculae: quod tamen in Belgico et Flandria multo est usitatius, quam usquam alibi. Apud Syros et idololatras Israelitas moris fuit, Baalis [?: stat-- ] osculari. 1. Reg. 19: et vitulos Samariae, Oseae 13. Iam [?: f-- ] a
diligentis, quam fraudulenta oscula odio habentis. id est, omnis generis blanditiae, officia et beneficia. Legimus Luc. 15, patrem exosculatum esse perditum il [?: ] filium poenitentiam agentem: et presbyteros Ephebos Paulum, postremo eis valedicentem. Elisaeus vocatus ab Elia, vel tantum pallio tactus, petit ut sibi [?: li-- ] osculari patrem et matrem: id est, illis dato osculo [?:-aledicere ] , quod et facit, addito insuper sacrificio, et unicorum convivio. De loco Gen. 41. ubi dicit Pharao ad Iosephum, Osculabitur os tuum universus populus
Causa eius est, quia per Christum habetur aditus tum ad cognitionem, tum et ad gratiam patris, et denique ad omnia dona spiritus, omnemque aedificationem in Ecclesia Dei. Praeterea nisi quis per Christum, eius doctrinam et passionem, veniat ad pascendas oves, necessario eas perdit, sive sit tantum Legis doctor, sive etiam magis pestilentes doctrinas errorum afferat. Pone Domine custodiam ori meo, et ostium labiorum meorum conserva. Psal. 141. id est, Custodine quid impii dicam, aut cogitem saltem. Ostium verborum tuorum illuminat, Psal. 119. id est, ipsa
cum one, dum ligatur et tondetur patienter tacente. Contra impii, ob audaciam et impatientiam, petulantiam, pastorisque sui neglectionem, per hircos denotantur et depinguntur Matth. 25. Dicetur aliquid etiam postea in voce Pastoris, quod ad huius vocis explicationem faciat. Non raro in prophetis tantum ipsa epitheta ponuntur, non adiecto nomine ovis, sed solum subintellecto. Ezek. 34: Amissam quaeram, propulsam reducam, confractam obligabo, aegrotam sanabo, scilicet ovem. Lupos in ovillis pella vocat Christus seductores, foris vitae honestae simulatione et specie sanae doctrinae oves
LXX crebro
quod cum coram rege essent lectae tres aut quatuor pagellae in volumine Ieremiae, concerpserit et exusserit illud rex. Putant ergo ibi poni pagellas quasi potentialiter pro tanta quantitate textus, quanta contineri queat in tribus aut quatuor pagellis: quia in volumine, ut fuerunt illa Hebraea, tantum una perpetuo cohaerens membrana tereti ligno superinvoluta, non sunt paginae. Posses tamen deletas tabellas metaphorice accipere, de columnis, quae in tali volumine esse solent, ut lectio sit facilior, nec sit infinita linearum longitudo.
PALATUM, sicut et os, labia ac
ex vite, alitur ab ea, et omnem fructificandi vim obea percipit, ita ut et esse suum, et omnem bonam [?: ] agendi ab ea sola habeat. Sic et pii tum nascuntur ex Christo, aut ad bona opera conduntur: tum et omnem suam fructificationem soli huic viti debent, antea [?: ] tantum mortui existentes, sed etiam prorsus contrariam vitam agentes.
PALPARE, aliquando significat sensum tactus habere. Psal. 114. Manus habent, et non palpabunt pro, idola sensu tactus destituuntur. Gen. 27 dicitur Isaacum palpasse Iacobum, ut sensu tactus
vel maxime principale, vel etiam caeteris magis conspicuum, pro tota specie, aut alioqui pro omnibus partibus ponere. Sed ad eam illud quoque adiice, quod etiam nunc in multis locis ac regionibus plus utantur pane in victu, quam in Germania, ubi simul plura fercula apponi solent: cum alibi saepe tantum unicum ferculum, aut aliquid pauxillum obsonii pani adiiciatur. Simili tamen modo Germani hac voce utuntur, cum dicunt, Einem das brot fur dem maul weckschneiden: oder, Er kan sein brot wol erwerben: id est, necessaria vitae. Panis per metaphoram significat Christo, spirituale alimentum,
[?:---gis ] proventibus, eis tribuerat. Frange esurienti panem tuum, Isaiae 59. id est, distribue pauperibus eleemosynas. Panis de caelo: pro, caelesti. Panis vitae: id est, vivificat Iohan. 6. Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod progreditur ex ore Dei. id est, non tantum istis usitatis cibis, et aliis commodis ac praesidiis homo sustentatur ac fovetur, etiam in ista corporali vita, ne dum in spirituali: sed potest et solet Deus mirabiliter praeter et contra secundas causas hominem sustentare, etiamsi deberet ei caelitus victum pluere, ut Israelitis Manna et
est, aeterna vita frui: Luc. 14, Beatus qui comedit panem in regno Dei.
PARABOLAE voce multum utitur Novum testamentum, et etiam Vulgata versio in veteri. Dicetur autem de voce Proverbii, Parabolae, Allegoriae, Aenigmatis, et [?:--narum ] , in Generalibus Regulis. Hîc tantum hoc breviter observetur, quod significat, sententiam aut doctrinam similitudine aliqua aliarum rerum vestitam ac propositi [?: ]
et contra impios insultationem vocat Propheta parabolam. Eodem modo de gravissima doctrina accipitur. Psal. 49, Inclinabo ad parabolam aurem meam, Aperiam in cithara aenigma meum. id est, proponam longe gravissimam doctrinam, quam et ipse simulaudiam, seu erudiendi causa non alios tantum, sed et memetipsum. Sic recte de gravi doctrina et mirabilibus vetustatis divinae providentiae historiis accipi potest, quod Psal. 77 dicitur: Aperiam in parabolis os meum, et eloquar aenigmata antiqua. ubi tamen nihil parabolicum aut aenigmaticum est. Significat et gravem
forte et Spiritus sanctus huius locutionis autor est: quia Deus ille longe maximus paterfamiliâs, unicuique distribuit mala ac bona, ut ei videtur, aut etiam ut unusquisque [?: me--- ] est. Genes. 14 dicit Abraham ad regem Sodomae, Se nolle quicquam de recepta praeda accipere: tantum socii sui Aner, Eschol et Mambre accipiant partem suam: id est, portionem sibi debitam. Ad praedictam divinam distributionem respicit et Abraham, cum ad divitem Epulonem Lucae 16 dicit, Memento quod acceperis bona tua in vita tua, et Lazarus mala, quasi dicat, tuam partem aut portionem.
obiisset. Ex superioribus exemplis licet animadvertere, partem interdum quasi in se continere
mactatum et comesum. Tertio, illos dies festus, praesertim primum. Quarto, totam illam [?: celebrit-- ] et observatione. Postremo, Paulus etiam pro ipso Christo usurpat, qui per illum paschalem agnum significabatur. Caeterum ipsum verbum transiliendi omnino singularem quandam vim non tantum parcendi, sed et servandi habet. Isaiae 31, Sicut aves volantes proteget Dominus super Hierusalem, protegendo et liberando, transiliendo et servando. Non ergo simpliciter [?: transire-- ] transitus hac voce significatur: sed etiam benigna quaedam parsio, vel potius
docendae Ecclesiae transfertur, quae gregi et pastoribus, ut suprâ in voce OVIS dixi, confertur. Hac metaphora plurimum passim Scriptura utitur, praesertim autem Ezech. 34 aliquoties inculcatur haec significatio: ubi Deus accusat sacerdotes, quod non pascant gregem suum ut deberent, sed tantum semetipsos saginent: polliceturque se velle gregem suum pascere. Sic Petrus 1 cap. 5 inquit: Pastores, precor, pascite gregem quipenes vos est, curam illius agentes etc. Hinc Pastores dicuntur: de qua voce paulo post. Hierem. 3. Daboque vobis pastores iuxta
furente Satana et mundo. Pascentur vitulus et ursus ac leo simul, Isa. 11 et 63 pro, in regno Messiae summa erit pax ac tranquillitas, nempe spiritualis, cordis et conscientiae. Pascere, per metaphoram, non tatum gubernatorib. et doctorib. tribuitur, sed etiam Deo: qui nos vere alit, non tantum externo, sed et interno alimento. Psal. 23, Dominus est pastor meus, non [?:-gebo ] : in loco pascuae accubare me fecit, ad aquas [?: re- ] duxit me. Isa. 40, Ipse quasi pastor gregem suum pa [?: ] , et brachio suo congregabit agnos,
qui sit [?: pessim- ] pasturus, aut potius perditurus gregem Domini. De eo tamen exclamat Propheta, ei poenas praedicens: O` pastor idolum, gladius super brachium eius, et super oculum dextrum eius. Nullus pastor perinde merito vocaturidolum, ac Antichristus: quia ille potissimum, non tantum falsam doctrina sparsit, sed etiam colendum et adorandum se omnib. ut Deum quendam obtrusit, ut 2 Thes. et in Daniele habetur: Possis commode idolum pastorem accommodare ad praesentes personatos pastores, qui solo titulo, mitris et baculo ac reditib. pastores sunt, quos tamen Deus deponit,
per Christum consolatio nostra. Philip. 3, Societatem passionum Christi, conformatus morti ipsius. Colos. 1, Gaudeo in passionib. meis pro vobis, et suppleo defectus passionum Christi in carne mea, pro corpore ipsius, quod est Ecclesia. Sunt igitur duplices passiones Christi: alterae, quae tantum in ipsomet divina ordinatione peractae sunt, quae sunt plane perfectae et absolutae, solaeque fuerunt sufficientissima propitiatio et expiatio peccatorum nostrorum: alterae porro, quae divina ordinatione in membris eius ac corpore, quod est Ecclesia, peragi debent, dum omnia membra suo
eorum quae dixit, prophetas futura praedicisse: ita ut
interdum magistrum, aut doctorem. Sic vocantur filii prophetarum. Et Elisaeus clamat ad Eliam: Pater mi, pater mi, currus et equites Israel. 2 Reg. 2. Sic et 1 Sam. 10 dicunt: Quis est pater eorum? s. prophetantium: i. praeceptor. Sic et Paulus quoque 1 Cor. 4, vocat se patre Corinth. i. non tantum praeceptorem, sed etiam primum conversorem. Psal. 68, Pro patrib. nati sunt tibi filii. id est pro mortuis primis doctorib prophetis et Apostolis, successerunt subinde alii, qui iam non tanquam patres, ut illi olim, sed ut filii Ecclesiae fuerunt. Interdum principe denotat. 1
[?: ] se patrem praestat. Sic Genes. 45 dicit Ioseph ad [?:-es ] , et patri eos referre praecipit, inquiens: Deus [?: ] posuit Pharaoni in patrem. id est, ego rego ac servo, Deo ita per me agente, regem et regnum Aegypti. Sic videtur Helisaeus vocare Heliam non tantum suum, sed et regni totius patrem, non tantum praeceptorem. Sic et Iob cap. 29 inquit, Pater eram pauperibus: id est paterno affectu et beneficiis eos fovi. Sic Psal. 68, Deus dicitur pater orphanorum et viduarum. Isa. 63. Tu es pater noster, Abraham non
45 dicit Ioseph ad [?:-es ] , et patri eos referre praecipit, inquiens: Deus [?: ] posuit Pharaoni in patrem. id est, ego rego ac servo, Deo ita per me agente, regem et regnum Aegypti. Sic videtur Helisaeus vocare Heliam non tantum suum, sed et regni totius patrem, non tantum praeceptorem. Sic et Iob cap. 29 inquit, Pater eram pauperibus: id est paterno affectu et beneficiis eos fovi. Sic Psal. 68, Deus dicitur pater orphanorum et viduarum. Isa. 63. Tu es pater noster, Abraham non cognovit nos, neque Israel, id est, tu serva nos
vel
tametsi eam quasi gignat. Sic enim dicit Paulus Rom. 8. Si enim quod non videmus speramus, per patientiam expectamus. i. constanter perseverando in vera pietate Luc. 8. Fructum afferunt in patientia. i. constanter perseverando in vera religione, ac pietatis ardenti studio, non tantum ad tempus, ut qui vel cruce ac persecutione, vel cura terrenarum rerum ex vera pietate paulo post excidunt. Sic et Paulus Rom. 2 loquitur, et tum sensu, tum et phrasi cum hoc loco Lucae convenit, inquiens: Quaerentib. gloriam, et honorem, et incorruptibilitatem, per patientiam boni operis
seu tabernaculis, quod sine eis sit: Rasch, a pereundo, et ad miseriam redigendo: Helechia, quod Hieron. ab Hel, quod robur significat, robustum facit: potius autem ab obambulando seu oberrando, quod sedib. careat, deducas.
PAX, Latinis proprie, sicut et aliis linguis, communiter tantum istam externam tranquillam hominum, sive multorum sive paucorum cohabitationem significat. Memorabile autem valde est, quod Hebraeis vox pacis
aut subnixam [?: fu-que ] , quod Deus custodiet pacem. Discedere a pace. Threnorum 3, Discessit a pace anima mea, oblitus sum boni. id est, privavit me Deus pace, tranquillitate, et omnibus bonis. Fiat pax et veritas: id est, vera ac firma solidaque pax. Isaiae trigesimonono: Tantum fiat pax in diebus meis. id est, sint saltem omnia tranquilla ac pacata [?: d- ] ego vivo. Loqui pacem ad aliquem de aliquo: id est, promovere eius tranquillitatem. Psalmo trigesimoquarto, Non pacem loquuntur, et contra afflictos aut humiles terrae verba fraudulenta
autem eas quae pro gratiarumactione offerebantur, crebroque cum persolutione voti coniunguntur: sicut etiam Proverbiorum septimo fit. Via pacis, supra expositum est. Sed tamen quia Lucae primo est, Meschiam ideo apparuisse, ut dirigat pedes: ideo sciendum est, ibi viam pacis significare non tantum doctrinam ducentem ad illam summam ac aeternam pacem: sed etiam ipsam veram fidem, conversionem, iustificationem ac renovationem, per quam [?:-os ] ducit Meschias ad summam illam ac aeternam pacem aut felicitatem. Denique quia regnum caelorum dicitur esse iustitia, pax et
pacis sunt sectemur: id est, neminem laedamus, omnibus prosimus, quaeramus denique temporariam et aeternam pacem. Christus dicitur pax nostra, quia utraque unum fecit, et maceriam septi dissolvit, Ephes. 2. id est, concilia vit gentiles cum Iudaeis, abrogata ceremoniali lege. Mox ibidem, non tantum de hac externa duorum populorum inter se invicem pace agit, sed etiam de pace cum Deo. Locus est perspicuus. Ibid. 6, Calceatis pedibus in praeparatione Evangelii pacis. Evangelium pacis vocat, quia et annunciat et affert veram ac aeternam pacem. Vult autem nos praeparari,
certe ignotas significationes ac loquutiones. In genere autem videtur recte 1. Ioann. 3 descriptum esse, quod. sit, quic quid est a lege Dei alienum: sive sit ipsius naturae distorsio, deformitas aut pravitas sive quicunque perversi motus animi, sive conatus, aut denique actiones. Nam lex non tantum pravas actiones internas ac externas prohibet, et rectas mandat: sed etiam vult ipsum cor totumque hominem rectum esse, ac divinae imagini correspondere: sicut toties Scriptura pravitatem, perversitatem, lapidositatem et incircumcisionem cordis accusat, spirituale cor flagitat: et sanctos
perfectosque nos esse, sicut pater caelestis est, severiter proecipit. Peccati vocabulo in genere multum utitur Scriptura, eique aeterni exitii causam adscribit, affirmans peccati stipendium esse mortem: Rom. 6. Observandum autem est, idem prorsus illi significare hanc vocem, quod alioqui non tantum philosophi ac docti, sed etiam indocti vocant Iniustitiam, nempe universalem iniustitiam. Contrarium ergo verum ac proprium Peccati est, iustitia universalis aut integra. Idem etiam valent mala aut prava opera, quod peccatum: et contra Bona et recta opera, idem quod iustitia. Sanctitas
infelicitatis, aut beatae vitae: iniustitiam autem contra infelicitatis. Peccatum quoque idem est quod inobedientia legis: et contra, vera et perfecta obedientia est impletio legis, ac iustitia ipsa. Peccare igitur videtur significare, simpliciter a recto deviare, etiam in aliis rebus, non tantum ubi lex Dei aut norma obedientiae erga Deum negligitur, violaturve ut Iud. 20. dicuntur Beniamitae fuisse optimi fundibularii ita ut non peccarent: id est, a scopo aberrarent. inquit enim textus: Qui omnes funda iaciebant lapidem ad capillum, nec peccabant. Sic Iob 5 legitur: Invises
quoque [?: ] bro verbum
peccatum intrasse in mundum, et per peccatum mors. Sic et cum Iohann. 9. Christus dicit, Peccatum vestrum manet vobis: totam iniustitiam complectitur. Et Iohan 16, Spiritus sanctus arguet mundum de peccato: id est, de tota mole peccati, quod manet nobis, et non est per fidem ablatum: non tantum de una specie, seu de sola incredulitate loquitur, ut ex dictis (Peccatum vestrum manet nobis, etc. Si non credideritis, in peccatis vestris moriemini) patet. Alio qui plerique intelligunt de unico incredulitatis peccato. Sic Isaiae trigesimo quinto, Fecit Dominus in eo
impleverunt haereditatem meam, Ezech. 7, Et ponam contra te omnes abominationes tuas. Et cap. 33, Fecistis abominationes. Aversio, et Aversiones: Ierem. 2, Aversiones tuae increpabunt te. Ezech. 9, Civitas repleta est aversione. Piaculum, Sanguines: id est, reatus, non tantum caedes, ut aliqui existimant, sed in genere omnia peccata morte digna vocantur: ut Psalmo vigesimo sexto, Non concludas cum peccatoribus animam meam, et cum viris sanguinum vitam meam. Item Oseae quarto, et alias saepe. Verbum pro peccato, aut absolute: ut 2. Reg. 11, Et displicuit
propter
peccata
plenius disserui. Hactenus vocis Peccati naturam ac vim generatim exposui. quia autem variae species et partes peccati vulgo commemorantur: earum quoque appellationes, ne imperitioribus sint ignotae, percurram. PRIMUM igitur Pecatum primi hominis aut parentis est ille lapsus: quod non tantum de vetito pomo comedit, sed etiam sciens ac volens a severo mandato sui creatoris discessit: plusque Satanae, ingentia bona ex peccato promittenti, quam Deo ipsi exitium mortemque comminanti, credidit: qua ratione a Deo sese avellens, Satanae eius hosti semet associavit. Quem lapsum mox
dicere David, se contra ipsummet Deum peccasse, liquet tum ex synonymo: Malum coram te feci (quod est idem ac contra te) tum etiam ex confessione ipsius Davidis 2. Sam. duo decimo. ubi non simpliciter dicit, Peccavi: sed ait, Peccavi Domino. tametsi et Lutheri expositio valde mihi probetur, Tibi tantum sum peccatum: quae cum Paulo Romanorum tertio, totam naturam arguente, citato hoc ipso dicto, convenit longe melius. Porro de peccato in Deum loquitur Eli. 1. Samuel 2. ad filios suos, inquiens: Absit filii mei: non enim bona est fama, quam ego audio, quod praevaricari facitis populum
peccat. Appellat igitur Scriptura peccatum in proprium corpus, scortationem: quod ideo fieri opinor, quod cum etiam legitima ac moderata Venus vehementer corpus laedat, necessario extreme perditae evertit valetudinem illa continua conversatio [?: ] spurcissimis mulieribus, ubi non tantum ille salacissimae bestiae, sed etiam Satan ipse modis omnibus ac sine intermissione suum illud miserum mancipium inflammant, sollicitant et exagitant, continuatis simul etiam helluationibus totoque illo furore per dies ac noctes: ita ut sanguinem, medullas, ac cerebrum ei [?:
seu Fundamentum: et Formale, seu Terminus. Materiale dicunt ipsam pravam indolem, seu naturam hominis perversam, seu imaginem diaboli. Formale vero, reatum, et offensionem Dei inde progredientem. Hoc igitur posterius nempe Formale seu reatum, in Baptismo tolli: illud vero prius debilitari tantum aut attenuari, dicunt. Ac de reatu quidem recte id dicitur respectu prioris seu praeteriti temporis, quod videlicet remissa sit omnis prior offensio ac ira. At de futuro tempore certa tantum promissio accipitur, quod quoties fide ad thronum gratiae accesserimus, vi et efficacia initi cum Deo
Hoc igitur posterius nempe Formale seu reatum, in Baptismo tolli: illud vero prius debilitari tantum aut attenuari, dicunt. Ac de reatu quidem recte id dicitur respectu prioris seu praeteriti temporis, quod videlicet remissa sit omnis prior offensio ac ira. At de futuro tempore certa tantum promissio accipitur, quod quoties fide ad thronum gratiae accesserimus, vi et efficacia initi cum Deo foederis, in baptismo peccatum omne remittatur. Subinde enim pestis illa nobis ingenita, novam nobis conciliat ac contrahit offensam, reatum, ac iram Dei, etiam sine actualibus peccatis:
in baptismo peccatum omne remittatur. Subinde enim pestis illa nobis ingenita, novam nobis conciliat ac contrahit offensam, reatum, ac iram Dei, etiam sine actualibus peccatis: quare et perpetua remissione opus habet. De futuro igitur tempore reatus peccati originalis, non actu, sed potentia tantum aut iure tollitur in baptismo. Caeterum Formale peccati Originalis, aliud essentiale, accidentale aliud constituunt: quorum illud est ipsa deformitas, seu ataxia: hoc vero, de quo modo diximus, reatus. Porro in peccato actuali quatuor inesse dicuntur. I. Ipsa prava actio, quae semel peracta,
Exodi trigesimosecundo. Quid tibi fecit hic populus, ut induceres super eum peccatum maximum? Deuteronomii vigesimoquarto: Ne clamet contra te ad Dominum, et reputetur tibi in peccatum. Psalmo quinquagesimoprimo. Libera me de sanguinibus. Et, Tu remisisti iniquitatem peccati mei. De reatu tantum haec dicta loquuntur: Genesis vigesimo, Induxisti superme et regnum meum peccatum grande. Genesis quadragesimotertio, Nisi reduxero et reddidero tibi, ero peccati reus omni tempore. Sic Deuteronomii nono, vitulus vocatur peccatum, quia per illum peccarunt. Peccatum, inquit, vestrum
denotat.
Minister peccati: Gal 2. Num quid Christus peccati minister est? pro, Si Christus suos non liberat a peccatis, ergo non est destructor peccati, sed potius author et causa peccati, sicut lex tantum auget peccatum. Sic 2. Thessal. 2. Antichristus vocatur homo peccati. id est, non tantum peccans pro se, aut per se: sed etiam author ac promotor peccatorum, qui alios quoque faciat peccare. Passiones peccatorum. Rom. 7, Cum enim essemus in carne, passiones peccatorum vigebant in
Minister peccati: Gal 2. Num quid Christus peccati minister est? pro, Si Christus suos non liberat a peccatis, ergo non est destructor peccati, sed potius author et causa peccati, sicut lex tantum auget peccatum. Sic 2. Thessal. 2. Antichristus vocatur homo peccati. id est, non tantum peccans pro se, aut per se: sed etiam author ac promotor peccatorum, qui alios quoque faciat peccare. Passiones peccatorum. Rom. 7, Cum enim essemus in carne, passiones peccatorum vigebant in membris nostris. id est, cupiditates, et veluti aestus ac motus animi in scetendentes,
res in peccatum domui Ieroboam, ut exterminaret et deleret eam de superficie terrae: id est, fuit illi causa exitii, aut poenarum exitialium. Psalm. 109, Oratio eius sit illi in peccatum. id est, non placet aut conciliet illi Deum, sed potius infensum reddat. Cognoscere peccatum, est, non tantum utcunque id agnoscere, sed etiam ab eo graviter accusari, et quasi urgeri ac premi. Num. trigesimo primo Ecce peccastis Domino, et cognoscite peccatum vestrum, quod inveniet vos id est, quod erit nobis causa magnarum calamitatum. Sic David in quit Psalmo quinquagesimoprimo, Quoniam
mundi. Sic Isaiae quinquagesimotertio dicitur Messias peccata nostra tanquam onus quoddam portasse, et abstulisse. Ambiguitas autem est in verbo
Deo. Alias significat mori aut perire ob peccata: Ephes. 2, Cum mortui essetis peccato Vicina huic significatio est, quod Rom. 6 Christus dicitur esse mortuus peccato. id est, ob peccatum Rom. 7. Num lex est peccatum? id est, num lex est mala, et causa peccati? Absit, inquit: sed patefacit tantum, accusat ac damnat peccatum ac peccatorem, et per accidens excitat pravas cupiditates. Ibidem peccatum sumpta occasione legis, genuit omnem cupiditatem: peccatum sine lege mortuum est: et peccatum lege veniente revixit. Ubique significat ipsum peccatum originale: illud enim nisi arguatur et
ideo peccata damnant, quia Deus dixit, Maledictus qui non permanserit in omnibus quae scripta sunt in lege, aut in iis quae ego praecepi, Hebr. 10, Sponte enim peccantibus nobis post acceptam cognitionem veritatis, non amplius reliqua est hostia pro peccato. ubi ultro peccare, significat non tantum scienter ac volenter, idque semel aut iterum peccare: sed ex professo ac studio peccatis vacare, idque perseveranter ac pertinaciter: quod mox hisce verbis exponit: Quanto putatis acerbiore supplicio dignus censebitur is, qui filium Dei inculcarit, et sanguinem, per quem fuerat
acquiras aliquid ultra quotidianam necessitatem, ultra quam quotidie absumis, quod reponas tanquam singulariter dilectum, ut supra de voce
in unam Ecclesiam coadunabo, sicut in pascuis Bosra civitatis Idumaeae greges coadunari, et diligenter regi ac curari solent. Pecuaria piscine Ioan. 5, varie hic locus exponitur, aut etiam obscuratur ab Interpretibus. Ego non taxabo, aut etiam corrigam singulorum expositiones aut versiones: tantum meam sententiam adscribam. Puto vertendum esse locum hoc modo: Est autem Ierosolymis ad pecuariam piscinam-, ea quae Hebraice cognominatur Bethesda, id est, hospitale, quinque porticus habens, in qua iacebat multitudo magna variorum aegrotorum. Sentio autem, piscinam aut lacum vocatum esse
sicut ipsius proprium Ius dicit, quod infinitas animas cateruatim ad infernum secum trahat, aeterno supplicio puniendas, distinc. quadragesima. Perditio omnino crebro pro summo exitio poenaque ponitur, alias spirituali, aliâs corporali. Oseae decimotertio: Perditio tua ex te est Israel, tantum in me auxilium tuum. ubi perditio spiritualia et corporalia mala complectitur. Sic Dominus dicit Matt. septimo, Lata est via quae ducit in perditionem. Et Act. octavo, Petrus ad Simonem magum: Pecunia tua sit tecum in perditionem. pro, male pereas una cum tua pecunia, sicut et deberis
salutem. id est, non deficimus a Christianismo, veraque salute, ut ea ratione nobis aeternum exitium accersamus. Sectae aut haereses perditionis: secundae Petri secundo. pro, sectae pestilentes, ac perniciosae hominibus, etc.
PEREGRINUS, in Sacris literis significat non tantum eum, qui extra suam patriam vivit: sed etiam plerunque aliquid triste ac aerumnosum in se includit. Solent enim peregrini plerunque miseri ac aerumnosi esse, utpote qui in illis locis agant et vivant, ubi nec cognatos aut amicos multos habent, nec patrimonium aliquod a maioribus acquisitum,
esse, utpote qui in illis locis agant et vivant, ubi nec cognatos aut amicos multos habent, nec patrimonium aliquod a maioribus acquisitum, nec denique magnifiunt. Quod tanto magis accidebat peregrinantibus apud Iudaeos, quia nec soli haereditatem eis habere aut emere licebat, utpote quod tantum Israelitis erat divisum: nec nati erant ex Abrahamo, ut de divinis promissionibus gloriari potuerint: denique erant etiam plerunque a vera religione et Deo alieni, quo magis tum contemnebantur, tum et odio habebantur: tamet si et in aliis gentibus peregrini non admodum accepti, honorati aut
ne peregrinemini in fervore, qui ad tentationem vobis fit, quasi peregrini vobis aliquid accidat. Exponit ipsemet, quid indicet voce Peregrinan: nempe ita vehementer aliqua re offendi, ut nova ac peregrina. Pereginus aliquando hostem significat, sic [?: ] Latina vox Hostis olim tantum peregrinum significavit. Isaiae undecimo: Terram vestram peregrini comedunt ac consumunt: id est. hostes. Crebro in hac significatione vox haec usurpatur: sed plerunque vertunt. Alieni, Aliae enim gentes aliis plerunque infensae sunt.
