Your search found 2889 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1231-1636:

Aristotele, et corrupta philosophia, corruptioreque Grammatica, coacta sint: ut perversis vocabulorum significationibus, vere totus ille Dei liber, istorum culpa male sanam formam sermonis habuerit. Est vero istud malum in hoc libro et lingua tanto et proclivius et nocentius quam in aliis, cum ob multas alias causas, tum etiam ob illam eius proprietatem, de qua Iamblichus Platonicus percommode hisce verbis pronunciat: Οὐδὲ γὰρ παντως τὴν αὐτην δια σώζει διάνοιαν μεθερμηνευόμενα τὰ

totas sententias, varias Regulas, ac etiam integros Tractatus proponendo, disputavi. Grandis sane, ac cum primis ardua mihi haec materia fuit, ut quae cum per sese sit difficilima, tum etiam a nullo hactenus vel mediocri diligentia tractata. In priori quidem parte non parum sum ab aliis adiutus, qui vel in Commentationibus, aut etiam Annotationibus suis, vetus aut novum Testamentum illustrarunt: vel phrases quoque Biblicas collegerunt, tractaruntque. At hic non perinde habui, quos vel ut duces sequerer, vel saltem ut adiutores consiliariosque consulerem, eorumque ope

Christiana, cap. 29. hisce verbis testatur: Sciant, inquit, literati, modis omnibus locutioni, quos Grammatici Graeco nomine Tropos vocant, authores nostros usos fuisse: et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare vel credere, qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen Tropos qui noverunt, agnoscunt in literis Sanctis: eorumque scientia, ad eas intelligendas, aliquantum adiuvantur. Sed hic eos ignaris tradere non decet, ne artem Grammaticam docere videamur. Extra sane ut discantur admoneo: quamvis iam superius id admonuerim, in

speciem quandam ac genus convenientium proprietatum gignere solent: quod postea regula generali exprimi, proponique potest, ac solet. ¶ In hac itaque Parte primum proposui copiosum tractatum de ratione vacandi Sacris literis, earumque genuinam sententiam feliciter scrutandi, ac aliis proponendi. Neque enim profecto feliciter in hoc tam vario opere, tamque innumeris mysteriorum adytibus quisquam versabitur, sine huiusmodi aliquo quasi Theseo filo. Secundo, adscripsi multas Regulas Patrum de lectione Sacrarum literarum, deque variis earum proprietatibus ac modis

vicem praebere poterit. In quo quidem studiosae iuventuti et tenuioribus pastoribus gratificari voluimus, qui librorum copia destituuntur, nec Biblia cum indicibus comparare facile queunt: nec etiam omnia Scripturae loca, quae legerunt, meminisse subito possunt. Illi igitur hic, una cum aliis commodis ad studium Theologiae organis, etiam hoc Indicis instrumento recte uti fruique poterunt. Sunt vero haec omnia quae hactenus a me commemorata sunt, ita tractata et comparata, ut non minus possint imperitis Hebraeae linguae esse utilia, quam peritis. Omnibus enim, quoad

plane pertinacissime adversarii, multiplicibusque rationibus ac persecutionibus, omnes commodas versiones, editiones et illustrationes huius sacri codicis impedire conati sunt: quod abunde vel sola Apologia Roberti Stephani, bene cum de studiis Theologicis, tum etiam de aliis bonis literis meriti viri, contra Theologosophistas testatur. Caeterum in ea ipsa Apologia memorabilis plane vox cuiusdam primarii magistri Sorbonistae refertur, qui publice legens, et contra Scripturam declamitans, dixerit: Per Deum S. ego habui plusquam quinquaginta annos, quod

unicum Dei agnum, peccata mundi auferentem monstrant, ac ad eum solum peccatores, salutis quaerendae causa, ablegant: ibi eosdem isti ministri Antichristi, contra a Christo, ad sua bella opera meritaque, aut etiam ad homines mortuos retrahunt: non aliter facientes quam si soli, lunae, aut etiam aliis fulgentioribus stellis densissimam nubem inducerent: probe scientes, quod obscuratis et obnubilatis illis primariis luminaribus, reliquum totum quasi caelum Scripturae ultro sit futurum obscurum, nec deducturum nos ad Christum, unicum totius mundi solem, et sacrae Scripturae scopum.

Quod ad me attinet, semper ius ac normam verbi Dei, et non violentiam, audaciam, aut denique somnia opinionesque humanas, in Ecclesia Dei valere ac vigere cupivi: semper contra errores, cum Augustana confessione et verbo Dei pugnantes, sedulo luctatus sum: semper etiam me, una cum multis aliis veritatis confessoribus obtuli, tum privatim, tum etiam publicis scriptis, ad legitimam cognitionem Ecclesiae Christi, tum in doctrina, tum etiam in moribus, humiliter Synodum postulans. Quae uti aliquando tandem pie legitimeque cogatur, utque de multiplicibus corruptelis cognoscatur, non tam

revolvere Sacra,
Sudabit frustra, proficietque nihil.
Quin etiam caeco dubitans errore feretur,
Et vera cedet devius ipse via.
Contigit hoc linguae sine cognitione Sophistis,
Quos error varius per loca caeca tulit.
Huc igitur quicunque aliis caelestia praefers
Commoda, qui Christi dogmata scire studes:
Huc age, non fallet certe tua vota quod optas:
Hunc lege, et assidue volve revolve Librum.
Tu vero certissima clavis Olympi,
Ianua tu demum es, tu via, vita, salus.
Tu

Christum pro Iudice ac legislatore tenere, et innumeros alios Servatores resque salvantes habere. Sanctiss. Papam adorare: sanctos, statuas et reliquias, et deum Maozim auro argentoque colere, operibus, missis, indulgentiis, et aliis nugis velle salvari: cum Satana, cruce, aqua, cera, et similibus pugnare. Opera supererogationis: potestas plenaria; scrinium vectoris, vectris Poit. indulgentiae, Misse, Sanctorum merite, Intercessio, et Relquiae, Benedictio apostolica et

Peccator contritus et damnatus. Securi omnis generis. Peccator credens. Increduli. Aristoteles de Synthesi inquit: Si quis sane res nascentes et crescentes inde ab initio spectaret, sicut in aliis omnibus, ita et in hisce, optime eas perspiceret. II. METHODUS ANALYTICA THEOLOGIAE. Deus est primum elementum, fons et principium Syntheticum Theologiae, in quod ultimum Analysis haec resolvitur, aut desinit. Deus

iniustitiae, severissimae iustitiae Dei, et Spiritu. Quae oritur ex Aristoteles de Analysi inquit: Perspicuum vero erit quod tractatur, iis qui id secundum praeeuntem eis methodon contemplabuntur. Sicut enim in aliis, ita et hic compositum dividere ac resolvere oportet, donec tandem ad simplicia perveniatur. Eae enim sunt minimae ac simplicissimae totius rei partes. III. DEFINITIVA METHODUS THEOLOGIAE.

ad Pontifices, eorumque Concilia ac decreta, tanquam certissimos, errori non obnoxios, ac irrefragabiles interpretes, qui quasi praetoria quadam potestate eas interpretari possint, confugere oporteat: sed quod nostra culpa non ubique ita apertus nobis eius sermo ac sensus videtur, ut in multis aliis scriptoribus. Quae non eo a me dicuntur, ut vel impiis calumniandi Sacras literas occasio detur, vel quisquam ab earum studio absterreatur: sed contra, ut tanto magis diligentia lectorum excitetur, utque observatis hisce difficultatibus, tanto exactius postea remedia quae proponam,

de quibus mox dicam, praecipue autem nostra eius imperitia. Est vero sermo nota aut imago rerum, et veluti quaedam perspicilla, per quae res ipsas intuemur. Quare si sermo sit vel per se, vel nobis obscurus, difficulter ex eo res ipsas cognoscimus. 4 Aliarum gentium sermo semper aliis est difficilis: quod experientia docet, idque etiam in vulgaribus inguis, in quibus multi multos annos versantur perpetuo colloquendo, legendo, scribendo, et subinde peritos percunctando. 5 Vetustus sermo recentioribus obscurus est. Romani linteos libros et annales Pontificum vix

6 Stylus connexus et pendens, facit non raro ignorari principium et finem. Proprium hoc genus ita commodi fuit veteribus praesertim, teste Aristotele Rhetor. 3. Quod fit, cum oratio non prius finitur, quam ipsae materiae, sed semper alia ex aliis pendent: cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum scriptorum, praesertim autem Novi et Veteris testamenti (cum tanquam

Multus est in similitudinibus, allegoriis, typis, interrogationibus, hypotyposibus, prosopopoeiis, et similibus Schematibus, quae non quivis non praemonitus intelligere ac decernere potest. 9 Habet multos ac varios tropos, eisque plurimum utitur: quorum non pauci sunt inusitatiores aliis linguis, praesertim quod ad singula exempla. nam generum alia ratio est, cum ad eadem nomina omnium linguarum tropi aut figurae possint redigi. 10 Hebraei continuatos saepe tropos vel eiusdem generis, ut metaphoras: vel diversi generis, ut metaphoras, metonymias, synechdochas,

Nec raro accidit, ut etiam diligens lector terque quaterque recurrat ad initium, et conetur observare seriem sensuum, nec tamen facile possit ob istas difficultates. 17 Defectus librorum obstat, ut unius verbi aut phrasis obscurioris usus aliunde agnosci aut illustrari non possit. In aliis linguis, ut Graeca ac Latina, ob librorum copiam multae locutiones et loca autorum, quae ex ipsis intelligi exponique non possent, ex aliis illustrantur. 18 Brevis est Scriptura verbis et sententiis. unde accidit illud Horatianum, Brevis esse laboro, Obscurus fio. Quod

ob istas difficultates. 17 Defectus librorum obstat, ut unius verbi aut phrasis obscurioris usus aliunde agnosci aut illustrari non possit. In aliis linguis, ut Graeca ac Latina, ob librorum copiam multae locutiones et loca autorum, quae ex ipsis intelligi exponique non possent, ex aliis illustrantur. 18 Brevis est Scriptura verbis et sententiis. unde accidit illud Horatianum, Brevis esse laboro, Obscurus fio. Quod incommodi brevitas in omnibus linguis parit. 19 Contrahit plures sententias aut sensus, resve procul dissitas in unam

stylo, aliisque Regulis ostendam. 20 Multa item sunt subintelligenda: valde enim concisus est hic sermo, ut in Eclipsi multis exemplis ostendam. 21 Modorum verbi et coniunctionum apte eos connectentium defectus, plurimas obscuritates pariunt. Sic et Casuum defectus: quod ex aliis linguis non difficile est coniicere. Nam Articuli in hoc sermone parum feliciter Casus discriminant: quando quidem iidem saepe pluribus Casibus serviunt. 22 Defectus compositorum verborum, ut simplicibus pro compositis uti cogantur, non raro obscurat locutiones: quod cuivis in

quidem iidem saepe pluribus Casibus serviunt. 22 Defectus compositorum verborum, ut simplicibus pro compositis uti cogantur, non raro obscurat locutiones: quod cuivis in promptu est coniicere. 23 Aliquando singulae voces sententias integras exprimunt, quae quasi obiter aliis adglutinantur: qua brevitas, et quasi peregrinitas, imperito et somnolento lectori facilime imponit. 24 De una sententia interdum ut de duabus agit: et contra de duabus diversis, ut de una: ut alibi in hac parte, propria Regula ostendam. 25 Saepe sermo nimium oneratur

variat: sed etiam crebro tum abundant, tum desunt, tum denique non suo loco collocantur. 29 Tota connexio sermonis Latinis auribus durior est. Neque enim ita in hoc vel verba vel sententiae inter se molliter concinneque connexae aut conferruminatae sunt, ut in multis aliis Scriptoribus: sed confragoso, fluctuoso et vorticoso quodam impetu interdum ruunt: qua in re Sacris literis nonnihil similes sunt Thucydides et Salustius. 30 Orationis constructio interdum non continuatur, sed in medio cursu mutatur, ut aliter exeat quam incoepit. Act. 7, Moyses

aut septem sapientum sententiae, cuiusmodi sunt etiam Proverbia Salomonis: et contra, cum res aut materiae perpetuo orationis filo plene ac perspicuo ordine exponuntur. Nam in hac tractatione omnia sunt clariora, cum ob ordinem, tum ob integram rerum expositionem, dum aliae partes aut sententiae aliis plurimum perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum videtur materias ex professo tractare, tamen ferre mixtum quiddam est ex isto duplici scribendi genere. 35 Dubium vero est, cur Scripturam sic quasi sententiatim et concisim in quibusdam partibus

mala culpae et poenae hominum propositis divinitus, confecta est. Nec caret sane haec res aut methodus gravissimis causis: sed tamen simul aliquid obscuritatis parit imperitioribus. Dicetur autem de ea postea. 36 Saepe propositio obscure ponitur, idque aliquando unico verbo aliis adglutinata: ut in Cap. de Ordine sententiarum dicetur. 17 Omittitur interdum materia proposita, et ad aliud, indeque porro ad aliud fit digressio, donec tandem ad prius illud revertatur oratio. Quae digressionum consuetudo in Cap. de Ordine sententiarum

prolixius explicabitur. 38 Ex alio in aiud fit non raro progressio tum subita, tum obscura: atque ad ea incommoda declaranda, propriam Regulam suo loco adscribam. 39 Argumenta aut rationes non semper perspicue distinguuntur: aliquando miscentur vel inter se, vel cum aliis rebus adiunctis. 40 Ignoratae, aut non satis, suoque loco expensae, negociorum conditiones et circumstantiae, in quas subinde Apostoli ac Prophetae in dicendo respiciunt, causae sunt obscuritatum. Aut enim errores ac seductores, aut auditorum animi, aut scandala aliqua et

quod imperfectum est: in quo nos nunc perinde acquiescere debemus, ut foetus in utero materno divinitus conclusus sua sorte contentus est, etiamsi fulgentissimum solem non cernat. Remedia. Hisce quasi remoris et incommodis salutaria remedia quaerere, et aliis quoque communicare. et pium et utile fuerit. Quod in toto hoc opere sedulo a me fiet, sicut et ab aliis illustrandi Sacri sermonis studiosis scriptoribus factum est. Neque enim hae difficultates, piis praesertim, insuperabiles prorsus sunt. Proposuit enim ille benignissimus caelestis pater

conclusus sua sorte contentus est, etiamsi fulgentissimum solem non cernat. Remedia. Hisce quasi remoris et incommodis salutaria remedia quaerere, et aliis quoque communicare. et pium et utile fuerit. Quod in toto hoc opere sedulo a me fiet, sicut et ab aliis illustrandi Sacri sermonis studiosis scriptoribus factum est. Neque enim hae difficultates, piis praesertim, insuperabiles prorsus sunt. Proposuit enim ille benignissimus caelestis pater multa salutaria horum impedimentorum remedia. Sit igitur primum remedium, primoque loco et

omnia obstacula ac difficultates ipsius aut complanare, aut etiam amoliri, eumque perspicuum piis lectoribus reddere. Hic enim ferme primarius fons est difficultatis Sacrarum literarum, quod propemodum nunquam theologi summa diligentia in id incubuerunt, ut perfectius vel cognoscerent ipsi, vel aliis explicarent, ipsum Sacrum sermonem ac textum: contenti de rebus potius ipsis factu quod facilius est, disserere. Quartum remedium sit, assidua meditatio ac studium legis divinae. nam Labor omnia vincit improbus: et nihil est difficile volenti. Quare et unicus praeceptor noster

remedium sit, ardens oratio. Quicquid enim petierimus, impetrabimus, et Dominus tandem opportune pulsanti misericorditer clausa aperiet: et obscura, accensa sui Spiritus lucerna, nobis manu sua ductis, illustrabit et monstrabit. Sextum remedium est hic quoque sicut et in omnibus aliis scientiis ac artibus, vera ac viva experientia: quae omnino obscuriora Theorices mirifice illustrat ac declarat. Septimum, et quidem ingens remedium est, quod eadem saepissime in Sacris literis iterantur: et quae uno loco vel brevius vel obscurius dicuntur, alibi solent a Spiritu

explicari debet, 2 Pet. 1. 4 In Christo sunt omnes thesauri scientiae et sapientiae Dei: ad Coloss. 2. Nihil ultra et supra eum quaerere debemus, nihil maius nobis Deus revelabit: sicut Antichristus et fanatici maiora quaedam mysteria somniant, et stulte impieque captant, et aliis pollicentur: cum Paulus ipse neget, se quicquam aliud scire quam Christum crucifixum. Talia autem sunt in Papatu, mediatio angelorum, sanctorum et sacrificorum, ac praesertim perfectio monastica, et Homerica descriptio Inferorum ac Paradisi. 5 Planae sunt viae Domini, et iusti

sive de benedicto semine aut Meschia, sunt verissima. Minorem probamus tum praesentibus miraculis eductionis Israelis ex Aegypto, ac inductionis in terram promissionis: tum et sequentibus eventibus poenarum, ac conservationis huius populi, et omnium circumvicinorum, successionis monarchiarum, et aliis manifestissimis testimoniis, quibus Deus tantorum operum autor testatus est, hosce nostros libros et doctrinam esse ipsius. Porro novum Testamentum sub hoc Prophetarum syllogismo, hanc veluti eorum sementem demetens, struit, et concludit alterum syllogismum sumpta illius conclusione pro sua

novum Testamentum sub hoc Prophetarum syllogismo, hanc veluti eorum sementem demetens, struit, et concludit alterum syllogismum sumpta illius conclusione pro sua Maiore, ut in prosyllogismis et postsyllogismis fieri assolet: Quicquid vetus Testamentum, aut Prophetae praedixerunt de Meschia, et aliis rebus, id est verissimum: seu, Descriptio Meschiae a prophetis facta est verissima. Noster autem IESUS prorsus talis persona est, ut a Prophetis Meschias depingitur: quia venit tali tempore, nempe non regnante amplius Iuda, in secundo templo, et in fine 70 hebdomadarum Danielis. Est quoque

tuentur, non considerant aut exponunt, an loquantur de naturali vel divinitus dato velle, de vetere aut novo homine: non etiam, quantum per se possit aut cooperetur cum alio. Oportet igitur distinguere accurate id, de quo aliquid dicitur tum ab eo quod de eo affirmatur aut negatur: tum et ab aliis omnibus, praesertim vicinis rebus, sive in unica propositione, sive in integro sermone, libro aut aliqua eius parte. Porro si debemus nosse utrunque tum quid sit id de quo disserimus, tum quid id sit quod de eo dicimus: necesse profecto est habere etiam singularum rerum definitiones aut

28 Christus iubet, ut caveamus nobis a fermento seductorum: quia, teste Apostolo, etiam modicum eius totam massam contaminet. Sic et Paulus ex veteri Testamento docet, nos agnum paschalem sine omni sermento comedere debere. Syncere ergo Scriptura de Christo accipienda est, ut et de aliis omnibus articulis: ac sine omni vel seductorum, vel philosophiae, vel aliorum humanorum figmentorum aut traditionum additamento in pectus nostrum transfundenda est, et non adulteranda, ut multi faciunt, opera quoquo modo Christo admiscentes. 2 Cor. 2. Quid enim tritico cum paleis, quid

et duris rebus, sensus novitatis, et ardens assiduumque studium obediendi Deo, et pie vivendi, Rectissime igitur dicitur, Beatus vir qui tentatus fuerit. Qui non est tentatus, qualia novit? Iacob. 1, Eccles. trigesimo quarto, sic et Christus dicitur esse tentatus per omnia, ut sciret compati aliis: Hebraeor. primo et quarto. 38 Non est hic desperandum, si ab initio non omnia assequimur. Multa discebant, et utcunque in memoria recondebant Apostoli et D. Virgo, ex dictis, concionibus et factis Christi: quae postea demum, accedente eventu, usu et illuminatione Spiritus S.

manibus palpare possimus: atque adeo in quo existamus, vivamus ac moveamur. Sed tamen vitio caecutientis cordis nostri, ille tam obvius dominus nihilominus nobis maneat ignotus Deus, nosque ratiocinando ab eo aberremus et evanescamus. Rom. 1 Act. 14 et 17. 45 In hoc studio, sicut et in aliis omnibus, pius praeceptor aut manuductor valde utilis esse solet, atque adeo etiam prorsus necessarius: sicut eunuchus Candaces Actorum 8, negat se sine praeceptore posse Esaiam intelligere. Sic et Paulus in quit, Quomodo credent sine praedicante? Quare (ut dictum est) filius Dei ad hoc

Spiritus S. in piorum pectoribus, et languescit fidei robur, ac refrigeratur verus et ardens Zelus. 51 Sit semper sermo noster verbi Dei sale conditus, ut tum nos ipsos, tum et alios aedificet. Nullus ergo sermo putris ex ore nostro exeat: sed qui est commodus ad aedificationem, ut et aliis gratiam afferat: Ephes. quarto ad Colossenses quarto. Simus denique semper parati ad reddendam rationem fidei nostrae: primae Petr. tertio. Hic sane profectus cumprimis ex hoc studio quaerendus, hauriendusque est. 52 Veritas ubique, praesertim autem in Theologia, est fons

