Your search found 3923 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1693-2059:

queant: multo tamen magis eaedem existunt in integris sententiis ac paragraphis, atque adeo etiam totis concionibus, si non bene intelligantur. Quapropter, sicut in priore parte, de singulorum, praesertim difficilium vocabulorum; indeque orientium phrasium significationibus disserui: ita iam in hac parte, ordinem Syntheticum sequendo, de variis Hebraismis, secundum partes orationis, troposque ac figuras, et denique secundum totas sententias, varias Regulas, ac etiam integros Tractatus proponendo, disputavi. Grandis sane, ac cum primis ardua mihi haec materia fuit, ut quae cum

divina profitetur se magistram huius partis Grammatices. Invitans enim auditorem ad suam scholam, inquit: Ut intelligat parabolam, et interpretationem, verba sapientum, et aenigmata eorum. Quare omisso nunc Hebraismorum doctrinae encomio, recensebo tantum compendio, quid potissimum in hac Sectione operis nostri agatur. Haec igitur Secunda pars habet multos Tractatus, et Regulas universales, de vocibus, phrasibus ac sermone Sacrarum literarum: quarum singulae aliquando multas voces, locutiones et Scripturae dicta exponunt ac illustrant. Cuius generis

noticiam aut legem sermonis de se gignere, et lectori attento intelligentique suppeditare. plura enim singularia diligenter inter sese collata, speciem quandam ac genus convenientium proprietatum gignere solent: quod postea regula generali exprimi, proponique potest, ac solet. ¶ In hac itaque Parte primum proposui copiosum tractatum de ratione vacandi Sacris literis, earumque genuinam sententiam feliciter scrutandi, ac aliis proponendi. Neque enim profecto feliciter in hoc tam vario opere, tamque innumeris mysteriorum adytibus quisquam versabitur, sine huiusmodi aliquo quasi

innumeris mysteriorum adytibus quisquam versabitur, sine huiusmodi aliquo quasi Theseo filo. Secundo, adscripsi multas Regulas Patrum de lectione Sacrarum literarum, deque variis earum proprietatibus ac modis loquendi: ne quis putaret, me studio a vetustioris Ecclesiae sententia in hac parte discedere, aut etiam fraude quadam vetum Sacrarum literarum sensum pervertere conari. Unde simul liquescet, quanto praeclarius olim patres de hoc sacrosancto oraculorum Dei codice senserint, quam nostri hoc tempore adversarii: ut pii illos potius, quam hosce verbi Dei contemptores in re

D. Augustini opponi potest: Nemo serenissimum sensum nubilosa contradictione perturbet, consequentia perhibeant testimonium praecedentibus verbis. Illa enim loca Pauli Rom. serenissima sunt, et per aliquot capita concordans textus sibi evidentissimum ac fide dignissimum praebet. Sed in hac impietate nondum acquiescit Maledictus ille Parrisinus: verum etiam ulterius pergit nefarie contaminare Sacras literas. Nam congessit quasdam (uti vocant) Concordantias, ubi distribuit voces per suas significationes. In illis igitur id unice agit, ut primarias Sacrarum literarum voces (ut sunt,

oraculorum Dei devitent: tum etiam, summa industria sedulitateque nativum genuinumque sensum, vim et proprietatem sacri sermonis scrutentur, pervestigent, explorentque, ac plane perspectum habeant, atque adeo etiam prorsus familiarem sibi efficiant. Caeterum adversarii nec in hac quidem Scripturae corruptione adhuc acquieverunt: sed eam in universum plane abiicere conantur. Contendunt enim esse librum haereticorum, esse dubium, obscurum, mancum, et denique talem, unde omnes haereses exortae, defensae et propagatae sint. Quinetiam in celebri illo Vuormaciensi

verbi Dei lux valeat, omniaque regat ac decernat. Deus enim vos constituit ut sitis honori bono operi, et terrori malo, idque in religione, non secundum hominum placita, libitumque: sed secundum unicam oraculorum Dei lucernam, nobis a summo illo rerum omnium Creatore propositam, ut eam solam in hac obscura tenebrarum et miseriarum valle religiosissime sequamur. Dominus IESUS vestras Celsitud. suo S. Spiritu imbuat ac regat, ad sui nominis gloriam, et afflictissimae Ecclesiae utilitatem: Amen. Francofurti ad Moenum,

iniustitia aut inobedientia hominis. Violationis aut debiti causa est Lex et iustitia Dei violata hanc satisfactionem flagitans, et hominem morte puniens. Huius satisfactionis causae. Incipe ab ultimo fine, qui est in hac Methodo principium. Haec et tota mediatio Christi a patre donante filium ordinatur—— Exinanitio. Obedientia. Passio. Intercessio. Resurrectio. Sessio ad dextram. Sacerdotii functio seu interpellatio.

Proprium hoc genus ita commodi fuit veteribus praesertim, teste Aristotele Rhetor. 3. Quod fit, cum oratio non prius finitur, quam ipsae materiae, sed semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum scriptorum, praesertim autem Novi et Veteris testamenti (cum tanquam unius autoris, sicut et est, accipi debeant tota Biblia) non modicum impedimentum adfert imperitiori lectori. Ut enim quis maxime se

ita commodi fuit veteribus praesertim, teste Aristotele Rhetor. 3. Quod fit, cum oratio non prius finitur, quam ipsae materiae, sed semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum scriptorum, praesertim autem Novi et Veteris testamenti (cum tanquam unius autoris, sicut et est, accipi debeant tota Biblia) non modicum impedimentum adfert imperitiori lectori. Ut enim quis maxime se ad unius illorum

23 Aliquando singulae voces sententias integras exprimunt, quae quasi obiter aliis adglutinantur: qua brevitas, et quasi peregrinitas, imperito et somnolento lectori facilime imponit. 24 De una sententia interdum ut de duabus agit: et contra de duabus diversis, ut de una: ut alibi in hac parte, propria Regula ostendam. 25 Saepe sermo nimium oneratur verbis ac sensibus, ut in illo involucro non facile ab imperitis cernatur, qui sint principales sensus, qui accidentarii: et quomodo illi inter se cohaereant, quove ordine intelligendi, expendendi, in animum recondendi,

rerum sunt, cum vel singulae sententiae sparsim breviterque recitantur, ut Aphorismi Hippocratis, Phocylidis et Catonis, aut septem sapientum sententiae, cuiusmodi sunt etiam Proverbia Salomonis: et contra, cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac tractatione omnia sunt clariora, cum ob ordinem, tum ob integram rerum expositionem, dum aliae partes aut sententiae aliis plurimum perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum videtur materias ex professo tractare, tamen ferre mixtum quiddam est ex isto duplici

et pericula, aut aliqua alia a dicente respiciuntur, sermoque ad ea accommodatur. 41 Res, loca, moresve ad quos sermo alludit, aut unde metaphorae, et similitudines sumptae sunt, quorumque saepe fit mentio, ignorata, obscurant sermonem. De qua materia proprium ac prolixum Caput in hac parte habebitur. 42 Generales sententiae saepe nimium late aut absolute, aut etiam nimium vehementer pronunciant: ut, Omnia possum in Christo, dicunt Papistae: Igitur quisque potest castum caelibatum praestare. Quicquid ligaveris, etc. item, Quicquid dixerint vobis,

Christum. 45 Verus quidem ac nativus usus legis multum in Scriptura urgetur, cum is iam nostra culpa plane perierit: nempe, iustificare ac vivificare. Accidentarius vero qui iam primarius est, obscurius in veteri Testamento proponitur. Quod plurimis occasionem errandi praebet. Sed de hac re agitur in Libello cui titulus De velamine Moysis. 46 Velamen Mosis multiplicem obscuritatem continet, quam in libello qui hunc ipsum titulum habet, et huic parti adiunctus erit, exposui: qui et antea fuit editus. 47 Mirabile opus sapientiae ac providentiae Dei est,

malignorum Spirituum. 8 In timore Dei legendae sunt Sacrae literae: ita ut certo statuamus, inde neque ad dextram neque ad sinistram, vel in fide vel in moribus, aut ullis actionibus declinare. Iosuae 1. Deuteron. 5. Nam et summe sapiens est, ut solus veram viam noverit: et merito in hac sua domo, ut unicus summusque paterfamilias, audiendus est. 9 Cum convertimur ad Christum, tum tollitur velamen de nostro corde, et etiam de ipsa Scriptura: non solum quia illuminamur spirituali luce, sed etiam quia scopum et argumentum totius Scripturae tenemus, nempe ipsum Dominum

ut olim Prophetae praedixerunt. Igitur hic ipse homo IESUS, est verus Meschias. Minor, quae est definitio circumscriptiva IESU, a variis accidentibus et circumstantiis eius sumpta, probatur tot ocularibus testibus: nempe, non tantum 12 Apostolis, sed et 70 discipulis piis ac impiis. Multa ex hac definitione aut circumscriptione IESU, testantur Iudaei ac Turcae cum suo Alcorano etiam hodierna die, quorum testimonium suspectum esse non potest. Nonnulla testantur etiam ipsae ruinae Hierosolymae, et dispersio reiecti populi, totiusque illius cultus tam longa abolitio. Cum hoc

ingeminans: Haec autem facta sunt, ut impleretur Scriptura. quibus monetur auditor de Minore supradicti summarii syllogismi: ac indicatur, illam esse summam ac scopum totius Scripturae, nempe (ut dixi) Talis ac talis persona, testibus Prophetis, est pro Meschia accipienda: IESUS est talis, quod ex hac et illa, aliisque atque adeo omnibus eius circumstantiis liquido patet. Igitur IESUS est verus Meschias. 14 Multum prodest Lectori, eum statim initio lectionis alicuius scripti praemonitum esse de scopo et genere doctrinae aut materiae, quae in eo tractetur: ut sic veluti Theseo

ac potentia eos attrahi ad ipsum, et fieri θεοδιδάκτους, seu a Deo doctos: Ioan. 6. Oportere Deum ipsum circumcidere et illuminare cor eorum: alioqui habere eos cor non intelligens, oculos non videntes, et aures non audientes. Hoc igitur doctrina hac vult modis omnibus ab auditore sciri, quo ille de semet desperans, a Deo petat aperiri oculos mentis suae, sibique ad tantam scientiam idoneitatem largiri. 34 Scriptura docet, sua mysteria talia esse, ut plerunque a summis et sapientissimis ignorentur: et contra a stultissimis,

dicitur de prophetia Christi, praedicentis suam passionem et resurrectionem: Ipsi vero nihil horum intellexerunt, erantque verba ista abscondita ab ipsis, nec cognoverunt quae dicebantur. Contra Luc. ultimo dicitur, quod illius praedictionis recordati sint, eamque intellexerint. 39 In hac vero collatione doctrinae Ethicae et Theologiae, prorsus memorabilis est sententia Aristotelis Ethicorum 6, quod corruptio morum tollat scientiam Ethicam, quia evertat causam finalem: nempe omnia esse virtutis ac honestatis gratia ferenda ac patienda. Centuplo enim id magis in Theologia

iter faciens obscura nocte ignores, ubi aut in qua parte verseris, ac quorsum tendas: sed semper scias ubi sis, et quorsum tendas: ubi tibi sit Oriens, Occidens, Septentrio aut Meridies: quam procul aut prope sis alicui fluvio, monti, valli aut praecipitio. 17 Quarto, conferre poteris hac occasione semper utilissime praecedentia cum sequentibus, ac cum eo ipso loco aut sententia, in qua nunc versaris: unde tibi ingens adiumentum accedit ad perspiciendam ac percipiendam veram loci sententiam, omnemque fructum qui inde peti potest aut debet. 18 Denique, tum multo

oculatus Lector vel auditor cernere nequeat. At facta tali quasi anatomia, mox cernitur tum quid nam sit illud principale, ac quomodo singulae partes inter se invicem cohaereant: tum etiam, quid illa externa aut accidentaria, et quo tandem consilio sint adhibita. Plenius quoque utraeque sententiae hac ratione perpenduntur ac examinantur, et altius tali scriptione infiguntur. 27 Huic quasi anatomicae scriptioni possis non inutiliter, tum brevem ecphrasin aut compendiariam vel epitomicam scriptionem adiungere, tum etiam uberiorem paraphrasin: sic enim demum plenissime ac utilissime

exponere: sed perspicuis propriisque verbis testamentum condere, et foedus sancire) facile vera genuinaque sententia haberi potest. Ut vero observatio scopi plurimum facit ad illustrationem verae sententiae: ita etiam contextus diligens collatio, et quasi harmonia. Dixi de hac re superius: dicam etiam mox, simulque exemplis rem declarabo. Prospexit vero Deus mirabiliter nostrae imbecillitati, ut ita Sacrae literae sint mirabili artificio, sibique invicem consonanti harmonia conscriptae, ut non solum diversi earum libri aut scripta, diversaque loco, sed

aut ob summam quandam vicinitatem eius usur pationum non potest eas subtiliter distinguere: ut, an vocula ὅτι Quia, Lucae 7, Quia dilexit multum, significet causam efficientem, vel tantum rationem aut probationem antecedentis assertionis adiungat. In hac difficultate itidem consulas tum fontes, tum contextum ac sensum loci, tum etiam aliquas vicinas dictiones, quae eam facile prodent, tum denique etiam accurata significationum cognitio ac distinctio. 10 Aliquando porro propria quidem significatio unius vocis perspicua est: sed quia

haerent. 1 Eae autem sunt aut oriuntur ex tribus potissimum fontibus: nempe sermone, rebus, et Scripturae disserendi consuetudine. de quibus singulis ordine dicemus. In toto sermone est obscuritas ob schemata, ut sunt Parabolae, Proverbia, Aenigmata, pleniores Allegoriae: de quibus in hac parte universalium Regularum agetur, unde agnosci et intelligi poterunt. Quibus accedant adminicula supra indicata considerandae materiae, et totius contextus. 2 Porro quia non mox animadvertitur, an sit oratio propria aut figurata: ideo Augustinus libro 3 de Doctrina Christ.

dum omnia oppleant: sicut ros caelestis cadit, qui non gignitur a crassa nubium materia, sed a pura illa aetherea, nec quomodo decidat cernitur, sed tantum genitus iam conspicitur passim tegere humum. Simili aut sermonis figura eandem rem etiam Micheas Cap. 5 declarat. Convenit cum hac expositione figurae et sequens Textus: quia postquam descripsit regnum Christi, et subditos tum regi convenientes, quia in die victoriae acquirentur: tum sacerdoti, quia colent eum in ornatu sancto, ut inferiores quidam sacerdotes: tandem etiam incipit dicere de stabilitate eius sacerdotii,

nam et spectatorum habetur ratio. Sic dicit Christus Ioan. 12, illam caelestis patris vocem ad ipsum, (Glorificavite, et glorificabo) non propter ipsum, sed propter astantes aut spectatores factam esse. Sic Christus non coram omnibus vult se transfigurare, et cum Mose ac Elia colloqui. In hac circumstantia personarum multum valet illa Regula Augustini lib. 3 de Doctrina Christiana, cap. 17: Erit hoc in observationibus intelligendarum Scripturarum, alia omnibus communitur praecipi, alia singulis quibusque generibus personarum: ut non solum ad universum statum

calefactionis, vel aqua humectationis. Porro autem modus quo illa iustitia nobis imputatur, applicatur aut agglutinatur, est causa formalis iustificationis. Ibi enim forma, modus aut ratio, quo iustificemur, continetur ac describitur: quod propter Coloniensium cum Monhemio contentionem de hac re, adiicere volui. 26 Hinc apparet, maximum esse usum causarum, etiam in explicandis religionis controversiis, et Sacris literis. Quare studiosus Sacrarum literarum, hanc etiam inter alias Regulam aut praeceptionem diligenter industrieque in Sacrarum literarum studio adhibebit.

explicui collatis duobus similibus dictis ex eiusdem epistola. Vide vocem Fides, ubi etiam plura exempla sunt. Sic in verbo Dono, contuli duo loca locutione simillima, ac pene etiam sensu, ex 1. Thess. 4 et 5. Verum cum innumera passim habeantur exempla etiam in hoc toto Opere, non immorabor in hac re diutius. Hanc Regulam exponendi Scripturam, etiam patres plurimum probant. Contra autem pontifex cum suis, vult pro suo arbitrio non tantum obscuram, sed et evidentissimam scripturam interpretari, plane praetoria autoritate ac potestate. 34 Ad hanc porro collationem locorum

in Prophetis magnificententissime dicuntur: cum contra innumera sint, quae perpetuam remissionem peccatorum eis esse necessariam inculcent, et testentur veterem Adamum potenter contra Deum, eius Verbum ac Spiritum pugnare. Quae ita concilianda sunt, ut illa gloriosius dicta intelligantur in hac vita vel de imputativa iustitia, vel de inhaerentis inchoatione, vel de glorificationis solo iure ac tenuibus primitiis, non de perfectione quae in alteram vitam servatur. De Evangelistarum concordantia solent hanc Regulam proponere: Si apud unum Evangelistam aliquid fectum

ut nos pro nostra ruditate putemus dicta Scripturae inter sese pugnare, cum optime consentiant. Verum quia de multorum locorum conciliationibus passim in toto hoc Opere disserui, et forte adhuc de ea re proprium tractatum edam, adhaec multorum conciliatorii libelli extant: ideo nunc de hac materia nihil amplius adiiciam. DE LOQUUTIONIBUS ET VOCIBUS AD INGENIUM NATURAMQUE HOMINUM et LOCORUM ALLUDENTIBUS 1 Sicut in omnibus linguis ac gentibus, ita et in Sacris literis, saepe voces sumuntur a rebus aut moribus ibi notis aut

ac hominum illorum natura et ingenio, sermonem eorum tanto melius intelligere queamus. 8 Plurima sane similis moris dicta sunt in Graecis authoribus, praesertim in Poetis, ac in primis in Pindaro et Homero: quae utinam diligentissime essent cum Sacris locutionibus collata. Sed de tota hac materia postea proprio Capite prolixe disseretur. DE MORE DOCENDI SCRIPTURAE. Postquam dictum est de rationibus perscrutandi obscuriora dicta, conferendi etiam diversa, et conciliandi quae videntur pugnantia: nunc propius ad ipsas res accedamus.

et opera eorum, ac denique affectus tribuere per figuram anthropopathiam: unde olim fuerunt exorti haeretici Anthropomorphitae, exignorantia huius Hebraismi. Sciendum autem est, per ista solum similitudine aut metaphora quadam indicari actiones et opera, qualia ab hominum membris ac motibus in hac vita prodire solent. De qua re dicemus prolixius in enumeratione Troporum ac figurarum, sub titulo Anthropopathiae. 8 Diligenter est observandum, ubi de tota essentia divinitatis, aut etiam de singulis personis agatur. Hocenim facit tum ad percipiendum sensum loci, tum etiam ad

formam nominis concreti, totam hanc personam complectuntur, ac simul eius officium denotant. 21 Nomen Spiritus propria quadam ratione tribuitur tertiae personae, eo quod spiret in corda piorum: cum alioqui recte dicatur a Christo de tota trinitate, Deus est spiritus. Solent vero de hac voce et hoc veteres adnotare, quod ubicunque legatur in Sacris nomen Spiritus, sine omni adiectione, intelligatur tertia persona: quae alioqui et Spiritus sanctus, ac Dei bonus spiritus nuncupari solet. Sed de huius dictionis significatione, et de appellationibus Spiritus sancti, prolixe dictum

patiente, alia ut de glorificato ac triumphante. Exempla passim sunt obvia: quae diligenter distinguenda sunt, ne vel nos perturbemur, vel ea ipsa sibi contradicere videantur: vel denique aliquis occasione dictorum de exinanitione, Christo divinitatem detrahat, ut Arrius olim. 26 Ex hac sub divisione dictorum, sequitur doctrina de communicatione idiomatum. Multa enim sic tribuuntur personae Christi, ut accuratius expensa revera tantum alteri naturae conveniant: sicut esse ante Abraamum, soli divinitati: certo vero tempore ex Maria nasci ac mori, soli humanitati convenit.

ac mori, soli humanitati convenit. Aliqua vero utrique naturae, ut mediatio ac redemptio. Potest autem non parum illustrari collatione hominis ex anima et corpore constantis, ubi itidem duae naturae unum tantum hominem, unamque personam faciunt. Verum non est praesentis instituti, prolixius de hac re agere, quae ad ipsam rerum tractationem proprie referenda est. 27 Sicut summa est coniunctio inter Christum et Ecclesiam, ita saepe etiam dicta Scripturae ista coniungunt, aut etiam commiscent. Nam Ecclesia dicitur corpus Christi, et singuli pii membra eius, ipseque

pingit. Usitatum enim est in omnibus linguis, ut generales loquutiones aliquando tantum in aliquas partes aut species illius totius de quo sermo fit, respieiant. Huc referatur, quod alia sit ratio Ecclesiae militantis, et alia triumphantis: et tamen non raro aliqua dicuntur de hac militante, et multum adhuc sordum habente turba, quae proprie in altera vita perfectae Ecclesiae convenient. Huc referantur omnia dicta quae pronunciant praesentem Ecclesiam esse mundatam, esse sine rugis ac macula, esse columnam veritatis, et quod errare non possit, etc. quae in

hac militante, et multum adhuc sordum habente turba, quae proprie in altera vita perfectae Ecclesiae convenient. Huc referantur omnia dicta quae pronunciant praesentem Ecclesiam esse mundatam, esse sine rugis ac macula, esse columnam veritatis, et quod errare non possit, etc. quae in hac quidem vita aliquatenus ad perfectiores referri queunt, de reliquo vero coetu hic inchoantur, in altera vero vita perficientur, aut vere implebuntur. 4 Aliquando, teste Augustino, subito fit transitus a bonis ad mala Ecclesiae membra: ut Cant. 1. Nigra sum, sed

Christum, eiusque beneficia. At Moralis, cuius brevis summa Decalogus est, perpetuo durat, ut quae nobis Deum ipsum pingit, ac in imagine eius initio nobis est insculpta, et post renovationem denuo cordi inscripta, ad quam etiam praestandam nunc denuo conditi sumus: Ephes. 2. Sumus tamen et ab hac aliquatenus liberati, nempe ut persolvente ei semper pro nobis Christo, intervenienteque condonatione debitorum ascriptorum, illa nos credentes damnare non possit. Sed de hoc alibi prolixius disseritur. 8 Quomodo vel ceremonialia praecepta moralibus cedere, vel contra etiam moralia

conditione ac gratuitae, sicut Paulus eas confert, Rom. 10. 15 Plerisque promissionibus temporalibus adiunctae, aut quasi subintelligendae sunt etiam spirituales: quae nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut cum dicimur centuplum recepturi, et cum toties piis res laetae et magna commoda in hac vita promittuntur. Sic Abraamo non tantum filius Isaacus promittitur, sed etiam sub nomine eius verus Meschias, verum illud benedictum benedicensque semen, Sic etiam sub nomine Salomonis

adiunctae, aut quasi subintelligendae sunt etiam spirituales: quae nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut cum dicimur centuplum recepturi, et cum toties piis res laetae et magna commoda in hac vita promittuntur. Sic Abraamo non tantum filius Isaacus promittitur, sed etiam sub nomine eius verus Meschias, verum illud benedictum benedicensque semen, Sic etiam sub nomine Salomonis extructuri templum, et Cyri liberaturi populum, promittitur Meschias. Sic sub nomine terrae Canaan, vita

cap. contra ait: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Sic dicitur parasse sibi suo sanguine Ecclesiam gloriosam, et sine macula: quod tamen in altera denum vita, teste Augustino, implebitur. Quod diligenter observandum est, contra Pharisaeos nostros, qui piis in hac vita summam quandam perfectionem, et legis impletionem tribuere audent. 18 Vicinum huic est, quod prophetae futuras de Christo prophetias non raro per praeteritum tempus exponant: quod dicunt aliqui certitudinis causa fieri, quod illa ita certo futura sint, ac si iam facta essent.

ita sunt ad suas circumstantias accommodata, at nobis non facile sint sequenda. Vide Augustinum libro secundo, capite vigesimotertio, contra Gaulentii epistolam. 21 Multa de similitudinibus et parabolis sacrarum literarum hic utiliter dici possent: sed de his in propriis Capitibus, in hac ipsa Generalium Regularum parte agetur. Haec autem praecipua sunt: Nullas similitudines aut parabolas per omnia convenire, aut applicandas esse: sed tantum in principali scopo: Item Similitudines ac parabolas magis illustrare, quam confirmare. Et denique, Non omnia probari in eis rebus, unde

constans corpore et anima: initio quidem in summa integritate conditus, postea horribiliter per inobedientiam lapsus, et totus corruptus inversusque, ac denique Deum habens iratum, et aeterno exitio addictus. Idem tamen etiam est ineffabili Dei misericordia per filium redemptus: et licet adhuc in hac vita sint homines variis calamitatibus ac morti subiecti, tamen postea resuscitabuntur: et qui fide redemptionem Christi apprehenderint, perfecte instaurati et glorificati in aeternum beatissimi erunt. 7 Summa totius sacrae Scripturae materia, aut argumentum, commodissime in quatuor

methodi, aut ordinatae compendiariaeque viae, per quas artes traduntur: Synthesis, analysis, et Definitiva. Ideologiae per Synthesin commodissime traditur: sint et Grammatica, Dialectica, Geometria. Tametsi et per alias tradi queat, sicut nos eam in omnibus tribus ordinibus in hac tabella delineavimus. Posui vero syntheticam, tanquam huic materiae maxime propriam, primo loco: secundo Analyticam: tertio Definitivam. Prima Tabella progreditur, uti communis scriptio aut lectio, dextrorsum: Secunda retro, aut sinistrorsum, ut Hebraea scriptio ac lectio: Postrema,

violatae legi pro homine abundantissime satisfacit, et legem largissime implet, peccatum expiat, Deum humano generi placat, eique cum alia ingentia bona, tum et vitam aeternam impetrat. Atque hoc fit primum initio mundi tantum promissione et efficaciae Mediatoris imputatione applicationeque. Nam hac ratione agnus mox ab initio est mactatus. Postea autem fit etiam reali Meschiae exhibitione. Septima compositio est, quod Deus haec tanta beneficia, praesertim autem satisfactionem aut obedientiam Filii sui, quae est iustitia nostra imputativa generi humano per Evangelium et

Sic analysis Theologiae ab ultimo eius fine aut scopo, id est, a VITA aeterna, per proximas causas, causarumque causas, ad remotiores, et tandem ad primos fontes, atque adeo ad ipsum Deum, qui primus ac supremus veritatis fons autorque est, omnia resolvendo ac pervestigando regreditur, ut in hac secunda Methodo in Tabella ante oculos delineatum est. Per hunc ordinem, Postillae, et expositiones Sacrarum literarum, quae quidem verae ac merae expositiones textus sunt, et non in Institutiones degenerant, magna ex perte tractantur. Sic enim integrae disputationes aut Scripta

et expositiones Sacrarum literarum, quae quidem verae ac merae expositiones textus sunt, et non in Institutiones degenerant, magna ex perte tractantur. Sic enim integrae disputationes aut Scripta resolvuntur. Refutationes etiam Scriptorum hanc ferme methodum sequuntur. Licet autem hac methodo, Theologiae corpus commode comprehendi ac tradi non possit, quod prius sunt in ea exponenda posterior a natura, quam priora, cum tamen illoram noticia ex horum expositione dependeat: utile tamen fuerit et hanc delineationem contemplari, quod cum incipiat ab iis quae nobis sunt priora,

quae summam totius artis, eiusve praecipua capita ita complectatur, ut dum eius singulae voces aut res exponuntur definitione, divisione, aut causarum connexorumve commonstratione, tota ars simul comprehendatur ac explicetur. qui ordo magis artificialis quam naturalis est. Proposui igitur in hac tertia delineatione primum definitionem Theologiae, quod sit doctrina caelestis, seu caelitus allata, de Deo et eius voluntate. Deinde explico vocem doctrinae varia subdivisione, ita tamen ut praecipue legem, eiusque officium declarem. Postea vocem Deus personarum distinctione ac officiorum