PEREO, habet etiam suas quasdam obscuras
praecipitur hisce verbis: Sit vobis agnus thamim, integer, masculus, anniculus. de ovib. aut capris. Haec significatio observanda est ideo diligenter, quia cum saepe in aliquibus dictis Scripturae pios describentibus metaphorice usurpetur, non est intelligenda de summa quadam perfectione, quae non tantum omnes partes, sed et omnium partium summos gradus habeat: quo modo qui eam exponunt, perfectionem quandam legalem, atque adeo desperationem excitantem flagitant, illaque gratiae et quasi Evangelica consolationisque dicta pervertunt. ut Psal. 15: Domine quis peregrinabitur in
dicta erunt. Nullus enim usquam gentium ita prorsus absolutus ac perfectus, seu (ut Septuaginta saepe verterunt)
vero austerum et adversum. Sic saepe aliquis dicitur esse corde perfecto cum Deo, aut erga Deum: ut de Asa scribitur 1. Reg. 15, quod licet excelsa non amoverit, tamen cor eius fuerit
sed quod cor Salomonis, ut adiunctum est, plane fuerit insincerum, et a vero Deo ad idola inclinatum. Cum cor David dicitur perfectum fuisse cum Domino, manifeste apparet, non de extrema quadam perfectione accipiendum esse (fuit enim et ipse peccator, graviterque aliquoties Deum offendit) sed tantum de summa sinceritate, aut integritate eius erga Deum, qua sincere ac plane ex animo coluit Deum. 2. Par. 16 dicuntur discurrere oculi Domini per universam terram, ad corroborandos eos qui sunt perfecti cum corde eius. Sic Iosaphat praecipit iudicibus, ut iudicent in timore Dei, in veritate
vox
praestitae plenissimae iustitiae ac obedientiae pro toto humano genere agitur. Hebr. 7, sermo iuramenti post legem facti constituit sacerdotem filium Dei in aeternum perfectum. id est, cuius perfectio aut acquisita iustitia perpetuo valet ac prodest credentibus plenissimeque eos iustificat. Nec tantum ipse Christus dicitur sua illa iustitiae, obedientiae ac passionis praestatione perfectus factus esse, sed etiam nos credentes perfectos effecisse. Nam Hebr. 10 legitur, Unica oblatione perfectos fecit in perpetuum, eos qui sanctificantur: id est, iustificavit eos, cum Deo reconciliavit,
certo ritu, caeremoniis ac precationibus, omnium peccatis ac poenis oneratos, diis manibus sacrabant, devovebantque. Sic et. Germanica translatio vertit vocem Peripsematis, Fegopfferr.
PERMANERE, pro perseverare saepe ponitur, cuius significationis exempla recenseri nihil attinet: tantum observetur illa loquutio Rom. 11: Considera Dei bonitatem in te, si permanseris in bonitate. id est, si perseveraveris fide Christum, ac in eo Dei misericordiam et beneficia amplecti et retinere.
PERMITTERE, aliquando non tantum utcunque aliquid alicui concedere, sed etiam
cuius significationis exempla recenseri nihil attinet: tantum observetur illa loquutio Rom. 11: Considera Dei bonitatem in te, si permanseris in bonitate. id est, si perseveraveris fide Christum, ac in eo Dei misericordiam et beneficia amplecti et retinere.
PERMITTERE, aliquando non tantum utcunque aliquid alicui concedere, sed etiam efficaciter ac potenter cooperari significat. Hebr. 6. Resipiscemus, siquidem permiserit Deus. pro, si potenter nos adiuverit, atque adeo ipsemet conversionem in nobis operabitur. Sicut vero permittere significat interdum efficacem operationem:
sua. Quidam alius de persona sic annotat: Persona in Scripturis usurpatur pro rebus omnibus externis hominis, quae aliquando in precio et honore haberi, ac propter eas etiam ipsi homines magnifieri aut contemni solent. Cum ergo legis. Deum non esse acceptorem personarum: intellige, illum respicere tantum cordis puritatem, ac interiorem innocentiam: non autem iis immorari, quae solent in hominum aestimationem venite, genus, patriam, dignitatem, copias, et similia: ut saepe Acceptio intelligatur pro delectu ac discretione inter gentem et gentem. Definiunt vero quidam Prosopolepsiam, cum
loquitur. Eadem locutio est quoque Proverb. 2. Prover. 28 est locus notabilis. inquit enim: Melior est pauper, qui ambulat in perfectione sua, aut integritate, quam perversus viis, et ipse dives. id est, pauper sincerus, quam dives malitiosus. Pervertere iudicium, crebro reperitur non tantum de iniqua causarum forensium diiudicatione, et malitiosis compendiis, aut potius fraudibus litigatorum, sed etiam de religionis corruptelis: Deut. 24, 27. 1. Sam. 8 Habacuc dicit, Propere egreditur iudicium perversum. Thren. 3, Pervertere hominem in iudicio. Perverti dicuntur ab
quam Ecclesia sit ita solide aedificate, ut portae inferorum contra eam non sint praevaliturae. Sic et Paulus tum ipsum Christum vocat fundamentam sicut David lapidem angularem: tum eius doctrinam, cum ait: Nos superstructos esse super fundamentos. Apostolorum et Prophetarum. Atque hac ratione non tantum Petrus, sed et omnes veri ac constantes doctores aliquo modo petrae dici possunt, praesertim vero Sarum literarum scriptores. Praeclarum sane est dictum Bedae de hac re, et dignum quod hic adscribatur. Is enim in prima ad Corinthios primo: Ego dico tibi, tu es Petrus, etc. Quia
[?: T- ] praecipitabant. Sugere mel de petra, Deutero. 32, et Psal. 81, Melle de petra saturassem te. id est, maximis [?: ] dis, citra omnem tuum laborem te ditassem. Solent enim illis locis, quin et in mea quoque patria ac alibi saepe apes mellificare, non tantum in arboribus [?: ] in sylva, sed etiam in cavernulis petrarum. Ingredere in petram, et absconde te, Isaiae 2. Describitur periculum et metus hominum. nam talibus temporibus solent se in talia latibula aut loca munita abdere: ut crebro in [?: ] dicum libro et alibi
etiam in cavernulis petrarum. Ingredere in petram, et absconde te, Isaiae 2. Describitur periculum et metus hominum. nam talibus temporibus solent se in talia latibula aut loca munita abdere: ut crebro in [?: ] dicum libro et alibi legitur.
PHARAO, non fuit nomen unius tantum regis proprium, sed dignitatis quasi perpetuum. Forte dictum fuit primum a nomine proprio: sicut et Romani
Imperatores vocati sunt Caesares et Augusti, et Persarum Arsacides. Quare is rex qui
filios pharetrae suae Hierem. 3.
PHIALAS calamitatum ac poenarum effundunt angeli in terram, in Apocalypsi: ubi phialae significant media ac instrumenta poenarum.
PHILAUTIA, vitium etiam apud Ethnicos reprehensum, 2. Timoth. 3 notatur: est, cum quis nimium sibimet placet, tantum quae sua sunt quaerit, alios prae se contemnit, superbus est. Et (ut Isaias eum suo colore depingit) qui sibimet sapiens videtur in oculis suis. Plato ponunciat, esse omnium vitiorum ac malorum fontem.
PHILOSOPHIA reprehenditur a Paulo Colos. 2, tanquam quae abducat imperitos
ac malorum fontem.
PHILOSOPHIA reprehenditur a Paulo Colos. 2, tanquam quae abducat imperitos ac pusillos Christi a veritate Evangelii: quod sane non proprie ac per se vere Philosophiae vitio fit, sed vel salse vel eorum qui eam intra suas metas non cohibent culpa. Nec tamen hic tantum falsa Philosophia reprehenditur, sed etiam ista vera, quam nunc potissimum ex Aristotele habemus. Quomodo vero noxia esse soleat, prolixe declaravi in Libello de Metis et materiis scientiarum. Experimentum vero huius ineffabilis damni habetur in Patribus praesertim Graecis, Clemente,
tum legis ac virtutis possibilitatem celebrat, obscurans eius severitatem, ne possit peccata et iram Dei damnationemque revelare: tum denique Evangelium ac meritum Christi abolet, dum virtuti iustitiaeque humanae veram hominis felicitatem adscribit. Quare cohibeatur intra suas metas: nempe ut tantum de externa disciplina et virtute ac iustitia coram hominibus non coram Deo, et qualicunque huius vitae beatitudine disserat, ad quos usus eam proprie Aristoteles direxit. et denique ante omnia subiiciatur regaturque superiori norma verbi Dei et S. sancti. Sit igitur omnibus ea
dicere conservatoria: Matth. 23. Fuerunt apud Iudaeos membranulae quaedam, in quibus scribebant quatuor dicta Scripturae, quasque alligabant ad frontem et brachium sinistrum, ut ostentarent studium servandae legis Dei. Eas igitur ampliabant et dilatabant, ut tanto magis cernerentur: cum Deus tantum eo fine illa ordinasset, ut essent memorialia mandatorum ipsis. Hanc superstitionem, aut potius ostentationem Iudaeorum Christus praedicto loco taxat. vide Paulum Fagium super Exodum cap. 13, prolixe de hac superstitione Iudaeorum disserentem. Manaverat quoque olim haec
pus beneplaciti, aut favoris Dei: quod cum negligimus, sequitur tempus irae ac poenarum. Verum de verbo [?: Plac-d- ] dictum est aliquid in voce FAVORIS ac BENEPLACITI: et dicetur forte quid postea in VOLUNTATE. Quicunque volunt placere in carne, cogunt vos circumcidere, tantum ne cruce Christi premantur. Gal. 6 vertit Vulgata. Sed in Graeco est
Israelitas in Iudaea loco deletorum gentilium. Idem habetur Psalm. 80, et Hier. 24. Aedificabo eos, neque destruam: plantabo eos, neque evellam. Saepe alioqui plantari Israelitas, significat eos augeri numero, et omni alia felicitate. Sunt igitur contrariae voces, plantare et evellere: non tantum in propria, sed in metaphorica significatione. Ierem. 11. Iehova, qui plantat te, locutus est supra te malum. Sic Paulus quoque inquit 1. Corinth. 3. Ego plantavi, Apollo rigavit, Dominus incrementum dedit: id est, Ego primum docui et institui Corinthios, Apollo porro eos etiam
et necessario humore non destituto, plantare. Per metaphoram autem significat, ita aliquid provehere ac promovere, ut feliciter permaneat ac proficiat, non mox veluti suo humore destitutum exarescat. Ezechiel. 17 et 19, Psal. 1. Plantare ac evellere, Hieremiae primo significat tantum doctrinam aut denunciationem, quod Dominus velit plantare, aedificare, destruere, et evellere. inquit enim Deus ad prophetam: Ecce constitui te hodie super regna et gentes, ut evellas et extirpes, perdas et subvertas, aedifices et plantes. id est, prophetizes et denuncies alia quidem regna
significationibus et phrasibus agamus. Poenitentia igitur, etsi tum in Graeco, tum et in Latino proprie videtur solum mentis actionem, aut resipiscentiam denotare: tamen complectitur totam vitam et omnes actiones, quae ex animo sanato dependent aut proficiscuntur. Quare Hebraea vox Thesuba non tantum aptior, sed et plenior est, meliusque omnia interna et externa hominis complectitur. Poenitentia
enim est, tum mentem, tum et consilia, conatus, actiones et vitam hominis in viam rectam sanitatemque
dicens, Quid feci? Ezek. 18, Si impius egerit poenitentiam ab omnibus peccatis quae operatus est. Aut alteram partem, nimirum fidem notantes, ut Deuteronom. 30, Ductus poenitudine reversus fueris ad Deum. Syrach 20, Quam bonum est correptum manifestare poenitentiam. Aliquando significat non tantum contritionem, sed et fidem: ut cum dicitur Iohannes praedicasse baptismum poenitentiae. id est, totam conversionem a turpi ac scelerata vita ad Deum, quo modo conversos baptizabat, et docebat baptizandos. Matth. 3, Marc. 1. Lucae 3. Sic Christus inquit, Matth. 9. Veni vocare peccatores
opus aut conatum sint directi: quomodo exponit et Occumenius, quod sua voluntaria malitia in illud nefarium munus sint constituti. Denique non est necesse, semper verbis passivis mox autorem, a quo ea actio proficiscitur, dari: saepe enim tum activa, tum passiva Hebraeorum verba simpliciter tantum existentiam significant. praesertim si passivis ablativus personae agentis non additur: ut Rom. 7, Ego venditus sum sub peccatum. ubi non necesse est intelligere, me a Deo aut a quoquam alio venditum esse: sed simpliciter indicat Paulus, hominem esse mancipium Originalis peccati. Sic et
Timoth. 21. Crediderunt, quotquot praeordinati erant aut parati Act. 13.48. Talia sunt innumera exempla passim
in Sacris literis, ubi verba passiva neutralem quandam significationem habent, et simplicem tantum nudamque rei existentiam declarant. Sic itaque et hic dicuntur impii in hoc positi, aut tales esse, ut resistant, aut non obediant sermoni de Christo, Quod si vero illius versio locum habebit, necesse est intelligi, Deum impios ad hoc ipsum nefarium scelus creasse. Porro qui ita vertit, suum
locum habebit, necesse est intelligi, Deum impios ad hoc ipsum nefarium scelus creasse. Porro qui ita vertit, suum hunc sensum probate conatur ex Rom. 9. cap. ubi dicitur, vasa irae praeparata ad interitum. Verum ibi Paulus non dicit, Deum illa vasa ad interitum condidisse, sed tantum multa patientia pertulisse: quod ex diametro pugnat cum illius sententia. Ea enim demum dicimur multa patientia tolerare, quae ipsi non fecimus, quaeque nobis extreme displicent ac molesta sunt. Quod si Deus ipse autor esset et conditor talium vasorum, non posset certe dici ea magna
Deus ad iram, sed ad salutem. unde infert, Deum constituisse quosdam ad interitum. Lenius autem vertit ibidem
Act. 14. Cum populis volebat sacrificare: id est, cum turba illius civitatis. tametsi in Graeco sit, Cum turbis. Verum Act. 4. clare pluralis numerus pro singulari ponitur de Israelle. forte propter plures tribus cum gentibus et populis Israel.
PORCUS, animal immundum, non tantum corporeae, sed et religionis immundicie habitus est, non
tantum Iudaeis, quibus ut immundum animal fuit interdictus: sed etiam Aegyptiis, qui (teste Herodoto) id adeo pro immundo
de Israelle. forte propter plures tribus cum gentibus et populis Israel.
PORCUS, animal immundum, non tantum corporeae, sed et religionis immundicie habitus est, non
tantum Iudaeis, quibus ut immundum animal fuit interdictus: sed etiam Aegyptiis, qui (teste Herodoto) id adeo pro immundo habuerunt, ut si quis vel per transitum esset ab eo contactus, mox ad lotionem properanerit. Proverbialiter Iudaeis, porcus lotus rediens ad nolutabrum, significavit eum qui
verbi ac Sacramentorum, per quod intratur in templum Domini, ac in ipsam iustitiam et pietatem. Aliqui de Ecclesia exponunt, quod huic vicinum est. nam quamdiu extorris fuit, hae portae non patuerunt ei, fuitque veluti exclusus ex Ecclesia Dei. Aliqui volunt ideo dici portas iustitiae, quia tantum iusti intrent per eas, ut mox ibidem sequitur. Ego vero credo potius ideo portas iustitiae et Domini vocari, quia per eas, id est per veram doctrinam ac religionem intremus ad veram iustitiam, et ad Deum ipsum, qui nobis fit propitius. Verba vero Psalmi haec sunt: Aperite mihi portas
portare peccatum, cum Deo tribuitur, sit idem quod tollere, amovere de medio, aut removere. Sicut alioqui multis similibus verbis utitur Scriptura, ut sunt: Deum delere peccata, oblivisci peccatorum, proiicere ea post suum tergum, aut in profundum maris, aut ad extremum occidentem. Neque tamen hac tantum ratione dicitur Deus portare peccatorum nostra, sed et ea quam ipsemet describit Isaiae 43: Fecistime servire in peccatis tuis, fecisti me laborare in iniquitatibus tuis. Ego ego sum qui deleo scelera tua propter me, et peccatorum tuorum non recordabor. Quare hic locum habet illa supra
videlicet Christus non tam stulte inctaverit vires suas, quod non valde capitale esse posset: quam sacrilege minatus sit, se eversurum illud sacrosanctum templum Dei, ubi solum eius votum accogitatio pro grandi sacrilegio habita fuisset. Et hic etiam clarius apparet falsitas testimonii, quod non tantum vocem templi male intellexerunt, sed etiam calumniose dissolutionem templi Christo tribuerunt: cum ille id Iudaeis tribuerit, quod sint destructuri templum corporis eius, sibi vero tantum suscitationem adscripserit. Sensus vero dicti Christi fuit: Vos petitis signum a me, quo probem me recte
accogitatio pro grandi sacrilegio habita fuisset. Et hic etiam clarius apparet falsitas testimonii, quod non tantum vocem templi male intellexerunt, sed etiam calumniose dissolutionem templi Christo tribuerunt: cum ille id Iudaeis tribuerit, quod sint destructuri templum corporis eius, sibi vero tantum suscitationem adscripserit. Sensus vero dicti Christi fuit: Vos petitis signum a me, quo probem me recte ac divino iure et mandato repurgare templum Dei. Ecce dabo vobis suo tempore illustre signum, quod plane veram divinitatem in me asserat. Vos quidem me interficietis, sed ego mea divina
ipsius.
POTESTAS, alias ponitur a Versoribus pro Graeco
dubitanter, sicut qui sunt incerti aut parum periti: non frigide sicut parum curantes, ut Pharisaei: sed ardenter. non tenui quadam (ut ille inquit) vena, aut languide, sed amplissimis donis noticiae et eloquentiae instructus: non sine auditorum affectione, sed patenter eos permovens: non alios tantum citans, sed suam authoritatem proferens, et quasi pro suo iure arbitrioque omnia agens: ut cum toties inquit, Ego dico vobis. et miracula suo verbo ac mandato faciens: ut, Puella ego dico tibi, surge. Neminem denique in faciem respiciens, et timens: non etiam curans quid contra Pharisaei et
potestate, nempe decuriones et milites. Isaiae vigesimosecundo: Potestatem tuam dabo in manum eius. id est, tuam dignitatem aut functione in eum transferam. Quinto, hinc crebro fit, ut Potestas ipsos etiam magistratus, gubernatores, ac quasvis personas potestate praeditas significet: idque non tantum in politicis, sed et spiritualibus imperiis: nec soli sacris, sed et prophanis authoribus. Suetonius: Claudius iurisdictionem quotannis magistratibus demandari solitam in perpetuum, atque etiam per provincias potestatibus demandavit. Sic et Plinius libro vigesimo nono, Capite quarto usurpat:
tenebrarum. id est, ex regno diaboli, et transtulit nos in regnum Christi. Lucae quarto: Dabo tibi omnem istam potestatem. id est, totum istud regnum totius mundi. Sic Lucae vigesimotertio: Resciscens quod sit ex potestate Herodis. id est, de regno aut dominio eius. Potestas alicuius non tantum dicitur active, qua ipse est potens in alios: sed etiam passive, qua alii sunt potentes in eum. Marci sexto: Dabat eis potestatem spirituum immundorum. 1 Corinthiorum nono: Si alii potestatis vestrae sunt participes, non multo magis nos? id est, potestatis in vos multo iustius nos
quorum quosdam hic recensebo. Post aliquem essi, ire, aut sequi, significat ei obedire, servire, eumve sectari, ac etiam colere. 1 Samuelis duodecimo: Eritis vos et reges vestri post Dominom. id est, longo tempore bene beateque vivetis colendo Deum. 2 Sam. 2. et 1 Regum duodecimo: Tantum domus Iehuda fuerunt post David, aut post domum David id est, ei paruerunt. 1 Regum decimosexto: Dimidia para populi fuit post Thibin. Porro phrasi Ire post aliquem, aliquando additur verbum Implere: ut, Implere ira post Dominum, quod significat plene sequi, aut obedire Deo. Numeri
post aliquem, est eius partes aut sectatores iuvare. Primo Regum primo: Qui adiuverunt post Adoniam. Aspiciebant post Moysen. Exod. 33. id est, observabant eum abeuntem. Auferre, exterminare post aliquem. 1 Regum 1, Adduco. malum supra te, et auferam aut exterminabo post te. id est, non tantum te perdam, sed et posteros tuos prorsus delebo. Sic 1 Regum decimo quarto. Removebo post domum Ieroboam, sicut removet quis sterquilinium. Post interdum ponitur pro DE. Post matrem consolationem accipere. Genesis vigesimoquarto, Isaac post matrem suam consolationem accepit. id est, de
Grammaticis. Significat autem ordinem vel rerum vel temporum: ut, Post caput est cervix, post domum est ortus, post herum aut regem sunt famuli, Venit post nubila Phoebus. Verum in descriptione temporis aut alius spacii diligenter observandum est, non tantum hanc praepositionem, sed et alias quae metas rerum, locorum aut temporum indicant (ut sunt Ante, usque, post, ab, et similes) quinetiam omnes temporis aut aliorum spaciorum circumscriptiones, idque ferme in omnibus linguis, alias includere, aliâs excludere indicatas metas. ut praepositio
debere integre praeterire illas duas aut tres dies, et tertia aut quarta demum id fiet quod est indicatum. Quod autem haec sit vis praepositionis Latinae Post, ut aliquando includat diem indicatum, sicut etiam praepositio Ante: potest multis exemplis idoneorum authorum probari. Nos nunc tantum unum proponemus. Cato libro de Re rustica, cap. sexagesimo quinto inquit: Oleum viride sic facito. Oleam quamprimum ex terra tollito: a foliis et stercore purgato: postridie, aut post tertium diem quam lecta fuerit, facito. Ubi, sicut postridie de sequenti ipso die intelligi
ἡμέρας
vel tribus post diebus, sive tertio post die, recte (ni fallor) expresseris illud,
sicut ipse inquit: Qui videt me, videt et patrem.
PRAECEDO aliquem, nonnunquam significat ducem aut ductorem eius esse, eique prospicere. Deuteromii 1: In hoc verbo non credidistis Iehovae Deo vestro, qui praecessit nos, ut prospiceret vobis locum, etc. i. qui non tantum viam nobis monstravit, sed etiam de omnibus necessariis prospexit. Sic et Exod. 32 flagitant Israelitae ab Aarone ut sibi fabricet deos qui eos praecedant. i. praeeant ducendo, opitulando, alendo, defendedo et
de vestra iustitia, misericordiam Dei, et meritum Christi contemnitis, propriamque iustitiam statuere conantes, iustitiae Dei subiecti non estis. Ob remissionem praecedentium peccatorum, Romanor, tertio. Hinc adversarii conantur illam suam blasphemam doctrinam extruere, quod Christus satisfaciat tantum pro peccatis ante baptismum aut primam iustificationem commissis: sed pro sequentibus, Missis aut bonis operibus nostris aut aliorum esse satisfaciendum. Verum ille est verus sensus, quod omnis remissio peccatorum fiat tantum de praeteritis, non autem de futuris, ut aliqui indulgentiarum
illam suam blasphemam doctrinam extruere, quod Christus satisfaciat tantum pro peccatis ante baptismum aut primam iustificationem commissis: sed pro sequentibus, Missis aut bonis operibus nostris aut aliorum esse satisfaciendum. Verum ille est verus sensus, quod omnis remissio peccatorum fiat tantum de praeteritis, non autem de futuris, ut aliqui indulgentiarum praecones olim factitarunt, et multa privilegia papalia faciunt. Exempli gratia, ut alicui liceat carnes vetitis diebus comedere. Quid enim aliud est vetita in religione concedere, quam futura peccata condonare? Tale nihil docet
fuisse. nam id magis Graeco respondet. Sensus autem est, iam auroram esse, cum nox propemodum praetergressa sit, et dies immineat. Respicit vero in hisce metaphoris etiam perspicuitatem doctrinae, eiusve revelationem: verum ad propagationem Evangelii, quae nondum erat plene peracta, sed radios tantum instar aurorae per orbem terrarum sparserat. De peccatis praecedentibus ad iudicium, dictum est supra in voce Peccati. 1 Tim. 5. Quo rundam hominum peccata manifesta sunt praecedentia ad iudicium: quorundam autem sequuntur. loquitur de iudicio Ecclesiae, quae multos mature agnoscit ex
doctorum, qui vocem Christi sonant, et eatenus audiendi sunt, quatenus solius Christi vocem ac doctrinam afferunt. Eadem ratione Augustinus exponit hunc locum de prohibitione ambitionis, in Sermone super verba Domini ex 11 Matth.
PRAECIDO verbum nihil obscuritatis aut Hebraismi habet: tantum igitur duo loca attingam. Isaiae 38. Praecidi veluti textor vitam meam. id est, veluti textor in medio opere, et cum summo ardore pergit laborare, subito rupto filo in suo curriculo aut opere impeditur: sic meam vitam in medio curriculo mors abripit, Atroposque filum meae vitae
quanquam et Origenes aliquanto inferius explicans qui dicantur vocati, et non electi, qui vocati et electi, nonnihil a seipso dissidet, interpretans Secundum propositum vocatos dici, qui priusquam vocarentur, propenso iam tum erant animo ad cultum divinum, quorumque promptae iam voluntati tantum deerat vocatio: videlicet ut propositum non ad Deum destinantem, sed ad hominem in animo statuentem pertineat. Nisi forte interpres haec adiecit de suo. Ambrosium sequitur Augustinus in Libello de correptione et gratia, cap. 7. Electi, in quit, sunt, qui secundum propositum
Origenem, divum Augustinum, Thomam Aquinatem: et post hos, omnes Theologorum scholas, quorum ego industriam non improbo. Alius porro quidam exactius et acutius istas voces, earumque significata trutinat, utinam etiam verius.
non modo eventus, sed etiam causas ipsas ex omni aeternitate antegreditur. Sane haec subtiliter omnino, et limate dici videntur, de quibus nunc pronunciare non libet ob graves causas, praesertim quod (ut dixi) ardua et quasi in mysteriis Dei adhuc abscondita esse videntur. Addam igitur adhuc tantum quaedam paulo crassiora, non tamen negligenda.
res in Ecclesia evenientes non casu accidere, sed a Deo olim praevisa et decreta, et in verbo ipsius revelata esse. Rom. 1 habet Vulgata, Qui praedestinatus est filius Dei in virtute. In Graeco est proprie, Declaratus, demonstratus aut certo comprobatus, quod sit verus viventis Dei filius. Non tantum igitur aberravit Versor a vero loci sensu et voce Graeca, sed etiam impiae sententiae occasionem praebere visus est: quasi Christus non sit essentialis Dei filius, sed adoptivus ex praedestinatione solum, sicut et alii pii. Alioqui ratione officii aut muneris recte dicitur Christus
sanguinis Christi. Rom. 11. Non abiecit Deus populum suum, quem prae cognovit, aut praescivit. Quod alii de aeterna praedestinatione intelligunt: alii, quod Iudaicum populum sibi prius adsciverit aut adiunxerit, quam [?: ge-lem ] : sicut inquit Deus ad Israelitas Amos 3: Tantum non cognovi ex omnib. familiis terrae. et Hos. 13. Ego cognovi te in deserto, in terra arente siti. id est, mihi adiuxi, tuique curam habui specialem, neglectis aliis gentibus.
PRAEDICARE,
gente Iudaica sequuturam, inquit, Vae praegnantibus et lactantibus: non [?: ] singulariter malum minatus, sed indicans fore ingentes calamitates et necessariam fugam. Tales vero mulierculae eiusmodi onere impeditae, parum sunt idoneque ad fugam, aut vitandas irruentes clades. Est ergo tantum amplificatio quaedam magnitudinis calamitatum. vide supra verbum PARIO.
PRAELIUM. vide infra in voce PUGNA, et supra in voce BELLUM.
PRAEMIUM, aut MERCES, Matth. 5 videtur significare causam praemii, ac veluti meritum. Si [?: d- ] ritis diligentes vos,
eis desit.
PRAEOCCUPARE: vide infra PRAEVENIRE, aut PRAEVERTERE.
PRAEORDINARE, est iam olim constituere ac ordinare aliquem ad aliquid. Usa est Vulgata [?: ] hoc verbo Acto. 10, Deus manifestavit Christum [?: ] resurrectionem non toti populo, sed tantum testib. praeordinatis ab eo. in Graeco est, Prius ab eo delectis: in
quos ipse iam olim ad hanc rem delegit. Sic dicit Act. 22 Paulus, Est praeordinatum ut cognoscat illum iustum, et audiatuo cem ex
id est, quos Deus pro sua bona voluntate suo spiritu ordinavit ac direxit ad salutem aeternam.