Tit. 3. Discant autem etiam nostri bonis operibus aut functionibus praeesse in necessarios usus, ut non sint inutiles. Ubi omnino eis praecipit, artes liberales et mechanicas discere. Sic et 2. Tim. 2. iubet Theologiam hominibus tradi ad docendum et dicendum idoneis, quo illi eam porro aliis exponere possint, ut manifeste Logicas scientias aut organa requirat in studioso ad Theologiam adhibendo. Sic igitur in domo iuxta Theologiam, veluti iuxta matremfamilias Saram, etiam Agar Philosophia gentilis: sed serviat ac ancilletur, et non dominetur: non sit architectonica, sed famula:

Id sane nihilominus divina clementia prospexit, ut omnes pium sensum efficiant: utque si vel maxime ob aliquod mendum in uno loco fallamur, tamen innumera alia loca supersint, quae nos in vera sententia instituere ac confirmare queant. 3 Nomina propria locorum et personarum interdum ab aliis translatoribus aliter scribuntur, dum alii Hebraicam veritatem, alii receptam Latinae aut Graecae ecclesiae consuetudinem, et denique alii suae gentis ac linguae, in quam transferunt Sacras literas, euphoniam sequuntur: quod periculum diligentia et usus Sacrarum literarum avertere facile

Regulis disseritur. 5 Aliquando subintelligendas aliquas voces versores supplent, quas Hebraicae linguae proprietas alio qui non curat aut flagitat: ubi sedulo videndum est, an veras et iure eo pertinentes voces adscripserint: quare ad Hebraeos Graecosque fontes, sicut et in innumeris aliis difficultatibus, veritatis investigandae gratia necessario recurrendum est. 6 In una voce multiplex difficultas oriri solet, ut est (si versionem legis) primum vox non vere reddita, vel quia interpres non intellexit aut originalem, nempe Hebraeam vel Graecam: aut etiam suam, sive

orationem esse. 3 Huic illius celeberrimi patris praecepto possis etiam quasi quandam ampliationem adiicere, ut si sermo ita acceptus etiam quid inutile, frivolum, et nullo modo ad rem pietatemve faciens, vel etiam prorsus a materia subiecta scopoque praesenti dissonans, aut denique aliis perspicuis locis de eadem re sententiaque pronunciantibus repugnans contineat: tum demum suspicandum est, tropum aut figuram esse. In qua re Lectorem pii ac intelligentes expositores confirmabunt, et praesertim si deprehensa figura vere pium sensum, locoque convenientem, et denique aliis

denique aliis perspicuis locis de eadem re sententiaque pronunciantibus repugnans contineat: tum demum suspicandum est, tropum aut figuram esse. In qua re Lectorem pii ac intelligentes expositores confirmabunt, et praesertim si deprehensa figura vere pium sensum, locoque convenientem, et denique aliis locis clare de eadem re pronunciantibus prorsus consentientem exhibeat. 4 Iudaei nunc, et olim, sicut etiam ipsi Apostoli, initio illas gloriosas ac (ut ita dicam) mundanas descriptiones potentiae et splendoris Meschiae et Ecclesiae ad verbum accipiebant, eoque longissime a vero

est quid dicatur, quam quis dicat. At in lectione aliorum Theologicorum librorum, potius videndum est quid dicatur, quam quis dicat. Nam in Sacris literis cum potissimum Deus loquatur, omnia nobis ipsius debent esse rata ac probata, quae ille praecipit, qualiacunque ea demum sint. At in aliis scriptis cum homines loquantur, qui omnes sunt mendaces, sive magni sive parvi sint, nemini prorsus fidendum est: sed considerandum, an id quod dicunt, sit ex verbo Dei desumptum. 14 Secundo, sicut Deus loquens citra omnem dubitationem ac exceptionem audiendus est: ita contra,

ipse et amiciparum sana dicunt. Quin etiam pii homines multa inepta dicunt: ut Petrus dissuadens Christo passionem, et Philippus volens sibi patrem monstrari: aut etiam Iacobus, persuadens Paulo ut radat caput, et ceremonias ac sacrificium pro se in templo offerri curet, ad peragendam cum illis aliis quatuor purificationem. Potremo hoc discrimen personarum loquentium etiam Paulus respicit, cum 1. Cor. 7 pleraque nominem Dei loquitur, quaedam tamen etiam suo: ut de retinendo infideli coniuge. Sic forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum: Precare

vini, et novorum ac veterum utrium, inter quae sit servanda debita proportio, multoque magis inter doctrinam et discipulos. Tale est quod modo dixi, Petrum malitioso ac incontrito Mago non mox voluisse certam spem salutis facere, et hominem securum in sua securitate confirmare. Sic et Paulus aliis lac, aliis solidum cibum in docendo offert. 16 Ingens discrimen est etiam, de quo fiat sermo, aut aliquid dicatur aut negetur. Sic Eunuchus Act. 8 dubitat, an Isaias de se, aut alio quopiam pronunciet illa verba: Tanquam ovis ad mactationem ductus est. Aliud et aliter

et novorum ac veterum utrium, inter quae sit servanda debita proportio, multoque magis inter doctrinam et discipulos. Tale est quod modo dixi, Petrum malitioso ac incontrito Mago non mox voluisse certam spem salutis facere, et hominem securum in sua securitate confirmare. Sic et Paulus aliis lac, aliis solidum cibum in docendo offert. 16 Ingens discrimen est etiam, de quo fiat sermo, aut aliquid dicatur aut negetur. Sic Eunuchus Act. 8 dubitat, an Isaias de se, aut alio quopiam pronunciet illa verba: Tanquam ovis ad mactationem ductus est. Aliud et aliter pronunciatur de

et hauriantur: ut, Locus creationis ex initio Gen. Psal. 104, et similibus: Locus originalis peccati ex Gen. 3. 6. 8. Psal. 51, Ierem. 17. Rom. 7. et similibus: Locus iustificationis ex 3. 4. 5 et 8 cap. Rom. ac Psal. 32. 130, 143, et aliis. Cuius praecepti usum, ut verissimum ac efficacissimum, comprobant nostri adversarii Osiander ac Papistae, qui sedulo cavent, ne ex praedictis locis veram de iustificatione sententiam hauriant. 29 Ex hoc praecepto porro illud ultro sequitur, ne primariis, plenisque materiarum

inter se non pugnant. 6 Prima ergo sit praeceptio, ut tum sermonem, tum et res dictorum pugnantium diligenter cognoscamus ac examinemus. Sadducaei putabant pugnare dicta Prophetarum de resurrectione et vita aeterna, cum Mose praecipiente ut frater mortui uxorem ducat, et cum omnibus aliis mandatis de non possidendo alieno, Contradictionis summa haec illis erat: Homines vivent, homines carebunt commodis vitae, ut propriis uxoribus et bonis, quae non poterunt plures habere ac possidere. In causa erat ipsorum propria inscitia Scripturarum, potentiae Dei, et proprietatum novae

causa erat ipsorum propria inscitia Scripturarum, potentiae Dei, et proprietatum novae illius vitae: ubi non nubent, neque edent, ut respondet Christus. Ficta contrarietas est. Vivent enim commutata natura sine bonis accommodis huius vitae. Iudaei putabant pugnare Prophetas cum Mose et aliis Scripturis, pollicentibus stabilitatem ac protectionem Dei illi Populo et cultui: sed non considerabant illas promissiones esse conditionales. Non etiam intelligebant vocem עולם Olam seculum, saepe Mosaicis promissionibus adiunctam, non semper

conciliationem suo testimonio confirmet. Sic Paulus nostram conciliationem legis et promissionis confirmat. Moyses astipulatur conciliationi Christi contra Sadducaeos, asserens et ipse resurrectionem, indicto, Deus est Deus Abraam, Isaac et Iacob: qui cum vivant, nihil tamen vel uxoribus vel aliis adiumentis huius vitae indigent. 9 Tertio, Antecedentia ac sequentia dicta, totusque contextus, probe in utroque loco consideratus, plurima dicta facilime conciliabit. Ea enim ostendunt, vel

Mos etiam fuit illi genti, multa in sinum reponere ac gestare. 3 Secundo crebro fit in Sacris mentio historiarum, quae si ignorentur, etiam ipsa dicta erunt obscura. 4 Tertio, variae fiunt allusiones ad arbores, lapides, plantas, animalia diversi generis, quorum multa sunt aliis gentibus ignota: ut, quando ficus in cipiat folia extrudere, aut grossos suos producere: quam terribiliter leo regire, acuel in animalia vel etiam in homines saevire: quomodo ibi soleant sub vite aut ficu sua habitare: qualia sunt in Sacris innumera. 5 Quarto fit mentio artium,

accedamus. Commemorabimus igitur quasdam consuetudines, aut proprium morem dicendi ac docendi sacrarum literarum, tum in genere totius voluminis, tum et in specie singulorum librorum. Quid autem vocem docendi rationem, ex eo facile apparet, quod omnes scientiae habent tria quaedam, in quibus ab aliis differunt: nempe, materiam, seu res de quibus agunt, verba quaedam propria, et porro docendi aut tradendi suas res, modum aut rationem. Sic et Sacra biblia habent suas quasdam proprietates, quas pernosse utile est. Dicam autem de istis generalibus Scripturae consuetudinibus, progrediendo per

sententiarum et rerum, multo fient magis perspicuae, si dividantur ac certa ratione distribuantur, ita ut auditori veluti ante oculos expansae explicataeque iaceant. 2 Recipient autem illae multiplicem divisionem: quare tum ob earum varietatem, tum et ob auditorum capacitatem, quorum aliis aliae forte erunt magis dilucidae, plures earum distributiones proponam. 3 Sacrae literae sunt doctrina quaedam divinitus proposita de negotiis, rebus, aut quasi contractibus inter Deum et hominem. 4 In iis prima divisio fieri potest in res ipsas, tractationem, et

igitur huius Tabellae sunt multae et eximiae. Primum enim tota idea artis simul conspecta, et animo comprehensa, iuvat intellectum, in cogitando, dicendo et scribendo, dum is cernit quomodo singulae partes tum inter sese cohaereant, tum etiam totum corpus constituant, seu qua harmonia alia aliis consonet: ubi sit principium, medium ac finis. Non enim in singularum tantum partium pervestigatione vera rei cognitio consistit, sed etiam in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus

corpus constituant, seu qua harmonia alia aliis consonet: ubi sit principium, medium ac finis. Non enim in singularum tantum partium pervestigatione vera rei cognitio consistit, sed etiam in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus cogitatione iudicioque consocientur ac comparentur: et quid cum illis cognationis, coniunctionisve habeant, quomodo inde dependeant, aptae sint, quid aliis adminiculi conferant aut inde accipiant, diligenter considerentur. Erit quoque piis magna voluptas, ea

in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus cogitatione iudicioque consocientur ac comparentur: et quid cum illis cognationis, coniunctionisve habeant, quomodo inde dependeant, aptae sint, quid aliis adminiculi conferant aut inde accipiant, diligenter considerentur. Erit quoque piis magna voluptas, ea variis formis semel sibi ante oculos ita proponi, ut quasi uno intuitu cerni possint, quae tam multis aliqui voluminibus comprehenduntur, et tam longo tempore sibi sunt discenda.

sibi ante oculos ita proponi, ut quasi uno intuitu cerni possint, quae tam multis aliqui voluminibus comprehenduntur, et tam longo tempore sibi sunt discenda. II. Secundo, illae dispositio, ordo atque connexio partium, etiam memoriam plurimum adiuvat, sive nobis ipsis retinere, sive aliis proponere res utiles debemus. Sicut contra, ei confusio vel maxime obest: quod citra meam admonitionem omnibus est notissimum. III. Tertio; haec concinna harmonia testatur de certitudine

hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus in genere ac specie, non in individuo. Cur igitur et Scriptura non est tradita in genere, sed magna ex parte agit de individuis? Quis etiam usus hinc ad homines pervenire potest? Non enim continuo aliis individuis conveniunt, quae de aliis iam olim sublatis abolitisque dicuntur. 17 Secunda: Cum omnes scientiae rectissime uno quodam corpore ac opere aut libro sibi undique constante, et certa quadam ratione conformato, idque plerunque ab uno Scriptore et uno stylo comprehenso

comprehendi queant. Quare omnes Scientiae praecipiunt de rebus in genere ac specie, non in individuo. Cur igitur et Scriptura non est tradita in genere, sed magna ex parte agit de individuis? Quis etiam usus hinc ad homines pervenire potest? Non enim continuo aliis individuis conveniunt, quae de aliis iam olim sublatis abolitisque dicuntur. 17 Secunda: Cum omnes scientiae rectissime uno quodam corpore ac opere aut libro sibi undique constante, et certa quadam ratione conformato, idque plerunque ab uno Scriptore et uno stylo comprehenso tradantur: cur Sacrum volumen ex tam

concedendum relinquendumque est, quam cur non ab aeterno mundum condiderit, sed quasi solitariam quandam vitam egerit, nullam habens creaturam cui benefaceret, aut sese declararet. 27 Discrimen quoque illud inter Theologiam ac alias scientias diligenter observandum est: quod in aliis rebus necesse est, nos aliquo modo integram materiae scientiae alicuius noticiam habere, siquidem ea recte uti volumus. At in cognitione Dei tantum nobis ad salutem sufficit, ac omnium temporum hominibus suffecit, quantum ille generi humano patefacere dignatus est. Omnis enim haec praxis non

est, ubi ad Evangelium referenda res sit: ubi ad Decalogum, seu praecepta de moribus. Nam aliud in argumento decet. Extremi tamen loci hi sunt: Lex seu Decalogus, et Evangelium, intra quos versari oportet hos qui interpretantur Scripturam. Verum hic interroget aliquis, an nusquam aliis sensibus locus sit? Ad hoc respondeo: Si omnia sine discrimine velimus transformare in varios sensus, nihil habebit certi Scriptura. Itaque iure reprehenditur Origenes, qui omnia, quantum libet simpliciter dicta, tamen in allegorias transformat. Haec interpretandi ratio maxime labefacit

quaedam, quae ad id institutae fuerunt, ut aliud quiddam significarent. in his est Allegoriae locus. Quanquam ne hic quidem anxie quaerende sunt: quia ut maxime eruamus aptas allegorias, tamen in controversiis non pariunt firmas probationes: tantum velut picturae, reddunt illustrius id quod ex aliis certis locis probatur. Sunt autem huius generis pleraque facta: ut historia Ionae, qui post triduum revixit: mactatio agni in Paschate: adoratio ad propitiatorium, et aliae ceremoniae. Porro hic non est abiiciendus literalis sensus. Sunt enim mandata Dei, quae non

facta: ut historia Ionae, qui post triduum revixit: mactatio agni in Paschate: adoratio ad propitiatorium, et aliae ceremoniae. Porro hic non est abiiciendus literalis sensus. Sunt enim mandata Dei, quae non licuit mutare sine autoritate divina: sed ipsa facta et mores conferuntur cum aliis rebus similibus, quae alibi simpliciter et sine figuris propositae sunt. Nam ea quae acciderunt ante patefactum Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone subsistere nos oportet, nec praeter Grammaticum sensum novam doctrinam quaerere. Itaque Allegoria sequitur

sed prius historia ipsa transfertur ad Locos communes Fidei et Operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit, in hoc genere a via derrare: monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis Scripturae, et authoribus, ubi sine figuris plane traditur summa doctrinae Christianae. Nam allegoriae intempestive adhibitae, perniciosos errores pariunt. Est autem alia quaedam ratio, ex Scripturis ratiocinandi aliquid: cum ex verbis Geneseos 3. ratiocinamur Christum

aut figura alterius rei: sed pariter antecedentis et consequentis sententias retinere necesse est. Et argumentatione quasi per gradus a priore ad posteriorem pervenimus. Neque hic simile confertur ad simile, sed ducuntur argumenta ex causis, ex effectibus, ex definitionibus, ex contrariis, et aliis locis Dialecticis. Verum observandum est, ne quid mala consequentia attexatur Scripturis: neve coniungamus membra ἀνακολουθα, et non necessario cohaerentia. Nam Iudaei et haeretici, dum sententias non necessario coharentes mala

Loth coligitur, quam detestanda sit ebrietas et crapula, et cum in omni aetate, tum maxime in senili: deinde quam horrenda flagitia eam comitentur. vix enim unquam sola est. Allegoriam dixerunt, cum facta vel sententiae aliter accipiuntur, quam verba sonant, atque accommodantur conferunturque cum aliis rebus similitudinem quandam habentibus, imprimis vero cum his quae in Christo capite, vel in Ecclesia eius corpore cernuntur. Quo pacto quae olim gesta sunt a sanctis patribus, pleraque aptantur iis quae

accommodatur ad spiritualem doctrinam, sive ad vitae institutionem. Typus consistit in factorum collatione, et totus historicus est: allegoria occupatur non tam in factis, quam in ipsis concionibus, e quibus doctrinam, et multa quae didactici sunt generis, depromit. Typus eo fere de aliis rebus sermocinatur, quam de Christo et ecclesia, de lege et Evangelio, neque passim accomodatur nostris personis: allegoria vero disserit de rebus quibuscunque, atque plurimum accommodatur personis nostris, quas oportet per eam erudiri, atque ad officia excitari pietatis.

Hiob, Psalmis) supervacaneum fuerit allegorias anxie interferere. Nam neque necessitas, neque utilitas laborem eum ibi requirit. Porro quomodo allegoricae interpretationes formari debeant, explicemus. Est aute eiusmodi hoc artificium, quod potius usu frequentique exemplorum ab aliis tractatorum diiudicatione, quam praeceptionibus ullis ad disci queat: attamen in gratiam tyronum, quo de allegoriis, quas ab aliis subinde proferri vident, prudenter iudicare assuescant, aliquot veluti generales regulas seu observationes proponemus. Sit itaque prima observatio.