Syllogismos summarie concludi posse: nempe, Doctrinam et dicta aut scripta Mosis et Prophetarum esse verissima, ac Dei ipsius: et Iesum esse illum verum Meschiam, qui a prophetis sit praedictus. qui Syllogismi in anterioribus plenissime sunt expositi. 11 Caeterum libri sacri primum hac ratione distinguuntur, quod sint alii Novi, alii Veteris testamenti aut foederis: quorum utrosque recensere, nihil attinet. Dicuntur autem libri ante Christum scripti, Veteris testamenti aut foederis: quia in illis prior pactio cum suis conditionibus contineatur, quae duplex est, nempe pactio

etiam magis perspicuo apertoque sermone ea omnia docent, quae illi typis ac variis involucris delineaverant, et quasi involuta proposuerant. Haec nunc de varia distinctione Sacrarum literarum nostro nomine dixisse sufficiat: quandoquidem extant Iunilii vetustissimi patris libri duo de hac materia, titulo de partibus divinae legis, quos huic operi ad verbum adiiciam, paululum tantum immutatis, aut potius sublatis illis puerilibus interrogationibus, quibus sententiae distractae sunt, ut etiam reliqua magis conformentur. 15 Ad tractationem aut methodum Sacrarum

inquiens: Quae vobis dico, omnibus dico. Sunt tamen etiam quaedam plane singularia: ut, sacrificatio filii Abrahamo iniuncta, et depraedatio Aegyptiorum, ac caedes Cananaeorum Israelitis mandata: quae non est difficile ab universalibus distinguere. 23 Laudatissima ergo ratione in hac parte Sacrae literae scriptae sunt: quia et habet individuorum tractatio eximiam utilitatem, et repraesentat ea ipsa genera: et denique in Sacris literis generales disputationes passim cum specialibus aut

gestis, sive gerendis convenire non possint, quis fidelis dubitet non esse inaniter dicta? Quis ea non ad intelligentiam spiritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest, revocanda esse fateatur? Porro Philippus Melanch. libro Rhetoricae suae secundo aliquanto prolixius de hac materia disserit, cuius sententia mihi sane probatur. Verba eius haec sunt: Quidam enim inepte tradiderunt, quatuoresse Scripturae sensus: Literalem, Tropologicum, Allegoricum, et Anagogicum. Et sine discrimine omnes versus totius Scripturae quadrifariam interpretati sunt. Id autem quam sit

quae transferebat historiam ad mores. Sicut David imitatus est Melchisedech: ita nos imitemur eius liberalitatem, iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores, vocabant τροπολογίαν, cum quidem in hac voce errarent. aliud enim significat τροπολογία, videlicet non sermonem aut interpretationem de moribus: sed in genere, quicquid figurate effertur. ut, Calicem salutaris accipiam: id est, perferam afflictiones atque aerumnas. Nam

referebantque id tantum ad coenam Domini. Quartus locus addebat ἀναγωγην, quae erat interpretatio de caelesti statu. Tu eris sacerdos: id est, pius et beatus in caelo, Deum tanquam sacerdos celebrabis. Erant autem in hac voce, cum dicunt ἀναγωγίαν, pro ἀναγωγην. Significat enim ἀναγωγία, petulantiam, seu feritatem morum: ab

dum sententias non necessario coharentes mala consequentia conglutinant, multas impias opiniones gignunt. Sicut Irenaeus inquit, Haereticos restim nectere de arena: quia male cohaerentia membra argumentando connectunt. Porro Allegoria magis locum habet in factis enarrandis. At hac ratione argumentandi utendum est in dictis explicandis, in Prophetiis ac promissionibus. Verum et in factis valet argumentatio, cum exempli causa factum proponimus cum aliqua figura: at, Daniel obiectus est leonibus propter verbum Dei: ita et oportet propter verbum Dei perpeti

et cum circumstantiis negotii consentit. Nec ubique licet Allegorias quaerere: nec temere aliud ex Grammati-ca sententia ratiocinandum est, sed videndum quid in unoquoque loco deceat: nec pugnantia fingenda sunt cum articulis fidei. 5 Denique Hyperius adhuc multo accuratius de hac eadem re agit, veluti prorsus hanc controversiam definiturus, cuius iudicium ad verbum ascribam. Equidem decreveram Allegoriarum negotium silentio prorsus praetermittere: quod malim candidatum caelestis Philosophiae occupari in colligenda simplici et nativa verborum sententia, quam in

scriptis, vel audient in concionibus seu praelectionibus, quaedam allegorice exposita, poterunt de iis paulo rectius iudicare: libet de Allegoriis, imo eadem occasione de pervulgita apud plurimos quadruplici Scripturarum interpretatione, nonnulla fusius repetere. Video autem quosdam varia de hac re annotasse, sed ita, ut magis incertum Lectorem dimittant, quam acceperant. Natuero vero ea proferemus, quae perspicua existimamus, quaeque confidimus etiam aliquousque in rerum divinarum scientia progressis non iniucunda fore. Neque sane pollicemur absolutam de allegoriis commentationem, in

modo allegoricam, modo anagogicam. Literalem vocant, quae iuxta sensum Grammaticum et ex primaria vocum significatione accipitur: ut id dici atque significari intelligatur, quod communi loquendi more verba sibi volunt. Haec ratio interpretandi semper primo loco inquirenda est, et ab hac non licet in gravioribus disputionibus discedere. Nota vero evadit ex Grammaticis, Dialecticis, Rhetoricis praeceptionibus, nec non ex cognitione phraseon, atque consuetudinis Scripturarum. Spiritualis interpretato est, cum multo aliud quam quod verba simpliciter significant, adeoque abstrusius

per allegoriam explicare: et dubio procul, sub duro cortice literae, invenies suavem nucleum Spiritus, et non iniucunda mysteria. Nos aliquando iuvenilis exercitii causa, ita sumus in Scholis interpretati: Liam diximus adumbrare Philosophiam humanam: Rachele vero, divinam, sive Theologiam: pro hac autem percipienda, omnes labores vigiliasque impendi debere. Nec aspernandam quidem Philosophiam humanam, si nobis obtrudi eam contigerit: sed tamen finem studiorum omnium, ad rerum divinarum cognitionem comparandam tendere. Interea autem nobis amplissimos fructus obtingere, dum instudiorum

locum quamvis assuere interpretationem. Quam ob causam Porphyrius nostrae religionis doctores irridebat: Iulianus itidem invidiosissime nostris exprobrabat. Semper revera oportet dispicere, quemadmodum diximus, ubi fieti illud postulet necessitas, vel suadeat utilitas. Si ulla in re, certe in hac, sobrios parcosque esse decet. OBSERVATIO II. Si animus est allegoriam texere, vide in primis, ut interpretationis eius quam meditaris, sententia alibi in Scripturis clare et absque tropo expressa inveniatur, atque detracto velamine, analogiae

fallor) ad evitanda apud imperitos offendicula, (nonnulli enim nostra aetate allegoriis mire abusi sunt) sese in his exercuerunt: etiamsi quidam excellentis ingenii homines egregium ac dignum imitatione praebuerunt specimen. Exemplorum lectio, et pensiculata eorundem examinatio, magistra ac dux in hac arte erit. Postremo loco dicendum, quis allegoriarum sit usus, et quo usque censeantur admittendae. Sobrie et raro adhiberi debent: semperque habenda auditorum, praesertim infirm orum, ratio. Nam quanquam tu dextre tractes, non tamen omnes

enarrationes adducant: et quae ipsi iunctis phalangibus contra nostros eiaculantur. eadem nostri mutata paululum interpretatione, statim retorquent in illos, non aliter quam solent exercitati milites clypeis excepta hostium tela iterum in hostes vibrare. Quid multa? sic nonnulli imperiti se in hac arena exercent, tanquam si ludus iis esset, allegoriis confingendis certare, et tanquam si Scripturam haberent vice pilae palmariae. Ergo, quod dicere coeperamus, raro, et non nisi maturo consilio, allegorias in medium proferre adsuesces Improbandum quidem est, nolle usquam ultra sensum

potest. ¶ Existimo igitur quadruplicem intelligentiam necessariam esse illis, qui in Scripturis sacris utiliter versari cupiunt. Prima est, qua Lectores voces singulas intelligant. Huc requiritur qualiscunque scientia Sacrarum linguarum, Hebraeae potissimum, deinde et Graecae. Sine hac cogeris, Lector, ab aliorum pendere iudicio, aut potius divinare significationem, cum facile etiam ab ipsius interpretis mente aberrare queas, dum non mox animadvertis, quid ille respexerit, aut quomodo eo loci suis verbis usus abususve sit. Secunda est, qua sensum orationis, quem verba in

Hasce duas cognitiones Textus possis ad Grammaticam referre, ut sit Grammatica quaedam intellectio Scripturae. Tertia est, qua auditores loquentis vel Dei, vel Prophetae, vel Apostoli aut Evangelistae spiritum intelligant. Spiritum autem voco rationem, mentem, consilium ac propositum loquentis. Hac intelligitur nonsolum quid, sed et quare, et quo fine dicatur. Sine ista intelligentia parum in Scripturis intelligit, etiam qui verba ac sensum orationis intelligit. Hac in parte deficiunt admodum multi, praesertim caeci Iudaei, qui sic corticiliterae inhaerent, ut potissimorum Scripturae

vel Apostoli aut Evangelistae spiritum intelligant. Spiritum autem voco rationem, mentem, consilium ac propositum loquentis. Hac intelligitur nonsolum quid, sed et quare, et quo fine dicatur. Sine ista intelligentia parum in Scripturis intelligit, etiam qui verba ac sensum orationis intelligit. Hac in parte deficiunt admodum multi, praesertim caeci Iudaei, qui sic corticiliterae inhaerent, ut potissimorum Scripturae locorum spiritum haud quaquam cognoscant. Haec et sequens cognitio Scripturae possunt sub uno nomine Theologicae tractationis Scripturae comprehendi. Quarta est, qua

aliquando abundantes dies aut menses non nominat. Sic Dominus dicitur post triduum resurrexisse: cum tres dies in sepulchro non complesset, sed tantum attigisset. Sic 1. Reg. 15 legimus, Abiam regnasse annis 18, Ieroboam tribus annis: cum mox eius filius dicatur successisse anno 20 Ieroboa. De hac synecdochica descriptione ita inquit August. super Exod. quaest, 47, Divina scriptura solet tempora ita nuncupare, ut quod de summa perfectioris numeri paululum excrescit, aut infra est, non computetur. 5 Factum est haud raro, ut maturus filius cum seniore ac imbecillo rege

Olympiades paucula adnotemus. Graeci quidem hoc pacto, per Olympiades inquam, annos digerunt. quod, si Plutarcho credimus, primus fecit Hippias Elaeus: quamvis nullo admodum subnixus, ut idem Plutarchus meminit, necessario ad fidem argumento. Significat autem apud eos Olympias, spacium annorum 4. hac nimirum de causa, quod eo intervallo recurrente receptum olim fuerit publica in Olympiis certamina, ad quae tota Graecia avidissime confluebat, edi. Caeterum apud multos scriptores legitur, Christum natum ex virgine Olympiadis 194 anno tertio. Ex quo intelligitur, si annos Christi, natalem

diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in commentario ad Psalmum 5, super verbis illis: Decidant a cogitationibus suis. Item ad Psalmum 34 et 78. supputatione Augustini. Item in Sermonibus, sermone 109. Verum de variis Prophetiarum formis extat in hac parte integrum Caput, quod hisce observationibus aut monitionibus utiliter adiungere poteris. 17 Illa quoque non vulgaris admonitio est, ut diligenter observemus, ubi prophetae ad priores Scripturas respiciunt, ad eas alludunt, aut alioqui sua diligenter cum illis conformant. Solent

in Deum, magno animo patientes persistamus, atque in patientia nostras possideamus animas. Dividitur autem opus universum in tres partes. Quarum prima describitur beati Iob, viri iusti et perfecti, inopinata admirandaque afflictio. Secunda, de causis tantae afflictionis, atque mirabili hac in parte Dei iudicio, disputatio bene longa instituitur, protracta nimirum a cap. 4, ad 38 usque: ubi Dominus ipse controversiam dirimit, aequam ferens de utriusque partis disceptationibus sententiam. Tertia, exponitur felix dudum afflicti Iob restitutio, laetusque exitus,

sequentis comprehendit, atque duas has portiones a sex diebus secludit. Plurima vero de conciliandis Evangelistarum scriptis in speciem dissidentibus D. Augustinus, in nobili illo opere De consensu Evangelistarum: quaedam etiam nos supra monuimus. Verum extat multorum scripta de hac re hoc potissimum seculo confecta. 9 Illud quoque eximiam utilitatem affert, tum ad nostram confirmationem, tum et ad adversariorum refutationem, quod Evangelistae, dum narrant sacram IESU Christi historiam, in more habent, ad conprobandum eum esse semen benedictum et Messiam

ubi obiurgat litigantes in foro magno cum offendiculo apud iudices infideles. Quinetiam in singulis sive disputationibus, sive locis gravioribus investigare oportet, ubi sit propositio, ubi confirmatio, ubi confutatio, ubi conclusio. Frequenter namque videas capita quaedam doctrinae Christianae hac methodo per Apostolum explicata. Qui artificii Dialectici et Rhetorici peritus fuerit, is hac in parte aliquid prae caeteris, aspirante Domino, praestabit. 8 Quarto loco, haec omnia ad eum quem diximus modum ubi fuerint pensitata, facile erit colligere totius Epistolae, aut

singulis sive disputationibus, sive locis gravioribus investigare oportet, ubi sit propositio, ubi confirmatio, ubi confutatio, ubi conclusio. Frequenter namque videas capita quaedam doctrinae Christianae hac methodo per Apostolum explicata. Qui artificii Dialectici et Rhetorici peritus fuerit, is hac in parte aliquid prae caeteris, aspirante Domino, praestabit. 8 Quarto loco, haec omnia ad eum quem diximus modum ubi fuerint pensitata, facile erit colligere totius Epistolae, aut uniuscuiusque novae disputationis statum, seu propositionem generalem. Status disputationis in

est. Verum de Paulino sermone postea proprio Capite agetur. Hactenus dixi, quid in legendis Pauli Epistolis, et etiam aliis Scripturae libris observandum sit, tum in genere, tum et in specie: quod eo succinctius feci in hoc tractatu De modo discendi Sacras literas, quod in hac secunda parte alioqui plurima dissero, quae eodem pertinent. Nunc breviter de alterius cuiusdam sententia adiiciam, quomodo etiam ex scriptis iam lectis aut intellectis, tanto plures uberioresque fructus percipere queamus: seu quomodo cognita Scriptura, utiliter in nostrum et aliorum commodum

caducis opibus, amicitiis, potentiorum auxiliis, quam divinae potentiae ac bonitati: a qua tamen vel pili capitis nostri numerati sunt, et ne in tertam cadant servantur. 8 Increpatur illorum temeritas, qui bonas creaturas conantur perdere, quas Deus interim tutandas ad se recepit. Poterit quivis hac via in caeteris locis redargutiones colligere, quantum natura rei, qua de sermo est, patitur. Scite Theophylactus ad illa verba ad Galat. 4. Misit Deus filium suum, factum ex muliere: redargutionem pariter et doctrinam adiicit hoc pacto: Factum, non per mulierem, dixit, ne occasionem

Factum, non per mulierem, dixit, ne occasionem inveniant, qui per virginem asserunt, tanquam per canale aliquod, Dominum processe in mundum id falso omnino existimantes: sed ex muliere, hoc est, ex ipsius mulieris substantia corpus accipientem, virginalis uteri fructum prodiisse. Perfacile est hac ratione adnotatas doctrinas, redargutiones, quaeque eius sunt generis, in sanctorum patrum Scriptis observare. Tertio loco videamus, ecquid afferantuerba Christi πρὸς παιδείαν, id est, ad vitae morumque institutionem, cuius sane

institutiones non tantum cognitionem rerum divinarum augent, sed viti ipsam instruunt: necnon ad puritatem, innocentiamque sine qua Deo placere nemo potest, inducunt. Quarto loco veniunt observandae ἐπανορθώσεις seu correctiones, quas hac ratione concinnabis. Haerebimus autem in eodem exemplo ex Matth. 10. 1 Corrigunt ea verba Christi illorum negligentiam, qui non contendunt precibus a Deo impetrare synceram dilectionem, qua inflammati non detrectent vel vitam propter nomen eius profundere. Quin etiam excitant, atque urgent

LITERARUM OBSERVANDA SINT. Quoniam vero fidi interpretes Scripturae diligenter Sacras literas tractant vel in concionibus templorum, vel etiam in lectionibus Scholarum, et ab ipsis quoque Sacrae literae discendae sunt, adiiciatur aliquid etiam de eorum modo tractandi eas. Hac enim commonefactione instructioneque cognita, tum ipsos Sacrarum literarum interpretes maiore cum fructu audiemus, tum etiam prudentius et veluti oculatius in Sacris literis versabimur, scientes quid nam potissimum in eis considerare ac expendere debeamus. Duplex igitur est

in frequentibus scholis atque collegiis commorantium congruens, et resipiens quiddam Philosophicum, utpote ad Dialecticam brevitatem simplicitatemque magis adstricta. quanquam videmus, a nonnullis etiam priorem illam in Scholasticum theatrum deduci. In populari igitur tractatione (de hac enim tanquam faciliore, prius visum est dicere) agit doctor multo liberius. Satis est ei, in argumento quod enarrandum susceperit, sive integer sit liber, sive aliquota libri portio, sive quaestio aliqua pro eventu atque negotiis oblatis disputanda, primo nativam perspicuamque sententiam paucis

tempore plura a nobis dicentur. At vero tractatio scholastica multo est laboriosior: utpote in hoc intenta, ut de loci qui explicandus offertur, sententiae nullus amplius residere in auditorum pectoribus possit scrupus: sed singula, et quidem minutissima exacte discussa habeantur. In hac autem monstranda eo apertius crassiusque oportet nos agere: quo enixius quidam laborant, ne quis methodum quam tenent, deprehendat. Data opera subinde ab ea deflectunt, ne si eundem semper observarent ordinem, cito omnibus patefieret meditare ipsorum docendi ratio. Summa, in quiunt, est ars

Quis scriptoris finis, sive quid potissimum efficere intendat. Quae omnia ipsi scriptores vel in initio, vel in progressu, vel in fine operis solent aliquousque insiinuare. Exempla obvia sunt in Epistola 1. ad Corinth. ad Gal. ad Thessalonicenses. Quinetiam in Prophetis quaedam hac ratione demonstrantur. Non sunt ergo omittenda, atque opportunius quidem ista in initio, quam usquam alibi, quandoquidem delectant, excitantque auditores: praeterea sine iis ad sequentia non patet aditus. 3 Porro tertio loco progressio fit ad explicandum, quis sit status sive

adiicere quandam vel sententiae quae exposita est, vel interpretationis confirmationem. Hanc autem parant ex affinibus Scripturarum locis: praeterea ex historiis sive typis ad causam accommodatis: quas partim ex Lege et Prophetis, partim ex libris Evangelium atque Apostolorum corradunt. Cui hac ratione non erit satis interpretata sententia, equidem non video quid adiiciendum restet. 5 Poterit nihilominus quinto loco doctor, si opportunum sentiat, aliorum quoque interpretum Schola in lucem protrahere: nec non synceriter citra invidiae suspicionem indicare, quid recte,

auditores de interpretationis suae rectitudine ambigere, totus in hoc est, ut omnes ex eorum mentibus scrupos removeat 7 Haec satis multa ad rerum explanationem. Restat septimo loco paucula adnotemus, de explanatione verborum, quorum non minor cura, quam ipsarum rerum suspici debet. Hac igitur in parte observet Scholae magister: primo, num obveniat vox aliqua ἀμϕίβολος, per quam obscuraretur, aut mutaretur sententia. Qui se hic cupit extricare, inquirit quomodo in Hebraeo aut Graeco exemplari legatur. Deinde, an eius varia in

omnes motus, tum et actiones ac opera interna simul et externa ad eam attemperemus. Propter nos enim ea, teste Apostolo, scripta est. Dixerunt vero veteres eruditi, aegrotantis animi medicinam esse sermonem: et alii, Philosophiam esse medicinam animi. Quod multo iustius de caelesti hac doctrina dici potest ac debet. Haec enim sola morbos animi, eorumque causas, atque adeo etiam illum primarium omnium maiorum fontem pernovit et indicat. Haec etiam sola vera et salutaria remedia perspecta penitus habet, solaque ea recte adhiberi potest. Nos enim secundum hanc divinam sapientiam

ad virtutem ducentibus conversetur. IRENAEUS ADVERSUS VALENTINI ET SIMILIUM SCRIPTA, LIB. 2, CAP. 46. Scripturis divinis niti, quae certa et indubitata veritas est, in firma et valida petra est domum suam aedificare: hac vero derelicta, aliis niti quibusdam doctrinis, in incertum effusae arenae (unde facilis eversio est) ruinam statuere. Idem adversus haereses Valentini et similium, lib. 2. c. 47. Si autem omnium quae in scripturis requiruntur absolutiones non possumus invenire, alterum tamen Deum,

clamat authoritas, hoc ex ore tuo audivimus, hic invenit consummationem omnis religio. Primum est hoc mandatum et ultimum: hoc in libro vitae conscriptum, indeficientem et hominibus et angelis exhibet lectionem. Legat hic unum verbum, et in hoc mandato meditetur Christiana religio: et inveniet ex hac Scriptura omnium doctrinarum regulas promanasse, et hinc nasci et huc reverti quicquid Ecclesiastica continet disciplina, etc. Idem de lib. novi et veteris Testamenti: Hae literae Sacrae, hi libri integri numero et authoritate: aliud cum istis est nihil comparandum:

¶ Quandoquidem semel constitui, etiam Patrum regulas de ratione cognoscendi sacras Literas indicare: et Augustinus in hoc quoque genere, sicut et in aliis utilioribus theologiae materiis vel praecipue elaboravit: utile consultumque fuerit, non tantum eius hinc inde sparsas ex tot voluminibus de hac re sententias colligere, sed etiam quia de hac ipsa materia ex professo libris quatuor de doctrina Christiana egit, summam quandam totius eius tractationis hic recensere. Initio igitur dividit totam Scripturam, omnesque eius difficultates, in signa et res. Signa vocat, voces: tes

regulas de ratione cognoscendi sacras Literas indicare: et Augustinus in hoc quoque genere, sicut et in aliis utilioribus theologiae materiis vel praecipue elaboravit: utile consultumque fuerit, non tantum eius hinc inde sparsas ex tot voluminibus de hac re sententias colligere, sed etiam quia de hac ipsa materia ex professo libris quatuor de doctrina Christiana egit, summam quandam totius eius tractationis hic recensere. Initio igitur dividit totam Scripturam, omnesque eius difficultates, in signa et res. Signa vocat, voces: tes autem, ipsas materias, de quibus per signa

commonstrat: alteram, cum vox obscura, ignotave est: alteram, cum est ambigua. De priori agit secundo libro, de posteriori tertio. In secundo initio ostendit, obscuritatis signorum causam esse tropos ac figuras: et simul rationem indicat, cur Scriptura talibus quasi involveris interdum utatur. Ubi hac memorabilem sententiam adscribit: Nemo ambigit et per similitudines libentius quaeque cognosci, et cum aliqua difficultate quaesita multo gratius inveniri. Qui enim prorsus non inveniunt quod quaerunt, fame laborant. Qui autem non quaerunt, quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. In

velut in portum, quasi ex multa tempestate curarum te recipias, et excitatos foris cogitationum fluctus secreti tranquillitate componas. Tantum ibi sit Divinae lectionis studium, tam crebrae orationum vices, tam firma et pressa de futuris cogitatio, ut omnes reliqui temporis occupationes facile hac vacatione compenses. CYPRIANUS SERMONE DE BAPTISMO CHRISTI. Legat hic unum verbum, et in hoc mandato meditetur Christiana religio, et inveniet ex hac Scriptura omnium doctrinarum regulas emanasse: et hinc nasci, et huc reverti, quicquid

vices, tam firma et pressa de futuris cogitatio, ut omnes reliqui temporis occupationes facile hac vacatione compenses. CYPRIANUS SERMONE DE BAPTISMO CHRISTI. Legat hic unum verbum, et in hoc mandato meditetur Christiana religio, et inveniet ex hac Scriptura omnium doctrinarum regulas emanasse: et hinc nasci, et huc reverti, quicquid Ecclesiastica continet disciplina: et in omnibus irritum esse et frivolum, quicquid dilectio non confirmat. Praecepisti, Domine, ut audiamus dilectum filium tuum: gratias tibi agimus, quia nos eius magisterio

spiritalem? Et iterum in Evangelio, cum dicit ad Samaritanam mulierem salvator: Da mihi bibere: et post responsum eius iterum dicit ad eam, Si scires quis est, qui dicit tibi, Da mihi bibere, tu utique petiisses eum, et dedisset tibi aquam vivam. Et iterum addidit ad eam: Omnis qui bibit ex aqua hac, sitiet iterum: qui autem bibit ex aqua quam ego do ei, non sitiet in aeternum. Vide quomodo et bibere ex aqua, nunc quidem corporaliter nunc autem spiritaliter in uno eodemque accipitur loco. Antequam, sive priusquam, sive ante, licet saepe consequentiam indicent, tamen nonnunquam

EXPLICATIO. Saul rex ad Pythonissam perrexit, ut ex mortuis aliquem sibi per suae artis incantationes suscitaret. quae cum quaereret ex eo, quem mortuum de somno cuperet resolvi? ille, etiam Samuelem velle respondit suscitari. suscitatus vero Samuel, Sauli quod eveniret, nunciat: Hac, inquiens, hora tu et filii tui mecum eritis. Sed et Israel tradam tecum in manum inimicorum eius. Qualiter ergo Samuel de pythonissa suscitari dicitur, quam Pythonissa daemoniacis incantationibus et praestigiis uti videretur. Et quomodo Saul, qui in viventibus prophetis Dei responsum non

vero alii sacrae Scripturae libri, rerum gestarum narrationem continent: ut libri Regum, et similes: qui etsi allegoriae sensum patiantur, illa tamen super historica narratione fundatur. Quaedam vero sunt, quae si allegorice tantum enarrentur, absurda et impossibilia continere videantur. Verum de hac re in Capite de 4. Scripturae sensibus dictum est. ut si quis totam Paradisi narrationem spiritualiter intelligat, quia Cain et Abel genuit, et Seth: an et ipsi figurate tantum fuerunt, non etiam homines ex hominibus noti: De proximo ergo attendant iustam praesumptionem, quo tendat: et conentur

et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare, vel credere qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt literis sanctis, eorumque scientia ad eas intelligendas aliquantum adiuvantur. Admoneo ergo, ut a Grammaticis discantur. Verum nos de hac re satis in hoc toto Opere disseruimus. Hyperbole in sacris Literis quandoque invenitur. August. 16. De civitate Dei, cap. 2. et in ult. cap. Evangelii Iohannis. Invenitur et antiphrasis. August. contra mendacium ad Crescentum cap. 10. Unde

continere, Theologorum omnium sententia est.