PRAEPARARE verbum, in Vulgata versione alicubi aliquid obscuritatis habet. Est autem in vereri Testamento in talibus locis plerunque
aliqui referunt ad praedicandum Evangelion, ut simus calceati et praeparati ad annunciandum Evangelium pacis. Alii malunt intelligere, esse expositionem eius quod praecedit, Calceati pedes: nempe instructi, et probe eruditi, Evangelio docente pacem, seu amicitiam cum Deo: quandoquidem ibi non tantum ministri, sed etiam omnes Christiani erudiuntur. Locutio: In praeparatione Evangelii, potest vel instrumentaliter intelligi, quod ea re debeamus esse veluti calceati, armati ac parati: vel finaliter, hoc est. functione seu munere: quod in hoc seu ad hanc rem debeamus esse calceati aut
a politia aut Ecclesia Israelis, extranei a pactis et promissionibus, spem non habentes, et sine Deo in mundo. id est, fuistis impii, et caruistis vero Deo. Hanc totam conditionem aut sortem Ethnicorum vocat Praeputium: quod idem est ac si diceres, Gentilismum.
Sexto, aliquando tantum partem gentilismi, quae quasi adiaphora est, seu externam illam speciem vocat praeputium. Rom. 2, Non'ne praeputium illius pro circumsione reputabitur? Praeputium hic significat, id quod prius dixerat Gentes, quae legem non habent: nempe carentiam circumcisionis externae, ministerii
caret, est ipsissimus gentilismus, est tibi perinde ac si non haberes eam, sed esses impius gentilis. Praeputium ergo hic plenum gentilismum denotat. Sic Paulus hasce duas voces usurpat, cum 1 Corinth. 7, et Galat. 5 et 6, negat vel praeputium vel circumcisionem quicquam esse: id est, non tantum praesentiam aut absentiam illius pelliculae, sed et totam aeternam ac caeremoniariam illam iustitiam aut pietatem Iudaeorum, aut contra gentilium, liberam, et illis observationibus carentem vitam. Atque hactenus dicit Paulus se Gentilibus factum Gentilem, et Iudaeis Iudaeum. id est, quod
est, maneat in illa externa forma Iudaicae vitae: si fuit incircumcisus, aut gentilis, maneat in illa. Ubi non est Graecus aut Iudaeus, circumcisio aut praeputium, Scytha aut barbarus, servus aut liber. id est, ubi nullius est momenti, ex qua gente, aut quibus maioribus quis sit natus: sed tantum in eo tota res sita est, ut sit Christianus. Quod est ex natura praeputium, iudicabit te, etc. Rom. 2. id est, natus gentilis, et ex gentilibus: sicut contra Galat. 2, Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores. Credere per praeputium: pro, in praeputio, seu in
Cum impositione manum presbyterii. id est, omnium collegarum. Duos porro ordines prebyterorum fuisse, inde apparet, quia Paulus 1 Tim. 5 dicit: Presbyteri, qui bene praesunt, duplici honore digni habeantur, maxime qui laborant in verbo et doctrina. Ergo alii presbyteri erant doctores alii vero tantum seniores quidam et prudentiores populi (ac Actor. 15 nominantur) qui una cum doctoribus gubernabant Ecclesiam, et curam doctrinae, religionis ac disciplinae habebant, sicut illi Act. 15. cum Apostolis.
PRIMITIAE, erant apud Iudaeos primi fructos potissimum de frugibus terrae,
Corinth. 16 domus Stephanae appellatur. Sic et Hierem. 2, Israel res sancta Domino, et primitiae frugum vocatur: quod laedentes eum perinde sese onerabant ira Dei et poenis, ac qui primitias Deo debitas invadebant.
PRIMOGENITUS dicitur is, qui parentibus primo loco natus est. nec id tantum de hominibus, sed et de brutis usurpatur. Vox igitur haec ob triplicem primogenitorum proprietatem celebris est. Primum, quia est initium, aut primus effectus virilis roboris procreantium. Secundo, quia omnia primogenita, sicut et primitiae, Deo debentur. Tertio, quia primogeniti inter
ad Helvidium scribit; in quiens: Primogenitus non tam is est, post quem et alii, quam ante quem nullus genitus est. Sic vocatur IESUS primogenitus Mariae, Matth. 1, et Lucae 2, ac ibi pro eo secundum legem primogenitorum sacrificia offerunt. Nunc enim abolita illa lege, nobis primogeniti vox tantum ad secundo genitum, et tertio genitum respicit. Quod est observandum, ne quis hinc argutetur, Mariam plures filios habuisse. Primogenitus mortuorum: Apocal. 1: et Primogenitus exmortuis, Colloss. 1, idem sunt. id est, qui primo ex mortuis ad aeternam vitam resurrexit, nempe ipsemet
Primum non semper gradum aut ordinem in sermone significat, nec requirit ut mox sequatur secundum aut tertium. Romanorum primo, Primum quidem gratias ago Deo meo: ubi ut aliqui volunt, particula
est, aeternus, carens principio et fine, ante mundum conditum fuit, et post consumptum aut exustum erit. Simul vero includitur, quod sit fons et finis omnium rerum, quod ex ipso per ipsum, et in ipsum omnia sint. Nunquid tu primus inter homines natus es, et ante colles formatus? Iob 15. id est, tantum tibi arrogas, ac si esses primus homo, ac author humani generis: ut nos omnes alii, quasi tui filii ac discipuli a te habendi et contem-nendi simus. Similis est huic illa Paulina locutio, 1. Corinth. 14: An â vobis sermo Dei profectus est, an ad vos solos devenit? Prima ecce venerunt, et
vobis facio: Isaiae 42. Prima ibi significat, prius praedicta. Affirmat enim [?: ill- ] inde suam divinitatem agnoscere debere, quod tam ea quae iam olim praedixerat, opere ipso effecta deberit: tum et in posterum ventura, iam nunc praedicat [?: ] liqueat, eum non tantum futura praescire, sed etiam
mondi gubernatorem esse, qui tum puniat, tum liboret ac benefaciat hominibus, eoque ipsum solum merito colendum esse.
PRINCEPS mille, princeps centum, aut
facit: quod verae ac practicae sapientiae proprium est munus. Tertio: qui [?: ] Dominum is meditatur in lege eius die ac necte, ubi est mirifica et vere divina sapientia. Nam ipsa prima elementa Christianismi longe maximam, mundoque ignotam sapientiam continent: ut scire, esse tantum unum Deum esse causam et gubernatorem omnium, unde omnia bona veniant et petenda sint: hominem sic conditum, sic lapsum, corruptum, redemptum, qui eius finis [?: ] beatitudo, quod verum officium. Postremo, ipsa vera ac vina fides in pectore pii hominis existens ac vigens,
coram Pharaone, et cuncta familia eius. Qualia illa signa aut prodigia fuerint, ex Exodi narratione notum est. Sic Christus dicit Matth. 24, Pseudoapostolos et sed-ctores edituros magna signa et prodigia. Sic et 2. Thes. 2. Antichristus dicitur editurus signa et prodigia, sed mendacia: id est, tantum speciem habentia prodigiorum, cum sint vel praestigiae dia boli futurae, vel etiam figmenta seductorum, tum etiam ad mendacem falsamque religionem ac cultum inducentia. Christus quoque et Apostoli edentes miracula, signa et prodigia fecisse saepe in Sacris diceatur. Act. 2. 15. Rom. 15. 2.
vir exhauriet illud. id est, deprehendet quid adversarius spectet, aut quorsum tendat suis aliud simulantibus actionib. ac sermonibus. In malam partem, de astuta malitia, Psal. vigesimo. Vae iis qui profundi sunt, ut a Iehova abscondant consilium. id est, qui conantur non tantum hominibus, sed etiam Deo ipsi abscondere consilia sua, eique imponere mirabili specie pietatis ac iustitiae. Mox enim textus semet exponit addens: Et sunt in tenebris opera eorum. et dixerunt, Quis videbit? cuiusmodi fuerunt machinamenta opprimendarum piarum Politiarum, et corrumpendae
malitia. Sic et Matth. 23: Serpentes, progenies viperarum, quomodo potestis effugere a iudicio gehennae? Ubi idem per serpentes voce metaphorica, quod per progeniem viperarum, indicatur, nempe inhaerens serpentina pravitas. Sic Christus obiiciens Iudaeis, quod sint ex patre diabolo, non tantum primam illam occupationem ac deformationem, qua Satan genus humanum in suam potestatem redactum, ex imagine Dei in suam transformavit, obiicit: sed etiam inhaerentem diabolicam malitiam, quam secum ex utero matris attulerint. Vide in voce Filii. Pervenient in progeniem patrum suorum, et
14. Non est Iehovae prohibitio servare cum multis aut paucis. Germani in hac phrasi ludunt, cum dicunt alicui vinum aut carnes esse prohibitas, indicantes eum illas non habere: aut cum foeneratores dicunt pauperibus, esse foenus prohibitum. Non prohibere de quid alicui, saepe significat non tantum non denegare, sed etiam ultro dare ac offerre, ut quaedam superiora exempla indicant. Psalm. 48, Non prohibuit a morte anima eorum id est, non tantum non defendit eos a morte, anima etiam ultro eam illis obtrusit, seu occidit eos. Aliquem ab aliqua reprohibere, est impedire eum, ne
eum illas non habere: aut cum foeneratores dicunt pauperibus, esse foenus prohibitum. Non prohibere de quid alicui, saepe significat non tantum non denegare, sed etiam ultro dare ac offerre, ut quaedam superiora exempla indicant. Psalm. 48, Non prohibuit a morte anima eorum id est, non tantum non defendit eos a morte, anima etiam ultro eam illis obtrusit, seu occidit eos. Aliquem ab aliqua reprohibere, est impedire eum, ne illud consequitur. Eccles. 2. Non prohibui cor meum ab omni laeticia, id est, non impedivi aut cohibui: tametsi et aliquid amplius significet, nempe non
tantum non defendit eos a morte, anima etiam ultro eam illis obtrusit, seu occidit eos. Aliquem ab aliqua reprohibere, est impedire eum, ne illud consequitur. Eccles. 2. Non prohibui cor meum ab omni laeticia, id est, non impedivi aut cohibui: tametsi et aliquid amplius significet, nempe non tantum non impedivi cor meum, sed etiam ultro ei ingessi omnis genetis voluptates, secundum desideria eius. Iob 31. Si prohibui pauperes a desiderio. id est, si impedivi eos, quo minus [?: ] cupitam consequerentur: vel potius, si non dedi eis [?: q-- ] cupiverunt a me.
2. inquit, Proiecisti me in profundum maris: Ego dixi, Proiectus sum a conspectu oculorum tuorum, id est, removisti a cura, favore ac protectione tua, ac veluti in extremum exitium abiecisti. Sumpta vero est locutio de medio communis vitae. Sic enim solemus longissime a nobis abiicere ea quae non tantum non curamus aut amamus, sed etia odimus ac detestamur. De tali spirituali proiectione loquitur etiam David. namque deprecatur, cum inquit Psalmo 51. Ne proiicias me a facie tua, et Spiritum S. tuum ne auferas a me. id est, ne desinas me curare, amare, et fovere, et veluti ante tuos oculos
ad Timotheum, ubi Paulus iubet vitare prophanas vocum inanitates, et oppositiones argutiasque falso nominatae scientiae, tandem addens: Quam nonnulli promittentes, circa fidem aberrarunt. Ubi verbum
eorum corruperunt, id est, hostes corruperunt illos quasi novos palmites, seu recuperationem pristinarum fortunarum, aut potentiae prioris, qua denuo reflorescere conabantur.
PROPHETA primum ac communissime in Sacris significat doctorem, divinitus ac immediate vocatum, qui non tantum Sacras literas populo exposuit: sed etiam futura aliqua, praesertim de Meschia et aliis venturis sive poenis sive liberationibus praevidit et praedixit. Sic passim vocantur tum ii prophetae quorum libri extant: tum et alii quorum aut interierunt, aut etiam nulli conscripti fuêre. Sic etiam
et aliis venturis sive poenis sive liberationibus praevidit et praedixit. Sic passim vocantur tum ii prophetae quorum libri extant: tum et alii quorum aut interierunt, aut etiam nulli conscripti fuêre. Sic etiam in Novo testamento Agabus propheta fuit. Tales fuerunt etiam mulieres aliquae, non tantum in Veteri testamento, sed et in Novo: ut Anna prophetissa, et quatuor filiae Philippi, Luc. 2. Act. 21. Iidem sunt vocati etiam Videntes: ut 1. Sam. 9 ostenditur, Videntis nomen esse vetustius quam prophetae. Dicti sunt Speculatores, item vigiles et pastores, ac denique etiam viri Dei.
et alii diiudicent: Malim vos prophetare: Orate ut prophetetis. Exponit autem Paulus ibi, quid sit prophetare, inquiens: Qui prophetat, hominibus loquitur aedificationem, adhortationem, et consolationem. Gen. 20 dicit Deus de Abrahamo ad Abimelech Orabit prote, quia propheta est. ubi forte tantum terum ac sincerum doctorem eum Deus appellat. Quanto, Deus Exod. 7, dicit Aaronem esse prophetam Mosis,de Mosen ei fore deum: ubi propheta idem quod interpres videtur sonare, qui alterius coram adstantis mentem tentiamque alicui exponit. Tametsi possis hanc quasi catachresin huius vocis ad
de suo puerulo [?: Do- ] praecursore praedicit Ioan. 11. Hoc autem non a semetipso dixit,
sed cum esset pontifex eius anni, prophetavit quod Iesus esset moriturus pro ea gente. Nec futura tantum praedicere est prophetare, sed praeterita ac praesentia, humanae scientiae ac industriae impossibilia cognitu. Sic Moses prophetavit de creatione aliis hominib. ignota. et Simon Pharisaeus inquit: Si hic homo esset propheta, scires quod haec mulier sit peccatrix. Item, Et milites caedentes
a Domino ad hoc munusraptum. Baptista etiam negat se esse ullum eximium prophetam: aut certe non talem prophetam quales olim fuerunt, qui post longa tempora Meschiam venturum praedixerunt Sed fuit (teste Christo) plusquam propheta: quia praesentem agnum Dei coram digito monstravit, cum prophetae tantum futuris temporib. eum venturum aliquanto obscurius praedixerint. Ad Titum primo vocatur Epimenides propheta Cretensium: credo ea significatione, ac si nominatus esset illorum magister. Scribit nihilominus Laertius Diogenes, eum a Cretensib. ut deum cultum, ob futurarum rerum praescientiam:
Levare contra aliquem prophetiam, est, de eo aliquid mali praedicere. 2. Reg. 9, Cum Iehova levavit adversum eum prophetiam hanc. id est, praedixit ei hasce tristes poenas, quib iam Achab. punitur. Deconsuetudinib. prophetarum, et natura prophetiae, In Universalib. Regulis disseram: hic pauca tantum ex alio quodam adscribam. Prophetarum mos. Prophetae et verbis et factis aliquando utuntur. Zach. 11. Et dixit Dominus ad me, etc. Propheta sicut pervisionem videbat sibi praeciplea quae ibi dicit, ita et opere implere praeceptum sibi videbatur. Non est enim necessarium
nomine Antichristi totum regnum, omnesque successores intelligit.
PROPINQUUS, crebro cognatum, aut consanguineum, aut affinem etiam significat: cuius significationis innumera exempla sunt, praesertim in posterioribus tribus libris Moysi, quae ob multitudinem citare non est opus. Illud tantum in hac significatione observetur, quod more Hebraeo nonnunquam positivus. pro superlativo ponitur, propinquus pro proximo. Numevigesimo septimo. Tunc dabis haereditatem eius propinquo eius, qui est propinquus illi de familia eius. id est, proximo consanguineo. Ruth. 3. Si propinquus tuus
Salach, et alia. Quare etiam in sancto sanctorum aut intimo adyto erat super altare aureum arca aurea, et super arcam tegmen aureum, cui superinsistebant duo cherubini: ante illud in exteriore tabernaculi parte quotidie sacrificabat sacerdos pro peccatis: sed ad intimum altare semel tantum in anno propitiandi aut placandi Dei gratia intrabat, ut testatur Epistola ad Hebraeos capite nono. Verum illa omnia erant umbrae, typi, ac picturae rerum venturarum et meliorum, nempe Meschiae, qui solus unico sacrificio passionis, postea totius mundi peccata expiavit, et Deum nobis
dux et princeps est Origenes, in hoc loco et aliis similibus pervertendis: Haec ille. Act undecimo, Discipuli proposuerunt aliquid mittere in ministerium habitantibus in Hierusalem. id est, decreverunt. PROPONERE quoque nonnunquam valde emphaticam significationem habet. significat enim non tantum publice aliquid ponere, sed etiam quasi cum quodam certo ac firmo decreto aut sententia, quod volumus, ab omnibus magnifieri, et veluti observari. Sic dicit Paulus Romanorum tertio, IESUM esse a Deo propositum propitiatorium. Quasi dicerett: Deus hunc IESUM publice, et cum gravi, certo,
omnia diligenter cognoscunt, disponunt ac ordinant, curant, procurantque. Cuius contrarium est, omnia temere ac sine certo rectore, casu tuere ac ferri.
PROVOCARE, saepe in Sacris literis significat irritare. Quare plerunque ei additur, Ad iram provocare, locutio est perspicua. ille tantum unicus locus in fine quinti ad Galat. observetur: Ne efficiamur in [?: ] gloriae cupidi, alii alios provocantes, alii aliis incidentes: id est, nos mutuo offendentes, irritantes ac exacerbantes. Hebraeorum decimo: Observemus nos invicem ad provocationem bonorum operum: id
ac perversa conscientia, mire desiderant subinde novos impostores, qui aliqua novitate aures illis demulceant.
PSALLERE verbum Graecum, proprie quidem significat. pulsando citharam melodiam excitare. Sed quia olim Israelitae ad pulsum citharae etiam pia aliqua carmina canebant, non tantum in templo, ubi id vel maxime fiebat, sed etiam privatim: in de factum est, ut piae cantilenae dictae sint Psalmi, quas Heb.
in suo genere aut sexu, cum aetatem denotat. Complectitur etiam maturas viro: sicut Gen. 24 Rebecca subinde vocatur puella. et Amos cap. 2 inquit, Vir et pater eius iverunt ad puellam unam: id est, ad idem scortum.
PARVUS, et PARVULUS, quam vocem supra huc reieci, non tantum staturam aut aetatem significat, sed etiam eum qui quacunque dignitate aut praestantia infra alios est: sicut contra, Magnus. Sic dicit Samuel ad Saulem, 1. Sam. 15: Non ne cum parvus esses in oculis tuis, Deus te posuit caput tribuum Israel? Sic Parvuli aut Infantes vocantur ii, qui
PULLUS, filius subiugalis aut asinae, Matthaei 21, Zachar. 9. id est, iuveni asello insidens venit Dominus Hierosolymam. Psal. 147. Qui dat iumentis cibum, et pullis coruorum quando clamant: id est, qui omnia pascit. Vulgata ibi habet, Invocantibus eum: sed in Hebraeo est tantum, Clamantibus.
PULVILLUS est, quasi parvum quoddam pulvinar. Ezech. 13 minatur Deus pseudoprophetissis, quod consuant pulvillos, axillis consulentium, et pepla eorum capiti imponant. Quod alii accipiunt ad verbum de quodam illarum magico ritu, quod appositis talibus ornamentis
et humi prostratum loqui. Thren. 3. Ponet in pulvere [?: ] , si forte sit spes. Psalmo septuagesimooctavo: Pluit super eos carnes sicut pulverem: id est, ingenti copia sicut pulvis est innumerabilis, et aerem occupare solet. Descendere de solio, et sedere in pulvere, est non tantum lugentium, sed et in infima conditione iacentium. lsaiae quadragesimoseptimo: Descende et sede in pulvere virgo filia Babel, quoniam non est solium filiae Chaldaeorum. tametsi Hebraeus textus habeat, In terra. Sic Psalmus septimus habet, Gloriam meam in pulverem deducat: id est, in
decimotertio. Erat autem illa externa caeremonis, quasi nota quaedam conspicua, et in sensus incurrens, qua testabantur, eos iuste damnandos, quando quidem praedicatum servatorem accipere noluerint. [?: S-- ] nim non ipsorum opes, aut sua aliqua commode dicendo ipsos quaesivisse, sed tantum ipsorum propriam aeternamque salutem.
PUPILLUS, eandem vim naturamque in servum sacro obtinet, quam Orphanus. Vide igitur supra, et postea in voce VIDUA, quia orphanus et pupillus saepe viduae adiungitur.
PUPILLA oculi, nigrum illud in medio oculi, in quo omnis
rei natura. nam et putres ex parte arbores ac vites bonos fructus proferunt. Sic cum dicitur Matthaei 13. de putribus piscibus captis, malos hauddubie intelligit: raro enim putres pisces capiuntur, ut qui ab aliis illico devorantur. Sic et Ephes. 4, prohibetur sermo putris, id est malus, non tantum ociosus aut inutilis: contra autem bonus sermo, ibidem praecipitur. Forte autem haec metaphora inde venit, quod apud Hebraeos Nabal, putris, non tantum nihili, sed etiam plane malum denotat. Sic sane etiam Corruptus Latinis valde malum sonat: et vox Corruptio
intelligit: raro enim putres pisces capiuntur, ut qui ab aliis illico devorantur. Sic et Ephes. 4, prohibetur sermo putris, id est malus, non tantum ociosus aut inutilis: contra autem bonus sermo, ibidem praecipitur. Forte autem haec metaphora inde venit, quod apud Hebraeos Nabal, putris, non tantum nihili, sed etiam plane malum denotat. Sic sane etiam Corruptus Latinis valde malum sonat: et vox Corruptio
etiam epitheton, quod magis talium quaestiuncularum vanitatem denotat. 2. Tim. 2. Stultas autem et ineruditas quaestiones reiice. Sic ad Titum 3.
QUANDO, aliqua ex parte est expositum in praepositione aut coniunctione CUM. Dicetur de eo aliquid etiam infra, in coniunctione SI. Nunc tantum locum unum ex Resolutione Disputationis meae Ienensis de libero Arbitrio, de vocula Cum aut Quando,
) dicite, Servi inutiles sumus. Quis facit omnia? Nemo. Ponitur igitur hic
multa, et quam tetra? Sic Lucae 4. Fac et hic, quanta audivimus facta esse in Capernaum. id est, quam multa et quam grandia miracula. Luc. 15. Quanti mercenarii in domo patris mei sunt: id est, quam multi? Sic et in Actis saepe accipitur.
QUARE, saepe non quaerit causam facti, sed tantum accusat factum, aut etiam arguit falsitatis dictum aliquod. ut, Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Quasi dicat: Certe sine causa, et sine omni suo emolumento, quin potius cum suo summo damno id faciunt. Aut profecto iniustissime agunt talia facientes. Vide de hoc genere
Cessa, quare percutiam te? id est, quare vis dare huic tuo malo causam? cur attrahis tibimet exitium, seu male et stulte facis hoc? Lib. 2. Paral. cap. 25: Quare venient reges, et invenient aquas multas? Secundo Paralipomenon trigesimosecundo: pro, quare volumus eis praebere tantum commodum? Non quaerit quare illi hostes invenient: sed, quare ipsi hostibus velint tantum commodum concedere; vel potius ne id quidem quaerit, sed simpliciter quaerit ut male factum. De hoc Hebraismo dixi in Regulis Universalibus, de Interrogationibus. Sic Dan. 1: Quare videbit rex vultus
tibimet exitium, seu male et stulte facis hoc? Lib. 2. Paral. cap. 25: Quare venient reges, et invenient aquas multas? Secundo Paralipomenon trigesimosecundo: pro, quare volumus eis praebere tantum commodum? Non quaerit quare illi hostes invenient: sed, quare ipsi hostibus velint tantum commodum concedere; vel potius ne id quidem quaerit, sed simpliciter quaerit ut male factum. De hoc Hebraismo dixi in Regulis Universalibus, de Interrogationibus. Sic Dan. 1: Quare videbit rex vultus vestros tristiores prae adolescentibus aliis, et condemnabitis caput meum. id est, quare
male factum. De hoc Hebraismo dixi in Regulis Universalibus, de Interrogationibus. Sic Dan. 1: Quare videbit rex vultus vestros tristiores prae adolescentibus aliis, et condemnabitis caput meum. id est, quare huic meo exitio causam praebere vultis? Aut etiam: Non recte agitis, coniicientes me in tantum discrimen, sine omni iusta causa.
QUIA, coniunctio causalis, varie accipitur. Quaedam eius significata enumerabo. Marci 9: Et interrogaverunt eum dicentes,
ergo ea locutione ingens magnitudo cladis acceptae. Omnes enim biennio iuniores interfici praeceperat Herodes. Hic, Quia idem valet quod propterea, aut quod Germanicum Darum. Nonnulli locum illum non recte exponunt. Aliquando rationalis est, et non causam efficientem rei explicat, sed tantum rationem, probationem, aut demonstrationem alicuius assertae sententiae allegat, sive ea a causa, aut effectu, aut aliunde petita sit: et proprie rationalis dici posset. ut 1. Iohan. 3. Nos scimus quod transivimus ex [?:--ac ] te ad vitam, quia diligimus fratres. Hic ex
meam iturus sis. Genesis 45. Sed Deus misit me huc. Deuteronomii 5, Sed nobiscum. Psalmo 115 Non nobis Domine, sed nomini tuo da gloriam. Psalmo 118, Non moriar, sed vivam.
Psalmo octuagesimonono: pro, memento quam brevis sit vita mea. Et quid? si curram etiam ego: 2 Samuelis decimooctavo. pro, quicquid sit, quicquid eveniat, curram et ego apportaturus regi nuncium victoriae, vel, quid tandem potest adeo sinistri accidere? quid tandem periculi est? Aliquando tantum admirationem quandam declarat. Genesis vigesimo septimo: Quid hoc? festinasti invenire feram. id est, miror te tam cito reperisse et caepisse. Genesis quadragesimo secundo: Quid hoc fecit nobis Deus? id est, Mirum est profecto, quid sibi istud velit, aut cur Deus nobis istud argentum
sunt isti me, quomodo ponero delere eos? id est, ne quaquam potero. Iudicum 16 Quomodo dicis, Diligo te, et cor tuum non est mecum? id est, falsum dicis. Psalmo un decimo: In Domino confisus sum, quomodo dicitis animae meae, Avola de monte vestro sicut passer? id est, stulte hoc dicitis, cum tantum propugnatorem habeam. Psalmo septuagesimo tertio. Et dixerunt: Quomodo novit Deus, et est cognitio in altissimo? pro, nequaquam novit Deus ista. Psalmo centesimo trigesimo septimo. Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena? id est: ne quaquam possumus sacros psalmos apud istos
habentes, contenti simus. Panis enim appellatione caetera omnia tolerandae huic vitae nostrae necessaria comprehenduntur. Huic interpretationi adstipulatur vetus versio. nam quod vulgatum et usitatum, id quotidianum dicimus: quia tamen quotidianum, sic quoque potest accipi, quasi cibus in unum tantum diem petatur: huic autem interpretationi id obstat, quod in hoc orationis compendio Lucas non contentus
R
RACHA,
sit irasci: secundus, sono aliquo incerto motum significare: tertius, in manifestum convicium prorumpere. Atque ita sentit D. Augustinus commentariorum quos in hunc edidit locum lib. 1. addens, se id a Iudaeo quodam accepisse. Racha Hebraeis interiectionis instar esse: eaque voce nihil certi, sed tantum animi indignationem significari. Fortasse fuit ea mox temporibus Christi vulgaris irascentibus, quemadmodum hodie frequentissima est in omnium conciliatorum ore illa indignatione turgidissima aposiopeses, Dass dich: intelligimus autem, viel unglucks angang. Et sunt qui interpretantur
quemadmodum hodie frequentissima est in omnium conciliatorum ore illa indignatione turgidissima aposiopeses, Dass dich: intelligimus autem, viel unglucks angang. Et sunt qui interpretantur Racha, malum tibi: id per omnia aequipollet, Dass dich. Esset igitur sensus istius textus: Non is tantum homicida est, qui alterum manu trucidat: verum etiam is, qui alteri malum aut afflictionem quandam imprecatur, obnoxius erit concilio. D. Chrysostomus ait, Syriaca lingua Racha perinde esse atque, Es tu: ut irati subinde, quae commotus animus convivia suggerit, premere solent: ita tamen, ut
vero ibi Rachel, ipsas mulieres et viros Beth semiticos. Causa autem cur nomen Rachel eis tribuatur, est, quia Rachel ibi mortua et sepulta est. Alioqui tribus Beniamin non procul inde fuit, cuius autorem Beniamin Rachel mater peperit.