Porro quomodo allegoricae interpretationes formari debeant, explicemus. Est aute eiusmodi hoc artificium, quod potius usu frequentique exemplorum ab aliis tractatorum diiudicatione, quam praeceptionibus ullis ad disci queat: attamen in gratiam tyronum, quo de allegoriis, quas ab aliis subinde proferri vident, prudenter iudicare assuescant, aliquot veluti generales regulas seu observationes proponemus. Sit itaque prima observatio. OBSERVATIO I. Non vacat temeritatis nota, qui putat quovis loco allegoricas interpretationes in medium

alibi in Scripturis clare et absque tropo expressa inveniatur, atque detracto velamine, analogiae fidei respondeat. Cum enim allegoria omnis ad docendos auditores de rebus pietatis instituatur: par est, ut in ea simplex doctrina veritatis eluceat. Quocirca tutum non est, quasvis allegorias ab aliis fabricatas recipere: sed exigere eas oportet ad verbi Dei normam et perpendiculum. OBSERVATIO III. Dabitur deinde opera, ut allegoriae intra certos doctrinae limites coerceantur, nec non potissimum aersentur in locis

generalibus praeceptionibus, nunc ad eam observationem progrediamur, quae singulorum librorum naturam proprietatesque annotat. Habent enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia habentur in libris universis, ita quaedam in

nunc ad eam observationem progrediamur, quae singulorum librorum naturam proprietatesque annotat. Habent enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia habentur in libris universis, ita quaedam in quibusdam libris separatim

progrediamur, quae singulorum librorum naturam proprietatesque annotat. Habent enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia habentur in libris universis, ita quaedam in quibusdam libris separatim obvenire, quasi iis

quae singulorum librorum naturam proprietatesque annotat. Habent enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia habentur in libris universis, ita quaedam in quibusdam libris separatim obvenire, quasi iis propria, eademque maiori

enim singuli plurima propria, quorum cognitio maximum lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia habentur in libris universis, ita quaedam in quibusdam libris separatim obvenire, quasi iis propria, eademque maiori diligentia advertenda. Quo quidem pacto novimus inter Scriptores aliarum

Evangelista Matth. cap. 2. Adnotavit plura exempla D. Augustinus, enarrans Psalm. 3. praeterea lib. 2. de Sermone Domini in monte. 16 Deprehensum quoque est, futura a Prophetis praenunciari forma optandi, seu imprecandi. Neque enim eos, cum videntur mala imprecari aliis, revera sic imprecari: sed imprecationis figura, ea quae ventura sunt, certo praevidere. Itaque cum dicitur, Sit mensa eorum ante ipsos in laqueum: tantundem sibi volunt ea verba, ac si diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in commentario ad Psalmum 5,

verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina tum in praxi consistit, tum propter nos, non propter illos veteres conscripta, memoriaequae prodita est. DE LIBRIS SENTENTIARUM. Eos Sacrarum literarum libros, qui varias sententias continent, in

tota haec doctrina tum in praxi consistit, tum propter nos, non propter illos veteres conscripta, memoriaequae prodita est. DE LIBRIS SENTENTIARUM. Eos Sacrarum literarum libros, qui varias sententias continent, in uno quodam genere separatos ab aliis ponunt: ut sunt Proverbia, Ecclesiastes, Iob et Cantica. De illis igitur quoque pauca monebimus. Iob tamen ab aliis sententiarum scriptis separari posset, quia habet perpetuam cohaerentiam disputationum. Proverbia continent ferme mixtim varias sententias, partim religiosas, partim politicas,

est. DE LIBRIS SENTENTIARUM. Eos Sacrarum literarum libros, qui varias sententias continent, in uno quodam genere separatos ab aliis ponunt: ut sunt Proverbia, Ecclesiastes, Iob et Cantica. De illis igitur quoque pauca monebimus. Iob tamen ab aliis sententiarum scriptis separari posset, quia habet perpetuam cohaerentiam disputationum. Proverbia continent ferme mixtim varias sententias, partim religiosas, partim politicas, seu ad communem vitam pertinentes, ut quae scriptae sunt ab homine in utroque genere vitae ac rerum versatissimo et

communes vel religionis, vel etiam externae vitae referri debeant: quo praeter superiores utilitates, etiam ea quae in tanta brevitate necessario desunt, ex cognitione totius loci communis suppleri queant. Postremo, facta tali distributione, utile fuerit tum spirituales sententias cum aliis Scripturae locis, ubi eadem plenius aguntur, conferre, ac inde earum uberiorem noticiam haurire: tum et politicas Gnomas etiam cum Philosophorum disputationibus et aliorum doctorum dictis conferre: et quid ab alterutris plenius aut melius dictum sit, considerare. Ecclesiastes, et

et sive in rebus ipsis, sive in verbis tantum fiat mutatio, nunquam sine commoditate abit ea diligentia: merito admonendos candidos Lectores censui. Quo autem commodius collatio talis fieret, Eusebius elegantes concinnavit Canones, qui certo monstrant, qui Evangelistae singuli vel soli, vel cum aliis de re quacunque retulerint. Quamvis non mediocriter etiam adiuvant, quas ad marginem librorum asscriptas videmus, vulgo vocatae Concordantiae. 8 Quia vero in quibusdam narrationibus dissidere Evangelistae videntur; ideo videndum est, tum ne id credimus, nosve offendat, tum ut

scribit, ingenia attemperata videtur Apostoli oratio. Hinc factum, quod ad Romanos rerum dominos, cernimus graviter et cum maiestate quadam tractata universa: ad Galatas vero, tanquam ad leves et inconstantes, alius est sermonis habitus, nem pe acris et mordens, alicubi etiam humilior quam in aliis. 6 Secundo dispicias, quare sit scripta, sive quae scribendi occasio oblata fuerit. Hic vero disquirere oportet, quis tunc fuerit Ecclesiae, ad quam Epistola datur, status: num quae controversiae de dogmatibus ibi exortae, num a Pseudoapostolis solicitatae fuerint ad defectionem:

patet, exaudita sunt: et hodie quoque adhuc vox eius apud nos per Dei gratiam, magnificum quiddam sonat, omnibusque seductoribus infestissima ac plane intolerabilis est. Verum de Paulino sermone postea proprio Capite agetur. Hactenus dixi, quid in legendis Pauli Epistolis, et etiam aliis Scripturae libris observandum sit, tum in genere, tum et in specie: quod eo succinctius feci in hoc tractatu De modo discendi Sacras literas, quod in hac secunda parte alioqui plurima dissero, quae eodem pertinent. Nunc breviter de alterius cuiusdam sententia adiiciam, quomodo etiam ex

deinde diversas comprobationes, nec non firmamenta suasoria. subinde ex disciplinis humilioribus, qualis Dialectica et Rhetorica, aut de media plebe petita: nonnumquam quaedam argute dicta a Philosophis; aut aliis magni nominis hominibus, veluti emblemata intermiscet. Neque illa praeterit, quae orationem illustrant, ac divitem speciosamque reddunt. est etium ὑποτοπώσεων et amplificationum studiosus coaceruator. Denique ea quoque omnia operose congerit,

Quanta igitur vis, quantumque ponderis in ea sententia sit positum, commonstrari hunc in modum solet. Explanant, 1. Quam apposita ad causam tota sit sententia. 2. Unde fluat, seu quibus nitatur fundamentis: hoc est, num sequatur ex praecedentibus, vel derivata sit ex aliis Scripturae locis: vel ex natura rerum, vel ex historia quapiam. 3. Qua occasione, quove consilio sit adducta: hoc est, cur haec potius adhibita quam alia: cur eo loco, cu- tali forma. 4. Quid potissimum efficiat, sive quis sit argumentationis scopus atque summa.

sententia, equidem non video quid adiiciendum restet. 5 Poterit nihilominus quinto loco doctor, si opportunum sentiat, aliorum quoque interpretum Schola in lucem protrahere: nec non synceriter citra invidiae suspicionem indicare, quid recte, argute, apposite, quid perperam ab aliis dictum appareat. Neque enim sunt contemnenda aliena. Si non recte loquuti sunt, tum lucis ac dignitatis aliquid accedit tuae explanationi. Sin recte, non erant ea utilitate frustrandi auditores. Quam vero arbitratur doctor explicationem commodissimam, sive eam primus ipse protulerit, sive

qui iam lapsi, aut rebus adversis pressi comperiuntur. De quibus omnibus semel diximus. 9 Post haec omnia pertractata, prodest interdum explicare graviorem aliquam quaestionem fortuito, ut fieri solet, oblatam: vel locum communem tempori atque negociis convenientem. Enimvero aliae aliis temporibus in Ecclesia quaestiones agitantur. Itaque has decet non in transcursu et raptim, sed magna cum diligentia, omnibusque rite aestimatis, evolvere atque explanare. Quo pacto in Epistola ad Romanos capite 14. tractat Apostolus locum de usu rerum indifferentium: ubi de delectu

conversetur. IRENAEUS ADVERSUS VALENTINI ET SIMILIUM SCRIPTA, LIB. 2, CAP. 46. Scripturis divinis niti, quae certa et indubitata veritas est, in firma et valida petra est domum suam aedificare: hac vero derelicta, aliis niti quibusdam doctrinis, in incertum effusae arenae (unde facilis eversio est) ruinam statuere. Idem adversus haereses Valentini et similium, lib. 2. c. 47. Si autem omnium quae in scripturis requiruntur absolutiones non possumus invenire, alterum tamen Deum, praeter eum qui est,

catholicorum et laudatorum hominum, veluti scripturas canonicas habere debemus, ut nobis non liceat salva honorificentia, quae illis debetur hominibus, aliquid in eorum scripturis improbare atque respuere: si forte inveniremus quod aliter senserint quam veritas habet, divino adiutorio vel ab aliis intellecta, vel a nobis. Talis ego sum in scriptis aliorum, quales volo esse intellectores meorum. DECRETUM PONTIFICIUM DISTINCT. IX. CAN. UT VETERUM. Veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est, ita novorum veritas Graeci

normam desiderat. August. ad Hieron. epist. 8. AUGUST. DE DOCTRINA CHRISTIANA LIBRO SECUNDO. Contra ignota signa aut vocabula, magnum remedium est linguarum cognitio. Et Latinae quidem linguae homines, quos nunc instruendos suscepimus, et duabus aliis ad Scripturarum divinarum cognitionem habent opus: Hebraea scilicet, et Graeca: ut ad exemplaria praecedentia recurratur, si quam dubitationem attulerit Latinorum interpretum infinita varietas: quanquam et Hebraea verba non interpretata saepe inveniamus in libris, sicut Amen, Alleluia, et

cap. Significasti, de elect. Plus credendum vel simplici laico Scripturam producenti, quam toti simul concilio. ¶ Quandoquidem semel constitui, etiam Patrum regulas de ratione cognoscendi sacras Literas indicare: et Augustinus in hoc quoque genere, sicut et in aliis utilioribus theologiae materiis vel praecipue elaboravit: utile consultumque fuerit, non tantum eius hinc inde sparsas ex tot voluminibus de hac re sententias colligere, sed etiam quia de hac ipsa materia ex professo libris quatuor de doctrina Christiana egit, summam quandam totius eius

Porro et illud prodesse ait ad cognoscendum an sit tropica locutio, quod alia praecepta sint commutia, alia specialia: sicut et exempla. et quod non omnia exempla aut praecepta omnibus sint imitanda. Ubi autem plures sensus ex loco ambiguo haberi possunt, dicit ita eos tuto retineri posse, si ex aliis magis perspicuis probari queant: alio qui periculosos esse, et nihilominus id agendum conandumque esse, ut ad verum germanumque sensum perveniatur. Hisce praeceptionibus sex regulas occupat. Porro septima eius regula haec agit: Tropos legendi cognoscere in Scripturarum

Una persona loquitur Isaiae sic dicens: Sicut sponso imposuit mihi mitram, et sicut sponsam ornavit me ornamento. Secundam regulam ponit de corpore Christi bipartito. Unde poterat regula ista sic appellari, ut diceretur de permixta Ecclesia Christi, cui tribuuntur nunc quae zizaniis, nunc quae aliis membris vivis competunt, quemadmodum ipsa Ecclesia in Canticis ait: Nigra sum, sed formosa, ut tabernacula Cedar, ut pellis Salomonis. Utrumque se esse dicit Ecclesia, propter temporalem unitatem intra unum rete piscium bonorum et malorum. Tabernacula Cedar, pertinet ad Ismaelem, qui non erat

sit attribuendum. Hae quidem omnes regulae diligenter observatae, plurimum quidem adiuvant ad penetranda obscura, seu tecta divinorum librorum eloquia: quamvis non omnia (inquit Augustinus) quae in divinis libris ita scripta sunt, ut non facile intelligantur, possunt his regulis inveniri: sed aliis modis plurimis, usque adeo, ut etiam ipse Ticonius multa exponat obscura, in quibus nullam harum adhibet regularum. Et proinde ipse supra quam debuit, easdem regulas commendavit, tantum eis tribuens, quasi omnia quae in divinis libris obscure posita invenimus, eisdem regulis bene cognitis

Locus hic, quem exempli causa attulit August. locupletissime a divino Hieronymo explicatur, contra Helvidium, et in Matth. cap. 12. lege Regulam 193. Scripturae sacrae si defenduntur secundum locutiones proprias, quae appellantur idiomata: quanto magis secundum eas quas cum aliis communes habent? Augustin. lib. 1. Quaest super Gen. cap. 31.

EXPLICATIO. Dabo, inquit Deus ad Abraham, tibi et semini tuo post te, terram, in qua habitas, possessionem aeternam. Quaestio est, quomodo dixerit aeternam, cum Israelitis

Literis occurrit. Sciant, inquit Augustinus, literati, modis omnibus locutionis, quos Grammatici Graeco nomine τρόπους vocant, autores nostros usos fuisse, et multiplicatius atque copiosius, quam possunt existimare, vel credere qui nesciunt eos, et in aliis ista didicerunt. Quos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt literis sanctis, eorumque scientia ad eas intelligendas aliquantum adiuvantur. Admoneo ergo, ut a Grammaticis discantur. Verum nos de hac re satis in hoc toto Opere disseruimus. Hyperbole in sacris Literis quandoque

Ecclesiae. Hoc quod sequitur, Matrem suam, quomodo possumus interpretari? Nisi forte dicamus, reliquisse eum caelestem Hierusalem, quae est mater sanctorum: et caetera multo his difficiliora. Sacrae scripturae interpretes nonnunquam per prolepsim, id est anticipationem loca quadam aliis nominibus vocant, quam in sacris Literis habeantur. Hieronymus in pluribus locis.

EXPLICATIO. Hieronymus in illud Ezechielis cap. 30. Faciam iudicia in Alexandria: Pristinum, inquit, nomen, ubi postea ab Alexandro Philippi filio Alexandria est

extremam diem ex tam incerto fundamento praedicere voluit. Verum triplex de hac re discrimen haberi potest. Alias a numeris phrases aliquae sumuntur: ut, Septies in die cadit iustus: Septies dixi laudem Domino: Num si septies peccaverit in me frater, remittere ei debeo? tales locutiones et in aliis linguis sunt, et observari debent. Alias certum tempus indicatur: ut Semen tuum erit peregrinum annis 40. aut 70. hebdomadae sunt conclusae super tuum populum, usque ad Meschiam. aut occultius numeris indicatur aliquid: sicut Apoc. 13. numerus bestiae aut Antichristi dicitur esse 666. quod

non est mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris, atque a nostris oculis remotissimis, siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam recte labefactaverat, corruamus, non pro sententia divinarum Scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus Scripturarum, quae nostra est: cum

mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si dictum sit, Ego non sum e meipso, sed ab illo qui me misit. aliud est, in forma servi. In rebus obscuris, atque a nostris oculis remotissimis, siqua inde scripta etiam divina legerimus, quae possint salva fide qua imbuimur, aliis atque aliis parere sententiis: in nullam earum nos praecipeti affirmatione ita proiiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam recte labefactaverat, corruamus, non pro sententia divinarum Scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus Scripturarum, quae nostra est: cum potius eam

splendide veritas dixerat, in lingua plus ardere perhibebat. Hi quippe qui chordarum harmoniam temperant, tanta hac arte dispensant, ut plerunque cum una tangitur, longe alia ac multis interiacentibus posita chorda quatiatur. Cumque ista sonitum reddit, illa quae in eo cantu temperata est, aliis impercussis tremit. Vel dic potius, quod per lautum victum et vestitum, per nubere, emere, vendere, aedificare, impoenitentia indicetur: de qua re alibi in hac parte. Scriptura sacra ex his quae tenuiter praemittit, divina reverenter expectanda indicat, quae subiungit. Gregorius 4.

est hominum eloquiis de Dei rebus alius praeter quam Dei sermo. Hilarius 7. de Trin. EXPLICATIO. Omnia reliqua et arcta et conclusa et impedita sunt, et obscura. Si enim aliquis divina aliis verbis demonstrare, quam quibus a Deo dictum est, volet: aut ipse non intelliget, aut legentibus non intelligendum relinquet. Per sacra eloquia scimus, quod ignorare non expedit, neque per nos scire possumus. Augustinus 11. de Civit. Dei, cap. 3.

discipulos Christi facta est, cum diceret: Nisi quis manducaverit carnem meam, de biberit sanguinem meum, non habebit vitam in se. Illi autem non intelligentes, dixerunt ad invicem: Durus est hic sermo: quis potest eum audire? Dicentes, quia durus est sermo, separaverunt se ab illo. Remansit cum aliis duo decim. Cum ei suggessissent, illos in sermone eius fuisse scandalizatos: Numquid et vos, inquit, vultis abire? Et Petrus: Verbum vitae aeternae habes, ad quem ibimus? Nunquid iam Petrus intelligebat secretum illius sermonis Domini: non intelligebat, sed bona esse verba quae non

tamen inde similitudinem Dominus dedit. Nec illum laudavit pigrum, qui tres panes non propter amicitiam dedit petenti: sed taedio victus, et tamen inde similitudinem dedit. De rebus ergo non laudandis traduntur secundum quendam modum nonnullae similitudines. De quibusdam animalibus aut aliis, quae in scripturis sacris traduntur, de quibus aut seculares literae, aut hominum fama aliter tradit: veritas tamen est in sacris Literis. August. in Psal. 66.

EXPLICATIO. Si enim aliter tradatur alibi quam in sacris Literis, non moveamur:

non liquido constat. August. 18, de Civit. Dei, cap. 18.

EXPLICATIO. In ipsa historia regum Iudae et regum Israel, quaeres gestas continet, de quibus eidem scripturae Canonicae credimus, commemorantur plurima, quae ibi non explicantur, et in libris aliis inveniri dicuntur, quos Prophetae scripserunt. Et alicubi eorum quoque Prophetarum nomina non tacentur: nec tamen invenitur in Canone, quem populus Dei recipit. Mos est Scripturarum et utique celeberrimus, uti his verbis, In diebus illis: non solum cum ad praeteritam narrationem

habuerimus exordium. Hieron in Prooemio Lament. Hierem.

EXPLICATIO. Sic. n. propheta ait: A mandatis tuis intellexi. Videlicet, post opera coepit habere scientiam secretorum. Mos est sacri eloquii, ut ipsi qui scribunt, sic de se in illo quasi de aliis loquantur. Gregor an Praefatione in Iob, cap. 2.

EXPLICATIO. Moyses enim de se ait: Erat Moyses mitissimus super omnes homines, qui morabantur in terra. Hinc Iohannes dicit: Hic est discipulus ille, quem diligebat Iesus. Hinc Lucas ait: Quod

Iesus. Hinc Lucas ait: Quod cum ambularent duo ex discipulis in via, Cleophas, et alius. Quem profecto alium, dum tam studiose tacuit, ut quidam dicunt, nisi seipsum fuisse monstravit. Scriptores igitur sacri eloquii, quia impulsu sancti Spiritus agitantur, sic de se in illo testimonium quasi de aliis proferunt. Spiritus ergo sanctus per Moysen locutus est de Moyse. Paulus quoque, quia non de seipso loqueretur, insinuat, dicens: An experimentum quantis eius qui in me loquitur Christus? Feminarum res gestae scriptae in sacris codicibus non sunt, exceptis illis, quae tanta

et extitisse impium, et postea mortuum: nec tamen eius sepultura narratur. Quem interfectum a latrunculis Chaldaeorum, Syriae, Ammonitarum et Moabitarum, Hebraea narrat historia. Unde et in Malachim mortuus scribitur, et sepultus tacetur. Pulchre autem sepultura asini dicit Esaias sepeliendum, ut aliis verbis significet insepultum: hoc est, a bestiis avibusque lacerandum. Haec est enim asini sepultura. Tota Scriptura sacra unus liber dicitur, quia uno spiritu scripta est. Hieron. in Esa. 29. et hic liber sacrae Scripturae intus scriptus est per allegoriam, foris per historiam.

de libera. Sed qui ex ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera; per repromissionem. Sed et Psalmi Lex appellantur: Ut compleretur sermo, qui in lege eorum scriptus est, Quia odio habuerunt me gratis. Esaiae quoque Prophetiam, Legem Apostolus vocat: In lege scriptum est: Quoniam in aliis linguis et aliis labiis loquar populo huic et nec sic me exaudient, dicit Dominus. Quod iuxta Hebraicum et Aquilam, in Esaia scriptum reperi. Appellatur etiam Lex mystica Scripturarum intelligentia: Scimus quia Lex spiritalis est. Et extra haec omnia naturalem legem scriptam in cordibus

qui ex ancilla, secundum carnem natus est: qui autem de libera; per repromissionem. Sed et Psalmi Lex appellantur: Ut compleretur sermo, qui in lege eorum scriptus est, Quia odio habuerunt me gratis. Esaiae quoque Prophetiam, Legem Apostolus vocat: In lege scriptum est: Quoniam in aliis linguis et aliis labiis loquar populo huic et nec sic me exaudient, dicit Dominus. Quod iuxta Hebraicum et Aquilam, in Esaia scriptum reperi. Appellatur etiam Lex mystica Scripturarum intelligentia: Scimus quia Lex spiritalis est. Et extra haec omnia naturalem legem scriptam in cordibus nostris, idem

et quibusdam cum rasura gutturis literis proferendis. Hoc autem evenit, quod septuaginta interpretes, per quos in Graecum sermonem Lex divina translata est, specialiter in Heth literam et Ain, et caeteras istiusmodi, qui cum duplici aspiratione in Graecam linguam transferre non poterant, aliis literis additis expresserunt. Verbi causa: ut Rahel Rachel dicerent. et Hieriho Hiericho, et Hebrom Chebron, et Seor Segor. in aliis vero eos conatus iste deficit. Nam nos Graeci unam tantum literam S habemus: illi vero [?:--- ] , Samech, Sade, Sin, diversos sonos possident.

Lex divina translata est, specialiter in Heth literam et Ain, et caeteras istiusmodi, qui cum duplici aspiratione in Graecam linguam transferre non poterant, aliis literis additis expresserunt. Verbi causa: ut Rahel Rachel dicerent. et Hieriho Hiericho, et Hebrom Chebron, et Seor Segor. in aliis vero eos conatus iste deficit. Nam nos Graeci unam tantum literam S habemus: illi vero [?:--- ] , Samech, Sade, Sin, diversos sonos possident. Isaac et Sion per Sade scribuntur, Israel per Sin: et tamen non sonat hoc quod scribitur: Seon rex Amorrhaeorum, per Samech literam et

Intelligendum de eo est, quod Prophetae suas prophetias etiam aliquibus externis signis ac operibus expresserunt: ut Hieremias portando catenam, Ezechiel fugam nocturnam simulando, et sculptam Hierosolymam obsidendo. Consuetudo prophetiae est, nunc ista, nunc illa conspicere, et ab aliis in aliud subito verba derivare, Gregor. super Ezech. Homil. 7.