EXPLICATIO. Multi patres nimium ociose in numeris philosophantur, quasi ingentia mysteria in eis contineantur: sicut et hoc tempore quidam extremam diem ex tam incerto fundamento praedicere voluit. Verum triplex de hac re discrimen haberi potest. Alias a numeris phrases aliquae sumuntur: ut, Septies in die cadit iustus: Septies dixi laudem Domino: Num si septies peccaverit in me frater, remittere ei debeo? tales locutiones et in aliis linguis sunt, et observari debent. Alias certum tempus indicatur: ut Semen

Crebro legisse me memini, Moysen appellatum esse pro lege, ut in Apostolo: Usque in hodiernum diem quando legitur Moyses. Et Abraham ad divitem in suppliciis constitutum: Habent, inquit, Moysen et prophetas. Et certe liquido comprobatur ibi Moysen non virum significatum esse, sed legem. In hac quoque sententia est Origenes plurimis locis. Hieronymus lib. 1. adversus Iovinianum: Moysen, inquit, et Dominus noster et Apostolus interpretantur Legem. Ab Adam, inquit, usque ad Moysen regnavit peccatum. Ubicunque in veteri Testamento

alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua oratione tacuerunt. Quomodo autem omnes conveniant, ne veritati quae per alium promitur, ab alio repugnetur, credas, antequam scias, sive id in hac vita possit, sive per aliqua impedimenta non possit, nihil ab aliquo Evangelista esse conscriptum. quantum ad hos attinet, quos in autoritatem Canonicam recipit Ecclesia, quod vel ipsius vel alterius non minus veraci rationi possit esse contrarium. Sacra eloquia in exordiis

in convivio inter alias gravior fuerit culpa, monstratur. Nam cum venter reficitur, lingua defrenatur. Unde dives apud inferos aquam appetere describitur, dicens: Pater Abraham miserere mei, et mitte Lazarum ut intingat extremum digiti sui in a quam, et refrigeret linguam meam: quia crucior in hac flamma. Prius epulatus dicitur quotidie splendide, et post aquam petere in lingua memoratur: quia inter epulas valde diffluere loquacitas solet. Ex poena indicat culpam, cum eum quem epulatum quotidie splendide veritas dixerat, in lingua plus ardere perhibebat. Hi quippe qui chordarum harmoniam

epulatus dicitur quotidie splendide, et post aquam petere in lingua memoratur: quia inter epulas valde diffluere loquacitas solet. Ex poena indicat culpam, cum eum quem epulatum quotidie splendide veritas dixerat, in lingua plus ardere perhibebat. Hi quippe qui chordarum harmoniam temperant, tanta hac arte dispensant, ut plerunque cum una tangitur, longe alia ac multis interiacentibus posita chorda quatiatur. Cumque ista sonitum reddit, illa quae in eo cantu temperata est, aliis impercussis tremit. Vel dic potius, quod per lautum victum et vestitum, per nubere, emere, vendere, aedificare,

tangitur, longe alia ac multis interiacentibus posita chorda quatiatur. Cumque ista sonitum reddit, illa quae in eo cantu temperata est, aliis impercussis tremit. Vel dic potius, quod per lautum victum et vestitum, per nubere, emere, vendere, aedificare, impoenitentia indicetur: de qua re alibi in hac parte. Scriptura sacra ex his quae tenuiter praemittit, divina reverenter expectanda indicat, quae subiungit. Gregorius 4. Moral. cap. 4.

EXPLICATIO. Sublimia praecepta Domino in monte dicturo praemittitur: Aperiens os suum docebat.

Dei filium, in cuius passione tenebrae per diem factae sunt, terra obscurata est, sol refugit. Ergo omnem, quem mundana sibi prudentia falso vendicat principatum, sapientia vere possidet spiritalis, praesertim cum (ut aliquid audacius usurpemus) ipsa fides nostra, ipsum mysterium Trinitatis sine hac triplici sapientia esse non possit, nisi credamus illum naturaliter patrem, qui nobis genuit redemptorem: et illum Christum, qui patri usque ad mortem secundum hominem obediens, nos redemit: et illum

perversitas, quia cum debeant vivere ipsi secundum voluntatem Dei, Deum volunt vivere secundum voluntatem suam: et cum ipsi nolunt corrigi, illum volunt depravari: recte non arbitrantes, quod ille vult, sed quod ipsi volunt. Solemus autem audire homines murmurantes adversus Deum, quod malis in hac vita bene sit, et laborent boni, quasi ille perversus sit, et nesciat quid agat: aut omnino avertat oculos a rebus humanis, vel securitatem suam perturbari nolit, ut haec non attendat, quia cum labore ista Deus aut videt, aut corrigit. Murmurant ergo homines, qui propterea nolunt Deum colere,

coegit errare, ut putarent, quadraginta sex annorum aetate passum esse Dominum: quia per tot annos aedificatum esse templum, dictum est a Iudaeis, quod imaginem Dominici corporis habebat. Et annorum quidem triginta fere baptizatum esse, retinemus auctoritate Evangelica. Sed postea quot annos in hac vita egerit, quanquam textu ipso actionum eius animadverti possit: tamen, ne abunde caligo dubitationis oriatur, de historia gentium collata cum Evangelio, lucidius certiusque colligitur. Disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in Literis sanctis sunt penetranda et

est, idque ab eruditis viris, qua ratione fieri possit, ut aquae, quarum natura gravior est omnibus elementis, praeter terram, super caelos collocari potuerint, in utramque partem multa adducentibus. Nobis autem sine dubitatione credendum est, eas super caelos collocari, quales illae sint. De hac re in voce Firmamenti dixi. Si qua contraria sacris Literis in Gentilium libris inveniantur, falsissima sunt. Augustinus.

EXPLICATIO. Solus Deus est verax, omnis vero homo mendax. Ipsimet philosophi sese invicem insinitorum erratorum convincunt.

cut aliquid aliud dici, aut etiam ab altero dici, aut in altero artis musicae modulo cantari intelligendum sit. De person is ac sensibus, ubi diapsalma intercedere reperiemus, rationem afferre tentabimus. Caeterum modum musicae disciplinae conservare translatio Graeca et Latina non potuit. Hac autem in compendiosam brevitatem festinus ad ipsam Psalmorum expositionem sermo collegit. Hilarius de diapsal. Crastinum, in Scripturis sanctis futurum tempus significat. Hieronym. in epistola ad Amandum.

EXPLICATIO. Iacob in Genesi loquitur:

etiam in semine Abrahae secundum fidem, quod implendum allegorice significet, inquiratur in tantum, ut quibusdam visum sit, nihil esse in iisdem libris vel praenunciatum, vel effectum, vel non effectum, quamvis praenunciatum, quod non insinuet aliquid adsupernam civitatem Dei, eiusque filios, in hac vita peregrinos, figurata significatione referendum. Omnes Prophetarum repromissiones, quae excedunt mediocritatem illius temporis, ad Christi referamus adventum. Hieronymus in Esa. cap. 30.

EXPLICATIO. Populus Sion, ait Esaias,

ponunt testimonia, si inter Hebraicum et Septuaginta nulla diversitas sit, vel suis vel Septuaginta verbis uti solent. Si aut in Hebraico aliter in vetere editione sensus est, Hebraicum magis, quam Septuaginta interpretes sequuntur. Hieron. in prooemio decimiquinti Commentariorum in Esaiam. De hac re alibi dictum est. Hoc autem generaliter est observandum, quod ubicunque sancti Apostoli, aut Apostolici viri loquuntur ad populos, his plerunque testimoniis abutuntur, quae iam fuerunt in gentibus divulgata. Hieroǹ. in quaest. in Genes. In Epistolarum conscriptionibus

Pauli epistolae sanctae quidem sunt omnes, sed doctrinam augustiorem continent, quae ex vinculis missae sunt. Chrysost. in epist. ad Coless. Homil. 1. EXPLANATIO. Qua gratia dixi epistolas e vinculis missas, nescio quid continere gratiae amplioris? Nimirum hac causa. Nam in vinculis, quasi si quis gloriae rei bellicae praecellens, inter medias hostium strages et trophaea consistat, illinatque epistolis, quae vult mandata:: sic sane faciebat hic beatus. Noverat plane, quantum momenti ea res esset allatura. Quare Philemoni scribens ita loquitur: quem

in tota Macedonia. Tum demum enim ad Corinth. scripsit, id quod illius verba haec declarant. Novi promptitudinem animi vestri, quam de vobis iacto apud Macedones, quod Achaia parata est ab anno superiore, et vestrum exemplum provocavit quamplures. Quibus ex verbis declaravit, se cum illis prius hac de relocutum. His igitur epistolis, quae ad Rom. scripta est, posterior est: eadem prima inter eas, quae Roma missae sunt. Non enim Romam advenerat, quo tempore hanc scripsit epistolam, id quod his verbis indicat: Desidero enim videre vos, ut aliquod vobis impartiar donum spirituale. Roma aut

doctrinam, non quidem principaliter, sed solum ad commendationem aut etiam explanationem proverbiorum: ut est dictum: Initium sapientiae est timor Domini. Repetit vero, Proverbia id cum prophetia commune habere, quod superficie difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait ille, licere non textum Scripturae considerare, sed sensum: cum in caeteris tribus ita mysticas allegorias admittamus, ut narrationis fidem repraesentare necesse sit: qui si etiam in illis voluerimus ubique allegoriam sic recipere, ut narrationis veritas

motus in his, quae iam discreta et sequenda sunt. ipsum Lex quidem erudit: gratia autem praeparat, adiuvat, corroborat, coronat. De consequentibus eventum voluntatis. Cap. XXII. Consequentia voluntatis eventus, quatuor sunt. Quaedam enim in hac vita, 1 aut bona bonis, aut mala malis eveniunt: ut Abrahae prosperitas, Cain poena. 2 Aut contra, bona malis, et mala bonis: ut dives, qui in Evangelio usque ad mortem felix describitur: econtra Lazarus ulceribus atque egestate torquetur. 3 Aut certe neque his neque illis utralibet retributio:

synagogis suis flagellabunt vos, et caetera. 10 Aut patientia fidelium inter adversa: ut cum dicitur de Ecclesia, Exportae inferi non praevalebunt adversus eam. et rursus: Regnum caelorum vim patitur, et violenti diripiunt illud. 11 Aut contemplatio regni caelestis et secundi adventus, qua et in hac vita sanctorum animae perfruuntur: ut est, Veniet enim filius hominis in gloria patris sui cum angelis suis, et tunc reddet unicuique secundum opera sua. Dico autem vobis, quia sunt aliqui de his stantibus, qui non gustabunt mortem, donec videant filium hominis venientem in regno suo. 12 Aut

triumphator, Iehova erit scilicet fiet homo, et Meschias, ac similia. Verum de nominibus Dei dictum est supra in voce Deus. 6 Nomen aliquando alicui homini aut rei imponi tale dicitur, cum indicatur esse rem ipsam, quae nominis etymologia comprehenditur. Ratio autem est, quia saepe in hac lingua dici aut vocari, idem valet, quod esse aut existere, ut Esaiae capite septimo, Vocabitur nomen eius Emanuel, id est, erit vero Deus in eo nobiscum, tum quia ipsemet Meschias erit verus Deus, tum quia in eo, et per eum Deus nobis erit propitius. Sic 1. Ioan. 3, Videte qualem

et exequutionem: sive in bonam, sive etiam in malam partem, nempe punitionem ac exitium sontium, aut etiam liberationem bonorum. Sic cum gloria in excelsis Deo celebratur, intelligitur cognitio, fiducia, invocatio, et omnis generis celebratio. Vide in Metonymia. 40 Nomina in hac quoque lingua, sicut et in aliis omnibus, valde varie ab aliis rebus ad alias transferri, nihil monere opus est: dicetur tamen in titulo Metaphorae, et aliis tropis. Possunt autem huius generis innumera exempla dari. Sic adeps pro potentia, opulentia ac vigore: quia opulentia ac potentia

a nobis serpentem, id est serpentes. Sic Psal. 9, Perdidisti impium, et nomen eorum delevisti, id est impios. Sic homo, pro homines, Psal. 9. Mulier salvatur per filiorum procreationem, 1. Tim. 2. Salutate omnem sanctum, Philip. 4, pro, omnes sanctos. Convenit cum hac regula, quod Hieron. lib. 2 contra Iovi. inquit: Scriptura divina solet et unum pluraliter, et plura singulariter appellare. 60 Carent genere neutro Hebraei: quod et Priscianus testatur. Quare aliquando utuntur feminino pro eo: ut Psal. 118. Matth. 21, A Domino facta

sequentur mox plura exempla. 2 Ponitur positivus etiam superlative: Gen. 42. Parvus iam cum patre est, id est minimus. 3 Comparativus ponitur superlative: 1. Corinth. 13, Nunc manent fides, spes, charitas: maior horum est charitas: pro, Maxima. 1. Corinth. 15, Si hac tantum vita speramus in Domino, miseriores sumus omnibus hominibus: pro, Miserrimi. Matt. 23, Maior vestrum sit minister vester, id est, maximus inter vos. Sic Mar. 4, Sinapi est minus seminum, et fit maius olerum: pro, Minimum et Maximum. 1. Corinth. 15. Miseriores omnium sumus: pro,

est reconciliatio Ethnicorum, id est, ditat ac reconciliat eos suo quodam modo, quin eis veluti locum in tabernaculo Domini cedit, ut in locum ipsorum succedere, et populus Dei fieri queant. Sic Dialectici resolvunt orationes aut verba Aristotelis, scribit, per, est scribens. In Metonymia dixi de hac phrasi, poni effectum pro causa: ut, Haec est gratia, id est, causa gratiae. 13 Catachresis aut abusus verborum multiplex est in hac lingua. Exod. 20, Populus vidit vocem Dei, pro. audivit. Psal. 39, Audi lachrymas meas: tametsi possis ibi exponere ipsum nomen vocem

succedere, et populus Dei fieri queant. Sic Dialectici resolvunt orationes aut verba Aristotelis, scribit, per, est scribens. In Metonymia dixi de hac phrasi, poni effectum pro causa: ut, Haec est gratia, id est, causa gratiae. 13 Catachresis aut abusus verborum multiplex est in hac lingua. Exod. 20, Populus vidit vocem Dei, pro. audivit. Psal. 39, Audi lachrymas meas: tametsi possis ibi exponere ipsum nomen vocem lugubrem aut lachrymosam. Sic Psal. 145, Oculi omnium in te sperant Domine. 14 Verba actionum aut passionum, aut

suum: id est, visitet et redimat: nunc loquitur enim de re, quae tunc primum inchoabatur et agi incipiebat, nequaquam vero iam peracta erat. Haec vero temporis permutatio facile ex contextu animadverti potest. Sic 1. Cor. 5, Scripsi vobis: ponitur bis, quod aliqui non male in praesenti exponunt. Hac Enallage praeteriti pro praesenti etiam Graeci interdum uti solent. 19 Sic et futurum aliquando praesens tempus includit. Psal. 3, Non timebo a decem millibus populi: quasi dicat, Te fretus neque iam timeo, neque in posterum timebo. Psal. 22, Clamabo de

ac emphasi affirmat. DE PRAEPOSITIONIBUS. 1 De praepositionibus illud unum in genere moneri posset, quod crebrius eas inter se connectant aut etiam componant, quam Latini: ut, De subter, A coram aliquo, A super, et similibus modis. De hac ipsa porro parte, et reliquis indeclinabilibus, non ita multum habeo, quod in genere monere possim, quod quidem tum alienum sit a Latina ac Graeca lingua, tum etiam transeat in Hebraismos, acipsas versiones, aut etiam in novum Testamentum Graecum, ut de eo lectorem Hebraeae linguae non

sanguis sanciens et confirmans hoc Testamentum aut foedus. Porro, Hoc est Testamentum in sanguine, significat, Hoc est foedus aut Testamentum hoc praesenti vobisque distributo sanguine sancitum. Electio sepulchrorum, et sepulchra electionum. Lenticula olei non deficiet, pro, oleum lenticulae. Vide hac dere quandam regulam initio Troporum. 13 Nec tantum in singulari genitivo ponunt nomen significans accidens, sed etiam in Plurali. Testis veritatum, Proverb. 14. Calix salutum, Psal. 116. pro, calix salutis vel salutaris. 1. Sam. 1, Si dederis mihi semen virorum,

cuiusdam de Bethlehem. Eodem, paulo post: Et abstulit hic, id est aliquid. 31 Depronomine demonstrativo, quod interdum idem valeat in sacris Literis quod adverbium demonstrantis, Ecce, disserui nuper in quodam libello, titulo Triginta demonstrationes. Nunc igitur hic suo loco pauca de hac vi pronominis adiiciam. Hebr. 9 capite manifestum est huius Hebraismi exemplum, ubi Apostolus recitat verba Mosis Exod. 24. proferentis sanguinem victimarium ac foederalem, quo aspergendo populum tum ille illud Testamentum sanxit, dicens: Ecce sanguis Testamenti quod mandavit Deus erga vos.

et is, qui funditur pro multis in remissionem peccatorum. Vocula igitur γὰρ, Enim, omnino plurimum facit ad perspiciendum verum illius loci sensum. DE CONSTRUCTIONE VERBI. 1 Constructio Verborum in hac quoque lingua, sicut et in aliis, partim propria, partim figurata est. Est vero perdifficile de ea exactius differere: quia non ita exacte possumus in hac lingua casus habere ut in aliis, cum nulla terminatione voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a

verum illius loci sensum. DE CONSTRUCTIONE VERBI. 1 Constructio Verborum in hac quoque lingua, sicut et in aliis, partim propria, partim figurata est. Est vero perdifficile de ea exactius differere: quia non ita exacte possumus in hac lingua casus habere ut in aliis, cum nulla terminatione voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a duali et plurali. Praeterea licet habeat articulos, tamen illi non ita certo per casus distingui possunt: saepe unus articulus in pluribus casibus

2, Mulier seducta est, servabitur autem, si permanserint in fide. Ubi Mulier cum Permanserint, in plurali construitur. Possis tamen hoc referre ad Synthesin, etiam aliis linguis usitatam, quando nomina specierum, aut collectiva singularis numeri cum plurali verbo construuntur. Crebrum enim est in hac lingua, ut nomina generum et collectiva construantur cum plurali verbo, adiectivis aut relativis. 6 Subitae mutationes temporum non tantum Hebraeis, sed et Graecis sunt usitatae: quod quidem imperitiori non parum obscurat sensum. Psal. 2, Quare fremuerunt gentes, et

inquit: Luant Danai meas lachrymas tuis telis: id est, puniantur ob sua scelera, quibus me adflixerunt, ut nunc dolere et lachrymare cogar. Tales sunt et illae locutiones passim in sacris Literis: Excidere mustum ex ore, Debilitatum esse oleum, Ioel. 1. Populus vidit vocem Dei, Exod. 20. Hac ratione ridet Scaliger Erasmum, qui dixerit calculum recantare. Verum de hac re in Metapho. capite prolixius. Studio brevitatis aliquando duo membra aut sententias in unum constringunt: quae regula vicina est praecedenti. 1 Cor. 5, Et vos inflati estis, et non potius luxistis, ut

scelera, quibus me adflixerunt, ut nunc dolere et lachrymare cogar. Tales sunt et illae locutiones passim in sacris Literis: Excidere mustum ex ore, Debilitatum esse oleum, Ioel. 1. Populus vidit vocem Dei, Exod. 20. Hac ratione ridet Scaliger Erasmum, qui dixerit calculum recantare. Verum de hac re in Metapho. capite prolixius. Studio brevitatis aliquando duo membra aut sententias in unum constringunt: quae regula vicina est praecedenti. 1 Cor. 5, Et vos inflati estis, et non potius luxistis, ut tolleretur de medio vestrum talis: id est, cur non luctu ac zelo id serio

DE TROPIS ET SCHEMATIBUS SACRARUM LITERARUM, TRACTATUS IV. PRAEFATIO. Tropos ac figuras in omnibus linguis plurimum obscuritatis obiicere imperitioribus, notissimum est: quod multo magis in hac tam peregrina lingua necessario accidit. Quare de eis aliquid hic aliquanto prolixius disserere operaeprecium fuerit, quo rudiores praemoniti edoctique de talibus sermonis huius formis, earumque sensu tanto clarius omnia intelligant, nusquam haesitantes, multo vero minus de sententia

illas sonorum notas pertrahant. Vocabula igitur singula, phrases, et dicta quoque aut sententiae integrae, alias alia ratione accipiuntur: quod diligenter observandum est, ne decipiamur. Non loquor autem nunc de polysimia aut aequivocatione proprie acceptarum notionum aut vocum, sed de hac quasi tropica catachresi earum. 1. Alias enim proprie de ipsa rei essentia aliquid affirmative aut negative pronunciant: ut, Baptista non est Elias, ipsomet id negante. 2. Alias de rei accidente pronunciant, ita tamen, ut de substantia loquentes: sic Malachias affirmat

nominantur pastores. 12 Alias per Mimesin: Ne attigeris, ne contrectaveris. Ioan. 7, Novimus unde hic sit. Et ibidem: Nostris me, et unde sim nostis. id est, iactatis vos nosse. quod etiam ad concessionem referri posset. Sic illud Terentii: Non est quod dicas, alium quaerebam, iter hac habui, peristi. Sic Ieremias alludens ad Chaldaicam vocem exactorum dicit, Ubi est madheva: veluti imitando exactorum crudeles exactiones et minacia dicta. Madheva enim illis erat aurum tributarium. 13 Alias per Ironiam. 1 Corinth. 8, Omnes scientiam habemus. 1 Cor. 4, Iam

multis passus, ut filios Dei dispersos congreget, Iohan. 11. Ubi actus, factum aut praxis indicatur, eo quod non omnes salvantur reipsa, qui alio qui redempti passione Christi fuerant. Ipse quidem actu passus est pro omnibus, sed non actu salvantur, aut omnibus actu eius passio prodest. Sed de hac progressione vocis a primis causis ad ultimos fontes, alibi prolixa Regula habetur. 20 Alias aliquid dicitur ob mox futurum. Sic vocatur miserrima Dido ob futuram calamitatem, et Pamphila in Adelphis virgo, quia paulo ante fuit. Quod ergo paulo ante fuit, aut mox erit, iam adesse

aliqui referunt etiam ea dicta, quae de Meschiae bellicositate et adversariorum expugnatione dici videntur: quod ea in primo adventu magis pertineat ad expugnationem impietatis hominum, quam ad ipsorum proprie perditionem. Quod sane aliquatenus admitti posset, tam etsi etiam in primo adventu, et hac eius regni externa humilitate innumeros hostes suos potenter et horribiliter puniat ac perdat. ¶ Quandoquidem vero superaedificati sumus super fundamentum Apostolorum et Prophetarum, et potius caelum ac terra transibit, quam unus apex aut Iota de Scriptura: nimirum valde religiose

quam revera tractatur aut explicatur. Sententiae huius certissima immotaque veritas omnibus conspicua est. Quid enim stultius, quam alicuius Testamenti aut contractus rationem sententiamque non ex ipso eius nativo diplomate aut testamento, sed aliunde petere, aut etiam divinare velle? De hac Regula aliquid etiam in capite De praedicatione bonorum operum dicetur, et in Tractatu de lectione sacrarum Literarum dictum est. Tertia sententia aut lex: Scripturae sensum in omnibus locis, quibus aliquando utimur, praesertim ut fundamentis aliquorum dogmatum aut etiam actionum,

detortae voces a suo proprio nativoque usu ad improprios iam quasi procul recesserunt, nihilominus aliquid illius primae ac nativae originis secum trahunt et afferunt, quod necessario in hac nova significatione usuque expendendum venit, aut certe significatio non plene certoque percipitur. Exemplo sint illae illustres voces, iustificatio, reatus, paracletus, intercessor, thronus gratiae, accusator, accusatio, gratia, condonatio aut remissio criminis, seu peccati: quae

Deus, tum Caelum ac Terra significantissima vocabula sunt. Alias ratione compositionis et sententiae necesse est vocabula in maiore quadam emphasi accipere: ut, Hodie genuite. Psal. 51, Peccatum meum contra me est semper. et Palmo 22, Ipsi autem aspexerunt, et contemplati sunt. Hac nocte auferetur anima tua a te. Sic omnia vocabula ad Deum translata ab hominibus emphaticotera sunt. Tale est illud Psal. 51, Secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitates meas. Dicetur forte aliquid de hac re in Capite de stylo sacrarum Literarum: et dictum etiam

et Palmo 22, Ipsi autem aspexerunt, et contemplati sunt. Hac nocte auferetur anima tua a te. Sic omnia vocabula ad Deum translata ab hominibus emphaticotera sunt. Tale est illud Psal. 51, Secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitates meas. Dicetur forte aliquid de hac re in Capite de stylo sacrarum Literarum: et dictum etiam est in singularum vocum explicatione. Auxesis alias dicitur figura quaedam orationis, de qua mox in figuris agetur: hic tropum hoc nomine dictum exponemus. Hunc esse volunt, cum rei minori verbum significantius tribuitur: ut

quod sicut primogenitus omnibus fratribus imperet, ita et filius Dei dicatur toti rerum naturae praeesse: ut statim haec ipsa sententia declarari videtur. Sic etiam paulo post vocatur primogenitus ex mortuis, id est, resuscitatus ante omnes alios mortuos, itidem non propriissime accepta hac voce. Non semper ergo exactissime vocabularibus congruunt, quod etiam in aliis linguis non raro usuvenit. Refetantur sane haec sequentia ad Catachresin: neque enim nunc occurrit, quo rectius referri possint. Versores crebro voces Hebraeas non ita vertunt, ut eo loci accipiuntur, sed

Saba: collatione ipsorum propria, faciem caeli recte diiudicantium, et asinum ac bovem ex puteo in sabbato extrahentium, item ratam et mentam decimantium. CORRECTIO est, cum dictum nostrum corrigimus: ut Hebr. 6, Atque hoc faciemus, siquidem permiserit Deus: fieri enim non potest. Hac ratione difficultas rei indicatur. 1. Cor. 6, Omnia mihi licent, ut non omnia conducunt: omnia mihi licent, at ego non redigar sub ullius potestatem. Escae ventri, et veterescis: Deus autem et hunc et illas abolebit: corpus vero non scortationi. Hebr. 6, Sed persuasimus nobis, fratres, de