RACEMUS aliquando non totum botrum, sed partem tantum aliquam eius, ac veluti ramulum significat. Aliquando etiam ignobiliores et secundarios bonos, qui serius maturescunt. Hinc Racemare, et Racematio, in Sacris literis significat illam secundariam collectionem botrorum, post vindemiam, quae et pauciora et peiora prioribus colligit. In
25, Seque vendiderit radici familiae peregrini: id est, posteris peregrini. Comparat igitur Scriptura Isai ac Davidem, et eius posteros, arbori aridae et praecisae, cuius tamen radix adhuc vivat, quaeque suo tempore novum surculum, longeque maiorem ac gloriosiorem priore arbore sit editura. Neque tantum tota stirps, sed etiam unicus ex alicuius posteritate, eius radix nominatur. Isa. 11: Et erit in die illa radix Isai, quae stat in signum populorum, illam gentes requirent. ubi radix Isai ipsum Meschiam, filium Isai aut David significat. Quod dictum etiam Paulus Rom. 15 citat. Sic et
arboris posita est. Omnis igitur arbor non ferens fructum, eradicabitur. Cum enim arbor a radicibus succiditur, nimirum tota ac prorsus perit. [?: Qu- ] hac similitudine plena ruina populi Iudaici adumbratur: quae etiam postea per Titum ei accidit, Contra: imperfecta ruina, sed tantum gravis castigatio divinitis per somnum depingitur Nabuchodonosori, per excisionem ramorum pulcherrimae arboris, conservate nihilominus trunco ac radicibus. Significatum enim id est, quod post illam gravem castigationem iterum revirescet ac reflorescet, sicut arbor cuius solummodo rami
in tertium caelum, seque ignorare an in corpore aut extra corpus. Et pii rapientur in nubibus obviam Christo, primae Thess. 4: quod fiet in glorificato corpore et anima.
RATIO,
inquit igitur: Sitis parati ad respondendum, vel potius ad apologiam: hoc est, ad defensionem aut excusationem, omni poscenti aut postulanti rationem de ea spe quae est in vobis. Et ibidem quarto: Qui reddituri sunt rationem ei qui venturus est iudicare vivos et mortuos: id est, qui cogentur non tantum rationem reddere, sed etiam damnationem ob tam iniqua iudicia sustinere, tristissimasque poenas perpeti. De voce
Psal. 14. Unusquisque declinavit, simul facti sunt foetidi. Isa. 1, Qua parte percutiemini, addentes amplius recessionem, Sara, apostasiam. Et mox principes Iuda vocantur
egerit, recipiet quod inique gessit. id est, praemium eius accipiet. Seducentur, eo quod charitatem veritatis non receperunt. 2. Thess. 2. id est, non sunt amplexi, noluerunt habere.
RECORDARI, interdum pro mentionem alicuius facere ponitur: sicut etiam Latini verbum memini non tantum pro memoria, sed et pro mentione usurpant. 1 Sam. 20, Si recordando recordatus fuerit mei pater tuus. id est, Si mentionem mei fecerit, cur non intersim solenni convivio, excusa me. Sic aliqui exponunt, Pharaonem inter epulandum recordatum esse: hoc est, fecisse mentionem sui pincernae et
superficierum, aut linearum: ut sagitta, hasta aut trabs recta dicitur, cuius contrarium est obliquum, aut obliquitas seu tortuosum. Per metaphoram porro haec vox significat omne laudabile ac probum, ac transfertur ad quasvis res aut actiones laudabiles ac probas. Quae metaphora est usitata non tantum Hebraeis, sed etiam Latinis ac Graecis. Eadem prorsus natura ac vis est etiam aequi, ab aequalitate planicierum, linearum aut corporum, per metaphoram sumpti. Dixi autem quaedam in voce Perversus, quae ad huius quoque vocabuli explicationem facere queant: sed hic multo plura dicenda
id est ut ei libuit.
Sic rex Achis dicit Davidi: Vivit Iehova, quod tu rectus ac bonus es in oculis meis, sed in oculis principum non es rectus: id est, places aut probaris mihi, illis vero displices. Nec tantum hominibus, sed et Deo eadem locutio tribuitur, quod aliquid sit rectum, aut non sit, in oculis eius. Solet etiam non raro explicatio addi, quid sit illud rectum in oculis Dei: nempe, id quod Deus praecepit aut praescripsit. ut, Quod fecisset David id quod rectum erat in oculis Iehovae:
ac piam vitam. Integritas et rectitudo custodiant me, quoniam in te speravi, Psalmo vigesimoquinto: id est, serva me in sincera et pia fide ac [?: ] quandoquidem a te totus pendeo. Proverbiorum undecimo: Est qui dispergat, et superadditur ei amplius, et parcens ultra rectitudinem, tantum ad egestates. id est, ultra quam aequum et par est. Facere [?: rect- ] . Danielis undecimo: Veniet ad regem aquilonis, et faciat rectitudines. id est, pacem aequis conditionibus RECTIFICA: pro, rectum fac, ponitur Proverborum rum quarto: Rectifica semitam pedum tuorum. id
ישורון Iesurum, aliquando significat ipsum Israelem, qui rectus vocatur: quia talis professione erat, nempe populus et Ecclesia Dei. Deuteronom. trigesimosecundo: [?: Imping--- ] est rectus, et recalcitravit. Vocatur Rectus iure, non actu, seu tantum nominetenus talis. Sic et mox sequenti capite: Et fuit in recto rex, cum colligerentur [?: cap--- ] populi, simulque trib. Israel. Isaiae quadragesimoquarto, itidem populum Israeliticum, id est, totam [?: ] Ecclesiam hac voce nominat: Sic dicit
cum inquit: Ponet quoque faciem suam, ut veniat cum potentia totius regni sui et recti cum eo, et faciet. ubi per Rectos aliqui intelligent Iudaeos, quia illi tunc erant cultores Dei, qui soli [?: ] recti: sicut Paulus eos vocat Sanctos.
REDARGUO, aliquando significat tantum [?: ] so, reprehendo. Eph. quinto, Opera eorum potius redarguite. In ore alicuius esse redargutiones: id est, qui potest respondere. Et factus sum sicut vir qui non iudit, et in cuius ore non sunt redargutiones. id est, qui nequeat respondere, inops responsionis. Actor.
templorum et imaginum, refutatum a Paulo, nobis prorsus pereat. et ab omnibus, pro vanissimo habeatur ac irrideatur, ac oquod propalam evidenterque pro inanissimo [?: con- ] deprehensumque est.
REDDO, non admodum obscurum aut difficile est: unam igitur aut alteram tantum eius [?: locu- ]
annotabo. Reddere malum in caput alicuius, est, eum punire propter sua scelera. Iud. 9, Reddidit malum Deus in caput Abimelech. id est, sceleratum eius
adeo potens, illos septuaginta regulos fuisse admodum tenuis sortis ac parvae [?: ] gubernatores. Alioqui crevisset in immensum [?: ] potentia, spoliatis tot regibus. Idem ex eo intelligat, quod Ios. 11, numerantur 31 reges, quos Iosua [?: ] verit, quique tantum in terra Canaan [?: imperita- ] . Sic cum Genesis trigesimoseptimo dicunt parentes ac fratres ad Iosephum, Nunquid rex noster eris? intelligunt de communi quodam gubernatore, non de amplissimo regno. Iudicum etiam 17, 18, et 21 dicitur, tunc non fuisse regem in Israel, sed
nec ante, nec mox postea, reges fuerunt in Israele: neque tamen talis anarchia semper fuit,
ut quisque facere posset quod vellet. Quare ut significet Scriptura, quemque pro libitu sibi vixisse: dicit, tunc non tantum regem, sed et alioqui nullum superiorem gubernatorem extitisse. In hac significatione credo et Christum hanc vocem usurpare, et omnes gubernatores complecti, cum dicit Lucae 22: Reges gentium dominantur eis: id est, principes aut gubernatores politici solent potenter et fastuo se
Apoc. 19. Porro Hieronymus annotat de regum Israeliticorum et Iudaicorum appellatione, quod Rex Israel et Rex decem tribuum idem sit. Nam post divisionem, aut potius dilacerationem regni Hebraeorum, aetate Roboam et Ieroboam, coepit rex Israel vocari Rex decem tribuum: rex vero Iuda, Rex duarum tantum reliquarum, nempe Iuda et Beniamin. Regnum Israel signatur saepe hisce nominibus, in libris Prophetarum: Ephraim, Samaria, Israel, loseph, Iezrael, Bethaven, Bethel, et interdum Iacob. At regnum Iuda, hisce nominibus: Iuda, Ierusalem, et Beniamin hactenus Hieronymus. Variis modis aut
totius mundi, omniumque creaturarum. Quare merito haec a te solo petii, et peto. Sic et Psal. 22 dicitur: Quoniam Domini est regnum, et ipse dominabitur gentibus. Psal. 5 et 84, et saepe alias in Scriptura petii dicunt. Rex meus et Dominus meus: testificantes se non tantum spiritualia bona et auxilia, sed etiam temporalia, non tantum occultam ac religiosam seu Ecclesiasticam gubernationem ac defensionem ab eo solo petere. perinde ac si nullum politicum gubernatorem ac defensorem haberent. Psal. 29 dicitur de Deo, Sedebit rex in aeternum: quo
solo petii, et peto. Sic et Psal. 22 dicitur: Quoniam Domini est regnum, et ipse dominabitur gentibus. Psal. 5 et 84, et saepe alias in Scriptura petii dicunt. Rex meus et Dominus meus: testificantes se non tantum spiritualia bona et auxilia, sed etiam temporalia, non tantum occultam ac religiosam seu Ecclesiasticam gubernationem ac defensionem ab eo solo petere. perinde ac si nullum politicum gubernatorem ac defensorem haberent. Psal. 29 dicitur de Deo, Sedebit rex in aeternum: quo perpetuitas huius regis indicatur. Dicitur et terribilis, rex
Psal. 2: Ego autem constitui regem meum super montem Zion sanctum meum: pete a me, et dabo gentes haereditatem tuam, et possesionem tuam fines terrae. et Psal. 110: Sede a dextris meis. Hac idem Rex vocatur Rex gloriae, Psal. 24: id est, qui non tantum ipse per se ac pro se est gloriosus ac praepotens, sed qui etiam alios glorificat, et autor instauratorque est amissae gloriae humano generi, atque adeo etiam ipsi patri caelesti suam gloriam per satanam violatam in primo lapsu hominis restituit. Vocatur et Melchisedek Rex Salem, Hebr.
ipsum etiam regnum Satanae sibi subiectum habet. Item, quatenus specialiter erat Rex ac Dominus Israelitarum: sicut dicit Samueli, populum, petendo ac constituendo sibi hominem regem, ipsum Deum reiecisse, ne super ipsos regnaret: quia volebat illum populum sibi peculiarem prae aliis gentibus, non tantum in spiritualibus, sed etiam in corporalibus ac regimine politico, negociisque ac consiliis belli et pacis exse solo pendere, et ab ipso omne regimen petere: non in suum regem aliquem mortalem homuncionem respicere, et ab eo pendere. Est et aliud Regnum Dei, quod tantum spirituale est, et
prae aliis gentibus, non tantum in spiritualibus, sed etiam in corporalibus ac regimine politico, negociisque ac consiliis belli et pacis exse solo pendere, et ab ipso omne regimen petere: non in suum regem aliquem mortalem homuncionem respicere, et ab eo pendere. Est et aliud Regnum Dei, quod tantum spirituale est, et solummodo ratione religionis, et super eos qui volunt esse ipsius cultores: cui opponitur regnum Satanae. Postremo, est regnum Christi super Ecclesiam: qui quatenus est mediator, redemptor, et gubernator suae Ecclesiae, specialiori et quasi propinquiori quadam ratione
vobis. Ex hoc loco utilis locutio et doctrina peccati regnantis in nostris Ecclesiis sumpta est: quod id videlicet sit et inhaerens quaedam malitia, corruptio, aut vetus Adam, pro arbitrio ac libitu hominem ad omnis generis actualia peccata, tanquam fructus suos potenter protrudens, ipso non tantum non repugnante, sed etiam cupide consentiente. Altero modo dicitur regnare peccatum in morte, in fine 5. capitis: Ut quemadmodum regnaverat peccatum in morte, seu ad mortem, etc. ubi Regnare significat, hominem facere reum aeterni exitii. Peccati enim ingens vis ita nos
in sua incredulitate sicut si eos quispiam potentissimus tyrannus perdidisset. Reliquiae igitur usitatissime significant aliquos paucos ex magna multitudine, aliqua tristi calamitate obruta conservatos. Sic Isaiae cap. 10, et Paulus Rom. 9 dicunt, ex ingenti numero Israelis tantum reliquias, aut parvum semen, convertendas ad Deum, et conservandas esse. Isaiae 30, Leva orationem pro reliquiis hisce: id est, ora Deum pro paucis hisce adhuc exitio restantibus. Nam reliquam gentem Senacheribus iam perdidit.
RELINQUO verbum: Relinquam super me eloquium meum,
abiecta prorsus illa priore natura ac nativitate, renasci, regenerati, ac renovari,
siquidem Deo acceptus et salvus esse velit: quia quicquid ex carne nascatur, aut ab ea sua industria ac quira tur, sit tantum caro, sintque omnes homines secundum illam priorem nativitatem filii irae ac diaboli, eiusque man cipia, ac ad eius imaginem nati et formati. Hanc prioris naturae aut creaturae, totiusque nativitatis, et omnis industriae ac sapientiae carnis damnationem, mortifica tionem, ac quasi
Quod autem Regeneratio, cum de peccatoris regeneratione agitur, latius pateat quam renovatio, patet ex superius citato loco Tit. 3: deinde et ex eo, quod regeneratio necessario complectatur aliquando etiam reconciliationem, iustificationem et adoptionem in filios haeredes Dei: at renovatio, tantum corrupti hominis instaurationem denotat. Sic et Ephes. 2 Paulus, [?: p- ] salvationem peccatoris ex gratia aut favore Dei, et [?: ] no iustitiae factam, addit, nos ad bona opera condi, [?: ] in eis ambulemus. Verum quod iustificatio non complectatur
dissolvendi coniugii, Christus Matth. 5 et 19 reprehendit, ac restringit ad solam causam aut casum adulto rii. Modestinus Iurisconsultus id discrimen esse dicit inter Divortium, et Repudium, quod divortium fiebat inter iam coniuges, sed repudium inter sponsum et sponsam. Verum constat, non tantum in Sacris: sed et in prophanis literis vocari repudium, etiam coniugum separationem. Cum vero fiebat repudium, dabatur
mulieri libellus repudii, qui vocabatur ab Hebraeis Sepher Chrithuth, libellus
personae conceditur. Pontifex Romanus in suo regno habuit quoddam semidivortium, ut id Erasmus vocat, ita ut coniuges solummodo a societate mensae ac lecti separarentur, novi vero coniugii nec nocens nec innocens persona ius haberet. Contra quem abusum, aut potius noxium errorem, scripserunt non tantum nostri doctores, sed etiam Erasmus, Caietanus in suis Commentariis super Paulum: et denique Catharinus admodum prolixe, cuius liber est excusus Romae anno Domini 1552. Porro sicut coniunctio Ecclesiae cum Deo ac filio eius comparatur coniugio, tum in Veteri, tum et in Novo testamento: sic et
alicui caliginem tenebrarum reservari dicitur: id est, fore ut tandem sic puniatur.
RESIPISCERE, et RESIPISCENTIA, putant aliqui et Latinius esse, et magis convenire ei rei quam Poenitentiam aut Conversionem vocamus, quam Poenitere et poenitentia: eo quôd complectatur non tantum dolorem de praeteritis malefactis, sed et mutationem mentis, ac studium recte agendi. Ego vero censeo vocem Poenitentiae retinendam esse, non solûm quia multum est usitata in Vulgata versione et Ecclesia: sed etiam ob hoc ipsum, quia non perinde novam obedientiam complectitur, quam
ibique in doloribus inferni iacentem servet. Nam Christus venit, ut peccatores salvos faciat, sanetque: non eos qui iam sua sponte resipuerunt, et ad sanitatem mentis redierunt, quique medico Christo non indigent. Sed de his plura vide supra, in voce POENITENTIA.
RESPICERE, non tantum in Sacris, sed et in profanis significat favere alicui, misereri ipsius, eique opitulari, propterea quod cui bene cupimus, cuiusue miseremur, eum crebro etiam oculis respicimus: sicut Germani dicunt, Ich wolt dich nicht ansehen. Quinetiam divinum favorem aut misericordiam etiam Ethnici
disputat Christus Matthaei 22, Marci 12, et Luce vigesimo, cum Pharisaeis, illis quidem eam oppugnantibus rei impossibilitate et absurditate, quod necessario alio qui una res haberet 100 aut plures dominos, nec tot hominibus esset locus ac victus in hoc mundo suffecturus: quod unico tantum exemplo septem fratrum, qui unicam uxorem habuerant, declarant: illo vero eam ex Scriptura et omnipotentia Dei asserente. Sunt autem innumera huius et rei et verbi, praesertim in novo Testamento, testimonia ac exempla: ut Martha ait Ioan. 11. Scio quod resurget in resurrectione, in ultimo
Non resurgent impii in iudicio, nec peccatores in coetu iustorum. id est, non consistent ibi, sed ob malam causam et adversantem Deum succumbent. Sextô, resurrectio et sessio ponitur aliquando pro isto corporeo motu aut situ: et tamen per synecdochen omnes hominis actiones, consilia et motus, non tantum externos, sed et internos notat. Psalmo 139, Tu cognovisti sessionem et resurrectionem meam, intelligisque cogitationem meam longe ante te. Eadem locutio est et Esdrae secundo. Denique negantur aliquando mortui resurgere. id est, mox ad hanc communem vitam reviviscere. ubi non agitur de
tanquam eximium quoddam beneficium Christi erga pios praedicatur, quod tamen etiam impiis continget?
Responsio: Causa est, quia piorum resurrectio vera illa, et quasi duplicata resurrectio erit. Illi enim non tantum ad perpetuam vitam, aut durationem resurgent, sicut impii: sed etiam resurgendo simul plenissime instaurabuntur ad imaginem Dei, gloriosissimaque specie superinduentur, denique et ad veram vitam resuscitabuntur: cum impii ad veram perpetuamque mortem sint revicturi, et quidem nudi ac exuti
1. Corinthiorum decimoquinto. Nam Saducaei negantes resurrectionem, negabant etiam esse ullum spiritum, aut animae immortalitatem. At Christus ex vita animae Abrahami et Isaaci, probat eorum resurrectionem. Contra Paulus 1. Corinthiorum decimoquinto, ex negata resurrectione dicit sequi, nos tantum ad huius vitae commoda spem in Christo habere seu hanc solam vitam nos vivere, eoque animam esse mortalem. Etsi autem haec quaestio non est huius instituti, et requireret prolixiorem tractationem: breviter tamen respondeo, Istius coniunctionis duarum quaestionum, nempe immortalitatis animae
animae et resurrectionis corporis, seu contra mortalitatis animae et corporis, perpetui interitus aut abolitionis aeternae, esse ipsarum duarum hominis partium summam coniunctionem. Non enim ita est condita anima â Deo, ut perpetuo sola vivere sine corpore debeat, sicut angeli: sed cum sit tantum altera pars hominis, necessario requirit etiam alterius separationem, ut fieret homo integer, et qui totus peccavit, totus puniatur: vel contra, qui totus est Christo insertus, ac per eum iustificatus, ac filius Dei factus, totus etiam in perpetuum vivat. Si igitur corpus nunquam debet per
rete ante faciem pinnatoris Proverbiorum primo. id est, nos facile evademus captantes nos, et omnia pericula. Christus comparat signum caelorum, id est Ecclesiam, ac ministerium praedicationis verbi, sagenae aut reti, capienti et complecti bonos et malos pisces: quia sic etiam per ministeria non tantum vere pii, sed et multi hypocritae in Ecclesiam congeruntur.
RETENTIO, aliqui vertunt vocabulum
aut scelera, crebro dicitur. Revelastis praevaricationem vestram, Ezechielis 21 et 23. Revelabitur ignominia fornicationum vestrarum. Oseae 7, Revelata est iniquitas Ephraim. Revelabit terra sanguines suos, et non teget ultra eos, qui in ea occisi sunt. Isaiae 26. Hinc sit, ut non tantum ultimus ille liber Apocalypsis, sed et omnis alia patefactio Dei ac prophetia vocetur Revelatio: quia, ut propheta inquit, Dominus patefacit secreta sua servis suis prophetis, et pereos toti mundo, quae alioqui per sese nemo sciret. Dicitur etiam Revelare oculos et aures, cum Deus eos
21. Sic constanti prophetae tribuit Deus in Hieremia frontem aeneam. Sic et Comicus inquit, Os durum: et alius, Ferreum, et frons aenea. Vae robustis aut fortibus ad miscendum siceram, seu potatoribus, Isaiae 5. id est, qui gloriantur se multum potare posse: sicut quidam etiam nunc iactant, se tantum bibere posse, quantum bos sitiens hauriat. Robustus fuit usque in excelsum, 2. Paralipomenon vigesimosexto: pro, fortiter ac viriliter egit supra modum. Vade, esto robustus. 1. Regum vigesimo. pro, esto animo forti ac hilari, vade audacter. ¶Addam hic superioribus illis in voce
et nonagesimoquinto Deus dicitur rupes salutis nostrae. id est, arx servans nos. 2. Samuelis vigesimotertio: Dixit rupes Israelis. id est, defensor, aut servator. Psalm. 18. Benedicta sit rupes mea. id est, propugnaculum, aut propugnator ac servator meus. Aliquando Deus vocatur rupes, tantum ob potentiam ac firmitatem. Deute. 32. Rupes perfectum est opus eius, quia omnes [?: ] eius iudicia. Deus fidelis est, et non est in eo iniquitas, iustus et rectus est ipse. Sic ibidem aliquanto post: Petrae, quae genuit te, oblitus es. id est, omnipotentis ac invicti illius
voluisse per sex dies operationum designare, aut praefigurare: quibus exactis, aeternum Sabbatismum, et nominis sui sanctificationem inviolatam et incontaminatam instituet. Primum igitur vox ista significat praedictam septimam, sacratamque cultui divino diem: quam sanctissime vult observari, non tantum cessatione ab operibus externis corporeis, servilibus, et aliis quibuscunque prophanis: sed etiam cultus divini frequentatione, namque auditione et praedicatione verbi Dei, cognitione ipsius, precatione, et gratiarum actione, et praeterea omnibus charitatis operibus. De hac huius diei
vota vestra, et praeter cuncta voluntaria vestra. ubi indicat, in solennibus festis, ad illorum propria sacrificia, nihilominus non esse omittenda alia coincidentia sacra, vel septimae diei, vel alia quaecunque. Septimo, est etiam aliquod sabbatum terrae. nam Levit. 25 iubet Deus Israelitas, tantum sex annis colere terram, et septimo eam ociosam incultamque relinquere, quo ea etiam suum sabbatum et suam quietem habeat. Haec est annorum hebdomas, sabbatum aut septimana. inquit enim: Sex annis fuminabis agrum tuum, sex annis putabis vineam tuam, et colliges fructum eius. In septimo vero
Sic igitur Deus indicat, se maledicturum omnibus eorum fructibus et commodis, ut etiamsi quid nanciscantur et habeant, nihil tamen eis prosit. Luc. 10 prohibet Christus, ne Apostoli gestent sacculos, vel peras, vel baculum, aut alia ad viam necessaria. At Lucae 22 contra praecipit, ut non tantum sacculum gestent: sed et peram, gladium, ac alia. ubi sacculus non proprie ipsam crumenam significat, sed aliquid aliud ac coniunctum ei indicat. Priori enim loco per prohibitionem sacculi Christus vetat, ne sui nimium sint solliciti de rebus temporariis, de victu et amictu, quandoquidem
Luc. 22, mandans tollere gladium, sacculum, peram, et similia, indicat summas difficultates instare, ad quas se magis spiritualibus quam corporalibus armis aut instrumentis armare aut praeparare debeant. Ita neutrobi sacculi nominatione proprie ipsa crumena aut pera prohibetur vel mandatur: sed tantum id quod ei adiunctum est, nempe priori loco nimia aucupatio rerum terrenarum, et solicitudo de eis: posteriori vero, ingentes difficultates acpericula indicantur, eoque spiritualia arma et praeparamenta contra ea mandantur.
SACERDOS, nomen ministri Dei in religione est, non
sacerdotium olim fuit cum regno coniunctum, ut idem utraque dignitate fungeretur. Sic et Virgilius habet: Rex idem hominum, Phoebique sacerdos. Porrô discrimen est inter sacerdotium cuiusvis pii, quod potest vocari privatum, et inter illud ministri publicum. Nam quivis Christianus suo tantum nomine sacerdos est, sibique soli iustificationem, placationem Dei, ac vitam aeternam consequitur: illud vero alterum sacerdotium communi nomine cum Deo agit, et omnibus expiationem peccatorum ac placationem Dei acquirere conatur. Illud publicum etiam fuit apud Levitas solos, et tantum ante
suo tantum nomine sacerdos est, sibique soli iustificationem, placationem Dei, ac vitam aeternam consequitur: illud vero alterum sacerdotium communi nomine cum Deo agit, et omnibus expiationem peccatorum ac placationem Dei acquirere conatur. Illud publicum etiam fuit apud Levitas solos, et tantum ante adventum Christi, fuitque etiam veluti typus aut adumbratio Christi aeterni sacerdotis: hoc vero privatum est cuiusvis hominis ac gentis: est item communicatum, sed tantum eatenus hominibus convenit, quatenus sunt vera ac viva membra Christi aeterni sacerdotis. In eo enim sumus, ac non
et omnibus expiationem peccatorum ac placationem Dei acquirere conatur. Illud publicum etiam fuit apud Levitas solos, et tantum ante adventum Christi, fuitque etiam veluti typus aut adumbratio Christi aeterni sacerdotis: hoc vero privatum est cuiusvis hominis ac gentis: est item communicatum, sed tantum eatenus hominibus convenit, quatenus sunt vera ac viva membra Christi aeterni sacerdotis. In eo enim sumus, ac non alia ratione, sacerdotes: fitque tantum aut obitur interno animi motu ac fide, non offerendis externis sacrificiis. Postremo est unus solus verus ac aeternus sacerdos: ut
etiam veluti typus aut adumbratio Christi aeterni sacerdotis: hoc vero privatum est cuiusvis hominis ac gentis: est item communicatum, sed tantum eatenus hominibus convenit, quatenus sunt vera ac viva membra Christi aeterni sacerdotis. In eo enim sumus, ac non alia ratione, sacerdotes: fitque tantum aut obitur interno animi motu ac fide, non offerendis externis sacrificiis. Postremo est unus solus verus ac aeternus sacerdos: ut Psal. 110, et tota Epistola ad Hebraeos testatur. qui etiam ob suam aeternitatem, et quia fuit etiam rex iustitiae et pacis, et denique quia solus
illo caelesti sacerdotio, quo omnia bona sua passione acquisita transtulit, fungatur pro omnibus fide ipsum apud thronum gratiae accedentibus. Huc etiam facit, quod nusquam in novo Testamento publici religionis ministri vocentur
Huc etiam facit, quod nusquam in novo Testamento publici religionis ministri vocentur
132: Sacerdotes tui induantur iustitia, et pii tui iubilando iubilent. Et mox: Sacerdotes eius induam salute, et pii eius iubilando iubilabunt Posterius dictum est veluti responsio ac exauditio praecedentis precationis. Sensus autem est, quod Deus eos ornabit iustitia ac salute, non tantum temporaria, sed etiam aeterna. Contra mox sequitur: Hostes eius induam confusione. id est, obruam poenis, reatu, et denique damnatione aeterna. Isaiae 24: Erit sicut populus, sic sacerdos: sicut servus, sic dominus eius: sicut ancilla, sic domina eius. id est, omnes perinde calamitosi et
dicuntur. Talis consuetudinis ac ordinationis verisimile est aliqua vestigia etiam post captivitatem Babylonicam mansisse, ideoque et nomen principum sacerdotum cum re servatum esse. Principes igitur sacerdotum saepe in Evangelistis et Actis nominantur: ubi ea vox non semper summum sacerdotem, sed tantum quosvis primarios sacerdotes denotat, aut alioqui potentiores inter sacerdotes: sicut et locutio, Princeps publicanorum. Talis videtur fuisse et ille Sceva Actor. 19, cuius filii Ephesi suis exorcismis malos spiritus ex obsessis pellere volebant. Translato sacerdotio, sequitur etiam
sacerdotii, tum condendi novas leges ac religiones. ¶ Verûm appendicis gratia etiam accuratius aliquanto discrimina Pontificis sacerdotum et Levitarum adiiciemus. Levitae communia quaedam cum sacerdotibus habebant. qualia sunt: Vacare cultui divino, Num. 3 et 8: Nihil possidere de terra, sed tantum accipere decimas de filiis Israel, Num. 18, et Iosuae 13: Orare pro populo, Numer. 18: Benedicere populo, laudare Deum per Psalmos et organa Musica, 2. Par. 30: Colligere pecuniam a Mose ad templi aedificationem destinatam, 2. Par. 24. et 4. Reg. 12. Immolare phase, 2. Par. 30.
CHRISTI. Sacrificare sagenae, Abac. 1, Propterea sacrificabit sagenae, suae et suffiet reti suo, quia per illam impinguata est portio eius, et cibus eius pingue. subintell. pecus. id est, omnia tribuet propriae virtuti, industriae, ac viribus. Sic prorsus loquitur Cyclops apud Euripidem, se tantum ventri suo hostias offerre, caeteros deos nescire. Sed de hoc loco paulo ante quoque breviter dixi. Sacrificium vocatur etiam nomine Panis Dei, Levit. 22: De manu alienigenae non offeretis panem Dei vestri. De quo vide Panis.