EXPLICATIO. Psalmista cum de Domino loqueretur, dixit: Deus iudex iustus, fortis et patiens, nunquid irascitur per singulos dies? Nisi convertimini, gladium suum vibrabit, arcum suum tetendit,

viderint, sed quae dicta sunt, narrant. Hieronymus in 1. cap. Esaiae.

EXPLICATIO. Cum in Esaia dicatur, Visio Esaiae: subiungitur, non quid viderit, sed dicitur, Audi caelum, et auribus percipe terra: et reliqua quae sequuntur. Idemque dicendum de aliis Prophetis. Prophetae nequaquam suo arbitrio loquuntur, sed ex Domini voluntate. Hieronymus in Hieremiae capite 28.

EXPLICATIO. Quia prophetia futurorum

Abbas in Michaeae capite 3.

EXPLICATIO. Visio, ait Theophilactus, spectandam rem praebet: revelatio vero profundiora denudat, quam res ipsa sit visa. Non erit, ait Dominus, augurium in Iacob, neque divinatio in Israel. Visionis vero nomen passim in Prophetis et aliis Sacrae scripturae libris legimus. Divinatio namque prophetia mendax est. Ubicunque in sacris Literis legimus, ad illum, vel ad illum factum esse verbum Domini, magnam sonat beatitudinem. Rupertus super Oseae cap. 1.

EXPLICATIO.

Ne tetigeris, ne gustaveris, neque contrectaveris. Quae omnia ipso pereunt abusu, non per honorem aliquem ad expletionem carnis. Cuius differentiae nullam aliam invenio causam, quam ipsum Epistolarum tempus. Initio indulgendum erat: postea autem non ita. Atque hoc identidem invenias, ipsum multis aliis locis factitantem. Hunc morem videre est et medium et magistrum observare Neque enim medicus cum iis, qui in morbi adhuc sunt initio, et iis qui ad valetudinis finem iam declinarint: neque magister cum

Neque enim medicus cum iis, qui in morbi adhuc sunt initio, et iis qui ad valetudinis finem iam declinarint: neque magister cum discentibus ab initio pueris, et cum iis qui perfectiore doctrina indigeant, eandem ratione agit. Igitur aliis alia quadam causa et argumento adductus scribebat Paulus. Hoc ipsum declarat cum Corinthiis scribens, De iis autem, inquit, quae ad me scripsistis: tum Galatis statim ex pro omnio et epistola tota hoc manifestans. Romanos vero, quo nomine, et quam ob rem? Etenim testificari apud ipsos

A seculo non audierunt, nec auribus perceperunt, oculus non vidit. Deus absque te quae praeparasti expectantibus te. Intelligimus unde sumptum sit testimonium, et tamen Apostolus non verbum expressit ex verbo, sed παραφραστικῶς eundem sensum aliis sermonibus indicavit. Ex quibus omnibus perspicuum est. Apostolos et Evangelistas in interpretatione veterum Scripturarum, sensum quaesisse, non verba: nec magnopere de ordine sermonibusque curasse, dum intellectui res pateret. Idem in Esaiae cap. 29. Illa, inquit, observanda est

matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Apostolus autem in epistola ad Ephesios pro eo quod ibi habetur, ἔνεκεν τούτου, id est propter hoc, posuit ἀντὶ τούτου, quod Latine aliis verbis dici non potest. Deinde pro Patre suo et Matre sua, pronomina abstulit, et tantum Patrem posuit, et Matrem. Et quod in medio dicitur: Et adhaerebit uxori suae: hic penitus praetermisit, et tantum quod sequebatur hoc dictum superioribus copulavit, et posuit: Et erunt duo in carne una.

de tractationis aut scriptionis genere agamus. Sunt vero tractationis species quatuor: Historica, Prophetica, Proverbialis, simpliciter docens. Quinta hisce addi posset, Deum celebrans: quae sola erga Deum directa est, cum hae quatuor a Deo ad homines tendant: sed hanc Iunilius sub aliis includens, separatim non nominavit. Historia est praeteritarum praesentiumve rerum narratio aut descriptio. Continetur autem sacra historia libris 23. Mosis 5. Iesu Nave 1. Iudicum 1. Ruth 1. Samuel. 2. Reg. 2. Par. 2. [?: ] 2. Iob 1. Ester 1.

manifestatione signavit. sed et sequentia in eadem epistola, et caeteris multa sunt talia. Ad didimus in praedicta definitione, Ex divino spiritu: quia illi, qui aut daemonum suggestione, aut aliis modis latentia cognoscunt, Dei prophetae dici minime queunt. Hi vero libri divinarum prophetiarum numero 16 recensentur, quos Iunilius hoc ordine recenset: Oseae, Isaiae, Ioelis, Amos, Abdiae, Ionae, Michaeae, Nahum, Sophoniae, Abacuc, Ieremiae, Ezechielis, Danielis, Aggaei,

causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam describit, aut veram poenitentiam, primo capite, et alias. Idem possis de Ieremia dicere, qui multo plura historica habet, et de aliis: sed ubique praedominatur prophetia, et autor etiam fuit prophetes. Dicit vero Iunilius, Prophetiam id habere commune cum proverbiis, quod cum utraque externa specie videantur difficilia, intellectu tamen non sint ardua. Porro proverbialis tractationis species est, ut

cum velit scriptura innuere, carnalem concupiscentiam intra licentiam coniugii. refrenandam. Simplex doctrina est, quae de fide aut de moribus in praesenti tempore simpliciter auditorem instituit. Ideo vero eam hoc nomine vocamus, quia licet omnis Scriptura aliquid doceat: tamen sub aliis speciebus, quas prius exposuimus, etiam aliud agit: haec autem neque historiam texit, neque prophetiam, neque proverbialiter loquitur, sed tantummodo simpliciter docet. Ad simplicem autem doctrinam referri potissimum Epistolae novi Testamenti. Etsi vero in illis etiam reliquae

ut diximus, inseruntur. Habet autem simplex doctrina, eius sententia, commune cum historia: quod superficie faciles videantur, cum re ipsa sint difficiles. Hactenus dixi de prima parte ad superficiem Scripturae pertinente, nempe de specie dictionis aut tractationis: nunc de aliis quatuor agam, ac primum de autoritate Scripturarum. Sunt igitur alii divinorum librorum perfectae autoritatis, quidam mediae, alii nullius, eoque nec digni, ut divini libri vocentur. Quae discrimina ac librorum genera cum ex superius posita enumeratione cognosci possunt, tum et ex

in sua lingua scripti sunt: alii aut oratione simplici. Metricos libros dicit esse Iobum, Psalmos, Ecclesiasten, et aliqua in Prophetis: ego opinor recte etiam Threnos addi posse, et forte Cantica canticorum. Reliqua aut sunt soluta oratione comprehensa. Caeterum Metrici illi libri, dum ad nos aliis linguis transferuntur, metra quidem sua amittunt, vestigia tamem quaedam sua notasque carminum retinent. Series librorum sacrorum supra ostensa est, ut eam hic repeti non attineat.

modis divina significatur essentia: principaliter, et consequenter. Principaliter octo nominibus vocatur. Dicitur enim aut Deus, aut Dominus, aut simul Dominus Deus, aut Adonai, aut Sabaoth, aut Heli, aut Heloim, aut Est. Ex hisce octo vocibus duae tantum nonnunquam et de aliis abusive dicuntur, Deus et Dominus, teste Paulo: Quia Dii multi, et domini multi, et, Dii estis, et filii excelsi omnes. Reliqua vero sex, nunquam nisi de Deo. dicuntur De Deo haec verba significant, non quod est, sed quia est. Quid enim sit Deus, comprehendi non potest.

De angelica gubernatione. Cap. XVIII. Angelorum propter seipsos et homines gubernatio quomodo fiat, palam quidem in Scriptura non legitur: tamen cum in ea dicantur esse angelorum gradus et ordines, atque discursus propter humanam vitam, ac pro Tobia et Daniele, et aliis: sine dubio significatur, quod iniuncta sibi in mundo negotia gubernant: quibus et sibi consulunt, dum obediunt creatori: et hominibus, dum eorum dispensationi prospiciunt. De humana gubernatione per homines. Cap. XIX. Hominum propter

De humana gubernatione per homines. Cap. XIX. Hominum propter seipsos gubernatio, fit tribus modis. Aut enim pro Republica quis hominum satagit, ut rex: aut pro domo, ut paterfamilias: aut pro seipso, ut quilibet monachus vel egenus. Omnibus quidem aliis creaturis gubernatio convenit. Cunctis enim secundum suam naturam, velut prudentiam quandam creator indulsit: sicut legitur, Volui colligere filios tuos, sicut gallina pullos suos, et similia. Sed neque intentio Scripturae est de irrationabilibus subtiliter edocere: neque in ea proficientium

eius generationem ante principium: ut est, Ex utero ante luciferum genuite. 27 Aut secundum eius adventum: ut, Ecce super nubes caeli sicut filius hominis. Omnes praedictiones de solo Salvatore, duobus modis solemus accipere. 1 Quaedam enim ita in ipsius personam praedicta sunt, ut aliis convenire non possint: sicut legitur, Non deficiet princeps ex Iuds, neque dux ex foemore eius, donec veniat cui reposita sunt. 2 Quaedam vero sub alterius personae occasione dicuntur ad Christum, tamen

ideo habentur proprie voces, quae illas circumstantias denotant, quae adverbia dicuntur, suntque veluti verborum adiectiva. Sunt etiam quaedam connexiones cogitationum ac sententiarum in animo, ut aliae cum aliis haereant, ut earum causae aut effectus, aut rationes, aut etiam aliis modis a sese invicem depenant: ideo etiam notae quaedam repertae sunt, quae easdem illas sententias copulent, earumque multiplicem connexionem auditori commonstrent: ut commodius etiam sensus ex una in aliam transeat. Quae

quae adverbia dicuntur, suntque veluti verborum adiectiva. Sunt etiam quaedam connexiones cogitationum ac sententiarum in animo, ut aliae cum aliis haereant, ut earum causae aut effectus, aut rationes, aut etiam aliis modis a sese invicem depenant: ideo etiam notae quaedam repertae sunt, quae easdem illas sententias copulent, earumque multiplicem connexionem auditori commonstrent: ut commodius etiam sensus ex una in aliam transeat. Quae ideo coniunctiones vocantur. Res quoque quadam aut

Heldai et Hem apud Zachariam: Iacobus et Israel: Salomon et Iedidias: quod ad conciliationem Scripturae, praesertim in genealogia Christi, scitu pernecessarium est. contra etiam unum nomen proprium pluribus locis aut personis tribuitur: sicut Christus duos Iudas Apostolos habuit, sed hoc est aliis linguis usitatum. 3 In nomine saepe quasi totam historiam aut doctrinam personae complectuntur: ut in Abraam, Emanuel, Iehova, Ierusalem, Melchisedek, Ioannes, Iesus Haec. n. si explicueris, totam ferme Doctrinam de eorum vita complecteris. 4 Cognomen solent Hebraei

Tu. Maiestas Caesarea aut regia huc adveniet, pro, Ipse rex aut Caesar. Hunc loquendi modum, vocat Erasmus mutationem personae in qualitatem. Tale quid videtur esse similitudo imaginis, iugum oneris, indignatio irae. 20 Epitheta, Quintilianus apposita vocat, alii attributa, sunt nomina aliis attributa, quae plerunque aliquam rei illius conditionem aut quasi descriptionem denotant. 21 Plerunque sunt adiectiva, Hebraeis tamen etiam in substantivum vertuntur, ac in genitivo ponuntur, aut etiam aliter suo substantivo alligantur, ut in constructione Nominum dicam.

faciunt: sin copiose nimium, obscurant, aliquando etiam frigidum ac odiosum efficiunt. 25 Latini non ultra unum adiectivum uni substantivo semel, sine coniunctione adiiciunt: at Hebraei multa unico subiecto, partim per adiectiva, partim per substantiva vel in genitivo posita, vel aliis rationibus adiungunt: ut Rom. 1, Paulus servus IESU Christi, vocatus Apostolus, segregatus ad Evangelion Dei. Hic tria Epitheta audimus, et mox: De filio suo genito ex semine David, definito filio Domino nostro, etc. et mox: Omnibus existentibus Romae dilectis Dei, vocatis

David, definito filio Domino nostro, etc. et mox: Omnibus existentibus Romae dilectis Dei, vocatis sanctis. 26 Dicunt vero Grammatici, Epitheta aut distinguere, aut minuere, aut augere. Luminaria magna, luminare maius, et luminare minus: tum distinguit ea luminaria ab aliis, tum auget: alterum auget, ac alterum minuit. Verum habent ea innumeros plane usus, praesertim autem ut aliquam rei proprietatem eo loco potissimum observandam inculcent auditori aut lectori. Ut cum minae Dei hominibus proponuntur, dicitur: Deus terribilis, fortis, iratus, zelotes, iudex,

loco potissimum observandam inculcent auditori aut lectori. Ut cum minae Dei hominibus proponuntur, dicitur: Deus terribilis, fortis, iratus, zelotes, iudex, vindex in mille generationes, etc. Contra, cum consolationes, dicitur clemens aut misericors, propitius, fidelis aut verax, et aliis huius generis qualitatibus ornatus nobis monstratur. 27 Quare praecipitur a Grammaticis et Rhetoribus, ut tantum ad rem scopumque praesentem facientia Epitheta unoquoque loco ponantur. Quod sacrae Literae diligenter observant. Accusant vero quidam Homerum, hanc praeceptionem non

Ad Rom. cap. 3. Destituuntur omnes gloria Dei. Sic opus Dei, Iohan. cap. 6, id est ipsi probatum. Sic conscientia Dei: 1. Pet. 2 cap. Scientia Dei, Esaiae 53, qua scitur, agnoscitur, iustificat nos. 38 Distributivis carent Hebraei, eoque aliis geminatis utuntur: ut, Misit duo duo, pro binos, Mar. 6, Et mox ibidem: Iussit eos discumbere areolae areolae, id est areolatim aut mensatim. Qua de re in Reduplicatione prolixius. 39 Nomina substantiva aliquando simul etiam adiuncta significant Metonymice: ut sunt causa,

in bonam, sive etiam in malam partem, nempe punitionem ac exitium sontium, aut etiam liberationem bonorum. Sic cum gloria in excelsis Deo celebratur, intelligitur cognitio, fiducia, invocatio, et omnis generis celebratio. Vide in Metonymia. 40 Nomina in hac quoque lingua, sicut et in aliis omnibus, valde varie ab aliis rebus ad alias transferri, nihil monere opus est: dicetur tamen in titulo Metaphorae, et aliis tropis. Possunt autem huius generis innumera exempla dari. Sic adeps pro potentia, opulentia ac vigore: quia opulentia ac potentia brutorum, in eorum pinguedine

partem, nempe punitionem ac exitium sontium, aut etiam liberationem bonorum. Sic cum gloria in excelsis Deo celebratur, intelligitur cognitio, fiducia, invocatio, et omnis generis celebratio. Vide in Metonymia. 40 Nomina in hac quoque lingua, sicut et in aliis omnibus, valde varie ab aliis rebus ad alias transferri, nihil monere opus est: dicetur tamen in titulo Metaphorae, et aliis tropis. Possunt autem huius generis innumera exempla dari. Sic adeps pro potentia, opulentia ac vigore: quia opulentia ac potentia brutorum, in eorum pinguedine consistit. Tenebrae, nox, obscuritas,

excelsis Deo celebratur, intelligitur cognitio, fiducia, invocatio, et omnis generis celebratio. Vide in Metonymia. 40 Nomina in hac quoque lingua, sicut et in aliis omnibus, valde varie ab aliis rebus ad alias transferri, nihil monere opus est: dicetur tamen in titulo Metaphorae, et aliis tropis. Possunt autem huius generis innumera exempla dari. Sic adeps pro potentia, opulentia ac vigore: quia opulentia ac potentia brutorum, in eorum pinguedine consistit. Tenebrae, nox, obscuritas, caligo, pro ignorantia vel miseriis, vel etiam peccatis et impietate: contra lux et sol ac

et pueros, ac servos: iuxta illud iuridicum: Accessoria sequuntur naturam principalium. Sic Matth. 14, dicuntur saturata esse quinque millia, exceptis mulieribus et pueris Exod. 12, tantum viri numerantur 600000. Sic Dan. 11, tantum quatuor reges Persarum florentiores indicantur, praeteritis aliis ignobilioribus: tametsi ibi etiam in verbo Stare Hebraismus sit, pro florere. De supputatione temporum postea in proprio Capite dicetur. 67 Venantur aut fingunt potius, ac somniant homines quidam semifanatici in numeris mysteria: quinetiam ubi nulli sunt numeri, mutant literas in

deliria. Sciamus igitur, in nullis numeris sacrarum Literarum esse certa, et necessario scrutanda mysteria, quasi aliud quid ibi quam quod textus prae se fert, fingendum sit: praeterquam Apocal. 11, ubi numerus bestiae dicitur esse 666. quem non male Irenaeus resolvit in vocem Latinus: et paucis aliis. Proculdubio enim Spiritus sanctus voluit significare, bestiam illam seu Antichristum in Latio sedem suam habituram esse. Editus alioqui est hoc tempore Stifelii liber de mysticis numeris, et extat etiam vetus ac manuscriptus. DE COMPARATIVIS ET

Oriuntur autem ex tertia Hebr. coniugatione seu Hiphil. Causa vero huius loquutionis est, quod saepe effectus non veris causis tribuantur. 11 Verbis passivis neutralibus non est necesse semper dari personam agentem. Cl. 1. Contra etiam in verbis praesertim passivis, tametsi et aliis saepe casus agentis personae subintelligendus est: aliquando etiam non: ut Gen. 7. et 8. Rupti sunt fontes et apertae sunt cataractae. Et 8. conclusi sunt fontes, et cohibitae sunt pluviae. Contrarium exemplum et regula in Glossa Praeordinati, Act. 13, Cl. 2. 187. invenietur. 12

Imperativo utuntur Prophetae aliquando indignitate rei, et zelo Dei commoti. Ingredere in petram, et absconde te in pulvere, Esa. 2, quasi dicat, Vos indigni estis nulla venia. 37 Futurum et praeteritum Hebraeum non tantum indicativi modi est, ut aliqui putant, sed etiam in omnibus aliis modis usurpatur. 38 Multum utuntur suo futuro pro optativo. Cant. 1, Osculabitur me osculo oris sui, id est, utinam osculetur, vel utinam oscularetur me. Sic et pro modo obsecrandi: Ibo nunc in agrum, Ruth 2, pro, utinam eam, utinam permittas me ire. Ier. 40, Ibo nunc et

accidens vero in praedicato ponitur cum litera ל Lamed significante In: ut Ies. 4, Die illa germen Domini erit in magnificentiam et gloriam, id est magnificum et gloriosum. Verum Hebraismus plus dicit. Indicat enim eum non tantum sore gloriosum, sed et aliis gloriam allaturum. Gen. 17, Eris in patrem gentium, id est pater gentium. Aliquando contra, adiectivum pro substantivo, seu concretum pro abstracto ponitur. 2, Pet. 2, Habentes oculos plenos adulterae,

vos confirmare, soli sapienti Deo, per Christum Iesum, cui gloria in secula, Amen. Ubi Cui relativum abundat, sicut prius de ea re dixi, qui levis nodus multis textum obscuravit. Huius Hebraismi multa sunt exempla in novo Testamento. Matth. 21, Malos male perdet eos, et vineam suam elocabic aliis. 12 Non raro cum nomen aliquod deberet poni in obliquo casu, ponitur in nominativo, et relativum loco eius in obliquo: ut Nu. 5, Vir vir si deflexerit uxor eius: pro, cuiuscunque viri uxor deflexerit Iob. 3, Nox illa occupet eam caligo, pro noctem illam. Psal.