Παῤῥησια igitur possent omnia liberiora dicta prophetarum, Christi et Apostolorum dici: ut cum Christus durissime increpat Iudaeos, et praesertim Pharisaeos, cum dicit, Genimina viperarum. et: Vos ex patre diabolo estis. et similia innumera. De hac voce suo loco in Prima parte dictum est. APOSTROPHE, Latine aversio, cum inter loquendum subito sermonem avertimus ab eo ad quem loquimur, ad alium quempiam: vel etiam, cum aliquem in secunda persona alloqui incipimus, tanquam praesentem, de quo antea in tertia locuti sumus, tanquam

quidem, si legem servaveris. Quod si legis transgressor fueris, etc. Non igitur simpliciter laudat circumcisionem Paulus, quam iam abrogabat: sed hoc nunc disserendi causa concedit Iudaeis, ut progredi possit, ne sit eum necesse etiam de minutioribus litigare. Dixi etiam alibi de hac natura concessionum. Sic solent disputantes Sophistae dicere, Posito et non concesso, quod verum sit id quod dicis, etc. Tamen, etc. Tertia concessionis species est, cum ea concedimus, quae vera esse videmus, nec oppugnare audemus. Sic Ieremias cap. 12,

Nec solum ratione huius figurae hic locus sic exponi, et praedicta ratiocinatio reiici posset: sed etiam, quod hic scriptor proprie in ipsos Hebraeos respiciat, eorumve personam repraesentet, qui non tam ab ipso, quam a Petro circumcisionis Apostolo, et aliis conversi erant: qui revera in hac communi vita toncionantem Christum audierant, et acceptam ab eo doctrinam, et veluti vivam eius vocem in alios, praesertim Hebraeos, propagaverant: eamque apud illos tum testimoniis, tum et miraculis

in octo species, aut etiam plures: at in sacris secundum materias commodissime eas distinguere possemus, si diceremus alias esse legales, alias Evangelicas, denique alias de communi vita, moribus aut rebus: quae possent subdividi in politicas et oeconomicas. Verum non est nostri instituti nunc de hac re disserere. HYPOTYPOSIS est, quando quaepiam res, persona, locus, tempus, aut actio ita apte exprimitur ac veluti depingitur, ut videatur quasi ob oculos versari potius, quam audiri aut cogitari, a nobisve remota esse. Hanc figuram variis nominibus appellant, ut Evidentia,

populi Dei. Item cum in parabola Samaritani primum videtur monstrari, quis sit proximus, cui benefaciendum sit: paulo post ostenditur revera, quod nemo vere servare ac benefacere possit humano generi, praeter unicum Meschiam servatorem. Sic saepe a typis ad significata fit progressio. Verum de hac figura alibi accuratius. DIAPHORAN, aut differentiam aliqui dicunt esse, quoties res plane diversae illustri discrimine separantur, et quasi sibi invicem opponuntur: ut, Novit Dominus viam iustorum, ac iter impiorum peribit. Psal. 37, Mutuatur peccator, et non solvit,

eum custodivisse: et denique ait, eos demum beatos fore, qui custodierint sermonem Dei, Lucae 11. Sic mortui dicimur peccato, et consepulti cum Christo, et azymi ac etiam perfecti. Sic prophetiae de instauratione regni Christi, et renovatione hominis, deque piorum obedientia ac sanctitate in hac vita, de completa ac perfectissima quadam regeneratione ac novitate loqui videntur. ut Ierem. 31. Hebr. 8. Quale est illud: Nec docebit quisquam proximum suum, dicens, Cognosce Dominum: nam omnes agnoscent me a pusillis usque ad maximos. Oportet itaque tales prophetias ac dicta Scripturae, in

vita, de completa ac perfectissima quadam regeneratione ac novitate loqui videntur. ut Ierem. 31. Hebr. 8. Quale est illud: Nec docebit quisquam proximum suum, dicens, Cognosce Dominum: nam omnes agnoscent me a pusillis usque ad maximos. Oportet itaque tales prophetias ac dicta Scripturae, in hac quidem vita, de sola inchoatione tantorum bonorum intelligere, non uti sonat de summa quadam perfectissimaque sanatione aut plenissima renovatione. Primitias enim spiritus, non decimas, multoque minus plenitudinem in hac vita accipimus. Quod diligenter notandum est, propter adversarios, qui

usque ad maximos. Oportet itaque tales prophetias ac dicta Scripturae, in hac quidem vita, de sola inchoatione tantorum bonorum intelligere, non uti sonat de summa quadam perfectissimaque sanatione aut plenissima renovatione. Primitias enim spiritus, non decimas, multoque minus plenitudinem in hac vita accipimus. Quod diligenter notandum est, propter adversarios, qui ignorantes malitiam veteris Adami, talibus dictis persuadere conantur, non restare peccatum in sanctis, posse eos legi Dei plene obedire, etc. unde neglectio Christi et perpetuae condonationis peccatorum

non noverunt patrem neque me: ubi non de noticia, qualem diaboli et impii habent, loquitur: sed de viva ac salutari, nempe quae simulamat Deum, eumque timet, nec multum diversa est locutio Pauli 2 Cor. 5, Neminem novi, id est, ex nullo pendeo, nulli confido. Verbum Heemin, credere, hac eadem figura saepe non tantum noticiam historiae significat, qualis etiam in impiis esse potest: sed etiam affectus consequentes, quos pii doctores hoc tempore uno fiduciae nomine complectuntur, quos nos libro de voce et re Fidei prolixius et ex instituto explicavimus, totiusque huius vocis

velle perdere, et perdere. Sic velle amare vitam, pro velle frui ponitur, 1 Pet. 4, Amoris enim effectus fruitio rei amatae est. In qua significatione et sensu etiam accipiendum opinor dictum, Esau odio habui, Iacob autem dilexi: Malachiae primo, et Roman. nono, ut significet, in hac parte neglexi eum, quod ei primo genituram et sacerdotium abstuli, quodque non ipsi, sed Iacobo promissionem nascituri seminis ex ipso dedi: quod item posteris Iacobi, veram religionem tradidi potius quam Aedomitis, et denique quod cum ac eius posteros servituti Iacob addixi: non quod eum ex

Deut. 19. Peccata inveniunt aliquem, Num. 32. Sic Rom. 4, Quid invenit pater noster Abraham? id est, quid consecutus est? Levit. 14, Quod si pauper ille fuerit, et manus eius non poterit invenire: id est, praestare tantum, sumat agnum unum pro hostia delicti. Nec multum ab hac significatione differt, cum sufficere significat, ut Num. 11, Num oves et boves mactabuntur eis, ut inveniatur eis? aut omnes pisces maris congregabuntur, ut inveniatur eis, id est, sufficiat. Item cum accidere significat. Ios. 2, Narraverunt omnia, quae invenerunt eos, id est, quae

cum sufficere significat, ut Num. 11, Num oves et boves mactabuntur eis, ut inveniatur eis? aut omnes pisces maris congregabuntur, ut inveniatur eis, id est, sufficiat. Item cum accidere significat. Ios. 2, Narraverunt omnia, quae invenerunt eos, id est, quae acciderunt eis. Hac quoque figura nomina culpae crebro pro poena, et nomina meriti aut virtutis pro praemio ponuntur. Iud. 9, Violentia 70 filiorum Gedeon veniet super Abimelech, id est, poena violentiae. Ephes. 6, Quod quis fecerit, reportabit sive bonum sive malum: id est, praemium suorum operum aut vitae,

Sic, Pater maior me est: non substantia, sed accidente, officio videlicet in hoc praesenti opere servandi generis humani, ubi ego tantum legatus aut minister sum. Posset videri hac ratione Christus poni nonnunquam pro Ecclesia, sicut herus pro familia. sed fit illud ob singulare mysterium coniunctionis Christi et Ecclesiae, ut Ecclesia sit quasi alterum corpus Christi, aut sit caro et os Christi, sicut in coniugio. Matth. 13 habetur, Seminatus in via, in persona,

Dominus, aut potius seipsos in confusione faciei suae. Dominus scrutatur corda, Rom. 8. id est, perspicit. Sic Terent. Quam vellem Menedemum invitatum, pro, ad conivium plane attractum: nam invitatus quidem fuerat, sed recusaveratuenire. Ponitur ergo verbum causae pro eventu. Cum hac regula et exemplis posses etiam Latinas quasdam proprietates conferre, de quibus Linacer disserit exponens modum permissivum et etiam potentialem, quem saepe ostendit explicari per volo, audeo, debeo, ac possum, et similia, ac infinitivum sui verbi. De quibus vide ibi. Vicina

captavit et spectavit. Probatur hic intellectus ex antithesi mox addita, An quaero hominibus placere? ubi patefacit illud absconditum, quaero aut conor. Denique progrediuntur aliquando vocabula rerum eousque, ut solam noticiam agnitionemve earum significent. De quo tropo proprium Caput in hac parte postea sequetur. Repetamus sane eandem regulam etiam paulo aliter, si forte vel sic rudiores facilius eam intelligere queant, nihil verentes tautologiae reprehensionem. DE VERBIS, QUAE PER SUUM INFINITIVUM et SOLEO, POSSUM,

iustificari. Et Gal. 1, Si hominibus placerem, servus Christi non essem: id est, si studerem inprimis hominibus placere, non possum simul et Christo servire. Nam nemo potest duobus dominis servire. 1. Cor. 10, Sicut ego per omnia omnibus placeo, id est, placere studeo. Citavimus in hac parte Regulae duo Pauli dicta, quae, quod ad verba attinet, pugnare interse videntur: quorum alterum est 1. Cor. 10, Quemadmodum ego per omnia omnibus placeo: alterum vero Gal. 1, Si hominibus placerem, servus Christi non essem. Est autem sensus posterioris dicti: Si placerem, id est, si

sacris tum in prophanis. Dies Nohe pro statu rerum ac hominum proxime ante diluvium ponuntur. Seculum, pro moribus aut hominibus seculi. Dare annos suos crudeli, Proverb. 5, id est, vitam. Sic anni loquentur, id est, senes ac in diuturna vita multa experti. Et Christus clamat, Pater serva me ex hac hora, id est, ex hoc periculo. Ad Synecdochen referri possunt et hi Hebraismi, quod saepe ponitur illustris species pro genere toto. ut, Ne ponas ante caecum scandalum, id est, ne sis molestus imbecillibus. Sic Exod. 22, Omnem viduam et pupillum non affligetis. Saepe omnino vidua

similitudines aut convenientiae rerum externarum, quibus spirituales adiunctae adumbrantur. Haec breviter de duodecim speciebus Similis: nunc de singulis aliquas monitiones subiiciamus. DE METAPHORIS. 1 Sicut in omnibus linguis, ita et in hac multae sunt Metaphorae: ut, Adeps passim pro opulentia ac potentia: Vallis tenebrarum, umbra mortis tenebrae, profunda, pro rebus tristibus et adversis: sicut contra lumen et lux, prolaetis. Vermis et ignis impiorum, pro mala conscientia. Fermentum ponit Christus et Paulus pro falsa doctrina,

cum in omnibus aliis vocabulorum significatis, praesertim figuratis, probe expendendis utilis ac necessaria est, tum praesertim in Metaphoris, quae magis sunt arbitrariae caeteris vocabulorum abusionibus. Alias enim aliter vox ab alia re ad aliam plane pro arbitrio utentium traducitur, adeo ut hac ratione quotidie Latina, Graeca, aut aliarum linguarum vocabula novare summa libertate liceat. 5 Porro etsi hoc in omnibus linguis observandum est: tamen multo magis in Hebraea lingua quam alibi, ubi et longius et violentius ac quasi liberius Metaphorae petuntur ac usurpantur, quam

perversitas. De vera alioqui significatione huius phrasis, cum aliquis alicuius filius dicitur, ut filius hominis, bovis, ovis, asini, aut etiam peccati ac mortis, tenebrarum vel lucis, dictum est suo loco, quod indicet eius naturam, eam referens, aut illi plane addicta et attributa, quod cum hac explicatione convenit. 10 Utuntur autem Metaphoris Hebraei plurimum, iisque aptissimis ac significantissimis. Sed quia saepe pluribus eas vocibus continuant, (quae ratio, ut Quintiliano placet, in Allegoriam et Aenigma exit) oratio eorum saepe obscurior est imperitis. 11

sit reale quiddam, quod corpori visibiliter applicatur, admodum verisimile videtur adres reales transferri, et non ad imputativas aut rationales: et praesertim concinne videtur applicari ad qualitates, quae sunt quasi quaedam vestes substantiae. At Paulus et reliqua Scriptura vel maxime utitur hac Metaphora de iis, quae ratione ac decreto applicantur, sicut in verbo Induo pluribus exemplis ostendi. Sic Paulus ait, Induere Christum, Galat. 3, Quot quot baptizati estis, Christum induistis. Sic Psalmus ait, Induere maledictionem: quae tantum decreto ac voluntate Dei applicantur. Idem

porro etiam multo magis plausibiliter inter se concinnari possunt illa externa circumpositio vestis, quod quasi quaedam cutis corporis est, cum accidentibus, aut qualitatibus corpori adhaerentibus, quam illa externa appropriatio, addictio aut applicatio cum imputativa applicatione. At Scriptura in hac Metaphora in illam appropriationem aut extremam adglutinationem magis respicit, ut ex Psalmo 109 apparet, ubi multum urgetur illa arctissima adiunctio. Inquit enim: Dilexit maledictionem, et veniat ei. Noluit benedictionem, ideo elongabitur ab eo. Induat maledictionem veluti amictum suum,

matrem carnalis seminis, et significare legem, cum tantum caelestis Ierusalem gratia aut promissio gignat spirituales filios. Sic Dominus dicit, zizania evelli primum in messe, cum moris sit eum evellere, quamprimum spicescit. Alias contra ipsa res nimium ad similitudinem attemperatur, ut mox hac sequenti Regula exponam. 12 In Parabolis multa dicuntur non ob rei primariae seu illustrandae veritatem, sed ob personarum aut rerum parabolicarum naturam, aut etiam decorum ac verisimile. Id enim ratio styli in omnibus linguis flagitat, sicut Plato dicit in fabulis et figmentis

fingendum esse. Quare eorum, quae ita ratione Similis dicuntur, in expositione aut intellectu locorum ratio habenda non est: ut, Patientiam habe in me, reddam tibi omnia. Sic verisimile est homines erga homines loqui, neque enim audent simpliciter petere tanti crediti condonationem, quod in hac vita extremae impudentiae esse videretur, et non impetraretur. At coram Deo nihil tale dicere debemus petentes remissionem peccatorum, quod nos persolvere velimus. Hoc enim esset non agnoscere magnitudinem sui debiti, paupertatem seu impotentiam, et denique mediatorem, qui solus calcavit

et NATURA. PRAEFATIO. Dixi in praecedentibus potissimum de singularum vocum tropis, et porro etiam de sententiarum schematibus: nunc etiam alta quadam ratione integrarum sententiarum natura expendenda est, praesertim quatenus in hac lingua ab aliis variat. Sententia igitur aut propositio qualiscunque potissimum duobus quibusdam constare solet, nempe subiecto ac praedicato, seu nomine et verbo: nam in ea solet aliquid alicui tribui, aut de aliquo aliquid dici. ut, Christus pro iniustis passus est, Rom. 5. aut venit

Sententia igitur aut propositio qualiscunque potissimum duobus quibusdam constare solet, nempe subiecto ac praedicato, seu nomine et verbo: nam in ea solet aliquid alicui tribui, aut de aliquo aliquid dici. ut, Christus pro iniustis passus est, Rom. 5. aut venit peccatores salvos facere. Sed in hac lingua non raro una aut altera tantum vocula quoquomodo aliis adiuncta aut adglutinata sententia continetur, nec solum qualiscunque sententia, sed etiam primaria propositio, quae probanda aut refutanda est. 1 Corinth. 1, Non enim misit me Christus baptizare, sed Evangelizare, non in sapienti

postea sequi adiectivum: aut prorsus pueriliter, primum ponere nominativum, postea verbum, et postremo casum sequentem: tamen est in omnibus linguis quidam modus collonandarum vocum, qui si non observetur, oratio fit tum valde obscura, tum etiam male sonans, aut auribus molesta. At in hac lingua est multiplex Synchysis seu perturbatio non tantum vocum, sed et sententiarum. de qua re hic paulo prolixius annotabo. Voces, praesertim adiectiva et pronomina aliquando aliis adiuncta sunt, quam quibus adiungi debebant, unde oritur obscuritas. Psal. 80,

Dei, falsae contemnant. Qui diligit me, servat sermonem meum, Ioan, 14, pro servans sermonem meum diligit me. 1 Cor. 12, Nemo loquens bono spiritu, dicit Iesum anathema, pro, nemo dicens Iesum anathema, bono spiritu loquitur. Prius ponendum est signum, deinde res significata, quasi dicat, ex hac nota colliges hoc, ex illa aliud. Ibidem et, Nemo potest dicere Dominum Iesum, nisi spiritu Dei, pro, Iesum esse suum Dominum. Seu, Nemo potest Iesum pro suo Domino agnoscere ac confiteri, nisi ex Spiritu sancto. Iesus positum est ibi subiectum, et Dominus praedicatum. Vel, Qui dicit Iesum

cogitat se in eo ipsum regem aut principem honorare velle. Correctio ergo haec aut negatio respicit proprie gradus, sicut alibi dictum est, voces saepe tantum ratione graduum de reb. dici. Ioan. 5, Non possum ego a meipso facere quicquam: scilicet summo gradu ac pro meo solius libitu, idque in hac functione, ubi nunc tantum ministor sum. Ibidem: Ne putetis quod ego sim vos accusaturus, est qui vos accuset Moses. i. Moyses potissimum ac primario vos accusabit, quia plausibili utcunque specie potestis vos excusare, cur mihi soli meoque proprio testimonio de meipso non credatis, sed cur

et responsionis, ut sese invicem respiciant. Quare inepte respondentes veteri proverbio notantur, De alio interrogatum, de caepis respondere. Talis est et Germanica fabella, saepe a Luthero inculcata, de viatore interrogante de via, et caesore lignorum respondente de reperto nido. Monet de hac Regula Catharinus (ne sancto illi Patri suam laudem invidisse videamur) cum docet Christum ad quaestionem Pharisaeorum respondentem, Matth. 19, plenum divortium cum iure novi coniugii pronunciasse: quia de pleno divortio, quale tunc ei genti fuit usitatum, sit ab illis consultus.

exempla sunt innumera in sacris Literis. Quin et in communi sermone reperiri queant. ut, si aliquis mendico grandia pollicenti dicat, Wie wilt du mir hundert gulden geben/so du doch nicht einen hast? Eiusmodi est illud Mar. 4, Quomodo omnes parabolas intelligetis? quasi dicat, profecto in hac vestra stupiditate non intelligetis. Luc. 6, Quomodo potes dicere fratri tuo: Frater sine eiiciam festucam, quae est in oculo tuo: id est, certe non potes iuste dicere. Huc etiam pertinet illa Rhetorica regula, quod interrogatio figurata non quaerit, sed contrarium sententiae

Christi manifestae falsitatis. ¶ Plurimae vero passim sunt in Sacris interrogationes, cum suis subiectionibus, idque valde varii generis: ut Rom. 9, Quid igitur dicemus? Quod gentes, etc. Quare? quia non ex fide, etc. Num iniustitia est apud Deum? Absit. De hac re disserui in Anthypophora et Dialogismo. Aliquando tantum interrogatio interrogationi opponitur. Sicut Christus Pharisaeis de Ioanne, et Paulus Rom. 3, Num Deus est iniustus? Quomodo iudicabit mundum? Peculiaris vero quaedam gradatoria interrogatio est illa Rom. 10. ubi semper ab

Faciunt vero plurimum figuratae interrogationes potissimum ad vigorem et acrimoniam sermonis, quia et dicentis commotionem indicant, et auditorem et etiam reum urgent. Aliquid tamen et sua vitatis sua varietate et simul etiam magnitudinis ex illo motu ac impetu assumunt. Verum de hac realibi prolixius dixi. Usitata fuit etiam Iudaeis illa ratio disceptandi per interrogationes et responsiones, quali Platonem uti videmus, de qua Aristoteles Topicorum 8 praecipit. Quare videmus ea multum esse usum Christum, et eius adversarios. Interrogabat autem actor, aut qui

Sic et Abrahamus diviti respondendo causam damnationis ipsius et salutis Lazari videtur affirmare, esse alterius temporariam felicitatem, et alterius aerumnas: cum per illas lauticias ac delicias tantum impoenitentia divitis, et contra per crucem (ut ita loquar) filiatio Lazari indicetur. Hac ratione quoque pauperes dicuntur accipere suos benefactores in aeterna tabernacula, cum hoc opus sit solius patris propter meritum filii, qui tamen simul tanta felicitate omnia piorum benefacta remunerat. Sic Psal. dicit: Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit

quaecunque audivi a patre, nota feci vobis: ubi vox Quia, nullo modo causam efficientem rei, sed tantum probationem sententiae ab effectu indicat: posset vero non male etiam conclusive exponi. DE GENERALIBUS, INDEFINITIS ET PARTICULARIBUS SENTENTIIS. In hac materia universalium et particularium Scripturae sententiarum solicite omnino valde observandum est, ne ullas vere universales sententias ullo modo restringi patiamur: cuiusmodi sunt inprimis omnes legales et Evangelicae conciones. Nam Deus per scripturam Legis omnes accusat, coarguit, et

qualia ista sunt. 2. Sam. 15, Et non sciverunt omne verbum, id est, quicquam eorum, quae Absalon contra patrem moliebatur. 1. Reg. 12, Et lapidaverunt eum omnes Israelitae, scilicet qui illic erant, ubi hoc accidit. Psal. 7, Non est iniquitas in manibus meis, scilicet in hac causa Saulitica. Eva est mater omnium viventium, Gen. 3, scilicet hominum. Ephes. 1, Reconciliare omnia, quae sunt in caelo et in terra, scilicet reconciliationis capacia. Cum exaltatus fuero, omnia traham ad me, scilicet meo regno convenientia. Luc. 11, Ecce omnia munda sunt vobis.

tu es Iudaeus, etc. Rom. 9, Tu quis es qui responsas? Gal. Itaque non es servus, sed filius. Hoc faciunt et exempla. Hunc tropum ponentem individuum pro universali exposuit, cum dixit: Quae vobis dico, omnibus dico. Similis enim est ratio unius et omnium hominum in religione. De hac re in vehementia styli prolixius disserui. DE HYPERBOLE, MIOSI ET AUXESI. Frequens est in unoquoque idiomate usus Hyperboles, quod interpretantur eminentiam seu excessum. Et est figura, secundum quam dictio vel oratio excedens fidem, ponitur

videtur praecipere, cum iubet responderi et non responderi stulto secundum stulticiam eius: quae duo in eo concordantur, adhibita restrictione, quod ordinate sit respondendum, inordinate non, adhibita rerum gravitate, et verborum moderatione, Rom. 9, Iacob dilexi, Esau odio habui: scilicet, in hac externa praerogativa primogeniturae, non in spirituali iustificatione. 1. Cor. 8, Scientia inflat, etc. scilicet carens charitate. Tob. 4, Eleemosyna liberat a peccato, scilicet quo ad poenas aliquas temporarias, non quo ad culpam et poenam aeternam. Sic, Redime peccata tua

usum venit, quod cum homines in contrarium nimis proni sint, eos in alterum contrarium veluti curvum lignum, iuxta praeceptum Aristotelis, inflectere monitores conati sunt, ut sic tandem res actionesve eorum ad quandam mediocritatem redirent. Posses aliqua praecedentium exemplorum et hac sequenti Regula complecti, quod videlicet persaepe negativae orationes in speciem simpliciter aliquid negantes, non simpliciter, sed secundum quid tantum accipiendae sint: id est, ex eorum hypothesi, ad quos dirigitur oratio. Sic negat Christus a patre iudicari aut administrari hunc mundum, ita

esse, Gal. 1. 1 Cor. 7. id est, aliquid eximium. 1. Cor. 1, Elegit ea quae non sunt, ut ea quae sunt, confundat: id est, ea quae non valde sunt, et ea quae valde sunt. Nolo vos ignorare, 1. Cor. [10,] pro, cupio hoc vos valde considerare. Aliqua praedictorum exemplorum etiam hac Regula complecti possemus, quod verba dehortandi aut deprecandi saepe completive accipienda sint. Exod. 13, Ne timeas, pro, ne patiaris te opprimi timore. Ne nos inducas in tentationem, pro, ne patiaris nos opprimi tentationibus: alioqui Deus vult pios tentari, idque eis utile est, tum

praecedentibus, vel ex sequentibus, vel utrinque, et praesertim ex ipso sensu ac rebus de quibus agitur, eo loci animadverti possunt. Iohan. 14, Si diligeretis me, gauderetis utique quod dixi vobis: Vado ad patrem, quia pater maior me est: sub. ideo et ego multo melius apud eum habebo, quam in hac miseranda humiliatione: et vos inde multo potentius adiuvare potero, quam hac terrena praesentia vobiscum corporaliter agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi,

ac rebus de quibus agitur, eo loci animadverti possunt. Iohan. 14, Si diligeretis me, gauderetis utique quod dixi vobis: Vado ad patrem, quia pater maior me est: sub. ideo et ego multo melius apud eum habebo, quam in hac miseranda humiliatione: et vos inde multo potentius adiuvare potero, quam hac terrena praesentia vobiscum corporaliter agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam,

neque enim noctu iter fecit: sed noctibus nihilominus eodem cibo sustentatus est. Videndum ergo quod verbum cum quo et quatenus coniungendum sit. Huius vero admonitionis de vigilanti iudicio, quae nam res aut voces, quibus et quatenus, in una sententia connectendae sint, ideo in hac lingua maior est usus, quod in brevitate et energia sacri sermonis, et in hac quasi violenta verborum compactione, saepe singula verba sententiam continent, ut valde vigilanter attendendum sit, quatenus tanta rerum copia et varietas inter sese ordinanda connectendaque sit, aut non. Sed de hac

est. Videndum ergo quod verbum cum quo et quatenus coniungendum sit. Huius vero admonitionis de vigilanti iudicio, quae nam res aut voces, quibus et quatenus, in una sententia connectendae sint, ideo in hac lingua maior est usus, quod in brevitate et energia sacri sermonis, et in hac quasi violenta verborum compactione, saepe singula verba sententiam continent, ut valde vigilanter attendendum sit, quatenus tanta rerum copia et varietas inter sese ordinanda connectendaque sit, aut non. Sed de hac Regula aut Hebraismo alibi agetur prolixius. Cum varii sunt fines

in hac lingua maior est usus, quod in brevitate et energia sacri sermonis, et in hac quasi violenta verborum compactione, saepe singula verba sententiam continent, ut valde vigilanter attendendum sit, quatenus tanta rerum copia et varietas inter sese ordinanda connectendaque sit, aut non. Sed de hac Regula aut Hebraismo alibi agetur prolixius. Cum varii sunt fines ac gradus unius actionis aut rei, primarii ac secundarii, summi, medii, infimi: potest fieri ac crebro fit, ut aliquid pium, verum, utile, sanctumque sit ratione unius finis aut gradus, pro ratione alterius est

illa rudis et informis massa eis nominibus notatur: quia fuit veluti materia quaedam caeli et terrae. Seu fuit, ut ita dicamus, in potentia caelum et terra. Sic Ioann. 11, Erat autem Maria quae unxit Dominum: quod per anticipationem dicitur, quia sequenti capite fit ea unctio. Verum de hac figura plura forte mox in capite de Narrationibus dicentur. Non raro fit, ut scribentes aut loquentes de rebus priscis aut etiam peregrinis alienisve, aliqua dicant secundum sua tempora, res aut loca, perinde facientes, ac si veteres historias pingendo, novas species praesentemque

expectantibus regnum eius, esurientibus et sitientibus, oneratis et laborantibus, humiliatis denique et contritis veniet mansuetus et servator, ut eos consoletur, liberet, satiet et reficiat. Non enim venit iudicare, non clamare, non confringere arundinem contritam, aut lignum fumigans extinguere. Hac igitur diversitate personarum aut rerum, quibus Meschias etiam in primo adventu veniet, observata ac diligenter distincta, facile istae tam diversae descriptiones unius adventus Domini intelligi et concordari poterunt. Consideretur quque duplex rerum natura, corporalis et

Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et illud praebet, quod alias quidem Scriptura respicit in eius et circumstantiarum rerumque humilem et abiectam externam speciem, alias in eius internam gloriosamque efficaciam. Et quidem non tam in efficaciam complete homini iam facto ipso in hac vita exhibitam, quam ius ingentium thesaurorum ac bonorum, apud Deum nobis sua passione partum, quos spe possidemus ac expectamus. Hanc contradictionis speciem augent Metaphorae, aliaeque figurae et splendida nomina ab externa specie et gloria regum huius mundi desumpta, adhibitaque

Item, cum fines caelorum nominantur et columnae terrae. Sed de eo genere, cuius exempla superius ostendi. Causa huius consuetudinis sermonis forte haec est, quod ea demum esse videntur, quae ex tenebris in hominum noticiam ac quasi vitae huius lucem protracta sunt, quorumque aliquis in hac vita usus est. Quae vero adhuc in tenebris latent, et penitus ignorantur, quasi non videntur esse. Sicut thesaurus absconditus: et, Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter. Sicut etiam aliqui antiqui esse senserunt, ut ex 4 Metaphysicorum animadverti potest. Ad hanc opinionem

sed non secundum scientiam. Ignorant enim iustitiam Dei, etc. Tales confidunt sese per legem sic posse corroborari et locupletari, ut suam potentiam et divitias iustitiae quam habent ex lege, possint opponere irae et iudicio Dei, per eamque possint Deum placare, et salvari. In hac relatione, recte dixeris, legem esse infirma et egena elementa: hoc est, quae nec possint iuvare, nec habeant consilium, aut opem. Sic Paulus quadam comparatione aut respectu vocat sua opera reiectamenta ac damna, nempe cum per ea quoquo modo iustificari ac salvari volumus: sique

possint iuvare, nec habeant consilium, aut opem. Sic Paulus quadam comparatione aut respectu vocat sua opera reiectamenta ac damna, nempe cum per ea quoquo modo iustificari ac salvari volumus: sique nos impediant, quo minus ad solius Christi gratuitam iustitiam confugiamus. Hac ratione saepe Deus reiicit sacrificia Iudaeorum, quae tamen severiter mandaverat: dicit se nihil de eis praecepisse, imo ea sibi esse abominationem, una cum sabbatis, noviluniis et aliis festis: Isa. 1. Sic etiam ex ipso sacrosancto templo faciunt homines speluncam latronum. Sic accipiendum

ruditas obstaculo est, sed etiam contraria aliorum scriptorum et linguarum consuetudo, quae plerunque paucas res magna verborum copia dilatant. Quare ob summam huius linguae peregrinitatem ac diversitatem ab aliis etiam literati minus eam feliciter intelligere possunt. Consideremus igitur duo in hac priori parte, primum, unde sit ista tanta rerum copia in hoc libro: deinde, quo modo ea condensari et quasi confarciri in unum veluti cumulum soleat. DENSITAS SENSUUM AC RERUM IN SACRIS LITERIS. Primum igitur inquiramus causas, cur sacrae Literae sint

etiam ipsorum Romanorum quibus scribit. Antequam ergo veniat ad exordium, iam ita se quasi aliud agendo insinuavit, ut et benevolentiam, et attentionem, et docilitatem in auditoribus excitaverit. Tractat vero Paulus non tantum bono, sed etiam prorsus necessario consilio in hac artificiosa inscriptione et subscriptione ea omnia, quae maxime erant initio necessaria, nempe descriptionem tum sui, tum et doctrinae, tum denique servatoris, quem eis proponere velit. Ut enim audiatur, idque cum attentione et quadam reverentia, aut religiositate, oportet eum indicare, se esse

sed etiam intellectus ipse perturbatur illa tanta multitudine rerum ac verborum, ut nec percipere, nec meminisse, nec ratiocinando complecti omnia quae audit, possit. Est igitur quidem, ut dixi, omnibus linguis iste mos plures sensus ac res in unum cumulandi: sed Hebraea lingua in hac re duplici discrimine ab aliis differt. Nam et multo plures tales quasi vestes uni sententiae apponit, et valde varia constructione: cum contra Latina lingua pauciores, et plerunque una quadam forma

copia, studium brevitatis, sermonis commoditas aut mollicies, εὐπλαστότης et energia. Aliae linguae coguntur tantam rerum copiam resolvere in multas orationes: quare efficiunt orationem minus nervosam, et tamen prolixiorem. Sicut vero hac ratione ob nimiam rerum dicendarum copiam, et simul brevitatis studium, singulae sententiae aut orationes onerantur, gravantur, et obscurantur: ita etiam totus contextus sermonis quasi turget, et veluti gravidus est, confertis sententiis. Unde non unum genus obscuritatis ac difficultatis

efficax sit Evangelion. Qua ratione commodissime ad suum principale institutum progressus est. Illud vero de causis impedientibus profectionem, non ita valde necesse est prolixius exponere: quare id obiter interserit, aut quasi interiicit. Quod si illud de impedimentis postposuisset, privasset se hac tam concinna transitione ad principalem propositionem. Talia vero interserta, commodissime per Parenthesin excluduntur. Sic enim tum ordo rerum ac sententiarum necessario cohaerentium, tum et sermonis vis illustratur, sensusque fit perspicuus. Sed crebro fit, ut sint non tam orbiter

2 Cor. 4, ubi mirabiliter sui commendationem cum Christi laude temperat, adeo, ut ipsemet illam mixturam indicet, inquiens: Non enim nos ipsos praedicamus, sed Christum Iesum Dominum: nos autem servos vestros propter Iesum. Sic sequenti initio incipit a celebratione futurae gloriae, in quam ex hac imbecillitate immutabimur: circa medium se commendat: postremo desinit in expositionem legationis Dei de reconciliatione generis humani. Non raro progrediuntur a doctrina ad invocationem, gratiarum actionem, ac celebrationem Dei: ut Eph. 1, ubi incipit a celebratione Dei, mox

vel plane desit, vel mutilum tantum supplendumque sit, in capite de Similitudinibus dictum est prolixius. Prolepsis et Anacephalaeosis, quarum priore quidem aliquid ante suum tempus aut locum dicitur, posteriore vero iam semel dictum serius ac non suo loco repetitur, alibi in hac parte exponuntur. In eo capite cui est titulus, quod una sententia aut etiam res, ut plures, et contra tractentur, plura sunt, quae ad sententiarum ordinem recte referri queant: sicut et in capite De brevitate adhuc plura. Cohaerentia membra ac sententiae, quae ob

vero ea potiantur. Quae rerum sententiarumque perpetua connexio mirabili artificio per integra 11 capita cohaeret. Solet igitur hic Apostolus singulari quadam dexteritate ent ibi connexionem rerum aut sensuum reperire, ubi alioqui sua natura non habent alioquam cohaerentiam. Sed de hac re agitur plenius in lapsu styli et oratione pendente. Quia vero de sententia Aristotelis diximus, naturalem quendam, ordinem esse, ut mox post propositionem rationes aut probationes cum suis quasi

coram eo. β Et fecit illabi Dominus Deus soporem in Adam, et obdormivit, tulitque unum ex costis illius, et clausit carnem pro ea, et aedificavit Dominus Deus costam, quam acceperat de homine, in mulierem, et adduxit eam ad hominem illum, et ait homo ille: Hac vice os de ossibus meis, et caro de carne mea: tunc vocabitur virago, eo quod de viro sumpta sit ipsa, etc. Deut. 26. α Profiteor hodie coram Domino Deo tuo, quod ingressus sum in terram, pro qua iuravit patribus nostris, ut daret eam

immensae dilectionis Dei, quia Christus adhuc infirmos existentes sua morte redemerit. Hanc posteriorem rationem per Antithesin duplicatam amplificat, eius antitheseos duo capita simul ponit: deinde singula separatim perficit. Duo illa quae dico, capita antitheseos sunt, quod nemo in hac vita pro iusto homine velit mori: sed tamen pro homine aut re sibi bona ac veluti forte aliquis non recuset mori: postea illa capita amplificatoriae antitheseοs perficit prius primum, secundo posterius. Asscribam autem textum una cum suis notis correspondentibus, ut facilius cerni possit,

erat: β Qui non potius ministerium spiritus erit gloriosum? α Nam si ministerium condemnationis fuit gloriosum, multo magis ministerium iustitiae abundat in gloria. Etenim quod glorificatum fuit, ne glorificatum quidem fuit hac in parte: id est, quod ad superantem gloriam attinet. γ Nam si quod abolendum erat, fuit gloriosum, multo magis est gloriosum id quod manet. Saepe Paulus veluti exaudiens varias impiorum obiectiones et calumnias, dum indiquaque vult se communire,

virium in obediendo, ut videlicet aboleret peccatum, et suum ius obtineret, aut flagitatam iustitiam consequeretur: hoc Deus misso filio suo incarnato praestitit, abolendo peccatum, et persolvendo iustitiam legi debitam, seu legem implendo. Deest igitur in membro reddito: Hoc praestitit Deus hac ratione, nempe mittendo filium suum, vel potius adest quidem redditum membrum, sed aliis verbis expressum, quam quae tum perspicuitas, tum et praecedens oratio desiderasset. Nam illud quod erat legi impossibile, omnino requirebat correspondentia verba, Hoc Deus effecit aut praestitit,

referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς, Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam existimemus: altera vero, ne cum aliae atque aliae res in

ab homine usque ad pecus, tam reptile quam volucres caeli, et deleta sunt de terra. Remansit autem solus Noe, et qui cum eo erant in arca, obtinueruntque aquae terram 150 diebus. En ter inculcavit tum magnitudinem horribilium aquarum, tum et omnium viventium interitum. Hac de causa fiunt iterationes etiam in aliis linguis. Hactenus de Etymologicis, iam de Syntacticis repetitionibus dicemus. Usitatissimum est Hebraeis, ut, cum alia forma orationis sententiam quampiam efferre inceperint, subito omissa illa nondum perfecta oratione, alia forma sermonis eandem

omnes qui erant apti ad militiam Israel, et fuerunt omnes summae 603550. Quae tria quasi diversa cola, sic complecti forte unico poterant: Census Israelitarum maturae aetatis a Mose, Aharone et principibus Israeliticis, actus fuit 603550. Sed tamen aliquid plus est in illis repetitionibus, quam in hac summa. Causa, quare ita diducant unam orationem in plures, est ea quoque fortassis praeter alias, quod destituantur ea commoditate temporum, modorum et coniunctionum, quam Latina Graecaque lingua habent. Atque adeo tam longas sententias in unam periodum, aut colon, perinde apte ac

ruina aut corruptione hominis, de ira Dei, poenisque hominis, aut aeterno exitio infernalis barathri: et vicissim de redemptione generis humani, per admirabilis mysterii incarnationem filii, tum de infinitis praegrandibusque calamitatibus famis, pestilentiae ac bellorum, quibus nos iratus Deus, in hac quoque vita atrociter verberat: et simul de innumeris ingentibusque beneficiis, quibus nos in hac vita fovet et conservat. Nec vero tantum ipsa principalia subiecta aut materiae, de quibus disserunt Biblia, grandes sunt, sed etiam illae, quas ad earum explicationem aut

et vicissim de redemptione generis humani, per admirabilis mysterii incarnationem filii, tum de infinitis praegrandibusque calamitatibus famis, pestilentiae ac bellorum, quibus nos iratus Deus, in hac quoque vita atrociter verberat: et simul de innumeris ingentibusque beneficiis, quibus nos in hac vita fovet et conservat. Nec vero tantum ipsa principalia subiecta aut materiae, de quibus disserunt Biblia, grandes sunt, sed etiam illae, quas ad earum explicationem aut illustrationem adhibent. Exemplo quod dicere volumus, clarius patebit. Paulus inquit Ephes. 3, Ut

loquuntur, simul intelligere non aliter eos loqui debuisse. Sicut est enim quaedam eloquentia, quae magis aetatem iuvenilem decet, est quae senilem, nec iam dicenda est eloquentia, si personae non congruat eloquentis: ita est quaedam quae viros summa authoritate dignissimos planeque divinos decet. Hac illi locuti sunt, nec ipsos decet alia, nec alios ipsa. ipsis enim congruit: alios autem, quanto videtur humilior, tanto altius non ventositate, sed soliditate transcendit. Ubi vero non eos intelligo, minus quidem mihi apparet eorum eloquentia: sed eam tamen non dubito esse talem, qualis est,

Sed comes sapientiae, dux eloquentiae: illam sequens, istam praecedens, et sequentem non respuens. Iterum dico, inquit, ne quis me existimet insipientem esse, alioquin velut insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glorier. Quod loquor non loquor secundum Deum, sed quasi in stulticia in hac substantia gloriae: quoniam quidem multi gloriantur secundum carnem et ego gloriabor. Libenter enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Toleratis enim, si quis vos in servitutem redigit, si quis devorat, si quis accipit, si quis extollitur, si quis in faciem vos caedit. Secundum

vero possunt. ergo ille primus est. Iterum dico, ne quis existimet me insipientem esse. Sequitur alius trimembris. Alioquin velut insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glorier. Tertius qui sequitur, membra habet quatuor. Quod loquor, non loquor secundum Deum, sed quasi in stulticia in hac substantia gloriae. Quartus duo habet: Quando quidem multi gloriantur secundum carnem, et ego gloriabor. Et quintus habet duo: Libenter enim sustinetis insipientes, cum sitis ipsi sapientes. Etiam sextus bimembris est: Toleratis enim, si quis vos in servitutem redigit. Sequuntur tria caesa: Si

aut δείνωρις sermonis alicuius, est vis quaedem (ut Scaliger definit) repraesentans rem subiectam excellenti modo: seu, est sermo qui auditorem vehementer movet afficitque, quae vis est crebro etiam grandi sermoni coniuncta. De hac virtute Horatius inquit:
Poemata quocunque volent animum auditoris agunto. Hanc collocant scriptores in rebus et elocutione, res iam hîc non voco, primariam materiam, sed quae exponendae ei adiungantur. Eas

aliquem alloquens, singulos separatim alloquitur: Si esurierit inimicus tuus, etc. Vis non timere magistratum? fac bonum, etc. Cur tu iudicas fratrem tuum? Eodem modo et saepe alias a toto genere ad individuum aut unam singularem personam, disserendo Scriptura descendit. Hac causa saepissime sane etiam in veteri Testamento numerus pluralis in singularem vertitur. Sic Gal. 6, Fratres, si quis praeoccupatus fuerit, instaurate hominem, etc, considerans temetipsum, ne et tu tenteris. Popularis meus Hieronymus hoc loco arguit Paulum anacoluthi

seu contentionem orationis a granditate, qui tertius est apud Rhetores dictionis character, ad acrimoniam facit interrogatio, vehementior etiam adseveratione. Nam vehementius est, Quomodo etiam non cum illo nobis omnia donabit? quam si dixisset, Hauddubie et omnia nobis cum illo donabit. Hac enim fiducia manifestae veritatis sic urgetur auditor, quasi non habeat quod respondeat. Item acrius est, An tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, quam si simpliciter negasset. Ad idem faciunt Incisa, ab eadem dictione incipientia, sicut modo retuli, velut et in illo: Neque mors,

non curas de ducibus tuis et de servis tuis: et vere cognovi modo, quia si Absolon viveret, et omnes nos occisi essemus, tunc placeret tibi. Nunc igitur surge, et procede, et alloquens satis fac servis tuis. Iuro enim tibi per Dominum, quod si non exieris, ne unus quidem remansurus sit tecum nocte hac: et peius erit hoc tibi, quam omnia mala, quae venerunt super te ab adolescentia tua usque in praesens. Significantissime hoc dicitur, quod ille luctus cedat in acerbum dolorem, et summam ignominiam totius exercitus, quam ante oculos proponit, dum eam quasi in facie exercitus confusi et

Abraamum, et iubet enumerare stellas caeli, postea promittit tam numerosum semen. Hoc est rebus loqui, ut supra dixi. Cum Saul discerpit suos boves, eorumque frusta per totum Israelem circumferri iubet, sicque se discerpturum inobedientes minatur. Sic sunt sacramenta, ut sicut lavaris exterius hac aqua, et sicut reficeris hoc vino et pane: sic et passione Christi interius. Sic saepe prophetis in visionibus adiicit Deus externas aliquas picturas: ut Ieremiae baculum amygdalinum, et ollam bullientem. Huc referri possunt et illa prodigiosa prophetarum externa opera: ut cum

Tale emblema aut evagatio est etiam sequenti capite inde ab initio secundi versus usque ad finem decimitertii: decimoquarto autem resumitur initium. Tali vero schemate, dicit Hermogenes, fieri peribolas et mestotita aut densitatem sermonis. Caput ad Col. 1 ferme totum constat hac dicendi ratione. nam primum prolixe exponit, additis subdivisionibus ac commoratione, quam multiplicem pietatem illis a Deo precetur: deinde simili sermonis plenitudine ostendit, quam multis beneficiis sint a Christo affecti: tertio, quanta gloria ac dignitate sit ornatus filius Dei: quarto,

per antecedentia indicantur sequentia: et contra per translationem Eliae et Enoch indicatur immortalitas animae, resurrectio corporum, et vita aeterna, seu beatorum vera felicitas apud Deum. Exod. 14 dicit Deus ad Moysen: Quid clamas? Unde ardens eius oratio praecessisse indicatur. Hac ratione Christus Ioannis 3, dum urget, oportere omnino hominem regenerari, ostendit totam priorem naturam ac generationem damnatissimam esse. Sic passim in Scriptura per misericordiae et Evangelii praedicationem ex consequenti accusatur peccati et extremae corruptionis, ut qui tanto remedio

de Davide et aliis piis crucem ferentibus agant, tamen praecipue Christum respiciunt. Sic parabola Samaritani legalis est, dum pingit quis sit proximus: multo vero magis Evangelica, dum ostendit, quis sit ille verus ac unicus proximus, qui solus generi humano longe afflictissimo succurrere queat. Hac ratione omnes promissiones ac minae, omnia beneficia ac poenae temporariae corporalesue, simul spiritualia mala bonaque indicant. Sic tota moralis lex, quatenus quidem velata prodit, disciplinam quandam flagitare videtur: quatenus autem detracto velo consideratur, arguit et coarguit damnatque

duplicatur significatio, ut in capite de Verbo dixi. Decimoseptimo. De Thucydide scribit Cicero, eum adeo esse rebus plenum refertumque, ut prope verborum numerum rerum numero consequatur. Suetonius quoque et Valerius Max. multas res paucis verbis exprimere solent: sed Scriptura hac virtute dicendi facile omnes alios scriptores superat, cuius non raro singula verba singulas aut etiam plures sententias complectuntur. Quinetiam non raro singula verba plures sensus aut res continent, ut expendenti initium totius sacri volum inis facile patet: In principio creavit

acerbe recusant obedientiam, sed eis reverenter deferunt iudicium, dicentes, Vos iudicate: ostendunt, ac veluti dicunt, se eos agnoscere pro suis dominis ac gubernatoribus, seque eorum auditores ac subditos esse: secundo se paratos esse obedire illis in omnibus rectis ac possibilibus: tertio in hac re se non posse obedire illis, quia id mandatum sit simpliciter contra Dei mandatum et suam conscientiam. Postremo ostendunt, quomodo illorum mandatum sit contra Dei praeceptum: quia videlicet ipsi aliique Apostoli tum ex probationibus veteris Testamenti, tum ex concionibus Christi,

Sic cap. 2, multa simul agit recitando exemplum lapsi et obiurgati Petri. nam et suam authoritatem contra (ut ita dicam) Petrinos pseudapostolos adserit, et exemplum aut potius iudicatum sententiâmve illustrem damnatae operum necesssitatis profert, ut pote ubi ipsemet in hac ipsa controversia coram tota Ecclesia, idque tandem etiam cedente et consentiente ipso quoque Petro, obtinuerit eviceritque, non esse necessariam legis observationem ad iustificationem et salutem. Mox addit: Nos natura Iudaei, et non ex gentibus peccatores, scientes non iustificari

quis enim non suorum maiorum gloriae gentisque suae institutis favet? Tum porro sumus vita non turpes aut profani, ut illi qui ex gentilismi impurissima sententia ad Christianismum veniebant: sed homines iusti, ut meritô prae aliis de iustitia operaria confidere potuissemus. Sod tamen abiecta hac tanta iustitiae, et etiam gentis nostrae praerogativa, tanquam rebus inutilibus ad solum Christum convolavimus: sicut ille Phil. 3, hoc suum exemplum copiosius exponit. Singula ergo verba ei suam vitam ac operositatem habent. Omnia vero ista fiunt Paulo tanto vividiora et

absoluta, progreditur ad confirmationem toto quarto capite comprehensam: ubi tum exemplo Abrahae prolixe evoluto ac illustrato, tum et aliis rationib ac testimoniis demonstrat, nos sola imputativa Christi iustitia per fidem illustrari. Ea peracta, progreditur ad Analysin, seu singularum rerum in hac principali propositione contentarum, aut ad eam spectantium explicationem, videlicet peccati, iustitiae ac gratiae, legis ac renovationis. Verum non licet prolixius in illustranda methodo Paulina, et praesertim huius epistolae commorari, quae a multis est hactenus eruditissime exposita.

carens dicendi genus D. Pauli, ut rude ac indoctum contemnebant: quod sane facile videri potest indoctum iis, qui nec rerum bonitate curant, nec id diligentissime considerant ac examinant. Forte etiam revera aliquod discrimen fuit inter Pauli facundiam, oris et calami, ut ab hac magis valuerit, sicut ei adversarii obiiciebant: 2 Cor. 10. Sunt quidem diversa dona, sed plerunque calami quam oris maioruis est, quantumvis vox viva magis afficere dicatur auditorem. Caruit ergo Paulus humana eloquentia, at non divina, quam ex munere spiritus S. habuit. Caruit

male de eis sentiet, et non raro ab eorum sensu menteque aberrabit. Usi enim sunt interdum vocibus ac phrasibus aliquibus ut tunc commune vulgus, non ut veteres illi eruditiores scriptores florente Graeca lingua. De lapsu Paulino ex alio in aliud, deque eius circulari sermone alibi in hac parte prolixius disservi. Illud quoque ei perusitatum est, ut cum etiam particulare aliquod argumentum tractat, nihilominus probationes ex generalibus principiis aut universalibus sententiis petat: et vicissim ex singularibus sententiis aut factis universalem doctrinam eliciat. quod

praeceptoris: quod profecto aliquis Apostolorum discipulus in tam sublimibus plenisque ingentium mysteriorum materiis omnino fecisset, si non sui gratia, at certe in confirmationem auditorum, siquidem Petrus ipse non dedignatur Pauli Epistolas citare. Tertio, omnes fatentur eam esse in hac Epistola rerum sublimitatem, tam etiam praeclaram illarum explicationem, aut tractationem, ut non nisi summum aliquem Apostolum deceant. Huc accedat, quod omnia ea scripta, quae mox post Apostolos scripta dicuntur, sive sint Ignatii Epistolae, sive fragmenta Epistolae Clementis, aut Egesippi,

scripta dicuntur, sive sint Ignatii Epistolae, sive fragmenta Epistolae Clementis, aut Egesippi, nihil plane eximium contineant, ut non sit verisimile aliquem ex discipulis Apostolorum tam divinum scriptum componere potuisse. Ego sane ferme non dubitanter dixerim, Scripturam sine hac Epistola mutilam fore, ita praeclare illud summum caput aeterni sacerdotii Christi et duorum Testamentorum collationem illustravit. Tantum igitur decus, tamque necessarium opus Spiritus sancti per Apostolos non peregisset. et hunc veluti colophonem non addidisset, aut alicui incertae fidei

adminiculis, ne quid inde sibi vendicare posset hic mundus, adeo ut nec eloquentiam voluerit adiungere, aut eruditionem humanam. At his temporibus, cum oneremus Christum opibus, negotiis profanis, honoribus, imperiis, exercitibus, voluptatibus, et quibus tandem non? solam eloquentiam execramur, et hac una in parte vel anteimus Apostolos. nam illi simpliciter dixerunt, sed cordate sine lenociniis: at rursum sine spurcitia, sine portentis: inaffectate loquuti sunt, sed prudenter: et ut paucis dicam, quem admodum alio modo potentes erant ac divites, alio modo nobiles et inclyti, ita diverso

cuius sententiam cognovisse operaeprecium fuerit. Sic igitur ille scribit in Praefatione epistolae ad Romanos: An D. Paulus adhibuerit artem dicendi? D. Augustinus in quarto de Doctrina Christiana hanc quaestionem pertractat, estque in hac sententia, quod Apostolus praecepta quidem eloquentiae secutus non sit, eloquentia autem secuta sit illius sapientiam: sed eloquentia quae ipsum decuerit. (nam aliis alia ratio dicendi competit) ista vero hic sanctus vir de sola elocutione intelligit, in qua ut maxime sit vis eloquentiae, quae

quod Apostolus praecepta quidem eloquentiae secutus non sit, eloquentia autem secuta sit illius sapientiam: sed eloquentia quae ipsum decuerit. (nam aliis alia ratio dicendi competit) ista vero hic sanctus vir de sola elocutione intelligit, in qua ut maxime sit vis eloquentiae, quae etiam ab hac nomen ducit: facultas tamen dicendi, non hac sola, sed praecipue inventione constat, et dispositione, utcunque M. Tullius has prudentis eloquentiam Oratoris faciat. Sapienter enim Fabius dixit, Curam verborum, rerum volo esse solicitudinem. nam plerunque optima rebus cohaerent, et cernuntur suo

secutus non sit, eloquentia autem secuta sit illius sapientiam: sed eloquentia quae ipsum decuerit. (nam aliis alia ratio dicendi competit) ista vero hic sanctus vir de sola elocutione intelligit, in qua ut maxime sit vis eloquentiae, quae etiam ab hac nomen ducit: facultas tamen dicendi, non hac sola, sed praecipue inventione constat, et dispositione, utcunque M. Tullius has prudentis eloquentiam Oratoris faciat. Sapienter enim Fabius dixit, Curam verborum, rerum volo esse solicitudinem. nam plerunque optima rebus cohaerent, et cernuntur suo lumine. Et Aristoteles studium ornatus circa

nam plerunque optima rebus cohaerent, et cernuntur suo lumine. Et Aristoteles studium ornatus circa elocutionem corruptis auditoribus, verba potius quam sensa morantibus fert acceptum. D. Paulus itaque, cui hoc in scribendo consilium fuit, ut fidem Domini nostri Iesu Christi, et vitam hac dignam persuaderet, hoc est, summam traderet sapientiam, rerum quam verborum studiosior fuit. Unde illud de se ipse testatus est: Etsi vero idiota sum sermone, non tamen scientia: 2. Cor. 11. Quanquam nec verborum negligens fuit, ut qui fieri omnibus omnia operam dederit, quo vel aliquos

eloquentiam, quod alia sit praestigiatrix, ad quam homines obstupescunt, cum videant tolli quae sunt infima, et poni sublimia, fucis haec agit, et imposturis: hanc in Paulo non reperiemus. Est altera eloquentia, quae multum valet ad dogmata propugnanda, et veritatem constantissime tuendam: et hac praeditus fuit maxime Apostolus. Quamobrem in eo haud quaquam requiremus lepôrem Isocratis, amplam sublimitatem Demosthenis, Platonis eximiam dignitatem, aut reverendam maiestatem Thucydidis: sed nudam simplicemque orationem, quae scientiam habeat summarum rerum, et robustissime confirmet quod

charitas, ἵνα ut: id est, cum fiduciam habemus in die iudicii. et 3 Ioan. Maius gaudium non habeo, ut, pro, cum audio, filios meos in veritate ambulare. Ioan. 15, In hoc glorificatus est pater, ut, id est, cum fructum multum feratis. Verum de hac quoque coniunctione adverbiascente dictum est in voce Charitas et perfectus, item in refutatione Maioris Latina. Aliqui putant Ioannem solere vocare Christum, vitam aeternam, et hoc esse ei peculiare: ut in fine 1. Ioan. Hic est verus Deus et vita aeterna. Sed proprie significat

de vera poenitentia, nihil. ominus illa adiuncta opera putaverunt irae Dei satisfacere pro admissis peccatis, et non tantûm adscripta esse, ut certius veram poenitentiam describerent. Verum de hoc toto genere non pauca infra dicentur in capite de Varia bonorum operum praedicatione. Ex hac eadem Synecdoches inscitia ortus est et ille pestilens et antiquus error, in quo et Chrysostomus fuit, quod scilicet plures essent modi consequendae remissionis peccatorum: quia alias aliis suis fructibus, vera poenitentia passim in sacris Literis descripta est cum adiuncta promissione