SADAI: Epitheton Dei est, de quo non
Hoc idem praeceptum Ephesiorum quinto contraria metaphora putris sermonis proponitur, inquit enim Apostolus ibi: Nullus sermo putris ex ore vestro egrediatur, sed si quis est commodus ad aedificationis usum, ut gratiam auditoribus afferat. ubi Putris sermo salito contrarius est, qui non tantum stultus aut ineptus est, sed etiam impius: quod proprie Scriptura stulticiam vocat. Eundem opinor sensum habere, quod Christus inquit Marci non nec: Habete salem in vobis, et pacem agite inter vos. Ob haec Scripturae loca credo fuisse olim receptum, ut in fonti in baptismo sal in os
20. Ponere salutem, muros et antemurale: Isaiae 26. id est, faciet Deus, ut nostra civitas per sua moenia et propugnacula sit tuta, et cives ac incolas servet. Praecipe salutes Iacob, Psalmo 44. id est, praecipe, impera et fac ut Israel servetur. Sicut ille in Evangelio inquit: Dic tantum verbum, et servabitur puer meus. In aliquo aut aliqua re esse salutem: In fortitudinibus eius est salus. pro, fortitudo eius est nobis salutaris, aut nos servat. Psal. 3: Non est ei salus in Deo eius: id est, non est ei expectanda salus a Deo. Visita me in salute
faciem Dei conspexerit. Gen. 50. Ut salvos faceret multos populos: i. in fame conseruaret, seu vivificaret, ne extinguerentur. Iosuae 8, Cum ergo ex utraque parte adversarii caederentur, ita ut nullus de tanta multitudine salvaretur, etc. 4. Reg. 7. Fugeruntque Syri, animas tantum suas salvare cupientes. Psal. 18. Deus meus, etc. cornu salutis meae. Psal 27. Dominus salus mea, quem timebo? Psal. 27 Eruet eos ab impiis, salvabit eos, quia speraverunt in eum. Psal. 44. Non enim in arcu meo sperabo,
feci. Sic actor. 28, Notum ergo sit vobis, quod gentibus sit missum hoc salutare Dei, et ipsi audienti Meschias, et eius Evangelion, per quod Deus [?: ser- ] credentes. Sicut vero Salus etiam de communi [?: ] te aut liberatione ex quavis maiore calamitate ponatur, non tantum pro illa spirituali ad aeternam [?: ] tem pertinente: ita etiam Salvator in Sacris literis non nunquam etiam de hominibus, praesertim virtute praestantibus, qui aliquando populum liberaverunt, dicitur. Secundo Reg. decimotertio: Dedit Iehova Israeli salvatorem, et egressi sunt
ille. id est, Elisaeus. De praedicta passiva sanctitate intelligit Paulus, cum toties suas epistolas inscribit hisce aut illis sanctis: Romanorum primo, primae Corinthiorum primo, secundae Corinthiorum primo, Ephesiorum primo, Philippensium primo, Colossensium 1. At adversarii sanctos communiter tantum eos intelligunt, qui prorsus omni peccato carent, perfectissimeque Deo obediunt. Tales illi, praesertim iam mortuos, vocant Sanctos, non parvam causam omnibus imbecillibus Christianis desperationis afferentes. Paulus iubet Ephesiorum sexto, fieri preces pro se et omnibus sanctis: quod
quadam sanctitate. Sicut Christus dicit, Templum sanctificare id
aurum quod in eo est, et altare sanctificare donum quod super illud est: Matth. vigesimotertio. Hae omnes quinque sanctificationes sunt tantum externae aut corporeae quaedam sanctificationes aut purificationes, sub Quinta principali significatione contentae. Nunc ad illas primarias notiones recensendas redeamus.
Sexta significatio verbi Sanctificare, est separare aliquid in aliquem eximium usum. Sic Isaiae 13
promissum non illud vetus instaurari, ac prius saepius factum fuisset. Verba porro Mosis aut veteris testamenti, QUOD PRAECEPIT DEUS ERGA VOS, non repetit Christus: quia iam ex [?: ] ribus concionibus, Apostolis et aliis hominibus constare poterat, et constabat, ipsum esse non tantum [?: ] rum Meschiam â Deo missum, omniaque sibi [?: ] eius nomine fidelissime exequi, sed etiam esse filium Dei ac verum Deum. Quare non necesse erat eum [?: ] do toties inculcare, sicut Moyses faciebat: Hoc praecepit aut dixit Deus, sic dicit Dominus,
sunt: non quod illae id ulla ratione vere praestiterint, sed quod significaverint illum unicum agnum, qui vere suo sanguine ac passione peccata mundi abstulit, plenissimeque expiavit. Haec quidem sunt aliquanto, vel potius multo sublimioris cuiusdam tractationis et professionis, quam qualem hic tantum ferme Grammaticam profitemur. Inserenda tamen haec fuere, ut cerneretur ratio illarum tot Scripturae locutionum Veteris ac Novi testamenti, ubi vulnere ac livore Meschiae sanari et eum propter peccata nostra percuti, nostramque pacem ex eius castigatione oriri, dicitur. Item cum toties
igitur ibi sanguis, ipsam passionem, aut unicum Christi sacrificium. Lucae decimotertio dicitur Pilatus miscuisse sanguinem quorundam Galilaeorum, cum ipsorum sacrificiis: quo indicatur summa eius crudelitas ac impietas, qui eos inter sacrificandum, ac ad ipsas Dei aras mactaverit, non tantum hominibus, sed nec Deo quidem aut religioni eius parcens. Gal. primo: Non statim contuli cum carne et sanguine id est, cum ullo homine, contentus institutione ac patefactione veritatis, quae mihi abunde a Christo ipso contigerat. Sed de hac locutione, cum caro et sanguis coniunguntur,
a Christo ipso contigerat. Sed de hac locutione, cum caro et sanguis coniunguntur, supra in voce CARNIS prolixius disserui. Hebraeorum secundo: Quoniam igitur pueri participes fuerunt carnis et sanguinis, et ipse quoque similiter particeps factus est eorundem. id est, quandoquidem habuerunt non tantum animam, sed et corpus. Pontifex et Christus dicitur intrare in tabernaculum, cum sanguine, per sanguinem, et in sanguine: id est, offerendo simul sanguinolentum sacrificium, atque ita quasi aditum sibi per illud ad Deum faciendo aut parando, aperiendoque: in epistola ad Hebraeos, et alias.
in sua generatione filiis lucis: et Paulus 1 Cor. 1 dicit, Deum non multos sapientes, nobiles, aut potentes ad suum regnum vocasse. Sic Paulus ibidem ait, Perdam sapientiam sapientum, et intelligentiam intelligentium. Et, Elegit Deus stulta mundi, ut sapientes pudefaciat. ubi Sapientia tantum istam terrenam carnalemve calliditatem et astutiam denotat. Ibidem dicit, Graecos quaerere sapientiam. i. doctrinam sermone ac reb. sensibusûe, et magno ingenio curaque ita excultam, ut posset ingens sapientia videri. Sic enim tunc Graeci tantum eruditissimas Philosophorum disputationes,
mundi, ut sapientes pudefaciat. ubi Sapientia tantum istam terrenam carnalemve calliditatem et astutiam denotat. Ibidem dicit, Graecos quaerere sapientiam. i. doctrinam sermone ac reb. sensibusûe, et magno ingenio curaque ita excultam, ut posset ingens sapientia videri. Sic enim tunc Graeci tantum eruditissimas Philosophorum disputationes, aut Rhetorum declamationes audire cupiebant. Illud sane mirum, et contradictionis plenum esse videtur, quod ibidem Apostolus Christum et Evangelion vocat tum stulticiam, tum sapientiam: idque tum Dei, tum hominum. Est autem Evangelium stulticia, aut
bonitas Dei est, profundissimaque mysteria Dei continet: quod alibi prolixius declaratur. Quare Christus et Evangelium externa quidem specie, et non bene perspectum, summa quaedam stulticia est: interna vero rei veritate, si probe cognoscatur, summa est sapientia. Non ergo rei veritate, sed specie tantum et hominum opinione stulticia est: sicut contra falsam religionem et traditiones hominum dicit Apostolus Coloss. 2 habere speciem sapientiae, cum rem ipsam non habeat. Quare verissime idem gentium doctor Coloss. 2 affirmat, in Christo esse reconditos omnes thesauros sapientiae et
cultum, et Deum propitium ac praesentem. Quare hic eum, secundum eius verbum ac promissiones quaerite. Sic Psal. 132, Adorabimus scabello pedum eius. Tametsi possit videri locutio quaedam summae ac extremae reverentiae: sicut illa in Isaia, Pulverem pedum lingent. quasi diceret: Non tantum ipsum Deum colemus, sed etiam infima eius opera mirabimur, et maximi faciemus. Poni aliquem alicut scabellum pedum, est, illi penitus subiici. Psal. 110: Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. Haec metaphora omnibus linguis est notissima. Sic
quod ab eventu, eoque duplici sit ita dicta: quorum alter eventus est, quia id Satan eis persuadere conatus est, et ipsi etiam crediderunt se [?:-su ] illius arboris divina quadam perfectissimaque scientia scituros quid nam bonum aut malum sit. Alter eventus est, quod sicut scire non tantum nosse, sed etiam experiri ac veluti consequi significat rem tum bonam, tum etiam malam, ut etiam in verbo VIDERE dictum est: ita etiam primi parentes reipsa sciverunt, senserunt, aut experti sunt, quid'nam sit bonum amissum et malum acquisitum. Sicut Iudicum 8 Gedeon dicitur fecisse scire
vocantur) Spirituales sibi ius docendi ac discendi tractandique Sacras literas rapere, sed nec ipsos eas serio discere aut docere, nec aliis discendas permittere. Alii exponunt Sustulistis, scilicet corrupta vera doctrina, et obscurato genuino sensu: quod et Paulus indicat Rom. 2 dum Iudaeis tantum speciem cognitionis et veritatis in lege concedit. Idem Apostolus Rom. 10 concedit, Iudaeos habere zelum, sed non secundum scientiam: id est, suum zelum non oriri aut dirigi regique vera cognitione doctrinae ac voluntatis Dei. Atque in hisce exemplis Scientia non prorsus speculativa aut
literas citare soliti erant. Eisdem verbis et hodie Iudaei Sacras literas allegant. Eas vero ac notas habebant, ut si modo unum aut alterum verbum indicassent, iam omnibus constaret, unde id desumpti esset, aut ubi illud dictum contineretur. Sic cum dicitur aliquid scriptum esse, intelligitur tantum de Sacris literis. Sicut D Paulus inquit: Quicquid scriptum est propter nos scriptum est, etc. Rom. 15, nempe in Sacris literis. Sic 1. Corinth. 9, Propter nos hoc scriptum est. Secundo, Scribere significat aliquid decernere aut confirmare, praesertim cum regibus aut
in se excipit ictus et tela in nos coniecta. Sic dicit Deus Abrahamo Genesis 15. Se ei tum scutum, tum mercedem copiosissimam esse: id est, se velle eum et a malis liberare, et ingentibus bonis cumulare ac ornare. Ut scuto bona voluntate tua coronabis eum: Psal. 5. id est, non tantum defendes, sed et gloriose defendes ac ornabis. Scutum et clypeus veritas Dei. id est, Deus verax certissime tuetur suos, secundum sua promissa: Psal. 91. Disponere scutum: 1. Paralip. 12. Facere consurgere contra aliquem scutum: Ezech. 36. Scutum et galeam ponere contra
tam variae essent opiniones ac praeceptores, alius sibi aliam eligebat, eamque sectabatur. Est autem sane haeresis nomen aptum falsae doctrinae ac religioni, quia eam Deus hominibus non dat aut imponit, sed ipsi illam sibi suo arbitratu ac pro libitu deligunt et fingunt: qualis est totus Papatus, tantum electiciis cultibus pro hominum arbitrio ac libidine confictis constans. Porrô in bonum, aut certe non malum sensum accipitur haec vox Actor. 24, 26, et 28.
SECRETUM: vide supra ABSCONDITUM.
SECULUM, Hebraice
Verum operaeprecium fuerit, paulo accuratiore ordine significata huius vocis recense-re, et quaedam Iudaeorum nugamenta, quibus sua [?: ] caeremoniarum perpetuitatem tuentur, refutate. 1. Primo aliquot in locis pro mundo seu seculo accipitur, non tamen ut mundi vocabulo intelligas tantum materialiter machinam illam a Deo conditam, quae caelo, terra, elementis, aliisque creaturis constat: sed sicut Paulus Rom. 14 formaliter accipit, pro gestu huius mundi et pro illis quae in hoc mundo geruntur. Dicitur amen Hebraeis, quod duratio ac finis eius nobis sit abscondita, ad quam
in Christo: in quo aliud seculum coepit, aliaque lex, scilicet spiritus vitae data est. sicut legis veteris abrogationem disertis verbis Deus cum per omnes prophetas, tum vero praecipue per Hieremiam et Ioelem praedixit, et pactum novum promisit surrogandum: quodque illa quae in lege obumbrata, tantum figurae essent rerum futurarum corporis Christi. Hinc Paulus ad Galatas Legem dicit paedagogum ad Christum, et alibi finem legis Christum asserit. Imo Christus ipse dicit, Lex et prophetae usque ad Ioannem, etc. Ne autem Iudaei etiam haec eludant, ut solent perpetuo rimas
fieri enim potuit, ut iuxta legem Levit. 25, intra pauciores annos liberatus fuerit. 1. Samuelis 27, Et credidit Achis ipsi David. quod magnam nauseam haberet super populo suo Israel, ideo erit mihi in servum seculi. ubi certum est. Seculi vocem non importare aeternitatem infinitam, sed tantum accipiendam pro vitae reliquo termino. Proverb. 10. Quando transierit tempestas, statim non est improbus, iustus autem fundamentum est seculi. id est, durationis, seu durabile. Haec et alia multo plura Scripturae testimonia (quae ut adducerem longius esset) satis, superque satis testantur
id est, durationis, seu durabile. Haec et alia multo plura Scripturae testimonia (quae ut adducerem longius esset) satis, superque satis testantur hanc vocem
ut 1. Cor. 6. iudicia secularia,
aut compositio praeparatarum partium sive lapidum, sive lignorum superesset. Securis ad radicem arboris posita est, itidem proverbialis locutio fuisse videtur. Significat autem imminere alicui extremum exitium. Sumpta autem est haec similitudo aut metaphora a caesoribus lignorum, qui alias tantum ramos abscindunt ex arboribus, truncum relinquentes ut porro ligna ferat: alias ad imas radices truncum succidunt ut supra in voce RADIX et RAMUS dictum est. Sic enim et Deus alias tantum castigat servato toto corpore populi: alias aliquem hominem, civitatem aut gentem funditus extirpat.
alicui extremum exitium. Sumpta autem est haec similitudo aut metaphora a caesoribus lignorum, qui alias tantum ramos abscindunt ex arboribus, truncum relinquentes ut porro ligna ferat: alias ad imas radices truncum succidunt ut supra in voce RADIX et RAMUS dictum est. Sic enim et Deus alias tantum castigat servato toto corpore populi: alias aliquem hominem, civitatem aut gentem funditus extirpat.
SEDERE,
Hierusalem, donec induamini virtute ex alto. id est, manete hic. Sic Christus, oraturus in suo agone, dicit Apostolis: Vos sedete hic. id est, manete. Lucae vigesimoprimo: Dies ille ut laqueus invadet omnes sedentes super faciem terrae. Quod ad improprias significationes attinet, illae ferme tantum ex additis vocibus habentur: prout enim illae sunt, ita iam in bonam, iam in malam partem verbum hoc accipitur.
De posteriori significatione prius dicam. Sedere igitur solum, tristiciam et
aliâs: quia promiserat se habitaturum in intimo tabernaculo super arcam, in cuius extremitatibus erant duo Cherubini. Christus dicitur Sedere ad dexteram patris, Coloss. 3. Hebr. 1, 10, 12. Actor. 2. et Psalm. 110: quod summam gloriam aequalemque potentiam ac gubernationem cum patre, non tantum secundum divinitatem, sed etiam secundum humanitatem, significat De qua re ac materia a plurimis tum olim, tum et hoc tempore copiose disputatum est. Christi quoque [?: S- ] pro iudicio usurpatur. Matthaei 25. Cum autem venerit filius hominis in gloria sua, et omnes angeli
8, Consecrabis Levitas allatos Domino, et separabis de medio filiorum Israel. Et Actorum 13. Segregate mihi Barnabam et Paulum ad opus, ad quod ego vocavi eos. Dicitur igitur Paulus Separatus, quod ab omnibus aliis doctoribus tanquam selectum, singulariterque Deo dicatum organon, ad hoc tantum manus sit sepositus. Sic Isaiae 49 de Christo dicitur, quod sit veluti selecta sagitta in pharetra sepositus. Item Paulus Gala. 1 dicit, se ex utero matris esse segregatum ad Evangelion. Hanc separationem aliis verbis exponit Deus Hieremiae: Priusquam te formarem in ventre, cognovi
seipsum divisus aut separatus est, quomodo igitur consistet regnum eius? Luc. 12, Putatis quod pacem veni dare in terra? non, dico vobis: imo separationem. id est, dissidium, inimicitias. In Graeco sunt diversa verba, sed fere synonyma.
SELA vocabulum saepissime in Psalmis, et ter tantum in Abacuc reperitur. Varie de eo disputatur ab eruditis. Mihi semper illa sententia probata est, quod et vocis et animi in adiuncto versiculo canendo intensionem adhibendam esse indicet. Qui autem volet scrupulosiorem de hac re disceptationem cognoscere, is legat Radices Kimchi, Pagninum,
probata est, quod et vocis et animi in adiuncto versiculo canendo intensionem adhibendam esse indicet. Qui autem volet scrupulosiorem de hac re disceptationem cognoscere, is legat Radices Kimchi, Pagninum, Felinum, et Forsterum.
SEMEL, apud Hebraeos, Graecos et Latinos, significat non tantum una vice: sed etiam interdum idem
quod prorsus, penitus, omnino, certe, immutabiliter. ut Psalm. 89, Semel iuravi per sanctitatem meam. Si Davidi mentitus fuero. id est, certo, veraciter ac immo te. Sic
Hebr. 6. Fieri non potest ut qui fuerint semel illuminati, et bonum Dei verbum gustaverint, etc. id est, qui plane ac vere fuerint illuminati. Sic in Epist. ad Hebraeos aliquoties repetitur, Christum semel se obtulisse ac sacrificasse pro peccatis: ubi illud adverbium Semel non tantum unam vicem, sed etiam summam quandam perfectionem denotat, quod videlicet unica vice sacrificando plene ac perfecte perlitaverit, peccata totius mundi expiaverit, et Deum nobis peccatoribus conciliaverit.
SEMEN, nota vox, quod ad propriam significationem attinet. Metonymice valde
Ioann. 8. Et 1. Ioan. 3. Sic et Gene. 3. Semen serpentis nominentur, quia scilicet sunt ad imaginem satanae transformati, et spiritus Satanae potenter in eis habitat, eosque regit. Porro quod Christus et baptista incredulos vocat Germina viperarum, et Isaias Semen malignantium: non tantum eis obiicit maiorum malitiam, sed etiam ipsam perditissimam et corruptissimam naturam, quam ex utero matris et ex lumbis patris attulerunt. Sic et David, [?: deploran-- ] immundiss. conceptionem. Sed de hoc Hebraismo, eiusque intellectu, et innatae malitiae aut originalis peccat
praecipitat. Ista sane primi illius Evangelii inversio papistica, illi sacrilegio vicinissima est: perinde certe victoriam de serpente a Christo ad alias transfert, ut illud. Operae pretium est porro, etiam rationes ipsorum audire. Primum dicunt, non posse nomen collectinum Semen, unicum tantum individuum intelligi. At contra Paulus disertissime vocem Semen Abraae, aut benedictum, quod nimirum est idem cum Semine mulieris, de unico Christo servatore [?: ex-it ] . Qua ergo fronte audent isti Paulinam expositionem negligere? Ostendetur quoque mox, vocem Semine
isti Paulinam expositionem negligere? Ostendetur quoque mox, vocem Semine etiam unicum certumque alicuius filium aut hominem vocare. Alterum istorum sophisma est, quod victoria illius seminis mulieris contra serpentem, in omnes aetates [?:--ndatur ] : at Christi victoria sit semel tantum peracta. Respondeo: Christus quidem opus suum, ratione acquisitionis illius thesauri, victoriae scilicet de satana ac mundo, nostraeque redemptionis, semel tantum in illa sua exinanitione passioneve peregit: at ratione applicationis, aut quasi cuiusdam exequutionis, perpetuo in sua
quod victoria illius seminis mulieris contra serpentem, in omnes aetates [?:--ndatur ] : at Christi victoria sit semel tantum peracta. Respondeo: Christus quidem opus suum, ratione acquisitionis illius thesauri, victoriae scilicet de satana ac mundo, nostraeque redemptionis, semel tantum in illa sua exinanitione passioneve peregit: at ratione applicationis, aut quasi cuiusdam exequutionis, perpetuo in sua Ecclesia vincit et expugnat satanam ac mundum, et serpentis caput conterit, inde a primo lapsu dataque prima promissione usque ad ultimum finem. Semper ille inde a condito
locus Gal. 3. Non dicit In seminibus, ut in multis: sed ut in uno, Et semini tuo, qui est Christus. Hic enim Iudaei, et etiam ipse Hieronymus, arguunt Paulum, quasi sophistice argumentatus sit ex voce seminis, quae in Graeco quidem
quasi sophistice argumentatus sit ex voce seminis, quae in Graeco quidem
singularem. Varie autem omnino hic sese torquent Interpretes in excusando Paulo, quorum sententias qui volet inspiciat. Quod ad me attinet, respondeo primum, non satis liquido vel Hieronymus vel Iudaei probare possunt, nomen Semen in Hebraea lingua in plurali plane non fuisse in usu: non enim tantum illae voces, significationes aut phrases in ea lingua fuerunt, quae nunc in Veteri testamento Hebraeo extant, quandoquidem alioqui nihil aliud germane Hebraeum habemus. Deinde dico, nomina collectiva ita in singulari numero pro plurali solere poni, ut tamen saepe etiam unum aliquod certum
suae. id est, super me calcant crebro. Semitam meam et accubitum mei cingis: Psalm. 139. id est, tu mihi et iter facienti, et quescenti semper ades.
SEMPITERNUS, et vicinae voces, possunt intelligi exsupra posita explicatione vocabuli, Seculum Generatio, et similium. Quare hic tantum pauca quaedi adscribam. Foedus sempiternum. Ier. 50. Copulate vos Iehovae foedere sempiterno, quod nunquam oblivioni tradetur. Exponit se ipsemet textus. Sic et Ier. 23 de alia re dicitur: Dabo super vos opprobrium sempiternum, quod nunqui oblivioni tradetur. Sic 2. Reg. 21. In
SEPTENARIUS numerus in Sacris literis celebris est. Usurpatur autem dupliciter potissimum, ut opinor: alias quasi pro perfecta quadam quantitate, alias pro infinito. Mirum autem est, quod Deus et dierum septimanam in creatione quieteque observaverit, et hominem observare iusserit: nec tantum dierum, sed et septimanarum in Pentecoste, et denique annorum in Iubileo: atque adeo etiam millium annorum in duratione mundi observaturus putetur, taceo enim decem septimanas annorum Danielis. Proferam autem exempla aliquot significationis istius vocis ex Sacris. Genesis septimo, iubet
plagas, septem montes, septem reges, septem milia. De septenario numero haec dicit Augustinus: Septenarius numerus ad unitatem Ecclesiarum refertur, et ad quandam perfectionem mysticus videtur apparere. solet enim pro universo poni. Sicut in Evangelio dictum est, Accipiet in seculo hoc septies tantum. ac si diceret: Quasi nihil habentes, et omnia possidentes. Unde etiam Ioannes ad septem Ecclesias loquitur, quae utique universalis Ecclesiae personam gerunt, etc. SEPTEMPLICATIO multo magis ingentem quantitatem, et quasi infinitum quid denotat. Gen. 4, Septuplum vindicabitur
eum: si Baal est Deus, sequimini eum. id est, alterutrum, qui est verus Deus, solum colite, audite, invocate, etc. Sequi Christum, in Evangelistis saepe significat eius doctrinam recipere, eum pro vero Meschiah agnoscere, colere et invocare, quomodo omnes pii sequuntur eum: non tantum pedibus sequi, sicut turbae et multi etiam impii interdum [?: ] eum secuti. Matth. 16. Si quis vult post me venire, abteget semetipsum, et tollat crucem suam, ac sequatur me. Ioan. 8. Qui sequitur me, non ambulat in tenebris. [?: ] 13. Non potes modo me sequi.
sensibus ac intelligentia, sed malitia esse infantes. Christus inquit Lucae 10, Ecce do vobis potestatem calcandi super serpentes et scorpiones, et super omnem vim hostilem, et nihil vos laedet. Sic et Marci ultimo dicitur, quod credentes serpentes tollent, nihilque eos sint laesuri. ubi non tantum ad verbum intelligitur, quod Deus miraculose tuebitur suos contra venena, sicut Paulum a vipera laesum. Act. ultimo: sed multo magis, quod suis, praesertim doctoribus, sit daturus victoriam contra omnes adversarios, quantumvis malitiosos et---enatos. quod et Psalm. 91 affirmat, in
serviendum esse, non idolis aut diis alienis: et contra accusantur Israelitae aut alii, quod idolis serviant. Sed ista servitus Dei, aut erga Deum, multiplex est. alias enim de communi omnium piorum totoque cultu dicitur, alias de solo aliquo sacrificio: alias de ministerio praedicationis, quod tantum doctorum est: alias denique de servili quodam timore et cultu Dei, cuiusmodi ex solis carnis virib. et lege proficiscitur. Primae significationis exempla illa sunt, cum dicimur vero Deo aut diis alienis servire. Matth. 6: Non potestis Deo servire et Mammonae. Malach. 3, Frustra servitur
et ancillas vocat interdum Scriptura omnes pios, iuxta primam significationem servitutis divinae. Sic Ioel, et Actor. secundo pollicetur Deus, se effusurum esse de spiritu suo supra servos et ancillas suas, postremis temporibus. Servire ad oculum, Ephesiorum sexto, Colossens. tertio, est tantum eatenus servire ac praestare officia, quatenus ab hero videri, aut alio qui tua opera agnosci potest: non fideliter, vere, ac ex animo servire, sed tantum in speciem: ut sicubi latêre tua negligentia aut fraus queat, ibi non vereare laedere potius Dominum, quam prodesse, aut tuam operam
esse de spiritu suo supra servos et ancillas suas, postremis temporibus. Servire ad oculum, Ephesiorum sexto, Colossens. tertio, est tantum eatenus servire ac praestare officia, quatenus ab hero videri, aut alio qui tua opera agnosci potest: non fideliter, vere, ac ex animo servire, sed tantum in speciem: ut sicubi latêre tua negligentia aut fraus queat, ibi non vereare laedere potius Dominum, quam prodesse, aut tuam operam praestare illi. Servire alicui regi, valde crebro dicuntur gentes aut civitates. id est, ei subiectae esse. Uti servitio iumenti aut hominis, crebrum
et servitutem regnorum terrarum: 2. Paralipom. 12. id est, sciant discrimen inter meam et tyrannorum servitutem, quantoque [?:- ] haec illa intolerabilior, quantoque praestitisset eos [?: mi- ] servire quam hominibus. Servus servorum, est infimus servus, qui non tantum suis heris aut liberis hominum servire cogitur, sed etiam ipsis servis. Gen. nono. Maledictus erit Canaan: servus servorum erit fratribus suis. id est, infimus servus, aut extreme erit illis subiectus. Sicut oculi servorum ad manus dominorum, et oculi ancillae ad manus dominae suae, ita
suis. id est, infimus servus, aut extreme erit illis subiectus. Sicut oculi servorum ad manus dominorum, et oculi ancillae ad manus dominae suae, ita oculi nostri ad Dominum. Expositum est supra in voce Oculi et Manus. Sensus autem est, quod servi aut servae tuae pensum, tum dimensum a suis tantum heris expectent non habentes alioquinquid agant, vel etiam unde [?:-- ] necessarias petant. Sic Germani dicunt, Einem [?:---- ] in die hende sehen: pro, expectare ab eo victum. Non [?:-lebitur ] ex vobis servus, Iosuae 9. pro, perpetuo servetis
physica conservatione [?: p-mum ] accipitur. Iud. 2. Servabat eos Iehova de [?:--- ]
inimicorum. Servare aliquos illa Spirituali salute, dicuntur aliquando etiam homines, non tantum Christus. Sic Paulus Rom. 11, inquit: Ut omnino aliquos [?: ser-em ] . et 1. Corinth. 7. dicitur fieri posse, ut coniunx fidelis coniugem infidelem servet: nempe convertendo [?:-um ] , et ad Christianismum adducendo. Verum de utraque harum significationum, supra
unum verbum Graecum [?: ] . Tertia porro significatio est, quae exprimit verbum Graecum
observanda est, ne quis Evangelicum vocabulum, aut etiam ipsas sententias in legales commutet, cum iniuria Christi, et laqueo contritoram ac tentatorum.