Ascendite quoniam ipsum hodie invenietis ipsum. Mar. 9, Ingressum ipsum in domum interrogaverunt Ipsum. 16 Repetuntur et primitiva, altero existente soluto, altero affixo: Psal. 51, Tibi, solum tibi peccator sum. 17 Per Enallagen aliquando alia relativa pro aliis ponuntur: ut pro relativo Qui, ponitur Is: posses dicere demonstrativum poni pro relativo. Iud. 1, Septuaginta reges pollices manuum eorum abscissi fuerunt colligentes sub mensa mea: id est. 70 reges quorum pollices manuum et pedum erant abscissi, colligebant sub mensa. Psal.

in remissionem peccatorum. Vocula igitur γὰρ, Enim, omnino plurimum facit ad perspiciendum verum illius loci sensum. DE CONSTRUCTIONE VERBI. 1 Constructio Verborum in hac quoque lingua, sicut et in aliis, partim propria, partim figurata est. Est vero perdifficile de ea exactius differere: quia non ita exacte possumus in hac lingua casus habere ut in aliis, cum nulla terminatione voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a duali et plurali. Praeterea

sensum. DE CONSTRUCTIONE VERBI. 1 Constructio Verborum in hac quoque lingua, sicut et in aliis, partim propria, partim figurata est. Est vero perdifficile de ea exactius differere: quia non ita exacte possumus in hac lingua casus habere ut in aliis, cum nulla terminatione voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a duali et plurali. Praeterea licet habeat articulos, tamen illi non ita certo per casus distingui possunt: saepe unus articulus in pluribus casibus reperitur. 2 Multa

erit perfectio eorum, quae dicta sunt ei a Domino, id est, perficietur. Antea in secunda persona cum ea erat locuta. 1 Timoth. 2, Mulier seducta est, servabitur autem, si permanserint in fide. Ubi Mulier cum Permanserint, in plurali construitur. Possis tamen hoc referre ad Synthesin, etiam aliis linguis usitatam, quando nomina specierum, aut collectiva singularis numeri cum plurali verbo construuntur. Crebrum enim est in hac lingua, ut nomina generum et collectiva construantur cum plurali verbo, adiectivis aut relativis. 6 Subitae mutationes temporum non tantum Hebraeis,

Matt. 23, Testamini vobis, quod sitis filii propheticidarum, id est, contra vos, in vestrum exitium. 18 Non raro in sacris Literis voces rerum longius distantium connectuntur, efficiuntque et durum et obscurum sermonem. Hinc enim fit, ut verba et aliae voces, contra suam naturam cum aliis construantur, aut coniungantur. Quare ut sententia quasi expleatur, magisque perspicua reddatur, mediis aliquibus vocibus aut sensibus supplenda, et veluti sarcienda est: ut Proverb. 10, Labia norunt scientiam, pro, secundum perceptam scientiam loquuntur. Gen. 31, Comedit argentum aut

Alias necessitate, ob inopiam vocum: cum res sint infinitae, voces autem finitae, ut saepissime unica voce pro pluribus rebus uti, abutive plane sit necesse. Alias commoditate quadam loquendi allecti: dum vel ipsum vocabulum sic detortum arridet, vel eius constructio cum aliis facilior est, vel auditoribus aut delectandis, aut movendis, aut docendis, aut etiam decipiendis id datur. Alias res ipsae ita nos vel manuducunt, vel etiam trahunt, ut eis quasi cogamur aliquam vicinam vocem imponere. In considerandis autem significationibus

quaerit Baptista per Apostolos ex Iesu, An ipse esset verus Meschias, aut alius sit expectandus, cum ei antea luculentissimum testimonium dedisset, quod ipse sit verus Dei agnus, et nullus alius. Sic Paulus dicit Gal. 2, se cum Petro contulisse, ne quo modo frustra cucurrisset, id est, ut aliis eximeret illam pravam dubitationem de sua doctrina, ut eam illa noxia suspicione liberaret. 9 Alias secundum solam quandam externam speciem. Sic, Accedit regio, Act. 27. Ut, Provehimur portu, terraeque urbesque recedunt: sic, Finis et columnae terrae, lingent pulverem pedum

dicitur a Turno felix, ob votum ac spem, qui mox interficitur. Eunuchus: Nihil ad illam nostram, scilicet voto, non re nostram. Lucae 5, Naves dicuntur submergi, cum essent in periculo ac metu submersionis. Virginem Demea bis in Adelphis vocat eam, quam peperisse narrat. 23 Alia pro aliis ponuntur: sive quia vicina sunt, sive quia aliquo modo coniuncta esse solent: ut ענו עני anu et ani, mansuetus et afflictus: sive quia similitudo est illarum rerum, unde Metaphorae, Parabolae, Proverbia, Similitudines petuntur. 24 Vicina

Amphibologia non recensenda quidem proprie est inter Tropos, saepe enim etiam in propriis dictis accidere solet. Monere tamen de ea aliquid hic initio Troporum haud ab re fuerit, tametsi et postea de eadem dicetur. Amphibologia in sacris Scripturis, quemadmodum et in aliis scientiis, multis fit modis. Primum, propter incertitudinem aut casuum, aut numerorum, aut temporum, aut modorum, aut suppositorum. Nam incertum esse solet, ad quod antecedens, aut ad quam rem demonstratam sit relata dictio, aut qualis sit, a quo verbo aut nomine cadat. Frequenter enim

verumque aut falsum esse, quod revera aliter se habet. Sicut in controversia de corpore Christi videtur Papistis id cum primis ad aedificationem facere, si panis ille transsubstantietur, adoretur, invocetur, et veluti praesentissimus quidam Deus nobiscum adservetur, et apud nos habitet. Contra, aliis videtur omnis externa praesentia aut exhibitio in coena Domini esse inutilis: aliis denique videtur, id ad illud foedus necessario requiri, quia ea exhibitione et participatione sanguinis ac corporis sanciatur, sitque id certissimum pignus spiritualium Christi beneficiorum. Quare

Christi videtur Papistis id cum primis ad aedificationem facere, si panis ille transsubstantietur, adoretur, invocetur, et veluti praesentissimus quidam Deus nobiscum adservetur, et apud nos habitet. Contra, aliis videtur omnis externa praesentia aut exhibitio in coena Domini esse inutilis: aliis denique videtur, id ad illud foedus necessario requiri, quia ea exhibitione et participatione sanguinis ac corporis sanciatur, sitque id certissimum pignus spiritualium Christi beneficiorum. Quare illa verior regula est, Verba sacrarum Literarum proprie accipienda esse, nisi loci

dicatur toti rerum naturae praeesse: ut statim haec ipsa sententia declarari videtur. Sic etiam paulo post vocatur primogenitus ex mortuis, id est, resuscitatus ante omnes alios mortuos, itidem non propriissime accepta hac voce. Non semper ergo exactissime vocabularibus congruunt, quod etiam in aliis linguis non raro usuvenit. Refetantur sane haec sequentia ad Catachresin: neque enim nunc occurrit, quo rectius referri possint. Versores crebro voces Hebraeas non ita vertunt, ut eo loci accipiuntur, sed ut plerunque ac maxime usitate.

Scriptores aliquas Hebraeas πολυσήμους, seu plurium significationum voces reddituri aut expressuri, vel necessitate coacti, vel aliqua commoditate allecti, vel etiam consuetudine Hebraeae linguae occupati, earum maxime obvia significatione pro aliis utuntur. Matth. 5, Beati pauperes Spiritu, id est afflicti, moesti. nam עני ani, utrunque significat. Coloss, 3, Charitas est vinculum perfectionis, id est integritatis: nempe vinculum continens Ecclesiae corpus integrum et indiscissum: verbum

excludit diem illam. Hanc regulam prolixe in Prima parte in Praepositione Post exposui, et valde multis exemplis etiam aliarum linguarum illustravi. Dictum est etiam aliquid de eadem in Usque et Donec. Qua Regula conciliatur Marci dictum, capite octavo, quod Christus post tres dies resurget, cum aliis, qui dicunt quod tertia die resurrexerit: et dictum Matth. 17, quod Christus post sex dies ascenderit in montem, cum Lucas dicat post dies octo. Matthaeo enim et Marco excludit terminales dies ea Praepositio: Lucae vero includit. vide in Post. Exclusivae particulae, aut etiam

cum sit numeri diversi. Isa. 22, Illic morieris, illic pompa quadrigarum tuarum: Morieris non bene vel significatione, vel persona convenit cum Pompa quadrigarum. Linacer admodum apte utramque hanc figuram definit: Zeugma est, quoties in similibus clausulis commune aliquid in una positum, in aliis non mutatum desideratur: Syllepsis est, cum in dissimilibus clausulis eiusmodi commune in una positum, in caeteris satisfacere non potest, nisi mutatum. ANADIPLOSIS est geminatio vocis, cum vox in priori membro posita, praesertim in fine, etiam in secundo mox initio repetitur.

odor sumus Deo, in iis qui servantur, et qui pereunt: his quidem odor mortis, ad mortem: illis vero odor vitae, ad vitam. Hic redit ad explicationem odoris, quatenus, qualis, quibusque odor sit. TAUTOLOGIA iteratio aut repetitio, cum idem secundo aut tertio dicitur, vel eisdem, vel aliis verbis. Psal. 2, Dirumpamus vincula eorum, et proiiciamus a nobis iugum ipsorum. Qui sedet in caelis irridebit eos: Dominus autem subsannabit eos. Non sunt vero ociosae, vel etiam odiosae Tautologiae seu repetitiones sacrarum Literarum, aut etiam vehementius rem eandem

etiam vehementius rem eandem inculcant: ne non accepta praetervolet aures, cum et sermo sit brevis, et homines talium rerum minime vel intelligentes, vel cupidi. Alias declaratur alterum per alterum: alias etiam sonus expletur. Sunt et aliae causae repetitionum, de quibus alibi. Verum de hisce et aliis repetitionum generibus agitur proprio Capite prolixius et plenius. PROSONOMASIA est iucunda quaedam vocum sono similium collusio aut allusio: ut quae est in mutatione Abrahami et Sarae. Psal. 21, In te sunt confisi, et non sunt confusi. Eadem allusio est etiam in

ordine sententiarum. HYSTEROLOGIA est, cum verba praeponenda postponuntur. HYSTERONPROTERON, cum res sensusve praeponendi posteriore loco collocantur. de quarum utraque figura in capite de Perturbatione vocum actum est. HYPALLAGE est, quando res permutantur, dum aliis coniunguntur, quam quibus iungi debent. Virgil. 6, Ibant obscuri sola sub nocte: pro, Ibant soli sub obscura nocte. Idem Aeneid. 12, Cui plurimus ignem Subiecit rubor et calefacta per ossa cucurrit: pro, Cui ignis animi subiecit ruborem faciei. Sic Ovid. Metamorph. 1, Perdidit effuso per

Sic Marchio Albertus est solitus dicere, se ita omnia incendiis vastaturum, ut Apostolorum pedes in caelo sedentium adurantur. Talis quaedam Hyperbole est, Caput inter nubila condit: aut, Vertice feriam sydera. Tale propemodum quid est totum 13 caput ad Corinthios: ubi Charitas prae omnibus aliis virtutibus amplificatur. Quare veluti ad hunc modum loquendi respiciens Apostolus, dicit, se illis monstraturum viam: per hyperbolen, id est, sermone extremo usum utilitatemque Charitatis in aedificatione Ecclesiae exaggerante. Omnino vicinum quid habet haec figura tropo Hyperboles.

propter hominem factum est. Rom. 2, Circumcisio Iudaei non servantis legem mutatur in praeputium. Sequetur praeputium Ethnici observantis legem esse ei loco circuncisionis. Tale est illud Augustini: Bona opera non praecedunt iustificandum, sed sequuntur iustificatum. Quod et Paulus Rom. 4. aliis verbis dicit: Non lex aut opera Abrahamum iustum fecit, sed iustus Abrahamus fecit legem aut opera. Sic Christus dicit, Non Abraham est maior me, sed ipse cupivit videre diem meum. Non ipse est ante me, sed ego ante eum. Sic sunt et illae locutiones: Non boni fructus faciunt arborem bonam,

et ipsa (ut ita dicam) caudam, nova explicatione indigentem: sicut alicubi reginae, aut aliarum principissarum caudam vestis sublevant aliquae nobiles aut magnatum filiae, et illarum vicissim aliae. Tali sane quadam specie interdum subserviunt, et (ut ita loquar) pedissequantur aliae sententiae aliis in Sacris literis, de qua sententiarum connexione alibi dixi. AETIOLOGIAM dicunt esse causae redditionem, cum ratio ac causa indicantur dicti aut facti alicuius. Rom. 1, Volui venire docere vos Romanos, quia omnibus id officii debeo, Graecis et Barbaris. Paratus sum vobis

eius diruit, nec unquam incarceratis suis aperiunt locum? Omnes reges gentium iacent, quisque in domo sua cum gloria: tu autem proiectus es de sepulchro tuo quasi surculus abominabilis. Et sic tribuitur sermo Ecclesiae apud Esaiam, miranti, unde tot sibi filii veniant, et piis petentibus ab aliis, ut sibi aliquid spacii concedant, et impiis expostulantibus cum Deo, Isa. 58: quod ieiunaverint et invocaverint, nec sint exauditi. Sic Dialogismus instituitur inter Christum et prophetam: Quis est iste, qui venit de Edom, rubricatus in vestibus de Bosra? Ego qui loquor iustitiam, et

iuxta ipsius voluntatem. Nec solum ratione huius figurae hic locus sic exponi, et praedicta ratiocinatio reiici posset: sed etiam, quod hic scriptor proprie in ipsos Hebraeos respiciat, eorumve personam repraesentet, qui non tam ab ipso, quam a Petro circumcisionis Apostolo, et aliis conversi erant: qui revera in hac communi vita toncionantem Christum audierant, et acceptam ab eo doctrinam, et veluti vivam eius vocem in alios, praesertim Hebraeos, propagaverant: eamque apud illos tum

vocem in alios, praesertim Hebraeos, propagaverant: eamque apud illos tum testimoniis, tum et miraculis confirmaverant, quod Paulus non praestiterat apud eos: ut sic recte sese ex numero talium Apostolorum exemerit. GNOME, sententia, est dictum aliquod generale, breve, de moribus aut aliis rebus huius vitae: quales sunt Salomonis sententiae. In prophanis scriptoribus ideo facilius iudicari possunt, quam in sacris, quia rariores sunt, et ferme tantum ornatus gratia adhibentur. At sacrae Literae sunt adeo praegnantes optimis rebus, ut sint quasi perpetuae quaedam sententiae, vel

Alii volunt esse repetitionem aliquorum dictorum, sicut intercalares versus repetuntur: ut Psal. 118, aliquoties repetitur, Quoniam in seculum misericordia eius. et Psal. 115 aliquoties repetitur, Adiutor totum, et protector eorum est. Sic in aliis quibusdam Psalmis sunt intercalares versus. EPEXERGASIA, est quaedam expolitio et declaratio, de qua dicam in ordine sententiarum Pauli. Sed posset etiam id dici expolitio, cum idem diversis verbis et sensibus repetimus, urgemus et illustramus. Psal. 18, Dominus

spiritus sitis? Et Deus in Psal. 50, cum indignatione repellit impium, tractantem verbum suum: impio autem dixit Deus, Ut quid tu enarras statuta mea, et assumis Testamentum meum super os tuum? METONYMIA. Tropus Grammaticus, cum in omnibus aliis linguis, tum potissimum in Hebraea et sacris Literis usitatissimus est: praesertim vero cum causa pro effectu, aut contra effectus pro causa ponitur: tametsi quidam id etiam Metalepsi, alii Synecdochae tribuant. Huius igitur primum aliquot generales Regulas et exempla

in naribus porci, est mulier formosa carens intelligentia: pro, formositas aut pulchritudo in muliere carente intellectu, est monile in naribus porci. Mulier pro sua formositate ponitur. Matth. 24, Dividet eum, et partem eius ponet cum hypocritis: id est, sortem aut conditionem eius ita ab aliis dividet, ut eam ponat cum hypocritarum conditione: seu aequabit eis, aut similiter eum tractabit. 2 Corinth. 11, Si is qui venit, alium Christum praedicat, sustinere ut merito, id est, aliam meliorem doctrinam de Christo: nam alium Christum praedicare non vult ullo modo. Quotquot baptizati

inusitata pro iis ponuntur, quibus videri possunt coniungi, ut paulo ante dixi de loco Exod. 2, Canis non mutivit aut latravit. Sic, Pascetur agnus cum lupo, et vitulus cum catulo leonis, et parvus puer ludet cum serpente. Ex his exemplis apparet, Hebraeos saepe quaedam ponere pro aliis adiunctis, nec esse ad impletionem prophetiae veritatisve sermonis necesse illa accidere, aut esse ea ipsa quae ad verbum dicuntur: sed solum ea, quae per illa indicantur, et quodammodo monstrantur. Prophetae huiusmodi locutionibus resertissimi sunt: quas cum interdum Iudaei et alii non

semper vel haec omnia simul, vel ipsam proprie actionem aut factum, ut alioqui usitate accipiuntur. Potest autem et hic tropus ad Synecdochen referri, quoniam ea quasi mater quaedam Troporum habetur. Simile quid et Latini interdum habent, in permissivo et potentiali modo. Reperitur omnino et in aliis linguis haec sermonis consuetudo. Vicina huic, tametsi aliquanto angustior, regula est, quod verba, praesertim futuri temporis, crebro exponenda sint per volo, possum, permitto, soleo, debeo, et proprium infinitivum, quam aliquanto post subiiciemus. Posses sane utramque

impediant, aut non affligant, sed quod non ad talem finem sint a Deo ordinati: Exemplum permissionis. 1. Timoth. 4. et Tit. 2, Nemo te contemnat: pro, ne permiseris, ne patiare; ne quasi quoddam ius concedas aliis te contemnendi, vel etiam ne des occasionem te contemnendi. Cur non potius iniuria afficimini, 1. Cor. 6. id est, non permittitis vos ignominia affici. Ibidem: Sub nullius potestatem redigar: id est, patiar me redigi. Sic ferme Virgilius: Nemo mihi tunc suaserit navigare: id est, non patiar

sed iustificationem tum demum singularis contingere, cum credunt: ideoque longissime inter sese differre remissionem peccatorum et iustificationem. Observandum igitur est, alias dicta loqui de facto, alias de potentia, aut etiam iure. In hoc igitur genere multum peccatur etiam ab aliis non malis scriptoribus et concionatoribus, qui crebro ita urgent dicta salutis de prima acquisitione, tanquam si ibi prorsus sit nostra salus peracta, ut interea alterum opus seu distributionem aut applicationem huius iam olim acquisiti thesauri aut salutis ferme penitus oblivione sepeliant,

orationibus reperitur. Species eius sint: 1 Metaphora. 2 Allegoria. 3 Aenigma. 4 Paroemia. 5 Parabola. 6 Fabula. 7 Exemplum. 8 Typus. 9 Similitudo. 10 Imago aut pictura propheticarum visionum. 11 Fucta aut gestus prophetici. 12 Signa sacramentalia. 1 Metaphora, est singularum vocum ab aliis ad alias, ob aliquam similitudinem translatio: ut, Vicit Leo de tribu Iuda. 2 Allegoria est, ut eam communi more definiam, continuata metaphora. Matth. 3, Cuius ventilabrum est in manu eius, et perpurgabit aream suam, et congregabit triticum in horreum suum, paleam autem

pro suo dimenso aut parte crucis ac miseriarum, aliquando etiam bonorum. Calix autem salutis dicitur, quia afflictiones saepe sunt salutares, praesertim piis. Sic Dominus dicitur nostrum praesidium, petra, arx. 2 In Metaphoricis significationibus omnino id videndum est, ut non solum ex aliis scriptoribus aut etiam locis metaphoricas vocum notiones addiscamus, sed etiam ipsarum rerum naturam, tum a quibus fit translatio, tum et ad quas fit, diligentissime pernoscamus, et quam similitudinem ac convenientiam earum rerum, et quatenus vox sit ab alia re ad aliam translata, expendamus

Pharisaeus, de quo in Evangelio. Et ideo neque esuriunt neque sitiunt iustitiam, aestimantes sese non indigere vero pane, qui est Christus, tentantes se fieri iustos suis viribus, suisque meritis et operibus. Econtrario pauperes spiritu appellantur. 4 Haec diligentia cum in omnibus aliis vocabulorum significatis, praesertim figuratis, probe expendendis utilis ac necessaria est, tum praesertim in Metaphoris, quae magis sunt arbitrariae caeteris vocabulorum abusionibus. Alias enim aliter vox ab alia re ad aliam plane pro arbitrio utentium traducitur, adeo ut hac ratione