DE IEIUNIO, MATERIA HACTENUS PARUM liquido explicata, vera disertatio. Magna fuit omnibus temporibus superstitio et abusus ieiunii, aliarumque coniunctarum afflictionum. Hoc vero tempore praeter abusus, maximae sunt quoque de hac materia controversiae. Quare iuvante Christo statui, quam clarissime potero, et originem seu causam efficientem ieiuniorum, et tam veram quam falsam causam finalem, ad haec et ipsam ieiuniorum formam, declarare. Quo facto phrases quoque in sacris Literis de Ieiunio loquentes, intelligibiliores

veros et gravissimos dolores habuisse, de tam horrendis idololatriis, quibus Iudaei Deum offenderant. Quod ex eius precatione facillime intelligi potest. Deinde per Synecdochen simul et Catachresin significat totam crucem, atque adeo omnes calamitates et labores, quos pii homines in hac vita tolerare coguntur, vicinitate quadam significationis: quia omnia ista sunt luctus quidam. in qua significatione vox haec posita videtur Matth. 9, Cum auferetur ab eis sponsus, tunc ieiunabunt: quasi dicat, tum habebunt quod lugeant, tunc et diabolus et mundus omnes suas machinas ad eos

ieiunium invitat Ieremias reginam Ierosolymitanam cap. 13, et Moabitas cap. 48. Caeterum religiosum ieiunium appellamus, quod ad religionem ac cultum Dei pertinet. Recte autem dividi potest in Pium et Hypocriticum. Pium (de quo praecipue disputavimus tota hac tractatione) est afflictio corporis orta ex dolore animi fracti, contriti et moerentis propter admissa peccata, et Deum offensum: quam sequitur fides remissionem peccatorum postulans. Eius species esse possunt ieiunium Miraculosum, et Possibile seu naturale. Miraculosum est, quod

et tamen non ex vere fracto et contrito corde progredientes. Eius species possunt esse pene infinitae. Falsitas enim est multiplex, nos tamen tres tantum eius species faciemus, Meritorium, Ostentatorium, et Crapulosum. Meritorium ieiunium appellamus, cum eo finem fit ab Hypocritis, ut hac ipsa sola afflictione quippiam a Deo mereantur. Eiusmodi olim Iudaei ieiunarunt, Esa. 58. Et in papatu vetulae et monachi olim. Ostentatorium est, quod tantum fit ad captandam inanem gloriam, aut aliud aliquid. Cuiusmodi erant olim Pharisaeorum obscurantium suas facies, Matth. 6.

Operaeprecium tamen est cognoscere, quomodo ieiunia ex illa vera sua forma, quam adhuc tempore Apostolorum habuerunt, paulatim in hanc tantam hypocrisin et superstitionem, quae in Papatu diu summa fuit, degeneraverint. Breviter igitur, quantum fieri poterit, aliquid de hac quoque parte addamus. Primum ieiunia aliquandiu in Ecclesia per Christi ascensionem in vero usu fuerunt, id est, eiusmodi fuerunt, cuiusmodi ieiunium iam antea descriptum est. Paulatim deinde, cum et reliqua Christiana dogmata corrumperentur, totaque Religio ad externae

in die epulantur, et a carnibus abstinent, nos verô tales observationes negligimus: putant se solos religiosos esse, nos vero penitus profanos et impios. Ad haec occurrunt non paucae phrases in Bibliis de ieiunio, eiusque contrario, quae nondum satis a quoquam explicatae sunt. Spero igitur ex hac nostra disputatione et Papistis vere responderi posse, et locutiones illas Scripturae, nonnihil obscuras illustrari. DE VARIA BONORUM OPERUM in sacris Literis praedicatione. Superius in capite de Praedicatione poenitentiae,

et Scriptura saepe idem docet. Quae sententia tollit non tantum meritum, sed et omnem praesentiam necessitatemque bonorum operum ad salutem. 18 Deus ut longe benignissimus pater, etiam minimas nostras opellas aut officiola habet acceptissima, et magnifice praedicat et ornat: sicut in hac vita videmus parentes magis laudare, si dilectissimus filiolus minimum lignunculum adignem afferat, quam si servus praegrandem fascem. Qua eius benignissima gratia ad iactationem nostrorum operum ac meritorum, et extenuationem gratiae ac meriti Christi nequaquam abuti deberemus, nisi longe

condonationem, erga proximum indicatur vera conversio ac fides, aut etiam perseveratio in ea: aut contra. Non tamen clare dicitur, illam ipsam condonationem offensae, esse veram ac propriam causam condonationis divinae. Verum de varia praedicatione bonorum operum, vide supra. Vide etiam de tota hac materia Synecdochicam praedicationem poenitentiae. 37 Quaedam etiam falso inter bona opera numerantur, et alioqui multa dicta Scripturae cum detrimento gloriae Christi a gratia ad legem et bona opera trahuntur: cum illa gratuitam gratiam, non bona opera, multoque minus nostra merita

quae in specie legales aut operariae esse videntur, cum revera sunt Evangelicae aut gratiae, praedicantes gratuita beneficia Christi, unici servatoris et expiatoris nostri. Verum autem sane est, sicut et in proprio cap. notavi, quod aliquando, sicut et in aliis materiis, ita et in hac bonorum operum diserte ac expresse tribuantur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus accidentariis, atque adeo quoquo modo ad eam rem pertinentibus: ut, Christiani iudicabunt et condemnabunt mundum, quod proprie revera soli Christo convenit: piis autem aliqua impropria

Diviti respondens, causam damnationis ipsius videtur affirmare, esse eius temporariam felicitatem: et contra, salutis Lazari ipsius aerumnas: cum per illas lauticias ac delicias tantum impoenitentia Divitis: et contra, per crucem vera adoptio Lazari, aut genuina filiorum Dei nota indicetur. Hac ratione quoque pauperes dicuntur accipere suos benefactores in aeterna tabernacula, cum hoc opus sit solius patris propter meritum filii. Sic Psalmus dicit, Ira viri confitebitur tibi, seu celebrabit te: pro, erit qualiscunque occasio tuae laudis. Ita igitur de qualicunque occasione hîc et

de confessione, non ita est generale, aut tam strictae necessitatis, quin misericordia Dei eam condonare, ac ex thesauro Christi per imputationem supplere possit. Innumeri enim infantes et alii sine confessione salvantur: ut dictum est. 9 Quidam conciliator lucis ac tenebrarum, nunc hac interpretatione Maiorismum excusare molitur, Bona opera sunt necessaria ad salutem: id est, sub poena amissionis aeternae salutis tenentur omnes bona opera facere, et mala vitare. Respondeo: Posterior sententia non aequivalet priori. Nam prior cum illis adiunctis sui authoris expositionibus,

Sancti estote, sicuti et ego sanctus sum: Dilige Deum semper extoto corde, tota anima, et omnibus viribus tuis. Alter est longe inferior, qui in rerum naturam cadit, vel salutem in sanctos Dei: secundum hunc dicitur David in toto corde servisse, et fuisse vir secundum cor Dei: sed interea cum hac veste nuptiali non debet ascendere in convivium aut iudicium Dei, verum dicere cum Paulo, Nihil sum mihi conscius, sed in hoc non sum iustificatus. Cavendum igitur est omnibus modis studioso veritatis, ne dicta de ista communi perfectione aut sanctitate ad illam divinam aut caelestem

Ahrahamus coram hominibus ex operibus est iustificatus: at non coram Deo, sed tantum fide in Christum gratuitam remissionem aut imputationem ac contectionem peccatorum impetrante: Roman. 4. Cave ergo, ne humanam iustificationem in iudicium Dei afferas, neve ea Scripturae dicta, quae de hac humana iustificatione dicuntur, tu de illa summa ac divina intelligas. Et Aristoteles profitetur se de ea virtute et felicitate hominis scribere, quae hominibus contingere in hac vita possit: non de ea quae a Deo donetur. Illam priorem aut humanam iustitiam ac felicitatem docet Aristoteles

Roman. 4. Cave ergo, ne humanam iustificationem in iudicium Dei afferas, neve ea Scripturae dicta, quae de hac humana iustificatione dicuntur, tu de illa summa ac divina intelligas. Et Aristoteles profitetur se de ea virtute et felicitate hominis scribere, quae hominibus contingere in hac vita possit: non de ea quae a Deo donetur. Illam priorem aut humanam iustitiam ac felicitatem docet Aristoteles virturibus comparari posse. Nam de summa iustitia ac felicitate clare pronunciat, verisimile esse eam divinitus donari, sed se de ea non loqui. At insulsi Sophistae eius doctrinam ad

et qualicunque bona intentione. At Christus Matth. 5, illam Pharisaicam glossam aut nebulam potius obscurantem legem Dei abstergit, et ostendit multo abundantionem ac perfectiorem iustitiam a Deo flagitari, in qua etiam ipsum cor perfectissime Deo obediat. 18 Causa et illa erroris in hac materia est, quod ignorant summam corruptionem ac malitiam suae naturae, quae etiam in sanctis remanet magna ex parte. Putant igitur hominem, praesertim renatum, posse legi Dei plenissime satisfacere. At Paulus longe aliter docet, praesertim in Epistola ad Rom. 19 Denique et illa

Sic Iudaei non intelligentes cur et qua ratione Abrahamus celebretur, de suo Abraham superbiebant, Ioan. 8, eiusque paternitatem iactabant. At Christus docet, etiam ipsum Abrahamum a se opem et salutem expectasse et accepisse. 28 Ut vero maxime multa magnaque beneficia ac praemia in hac et altera vita a Deo bonis operibus tribuantur, non tamen mox necesse est eis illam ipsam primariam iustificationem aut reconciliationem cum Deo tribui, quam Scriptura proprie soli Christo eiusque passioni adscribit. Dives est Deus, cui mille modi remunerendi etiam minima nostra pietatis opera

quoties per Christum ad thronum gratiae confugimus, ibique nobis mediatoris nostri persolutionem imputari et applicari flagitamus. Huc etiam pertinet gravissima illa quaestio, quomodo per fidem iustificemur, non scilicet ita, ut postquam semel promissionibus Dei assensi sumus, perpetuo porro in hac immunda vita pro iustis habeamur: sed tantum quatenus subinde hac mendica manu fidei una cum mediatore ad thronum gratiae patris confugimus, ibique precario aliena satisfactione a gravissimis criminibus reatuque absolvi iustificarique petimus.

mediatoris nostri persolutionem imputari et applicari flagitamus. Huc etiam pertinet gravissima illa quaestio, quomodo per fidem iustificemur, non scilicet ita, ut postquam semel promissionibus Dei assensi sumus, perpetuo porro in hac immunda vita pro iustis habeamur: sed tantum quatenus subinde hac mendica manu fidei una cum mediatore ad thronum gratiae patris confugimus, ibique precario aliena satisfactione a gravissimis criminibus reatuque absolvi iustificarique petimus. Bona opera sequuntur iustificatum, non praecedunt

autem quaeso discrimen est inter istas duas locutiones, fides habens bona opera, seu fides cum habet, aut quatenus habet bona opera, et fides formata bonis operibus? Quare tum magnum Interim, tum et parva, praesertim Iuterbacense diploma, omissa phrasi, Fides formata iustificat, contenta fuêre hac impostura: Fides quae habet, aut cum habet bona opera, iustificat. 10 Multo igitur melius sensit et locutus est de bonis operibus episcopus Rufensis contra Lutherum scribens, quam Maioristae nostri hoc tempore: cuius episcopi verba haec sunt: At Lutherus hîc dicet, quod fides,

11 Tolerabilior est quidem locutio, Fides foeta bonis operibus, aut habens bona opera in potentia, iustificat, quam quod isti volunt eam semper inde ab initio habere actu ipso bona opera aut virtutes: sed tamen revera fides non est proxima causa aut mater bonorum operum, seu virtutum: verum hac demum ratione efficit illa, quod per fidem post iustificationem accipimus Spiritum sanctum, qui tum virtutes aut bonas qualitates in corde nostro generat aut plantat, nos renovans, et ad bona opera condens, quo ea

est, quam indui peccatorem nuptiali veste iustitiae Christi, per imputationem, quod splendidissimo vestimento ita contegatur nostra iniustitia, ut imputari non possit, sed necessario condonetur: seu est imputatio persolutionis Christi, quae idem est ac nostri debiti aut iniustitiae abolitio. Ex hac iustitia et iustificatione recte Paulus excludit omni tempore omnia opera, virtutes ac qualitates hominis, sive acquisitas, sive donatas: ut in Abrahamo ex tali iustificatione excludit opera ante et post circumcisionem facta, et in Galatis iam habentibus Spiritum sanctum, ipsorum opera: Item

iustior altero a filio Dei pronunciatur. Huic gratuitae iustitiae imputationis etiam alii Pharisaei et Iudaei noluerunt esse subiecti, volentes statuere proptiam iustitiam operum ac meritorum. Hac iustitia est, per fidem, iustificata peccatrix mulier prae Simone Pharisaeo: et hac peccatores, publicani et meretrices praeveniunt sanctulos operarios in regno caelorum. Hac ut servaret peccatores, venit Christus in mundum. De hac ipsa toties agitur, quoties vel promittitur vel

etiam alii Pharisaei et Iudaei noluerunt esse subiecti, volentes statuere proptiam iustitiam operum ac meritorum. Hac iustitia est, per fidem, iustificata peccatrix mulier prae Simone Pharisaeo: et hac peccatores, publicani et meretrices praeveniunt sanctulos operarios in regno caelorum. Hac ut servaret peccatores, venit Christus in mundum. De hac ipsa toties agitur, quoties vel promittitur vel petitur remissio peccatorum: quae toties per Christum, ac nomine Christi annunciatur ac

statuere proptiam iustitiam operum ac meritorum. Hac iustitia est, per fidem, iustificata peccatrix mulier prae Simone Pharisaeo: et hac peccatores, publicani et meretrices praeveniunt sanctulos operarios in regno caelorum. Hac ut servaret peccatores, venit Christus in mundum. De hac ipsa toties agitur, quoties vel promittitur vel petitur remissio peccatorum: quae toties per Christum, ac nomine Christi annunciatur ac inculcatur, tanquam illud primarium, per quod aeternam vitam consequamur. Haec est

statuere proptiam iustitiam operum ac meritorum. Hac iustitia est, per fidem, iustificata peccatrix mulier prae Simone Pharisaeo: et hac peccatores, publicani et meretrices praeveniunt sanctulos operarios in regno caelorum. Hac ut servaret peccatores, venit Christus in mundum. De hac ipsa toties agitur, quoties vel promittitur vel petitur remissio peccatorum: quae toties per Christum, ac nomine Christi annunciatur ac inculcatur, tanquam illud primarium, per quod aeternam vitam consequamur. Haec est iustitia, quae revelatur sine lege per Evangelium, et de qua dicitur, quod

iustificemur sanguine aut obedientia Christi, aut cognitione ipsius: Rom. 5. Isa. 53. Alterum forum gratiae, novae obedientiae seu approbationis et iustificationis est, cum Deus agit cum reconciliatis, aut priore illa severa iustitia, ob Christi meritum, iustificatis seu absolutis. In hac agit Deus benignissime, tanquam cum filiis, tenuia principia aut primitias mutilas obedientiae perinde in optimam partem interpretans, ac cum pater pusilli et imbecilli filioli minima officiola et benefacta amplissimis laudibus celebrat, extollit ac remunerat, perinde ac si valde perfecta et

obedientiae perinde in optimam partem interpretans, ac cum pater pusilli et imbecilli filioli minima officiola et benefacta amplissimis laudibus celebrat, extollit ac remunerat, perinde ac si valde perfecta et praeclarissime peracta catorthomata essent, nihilque eis prorsus deesset. In hac sane iustificatione aut Dei approbatione ita diligimur nos ac nostra opera in dilecto filio, ut etiam operum nostrorum crebro ratio habeatur, eaque non parum laudentur. Huc pertinet illud: Iustus est qui facit iustitiam. Et: Attendite ne faciatis iustitiam vestram coram hominibus. Huc pertinet

donans ei insuper spiritum adoptionis, per quem renovatur. Haec vero posterior perinde est, ac cum benignissimus pater cum filiolis suis indulgentissime agit, eorum vel minima initia virtutum ac bonorum operum exosculans, ac praeclarissimis tum laudibus, tum et praemiis ornans. In hac approbatione novae obedientiae non requiritur perfecta legis impletio, sicut in altera: sed ac quiescit Deus in sedulo filiorum conatu. Nec semel tantum aut raro illa prior iustificatio aut approbatio peragitur, sed subinde ad eam lege ac severa Dei iustitia nos citante, confugere

consequatur. Illam perpetuam iustificationem nos per mediatorem nostrum, fidei precatione omnibus horis mendicare iussit filius Dei, dicendo: Remitte nobis debita nostra. Nefarie igitur faciunt Papistae, qui benignitate Dei abutentes, dicta Scripturae et etiam patrum, de hac posteriore iustificatione aut approbatione agentia, trahunt ad illam priorem, atque ita utramque corrumpunt, meritum Christi horribiliter obscurant, et denique innumeras animas aeterno exitio involvunt ac submergunt. Admonitio de necessitate

tametsi etiam ferme omnium temporum Theologi: qui cum initio ex erudita Grammatica, Dialectica et Rhetorica, reliquaque Philosophia, aliquam cognitionem naturae sermonis, rationis disserendi et rerum communium percipere debuissent, ut aliquid adiumenti ad intelligendum sermonem et cogitandum in hac professione haberent, ipsam vero rei aut materiae principalis totius Theologiae institutionem solum ex sacris Literis haurire: illi contra inversoque ordine, non ancillares aut adminiculares quasquam noticias facultatesque sed ipsam principalem rerum Theologicarum scientiam ex illis suis

profundae ac vastae, syluis et dumis refertae, eoque intus tetrae et horrendae. Unde illud Psal. 23, Etiamsi ambulavero per vallem umbrae mortis, non timebo malum, quia tu mecum es. Talis plane est vallis Arsiae fluminis in mea patria, qui est Plinio terminus Italiae. Ex hac porro regionis confragositate, montositate, ac (ut ita dicam) vallositate, et praeterea tam violentibus meteoris ac subitaneis ingentibusque imbribus solitum est sequi, ut subito ingentes, terribiles et noxii satis pecoribus ac hominibus torrentes sint excitati, qui de montibus ruentes, late in

cogitur, prout alii sodales antea illi praeiverunt. Aliqui malunt calicis metaphoram a diligenti oeconomia venire: quia soliti sint etiam Iudaei, sicut et Romani, singulis ex tota familia dare certam quantitatem cibi, potus, et etiam operarum: hinc Latinae voces, Demensum et pensum. Hac metaphora et Christus ipse in deprecanda sua cruce ac passione apud patrem, usus est: ubi etiam illud verbum Transire convivale quid sonat, quasi si sedentibus in ordine convivis, cum alicui imbecilliori parcitur, et poculum ordine progrediens, pertranseat ante eum ad sequentem, ne ille id in

prophetias nasceretur, nec iure de persona eius dubitari posset. Qua de causa etiam cognomina de nomine parentum soliti sunt accipere, ut tanto diutius propagatio in omnium memoria haereret, dum semper nominato filio etiam parens aut avus est nominatus, aut etiam plures maiores ordine. Hac eadem de causa aut occasione etiam familiae habuerunt propria sepulchra, quo suos mortuos recondiderunt: qui mos multum servatur etiam in Italia, et olim in Graecia: unde ditiores familiae aut singuli etiam viri, soliti sunt sibi ac suis splendida monumenta struere, quae intus quoque lapidibus

plenam bonarum virium imaginisque Dei amissionem, vehementissime urget etiam novum Testamentum, dicens, homines esse mortuos, ut ait Dominus: Sinite ut mortui sepeliant suos mortuos, et 1 Apocal. aliquoties prima et secunda mors nominatur: et Christus dicit, mortuos audire vocem ipsius etiam in hac vita. Sic et Paulus ait, homines esse mortuos praeputio carnis. Quare ob istam totalem mortem aut interitum hominis, passim Scriptura carnem et sanguinem totumque hominem aut veterem Adamum reiicit, ut exitio debitum, et ad vitam aeternam non idoneum: vult eum simpliciter

tribuit: sed potius contra clarissime testatur, sacerdotium a Levitis in Christum translatum, perpetuo apud eum immoteque permanere. Sic vocem meriti et verbum mereri, prorsus alienam a sacris Literis in Theologiam Patres induxerunt, cum maximo damno gratuitae gratiae Christi. Hac ratione, si quis plerasque maioris momenti voces ac phrases Theologicas sacrarum Literarum, et postea Ecclesiae scriptorumque inter sese conferret, valde utilem operam navaret, tum in illustrandis rebus amplissimis ac difficillimis, tum etiam in redarguendis erroribus pontificiorum. Verum id

sibi aliunde conquirat, etc. DE VELAMINE MOSIS EIUSQUE DETRACTIONE. Doctrina de Velamine Mosis, multum lucis toti legi adferret, si aliquanto plenius exponeretur. Dicam ergo breviter de ea, ut praestantiores artifices vel hac ipsa nostra brevitate ac ruditate excitentur, ad praestandum aliquid plenius, perfectius et limatius. Neque enim scio, quod bona aliorum venia dixerim, quenquam aliquid integri ac explicati de hac re hactenus conscripsisse. Velamen Mosis, est quaedam obscuritas legis, ut eius

si aliquanto plenius exponeretur. Dicam ergo breviter de ea, ut praestantiores artifices vel hac ipsa nostra brevitate ac ruditate excitentur, ad praestandum aliquid plenius, perfectius et limatius. Neque enim scio, quod bona aliorum venia dixerim, quenquam aliquid integri ac explicati de hac re hactenus conscripsisse. Velamen Mosis, est quaedam obscuritas legis, ut eius primarius, verus ac genuinus sensus aut scopus non plene aut perspicue perspici possit. Id vero duplex est, teste Paulo. Nam non solum ipse Moses sibi imponebat velamen, agens cum populo Exod. 34, sed

non tantum externa hominis feriat et vulneret, sed etiam interna: atque adeo illum ipsum nequam veterem Adamum, in imis latebris cordis humani latitantem, apprehendat, confodiat ac iugulet. Amplificatio praeceptorum. Facit autem ille id hac circiter methodo aut sententiarum ordine (de quo et in disputatione de Iustificatione) intimam Mosis mentem clarius evolvens. Primum addit amplificationem aut explicationem thesium Decalogi, qua ostendit, tum quam late pateant istae tam breves synecdochae praeceptorum, tum et quam perfectam

Antitheseos. Quarto addit causam Antitheseos, cur homo non obediat mandato Dei, quia non possit: ut qui totus sit adeo corruptus, ut sit in eo mala mens, malus animus, et pessimum lapideumque cor, omnesque vires longe depravatissimae, a Deo aversissimae eique inimicissimae. Atque hac ratione lex ipsum originale malum omnisque mali fontem, nempe ipsum perversum cor condemnat. Origo tanti mali. Quinto addit indicationem originis tanti mali, unde tam tetra malitia hominis, aut corruptio profluxerit: nempe ex primi hominis

enim unusquisque, Quid ergo prodest tam perdito homini, ut hactenus ex lege depictus est, tam spiritualem ac impossibilem legem proponere, eique vel promittere ingentia bona, si faciat: vel minari extrema ac durissima, si non obediat? Respondet Paulus, Hic est finis, haec utilitas legis, ut hac connexione sententiarum aut cohaerentia conclusionum, veluti adamantinis quibusdam catenis, omnes sub peccatum concludat, probetque tum fructus tum arborem esse pessimam, non tantum actiones ac qualitates esse malas, sed etiam ipsam primariam substantiam, nempe animam rationalem esse imaginem

in media morte, vel potius inferno collocatum conclusumque deserit. Ubi iam alia doctrina ad eum accedit, eique tantorum malorum vera ac praesentia remedia commonstrat. Sic igitur divus Paulus Decalogum exponit, primum dicendo: Dilige Deum. 2: Dilige autem perfecte ac ex toto corde. 3: Dilige in hac aut illa re, ut eius gloriam vitae tuae praeferas. 4: Verum tu id non facies, sed contrarium potius. 5: Causa est, quia non potes, quippe qui totus sis prorsus corruptus ac perditus. 6: Corruptio autem ista tua venit ex primi hominis lapsu, propagata per procreationem. 7: Lex vero monstrat tibi