SERVATOR, alias de communi conservatione ac defensione omnium hominum accipitur, et Deo patri tribuitur: 1. Tim. 1. et 4. Aliquando tantum de ista spirituali servatione: quae significatio, etsi suo modo etiam patri conveniat, ut qui adeo misertus sit nostri, ut unigenitum filium nobis donaverit, quique nos ad filium trahit, qui item impium iustificat, et denique in sua manu conservat: tamen aliquanto usitatius de filio
iuramenti membrum, quo sibi male imprecari solent iurantes, ac simpliciter dicunt, Si hoc faciet, si hoc faciam, si ita est, etc. Si non est ita, etc. subintellige, male mihi sit, dispeream, habear pro mendaci. Quo facit, quod non raro eodem consilio aut causa generaliter tantum circumloquuntur illam imprecatoriam iuramenti partem, Sic mihi addat, et sic faciat Dominus, non volentes clare exprimere ipsam malam imprecationem. Aliquando igitur tantum initium illius iurativae formulae ponunt, reliqua subintelligentes. Si est, pro nequaquam est: si non est, pro omnino
subintellige, male mihi sit, dispeream, habear pro mendaci. Quo facit, quod non raro eodem consilio aut causa generaliter tantum circumloquuntur illam imprecatoriam iuramenti partem, Sic mihi addat, et sic faciat Dominus, non volentes clare exprimere ipsam malam imprecationem. Aliquando igitur tantum initium illius iurativae formulae ponunt, reliqua subintelligentes. Si est, pro nequaquam est: si non est, pro omnino est. Si fecero, id est, nequaquam faciam: si non fecero, pro omnino praestabo. Haec est vera ratio, cur Si est negativum, et Si non affirmativum. Si igitur Hebraeis idem quod
hominem prudentem et doctum sic prolongabitur. id est, in tali et simili statu. 1. Regum 7, Et os eius rotundum opere tali, simili unius, 53 et dimidii cubiti. Eccles. 8, Et in hoc vidi improbos sepultos, et ingrediebantur, et alios qui de loco sancto prodirent, et traditi sunt oblivioni, et tantum fecerant in civitate, sed et hoc est vanitas. Mich. 1, Si fuerint praefecti, et simul multi, simul tamen evellentur et transibunt. Zach. 11, Et irnitum factum est in die illa, et cognoscent vere. id est: sic afflicti gregis, qui observant me. Quando hanc particulam mox praecedit negatio,
[?: for-- ] simul, Nae ego volo istam pecuniam recipere, et simul efficere ut magno constet isti defensori mulieris et prefusionis, illa brevis et nimium deliciosa ac prodiga voluptas inunctionis capitis: sane dignus est, qui sic a me tractetur, cum seductor esse videatur: ut qui tantum id agat, ut ipse delicate victitet, nulla prorsus [?: hab--- ] pauperum ratione. Sed de hac re supra in voce ARGENTEUS.
SICUT, plerunque confert duas res diversas, in aliquo tamen similes. 2. Samuelis 14, sicut angelus Dei, sic est Dominus meus rex, ut audiat bonum
distinguant tempora, et indicent hominibus temporum discrimina: ut solis, solstitium aestivum et hybernum, quasi medium aestatis ac hyemis notant: aequinoctia autem, autumnum
et hyemem. Sic et aliae stellae: sicut non tantum Virgilius et Hesiodus, sed etiam rustici, pastores ac nautae inde aliqua indicia rerum agendarum sumunt. Sic et futurarum tempestatum inde colliguntur indicia. Quin et multa miracula in eis conspiciuntur, quae sunt signa divinae irae ac poenarum. Quare nihil est necesse, ob dictum Gen. 1,
Et tacere fecit Caleb populum contra Mosen. id est, compescuit, ne pergeret murmurare contra Moysen. Numer. 13. Isaiae cap. 42. negatur Meschias clamaturus in plateis. ubi clamor non ipsam vocem aut praedicationem sanae doctrinae, quam Christus libere et clare in plateis sonuit, sed tantum iniustas rixas ac crudeles contentiones denotat. Vide vocem CLAMOR. Silentium, saepe secretum indicat. Ios. secundo: Miserat exploratores silentio: id est, secrete. Ioann. 11, Vocaverat Mariam sororem suam silentio. id est, secrete, tacite, non audientib. aliis. Dicitur et oculus
cuiusmodi sunt pleraque primum nascentia, seu ut natura proveniunt. Sic igitur et rudes nullis sunt adhuc bonis artibus, scientia aut in dustria cognitioneque ornati, aut veluti compositi. Et porro etiam sinceri, licet bonis tebus aut qualitatibus sint instructi aut compositi, tamen adhuc in uno tantum genere permanent, nec sunt ex bono ac malo confusi. ad haec, in agendo unum certum habent scopum, rectaque eo contendunt. Simplici, ac non incerto et inconstanti sunt animo: non aliud gerunt in ore, aliud in corde, non simulant ac dissimulant, non spirant ex eodem ore frigidum et calidum:
proverbiali tamen, significatione dicitur aliquis portare ignem insinu suo, Proverbiorum 6. Quale etiam illud commune proverbium est, Viperam aut serpentem portare aut Fovere in sinu suo. Soliti sunt olim sortiri, coniectis sortibus in sinum. Proverbiorum decimo sexto: Forte fuit tantum sinus factus ex ora vestis, sicut legatus Romanus in secundo Carthaginensium bello dixerat, se in tali sinu portare bellum et pacem. Munera de alicuius sinu accipere: pro, ab aliquo, Proverbiorum 17. 21 quia (ut dictum est) multa in sinu suo gestabant. Sic Ecclesiast.. 7 dicitur,
ex sinu. Psalm. 73. Sic enim solent ignavi, et contra ali quid serio acturi, manum dexteram habere.
SITIS: vide supra in verbo ESURIO, et FAMES.
SITULA Iacob, Num. 24. vide AQUA.
SOBRIUS. vide supra EBRIUS.
SOCIUS et SOCIETAS, significat non tantum pacem, sed etiam arctissimam coniunctionem, quasique mutuam quandam obligationem, ita ut alterius felicitas aut incommodum etiam ad alterum pertineat ac pertingat. 1 Ioannis primo: Quod vi dimus et audivimus, id annunciamus vobis, ut et vos communionem habeatis nobiscum et communio nostra
aucta, sicut lux septem dierum, in die qua alligaverit Dominus contritionem populi sui, sanaveritque percussuram plagae eius. Quara tales quasi hypotyposes et amplificationes tristissimi status, non semper ad verbum intelligendae sunt, sed tantum aliarum calamitatum magnitudinem exaggerant et depingunt, magisque ferme internum animi tristissimum statum, quam externum caeli describunt. Solem non percutere aliquem interdiu, nec lunam noctu: significat nonnunquam omnigenis calamitatibus liberari: per synecdochen positis duabus
suas quasdam difficultates habet. Psal. 51. Tibi soli peccavi, et malum coram te feci, ut iustificeris in sermonibus tuis, et vincas cum iudicaris. ubi significantissima et utilissima Lutheri est interpretatio: qui in enarratione huius Psalmi, hunc vult esse sensum: Tibi sum tantum peccatum. Haec enim sententia et originale peccatum luculenter declarat, et sequentib. verbis textus optime convenit. Neque etiam David in solum Deum, sed et in proximum peccaverat, hoc ipso scelere admisso. Tum porro verbum chata
Tibi, sed cum verbo [?: Pecca- ] , aut Peccator fui. Sic prorsus accipitur hoc idem adverbium lebadecha, nulla prorsus habita ratione pronominis affixi, Psal. 71, Incedam in fortitudinibus Domini Iehova: celebrabo iustitiam tuam Iebadecha solum te. id est, solum vel tantum iustitiam tuam celebrabo. Posses commode et sic vertere, Tibi ipsi aut in teipsum peccavi. ut sit amplificatio peccati. quasi diceret, Non tam peccavi in secunda Tabula laedendo proximum, quam in prima contra teipsum agendo, ut qui sciens ac volens neglexerim ac violaverim tuum mandatum,
2 Sam. 12: Peccavi Iehovae. ut non dicat, Peccavi contra proximum, sed contra ipsum Iehovam. Sic utriusque loci confessio peccati pulchre consonat: Tibi ipsi peccavi, et Iehovae peccavi. Sic et perditus filius exaggerat peccatum suum inquiens, Peccavi in caelum et coram te pater. quasi dicat, Non tantum me ac haereditatem laesi, sed et Deum ac te pater. Quod autem Lebad solus, pro ipsomet, seu quasi circumstantia pro ipsa substantia aut persona interdum accipiatur: multis exemplis declarari potest. Proverb. 9: Si fueris sapiens, tibimet sapies: sin fueris derisor, solus feres. pro,
eam. Ratio autem locutionis est, quod leges sunt veluti vincula quaedam communis vitae, morum, ac subditorum. quae omnia alligant aut obligant ad certam formam aut rationem, quam solam rectam ac legitimam esse praescribunt ac pronunciant. Mox tamen ibidem, Qui unum de hisce solverit: violare tantum significat.
SOLIUM, vide THRONUS.
SOMNUS, vide supra verbum DORMIO.
SOPOR, vide DORMIO.
SOROR vox habet easdem illas catachreses, quas FRATER, ut nempe omnes propinquas notet. Sic aliqui putant hanc vocem accipiendam esse Levit. 18. Mulierem
faciem, ut subito cogitanti apparet, non ut plane intus rei veritas sese habet. Sic 2 Tim. 3 dicit Apostolus, seductores habere quidem speciem pietatis, sed vim eius abnegare: sicut et Christus dicit, eos ovillo vellere tectos incedere. Ab omni specie mali abstinete: 1 Thess. 5, id est, non tantum ab ipsis malefactis, sed etiam umbra malefactorum abstinete: ut pius homo, praesertim doctor, debet etiam loca ubi scorta habitant vitare, nec in templum quidem idolorum venire, etiamsi religionis causa non veniret. Sic etiam pius ab omni familiaritate malorum, praesertim idololatrarum et
perituri videamur, omnesque homines et angeli nostram vitam et tristem sortem gravissimaque certamina cum toto mundo, mirabilesque exitus mirentur.
SPECULATORES dicuntur doctores, passim in prophetis. Eius metaphorae prolixe ratio redditur Ezech. 3 et 33 quae loca perlege non enim tantum vocem, sed et rem ipsam ac officium doctorum tanto melius intelliges. Ratio autem ea est: quia doctorum est, a longe praevidere irruentes in populum civitatemque Dei hostes, nempe ante omnia falsam doctrinam ac seductores, deinde et alia peccata, quae consequitur ira Dei, ac poenae
reprehensio est etiam Isaiae 56.
SPECULUM habet quasdam nonnihil obscuras locutiones: ac primum quod Exodi 38 dicitur Moises fecisse labrum de speculis mulierum militantium, supra in voce MULIER expositum est. Cernere in speculo aut per speculum, est, non rem ipsam, sed umbram tantum aut quasi picturam rei cernere. Sic dicit Paulus 1 Cor. 13, de praesenti nostra Dei cognitione: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc vero facie ad faciem cernemus. In speculo enim non res ipsae, sed earum tantum evanidae imagines cernuntur. Sic et nos tenuem quandam cognitionem Dei
Cernere in speculo aut per speculum, est, non rem ipsam, sed umbram tantum aut quasi picturam rei cernere. Sic dicit Paulus 1 Cor. 13, de praesenti nostra Dei cognitione: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc vero facie ad faciem cernemus. In speculo enim non res ipsae, sed earum tantum evanidae imagines cernuntur. Sic et nos tenuem quandam cognitionem Dei ex Sacris literis percipimus, si ad illam quae postea consequetur conferatur. Iacobus comparat non renatorum noticiam Dei ac eius voluntatis, cum iis qui se aliquando in speculo contemplantur, propterea quod utraque
super quam est [?:-catum ] nomen meum, coram oculis vestris? Sic et Christus dicit ad sacrificos et mercatores templi, qui [?: ] religionem in quaestum converterant, Matt. 21: Domus mea domus orationis vocabitur, vos autem eam fecistis speluncam latronum. id est, non tantum convertibus in quaestum et rapinam temporalium divitiarum [?: ] religionem, et totum ministerium huius templi: sed etiam in praedam ac exitium animarum, et eversionem totius populi, dum falsa religione eis iram Dei. et tuae temporarias, tum et aeternas poenas accersitis. Tale
et nos cum ipso reconciliat, ac omnino omnia bona impetrat: spes vero illa impetrata bona expectare, et
significationis innumera sunt exempla ut ea citari nihil attineat. Spe salvi facti sumus, inquit Paulus Rom. 8: non id docens, quod spes sit instrumentem
apprehendens salutem: sed quod tantum spem, non etiam ipsam rem verae salutis expectamus. Idem ergo est ac si diceret: Sperata salute fruimur, non iam reipsa possessa, seu nobis praesenti. Vicinum huic est quod Gal. 5 inquit, Nos enim spiritu ex fide spem iustitiae expectamus. id est, speratam illam plenae renovationis
et onerati peccatis, qui tamen speratis et expectatis liberationem Christi. Sperare verbum aliquando pro metuere usurpatur, nota etiam Latinis catachresi. Sic etiam aliquoties in Evangelistis dicitur Dominus esse venturus ea hora, qua famulus non sperabat eum venturum. Sic Virg. inquit: Si tantum hunc potui sperare dolorem. Sperare in Moisen, Ioan. 5 dicuntur Iudaei, qui statuêbant, se per religionem a Moise praescriptam consecuturos omnia bona divinitus promissa, temporaria et aeterna.
SPINAE, varias locutiones ac similitudines in Sacris suppeditant. Primum enim
efficacitur intus docente, homini carnali ac sibi relicto Litera est, et appellatur. Tametsi enim et Legis et Evangelii doctrina spiritualis est, hoc est, a Spiritu S. tradita, et ad vitam spiritualem ac aeternam data, Rom. 7: vitio tamen carnis nostrae ociosa plane et inefficax manet, in libris tantum, aut etiam lingua nostra, ac veluti ociosa et fugaci noticia speculativa haerens: ut de ea non [?: s--es ] loquamur ac psittacus, qui utcunque humana verba referens, dat sine mente sonum. Sic enim corda nostra peccato depravata sunt, et obturata, ut doctrinae caelestis capacia
quantumvis viam salutis ac vitae ostendat ac inculcet: tamen sine Spiritu sancto corda nostra lapidea conterente, hominem qualis est relinquit, neque ad actiones ac opera spiritualia praestanda informat: sicque litera inanis et mortua, ac ad iustificandum infirma et inefficax manet. 2, Quia non tantum non peccatum tollit, et vivificat: sed et desiderium eius auget. de quo sic August. de Spir. et lit. Quod ait Apostolus, Litera occidit, etc. intelligendum est eo modo vel maxime, quod apertissime alio in loco dicit: Concupiscentiam nesciebam, nisi lex dixisset, Non concupisces.
veluti flamma quaedam vigeat, hominemque ad spirituales motus et opera praestanda inflammet. Quo nomine Spiritus sanctus Rom. 7 Spiritus vitae appellatur: quod scilicet vivificet, teste Christo Ioan. 6. Vocat hanc legem Spiritus, Iacobus 3 cap. Legem perfectae libertatis: non tantum quod in se libera est, et ab omni coactione aliena: sed etiam, quôd (ut inquit Paulus) liberat a lege peccati et mortis: hoc est, a tyrannide peccati in carne nostra regnantis, et mortis: ac liberos homines reddit, ad spontaneum obsequium ac obedientiam Deo praestandam. In hoc sensu dicit
se ministrum esse non literae, sed spiritus: hoc est, doctrinae efficientis homines vere pios ac spirituales. Quarto, â doctrina etiam ad effectum eius, hae appellationes transferuntur. Hac ratione Paulus Rom. 2 duplicem facit circumcisionem: unam literae, externam scilicet et corporalem, quae tantum in externa carne haeret: alteram spiritus, quae scilicet in ipso corde est. Eadem plane ratione dicit et Rom. 7, nos debere servire Deo in novitate spiritus, non vetustate literae. hoc est, in vera cordis pietate, non in externa disciplina ac caeremoniis tantum: quae omnia etiam vetus Adam
scilicet et corporalem, quae tantum in externa carne haeret: alteram spiritus, quae scilicet in ipso corde est. Eadem plane ratione dicit et Rom. 7, nos debere servire Deo in novitate spiritus, non vetustate literae. hoc est, in vera cordis pietate, non in externa disciplina ac caeremoniis tantum: quae omnia etiam vetus Adam utcunque praestare potest. Etsi autem magna est cognatio huius significationis cum praecedente (haec siquidem ex illa nascitur ac dimanat) non obscurum tamen est earum discrimen: cuius consideratio et ad Scripturae intellectum et ad ipsius rei explicationem
libro, auribus autore, quam in corde ipso haerentem. Respicit itaque Paulus simul et ad causam, ministerium videlicet aut doctrinam et eius in auditorib. effectum, veram videlicet ac simulatam pietatem. Quod autem subiungit ibidem Paulus, Litera occidit, spiritus autem vivificat: tametsi de primo tantum et tertio gradu exponit Augustinus, non incommode tamen ad omnes in universum accommodari potest. Primum igitur occidit omnis typus ac figura, dum externo tantum aut literali sensu accepta, vel decipit: aut aliquid plane falsi continens, ut cum membra Deo, aut Messiae regnum temporale
veram videlicet ac simulatam pietatem. Quod autem subiungit ibidem Paulus, Litera occidit, spiritus autem vivificat: tametsi de primo tantum et tertio gradu exponit Augustinus, non incommode tamen ad omnes in universum accommodari potest. Primum igitur occidit omnis typus ac figura, dum externo tantum aut literali sensu accepta, vel decipit: aut aliquid plane falsi continens, ut cum membra Deo, aut Messiae regnum temporale promitti videtur: aut persuadens in eo verum cultum, pietatem ac iustitiam sitam esse, ut Iudaei de sua caeremoniarum iustitia sentiebant: vel certe nihil prodest, dum
et adiunctus spiritus vivificat hominem, veram pietatem in eo excitando, eique iustitiam, naturae instaurationem, et vitam aeternam offerendo. Tertio, tota doctrina Legis simul et Evangelii, sine Spiritu sancto per accidens est litera occidens: hoc est, non vitae, sed mortis causa, auget tantum ac cumulat nostram damnationem. sicut inquit Christus: Si non venissem, et locutus fuissem eis, peccatum non haberent. Denique iuxta Pauli illud, est nobis odor mortis ad mortem. Contra si adsit spiritus utraque et Legis et Evangelii doctrina suo loco et ratione nobis salutaris est. Quarto,
ratione Evangelicum [?: minist--- ] ministerio Mosis ex illa hypothesi oppositum, [?: dic--- ] non esse literae, sed spiritus, 2 Corinth. 3: quia scilicet vis illa tota a Christo manat: cuius diem vidit quid Abraham, et salutem annunciarunt Lex et Prophetae sed eminus tantum, et admodum obscure, prae illis qui novissimis temporibus exhibito iam Christo, de spiri-tu eius copiosissime effuso, sermonem factae reconciliationis summa cum Dei virtute annunciarunt.
VI. Spiritus pro visione aut revelatione: 2 Thes. 2: Ne turbemini, neque per spiritum,
eum ex bello aut alio gravi periculo incolumem evadere. Hierem. 21. Sic idem Propheta postea Abedmelecho, et cap. 45 Barucho suo scribae pollicetur, quod, quocunque venerint, sit eis Deus daturus animas suas in spolium. id est, id tantum lucri inde asportaturum. Spolia alicuius distribuere: Lucae undecimo, Spolia fortis distribuet. id est, spolia forti adempta. Sic saepe spolia dicuntur in Sacris literis eorum, quibus adimuntur: sicut et praeda pauperis. Spoliati sunt fortes corde: id est, in spoliationem ac praedam
24, Cum videritis abominationem stantem in loco sancto. id est, potenter [?:--gentem ] . Dan. 11, Ecce ad huc tres reges stant in Persia, et quartus ditescet supra omnes opibus magnis. Ubi Rabini, non intelligentes emphasin verbi Stare, simpliciterque id accipientes, putant tantum tres reges aut monarchas Persas fuisse. Unde amittunt in suppostione annorum mundi, amplius 100 annos. Verum dixi, Stare reges tres, hic non utcunque regnare denotat sed potenter ac gloriose monarchiam obtinere: quod proprie tantum tribus, Cyro, Cambysi et Dario [?: ] .
emphasin verbi Stare, simpliciterque id accipientes, putant tantum tres reges aut monarchas Persas fuisse. Unde amittunt in suppostione annorum mundi, amplius 100 annos. Verum dixi, Stare reges tres, hic non utcunque regnare denotat sed potenter ac gloriose monarchiam obtinere: quod proprie tantum tribus, Cyro, Cambysi et Dario [?: ] .
nam reliqui minus gloriose imperitarunt. Sic mox ibidem sequitur, Stabit rex magnus, et dominabitur dominio magno, agetque secundum voluntatem suam: et
[?: ] angelum in specie stellae apparentem, ut et Chrysostomus putat. Verisimile est, tale quid fuisse, sicut cum olim noctu praecessit Israelitas columna ignis. Stellae caeli Matth. 24. Vide Virtus.
STERCUS Hebraei ferme ita accipiunt, sicut Germani, de luto quoque non [tantum] de fimo autexcremantis animalium. Dispergam stercus in faciem vestrae, stercus festivitatum vestrarum, et tollet vos ad se. Quod intelligunt alii, de ipso luto in plateis, in talibus conventibus excitato: alii de excrementis intestinorum victimarum. Sensus autem est, quod perinde eos
] est. Sic Proverb. 27, Stillatio assidua in die pluviae mulier contentio sa est. Illyrici habent vulgare proverbium: Cui est domus fumosa, tectum perstillans, et [?: ] rixosa, eum nihil est necesse ire in bellum, satis habet belli domi suae.
STIMULUS, in uno tantum loco, nempe 2. Corinth. 12, aliquid obscuritatis ac difficultatis parit. ubi Paulus inquit, secundum vulgatam versionem, et Erasmi: Et ne magnitudo revelationum extolleret me, datus est mihi stimulus carnis meae, angelus Satanae, qui me colaphizet. Disputari solet, quid significet hic
stimulos venereos. Alii de morbis exponunt, ut Aquinas et Hieronymus. Omnino autem, quia erat quiddam quod spiritualem fastum ac opinionem sanctitatis, quasi iam esset plane angelus caelestis, exemptus ac liberatus omnibus naevis humanis, in eo reprimere debuit: necessario fuit aliquid non tantum crucem aut poenam continens, sed etiam aliquid vicinum culpae. Oportuit id idem etiam esse in carne eius: id est. in vetere Adamo. siquidem eum monere debuit de sua infirmitate, aut etiam (ut ita dicam) carnalitate, de qua ipsemet conqueritur. Rom. 7. Eam porro innatam cupiditatem, seu
sapientiae ac rationi ea quae Dei sunt esse stulticiam: id est, videri stultissima et absurdissima. Sic contra mox sequenti legitur: Sapientia enim mundi huius stulticia apud Deum est. Scriptum enim est: Qui capit sapientes in versutia ipsorum.
STULTILOQUIUM, Ephes. 5, significat non tantum inanes nugas: sed et omnes ratione ac pietate aedificationeque carentes sermones. Matth. 5. Si quis dixit fratri suo, Fatue, aut Stulte, tenebitur gehenna ignis. ubi aliqui putant, illud verbum valde significanter accipiendum esse pro impio: sicut aliquoties suprâ ostendi, crebro in
illud: Sulphurea [?: ] [?: ] aqua. Et haec causa est, quare Aruernus sit dicatum sine avibus, ut Virgilius eius etymon exponit.
SUM verbum in omnibus linguis multas admodum locutiones gignit. Sic et in Hebraeo habet suas proprietates. De quarum aliquibus tantum dicam. nam [?: pl-que ] ob multum usum, et communem etiam aliarum linguarum morem alioqui iudicari queunt. [?: Pri- ] igitur observetur, quod saepe abundet, praesertim [?: ] in descriptione temporis FUIT. Deut. 9, Et fuit a fine quatuor dierum:
me de persecutoribus meis, ne in longanimitate furoris tui suscipias me: Scias me serre prapter te probrum. id est, ne ita sis lentus in defendendi me contra persecutores, ut nimis diu differas vindicti Hacratione aut sensu saepissime Deus dicitur [?: S- ] noster, ut qui nos non tantum inter clienter, aut amicus aut etiam familiam, sed et inter filios suos receperunt adscripserit. Sic Paulus Rom. 14 inquit: Infirmum in fide suscipite, non ad diiudicationes disputationum. [?: ] Rom. 15, Quapropter suscipite vos invicem, sicut et Christus suscepit vos. Luc 1.
ac obscurius Ioann. 16, Absque synagogis facient vos: cum sensus proprie sit, Excludent vos ex coetu ac populo Dei, habebunt vos pro ethnicis ac publicanis. Hinc porro obtinuit, ut apud Theologos Synagoga coetu Iudaeorum, et etiam aliorum impiorum vocetur: sicut Ecclesia, populus Dei. SYNAGOGAS tantum loca conventuum Iudaicorum, et Synedria Graecorum aut gentilium quidam volunt vocari: sed falso. Nam SYNEDRII crebra fit mentio in Novo testamento, ut Matt. 5. 10. 26. Mar. 13, et aliâs. Scimus autem, Mosen cum oneri non sufficeret, LXX sibi ascivisse iudices, qui populum unam cum ipso
autem, Mosen cum oneri non sufficeret, LXX sibi ascivisse iudices, qui populum unam cum ipso regerent: Exo. 18. Iam vero Iudaei a Babylonico exilio reversi, Synedrion habuerunt, quod corrupte Sanedrin vocarunt, ex LXX iudicib. Ut autem fieri solet in talib. numeris, cum de Synedrio sermo erat, tantum dicebant LXX iudices: ac eos ex posteris Davidis electos fuisse, testis est Philo, ut potestas aliqua maneret in regia stirpe. Videtur tamen aliquando appellative accipi, pro quovis iudicio aut consessu iudicum, vel senatorum. ut Matthaei 10, Tradent eos in Synedria. Sic Marc. 13.
cuiusdam maiestatis elegantia populum monuit, ut ipsum divinum cultum, qui ibi peragebatur, et Deum qui in eo habitabat, magnifacerent, revererentur, admirarentur, timerent et adorarent, tanquam aliquem supra modum gloriosum Regem regum et Dominum dominantium. Porro verum archetypum eius, cuius tantum umbra et qualiscunque figura est hoc terrenum tabernaculum, est in caelo. Nam Exo. 26 diligenter Moysi praecipitur, ut in extruendo tabernaculo omnia exactissime faciat secundum illud verum archetypum, quod illi sit in monte praemonstratum. Quare epistola ad Heb. cap. 8 et 9,
usus est huius particulae in huiusmodi locutionibus, Num. decimo quarto. Et mori feceris populum istum tanquam virum unum. pro, omnes penitus, ac perinde sine omni exceptione aut misericordia, ut si esset unicus homuncio. Sic Nero dixerat, Utinam populus Roman. unam cervicem haberet.
TANTUM, et tantummodo,
homuncio. Sic Nero dixerat, Utinam populus Roman. unam cervicem haberet.