Metaphorae tum subiecto aut substantivo, ut si dicas: Leo de tribu Iuda vicit, tum eius epitheto aut praedicato: ut, Christus est Leo: Cor est lapideum, ferreum, aut adamantinum vel carneum, aut denique spirituale, tum etiam verbo: ut, Deus rugiet de Sion. 9 Cum vero Metaphorae ab aliis ad alia ob similitudinem quandam earum rerum transferantur, multaeque proprietates rerum sint, quibus illae iudicari possent similes: diligenter observandum, propter cuius proprietatis similitudinem, et quatenus ac qua ratione, Metaphora facta sit, quo eius significationem cognoscere

diversas, quod genus sermonis videtur esse durius aliquanto: ut, Oculi omnium in te sperant: Auribus percipe lachrymas meas: Excindere brachium: Excindere mustum ex ore: Debilitatum esse oleum, Ioel. 1. Populus vidit vocem Dei, Exod. 20. Exaruit gaudium a filiis hominum, Ioel 1. Aliquando ab aliis sensibus ad alios traducunt Metaphoras. Vide odorem filii mei: est sicut odor agri pleni, Exod. 5, Foetere fecistis odorem nostrum in oculis Pharaonis. Tale est praecedens, Videre voces Domini: et Psal. 34, Gustate et videre, quia suavis est Dominus. 15 Saepe

cornu in civitate, ut populus non paveat? Est ne malum aliquod in civitate, quod Dominus non fecerit? Sic Christus nonnunquam plures Parabolas ordine recitat sine expositione, eodem spectantes, et ad eundem scopum tendentes, Matth. 13. ut sunt de semine, de zizania, de sinapi, de fermento, et aliis. 9 Collationes omnis generis, sive Similitudinum sive Parabolarum, sive cuiuscunque generis oppositorum aut convenientium, tantum aliquousque similes ac conferendae sunt, et non per omnia. Est igitur

PRAEFATIO. Dixi in praecedentibus potissimum de singularum vocum tropis, et porro etiam de sententiarum schematibus: nunc etiam alta quadam ratione integrarum sententiarum natura expendenda est, praesertim quatenus in hac lingua ab aliis variat. Sententia igitur aut propositio qualiscunque potissimum duobus quibusdam constare solet, nempe subiecto ac praedicato, seu nomine et verbo: nam in ea solet aliquid alicui tribui, aut de aliquo aliquid dici. ut, Christus pro iniustis passus est, Rom. 5. aut venit peccatores salvos

quibusdam constare solet, nempe subiecto ac praedicato, seu nomine et verbo: nam in ea solet aliquid alicui tribui, aut de aliquo aliquid dici. ut, Christus pro iniustis passus est, Rom. 5. aut venit peccatores salvos facere. Sed in hac lingua non raro una aut altera tantum vocula quoquomodo aliis adiuncta aut adglutinata sententia continetur, nec solum qualiscunque sententia, sed etiam primaria propositio, quae probanda aut refutanda est. 1 Corinth. 1, Non enim misit me Christus baptizare, sed Evangelizare, non in sapienti sermone. Hae ultimae voces loco integrae propositionis, quae

confirmatur, ponuntur. 1 Corinth. 12, Quemadmodum enim corpus est unum, et membra habet multa, omnia membra corporis unius cum sint, unum corpus sunt: sic et Christus. Hic, Sic et Christus, integram propositionem exprimit. Verum de hoc genere etiam alibi agetur, tametsi hoc non sit etiam aliis linguis inusitatum, ut saepe aliquae quasi praegnantes voces integras orationes referant, ac per eas exprimendae sint. Aliquando contra sententiae nimium abundant vel singulis vocibus, eisque aut iteratis, aut sono quidem diversis, sed sensu aequivalentibus aut certe vicinis, vel

qui si non observetur, oratio fit tum valde obscura, tum etiam male sonans, aut auribus molesta. At in hac lingua est multiplex Synchysis seu perturbatio non tantum vocum, sed et sententiarum. de qua re hic paulo prolixius annotabo. Voces, praesertim adiectiva et pronomina aliquando aliis adiuncta sunt, quam quibus adiungi debebant, unde oritur obscuritas. Psal. 80, Propinasti nobis in lachrymis mensuram: pro, lachrymas in mensura, mit voller mass. Psal. 37, Melius est parum iusti, quam opulentia multorum impiorum. Clarius erit si dicas, quam

tribuuntur subiecto. Geneseos 5, Hic consolabitur nos, aut quietem nobis pariet a terra quam maledixit Deus: id est, a maledictione terrae. Quam speciosi pedes Evangelizantium pacem, Isaiae 52, Roman. 10. De tali homine gloriabor, de me non gloriabor: id est, de tali Dei beneficio ac aliis mihi praestitis, 2. Corinth. 12. homo ponitur pro beneficiis homini praestitis. Sic dicitur, Israel recordatus est Mosis et dierum antiquorum: id est, Dei et eius mirabilium operum ac beneficiorum Mosi et populo veteri praestitorum. Sic saepe legitur, Propter David et propter Abraham, cum

mox studio quaerendi eum suis cymbis traiiciunt stagnum, sequentes Apostolos, ubi eum cum illis reperiunt: cumque cernunt nullam ibi esse aliam navem praeter suas, nisi eam, in qua soli Apostoli sine Domino traiecerunt, mox coniiciunt eum miraculose stagnum pertransisse, ideoque ex Domino una cum aliis, qui undiquaque confluxerant, quaerunt, quomodo eo venerit, cupientes sibi id miraculum exponi. Primum vident Iudaei Apostolos traiecisse sine Christo: deinde quaerunt eum in loco facti miraculi: postea traiiciunt stagnum, quaesitum eum apud Apostolos: quarto reperiunt eum ibi, et videntes

ut saepe eadem praedicata aut proprietates diversissimis rebus tribuantur, et vicissim diversissima praedicata eidem subiecto: ut, Christus est lapis, petra, vitis, agnus, ovis, pastor, serpens, et leo. Saepe contra cum Scriptura de aliquo affirmat, vel negat aliquid, non mox de aliis diversis aut contrariis diversum pronunciare censenda est. Potest enim fieri, ut idem praedicatum de diversissimis subiectis recte praedicetur. Ut 1. Cor. 5, Eos qui foris sunt, Deus iudicabit: affirmat de illis qui foris sunt. i. de Ethnicis, quod eos Deus puniet: non negat aut de iis, qui

1, Non cognovit eam, donec peperit: negat de eo tempore, non affirmat de posteriore. Huc et alia de Donec referenda sunt. Scortatores et adulteros iudicabit Deus, Hebrae. 13. Duplex paralogismus hinc oriri posset: affirmat enim Paulus, quod Deus castigabit scortatores et adulteros, non negat de aliis sceleratis. Item licet affirmet, quod ipse Deus eos castigabit, non negat tamen, quin ab aliis, utpote a magistratu sint puniendi: sicut quidam Papistici scortationis patroni hinc argumentati sunt. Sic cum Paulus 1. Corinthiorum septimo dicit, bonum esse mulierem non attingere: non dicit

de Donec referenda sunt. Scortatores et adulteros iudicabit Deus, Hebrae. 13. Duplex paralogismus hinc oriri posset: affirmat enim Paulus, quod Deus castigabit scortatores et adulteros, non negat de aliis sceleratis. Item licet affirmet, quod ipse Deus eos castigabit, non negat tamen, quin ab aliis, utpote a magistratu sint puniendi: sicut quidam Papistici scortationis patroni hinc argumentati sunt. Sic cum Paulus 1. Corinthiorum septimo dicit, bonum esse mulierem non attingere: non dicit ideo malum esse mulierem attingere, ut Papistae hinc ratiocinantur. Utrunque enim bonum est, id

sit peccaturus, sed quoties ipsi remittere debeat. Esa. 5. Quare expectavi ut produceret botros, et produxit, labruscas? Interrogatio non semper quaerit, sed saepe obiurgat, expostulat, aut certe queritur de re aliqua. Estque haec sermonis forma Hebraeis usitatissima, quanquam et aliis linguis, praesertim in contentione, non in usitata. Ier. 2, quomodo dices, Non sum maculata? obiurgatio est. Sic cum inquit, Quomodo sedet civitas sola, etc. non quaerit, sed queritur aut lamentatur. Ioan. 8, Quare locutionem meam non percipitis? est obiurgatio, non

partim eorum culpa, qui ut sacrarum Literarum ignari semetipsos talibus cogitationibus decipiunt: partim qui scientes alios malitiose istis verisimilitudinibus et persuasibilibus sermonibus seducere conantur. Quare studiosi veritatis caveant sibi a talibus fallaciis. Saepe enim aliqua quoquomodo aliis connexa, ab imperitis aut pravis, pro causa illarum rerum censentur: ut, Qui non diligit, manet in morte. Nam dilectio nostra, effectus et indicium est iustificationis aut regenerationis, non causa efficiens. Prius fit bona arbor, quam ferat bonos fructus, qui sunt fructus poenitentiae: quia

ipso: id est, se per illos eorumve ministerium, quia Christi efficacia post passionem primum sese exeruit, totum mundum subiugando, et nunc etiam Antichristum expugnando. 1 Tim. 1, Paulus duas causas commemorat, cur sit veniam consecutus persecutionis, quia insciens fecerit, et quo esset aliis exemplum misericordiae Dei: cum vera causa eius reconciliationis, sit proprie solius Christi meritum, et misericordia Dei. Quae natura Hebraismorum ac sermonis sacrarum Literarum diligenter observanda est, ne cum alibi, tum praesertim in iustificationis dogmate a vero aberremus, dum bonis

peccatis punirentur, nempe contemptus sui induratione et traditione in reprobum sensum. Thomas non inepte dicit, Deus indurat non immittendo malitiam, sed non apponendo gratiam. Cum plures ac variae causae in omni re concurrant, alias de alia agitur aut pronunciatur, quod non derogat aliis silentio praeteritis, ut alias fide iustificari, alias sacramentis ac verbo mundari, nempe ut causa instrumentali, alias merito ac passione Christi expiari, ut causa proxima efficiente, alias gratia et misericordia salvari dicimur, ut a causa efficiente remotiore, una causa nequaquam

adhibet Deus aliqua media: ut pulverem creandis muscis in Exod. aut lutum sanandis oculis, veluti si ea sint illorum operum causa, cum nequaquam sint. Huc referri posset, quod particulae causales, id est, causas et effectus significantes, non semper suam vim servent, sed nonnunquam pro aliis ponantur. Particulae rationales, non semper sunt rationales: ἵνα, ut, ponitur interdum pro cum: propterea, lemaam, laken. Ioan. 7, Propter hoc Moses dedit vobis circumcisionem. Sic ut Scriptura impleretur, Ioan. 14. et 15. Accepit

sufferat, omnia sperat, omnia sustinet, scilicet credenda, ferenda et speranda. Similia exempla sunt passim in sacris Literis obvia. Universales particulae aliquando particulariter, distributive, vel secundum restrictionem intelligendae sunt. Habent autem Hebraei varias universales aliis linguis ignotas, ut sunt: Non omnis, omnis non, non unum, unum non, ad unum: ut Psal. 106, Omnem escam abominata est anima eorum: id est, Manna. Ubi omnis cibus, pro solo Manna ponitur. Universale generis pro unica specie. Universalis saepe intelligenda est, non de

quam iuris et aequitatis ratio permittit. ff. de novi operis nunciat. l. in provinciali. Item: Oratio generalis revocatur ad verisimilem authoris mentem, nec patitur omnes ex se trahi sequelas, etiamsi interveniat iuramentum. ff. de pignoribus, l. obligatio generalis. Sic in aliis quoque sententiis accidit, ubi signum universale affirmativum aut negativum, non est. Ubi interdum valet regula, Simpliciter dicta, secundum quid intelligenda sunt. Item, Ambigua et generalia intelligenda sunt, servata cuius libet proprietate. Quae igitur simpliciter dicuntur, non

bibens neque comedens: id est, non multum comedens, seu tenuissime victitans. Venit filius hominis bibens et comedens: id est, satis liberaliter vivens, et perinde ut alii honesti homines communiter. Luc. 10, Nolite portare sacculum, et neminem in via salutaveritis: id est, ne patiamini vos aliis negotiis a vestro officio abduci. 2. Iohan. 1, Qui dixerit ei, Ave, communicat operibus eius malis. Ad hanc Regulam pertinent et locutiones, aliquem aliquid esse, aut nihil esse, Gal. 1. 1 Cor. 7. id est, aliquid eximium. 1. Cor. 1, Elegit ea quae non sunt, ut ea quae sunt, confundat:

Syncategoremata desint, in peculiari de iis capite multis exemplis ostendi. Admodum crebro etiam verbum subintelligitur, praesertim Sum, es, est, quod includitur cum in pronominibus, praesertim demonstrativis et relativis, tum in adverbiis affirmativis, negativis, demonstrativis, et aliis. Sic Moses dicit Exod. 24, Ecce sanguis testamenti, quod mandavit Deus erga vos. Supplet Apost. Hebr. 9, addito verbo Est. Sic in Luca deest id verbum, Paulus supplet: Poculum est novum testamentum. Iud. 5, De Ephraim contra Amalec, pro, qui erat de Ephraim, pugnavit contra Amalec.

mittat manum suam, et accipiat de arbore vitae, et vivat in aeternum, et ablegavit eum Deus de paradiso: deest, ideo expellamus eum foras, etc. Sed in hoc exemplo plures sententiae desunt, ut mox ostendam. Eclipses aut Aposiopeses, etiam longiores multo crebrius quam in aliis linguis in sacris Literis fiunt. Gen. 3, Non moriemini: sed scit Deus, quod in die qua comederitis, aperientur oculi vestri, et eritis sicut Dii scientes bonum et malum: sub. ideo neglectis eius inanibus minis ac terriculamentis, nullo modo tantum vestrum commodum negligatis, sed potius

agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam, scilicet, iuris ac potestatis, ut in aliis peccatoribus, ut me perinde sicut eos perdere possit, cum et innocens sim, et mulo ipso potentior. Et mox: Surgite eamus hinc: scilicet, sponte cohorti impiorum occursuri, nosque voluntarie studio obediendi patri, in mortem tradituri. Talibus subintelligendis defectibus plenus est Iohannes.

posthac verax, dicit Iehova, 2. Reg. 8. Videte bonum et rectum de filiis Domini vestri, 2. Reg. 10. pro, considerate praestantiorem, et qui magis placeat vobis, etc. Omnem pecuniam transeuntium, 2. Reg. 12. sub. in numerum, vel inter numeratos: i, eos, qui numerabantur cum aliis. Misit rex, et congregavit, etc. 2. Reg. 23. sub. nuncios. Sicut fecisti cum Davide patre meo, cui, etc. 2. Paralip. 2. subaudi, sic fac mecum. Et in visionibus Iaaddo videntis contra Ieroboam, 2. Paralip. 9. pro, qui prophetavit contra Ieroboam. Et dixit,

plane aut inutiles sint: sed quod etiam sine illis nihilominus videretur necessarius sensus constitutus. Abundantes vero illae voces alias rem plenius exponunt, alias emphasin addunt, alias evidentiam faciunt. Abundanter saepe et verba et nomina quaedam ponuntur, cum tamen ea in aliis adiunctis inclusa sint, neque tamen carent sua emphasi et fructu: ut, Et aperuit os suum, et locutus est. Item: Voce mea clamabo ad Dominum. Item Gen. 13, Et levavit Loth oculos suos, et vidit planiciem circa Iordanem. Item aliquoties in Psalmis, Vocem precationis exaudivit. Exod. 15,

demonstrat eam vitam aut felicitatem, circa quam functio Petri et sermo Angeli tunc versabatur, non illam, quam communiter dicimus hanc vitam aut praesentem vitam. Angelus monstrat eo pronomine vitam et salutem sibi et Petro praesentem: id est, de qua ipsi tunc loquebantur, non praesente omnibus aliis hominibus, quod qui non animadvertunt, haerent dubii. Ne responderis stulto, secundum stulticiam eius, ne forte et tu similis illi fias. Contra, Responde stulto secundum stulticiam eius, ne videatur sibi sapiens. Haec duo praecepta videntur contradictoria esse, cum non sint, et

inventionem, deprehensionem aut animadversionem referendae sunt. Deprehendit enim ille quidem, ipsam esse gravidam, sed nihil minus est suspicatus, quam id a Spiritu sancto esse: quin potius suspicatus est esse ex adultero quopiam. Quare accurate videndum est, quae voces aut res, et quatenus aliis connectendae sint, aut non sint, et quatenus circumstantiae respondeant. In hoc genere etiam talis Regula utiliter proponi posset, quod dictum de re multis circumstantiis praedita non sit ad omnes accommodandum. Tale est quod Paulus cupit esse anathema pro fratribus et Moyses

intelligendum. Deus praecipit Iudaeis Ezech. 20, inquiens: Abominationes oculorum vestrorum abiicite. Ubi in unica voce, Abominationes, tria sunt consideranda. Primum quasi quaedam substantia ea fuerunt idola, idololatriae ac errores: deinde duplicia accidentia aut circumstantiae. Aliis enim fuere in summo precio, aliis in summo odio: Iudaeis erant in summo honore ac existimatione, ut qui ea pro suis diis habebant, indeque toti pendebant: ideo dicuntur esse oculorum ipsorum: id est, quae illi semper habebant in oculis, ea animo contemplabantur et admirabantur, ac ad ea

praecipit Iudaeis Ezech. 20, inquiens: Abominationes oculorum vestrorum abiicite. Ubi in unica voce, Abominationes, tria sunt consideranda. Primum quasi quaedam substantia ea fuerunt idola, idololatriae ac errores: deinde duplicia accidentia aut circumstantiae. Aliis enim fuere in summo precio, aliis in summo odio: Iudaeis erant in summo honore ac existimatione, ut qui ea pro suis diis habebant, indeque toti pendebant: ideo dicuntur esse oculorum ipsorum: id est, quae illi semper habebant in oculis, ea animo contemplabantur et admirabantur, ac ad ea subinde respiciebant tanquam ad unica

vestibus? Huc referatur quod interdum ad confirmandas promissiones aut affirmationes praesentium aut mox secuturarum rerum Deus dat futura signa, quae postid tempus, imo et aliquando post mortem eorum accidunt, quibus dantur: ut Achaziae de partu virginis: mors duorum filiorum Eli, de aliis poenis: resurrectio Christi, de veritate eius doctrinae. Causa est, quia non ipsis singulis hominibus, sed toti posteritati illa signa dantur. Propter nos enim, teste Paulo et Petro, non propter illos tantum ea scripta sunt. Adventus Meschiae primus alias valde humilis, simul et

eiusmodi terribilis speciei descriptio, quam tandem concludit in quiens: Et veniet redemtor ad Sion, et ad eos, qui resipuerint, in Iacob. Ut vero recte haec quasi contrarietas Scripturae et diversa unius adventus Domini descriptio intelligatur, observanda est diversitas personarum. Aliis enim erit hic adventus terribilis, ut praesertim principi huius mundi, qui iudicatus eiicietur foras, ipsi mundo, quem vincet Meschias: peccato, morti et inferno, quibus erit pestis et mors: omnibus idolis, quae abolebit: erroribus ac seductoribus, et simul falsis pastoribus, quos refutabit,

quaerimus, sed praesentem et exhibitum amplectimur. Tota eius vitae afflicta, despecta et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in

et exhibitum amplectimur. Tota eius vitae afflicta, despecta et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et

et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et illud praebet, quod alias quidem Scriptura respicit in eius et

religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et illud praebet, quod alias quidem Scriptura respicit in eius et circumstantiarum rerumque humilem et abiectam

omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et illud praebet, quod alias quidem Scriptura respicit in eius et circumstantiarum rerumque humilem et abiectam externam speciem, alias in

legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan. 9. Contrarietatis speciem in descriptionibus Christi et illud praebet, quod alias quidem Scriptura respicit in eius et circumstantiarum rerumque humilem et abiectam externam speciem, alias in eius internam

ac salvari volumus: sique nos impediant, quo minus ad solius Christi gratuitam iustitiam confugiamus. Hac ratione saepe Deus reiicit sacrificia Iudaeorum, quae tamen severiter mandaverat: dicit se nihil de eis praecepisse, imo ea sibi esse abominationem, una cum sabbatis, noviluniis et aliis festis: Isa. 1. Sic etiam ex ipso sacrosancto templo faciunt homines speluncam latronum. Sic accipiendum est, quod Deus dicit, se tradidisse Israelitis legem non bonam, et iudicia, in quibus non queant vivere. Quae loquutio ferme convenit cum Paulina. Sic populum Israeliticum et

quoad fieri omnino potest, efficere, utile fuerit. Neque tamen hic tantum communis ista ruditas obstaculo est, sed etiam contraria aliorum scriptorum et linguarum consuetudo, quae plerunque paucas res magna verborum copia dilatant. Quare ob summam huius linguae peregrinitatem ac diversitatem ab aliis etiam literati minus eam feliciter intelligere possunt. Consideremus igitur duo in hac priori parte, primum, unde sit ista tanta rerum copia in hoc libro: deinde, quo modo ea condensari et quasi confarciri in unum veluti cumulum soleat. DENSITAS SENSUUM AC RERUM IN

soleat. DENSITAS SENSUUM AC RERUM IN SACRIS LITERIS. Primum igitur inquiramus causas, cur sacrae Literae sint adeo refertae sententiis ac rebus: seu unde tandem illa tanta copia oriatur, ac veluti in unum cumulum aut congeriem confluat, cum tamen id in aliis scriptoribus ac materiis non perinde accidere soleat. Primum aliae materiae minus habent rerum aut circumstantiarum, quam aliae. Mathematicae res, cum sint in ἀϕαιρέσει, ut vocant, omnibusque circumstantiis careant, facile