Lex vero monstrat tibi non viam iustitiae ac vitae, sicut tu errans somniabas, sed tuam iniustitiam, iram ac poenas Dei, et vicissim summam iustitiam a te severissime flagitat. Non illa te in caelum, sicut tu sperabas, sed ad ipsos inferos deducit. Hic ultimus eius finis ac usus est. Hac terribili facie detectus Moses te aspicit, ac conficit. Hoc modo detrahit Paulus laruam Mosis: eiusque, vel potius irati Dei ac iustitiae ipsius intimum sensum et iratum cor, fulmineosque oculos, in miserum peccatorem dirigit: quae ita terrent, protelant et conficiunt ipsum, ut eum

sensus totius legislationis, et in illud Erit iubetur populus respicere, quasi dicat Moses: In omnibus hisce quae nunc aguntur, aut agentur, semper tantum respicite in eum, qui Erit omnium nostrorum Mediator et liberator. Nam ille idem etiam nunc me ad vos mittit, vobiscum per me agit, vosque ex hac miserabili servitute corporis (quae illam veram ac spiritualem significat) vult clementer liberare, ac in terram promissionis reducere, olim longe maiora et meliora vobis praestiturus. Quae petra Christus eos liberabat a temporariis malis, et veluti umbratili liberatione: idem erat etiam

et promissionum eius haereditate: quam Iudaei ad carnales et circumcisos Abrahami filios: contra autem Christus et Apostoli tantum ad spirituales, id est, qui fide eum repraesentarent aut imitarentur, trahebant. Christus porro etiam altius rem tractans, et clarius pronuncians de hac quaestione Ioan. 8 dicit, non tantum (ut ita dicam) de filialitate Abrahae, sed etiam de paternitate litem esse: id est, considerandum esse non solum, quis sit germanus Abrahae filius: sed etiam, unde ipsemet Abrahamus hanc spiritualem paternitatem, iustitiam et vitam hauserit, seu quis sit

magnam prorsus rem et ingens opus inchoare Deum, nempe liberationem Israelitarum ex horrenda Aegyptiorum servitute, et constitutionem aut formationem totius religionis ac populi sui: quae liberatio et formatio proprie illam veram ac futuram liberationem pingebat et significabat, ut quaecunque in hac tantarum rerum inchoatione aguntur aut dicuntur, tanquam eximia, spiritualem liberationem adumbrantia, scituque necessaria, summa diligentia observanda sint. Deinde, quod quaerit Moses de nomine Dei, non humana quadam curiositate aut temeritate fit, alioqui Deus ei non tam

ut Samuel pro Saul me el, quae fuit propria etymologia. et variant aliquando huius vocis Iehova vocales: nam etiam in hirec solet desinere, nempe ידרה Iehovi. Dicunt quoque Grammatici, adeo vicina esse et facile mutari hirec in saegol, quod saegol in hac tertia persona futuri esse debebat, ut ideo etiam fratres vocentur. Sicut illa duo puncta hirec ac saegol fratres inter sese sunt, ita etiam cum pathah. Quod porro pathah haud difficulter in cametz transit, ut neminem parvum illud discrimen punctorum Iehova et tertiae futuri personae Iehovae

vetustiora nomina multo clarius significent: ut אל Aeloim, Schadai, etc. quae non tantum esse aliquem aliquid, aut existere, sed etiam robustum esse, et sibi et creaturis ad omnem beatitudinem sufficientem, significant. Nihil ergo novi Mosi Deus hac voce indicasset, quin potius longe ignobilius nomen pro nobiliori antea usitato assumpsisset: cum ille contra ostendit, se nunc quoddam eximium ac singulare nomen assumere velle. Postquam ergo omnino constat, vocem Iehova proprie Erit significare: nunc invocato spiritu, Dei, nos in

quoddam eximium ac singulare nomen assumere velle. Postquam ergo omnino constat, vocem Iehova proprie Erit significare: nunc invocato spiritu, Dei, nos in omnem veritatem ducente, videamus, cur id nomen Deus tunc in tam ardui negotii inchoatione assumpserit, aut quid omnino mysterii in hac voce lateat. Nam non vulgare aliquid in ea re positum esse, cum ex praecedentibus apparet, tum ex eo, quod nunc id nomen Deus ut novum ac eximium commendat, quodque id dicit debere esse suum nomen ac memoriale in omne aevum et omnes generationes: et quod id faciat initio liberationis et

totius novi populi et religionis. Primûm igitur diligenter expendatur, quod non sine ingenti causa tantopere inculcat futurum tempus: et dicit se aliquid reconditum ac eximium fore, toties ingeminans, Ero, Ero, Ero. Secundo illud etiam necessario ad veritatis in hac re inquisitionem considerandum est, quod Scriptura affirmat, illum ipsum summum angelum aut Deum cum Mose loquentem, hoc sibi nomen assumentem, et populum ex horrenda Aegyptiorum servitute liberantem, fuisse ipsummet Christum servatorem, verum Dei filium: 1. Cor. 10. Heb. 2 et 3.

qua hic agitur, nihil maius ac praeclarius, nihil etiam humano generi magis scitu necessarium esse fierive debuit, quam ut caro seu homo et liberator ac expiator humani generis fieret, reque ipsa, quod toties antea promiserat, praestaret. Hac igitur appellatione voluit populum confirmare in fide de impletione promissionum benedicti seminis. 2 Secundo, quia cum tunc populum suum ex carnali servitute liberaret, et totam religionem variis ceremoniis ac ritibus. renovaret, quae omnia prorsus (ut nulli Christiano dubium est)

tu nunc cupis scire quis ego sim, et quod sit meum verum nomen: scito, et ex hoc meo novo nomine certo cognoscito, tu et totus mundus, me ipsum verum ac viventem Deum Fore illud promissum semen, fore carnem, fore vestrum Messiam et liberatorem, sacerdotem et victimam; Ac quo sis de hac tanta re et promissione tanto certior, en accipe hoc memoriale nominis mei Iehova Erit, et laetus ac exultabundus ito ad populum Israel, et dicito: ille ipse noster expectatus et desideratus Meschias, toties patribus inde ex paradiso promissus, qui non tantum erit semen aut filius hominum, sed

ex servitute, ac vobis tum verum Dei cultum dare, tum etiam ipsam terram promissionis: et multo magis olim in plenitudine temporum vos a veris spiritualibus malis et servitute liberabit, et in vera bona aeternamque felicitatem transferet. Sic igitur priorum promissionum consonantia cum hac patefactione, pulcherrime et firmissime hanc expositionem huius mystici nominis et causae, cur id filius Dei assumserit, comprobat. 4 Non sine causa profecto filius Dei in hoc loco Exodi, hoc nomen tantopere commendat, ut dicat etiam debere esse suum memoriale, et suum nomen in omne

rerum causa seu creator esset. Quare non vere dici posset, quod huius nominis mysterium, si de solius existentiae divinae certitudine proprie intelligendum esset, eis non fuerit revelatum. Hoc enim primum initium et quasi prima litera omnis cognitionis Dei est. 8 Congruit cum hac interpretatione nominis ac explicatione Iehova, etiam ista perpetua omnium doctorum admiratio ac celebratio huius nominis, quod sit plenum mysterio, quod sit ineffabile: id est, non cuius sonus pronunciari requirat, sed cuius sacrosanctum mysterium satis explicari nequeat. Item quod per huius

Clarissime ergo ibi ipsemet filius Dei nomen suum Iehova exponit de ingentibus beneficiis, quae erat suo populo allaturus, non tam liberando eum ab illa Aegyptiorum servitute, quam a spirituali diaboli, peccati, irae Dei et mortis servitute, ac traducturus in veram promissionis terram. Hac patefactione nominis Iehova Erit, tam Evangelica audita, quod hic ipse dux sit ille, qui debebat fieri propitiator aut expiator peccatorum totius mundi, et afferre benedictionem, misericordiam et liberationem a peccatis: protinus eum vehementer orat et obsecrat, ut omnino sit ipsorum Ero, cum

sed de alia vera ac spirituali a summis spiritualibusque hostibus. Quam quidem ille potissimum praestitit cum suum Ero implevit: cum nempe Verbum caro factum est, cumque pro nobis iam olim praedictum ac promissum expiatorium sacrificium in ara crucis obtulit. 10 Consonant quoque cum hac promissione plurima alia Scripturae testimonia ut quod Hieremias cap. 23 et 33 praedicit, fore ipsum Iehova iustitiam nostram: hocque nomen Messiae fore, quo vocabitur Iehova iustitia nostra, id

est. Nam iam illud Erit impletum factumque est. Quod erat futurus ille dux iustitia nostra, hoc iam factus est nobis a Deo. Quare soli Domino omnis gloria integre debetur. Sic et Isaiae prophetia de Emanuele praedicto prorsus non sensu tantum, sed et pene ipso nomine congruit cum hac Mosis de Iehova. Nam sicut hic verus Dei filius dicit, Ego Ero illud benedictum semen: ita ibi in Isaia clarius exponens dicit, Puerum illum nasciturum, id est, benedictum semen vocatum iri Emanuel, nobiscum Deus: id est, Christus filius Dei promiserat olim se fore nobiscum, nos liberando non

religionis gloriosa instauratione, sibi a praecipuo suo opere adsumere voluisse, ut sic et ipso nomine Iehovah Erit inculcaret piis, se fore illum eorum servatorem toties divinitus humano generi promissum. Hinc forte est Latinum nomen Iovis, sicut et multa alia Hebraica vocabula in hac et aliis linguis sparsa reperiuntur. Haec potissimum digna putavi, quae de mystico Dei nomine Iehova annotarem, tanquam et certiora, et utiliora aliis. Nam plerique aut curiosa ac superstitiosa, aut certe valde humilia et inutilia de eo disserunt: quae accuratiore confutatione, ne

conquisiverit: omnia tamen sint ita frigida, manifeste vana et non verisimilia, ut cuivis etiam rudi, modo communi iudicio praedito, sermonemque intelligenti, facile Siculis gerris vaniora levioraque appareant, eoque nulla plane confutatione indigeant. Hisce curis cogitationibusque hac ratione saepius sumptis, depositisque tandem victus novis istis erga veram pietatem Osiandri iniuriis de iustificatione peccatoris, non per Christi mediatoris meritum, sed per solam substantialem divinae maiestatis iustitiam, aliisque quibus iam Ecclesia Christi flagrat, iudicavi illi homini,

saepius sumptis, depositisque tandem victus novis istis erga veram pietatem Osiandri iniuriis de iustificatione peccatoris, non per Christi mediatoris meritum, sed per solam substantialem divinae maiestatis iustitiam, aliisque quibus iam Ecclesia Christi flagrat, iudicavi illi homini, etiam in hac parte, modis omnibus resistendum esse, ne forte tacendo ego quoque pro mea parte, veluti si probarem, calcar audaciae eius ad maiores corruptelas in religionem tentandas adderem, quae ilioqui quotidie supra

At dicit Osiander, quod Deus restitisset Iudaeis, nec permisisset obtinere apud eos hanc nominis Filii sui corruptelam: cur ergo passus est ipsum eorum errorem contra Christum, quod aliquanto maius est ipso nomine: ita apud eos invalere et obtinere? Rectius ergo et in hac parte, sic Osiandro obiiciemus: Si nomen Iesus non veniret a salvando, non passus fuisset Deus hanc opinionem inde ab initio hactenus ita obtinere, ut nemo Christianus ei contradiceret, praesertim cum non de puro nomine disputatio sit, sed etiam tam diversae doctrinae in illis diversis

Postremo affert aliquot testimonia, quibus probat, Christum esse vere Deum: ut cum Angelus dicit, eum esse filium altissimi. Item, regnaturum in perpetuum. Item, quod servabit populum suum: et piorum coetus sit proprie Dei populus. Ergo cum Iesus sit vere Deus, oportet eum habere nomen Dei, hac autem esse proprie Iehova, etc. Atqui et pluribus nominibus Deus appellatur, quam hoc uno: praeterea illud nomen ratione essentiae suae semper habuit, ut id et iam imponi necesse non sit. At iam aliquod nomen quaeritur, quod ei ratione istius novae nativitatis et

Hactenus et veram etymologiam nominis Iesu probavi, et falsam istam Osiandri refutavi. Reliquum ergo esset, etiam de re a nomine significata, id est, de officio et beneficio Christi aliquid dicere, quoniam et id iam Osiander tetra corruptela contaminat et corrumpit. Verum disputatum de hac re et a nobis est in alio scripto contra Osiandrum, et ab aliis. Quare iam eam partem praeteribo, solum de sententia dicam in hoc ipso textu, hactenus tractato, existente. Dicit Angelus, ideo

τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν, sed et fortunarum omnium, vitae, famaeque discrimen ἐπὶ ἀληθείας σωτηρίᾳ adire conveniat: volui et ego, cum viderem rem non parvi momenti, ut postea indicabo, in hac quaestione verti, de eo negotio, quod in rem fore putabam, commonere. Mea est igitur sententia, Vocales, seu (ut vocant) puncta una cum consonantibus iam olim (fortasse adhuc ab ipsomet Adamo) inventa, omnesque sacrarum Literarum scriptores integre dilucideque scripsisse, non solum

ac revelavit, ille scilicet hanc tam utilem rem non commonstrasset? Quin tam industrios artifices spiritu suo ad illud externum opus imbuit, ille ad hanc multo magis necessariam rem non excitasset? Illud autem maximum est, longeque gravissimum, eiusque rei causa praecipue de hac materia volui dicere, quod si hanc hypothesin ponere diabolum Ecclesiae permiserint, nonne tota Scriptura nobis fiet omnino incerta? Nullo autem modo concedendum est, Spiritum sanctum tam obscure, minimeque explicate scriptam doctrinam de Deo tradidisse, cum quidem ob hoc ipsum scribere haec

Christi dictum perpendas, satis clare perspicies, eum id dixisse, ita ut est scripta divinitus, lataque Lex cum iodis (quod et ipsum vocale est) et apicibus, necesse est eam ratam impermutatamque in perpetuum permanere. Quod autem insuper et incertitudo maxima sacrarum Literarum ex hac diabolica hypothesi sequitur: non ńe nos vehementissime extimulare deberet, ut pro contraria sententia, tanquam pro aris ac focis, depugnaremus? Neque enim ullo modo credendum, Spiritum sanctum docendi magistrum omnium optimum tam obscure, ac omnino certitudine omni carente, sicut daemonum

multi vel sensu vel verbis saltem nimis procul recedere videntur, non sine gravi iactura discentium. Dominus autem IESUS, cuius gloriam sincere quaero, suo sancto Spiritu et protectione mihi potenter contra quosvis calumniatores assistat. Agam porro hîc (ne quis calumnietur, ut in hac ipsa sententia quidam nunc faciunt) non de actualibus peccatis, non etiam de peccato in genere, non etiam de reatu ex primo lapsu promanante: sed tantum de ipsa illa nunc in homine existente, et ex utero matris allata malitia aut pessimare, unde omnia alia mala ubertim scaturiunt: quo appareat,

esse rei describere debeat. Res igitur ipsa hîc postulat, ut ipsemet author ipsaque principalis pestis diserte nominetur, ac quasi digito coram commonstretur. quod Scriptura facit, ut postea ostendetur dilucidius. Quare sicut in aliis omnibus Theologicis quaestionibus: ita et in hac quoque nihil est ad perspiciendam genuinam veritatem utilius, quam ipsam Scripturam scrutari et audire, omissis humanis figmentis ac somniis. Dolendum enim profecto valde est, Theologos in tam absconditis mysteriis definiendis, non ipsius potius Scripturae verbis uti, in hoc et aliis articulis,

enim ex eadem materia facere vas honoratum et in honorem, ut ex vitro aut argento poculum: aut vas ignominiae, ut matulam aut situlam, ut Paulus loquitur: seu sicut ille Aegyptius rex ex eo auro fecit Deum, quod antea in peluim lavandis pedibus destinatam erat formatum. Sic igitur in hac disputatione de corruptione hominis non nego illam viliorem materiam, aut massam hominis initio conditam adhuc utcunque remansisse, tametsi valde vitiatam, sicut si in vino aut aromatibus, expirante aerea et ignea substantia, remaneret tantum terrena et aquea: sed formam substantialem, aut

peccatum, ut Lutherus urget, atque adeo quod est officina omnis peccati. Cum igitur Scriptura ipsa semper ita de originali peccato loquatur, tanquam de substantia quadam: cur ergo hoc nomine accusor, aut cur etiam quisquam reclamare audet, quasi novitas quaedam in caelestem doctrinam hac opinione invehatur? Accedit huc, quod nullis verbis perinde clare sensus verus proponi possit. Proinde non curiositate quadam aut alio pravo vitio ista verba a me usurpantur, sed ipsa evidente rei necessitate id postulante. Denique cum videamus, id tum olim in sophistarum scholis et

sentiamus, sicut passim doctores, qui definiunt, peccatum esse dictum, factum aut cogitatum contra legem Dei. Quin tu sic definias secundum hunc Psal. peccatum esse hoc totum, quod natum est ex patre et matre, antequam homo per aetatem aliquid possit dicere, facere aut cogitare. Ex hac autem ceu radice nihil boni coram Deo enasci posse, etc. En audis peccatum originale definiri a Psal. 51, teste Luthero, quod sit id totum, seu idipsum, quod natum est ex patre et matre: illam ipsam arborem malam, et denique nos nihil aliud esse quam peccatum.

vim et nativam energiam, incredulitatem seu cognatam pravitatem, qua ex veteri Adamo impellimur et rapimur ad peccandum: nempe cor ipsum pravum, et totam rationem cum omnibus etiam optimis et summis viribus suis, quibus nihil aliud possumus quam peccare: sic ut tunc facere peccatum dicamur, quando hac energia, ceu impetu quodam, toti ferimur et impellimur ad malum: neque ullum peccatum externum fit, nisi primum hac nativa vi totus homo totoque affectu ceu rotetur et transuersus auferatur ad peccandum. Hanc pravitatem cordis et propensionem nativam, hoc vitium, et hanc incredulitatem

nempe cor ipsum pravum, et totam rationem cum omnibus etiam optimis et summis viribus suis, quibus nihil aliud possumus quam peccare: sic ut tunc facere peccatum dicamur, quando hac energia, ceu impetu quodam, toti ferimur et impellimur ad malum: neque ullum peccatum externum fit, nisi primum hac nativa vi totus homo totoque affectu ceu rotetur et transuersus auferatur ad peccandum. Hanc pravitatem cordis et propensionem nativam, hoc vitium, et hanc incredulitatem ceufontem et caput omnium peccatorum respicit Scriptura et Deus, quando de Peccato loquitur. In Germanico quoque

Luth. testimonia ideo tanto pluris facienda sunt, quod in ea Praefatione ex professo vult declarare, quid nam sit aut significet peccatum, aliaeque primariae res aut voces in Scriptura sacra, quo veluti clavem ad intelligendam eam in manum Lectori porrigat: ut necesse sit eum valde diligenter de hac materia cogitasse, et harum tum vocum verissimas significationes, tum rerum definitiones aut explicationes penitus ex ipsa Scriptura desumpsisse. Hoc enim ipsum ex professo agit, ut doceat, quid haec vocabula et res Paulo sint aut valeant. Ibidem super cap. 7 asserit,

sensum carnis Rom. 8 complecti intellectum et voluntatem: et Coll. 3 dicit, imaginem incorruptam complecti intellectum, voluntatem et cor. Sic et Bucerus sensit. Inquit enim: Iam naturam nostram nondum spiritu Dei innovatam, totam carnem esse, et ceu feram indomitam, donec ab hac corruptibili conditione in incorruptibilem prorsus immutata, itaque persanata fuerit, spiritui et legi Dei semper repugnare, eoque malam esse naturaliter. Habet igitur et ipse naturam nostram, seu hanc indomitam feram, non eius accidentia, pro hoste Dei, pugnante cum Deo: et re damnata: id est,

quare visum est etiam Caluini sententiam de ea re adscribere, in quam hisce primum diebus incidi, cum iam ante biennium prorsus eodem modo meam sententiam in Appendicibus secundae editionis disputationis Vinariensis explicuissem: si forte quis magis eius autoritate moveatur. Disservi alioqui de hac re prolixe in resolutione disputationis Ienensis. Verba eius haec sunt, Ioan. 4: Noticia enim Dei, qualis nunc hominibus restat, nihil aliud est, quam horrenda idololatriae et superstitionum omnium scaturigo: iudicium in rerum delectu et discrimine partim caecum ac praeposterum, partim

nos, nihil ad nos: nec est creatus tantum ad comedendum, concoquendum cibum: non etiam proprie ad regendum pecudes aut quaerenda carnalia commoda opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut cepas, continere potest: quandoquidem praecipuam vim ac functionem non

mancipia rapuit: sed etiam ita refudit, recoxit et commutavit, aut (ut ita dicam) metamorphizavit in virum alium (ut Scriptura loquitur) sicut ipsemet inversus est. Non recte ergo in quodam scripto dicitur, oportere omnino separari substantiam hominis, in quantum illa a Deo etiam in hac corrupta natura formetur ac sustentetur, qualis ea quidem nunc est, a corruptione et depravatione, quae in substantia illa haeret: quia naturae seu substantiae autor sit Deus, peccati vero et depravationis Deus non sit author. Respondeo: Quomodo potest separari idem a seipso? Originarium illud

sensus carnis est peccatum originale: quia pugnat cum Deo, et est causa actualium peccatorum, ac damnationis. Igitur originale peccatum est substantia. Illa quoque semiphilosophica ratio, quoniam eas pluris mei adversarii faciunt, non parum ad confirmationem veritatis in hac controversia facere potest: quod peccatum in genere, aut peccata revera idem in sacris Literis significat, quod iniustitia, communi more etiam philosophorum ac literatorum loquendo. Iam constat, doctos

damnantur Manichaei, et cum veritate pugnant, quod originem corruptionis naturae non ex peccato deduxerunt, sed ex ipsa mox creatione. Dixerunt enim esse duos deos et duos creatores: alterum bonum, alterum malum: quorum alter bonam creaturam ac naturam crearit, alter malam, et inde esse peccata in hac vita. Conveniunt vero in eo ad amussim Manichaei cum istis adversariis, quod senserunt illam nativam malitiam esse quiddam separabile, et diversum a substantia hominis. Quare ne patiamur sub figmento criminis errorisque Manichaei nobis caelestem veritatem de manibus extorqueri,

sparsa, et novitas Graecae, ac praesertim Latinae linguae, ut postea dicetur. Excellit haec lingua omnes alias, cum multis aliis nominibus, tum castitate phrasium, brevitate et mirabili energia, ἐμφάσει aut significantia Sola hac primum vera religio consignata, nobisque tradita est. In qua summa bona consistunt, sive gloriam Dei, sive humani generis salutem spectes: ut merito sola haec sancta vocetur, ut in qua initio est omnis vera sanctitas comprehensa, et humano generi tradita. Illud quoque leve nequaquam

hominem ac cor eius esse malum ac perversum, esse lapideum et excidendum, ac contra novum divinitus creandum, et homini donandum. Ubi originalis sermonis vocabula accurate expensa, cum omnia sint substantialia, potenter adversarium refutant: ut propugnatorem veritatis, confutatoremque errorum hac lingua instructum esse omnino oporteat, nisi semiermis infeliciter cum hoste praeliari, et veritatem prodere meditetur. Tertio, laudatur illud poetae, quod dulcius esse ipso fonte bibantur aquae: sed sacra Theologia non solum maiori suavitate ex ipsis sacris Literis, idque suo

per quosdam non mundissimos canales transfusa esset. Nec solum ad veteris Testamenti salubriorem ac magis genuinum sensum pervestigandum lingua Hebraea conducit, sed etiam novi, quod tum in singulis vocibus, tum et in integris phrasibus, atque adeo sententiis Hebraismis est plenissimum, nec sine hac lingua ullo modo feliciter tractari potest. Quarto, ipsemet filius Dei praecipit, ut summa diligentia scrutemur sacras Literas, tantamque etiam esse ait singularum vocum atque apicum vim, ut caelum et terra sit potius casura ruituraque, quam unicum ex illis futurum irritum. Quare si

causam iustificationis ipsius, dicam tibi eam: sed inquit, Tu negas hanc mulierem esse iustam, et Deo acceptam, at ego aio esse iustificatam: quod probo ex effectu, quia diligit ardentissime. Ideo Lutherus recte vertit Denn rationali vocula, et non Darum causam efficientem indicante. Verum de hac voce ac loco in libello de Fide prolixius dictum est. Eadem ratione prava versio Psalmo 1, Non resurgent impii in iudicio, aliquibus negandae resurrectionis ansam praebuit. Sic vox Donec, Luc. 1, Non cognovit virum, donec peperit primogenitum: praebuit occasionem Heluidio disputandi contra

impediunt, ne eam perfectissime vertat: nempe primum summam brevitatem sermonis, deinde admirabilem quoque energiam aut emphasin singularum vocum: quorum utrumque feliciter, perspicue, ac illaeso sensu alia lingua efferre est perdifficile, atque adeo etiam prorsus impossibile, ut Iamblicus de hac ipsa re loquens testatur, cuius dictum antea recitavi. Non solum vero magna est brevitas aut Laconismus huius linguae, sed etiam singulae voces aliquando plenos sensus continent, quin et quasi ad plures quasdam sententias respicere videntur. Quomodo ergo tantam brevitatem simul ac emphasin

Esset enim quidem ingens eius difficultas, si quis summam quandam perfectionem sectaretur, si insuper et Chaldaeam Arabicamque adiungere, et omnes Rabinos, totumque Thalmud non tantum intelligere, verum etiam perscutari conaretur. Verum nos non eam perfectionem sectamur, ut vel loqui, vel scribere hac lingua recte possimus: multo minus, ut omnia Rabinorum commenta potius, quam commentarios pervestigemus, ac penitus exhauriamus: sed ut mediocriter ea tantum quae in solis sacris Literis legimus, intelligere possimus: quem gradum etiam in aliis linguis adipisci, non usqueadeo difficile vulgo

Lexicon in memoria nostra ad cognoscendam hanc linguam exhibeat. diligens enim collatio exemplorum similium ac dissimilium, facile nobis explicationes ac regulas suppeditabit. Ex hisce atque aliis non paucis subsidiis magna huius linguae facilitas sese discentibus offert, praesertim in hac copia optimorum librorum, eius naturam, voces ac phrases explicantium, et praeceptorum sese ad captum iuventutis, receptasque nostrarum Grammaticarum praeceptiones accommodantium, modo mediocrem diligentiam ac operam, et alicuius brevis temporis assiduitatem, rectamque rationem in ea

sit multo matre formosior. Laudat Aristoteles Homericum stylum, quod res ipsas quasi ante oculos depingat: et Socrates disputat, ea esse optima vocabula, quae ex rerum natura sint desumpta. At in hac lingua sunt plurimae voces ex intima ipsius rei natura (quod et Philo probat) desumptae: ut Levana alba, lunam significat, unde etiam Latina vox profluxisse videtur. Hama, calidum solem: nemala incisa, formicam: Samaim, ibi aquae caelum, quod caelitus pluviam decidere videmus. Aenos, afflictum

ignorantiam Dei ac omnium bonarum artium, contaminationem omnium turpitudinum et scelerum, summam egestatem et plagas cum durissimo laborum onere perferre cogamur, et ut mancipia, aut etiam brutae pecudes pro paucis obolis venundemur. Quis obsecro sanae mentis homo negare poterit, nos hac tristissima mercede pro talibus nostris factis et nefariis ausis longe dignissimos, esse qui ista plusquam divina bona, largissima caelestis patris manu in nos effusa, tam proterue impuro ore conspuamus, et adeo furenter pedibus conculcemus? Haec iam de huius sacrosanctae linguae