TANTUM, et tantummodo,
rak, alias affirmative accipitur. Genes. 20, Tantummodo non est timor Dei in loco hoc. Alias, et quidem crebrius, est conditionalis. 1. Sam. 18, Tantum esto mihi filius fortis, et geras bella Iehovae: tametsi ibi sit
esto mihi filius fortis, et geras bella Iehovae: tametsi ibi sit
Porro [?: qu- ] DEUS promiserat, se habitaturum esse super [?: arc- ] medio duorum Cherubinorum, quae primum [?: qu- ] dem fuerat reposita in interiore parte tabernaculi postea vero in interiore parte aut adyto templi: et [?: ] DEUS iusserat ibi tantum offerri sacrificia, et ei [?: ] sus converti omnes precantes, etiamsi procul [?: ali- ]
essent: ideo tam saepe leguntur illae locutiones, Dominus est in templo suo, Psalm. 11. 48.
ut eum impellat ad aliquod peccatum offensionem Dei, ac exitium aeternum. Sic tentavit Adamum et omnes sanctos, atque adeo etiam ipsum met filium Dei: id est, ad peccandum impellere conatus est, seu ad malum sollicitavit. Hoc modo Deus neminem tentat, sicut D. Iacobus capite 1. testatur: sed tantum Satan, impii, et innata pravitas. Hinc etiam Satan vocatur
necessaria ad salutem, volebant cogere Ethnicos ad Christum conversos, ad observationem legis Mosaicae. Ea vero erat talis tentatio, quod veluti contendebant cum Deo et filio eius de sapientia. ut qui vellent aliquid rectius ac perfectius in religione instituere, quam quod ipse instituerat: qui tantum fidem in Salvatorem, ut ad salutem necessariam, requisiverat, [?: ] credentibus sine omni alia conditione iustitium ac salutem promiserat. Continebat etiam ille [?: imp- ] conatus eam tentationem, ut quasi experirentur, [?: ] Deus posset tali onere
et 36, Terra eos ferre non poterat. id est, ille locus terrae Canaan. Gen. 34, Terra erit coram vobis, aut in potestate vestra. Indicat igitur in illis exemplis, et saepe alias terram Canaan, aut Iudaeam. Hieronymus super Isaiae 5 notat, moris esse Scripturae, nomine universae terrae notare tantum eam regionem, de qua sermo est. Sic dicitur universa terra venisse in Aegyptum, ad emendum frumentum. id est, Syria et vicina Aegypto loca. Sic 2. Par. 9 dicitur Salomon magnificatus esse super reges universae terrae. id est, super omnes Israeliticos, aut etiam super omnes tum circumquaque
vosmet estis contra vos, quod elegeritis vobis Iehovam, ut colatis eum. Et responderunt, testes. Sic Samuel inquit, 1. Sam. 12, Testis est hodie Dominus contra vos, et testis Meschias eius, quod nihil inveneritis in manu mea. et responderunt, Testis. Ille etiam mos ipsorum notus est, quod non tantum viventes, sed et res mortuas, ut caelum et terram, aliasque creaturas, soliti sunt adhibere in testes. Sic Gen. 31, Iacob et Laban congerunt acervum lapidum, ac in eo cum amicis epulantur, faciuntque et vocant eum testem suae transactionis, nominantes eum Galed. Sic Rubenitae et Gaditae
Graecis grammaticis, saepissime etiam foedus denotat.
¶ Novi porro testamenti illi sanctissimi suaeque fidei scriptores, sicut in multis aliis, ita in hac quoque voce LXX sunt sequuti, ubique usurpantes
ut merito testamento foedus composita voce dici appellarique posset: ut mox ostendam. Alias sunt etiam in ipsa Scriptura tractatur ut foedus, alias ut testamentum: hac quidem ratione magis in novo Testamento, praesertim in Galatis et Hebraeis. ¶ Scriptura Veteris ac Novi testamenti plerunque tantum duo testamenta expresse additoque numero nominat, ac inter sese confert: Ezech. 31. 2. Corinth. 3. Gal. 3. 4. et Hebr. 7. 8. 9. 10. Verum diligenter attendenti Scripturas aliquomodo, tria comparebunt: nempe Abrahami, aut etiam Adami, Moysis, et Meschiae. Quorum tamen primum et ultimum
per Christum [?: ] nobiscum in Baptismo et Sacra coena init et instaurae quod etiam novum foedus aut testamentum nominetur, quodque proprie sola spiritualia ac aeterna bona affert et offert: quod discriminis gratia vocetur foedus Meschiae et impletionis. ¶ Non autem temere, ac meo tantum iudicio vel arbitrio distinguo duo illa foedus aut testamenta vetera, nempe Abrahami et Moysis. [?: ] et Paulus ipse Gal. 3 et 4 ea distinguit ac confert, [?: ] tria testamenta. primum enim dicit de [?: test- ] foedere cum Abrahamo inito, quod etiam
Ubi clare intelligimus, Paulum illam priorem pactionem et promissionem, Abrahamo longe ante legem eiusque foedus factam, nominare testamentum: idque non qualecunque testamentum, sed in Christum, seu in Christi benedictionem de aeterna haereditate factam: Legem vero, ac eius testamentum esse tantum propter transgressiones cohibendas, et revelandum peccatum datam, ut esset veluti paedagogus ad illud benedictum semen, seu Christum. ¶ Eôdem referri potest, quod Paulus dicit Rom. 9, Israelitarum esse adoptionem, gloriam, testamenta, et legem: indicando nimirum, duo esse vetera foedera
illo primo revera idem est, quodque illud secundum testamentum veluti quoddam putamen [?: ] perfregit, et verum haeredem ac promissionis filium seu populum cum benedicto semine coniunctum, vere ac reipsa plenaque possessione spiritualium bonorum haeredem facit. ¶ Quod vero Scriptura tantum duo testamenta nominat, in causa est, quia hoc ultimum ac nomin Testamentum nihil aliud est quam plena perfectaque exhibitio illius primi Abrahamo, et spirituali eius semini promissi, ut id Paulus luculenter in Galatis et Romanis ostendit. Quare Scriptura tantum ultimum seu Christi
facit. ¶ Quod vero Scriptura tantum duo testamenta nominat, in causa est, quia hoc ultimum ac nomin Testamentum nihil aliud est quam plena perfectaque exhibitio illius primi Abrahamo, et spirituali eius semini promissi, ut id Paulus luculenter in Galatis et Romanis ostendit. Quare Scriptura tantum ultimum seu Christi testamentum cum Mosaico confert, Mosaicumque extenuat et abrogat, amplificato, collaudato et confirmato isto novo benedicti seminis Abrahami. ¶ Ex hac distinctione potest et ista acris quorundam lis diiudicari, an differat Vetus testamentum a Novo, aut non. Differt enim
testamenta aut foedera utiles attingamus. ¶ Hierem. 31 prolixe promittit Deus abolitionem veteris illius ac inutilis testamenti aut foederis, et erectionem novi. ubi quidam non satis eum locum expendentes, putant novum testamentum ipsam peccatorum remissionem dici: cum id non dicatur: sed quod tantum fructus, utilitas ac effectus novi testamenti erit renovatio et remissio peccatorum. Quare inepte aliqui scriptores definiunt novum testamentum esse remissionem peccatorum, aut praedicationem remissionis peccatorum. nam remissio peccatorum semper inde a condito mundo fuit. Arca foederis aut
definiunt, quid sint signa externa, aut quippiam simile, affirmantes: partim ea longissime a testamentis separant: partim denique etiam vix dimidiam Sacramentorum naturam exponunt. Non huic sententiae obstat, quod plura fuerunt tum in [?: ] tum et in novo Testamento sacramenta: cum tantum unum vetus, ac unum novum Testamentum esse dicitur. Etsi enim tum olim, tum et post Christum in [?: ] no ritu aut caeremonia nonnihil variarunt: tamen in summa, fine ac scopo, unum quoddam Sacramentam illi diversi ritus actiones'ue fuerunt.
Non solum autem ex nomine
servanda utraque pars tum semet permittendo, tum et alteram partem stipulando, [?: oblig- ] Cui praeter verba plerunque etiam aliqua externa caeremonia, ritus aut nota, veluti amplioris ac certioris confirmationis gratia accedit: quae externi obiecti [?: cra- ] non tantum mentem, sed et externos sensus ferit, monet, [?: ] initi contractus perpetuo memoriam admonet.
Sic igitur et in Sacramentis Deus prodit ex illa [?: ] cana sede, regno aut maiestate erga homines a [?: ] natos: ac cum eis per mediatorem causas
ab ea stipulatur: interveniente cum verbo etiam certa caeremonia, ritu [?:-ut ] nota externa, hanc pactionem confirmante, et [?: ve-i ] potenter visibiliterque obsignante.
Accommodare ad hanc descriptionem singula Sacramenta, nimis longum esset. Dicam igitur tantum de uno ac altero, idque ex descriptione ipsorum in ipsis Sacris. [?:-e-is ] contenta. Genes. 17 Deus instituit et erigit cum Abraamo sacramentum circumcisionis. Id subinde ibi idem vocat foedus aut pactum: sicut et passim in Sacris [?:-eris- ] , innumeris vicibus
Dei patefactionibus, et actionibus erga Abraamum factis, cohaerere. Deus igitur prodit ex illa abscondita et incognita hominibus maiestate, et vocat Abrahamum ex Ur Chaldaeorum, in illa sua Chaldaica idololatria immersum: declarat se, quod sit verus Deus, velit ei dare semen benedictum: et non tantum corpoream, sed et spiritualem terram promissionis: et in summa quod velit esse Deus ipsius, ac posterorum eius: flagitatque vicissim ab Abraamo, ut talem se agnoscat ac credat, suasque promissiones fide accipiat, et se colat ac celebret. Hisce pactis et conditionibus utrinque propositis,
[?: ] fide agnoscamus, meditemur, fruamur et praedicamus beneficia mortis ipsius, ac pro eis gratias agamus, eumque celebremus. Denique in confirmationem istarum utrinque factarum promissionum, proponitur externa caeremonia, aut nota: nempe ipsa Sacra [?: ] , constans non tantum pane ac vino, sed etiam longe preciosioribus tantae pactionis pignoribus, nempe ipsomet corpore ac sanguine Domini. Quo vero utraque pars, Deus scilicet et homo, ad servandum tam sacrosanctum foedus tanto arctius obligetur: idem corpus ac sanguis, tum nobis hominibus in coena vescendum, et
foedera et pacta iureiurando confirmantur: solus assensus in testamento requiritur. Foedera quoque (uti etiam supra dictum) tum conditiones ac veluti onera quaedam utrique parti proponunt, eaque eam obligant, tum etiam praemia aut commoda quaedam eidem proventura: contra in testamento una ferme tantum pars obligatur, eademque etiam sola fructus percipit. Quare plurimum discriminis est inter Foedus et Testamentum. Quod autem vocula Testamenti inter Christianos tam est facta frequens et trita, respectu Christi factum est: cuius morte tanquam mediatoris ac testatoris
tanquam mediatoris ac testatoris
redemptionis nostrae gratia tum essentiam, tum et confirmationem est adepta. Cui accedit et ea causa quod omnis tum obligatio servandi huius contractus, tum et fructus inde proveniens, tantum in alteram partem, nempe in hominem derivari externa specie videtur: tametsi etiam Deus hic se revera vel maxime obliget, ac ad eum maxima gloria hinc proveniat. Huc illa quoque causa referri queat, quod cum filii et haeredes Dei, ac cohaeredes Christi fieri dicamur, et Deus noster pater
et executionem alterius quidem personae, ac ceu [?: p- ] tis, nempe testatoris mors, alterius vero vita: sic Christus quasi testator sanguine suo moriens, et ex hac [?: ] ta discedens tum erga Deum, tum erga nos hoc testamentum confirmavit.
IIII. Tantum ferme testator obligatur, altera pars non item: hic utraque pars obligatur.
V. Tantum alterius partis, nempe haeredum commodum agitur, testatoris non item: hic sane quoque proprie nostra salus agitur, tam etsi et Deus glorificetur.
VI. Testator potest, quoties vult,
mors, alterius vero vita: sic Christus quasi testator sanguine suo moriens, et ex hac [?: ] ta discedens tum erga Deum, tum erga nos hoc testamentum confirmavit.
IIII. Tantum ferme testator obligatur, altera pars non item: hic utraque pars obligatur.
V. Tantum alterius partis, nempe haeredum commodum agitur, testatoris non item: hic sane quoque proprie nostra salus agitur, tam etsi et Deus glorificetur.
VI. Testator potest, quoties vult, dum vivit, testamentum irritum facere, addere, diminuere, et pro arbitrio corrigere. At hoc Dei
ritus illud confirmantes, praeter ipsum scriptum et testes: hoc habet, ut prius dictum est in decima proprietate foederis.
IX. Mortuo testatore potest haeres vel accipere vel repudiare testamentum, pro suo arbitrio: et nos hoc repudiare possumus, sed nostro maximo malo, ut nempe non tantum careamus haereditariis bonis, sed etiam atrocius quam Sodoma et Gomorra puniamur.
X. Testes sunt vel homines, vel etiam scriptum, vel velutique simul: sic in hoc testamento sunt testes, Verbum, iuramentum, sanguis, aqua aut baptismus, Spiritus clamans Abbapater, ac testimonium
qui ore infantium et imperitorum res tantas peragit in mundo. Aliquando thesaurus, sicut et divitiae, simpliciter ingentem copiam, praesertim rerum bonarum denotat: Col. 2, In Christo sunt omnes thesauri sapientiae ac cognitionis absconditi aut reconditi. i. ex Christo, ac per Christum tantum potest haberi profundissima cognitio Dei, eiusque voluntatis, religionis, et omnium ad summam hominis felicitatem pertinentium. Thesaurizare iniquitatem: Amos 3 Non noverunt facere rectum, dicit Dominus, thesaurizantes violentiam et vastationem in palatiis suis. i. cumulantes opes per
est terra, et fuit in pavore Dei: i. in magna consternatione. Deut. 2, Incipia [?: ] pavorem tuum et formidinem tuam super faciem populo [?: ] . Sic Deut. 11, Pavorem vestri et timorem dabit Iehova superficiem terrae. i faciet Dominus, ut omnes vos timeant. Erit tantum pavor intelligere auditum: Isa. 28. i. sola fama incutiet terrorem audientib. Iob 31, Pavor mihi contritio a Deo. a contrtiones aut castigationes Dei mihi timorem incus serant. Nonnunquam ista tria coniunguntur, pavor, fovea, et laqueus. Hiere. 48, Pavor et fovea et laqueus super te
vocat Deus duos reges, Israeliticum et Syriacum, cum suis exercitib. qui venerant obsessuri Hierosolymam. Quae metaphora valde elegans et apposita est, nam cum externa specie videantur nostris carneis oculis esse ingentia incendia, quae oia brevi absumptura sint: contra Deus ac fides dicit, esse tantum fumigantes titiones, qui licet aliquid minentur, tamen revera semet absumant, brevique interituri sint. Torris erutus de incendio: Amos 4, Fuistis sicut torris erutus ab incendio, nec tamen rediistis usque ad me. id est, fuistis afflictissimi et semiperditi, nec tamen potuit vos
mazeba proprie statuae dicuntur, sed Vulgata versio in omnibus illis locis vertit titulum. Sic Absolon dicitur sibi erexisse statuam: vel. ut Vulgata habet, titulum: 1 Sam. 18, Levit. 26 videtur probibere Deus, ne Israelitae sibi erigant statuâ. Verum non simpliciter prohibuit, sed talem tantum, quae cultum adiunctum habere deberet. Alioqui (ut dictum est) Moises ipse erexit 12 titulos aut statuas. Is. 19 habetur, In die illa erit altare Domino in medio terrae Aegypti, et statua aut titulus (ut Vulgata habet) iuxta terminum eius Iehovae, seu in honorem Domini. Intelligitur autem
sicut ille inquit: Stabat et Autumnus calcatis sordidus vuis. Et quod insuper non tam hostilis actio erga Ecclesii, quam liberatio eius calcatis hostibus declaratur.
TORRENS plerunque rem terrificam ac nomine denotat: quia ex subitis procellis subito excrescunt, et non tantum terrorem hominibus et animalibus efferunt, sed etiam damnum. Iob 6. Fratres mei praevaricati sunt contra me, sicut torrens, qui scilicet plerunque subita ac vehementi exundatione damnum dare solet. Psalmo decimo octavo, Torrentes Belial perturbare. runt me. id est, violentia
Hac igitur similitudine volunt etiam Christi properationem ad peragendum opus Domini, et consequendam victoriam de Satana, peccato ac morte, nulla prorsus habita ratione sui commodi, describi, ut qui non venerit ut ministraretur sibi, sed ut ipse aliis serviret, quique non habuerit ubi vel caput tantum reclinaret suum. Terra torrentium aquarum, est, ubi multi torrentes fluunt. Deut. 10. Absconde te in torrente Cherith. 1. Reg. 17. pro, in alveo eius alicubi. Corui de torrente eruent oculos subsannantis patrem: Prov. 30. id est, punietur tristi supplicio, et insepultus abiicietur,
hominum, aut patrum, sicut eas Paulus et Christus vocant, usurpatur, idque plerunque in peiorem partem, ac cum reprehensione earum, ut noxiarum ac impiarum. Illud sane valde memorabile est, quod Christus et Apostoli, corrigentes ac emendantes doctrinam, nusquam traditiones patrum, sed tantum Scripturam, eamque solum authenticam citent: cum procul dubio multa pia ac praeclara, et apud Pharisaeos ac Iudaeos plurimum valitura, potuissent ex veteribus Rabinis et patrum sententiis aut traditionib. proferre. Quod proculdubio eo fine fecerunt, ut et nos disceremus, solummodo
purgari igne, ac metalla, aquis lavabitis. Crebro dicitur novacula [?: ] super caput alicuius, cum raditur. Traducere per ignem crebro significat idem quod exurere. Sic saepissime legitur de idololatria Moloch, cui filios per ignem faciebant transire, aut traducebant. id est, non tantum utramque lustrabant, sed et plane exurebant. 2. Reg. 16 et 17. Sic 2. Sam. 12, Transire fecit eos per fornacem id est, coniecit eos in fornacem. Iniquitates transeunt super caput: Psal. 38, Quoniam iniquitates meae transierunt caput meum. id est, creverunt super caput,
לך lech. Aliquando [?:-itur ] pro veni, eadem vi manente: ut infra in verbo [?: ] dicetur. Exod. 3, Et nunc veni mittam te. Sic [?: fer- ] est illud Christi: Vade, et noli amplius peccare. Aliquando alteri verbo additum, tantum progressum et incrementum quoddam significationis illius indicat. 1 Par. 11, Fuit Iosaphat vadens et crescens usque in sublime. Idem verbum est Genes. 8, Et reversae sunt aquae [?: ] vel eundo et revertendo: id est, subinde magis ac magis ad sua receptacula locaque de
poenae severissimi iudicii Dei, quibus erat Israelitas castigaturus, hisce verbis: Quoniam ecce egredietur Dominus de loco suo, et descendens calcabit super excelsa terrae, liquefientque montes sub illo, et valles scindentur, sicut cera a facie ignis, et sicut aquae actae in praeceps. Quae tantum hypotyposi quadam amplificie magnitudinem poenarum, non quod haec ad verbum accidere debeant: sed per hasce quasi locorum afflictiones, hominum ipsorum calamitates indicantur et depinguntur, ut in Regulis Universalibus, de talib. ramplificationibus dictum est plenius.
VANUS,
polluta. Sic 1. Thess. 4, Sciat unusquisque vestrum possidere vas suum in sanctificatione. Sic aliqui illud Pauli exponunt, Habemus thesaurum hunc in testaceis vasculis: pro, in imbecillo corpore: 2. Cor. 4. Tametsi ibi potius de toto homine accipias, qui est admodum imbecillus ac ineptus ad tantum thesaurum. Aliquando vas totum hominem significat, quia est instrumentum quoddam vivum (sicut et Aristoteles in Politicis servos instrumenta appellat) per quod Deus aliquid agit clementer, aut etiam iratus. Sic Paulus Rom. 9 alios homines dicit esse vasa irae, et alios vasa misericordiae.
munitiones et robur. Psalm. 147, Lauda Ierusalem Dominum, lauda Deum tuum Sion: quoniam confortavit vectes portarum tuarum, et benedixit filiis tuis in te. id est, Deus Ecclesiam corroborat et tuetur, singulaque eius membra clementer fovet.
VELAMEN, supra in Tegmine expositum est. Tantum igitur unum locum supra neglectum hic breviter attingam. Abimelech restituit Saram Abraamo, multaque alia donans, ut pro se ac familia sua oret, tandem dicit ad Saram: Ecce dedi fratri tuo mille argenteos: ecce illud est tibi velamen oculorum, coram omnibus et erga omnes qui tecum sunt, et
per Sacramenta aquae et sanguinis, quae una cum spiritu, ut mox sequitur, de eo testentur, nos convertat, regeneret, mundet, ac ad vitam aeternam ducat. Christus dicitur in carnem venisse, et hoc Antichristum negare: ubi etiam Venire significanter accipiendum est, nempe quod filius Dei sit non tantum incarnatus, sed etiam vere agat et peragatea opera, ad quae venit: scilicet, ut solus opera diaboli destruat, solus genus humanum redimat ac servet, solus plene totius mundi peccata auferat, expiet, et Deum nobis placet, nosque ad aeternam vitam perducat, solus sit unicus sacerdos, unicus
ingluviem, veritatemque, et nimium studium commodorum huius vitae. Phil. 3. Quorum finis est exitium, quorum Deus est venter, et gloria cum confusione ipsorum, qui terrestria curant. ubi declarat Apostolus phrasin suam, [?: ] cui ventrem suum esse Deum, idem valere, quod eum tantum terrestria curare. Sic Paulus seductores dicit tantum ventri suo, non Deo: Roman. 16. Sic Cyclops apud [?: ] ripidem dicit, se non scire aut colere alium Deum praeter ventrem, cui soli omnes victimas offerat. Sic et Lacilius inquit. Vivite lurcones, comedones, vivite
huius vitae. Phil. 3. Quorum finis est exitium, quorum Deus est venter, et gloria cum confusione ipsorum, qui terrestria curant. ubi declarat Apostolus phrasin suam, [?: ] cui ventrem suum esse Deum, idem valere, quod eum tantum terrestria curare. Sic Paulus seductores dicit tantum ventri suo, non Deo: Roman. 16. Sic Cyclops apud [?: ] ripidem dicit, se non scire aut colere alium Deum praeter ventrem, cui soli omnes victimas offerat. Sic et Lacilius inquit. Vivite lurcones, comedones, vivite ventres. Venter piger, est homo, qui simul et
luminaria in firmamento caeli, Producant a quae pisces, Producat terra animalia, etc. Quibus verbis disertissime ostendit Moyses illud dicere Dei fuisse merum, sed tamen efficax mare ac praecipere. Sic et Centurio in illa sua magna [?: ] Christo laudata fide inquit: Dic tantum verbum, et [?: ] nabitur puer meus. ubi Dicere verbum, nihil aliud est [?: q- ] efficax praecipere Christi erga morbum pueri, et [?: re- ] naturam, aut etiam angelum aliquem, quem eo ablegavit: sicut Centurio eius imperium cum suo ministro servos
quod illud nomen sit ineffabile, et quod non debeat crebro usu pollui: quam potius, quod voluerunt indicate, illud nomen non facile posse ullo uno verbo verti, sed magnum mysterium longoque sermone exponendum continere. de quo mysterio in proprio Libello hisce adiuncto disserui, ideo posuerunt tantum voculam verbum quasi dicerent: Est tale nomen aut Verbum, quod cum significet aliquid, non tamen una voce verti queat: ideoque si vis eius vim pernosse, cognosce in ipso originario textu ac sermone, et ex eorum explicatione qua id possunt exponere. Sic saepe solent versores aliqua vocabula
credo esse etymonlog+ius tam celebris nominis. Sed permitto iudicium Ecclesiae. Porro impudentissimo Staphili [?: mend- ] , quod negaverim logon Ioan. 1. significare filium Dei, alias copiose respondi. Hac etiam etymologia comprobata, rectius vertetur Verbum. quam Sermo: quae est una tantum quaedam vox Iehova, non integer sermo: et quia id vox Chaldaea potius denotat. Consultius etiam ob eas causas fuisset retinere voculam Verbum, quia in hac significatione iam in Ecclesia valde receptum tritumque fuit, quia etiam magis indicat esse mysticam quandam vocem, minusque errandi
vim aut efficaciam denotare: quandoquidem Paulas dicit Hebraeorum 1, Christum ferre aut sustentare omnia verbo potentiae suae: et Psalmus soli eius mandito iussionique tribuit, quôd solum dixerit, et mox omnia facta sint: praeceperit, et omnia coram constiterint sicut et Centurio dicit, Dic tantum verbum: id est adhibetuam vim, aut efficaciam. Sic Hebraeorum 11, Fide intelligimus aptata esse secula verbo Dei, et 2. Petr. 3. Illud volentes nesciunt, quod caeli iam olim fuerint ex aqua et per aquam consistentes verbo Dei. At qui nunc sunt caeli et terra, eiusdem sermone repositi
Verba signorum,
Psalmo 105. pro signa. Verbum iudicii, Deuteronomii 17. Verba ieiuniorum: id est, ieiunia, Esther 9. Verba labiorum, est ociosus et iactabundus sermo. Proverb. 14, Verbum labiorum tantum ad inopiam. id est, sermo vanus nullum emolumentum affert. Verba oris eius iniquitas et dolus, Psalmo 36. pro, quicquid, loquitur, est merus dolus. Non fit verbum operis mali, Eccles. 8. id est, non fertur sententia de opere malo. Verba pulchritudinis est daturus Nephtalim, Genesis
Act. 15. Verbum regni. Sic ab affectu appellatur Matth. 13. nam per illud Deus corda regit, et in suam Ecclesiam, quae crebro regnum caelorum vocatur, imo et in aeternam vitam homines colligit. Verba et sermo gratiae. Luc. 4. Evangelista doctrinam Christi verba gratiae appellat, non tantum quia summa autoritate et suavitate proferebantur: sed omnium maxime, quia gratiam, hoc est favorem Dei et remissionem peccatorum, et veram conso-lationem anxiis conscientiis afferebant. Sic et Act. 14. Sermo salutis: Act. 13. Sermo crucis: 1 Corinth. 1. Verbum solatii: Hebr. 13. Verbum
[?: repe-- ] 17, et alias, sermonem Dei esse veritatem: et se dicere ac docere, Ioan. 8 et 16. Sic Psal. 5. dicit, Non est veritas in ore eorum. Tertio, Veritatis, sicut et Mendacii, vocabulum, transfertur a sermone ad ipsas res ac meres hominum. Nam res habentes tantum externam speciem sine interna, vera ac solida bonitate aut stabilitate, dicuntur mendaces. Sic formositas mulieris dicitur esse mendacium, [?:- ] qua aut fons non perpetuo durans dicitur esse mendacium, equus dicitur esse mendax ad salutem: qui cum illa externa ferocia ac
aeterna. Porro quod ibidem dicitur Christus fuisse plenus gratia et veritate, per veritatem videtur indicari vera, sincera, costans et solida pietas, perfectissima iustitia, quae ab omni fuco, hypocrisi, defectu et crimine longissime remota fuerit. Sic et in animo hominum, et in actionibus, alias tantum est species boni et iusti, seu hypocrisis quaedam: alias vera ac sincera stabilisque ac firma bonitas. In hoc genere tria potissimum huius vocabuli significata esse videri queant. alias enim significat animum, eiusque cogitationes et actiones serias, sinceras, minimeque fucatas: alias
significata esse videri queant. alias enim significat animum, eiusque cogitationes et actiones serias, sinceras, minimeque fucatas: alias plenae, seu iustae cuiusdam quantitatis: alias denique certas, ratas ac permanentes. Exempla primi sint, quod Deus passim dicitur verax: id est, qui non tantum praestet quae promittit, sed etiam veritatem ac sinceritatem amet, et omnino omnia quae agat sincere ac serio, non simulate aut fucate agat. In hac significatione passim veritas coniungi solet cum misericordia aut beneficentia, quia plerique homines, et diaboli etiam, licet praeseferant
Omnes semitae Iehova misericordia et veritas. Sic Psal. 56. Usque ad caelos misericordia tua usque ad nubes veritas tua Psal. 57, Mittet Deus de caelis misericordiam et veritatem suam, et salvabit me. Potest tamen in talibus celebrationibus veritatis Dei, illa vox non tantum sinceritatem ac serium animum vel beneficium significare, sed etiam veracitatem: quia Deus primum miseretur ac promittit nobis bona, seu ex misericordia promittit deinde ob veritatem, aut ex veritate servat eadem promissa: sicque in beneficiis Dei tum misericordia, tum et veritas laudatur.