aut personis aliisve circumstantiis: non subinde occurrunt aliqua nova vocabula aut res suis explicationibus indigentes. Porro hisce proxime accedunt aliae disputationes philosophicae, sive de moribus, sive de physicis, sive de logicis, quae licet magis iam sint compositae cum aliis rebus ac circumstantiis, habentque suas materias, subiecta et causas, eoque maiorem sententiarum copiam recipiant, tamen cum tantum in genere ac thesi tractentur, adhuc multis circumstantiis personarum, locorum ac temporum carent. Ultimae sunt in externis aut temporariis, quae de

menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac rebus distinguit. Huc accedit amplitudo aut quasi laxitas quaedam sermonis in aliis scriptoribus: ut cum omnia separatim proponantur, ac quasi extendantur, explicenturque, facile oculis mentis nostrae perspici queunt. Alia enim sententia aut verbis primaria illa quaestio eiusque subiectum ac praedicatum, aliae eius circumstantiae plerunque proponuntur, ut singula separatim

perturbatur illa tanta multitudine rerum ac verborum, ut nec percipere, nec meminisse, nec ratiocinando complecti omnia quae audit, possit. Est igitur quidem, ut dixi, omnibus linguis iste mos plures sensus ac res in unum cumulandi: sed Hebraea lingua in hac re duplici discrimine ab aliis differt. Nam et multo plures tales quasi vestes uni sententiae apponit, et valde varia constructione: cum contra Latina lingua pauciores, et plerunque una quadam forma phraseos simul connectat, ut mollius

sententias, vel vere, vel verisimiliter saltem instar hamorum, aut catenae cohaerentes, per quas a suo principio ad finem rite gradatimque progreditur, non aliter ac linea aut profectio a certo initio in certam metam trahitur. Ac in Geometricis quidem, ubi sola ipsius subiectae materiae ab omnibus aliis rebus ac circumstantiis abstractae noticia consideratur et traditur, hic ordo nativarum et sibi invicem connexarum sententiarum optimo iure facileque observari solet ac potest, exclusis omnibus aliis accidentariis aut extrariis sensibus. Sequuntur hanc nativam rerum sensuumque

in certam metam trahitur. Ac in Geometricis quidem, ubi sola ipsius subiectae materiae ab omnibus aliis rebus ac circumstantiis abstractae noticia consideratur et traditur, hic ordo nativarum et sibi invicem connexarum sententiarum optimo iure facileque observari solet ac potest, exclusis omnibus aliis accidentariis aut extrariis sensibus. Sequuntur hanc nativam rerum sensuumque connexionem aliquatenus etiam aliae Philosophorum scholasticae disputationes vel tractationes rerum. Historici quoque non admodum impediuntur, quin tolerabiliter hanc eandem nativam seriem rerum

aut nervis accommodatum sit, et quam commode sint illa primaria hisce accersitis convestita. Quam utilissimam admonitionem prolixius exposui in regulis De ratione cognoscendi sacras Literas. Etsi aut tales quasi digressiones et accidentaria vestimenta verborum sensuumque sunt etiam aliis linguis usitata: tn nescio quom peculiariores et obscuriores sunt Hebraeis, ut merito Hebraismi dici queant. Nec loquor nunc de iis, quae proprie digressiones aut evagationes sunt, plane extra rem propositam susceptae: sed de connexione istius admirabilis varietatis sententiarum,

peracta tota ea sermonis parte, aut etiam tota instituta oratione. Haec de naturali ordine nunc monuisse sufficiat. Exempla proponere nimis prolixum foret, et sunt cuivis obvia. Ad observandam connexionem sententiarum Scripturae, utile est animadvertere discrimen huius voluminis ab aliis Ethnicorum aut philosophicis aut oratoriis scriptionibus. Nam illae omnes multo simplicioris subiecti aut materiae sunt. Si enim philosophicae disputationes sunt, tum proprie tantum docent, tractantque presse et apposite, placidoque ac humili sermone de rebus, nulla ferme prorsus habita

tum ordinem certum observare, tum et perspicui esse possunt. At contra sacrum volumen plures materias quasi simul eodemque tempore tractare cogitur. Nam et docet, quod ferme est ei primarium, idque multa simul, quia res gravissimae et difficilimae ita in religione coniunctae sunt, ut aliae sine aliis intelligi nequeant, sicut Cicero de Philosophia in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo

hortatur eos, ne relanguescant in studio pietatis: mox id ipsum illis a Deo precatur, inquiens: Huius rei gratia genua flecto, etc. Precationes ac Dei celebrationes saepe obiter inseruntur, accidentibus subitis motibus spiritus, aut etiam tentationibus, turbationibus, aut aliis mutationibus spiritualibus. Sic Christus ipse iam subito exultat spiritu, et Deo gratias agit, Matth. 10. Lucae 10. Iam incipit contristari, seque ex illa hora eripi supplex petit, Ioan. 12. Tales subitae mutationes sententiarum ex subitaneis affectibus animi, sunt creberrimae

sum, et peccatorem concepit me mater mea. β Ecce enim tu vis homines tenere, et confiteri illam abstrusam veritatem et reconditam mundo sapientiam, quod scilicet ipsi vere sint miserrimi peccatores, tuque solus sis iustus et iustificatus, sicut tu cum multis aliis modis, tum vero praecipue per tuum ministerium clara voce clamas, et omnes iudicas. Psal. 2. Propositio: α Quare gentes turmatim cum strepitu

iustitiam consequeretur: hoc Deus misso filio suo incarnato praestitit, abolendo peccatum, et persolvendo iustitiam legi debitam, seu legem implendo. Deest igitur in membro reddito: Hoc praestitit Deus hac ratione, nempe mittendo filium suum, vel potius adest quidem redditum membrum, sed aliis verbis expressum, quam quae tum perspicuitas, tum et praecedens oratio desiderasset. Nam illud quod erat legi impossibile, omnino requirebat correspondentia verba, Hoc Deus effecit aut praestitit, etc. Valde ergo varia Anantapodota reperiuntur in sacris Literis, quae

REPETITIONIBUS. Repetitiones aliquo modo etiam ad ordinem Sententiarum referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς, Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita,

Repetitiones aliquo modo etiam ad ordinem Sententiarum referri possunt. Etsi autem Graeca lingua et Latina habent suas quoque Anadiploses, Epanalepses, ἐπαναφορὰς, Synonymias et Expolitiones, aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse,

aliasque figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam existimemus: altera vero, ne cum aliae atque aliae res in diversis colis agentur, nos eandem agi putemus: seu (ut idem aliter dicam) ne vel ibi repetitionem esse putemus, ubi non est, vel ibi non esse, ubi est. Variae autem omnino

figuras, quibus aliis atque aliis modis iterant verba et sententias: tamen Hebraea longe eas in hac parte superant, cum frequentia iterationum, tum varietate. Est autem in his reduplicationibus duplex praecipue fraus cavenda: altera quidem, ne cum una sententia fuerit aliis atque aliis modis repetita, plures esse, non unam existimemus: altera vero, ne cum aliae atque aliae res in diversis colis agentur, nos eandem agi putemus: seu (ut idem aliter dicam) ne vel ibi repetitionem esse putemus, ubi non est, vel ibi non esse, ubi est. Variae autem omnino repetitiones

quam volucres caeli, et deleta sunt de terra. Remansit autem solus Noe, et qui cum eo erant in arca, obtinueruntque aquae terram 150 diebus. En ter inculcavit tum magnitudinem horribilium aquarum, tum et omnium viventium interitum. Hac de causa fiunt iterationes etiam in aliis linguis. Hactenus de Etymologicis, iam de Syntacticis repetitionibus dicemus. Usitatissimum est Hebraeis, ut, cum alia forma orationis sententiam quampiam efferre inceperint, subito omissa illa nondum perfecta oratione, alia forma sermonis eandem sententiam efferant: ut Gen. 6, Et fecit

usitata. Eph. 1, In quem et vos, audito sermone veritatis et Evangelio salutis vestrae, in quem credidistis. Nec tamen illa priora ociosa sunt: continent enim amplificationem, Iudaei et non gentiles. Item causam credendi, Scientes quod non iustificatur, etc. Sic et in aliis exemplis plurimis. Saepe quoque non solum perficiendae sententiae gratia repetunt, sed ut etiam priora obscurius dicta nonnihil declarent: ut Genes. 15, Et dixit Abraham, Domine quid dabis mihi? et ego incedo sterilis, et filius ministrationis meae domus, ipse Damascenus

Exod. 12, Et fecerunt omnes filii Israel sicut praecepit Dominus Mosi et Aharoni, sic fecerunt. Aliquando etiam posito casu verbum sequente orationem iterant, ut in superius dato exemplo ex secundo ad Galat. Ab iis vero qui videbantur, etc. Alias vero aliis sententiae partibus positis fit repetitio. Neque enim tantam varietatem regulis complecti facile possumus. Fit etiam repetitio propter additionem diversorum genitivorum. Isa. 4, In spiritu iudicii et spiritu ardoris. Sic forte spiritus sapientiae, spiritus fortitudinis, et similia semel

et pariet mendacium: puteum effodit, et excavavit eum, et incidet in foveam quam fecit. Revertatur labor in caput eius, et in verticem eius violentia eius descendat. Haec posteriora exponunt, quid sit effodere puteum, et incidere in eum. Frequenter in Scripturis eadem sententia aliis verbis repetitur, quod aut emphaseos, aut explicationis, aut confirmationis ergo fit. Psalmo secundo, Dirumpamus vincula, et proiiciamus a nobis funes eorum. Psalm. 8, Quid est homo, ut memoriam eius habeas? et filius hominis, ut visites eum? Psal, 33, Consilium Domini in

saepe apud Prophetas tecte, et periphrasi aliqua notantur provinciae ac populi peregrini, quibus Deus quippiam minatur aut promittit: quinam autem ii sint, solent Prophetae aliquanto post aliis verbis clarius interdum; et nomina propria adferentes explicare. Isa. 18, Sermo fit ad terram considentem sub umbra alarum, sitam trans flumina Aethyopiae et trans mare, utentem vasis iunceis in superficie aquarum. His autem verbis describi Aegyptum, ex sequentibus, praesertim initio

est ab eo.) De esu igitur eorum quae idolis immolantur, scimus, etc. Hic et Parenthesis est, et initii repetitio. Vicinum quid Parenthesi est, et tamen non proprie Parenthesis Latina, quod interdum aliquod sequens membrum longius ab antecedente avulsum est, interpositis aliis, ut non facile appareat cohaerentia. Act. 5, Per manus Apostolorum fiebant multa signa adeo, ut in plateas efferrent aegrotos. interponuntur multa ubi fuerint, quomodo sese gesserint, quidque alii de eis senserint. Tale est etiam, quod nonnunquam authores sacri, quod dicere

quaedam eius partes aut quasi fragmenta collecta, ac in unum vel corpus vel cumulum utcunque sint congesta. Meo certe voto (ut ingenue fatear) minime adhuc satisfaciunt. Confido tamen haec quoque qualiacunque sunt, tum grata ac utilia fore eruditioris cuiusdam Theologiae studiosis: tum etiam aliis doctioribus occasionem praebitura esse, non tantum haec eruditius exponendi, sed etiam plura ac praeclarior a huius generis observandi, eaque in unum quoddam absolutum corpus scite concinneque digerendi et conformandi, aut conferruminandi. Fruentur igitur bonae mentis studiosi hisce, cum

authoribus. forte enim et id aliquid ad earum cognitionem prodesse posset. Utinam autem ii id beneficii studiosis Theologiae praestarent, qui excellenti quadam eruditione, ac praesertim iudicio styli alios literatos longissime anteierunt. Ego pro mea tenuitate parum quid in hoc genere monebo, aliis absolutionem tanti conatus commendaturus. In Thucydidis sermone, solent literati haec sex potissimum celebrare, quod sit brevis verbis, et copiosus ac densus rebus, ita ut propemodum verborum numerum rerum copia consequatur: esse aiunt grandem et efficacem urgentemque, esse in eo

quid delectationis habeat, satis dici non potest. Sequitur enim dicens: Deus et pater Domini nostri Iesu Christi scit, qui est benedictus in secula, quod non mentior. Ac deinde quomodo periclitatus fuerit, et quomodo evaserit, brevissime narrat. Longum est caetera persequi, vel in aliis sanctarum Scripturarum locis ista monstrare. Quid si etiam figuras locutionis, quae illa arte traduntur iis saltem, quae de Apostoli eloquio commemoravi, ostendere voluissem? Nonne facilus graves homines me nimium quam quisquam studiosorum sibi sufficientem putarent? Haec omnia quoniam a

loquens: ut nos Musicam sapientis a Musica luxuriantis distinguere commoneret, non ait, Qui canitis ad vocem Psalterii, et sicut David vobis persuadetis vos habere vasa cantici: sed cum illud ad illos dixisset, quod luxuriosi audire deberent, Qui canitis ad vocem Psalterii: imperitiam quoque eorum aliis quodammodo indicavit, adiungens, Sicut David putaverunt se habere vasa cantici, bibentes in phialis vinum, et optimo unguento delibuti. Tria haec melius pronunciantur, si suspensis duobus prioribus membris circumitus tertio finiatur. Iam vero quid his omnibus adiicitur? Et nihil patiebantur

vere ex lege esset iustitia: sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide IESU Christi daretur credentibus, etc. vel si quid eiusmodi est. Pertinet ergo ad docendi curam non solum aperire clausa, et nodos salvere quaestionum: sed etiam tum hoc agitur aliis quaestionibus, quae fortassis inciderint, ne id quod dicimus, improbetur per illas aut refellatur, occurrere: si tamen et ipsa earum solutio pariter occurrerit, ne moveamus quod auferre non possumus. Fit autem, ut cum incidentes quaestioni aliae quaestiones, et aliae rursus

disciplina, ubi numerus iste plenissime discitur, usque adeo non defuit Prophetis nostris, ut vir doctissimus Hieronymus, quorundam etiam metra commemoret, in Hebraea duntaxat lingua: cuius ut veritatem servaret in verbis, haec inde non transtulit. Ego autem ut de sensu meo loquar, qui mihi quam aliis et quam aliorum est utique notior, sicut in meo eloquio, quantum modeste fieri arbitror, non praetermitto istos numeros clausularum: ita in authoribus nostris hoc mihi plus placet, quod ibi eos rarissime invenio. Grande autem dicendi genus hoc maxime distat ab isto temperato genere, quod non

inter vos. Quasi dicat: Dico omnibus, dico singulis separatim, alloquendo alium post alium. Sic etiam Gal. 6, Si quis sibi videtur aliquid esse, cum nihil sit: etiam quasi singulos et omnes tangit. Affectus, qui non tantum verbis in auditore cientur, sed etiam in loquente aut aliis proponuntur, ac quasi ostentantur, necessario auditorem movent, et sermonem quasi vivum efficacemque reddunt. Vehementiam seu δείνωσιν in sermone Paulino notavit olim August. lib. de Doctrina Christiana 4. quem locum supra citavi. De

picturae dulcedine, cum res brutae, ut rationales producuntur, eisque sermo de rebus tribuitur. quale ferme est illud Isaiae: Cognovit bos possessorem, et asinus praesepe domini sui. et: Hirundo ac ciconia novit suum tempus. Quinto, cum voces magis in noticia versantes, ponuntur pro aliis a noticia remotioribus: ut est, dici, nominari, celebrari, pro esse. ut 1. Cor. 5, Talis scortatio inter vos auditur, qualis nec inter gentes quidem nominatur. Ubi audiri, pro esse, voce minus in cognitione versante, ponitur. Sic nomen aut nomina, pro rebus aut personis ponuntur.

in Psalmo: Quis est iste rex gloriae? Sic subinde in Evangelicis et propheticis narrationibus sermo Christi et prophetarum, Apostolorum et adversariorum ita recensetur, ac si iam coram colloqui audirentur: ut colloquium Christi cum Nicodemo, Samaritana, cum matre in nuptiis Canae, cum Cananea, et aliis innumeris adductis coram ipsis personis recensetur. Sic et Paulus suum certamen cum Petro veluti coram depingit, dicens: In FACIEM ei restiti CORAM OMNIBUS, ET DIXI: SI TV cum sis Iudaeus, ethnice vivis, etc. Huc recte ille Hebraismus referri potest, quod narrantes

enim alioqui vinciturque multitudine, magnitudine ac prolixitate mens humana, ut nec concipere tantam molem, nec animo retinere queat. Sicut cuiusdam Laconis apophtegma recitatur, qui dixerit prima, non memini. Secundo, non tantum temporis ac operae exigit, ut prolixitas: quo fit ut et aliis vacare queamus. Tertio, brevitas apta est sententiis, teste Phalereo, apta etiam symbolicis dictis, apta mandatis dandis, apta minis, mysteriis, symbolis, et allegoricis dictis. Maiori etiam energia saepe aliqua dicit, quam prolixitas, tum quia veluti telum quoddam contortum quasi

acrius et vehementius est: cuius rei exemplum est illud Lacedaemoniorum ad Philippum, Dionysius Corinthi. quod si produxisset hunc in modum, Dionysius imperio privatus, literas docens Corinthi, mendicitate victum quaerit: rerum gestarum expositio potius fuisset, pro contumelia. Ac sane multis aliis in rebus Lacones brevitati student. Brevitas enim et acrior est, et magis imperiosa: oratio autem verbosa, supplicantem decet, et postulantem: proinde etiam notationes acrimoniam quandam habent, quia breviloquentiae similes sunt: ex eo enim quod breviter prolatum est, plurima nos suspicione

aut verborum aut rerum: si verbis significantibus utare, quorum singula recte posita integros sensus contineant: ut Cicero dicit, Thucydidem tot pene sententias habere, quot verba: si compositione verborum ea utare, ut non sit necesse ob singulos sensus propriam orationem texere, sed aliquas aliis una tantum aut altera voce Nominis, Participii aut Gerundii tactas, aliis alligare: ut Paulus apostolus segregatus ad Evangelium Christi non ait, Quem segregavit Deus ab utero ad praedicandum Evangelium, etc. Si ali quod primarium rei caput proponas, ut in Proverbiis aut Symbolis

recte posita integros sensus contineant: ut Cicero dicit, Thucydidem tot pene sententias habere, quot verba: si compositione verborum ea utare, ut non sit necesse ob singulos sensus propriam orationem texere, sed aliquas aliis una tantum aut altera voce Nominis, Participii aut Gerundii tactas, aliis alligare: ut Paulus apostolus segregatus ad Evangelium Christi non ait, Quem segregavit Deus ab utero ad praedicandum Evangelium, etc. Si ali quod primarium rei caput proponas, ut in Proverbiis aut Symbolis aliisve Synecdochicis locutionibus fieri solet, unde plurima intelligi

non ait, Quem segregavit Deus ab utero ad praedicandum Evangelium, etc. Si ali quod primarium rei caput proponas, ut in Proverbiis aut Symbolis aliisve Synecdochicis locutionibus fieri solet, unde plurima intelligi queant, ut quae vel dependeant inde, vel significentur per ea. Fit et aliis compluribus modis brevitas, qui mox magis cernentur agnoscenturque in exemplis. Habet vero Scriptura istas et innumeras alias brevitatis rationes. primum enim incipit narrare, ubi opus est: desinit ubi convenit, non digreditur ad peregrina ac inutilia: ut apparet in narratione

eo quoque non raro foecunda felixque brevitas est, quod duplicatum sensum idem textus exhibere potest, quo omnia typica et allegorica pertinent: ut, licet sacrificia illa et ceremonias peragere opus fuerit, tamen illa Christi sacrificium ante oculos pitixerint. Sic multi Psalmi, licet de Davide et aliis piis crucem ferentibus agant, tamen praecipue Christum respiciunt. Sic parabola Samaritani legalis est, dum pingit quis sit proximus: multo vero magis Evangelica, dum ostendit, quis sit ille verus ac unicus proximus, qui solus generi humano longe afflictissimo succurrere queat. Hac ratione

simulque omnipotentiam suam in eo opere ostendit. Vox Deus, unam essentiam, tres personas ac eius proprietates complectitur: caelum et terra complectuntur omnia adiuncta, quae licet prima die non sunt plane effecta, in materia tamen ac potentia aderant. Saepe quoque singulae sententiae aliis aut verbo aut participio, aut nomine aliquo inseruntur, ac veluti infarciuntur. Statim initio Roman. 1, in sola subscriptione singula verba integras prolixasque sententias continent: Paulus servus Iesu Christi, vocatus Apostolus, separatus ad Evangelion Dei. Singulae enim hae voces multa

seu quomodo sacram brevitatem cognoscere debeamus, forte aliquid utiliter dici posset. Omnino enim verissimum est, sacras Literas requirere valde attentum, vigilantem et intelligentem Lectorem, ac nequaquam somnolentum: quod valde observandum est cum in hoc genere Hebraismorum, tum et in aliis omnibus. Non enim Scriptura ita ingenti copia aures animumque implet, ac veluti ingentium bombardarum tonitribus et violentia irrumpit, sicut oratores interdum vel dormientes nimia copia et amplitudine sermonis excitare conantur. Quare si in lectione sacri sermonis sis somnolentus, illa summa

aures tuas mox inutiliter praetervolat. Si parvifacias caelestem sapientiam, ac oscitanter legas, non proiicit Deus margaritas ante porcos. Si non sis intelligens, qui ex causis effectus, et contra, ex forma materiam, ex circumstantia una plures, ex re ipsa circumstantias, et contra, et denique ex aliis quoquo modo coniunctis alia colligere queas, non assequêris plene sensum. Si sis ignarus sermonis, non intelliges mirabiles ac plane divinas vocum sacrarum emphases. Si ignarus figurarum ac troporum, multa te latebunt. Si nequiveris aliquando ex una voce integrum sensum animadvertere, non

ac troporum, multa te latebunt. Si nequiveris aliquando ex una voce integrum sensum animadvertere, non cognosces plene sententias. Quare haec omnia diligenter observanda sunt, videndumque, ut discamus illam admirabilem brevitatem tum intelligere, tum etiam plene ac large nobis et aliis evolvere, ac veluti extendere, et coram oculis explicare. Supra in Similitudinibus ostendi, quomodo saepe brevissime subindicatae similitudines dilatandae sint: docui etiam, quomodo in collationibus ex alio membro aliud sit plenius exponendum. Saepissime enim in altero collationum

quisquam alius ex sacris scriptoribus. Magis sane ille morbum huius miserrimae naturae, verumque legis usum, ac discrimen legis ab Evangelio ursit et illustravit, quam quisquam alius. Vehementius etiam gratiam Christi in salvatione hominis amplificavit, et omnia opera ac merita hominum extenuavit aliis. Quare verissime prorsus dici posset, quod si eius Epistolis careremus, quasi ostio aut clavi quadam sacrae Scripturae destitueremur. STYLUS PAULINUS. Multa igitur ac praeclara utiliter de eo annotari possent, quae nunc, quia non prorsus

quod innato quodam Moysis odio ad Christum solum nos contulerimus. quis enim non suorum maiorum gloriae gentisque suae institutis favet? Tum porro sumus vita non turpes aut profani, ut illi qui ex gentilismi impurissima sententia ad Christianismum veniebant: sed homines iusti, ut meritô prae aliis de iustitia operaria confidere potuissemus. Sod tamen abiecta hac tanta iustitiae, et etiam gentis nostrae praerogativa, tanquam rebus inutilibus ad solum Christum convolavimus: sicut ille Phil. 3, hoc suum exemplum copiosius exponit. Singula ergo verba ei suam vitam ac operositatem habent.