ἔσῃ καὶ πολυμαθής. Nec tamen ego hîc aliquam rem leviculam ago, aut hanc adhortationem tantum in praesens propono, corrogandi alliciendive auditores gratia: sed ut mihi sit in omnem posteritatem, atque adeo et in ipso extremo filii Dei iudicio, testis, quod in hac quoque parte, corruptelis ruinaeque religionis pro tenuitate virium, donorumque meorum obviam iverim. Non enim minimam, si non longe maximam calamitatem, vera pietas, ex ista ipsa Sacrorum voluminum neglectione accipiet. Quare cum ego non tantum nulla ambitione aliove pravo affectu,

conservatamque esse, ne quis eam ita frigide somnolenterque, sicut veterum poemata, aut peregrinas exoletasque aliquas leges inspiciat, tanquam nihil prorsus ad sese attinentes aut facientes. Omnes enim iis magis afficiuntur, quae ad se proprie spectare, directave esse non ignorant. Quod nos eo in hac re magis facere debemus, quod scriptura non humano, sed divino plane arbitrio, voluntate ac ordinatione in nostrum usum commodumque constituta conservataque est, et hodierna adhuc die nobis proponitur ac exponitur. Perinde ergo eam audiamus, et quasi revereamur, ac si iam verus ac vivens Deus

indicatur institutio aut informatio vitae in piis ac Deo gratis moribus, communique vita formanda, quatenus ea Deum ac veram pietatem simul concernit. Correction denique emendationem eorundem morum, vitae et actionum denotat, cum quid in transuersum a pia Deoque grata norma (ut plerunque in hac hominum fragilitate fit) declinavit. Prima ergo illa duo, nempe doctrina et redargutio, potissimûm in corde: haec posteriora in externo opere collocantur. Illa priora sunt magis theorica, haec posteriora practica: illa recta Deum, haec magis proximum respiciunt. Hisce

pestemque Synergistarum saepius factum sit. Tantum ergo unum testimonium, non quidem ipsius Dei, quae isti non adeo magnifaciunt, recitabo: sed eius hominis, cuius solum nutum sibi oraculum esse statuunt. Ita ergo is inquit in quadam oratione de laude Hebraeae linguae: Nec iudiciis profanis ab hac sententia mentes pias abduci velim, si non sumus Epicurei, sed vere statuimus, aeternam mentem architectatricem rerum, et hanc in Ecclesia patefactam esse, in eductione populi Israelitici ex Aegypto, et deinde mortuis in vitam revocatis: et voluntatem illius aeternae mentis quaerendam esse non

alicui minus recta ratione secum expendenti, absurdum videri queat. Nam saepe brevissima linea plura dogmata aut sensus suppeditat. Atque adeo una vocula recte expensa, non raro tibi maximam optimarum rerum copiam depromit: quod in declamatione de Hebraea lingua prolixius ostendi. Verum dicetur de hac re aliquid etiam postea. nam pro necessitate aut magnitudine rei impossibile est nobis nunc disserere. 7 Septimo: Celebratur illud Thucydidis ab eruditis hominibus, qui dicit de sua historia, non eam esse certamen quoddam subitum praesentis gloriae, voluptatis aut victoriae gratia

utilitas, merito nos ab illis ad hasce tanto accuratius frequentiusque legen das allicere et pertra here deberent. 9 Nono: Omnia alia scripta quantum vis eruditorum et piorum virorum cum quadam solicitudine ac trepidatione, et (ut solet dici) cum iudicio legere cogimur, aut certe hac tantum ratione legere deberemus. Semper enim profecto ibi metuendum est, ne alicubi, ubi minime putabamus, error aliquis veluti anguis in herba latitet, qui nos securos, et nil tale timentes, subito invadat, et veluti venenato quodam morsu lethaliter sauciet inficiatque. At sacras Literas

parum apte docent, sed etiam prorsus impia docent, confundentes praecipua Christianae doctrinae capita, quae summa cura ὀρθοτομεῖν oportuit. Impie ergo prorsus sentiunt, qui somniant, sacras Literas confusum quoddam chaos esse, damnantes hac blasphema opinione Spiritum sanctum, tanquam is non optimus, sed potius pessimus docendi magister sit: et non tam in omnem veritatem, quam in omnem errorem miseros mortales inducat. Haec iam volui dicere de longe gravissimis causis, cur sacrae Literae potissimum prae omnibus aliis

profecissent in Rabinos et magistros, haberent. Nec in paucis quoque frequentioribus urbibus Germaniae, praesertim Evangelicis, id receptum fuit, et adhuc hodie est, ut Theologicae lectiones ac disputationes habeantur. Magdeburgensis superintendens, ante Protestantium cladem, summam in hac re diligentiam, tum legendo publice, tum et disputando adhibuit. quin et hodierna die Hamburgae duo lectores Theologici habentur, sicut et Brunsuigae. Pontificii sane evidenti necessitate admoniti, ferme in omnibus suis reformationibus hanc legem repetierunt, ut ubique in summorum

ad aemulationem provocare deberent, ut tam pium, utilem atque adeo plane extreme necessarium morem imitaremur. Quod si quem minus movent verbi Dei testimonia, perpetuusque ac laudatissimus tum Ecclesioe Dei, tum et aliorum coetuum mos, et tantum Ecclesiarum decus ac ornamentum, quod in hac forma docendi consistit: at ille saltem eximiam utilitatem, quae semper in omnibus rebus maxime homines ad se allicere attrahereque solet, diligenter perpendat. Ut vero eo magis ingens utilitas huius quoque rationis tractandi Theologiam, etiam a iunioribus conspici queat, discrimen

ergo ipsa seu analogia musto quidem novos, veteri autem vino veteres utres flagitat. Atque hoc est quod Scriptura dicit, Deum omnia in numero, pondere ac mensura creasse: ut scilicet rerum quoquo modo inter sese coniungendarum certa proportio haberi ac servari posset. Ostendit igitur hac similitudine ipsemet Dei filius, aliis auditoribus aut discipulis aliam instituendi formandique rationem convenire. Studiosi autem iuvenes magno gaudio hanc summam commoditatem ac facilitatem, quam in discenda caelesti doctrina praerudi multitudine habent, agnoscere, et oblata

illis corruptelarum generibus Theologiae patrocinium praestantes, eiusque magistros removentes, aut promoventes. Haec necessitas ita nunc est evidenter conspicua, ut nulla dissimulatione aut tergiversatione negligi queat, nisi propalam neglectae veritatis et corruptae religionis in hac et altera vita a Deo vivente accusari velimus. Corruptelae enim, ut dixi, prorsus libere per Academias grassantur: nec ullum penitus remedium superest, quam quod Paulus Ephesinis ministris proponit, inquiens: Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus episcopos praefecit.

permansit Ecclesia, corruptoribus veritatis et divini verbi temeratoribus, aut nusquam omnino extantibus, aut etiam, si qui forte fuerant, in occultis et ab ditis hiatibus terrae delitescentibus. Ut vero et Apostolorum chorus et omnis illa aetas, quae a Domino susceperat vivae vocis auditum, de hac luce discessit: tum velut in vacuam domum, falsae doctrinae impius se error immersit, et tanquam ubi nullus iam divini census defensor existeret, nudato (ut aiunt) capite seductores corripientes arma mendacii, oppugnare Apostolicam veritatem nituntur. At nos si qui ad huc

et tanquam ubi nullus iam divini census defensor existeret, nudato (ut aiunt) capite seductores corripientes arma mendacii, oppugnare Apostolicam veritatem nituntur. At nos si qui ad huc calamitatibus Ecclesiae afficimur, et sinceram Christi veritatem curamus, laboremus ac remigemus in hac non Petri, sed Iesu Christi navicula: eamque contra tot fluctus ac difficultates, quantum omnino possumus, sursum versus ad suum portum promovere conemur: certo scientes, ipsummet Dominum nobiscum in eadem cymba ac in omnibus eius tribulationibus navigare, nostrumque laborem, ipso cui tradita

aut potius corruptionem damnat: ostendens, non eorum impias glossas, sed ipsam Scripturam sequendam esse. 6 Si ex patribus, atque adeo etiam recentioribus scriptoribus, necessariô esset petenda interpretatio Scripturae, et controversiarum diiudicatio, et non proprie ac tantum ex hac Scriptura: quid tandem fecisset, aut quomodo sui temporis controversias diremisset primitiva Ecclesia annis iam amplius 300. initio cum nulli scriptores essent, qui vel paulo plenius de plerisque capitibus religionis Christianae disservissent? Nimirum expectandum illis fuisset, donec Thomas ac

sanctos Patres et Martyres miracula faciendo et patiendo non se suave dicta ac scripta ostentasse, sibive laudem aut testimonium, quod errare nequeant, praebuisse: sed soli Christo eiusque verbo: id est, sacris Literis. Nullus unquam patrum miracula faciendo aut patiendo dixit: Hoc miraculo aut hac mea passione testor, me nihil unquam falsi scripsisse aut dixisse: sed, Testor quod hic IESUS sit unicus servator mundi, et quod solus hic liber sacrarum Literarum veram et immotam Dei religionem, sine omni

negociorum agitur, ablegant. In cuius rei testimonium quaedam eorum dicta brevissime adiiciemus. Irenaeus adversus Valentini et similium scripta lib. 2, cap. 56, Scripturis divinis niti certa et indubitata veritas est, in firma et valida petra est domum suam aedificare: hac vero derelicta, aliis niti quibusdam doctrinis, incertum effusae arenae (unde facilis eversio) est ruinam statuere. Idem inquit: Beatus qui seminat super omnem aquam, ubi bos et asinus calcat: hoc est, qui seminat super populos duntaxat sequentes Testamenti utriusque doctrinam, non

tui clamat authoritas, hoc ex ore tuo audivimus: hîc invenit consummationem omnis religio. Primum est hoc mandatum, et ultimum: hoc in libro Vitae scriptum, indeficientem et hominibus et angelis exhibet lectionem. legat hîc vivum verbum, et in mandato meditetur Christiana religio, et inveniet ex hac Scriptura omnium doctrinarum regulas promanasse, et hinc nasci et huc reverti quicquid Ecclesiastica continet disciplina, etc. Augustinus ad Vincentium: Negare non possum, nec debeo, sicut in ipsis maioribus, ita multa esse in tam multis Opusculis meis, quae possunt

esse: ac in eis excogitandis, fingendis, pingendis ac decantandis praecipuam operam sumpsisse. Atque hoc vel inprimis fecit Origenes, cui tamen linguarum cognitio a veteribus tribuitur, ut parum recte in hac parte instrumento linguarum sit usus. Quid ergo inde explicationis solidae sacrarum Literarum peti potest, ubi passim literalis textus tanquam mortua et infrugifera litera proculcatur et contemnitur, et tantum mirabiles quaedam cognitiones aut ideae Platonicae quaeruntur, et nomine spiritualis

summam in omnibus controversis dogmatibus reducendae? Quare si veritatem reperire et retinere volumus, consistamus in ista finita norma sacrarum Literarum aut verbi Dei: et non ea deserta, nos, Religionisque controversias in abyslum Patrum praecipitemus. 24 Iudaeorum profecto hac ratione conditio multo melior fuerit, eorumque religio certior erit quam Christianorum, si ista adversariorum norma valebit. Nam ipsi, praeter vetus Testamentum, habent suam Patrum traditionum normam (quam

Servetum, Schuvenckfeldium, Osiandrum. Qui si omnes excluderentur, relinqueretur iudicium de gravissimis causis Ecclesiae in manu ac potestate indoctiorum, frigidorum, aut etiam malorum, canum mutorum et hypocritarum. Unde porro manifestus interitus expectandus veritati esset. Nono, in hac cognitione nequaquam valeant illae iuridicae regulae, Iura vigilantibus subveniunt: et, Iudex debet tantum iudicare secundum dicta et allegata. Non enim aequum est, somnolentiam, vel donorum tenuitatem illorum, qui causas religionis agunt in Christiana synodo, veritati detimento esse.

ideo liceat quoque vivos testes citare, quibus de talibus actionibus aut rebus certo constet, etiamsi in medio iudicum sedeant, aut alioqui aliorum subditi ministrive sint: idque eis fraudi nequaquam apud suos principes esse debeat. Decimoquinto, si rei errorum, causas suas in hac synodo pertinaciter tueri volent, ac convicti fuerint, expectent etiam censuras Ecclesiae usitatas. Sed si ultro cedere et una nobiscum errores et scripta eos continentia diserte ac publice damnare volent, contenti sane esse volumus, ut eorum personis amnistia concedatur, nec diserte revocare

verbum afferentibus magis credendum sit, quam aliis omnibus sicut id protestantes status in recusatione Tridentinae synodi copiose declararunt, et olim in Nicena synodo, S. Paphnutio pro coniugio sacerdotum dicente, pie factum est. Recitabimus hic etiam memorabilia verba praedictae recusationis hac de re. Dann in einem Christenlichen Concilio soll Christus und sein heiliges wort allein vocem decisiuam haben / das ist / alle ding nach dem wort Gottes und der heiligen Schrift / und gar nicht is nach menschlichen und Baepstlichen satzungen oder guetbedenken so dem Wort Gottes

in omnem posteritatem. Decimonono, de fine scopôve synodi supra in prima quaestione dictum est. Id igitur ipsum iam in exitu synodi, summa fide ac diligentia praestetur: ut scilicet veritas in hac synodo quaesita ac explicata, veluti argentum septies repurgatum, et ab omnibus scoriis mundatum, aut veluti lumen accensum, in illustri loco ponatur, totique Ecclesiae Dei publico decreto commendetur. Et contra errores, tanquam immundae quaedam scoriae, aut potius venenatae feces ac fermenta

erit accurate exploranda, probanda aut confutanda. Nam in aliquibus explicationibus aliquando minus periculose adhibetur. 33 Verborum ornatus et figurarum splendor, et totius styli polities ac fulgor, ipsa denique pronunciatio ac gestus, qua nihil est inanius ac levius, adeo multum in hac corrupta natura possunt, ut soli pronunciatione Demosthenes summus Oratorum non inmmerito primas, secundas ac tertias partes tribuerit. Hisce armis, sicut et aliis naturae et ingenii dotibus, plerunque sunt instructiores seductores, quam synceri doctores. Sicut et Paulus facundia adversariorum

praesentibus Religionis controversiis, omnibus considerandam in hoc scripto proponemus. Quam vero id multipliciter, foede, et penitus blaspheme faciant, postea ex ipsorum scriptis liquido monstrabitur. Nunc (ut in Praefatione) pauca quaedam tantum per antithesin monemus, ut rectius Lector de tota hac re iudicare possit. 1 Clamant illi, Scripturam esse obscuram et ambiguam, ex qua certa et perspicua sententia de controversiis sumi nequeat: eoque aliam quandam magis perspicuam institutionem quaerendam esse. Quod cum singulari contumelia ac horrenda blasphemia ab eis fit. Ea enim

doctrinae seducere possent. At contra Antichristus, ipsiusque mancipia, et eorum pater satan, ob hoc ipsum istud Dei verbum extenuant, et contemptibile reddere sedulo conantur, ut eo spreto, homines illorum placita et inventa, somniaque et errores audiant ac sequantur, possintque illi eis hac occasione quidlibet pro vera Religione colendum adorandumque obtrudere. 9 Quis omnium monarcharum, regum aut principum, vel etiam infirmorum homuncionum, patiatur sua dicta aut edicta ab ullo suo servulo, aut etiam alio homine negligi aut contemni, nedum inverti ac perverti? Quis

sancto regitur: ita et nunc, Rem autem tam claram ab ecclesia definitam expressamque rursus ecclesia propria authoritate mutavit. Ecce potestas ecclesiae magna est supra Scripturam. Alia etiam eiusdem verba sunt quam plurima, quae possumus adducere exempla, sed haec sufficiant, adiecta hac eius conclusione: Igitur authoritas (nota bene) ecclesiae seu sanctae synodi praeferenda est Scripturis. Quomodo ergo dicunt? Nolumus alium iudicem in concilio, praeter verbum Dei, quorsum tendunt haec verba? En habes Christiane lector, ex authentico et ipsi Papae dedicato libro,

Anno scilicet a Christi natali die centesimo quinquagesimo: Si qua, inquit, disceptatio oriatur, oportet ad antiquissimas recurrere Ecclesias, in quibus Apostoli conversati sunt. et ab eis de praesenti quaestione statuere, quod certum est. (Aliud est de alia recenti memoria dicere, aliud de hac tanta vetustate.) Quid enim, si neque Apostoli Scripturas reliquissent nobis? nonne oportebat ordinem traditionis sequi, quem tradiderunt ii, quibus comittebant Ecclesias? Ex quibus profecto verbis satis perspicue constat, Patres, quomodo dissidia, optimatum et sacrorum virorum

Sciebat quoque. Christum non membranulas, non macrocolla, non chartulas, non scriptiones, non literarum monumenta: sed exempla, sed praecepta, sed instituta, sed mandata, sed consulta discipulis suis dedisse et reliquisse: ut vel ob id apud posteros testatum relinqueret, quid ipse magister omnium hac de re non obscure sentiret: nempe quod potius consultis, mandatis, institutis, praeceptis atque exemplis, quam literarum monumentis, quam scriptionibus, quam chartulis, quam macrocollis, quam membranulis standum erat. (O' blasphemum os, Deus te increpet.) Sciebat item, traditiones

crassis senibus, stultis vetulis, Epicureique sensus hominibus, quae vix fidei rudimenta tenent. An putant (obsecro) isti, Prophetarum oracula faciliora, aut indigniora esse, quam Sibyllinarum folia? aut casu quodam Prophetas tot involucris suas sententias obvoluisse? Non certe: sed divina hac procurante dispositione, ut nisi spiritualis homo et exercitatus, ad earum intelligentiam possit pervenire: et ne sacra et divina doctrina ab indignis et carnalibus hominibus profanaretur aut conculcaretur. Videor mihi tandem audire iam succensentem Erasmianum quempiam, nostramque,

Prophetas et Ecclesiae doctores: ab illis discant quae sibi necessaria sunt. Scriptura sacra lux est, fatemur: sed non omnibus comprehensa, sed paulatim ostendenda possessio est totius Ecclesiae, non cuius libet privati: in quo certe non parum hallucinatus est Erasmus, et quotquot eum in hac parte se quuti sunt. Non omnia quae in Scriptura continentur, conveniunt singulis personis. Nec diffitentur, ad omnia membra Ecclesiae, cum scribebat Paulus Epistolas suas, direxisse: non tamen voluit (nota, Paulus suis Epistolis aenigmata proposuit) ut quilibet per se ipsum

illud perpetuo urgens ac inculcans, ex Scripturis sumi ac defendi omnes omnium haereticorum errores. Quare nullo modo esse permittendum adversariis, ut contra eos ex Scriptura disputent aut pugnent. In cuius rei testimonium unum locum ex plurimis proferam, in quo alterius cuiusdam sententiam de hac re citans comprobat: quem textum adverbum nihil meum interserendo, ne quis erret, adscribam. Semper frequens in ore haereticorum fuit: Quaerite, et invenietis: Scrutamini Scripturas. Ac hortatur fideles, ut finem tamen aliquem esse quaerendi velint, simul fidem exercitationi

de Scripturis suadent. (Aliunde scilicet suadere possent, de rebus fidei, nisi ex literis fidei.) Venimus igitur ad propositum. Huc enim dirigebamus, et hoc praestruebamus ad locutionis praefationem, ut iam hîc de eo congrediamur, de quo adversarii provocant. Scripturas obtendunt, et hac sua audacia maxime quosdam movent: in ipso verô congressu firmos quidem fatigant, infirmos capiunt, medios cum scrupulo dimittunt. Mox docet, Quid contra eos, quando Scripturas obtendunt, faciendum sit. Hunc igitur, inquit, potissimum gradum obstruimus non admittendi eos ad ullam de

disputando in synodo servari, nihil taleimpetrare potuerunt. Est autem in Basiliensi concilio haec norma aut regula decreta. Lex divina, praxis Christi, Apostolica et Ecclesiae, una cum Conciliis et doctoribus, fundantibus se veraciter in eadem, pro verissimo et indifferente iudice, in hac Basiliensi synodo admittantur. In qua norma, omnia ad Scripturam referri audimus: sed patres conciliaque tantum eatenus admitti, quatenus se in sacris Literis veraciter fundent. At isti Tridentini patres aut fratres, reiecta illa, hanc sibi commodiorem confinxerunt. cuius

sancti contra institutionem filii Dei. Undeautem vel sibi vel aliis probabunt, id ipsorum decretum venire a Spiritu sancto? At nos contra liquido monstrare possumus, id proficisci a spiritu satanae: huius enim proprium est, evertere institutionem Christi, non Spiritus sancti. Quid Spiritus sanctus hac de re sentiat, satis in sacris Literis et a se inspiratis literis scripsit: Bibite ex hoc omnes. et id etiam de laicis exposuit 1 Cor. 11. Dicunt se sequi Ecclesiam. O' nefas. Unde probabunt, veram Christi Ecclesiam unquam communionem sub una tantum specie probasse? Num quicquid

utilitati, seu ipsorum sacramentorum venerationi, pro rerum, temporum et locorum varietate magis expedire iudicaret. Id autem Apostolus non obscure visus est innuisse, cum ait 1 Cor. 4: Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et dispensatores mysteriorum Dei. Atque ipsum quidem hac potestate usum esse satis constat, cum in multis aliis, tum et in hoc ipso sacramento, cum ordinatis nonnullis circa eius usum, Caetera (inquit 1 Cor. 11. ) cum venero, disponam. Contra vero haec sola potestas perpetuo Ecclesiae in sacramentis, verbo ac ordinationibus Christi fuit,

ac Paulo praedicta abominatio, in loco sancto stans, nempe magnus ille Antichristus, sese in templo Dei collocans, supra Deum ipsum efferens, omnibusque colendum et adorandum obtrudens: nunc certe ex eius nona sessione dubitare desinet, si vel micam pietatis, aut saltem sani cerebri habet. Nam in hac sessione, per suum illud conciliabulum, duo ingentia signa aut notas, ac veluti diabolica cornua suae Luciferianae superbiae exerit, dum et communionem sub utraque specie, quam hactenus ut extremam impietatem, horrendis execrationibus et anathematismis, ac insuper ferro ac igni persequutus est,

communionem tantum sub una specie, etiam piam, probam ac sanctam esse: necesse erit, tales cum Deo, tota rerum natura, et secum quoque pugnare, Nam Deus vult non solum, ut tantum ipsum eiusque dogmata agnoscamus, recipiamus, et observemus: sed etiam ut omnes alios deos, diversasque ab hac sua Religione ac doctrina sententias ac cultus, in omibus eius partibus fugiamus, detestemur ac execremur. sicut luculenter per suum selectum organon clamat: Si quis aliud Evangelion docuerit, anathema sit. Vult, inquam, ille, non tantum affirmativam, sed et negativam fidei nostrae sententiam

sanctis Angelis, Ecclesia, ac toto mundo abnegare, damnare, et horribiliter anathematizare ac detestari. In quo uno est totum mare peccatorum, et extrema ac horribilissima blasphemia viventis Dei, qui istam Religionem ordinavit, ac severissime toti humano generi commendavit. 8 Octavo, hac ratione tales damnabunt omnes recte sentientes doctores et coetus huius temporis, imo et totam viventis Dei Ecclesiam, inde a Christo, vel potius a condito mundo. 9 Nono, facient se participes omnium ineffabilium peccatorum et abominationum Antichristi, eique addictorum, omnium

tenebris errat, ac varia temere et stulte divinat. 10 Moses sacra Scriptura monstrat verum finem bonorum, et verum officium hominis a Philosophia frustra quaesitum, aut divinatum potius, tam longo tempore, et tantorum virorum summa industria, unde infinitae sunt eius opiniones de hac ipsa re, et pleraeque propalam absurdae. 11 Ipse etiam monstrat veram societatem aut coniunctionem et disiunctionem hominis cum Deo, id est, iustificationem et vitam, ac contra iniustitiam et mortem, quam Philosophia prorsus ignorat, tantum de temporaria beatitudine agens, fermeque

ac operibus nulla prorsus scientia aliquid certi ac explicati habet, praeter solam Christianam doctrinam. 37 Quicunque huic doctrinae contradicunt, affectibus suis tantum sine ratione ulla obsequuntur: aut saltem non satis diiudicant aut exigunt rationem veritatis et falsitatis in hac et aliis Religionibus. Atque hinc omnis error oritur. 38 Cum religionem praescribere sit solius Dei, oportet eam doctrinam esse veram, quae Deum suum autorem profitetur. Solus enim Deus sua caelestia mysteria pernovit: solus etiam omnis veritatis, praesertim summae, fons est. At

totius Religionis colligitur: nam in aliis Religionibus omnibus contrarium apparet. Sicut enim novum veteri lumen affert, ita contra vetus novi origo et fundamentum est. 47 Aliae omnes Religiones nec sibi consentiunt, nec experientiae, nec ipsi etiam rationi. Contrarium manifeste in hac apparet, quae et sibiipsi consentit, et universali experientiae, et rationi humanae, ut postea ostendetur. 48 Nulla religio gentilis aut quaecunque tandem est, praeter hanc nostram, potest saltem verisimilibus argumentis demonstrari, quod vera et divina sit: certumque est, qui illis

ita eveniant. Multa quidem divinant de immortalitate animae: sed nihil certi constanterque dicunt, multo minus sciunt, quis post mortem tandem hominis status futurus sit. 56 Experientia probat pleraque in sacris Literis tradita: ut sunt poenae impiorum, sceleratorum, persequutorum in hac vita: crux, afflictio, et totus cursus Ecclesiae: Antichristi adventus, quem ita depingit, ut dubitare non possit, vel Papam Antichristum esse, vel huic Scripturarum prophetiae ipsum eventum respondere: item liberatio piorum: vitia, quae propagationem et instaurationem Evangelii comitantur, ut

pereuntibus velatum est 258 5. Deus erat reconcilians mundum 161 Neminem novi 184 7. Estis in corde nostro 228 10. Hoc autem oro, ne cum praesens adero, etc. 191 11. Quod loquor, non loquor secundum Deum, sed quasi in stultitia in hac substantia gloriae 265 Quod si etiam sim rudis sermone, sed certe non cognitione 291 Sustinetis si qui vos exedit 188 12. Cum infirmus sum, tum potens sum. 163 De tali homine gloriabor, de me non gloriabor 206

368 369 ex Peccato originali omnia alia mala ubertim scaturire 367. 368 peccatorum expiationes quot Iesuitae ponant 318. expiationem ubi Moses quaesiverit 351. 352. missionis pictura 354 peccata expiare, solius Meschiae proprium opus 350. in hac vita unde Manichaei esse dixerint 381. 382 peccata iuventutis 385. 386 peccata quatenus eleemosyna redimantur 322 pedum lotionem scripturam maximopere probare 311 Pelagiani redarguti 65 Pelagianorum de peccato

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report