talis censeri: ut verus homo, vera arbor, vera vitis ad discrimen simulati pictive hominis, aut qui quoquo modo aut respectu homo dici posset. Sed longe diverso modo Vera aliquando aliqua res dicitur, quae vere bona ac solida est, vere solideque suum effectum praestat, ad discrimen eorum quae tantum nomine, specie umbraque quadam sunt quod esse censentur. Sic Christus dicitur vera lux, non quod id nomen ipsi proprie conveniat aut tribuatur, qui tantum metaphorica quaedam lux est, verum ratione suae nativae spiritualisve lucis: et non tantum collatione istius terrenae ac corruptibils
diverso modo Vera aliquando aliqua res dicitur, quae vere bona ac solida est, vere solideque suum effectum praestat, ad discrimen eorum quae tantum nomine, specie umbraque quadam sunt quod esse censentur. Sic Christus dicitur vera lux, non quod id nomen ipsi proprie conveniat aut tribuatur, qui tantum metaphorica quaedam lux est, verum ratione suae nativae spiritualisve lucis: et non tantum collatione istius terrenae ac corruptibils lucis, sed etiam collatione verorum doctorum, qui non sunt perinde plena ac perfecta lux, idque ex se ac originaliter. Sic se suaque beneficia appellat verum
suum effectum praestat, ad discrimen eorum quae tantum nomine, specie umbraque quadam sunt quod esse censentur. Sic Christus dicitur vera lux, non quod id nomen ipsi proprie conveniat aut tribuatur, qui tantum metaphorica quaedam lux est, verum ratione suae nativae spiritualisve lucis: et non tantum collatione istius terrenae ac corruptibils lucis, sed etiam collatione verorum doctorum, qui non sunt perinde plena ac perfecta lux, idque ex se ac originaliter. Sic se suaque beneficia appellat verum panem, eo quod ille vere solus spiritualiter satiet ac vivificet: cum iste communis
Idem, eademque ratione dicit se esse veram vitem: id est, vere ac solide foventem suos spirituales palmites. Alioqui communi more veram vitem istam, viniferam vitam diceremus, cui id nomen proprie attributum est. Sic aeterna vita vocatur vera vita, ad discrimen huius umbratilis vitae, quae tantum specietenus vita est, non autem reipsa. Eadem ratione etiam Epistola ad Hebr. vocat illud caeleste tabernaculum, Sacerdotium et Sacrificium Christi, verum tabernaculum: ut ostendat, Leviticum tabernaculum sacerdotium ac cultum non esse ipsas veras res, sed tantum umbram rerum futurarum
huius umbratilis vitae, quae tantum specietenus vita est, non autem reipsa. Eadem ratione etiam Epistola ad Hebr. vocat illud caeleste tabernaculum, Sacerdotium et Sacrificium Christi, verum tabernaculum: ut ostendat, Leviticum tabernaculum sacerdotium ac cultum non esse ipsas veras res, sed tantum umbram rerum futurarum Oseae 4. Lis est Domino cum habitatoribus terrae, eo quod non sit veritas, misericordia ac cognitio Dei in terra: sed maledicere, mentiri, occidere, furari et moechari. id est, omnis generis impietates ac scelera passim et promiscue grassantur. In veritate, saepe
horis nos regendo, ac salutaria et Deo accepta proponendo. Contra Satan dicitur non perstitisse in veritate,.i. in debita fidelitate erga Deum, in vera Dei agnitione et celebratione, et omnino in veris bonis Dei ac naturae integritate, seu in imagine Dei, ad quam conditus fuit ab initio. Nec tantum ipse non perstitit in veritate, sed etiam alios secum traxit ex veritate in mendacium: i. ex fidelitate Dei ad infidelitatem, ex vera sententia ac celebratione Dei in contraria mendacia, ex vera ac solida imagine Dei in imaginem diaboli: et denique effecit, ut tum falsa doctrina, tum et
ponuntur. Psalmo 55, Vespere et mane et meridie loquor: ubi primariae partes diei pro toto ponuntur. Duas vesperas Scriptura nominat Exodi 12. 16 et 29, ac Numeri 9. Eo igitur tempore, nempe inter duas vesperas, iubet Deus immolari tum agnum paschalem, tum et iuge sacrificium, quod non tantum mane, sed et vesperi offerebatur. Duae autem vesperae ita terminantur, ut altera sit in occasu solis, altera in occasu radiorum eius, cum iam est plane nox Exod. 12, Et immolabit eum universa congregatio coetus Israel inter duas vesperas. Exod. 29, Agnum alterum immolabis inter duas
sibi ut diis sacrificare volebant. Sic 1. Reg. 21, Achab metu minarum scidit vestimenta sua. Sic Iacobi filii Genesis 44, capto Beniamin ob furtum paterae, scindunt vestimenta sua. Sic Ioel dicit Iudaeis, Scindite corda vestra, et non vestimenta vestra. id est, interno animi dolore dolete, non tantum externo gestu aut simulatione: vel potius excindite corda vestra, non tantum accidentia. Vestimentum et panis, sicut Germanis hüll unnd füll, synecdochice
omnia necessaria significat. Isaiae 3,
vestimenta sua. Sic Iacobi filii Genesis 44, capto Beniamin ob furtum paterae, scindunt vestimenta sua. Sic Ioel dicit Iudaeis, Scindite corda vestra, et non vestimenta vestra. id est, interno animi dolore dolete, non tantum externo gestu aut simulatione: vel potius excindite corda vestra, non tantum accidentia. Vestimentum et panis, sicut Germanis hüll unnd füll, synecdochice
omnia necessaria significat. Isaiae 3, Vestimentum est tibi, sis princeps noster. Et mox: Nolo esse princeps, quia in domo
autem La tera, quia tota illa cognitio ac pietas non cordi inscripta est, vel in corde versatur, sed in ipsa litera parum intellecta, et ita sonata sicut psitacus suum
sed in ipsa litera parum intellecta, et ita sonata sicut psitacus suum
Sic 1. Reg. 2, et 8. Si custodierint filii tui viam suam. Aliquando via ipsam naturam, mores et veluti ingenium declarat. Isaiae 55, Non sunt viae meae ut viae vestrae. sic orat Moses Exod. 3 ut ostendat sibi Deus viam suam: id est, summam sui noticiam sibi communicet Ille vero dicit se illi tantum posteriora sua monstraturum. Et simul ei exhibet illam sui patefactionem ac noticiam, quae est descripta sequenti Capite. Viam mundi, aut seculi, aut sempiternam ire, est mori. Ios. 23, Vado hodie per viam universae terrae. Sic 1. Reg. 2. Abeo per viam universae terrae: pro, brevi
loquutio. Aliquando per metaphoram significat suos mores ac vitae institutum sequi. In viam gentium ire, est ad gentes proficisci. Matth 10. In viam gentium ne iveritis, et civitatem Samaritanorum ne ingrediamini: id est, nolite nunc ire praedicatum gentilibus aut Samaritanis, sed ite tantum quaesitum perditas oves de Israele. Psa. 19. Sol oriens gaudet ut fortis currere viam suam. id est, suum curriculum aut spacium conficere gestit. Ierem. 20: Quid tibi vis in via Aegypti? id est, cur eo cursitas? Sic terra aut spacium Nephtalim et Zabulon dicitur esse ad viam maris. id
via 2. Sam. 3: id est, cum adhuc esset in via. Rom. 3: Contritio et calamitas in viis eorum, et viam pacis non cognoverunt. quod citat Paulus ex versione LXX, Psalm. 13: vel potius ex Isaiae 50, quam etiam Vulgata secuta est. Sensus autem est, quod omnes impiorum conatus ac consilia sint tantum eo directi, quomodo laedant alios, et non quomodo iuvent, aut tranquille cum eis agant. In Hebraeo, verba ista non sunt in eo Psalmo, sed Isaiae 50. Via Domini aliquando doctrinam eius significat, ut supra plenius dixi. Sic dicit Oseae cap. 14: Planae sunt viae Domini, et
est, quod David concedit Absoloni, ut redeat, sed non ut videat faciem suam. Lucae 17 dicit Dominus adventurum tempus, cum cupient Videre unam diem ex diebus filii hominis. id est, frui vel brevi tempore tam commodis rebus, et tam bono statu, ut factum est praesente ipso: vel etiam, cum unam tantum diem cupient eius colloquio perfrui. Iohan. 8 dicit Christus, Abraamum cupivisse videre diem ipsius Domini, et vidisse, ac gavisum esse. Frui eius adventu ac beneficiis: vel, quod ferme idem est, laetum spectare eius adventum: et quidem vidisse, ac gavisum esse. id est, fide a longe vidit,
ac simpliciter negat Baptista de quacunque visione: sed illam summam, solidissimam ac perfectissimam visionem aut noticiam nemo habuit, aut habet, nisi solus filius. Sicut Matth. 11 ipsemet Christus dicit, solum filium nosse patrem, et vicissim filium a solo patre agnosci. Quare ibidem addit, tantum illos porro cognoscere patrem, quibus ipse eum revelaverit. Sic et 1. Timoth 6. ac 1. Iohan 4, nemo Deum vidisse dicitur. Sic igitur et Baptista loquitur, et argumentatur illam doctrinam de Deo esse verissimam: quia eam ipsemet filius, qui solus vere patrem vidit ac pernovit,
illam externam speciem hominis secum luctantis, qua tamen visione nequaquam vere ipsummet Deum perspexit. Collatio ergo est maioris et minoris. Secundum minorem gradum multi viderunt, sed secundum summum solus filius. Hebraismus alioqui in Generalibus Regulis est tractatus, quod saepe vocabula tantum summo aut perfectissimo gradui tribuantur. Sic solus Deus dicitur sapiens, bonus, ac iustus. Sic et hic, solus filius Dei vidit Deum. Iohan. 3 dicit Christus, se in iudicium venisse in mundum, ut qui non vident videant, et qui vident caeci fiant. id est, ut sapientes ac docti illi
apud Hebraeos saepe ponitur pro adverbio demonstrandi, sicut et apud Germanos Sich. Vide etiam oram pallii tui: 1. Sam. 24. id est, En, cum eam abscidi, facile potui te interficere. Sic 2. Sam. 24. Vide boves pro holocausto: pro, en, vel ecce. Tametsi in talibus locis illud Vide non tantum monstrat, sed etiam exhibet, ac dat, seu offert. Videri aliquando pro esse ponitur, opinio pro existentia. Marc. 10, Qui videntur dominari gentibus. id est, qui dominantur. 1. Cor.11. Si quis videtur contentiosus esse, id est, Si quis est contentiosus. Quae videntur membra corporis
et viduitaris tuae non recordaberis amplius. id est, nona felicitas sanabit praeterita mala, et oblivionem tibi prateritarum calamitatum adducet.
VIGIL, vocatur angelus quidam, Dan. 4: Ecce vigil et sanctus descendit de caelo. Ratio autem huius [?: ] minationis, non tantum, quia spiritus non sint [?: ob- ] somno, sicut nos homines: sed etiam, quia summa diligentia invigilant exequendo operi Domini, et [?: ] diendis illis hominibus, civitatibus ac gentibus, circa quos Deus eos castrametari et vigilare iubet. Videas vidi in visione
Vinctis suis non apernit carcerem. [?: D- ] vinctorum vocatur carcer, Iudic. 16. Et ligaverunt eum compedibus, et molebat in domo vinctorum. Eccl. 4, Quoniam e domo vinctorum egreditur aliquis ad reguum: id est, accidit saepe, ut qui antea fuit captivus et in carceratus, non tantum liberetur, sed etiam ad regnum promoveatur. Congregatio vinctorum. Isaiae 24, Et congregabuntur congregatione vinctorum in carcere, claudenturque in carcere. id est, congregabuntur in unum locum, perinde ac vincti et facinorosi in unum carcerem colliguntur. Loquitur ibi propheta de
Qui seminat iniquitatem, metet calamitatem, et virga furoris eius deficiet. id est, tyrannica eius vis ac crudelitas tandem evertetur divinitus. Virga hominum aliquem percutere, est leviter aliquem castigare: quia homines non possunt ita duriter castigare, ut Deus. Cum magnum quid facere conantur, tantum corpus interficiunt,in animam saevire non possunt. 2. Sam. 7, Ego ero illi in patrem, et ipse erit mihi in filium. Et si inique aliquid egerit, castigabo eum in virga hominum, et plagis filiorum hominum. Contra, ferrea virga confringere, sicut vasa testacea, Psal. 2, est,
sum, seu meus vetus Adam iugulatus est, et novus in me conditus, ut Deo posthac spiritu novitatis serviam. Ibidem: Vivo autem non amplus ego, sed vivit in me Christus: et vitam quam nunc vivo in carne, per fidem filii Dei vivo. id est, tum iustitiam ac vitam, qua nunc spiritualiter fruor, habeo tantum ex fide et merito Christi, ut mox sequitur: tum etiam haec nova vita et obedientia, quam Deo praesto, non ex meis viribus ac bonitate naturae oritur, sed ex spiritus renovatione, ac gubernatione Christi. Agitur itaque hic de ipsa iustitia imputata simul ac inchoata, deque hoc spirituali
ac testatur Deus saepe, se esse ultorem, ut celebret suam iustitiam. Nahum primo: Deus zelotes, et ulciscens Iehova: ultor Iehova, et habens iram. ulciscitur se Iehova de hostibus suis, et reservans inimicis suis. id est, serio ac severiter puniens peccata. Sic Deuter. 32 ostendit suum tantum esse iudicare et punire, inquiens: Mea est ultio et retributio. Idem bis dicit. Ulcisci alicuius ultionem, est illatam illi iniuriam vindicare. Hier. 51, Iudico causam tuam, et ulciscar ultionem tuam. id est, puniam graviter Babylonios de iniuriis tibi illatis. Isaiae 34. Dies
aest- ] frigidior aer est. Isaiae trigesimosecundo: Et erit vir ille quasi umbra petrae gratus in loco aestuoso. Aliquando conduplicatur huius vocis energia, etiam addita voce Alarum. Psalmo 17, Sub umbra alarum suarum proteget te. Et Psalmo 57, In umbra alarum tuarum sperabimus. Nam non tantum umbra per se grata ac salutaris, praesertim in illis aridis et aestuosis locis proponitur: sed etiam talis umbra, qualis pullorum sub [?: ] gallinae aut aliarum avium est, ut duplo maior [?: si- ] vis significati huius loquutionis. Umbra quia speciem
nobis, tanquam indigena et rex. Aliquando contra misericordiae gratia dicitur aliquis Unicus. Psa. 25: Respice super me, quia pauper et unicus sum: i. ab omnibus desertus, omnique ope humana destitutus. Psal. 22, Eripe e manu canis unicam meam: i. animam et vitam, quae vel una tantum in me est, vel etiam omni prorsus ope destituitur. Sic Psal. 35, Erue a leonibus unicam meam. Luctus unici est, qui solet de unigenito haberi: Hier. 6, Luctum unici fac tibi, et planctum amaritudinum. Idem dicitur Amos 8: et Zach. 12, Planctus unigeniti. id est,
illis seu non perinde aut similiter sepeliere, non erit una eademque tua ac illorum ratio. Uni cor meum Domine, ut timeat nomen tuum. id est, fac ut tibi cor meum uniatur timendo te: aut, distractum cor meum variis cogitationibus, curis et affectibus, denuo in unum collige ac congrega, ut totum tantum ad timorem tui feratur, teque solum respiciat ac colat.
UNIVERSITAS iniquitatis, Iacobi 3 habet Vulgata: ubi Graeca dicit, Mundus est iniquitatis, id est, iniquus, aut iniquitati deditus. Universitas formae, in Hebraeo michlol, quod rectius perfectionem redderes: Psalmo
ad suum cultum et peculium evocasse ac separasse. Sic Cyrus dicitur Isaiae quadragesimoprimo et quadragesimosecundo, nominatim evocatus ad destruendam Assyriam, et constituendam Persicam monarchiam: quia longe ante nativitatem est a Deo erga Isaiam nominatus.
Quod indicat, Deum non tantum exacte illa omnia praescivisse, sed etiam ordinasse. Tribuitur verbum vocandi etiam rebus inanimatis: ut Deus dicitur vocare famem super terram, Psalmo centesimo quinto, et 2. Regum octavo. Sterilitatem, siccitatem, Aggaei 1. ac bellum, Ieremiae vigesimoquinto: Gladium ego voco super
ut evangelizaret incolis terrae, et omni genti tribui, populo et linguae: id est, praedicatorem propalam, aperte et maxima alacritate praedicantem Evangelion Christi omnibus gentibus.
VOLO, et VOLUNTAS, vide supra in Beneplacito.
VOLVO, verbum perspicuum est: duo tantum eius dicta annotabo. Amos quinto: Voluat se sicut [?: aq- ] iudicium, et iustitia veluti torrens vehemens: id est, [?: ] multa iustitia inter vos, ut instar torrentis fluat, et omnia inundet. Volve super Iehovam viam tuam, et spera in eum. Psalm. 37. id est,
significatione dicitur aliquis Canere [?: vo-- ] Psalmo sexagesimoprimo: Sic canam nomini tuo in seculum, ut reddam vota mea quotidie. id est, gratiarum actionem. Psalmo sexagesimoquinto: Te expectat [?: De-s ] laus in Sion, tibi reddetur votum in Ierusalem. id est, tantum te ibi celebrari convenit. Non semper autem in Scriptura significat indebitum quendam cultum, ut Papistae somniant, quo suos electicios cultus tueantur. Nam ut ex praecedentibus exemplis audivimus, nihil magis Deo debetur quam celebratio eius, et gratiarum actio pro acceptis beneficiis. Sic
saepius ista loquutio iteratur. Vox Domini super aquas, Deus gloriae intonuit: vox Domini in virtute, vox Domini in magnificentia, vox Domini confringit cedros, etc. Vox Domini facit exilire flammas. Sic potentia vocis Iehovae accipitur Isa. 30. In hisce ac huiusmodi exemplis non tantum tonitru, sed etiam per hanc metaphoram aut similitudinem ipsa vis ac efficacia Dei ubique potenter omnia agens, celebratur. Quarto, admodum crebro additur vox aliis substantivis in genitivo possessoris positis, alias ut describatur illa vox de qua agitur: alias etiam plane ociose. Vox
eripias verbum veritatis de ore meo usque valde, id est, prorsus ne eripueris. Ibidem: Ne derelinquas me usque valde. De qua locutione supra [?: ] Valde disserui. Sic Isaiae sexagesimoquarto: Ne irascaris nobis Iehova usque valde. Latinis auribus istae loquutiones id sonant, quasi tantum summum gradum irae aut desertionis Dei, aut privationis verbi deprecetur, inferiores autem non difficulter admittat: cum [?: ] deprecetur omnem, vel minimam quoque, desertionem. Significat igitur Non usque valde, idem quod prorsus non,, seu valde non. Posses hunc Hebraismum
quarum prima est illud celebre proverbium, Ieremiae trigesimoprimo: Patres comederunt uvam acerbam, et dentes filiorum obstupuerunt. Quo dicto Iudaei accusabant Deum iniustitiae, quod se ob peccata et idololatrias suorum maiorum puniret. Verum Deus eos ibi redarguit, pronuncians fore, ut illius tantum dentes obstupescant, qui immaturas uvas comederit. id est, ut qui peccaverit, is etiam puniatur. Vuae in deserto, sunt res utiles ac gratae, ubi eas minime speres, maxime autem optes. Oseae nono: Tanquam uvas in deserto inveni Israelem. Iob decimoquinto: Perdet sicut vitis uvam suam
concepit. In Hierem. Facies mulieris meretricis facta est tibi Operarii, Apostoli, vel praedicatores. In Evang. Messis quidem multa, operarii autem pauci. Pastor, Dominus: Ego sum pastor bonus. Item pastor, Apotolus. In Evangel, Pasce oves meas. Mercenarii, servientes Domino non pro amore tantum divino, sed pro temporali retributione. In Evang. Quanti mercenarii patris mei abundant panibus? Piscatores, Apostoli, vel doctores. In Evangel. Et faciam vos fieri piscatores hominum. Medicus, Christus, vel doctus. In Solomone: Mansuetus vir cordis est medicus. Item: Non egent sani medico,
LXXII. Ad numerum presbyterorum Moisi, vel discipulorum quos Dominus elegit. In Evang. Posthaec autem designavit Dominus et alios septuaginta duos, et misit illos binos. C. Ad martyrum fructum, sive virginum. In Evang. Dabunt fructum aliud centesimum. Hos igitur certos sacratosque numeros exempli tantum causa protulimus. Sunt verô praeter hos plurimi, vel pene omnes sacrati: qui quomodo fiant, ipse divinae lectionis scrutator invenies.
EUCHERII EPISCOPI LUGDUNENSIS IN LIBRUM SECUNDUM
requies. Sem, nominatus. Cham, callidus. Iaphet, latitudo. Loth, declinans, sive unctus, Melchisedech, rex iustus. Abram, pater excelsus. Abraham, pater videns populum, vel pater multarum scilgentium. Sarai, princeps mea. Sara, princeps. Notandum, quod utriusque nominib. scil. Abrahae et Sarae tantum a literam Dominus addiderit, quae tamen apud Hebraeos per e legitur. Agar, advena, vel conversa. Ismael, auditio Dei. Isaac, risus: non tamen, ut quidam putant, ideo sic appellatus, quia Sara riserit: sed quôd Abraham, qui tunc utique prior risisse indicatur. Rebecca, patientia, sive quae
ardentes, vel incendentes: iuxta illud. Qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem. Ergo Seraphin, virtutes in caelis esse confirmant, quae Deum laudent, et in ministeria diversa mittantur. Cherubin, scientiae multitudo. Caeterum Cherubin ipsum in Sancta sanctorum, duo tantum significantur animalia. Aliis vero locis, ubi hoc nomen legitur, aut picturam aliquam indicat, aut varietatem.
De expositione diversarum rerum.
deorsum fluens, Graece vero criminator dicitur. Satan, in Latinum sonat adversarius, sive transgressor. Syrenae, in Esaia, daemones, aut dracones magni, cristati pariter ac volantes, ut â quibusdam putatur. Ululae, in Esaia, ab omni translatione nomine ipso Hebraeo Iim appellantur. Septuaginta tantum interpretes pro his Onocentauros in translatione posuerunt. Sunt qui ululas putent aves esse nocturnas, ab ululatu vocis, quem efferunt, quas vulgo cavannos dicunt. Lamia, genus monstri, ut quidam adfirmant. Pilosi, in Esaia, genera daemonum. Hos nonnulli etiam doctissimorum Incubones, vel
carentibus exlegem fieri 543. 9. 10 etc.
legis opus in alicuius corde scriptum esse ibi. 19. 20
in Lege acquiescere ibi. 28
legis opera ibi. 46
legis opera non iustificare 544. 7
per Legem tantum esse cognitionem peccati ibi. 14. 15 etc.
sine Lege patefieri iustitiam Dei, et tamen eam habere testimonia a lege et prophetis ibi. 23
non per Legem operum, sed per legem fidei exclusam esse gloriationem ibi. 36
legem non
alicuius vir 1189. 4
Tabula cordis ib. 11
Talentum ib. 22
Talorum aqua ib. 27
Talionis lex ib. 31
Talis ib. 34
Tangere ib. 45
Tanquam 1190. 23
Tantum et tantummodo ib. 35
Taurus ib. 49
Tecum ib. 62
Tegere et operire ib. 68
tegi alicuius peccata ibid.
tegere aut operire faciem pinguedine 1191. 30
tegmina, aut operimenta
quod negligant misericordiam, iudicium et fidem 658. 30
[?:----la ] sunt plena rapina, et intemperantia 1010. 51. 52
Venit Christus dicere aut habere praeceptorem in terris etc. 936. 14. 15
Dicit Christus nos unicum habere tantum magistrum 599. 58. 59 etc.
Circumeuntes mare et terras, ut faciatis unum proselytum 127 28
[?: ] ad Zachariam filium Barachiae, quem occiderunt inter templum, etc. 1193. 39. 40
24 et 25 Quis sit parabolarum,
non flentes, et gaudentes tanquam [?: ] gaudentes 337. 24
Qui vero stat firmus in suo corde, et non habens necessitatem, etc. 712. 64
8 Scimus quod idolum nihil est in mundo 694. 68
Quamvis enim sint dii plures, nobis tamen tantum unus est, etc. 215. 56
Quod si quis sibi videtur aliquid scire, etc. 733. 62. 63
Quidam cum conscientia idoli comedunt tanquam idolyton 165. 67
9 An non potestatem habemus mulierem sororem circumducendi? 687. 15. 16
defensione civitatum quis olim mos fuerit 400. 54. 55
benedictio seu consecratio papistica 74. 10
benedictio Abrahae in Novo Testamento, quae dicatur ib. 29
benedictiones et maledictiones Dei 605. 37
benedictionem Abrahae promissam, non tantum verbalem esse aut exemplarem, sed efficacem et realem contra Iudaeos 74. 68
benedictio Dei varia et multiplex 76. 59
beneplacitum Dei, erga filium naturalem Christum, et erga nos filios adoptivos 79. 11
beneficia Dei quamvis gratuita saepe merces
736. 3
carcer seu custodia, in quam Christus, mortificatus carne, et vivificatus spiritu, profectus est, ibique praedicavit, ut dicit Petrus, quis sit 104. 69 etc.
caro et sanguis quomodo non sint possessura regnum Dei 106. 49
caro non tantum inferiores seu
et credere in Deum, quid differant 189. 57
credere, in rebus divinis bifariam accipitur 189. 51
credentes in Christum, qua ratione dicantur filii Dei 120. 18
currus duplices apud veteres 991. 46
ad Cultum externum cur homines carnales tantum ruant 24. 24
cultuum varia genera ib. 7
cultus Dei hodie ad nullum certum locum alligatus ib. 22 etc.
cultum externum pii praestantes, Deo in spiritu quoque serviunt ib. 30 etc.
Cyclops apud Euripidem 1063.
vox quid Graecis sonet, et unde veniat 260. 42
ecclesiae voce cur Apostoli utantur 260. 56
ecclesia, hoc est populus Dei, cur sic dicatur 261. 14
ecclesiae varia ac multiplex distinctio ib. 24
ecclesia, alia piorum et electorum tantum ib. 31
alia omnium hominum, in vera doctrina consentientium. in qua licet etiam invenire hypocritas ib. 35
ecclesiae appellationes, seu nomina ibid. 52
ecclesia vera quae sit 262. 30
ecclesiae quomodo Paulus
et posteriores appellent ib. 17
gratias suas quomodo Bonaventura definiat ib. 20
gratia a Thoma recte exposita ib. 30
Gratia quod vox, cum Gratia iustificari dicimur, aut salvari, non aliquas infusas aut nobis inhaerentes qualitates significet: sed tantum gratuitum Dei favorem, misericordiam aut dilectionem, qua nos diligit in dilecto filio, probatur multis illustribus testimoniis et argumentis ib. 54 etc.
de Gratiae vocabuli variis ac multiplicibus
falso interpretantium dictum, In semine tuo benedicentur 74. 61
Iudaeorum argumenta, quo probare contendunt, dictum Isa. 7. cap. IESU eiusque matri non accommodandum esse. eiusque argumenti refutatio 30 60
Iudaeos et Turcos non colere verum Deum, sed tantum idolum ac figmentum cordis sui 219. 61. 62
Iuda tribus quare per leonis naturam depicta 531. 27
Iudas unde dicatur 476. 16
Iudas a Christo diabolus vocatus 229. 55
iudicis officium in iudicando 885 34
iudicare aliena
fidei aut evangelii in virtutibus aut renovatione nostra collocare, magnus furor est 496 28
iustitia gratuita Christi, sive fidei, sive Evangelii, quare vocetur iustitia Dei ibid. 60
iustitiam Christi imputari nobis non reali qualitatum infusione, sed tantum rationali decreti attributione 27. 18 et 428 18
iustitia Christi nobis imputata fide, est remissio peccatorum 429. 7
iustitiam Christi, qua nos coram Deo formaliter iustificamur, esse proprie eius obedientiam nobis per fidem imputatam 496. 56 et ibi. passim.
universaliter accipienda 784. 19 etc.
onus, Prophetarum conciones quare sint dictae 788. 39
opera bona quae dicantur 89. 69
opera bona cur Scriptura potius exigat ac urgeat, quam ipsos virtutum habitus 792. 1. 2
opera non tantum externa, verumetiam interna, Scriptura requirit ibid. 27
opera bona quomodo aut quatenus necessaria 712. 52
opera non tantum caeremonialiaverumetiam moralia, a iustificatione exclusa 790. 57 etc.
opera legis quid 795. 68
69
opera bona cur Scriptura potius exigat ac urgeat, quam ipsos virtutum habitus 792. 1. 2
opera non tantum externa, verumetiam interna, Scriptura requirit ibid. 27
opera bona quomodo aut quatenus necessaria 712. 52
opera non tantum caeremonialiaverumetiam moralia, a iustificatione exclusa 790. 57 etc.
opera legis quid 795. 68
opera legis cur non iustificent 790. 69
orationis variae species 797. 18
ordo, sacramen. Papisticum 800. 33
peccata, qua ratione tributum sacerdotib. veteris Testamenti 920. 46
porta caeli, doctrinae et cultus tractatio cur dicatur 918. 53. 54 etc.
possessionis seu acquisitionis quadruplex significatio 922. 63
post, praepositio non semper tantum temporis, quam notat, excludit: sed a qua incipit 931. 28
potentes, hoc est reges et principes quibus nominibus in Scripturis appellentur 955. 18. 19 etc.
praecogniti qui dicantur 938. 28. 29
predestinatio et propositio sive
quomodo Deus benedixerit 74. 7
sacerdos veteris Testamenti quid 1057. 56
sacerdotes et reges cur olim Deus ungi voluerit 115. 16 etc.
sacerdotium privatum et publicum discernitur 1058. 31
sacerdotium propitiatorium, unum tantum in novo Testamento 1063. 22
sacerdotum quae fuerint olim officia 1059. 26
sacerdotibus in templo quare Christus latronis vocabulum obii ciat 524. 25
sacerdotes, publici religionis ministri, nusquam in novo Testamento vocantur 1058. 10. 11
Retrieve all occurrences (This may take some time to download)
|
Zbirka Croatiae auctores Latini, rezultat Znanstvenog projekta "Digitalizacija hrvatskih latinista", dostupna je pod licencom Creative Commons Imenovanje-Nekomercijalno-Dijeli pod istim uvjetima 3.0 Hrvatska.
Podatke o projektu vidi na www.ffzg.hr.
Za uporabe koje prelaze okvire ove licence obratite se na http://www.ffzg.unizg.hr/klafil/dokuwiki/doku.php/z:digitalizacija-hrvatskih-latinista.