ac vehementibus actionibus agitata, et luculenter decisa est: primum, quod nosmet Iudaei ac Pharisaei operarii sanctissimi et summi cultores Mosis, eo deserto confugimus ad solum Christum, coepim usque neglecto Iudaismo uti libertate gentilium vitae. Deinde, quod denuo quasi relabente Petro et aliis ad Iudaismum, et operum necessitatem: ego eos coram tota Ecclesia libere redargui, et potenter convici, quod Evangelium nihil prorsus observationibus et adminiculis operum Mosaicorum indigeat, ipsique omnes comprobante tota Ecclesia obedienter mihi cesserunt. En igitur habetis quasi duo

Evangelii iustitia, eamque mirabili methodo per omnes causas circumductam et explicatam declarat. Quae est veluti cratoria propositionis expositio. Ea absoluta, progreditur ad confirmationem toto quarto capite comprehensam: ubi tum exemplo Abrahae prolixe evoluto ac illustrato, tum et aliis rationib ac testimoniis demonstrat, nos sola imputativa Christi iustitia per fidem illustrari. Ea peracta, progreditur ad Analysin, seu singularum rerum in hac principali propositione contentarum, aut ad eam spectantium explicationem, videlicet peccati, iustitiae ac gratiae, legis ac

autem illud videtur esse Paulo, quod mox in ipsis inscriptionibus et subscriptionibus mirabili artificio summam Evangelici mysterii, suique ministerii complectatur, quae videntur proprie quasi quaedam insinuationes esse. de quibus alibi in hoc Libro, prolixius disservimus. Cum ab aliis materiis ad alias transit, utitur interdum quibusdam transitionibus quae sunt veluti praefationes aut exordiola quaedam, quibus parat auditorem ad sequentia. Sic 1 Cor. 15, refutaturus Corinthiorum errorem de resurrectione mortuorum, praefatur de doctrina ipsis ab initio tradita: admonetque

ut eos per fidem servet. Haec est mirabilis quaedam plenitudo expositionis rei, quae vere exprimit illud Arist. praeceptum, quod rem scire, est causas eius omnes pernovisse. Paulus ideo putatur esse usus quodam floridiore et splendidiore sermone in Epistolis ad Corinthios quam in aliis: quia illi ei ruditatem sermonis obiiciebant, et elegantiae sermonis studiosi videri volebant. Disputant aliqui, Epistolam ad Hebraeos non esse Pauli: quia cap. 2 autor ita de se loquatur, tanquam de discipulo Apostolorum: quia stylus eius Epistolae videatur

ei ruditatem sermonis obiiciebant, et elegantiae sermonis studiosi videri volebant. Disputant aliqui, Epistolam ad Hebraeos non esse Pauli: quia cap. 2 autor ita de se loquatur, tanquam de discipulo Apostolorum: quia stylus eius Epistolae videatur plurimum differre ab aliis Epistolis: et deinde, quia cap. 6 et 10 videatur lapsis negare locum poenitentiae, ac in eo patrocinari Catharis vel Donatistis, aut Novatianis. De hoc ultimo abunde respondi in prima parte in voce Possibile et impossibile. Immunem autem fuisse authorem, et esse

D. Paulus adhibuerit artem dicendi? D. Augustinus in quarto de Doctrina Christiana hanc quaestionem pertractat, estque in hac sententia, quod Apostolus praecepta quidem eloquentiae secutus non sit, eloquentia autem secuta sit illius sapientiam: sed eloquentia quae ipsum decuerit. (nam aliis alia ratio dicendi competit) ista vero hic sanctus vir de sola elocutione intelligit, in qua ut maxime sit vis eloquentiae, quae etiam ab hac nomen ducit: facultas tamen dicendi, non hac sola, sed praecipue inventione constat, et dispositione, utcunque M. Tullius has prudentis eloquentiam

et Evangelium ipsum rite agnoscerent, quam idem merito ardere debuerit Apostolus studio salutis hominum, utque loqui soleant et scribere in rebus divinis in negotio crucifixi rite affecti, vero Christi amore flagrantes, decentissima haec Parenthesis, non vitiosum videbitur Hyperbaton. Item in aliis quoque quae vitia videri possunt, tibi usuveniet, si illa modo ea mente legeris, qua Paulus scripsit. Sermo per totum est Hebraeograecus: sed hoc quoque decebat, ut agnosceretur huius generis et linguae, undae Dei benedictio in omnes gentes debuerat derivari. Neque putes vero, quod pleraque

repetitio, dum inculcantur ipsa opera, quae praecipue vult expendi. Antecedens pro Relativo. Est quidem toti Scripturae ac omnino sermoni Hebraeo usitatum, ut multum antecedens loco relativi repetat: sed huic Apostolo etiam magis quam aliis: Potentior est qui in nobis est, quam qui in mundo. Ipsi de mundo sunt, ideo mundo loquuntur, et mundus audit eos. Nos ex Deo sumus: Qui novit Deum, audit nos: qui non novit Deum, non audit nos. Si de mundo essetis, mundus quod suum est amaret: quia vero de mundo non estis, sed ego elegi vos

plerunque quidem declarationis gratia: aliquando tamen etiam inculcandae alicuius primariae vocis aut rei gratia: ut in Appositione dixi. Voces propriae. Habet quaedam vocabula et phrases quasi proprias, aut quibus certe multum prae aliis utitur, ut est verbum, Mundus, lux, tenebrae filii et filioli, pater et dilectio, praeceptum aut mandatum vetus ac novum, charitas mandata, aut verbum Servare: alius paracletus, ducere in omnem veritatem: testimonium et testificari, utitur voce

ferme tabulam pertinentes. Conciones Christi. Studiosius describit conciones Christi, quam miracula aut alias res gestas, contra quam alii Evangelistae, ideoque habet illam prolixam et praeclaram concionem post sacram coenam, ab omnibus aliis omissam. Plerunque ille ideo narrat miracula ac facta, ut inde sumptam occasionem dicendi Christo esse, et sibi eius concionem recitandi ostendat. ut Ioan. 4, sessionem ad fontem: et 5, sanationem iacentis ad piscinam: Ioan. 7, miraculum tot saturatorum paucis panibus: Ioan. 7, ex sero

queat. In quo opere, aliisque meis, semper me illud consolatur, quod non laudem applausumque summa arte industriaque perfecti operis venor aut sector: sed tantum publicam utilitatem, ac gloriam Dei, optimo animo et studio quaero: ut si maxime quis aliquid vel in ordine, vel in limatione, aut aliis partibus desideraverit, nostramque operam parvi fecerit, non ita nimium dolituri simus: modo sint aliqui boni ac pii, qui hinc non parum fructus percipiant, ac pro eo gratias Deo patri Domini nostri IESU Christi, omnium bonorum unico fonti ac largitori, agant.

sitam esse existimarunt. Deinde quoniam erat adiuncta promissio de remissione peccatorum, eiusmodi locis de poenitentia concionantibus, nec erat additum, quod ea remissio ex merito Christi, non ex nostro contingeret, et quod sit fide accipienda: nec cogitabant homines insulsi, loca illa cum aliis de gratuita remissione peccatorum per Christum conferenda esse: ideo illam promissionem, non tanquam gratuitam remissionem peccatorum propter Christum, fide accipiendam: sed tanquam praemium seu mercedem illarum suarum nihili actionum intelligebant. Exemplo rem declarabo. Isa. 11

quod sit gratuita haec promissio, et quod per meritum Christi contingat, ac sit fide accipienda: nec veniebat in mentem rudibus sophistis hunc locum conferre cum capite quinquagesimotertio eiusdem Prophetae, ubi scriptum est: Iniquitates nostras ipse tulit, et vulnere eius sanati sumus. ac cum aliis similibus sententiis Scripturae de Christi merito, de gratuita remissione peccatorum, de fide accipiente has promissiones: ideo actiones quae proponuntur, ut per eas poenitentia vera describatur, intelligebant esse integram impletionem legis divinae, iustitiam ac meritum: promissionem

de hoc toto genere non pauca infra dicentur in capite de Varia bonorum operum praedicatione. Ex hac eadem Synecdoches inscitia ortus est et ille pestilens et antiquus error, in quo et Chrysostomus fuit, quod scilicet plures essent modi consequendae remissionis peccatorum: quia alias aliis suis fructibus, vera poenitentia passim in sacris Literis descripta est cum adiuncta promissione remissionis peccatorum. Observanda igitur haec forma sermonis est, ut eiusmodi locos rectius intelligere possimus. Quid enim magis impium aut absurdum, quam cum vere sit unicus agnus Dei tollens

quid absurdi fuerit Latinae alicuius, seu Graecae vocis etymologiam ex Hebraeo fonte petiisse. Sed de voce non magnopere contendo, sentiat quisque ut vult. Est autem ieiunium in sacris Literis, non solûm a cibo abstinere, vel eo nimis parce, ac non suavi uti: sed etiam multis aliis commodis corporis abstinere, ut lotione, unctione, vestium mutatione, Musica, et similibus, et contra aliqua incommoda sibi accersere. Seu, ut paulo clarius dicamus et brevius, ieiunare est et praecipuis commodis corporis abstinere, et incommodis insuper afflictare: ut abstinere a cibo, potu,

tempus erat praefinitum. Ieiunabant enim alias una die, ut Israelitae Iudic. 20. alias 7 diebus, ut 1. Sam. ultimo cives Iabes, alias incerto tempore, ut 2. Sam. 12, tam diu ieiunat David, donec infans morbo cruciatur. Non solum autem Iudaeis is ieiunandi modus fuit, sed et aliis Asiaticis populis, ut apud Homerum in tribus ultimis libris Iliad. Priamus mortem Hectoris tali ieiunio, talibusque cruciatibus luget, abstinet a cibo, sordide se induit, iacet in pulvere. Solatur autem eum Achilles ac hortatur, ut tandem comedat omissis illis cruciatibus, idque exemplo

Moses, Elias, Daniel, Christus, Apostoli, qui hauddubie semper sobrie ac temperanter vixerunt. Quanquam facile est videre ex 2. Sam. 1, Daniel. 10, Ionae 3, ieiunium longe durius quiddam, et tristius fuisse, quam sit vita temperans ac sobria. Sed haec de forma ieiunii sufficiant, quae tamen aliis causis explicatis erit notior. DE CAUSA EFFICIENTE IEIUNII. Iam de causa efficiente ieiunii dicemus. Natura omnibus animalibus insitum est, ut sint cupida, non solum vivendi, sed etiam suaviter vivendi, eaque omnia solicite

perpetuum gaudium ex falsa propriae excellentiae opinione fluens (placent enim sibi magnopere superbi) tunc, quia hi affectus vita delectantur, frontem exporrigimus, lavamur, ungimur, splendide induimur, suavissimas dapes quaerimus, convivia instauramus, coronas sumimus, canimus, saltamus, ac in aliis huiusmodi laetis actionibus debacchamur. Contra, cum tristibus affectibus cruciamur, cuiusmodi sunt dolor, odium, timor, deiectio animi, quae tunc accidit praecipue, cum nobis ipsis in contritione displicemus: tum, quia hi affectus vitam oderunt ac fugiunt, demittimus caput,

ieiunia non erant naturalia, sed artificialia: id est, cum non procedebant ex interno dolore animi de peccatis admissis, et timore irae ac minarum Dei, seu non ex vera cordis contritione: reiiciebantur a Deo, tanquam res hypocritica, quam plane Deus contemneret, ut Esa. 58, et Zacha. 7, et in aliis locis legitur. Postulat autem Deus a Iudaeis Esa. 58 charitatem pro ieiunio, itidem per Synecdochen totam conversionem significans et postulans, sed certiori nota. Nam vera charitas haud facile alibi, praeterquam in vere conversis poenitentibusque invenitur. Sed age

nobis hunc externum corporis luctum, quem ne quidem a Iudaeis valde exigebat, ut intelligi potest ex Esaiae capit. 58, et Michaeae cap. 6. Deinde et illud scire debemus, esse quasdam peculiares consuetudines, et titus apud quasdam gentes, quas Deus non perinde exigit ab aliis gentibus, ut ab illis ipsis, apud quos ille mos inolevit. Ut apud Iudaeos mos fuit, hospitibus advenientibus lavare pedes. Quae tamen consuetudo etiam certam causam habebat. est enim illa regio ob rariores pluvias pulverulenta, et praeterea ibi nudis tibiis incedebant. Id officium Scriptura

In has igitur species ieiunium diduximus sequendo, quantum quidem facere potuimus, maxime sacras Literas. Non est tamen dubium, cum ieiunia paulatim in ceremonias et consuetudines quasdam abierint, nullisque legibus circumscripta fuerint, quin maxima semper fuerit eorum varietas, singulis in aliis atque aliis ieiunii partibus, vel casu, vel pro libitu plus aliquid minusve facientibus. Ne contrarii quidem cognitio penitûs negligenda est, cum alterius contrarii cognitio multum adiumenti secum adferat ad alterius naturam felicius introspiciendam. Contrarium igitur

igitur species ieiunium diduximus sequendo, quantum quidem facere potuimus, maxime sacras Literas. Non est tamen dubium, cum ieiunia paulatim in ceremonias et consuetudines quasdam abierint, nullisque legibus circumscripta fuerint, quin maxima semper fuerit eorum varietas, singulis in aliis atque aliis ieiunii partibus, vel casu, vel pro libitu plus aliquid minusve facientibus. Ne contrarii quidem cognitio penitûs negligenda est, cum alterius contrarii cognitio multum adiumenti secum adferat ad alterius naturam felicius introspiciendam. Contrarium igitur veri

18 inquit: Ieiuno bis in hebdomada. Ita partim legibus Pontificum, partim superstitione, partim etiam consuetudine ieiunia adeo invaluerunt in Papatu, ut sine eis Christiana religio subsistere non posse existimata sit. Monachi porro, qui ut caeteris rebus omnibus volunt aliis Christianis sanctiores esse, ita et ieiunia absolutiora praestare conati sunt. Quare, cum intelligerent, olim in ieiunio saccum induere solitos ieiunantes, excogitarunt et ipsi quoddam vestimenti genus sacco non admodum dissimile, idque alicuius tetri tristisque coloris. Et quoniam antiquitus

sit. 5 Nonnunquam laudantur opera studio excitandi pios homines ad novam vitam, reprimendum regnum veteris Adami, et retinendam fidem, et non contristandum Spiritum sanctum: ubi si eis etiam vita aeterna aut caelestis felicitas promittitur, necesse est afferre interpretationem ex aliis locis Scripturae plene ac perspicue salutis nostrae rationem explicantibus, praesertim autem ubi bona opera prorsus a iustificatione excluduntur, solique merito Christi fide apprehenso tota nostri iustificatio ac salus adscribitur. 6 Alias Scriptura celebrat bona opera, ut hominem

communia, nota, aut eo tempore requisita, seu tunc grassantibus vitiis ac sceleribus contraria. Unde liquido innotescit Synecdoche, quod ibi non plene aut proprie vera iustitiae aut salutis ratio describatur: Sic Baptista militibus tantum prohibet rapacitatem, divitibus iniungit liberalitatem, et aliis alia: cum per illud maxime necessarium illis documentum etiam alia officia pietatis complectatur. Ineptissimus ergo, imo et impientissimus ille sit, qui tales Synecdochas ad verbum urgendo, singulis talibus operibus iustitiam ac vitam adscribere velit: sicut Papistae faciunt, qui ex talibus

24 Vera cordis contritio et fides saepe etiam per folia ac flores indicantur, nedum per fructus. Unde probatur Synecdoche, quam supra attigi. Quis enim tribueret iustitiam ac vitam illis externis gestibus ac speciei publicani in templo orantis, aut peccatricis pedes Domini abluentis, vel etiam aliis similibus, quae in aliorum descriptionibus reperiuntur? 25 Nisi quis sciat duas esse plane diversas doctrinas in sacris Literis, nempe legem et Evangelion, et hanc esse interpretem, moderatricem et correctricem illius, nunquam perveniet ad veritatis agnitionem. Legens enim passim

dicta ac sententiae, quae cum prima specie videantur imperitis legalia esse, operumque iustitiam praedicare: revera tamen Evangelica sunt, gratiamque Christi praedicant, et imputativam seu gratuitam Christi iustitiam offerunt. 38 Semper quaerunt adversarii ac seductores sibimet et aliis scandala, errandi occasiones, colligentes passim ex Scriptura dicta quaedam, in quibus nostris aliquibus operibus aut factis, divina beneficia iustitiae, remissionis peccatorum et salutis aeternae tribui videntur. Respondeo, Dixi alibi et etiam paulo ante de vocibus ac phrasibus

ante de vocibus ac phrasibus quae in specie legales aut operariae esse videntur, cum revera sunt Evangelicae aut gratiae, praedicantes gratuita beneficia Christi, unici servatoris et expiatoris nostri. Verum autem sane est, sicut et in proprio cap. notavi, quod aliquando, sicut et in aliis materiis, ita et in hac bonorum operum diserte ac expresse tribuantur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus accidentariis, atque adeo quoquo modo ad eam rem pertinentibus: ut, Christiani iudicabunt et condemnabunt mundum, quod proprie revera soli Christo convenit: piis

se per illos, eorumque ministerium: quia Christi efficacia post passionem primum sese liberius et gloriosius exeruit, totum mundum subiugando, et nunc Antichristum expugnando. 1. Timoth. 1 Paulus duas causas commemorat, cur sit veniam consecutus persecutionis: quia insciens fecerit, et quo esset aliis exemplum misericordiae Dei: cum vera causa eius reconciliationis sit proprie solius Christi meritum. Quae natura Hebraismorum ac sermonis sacrarum Literarum diligenter observanda est, ne cum alibi, tum praesertim in iustificationis dogmate avero aberremus, dum bonis operibus saepe nimios

ipse per et secundum verbum tuum. 1. Corinth. 7, Quid scis mulier, si servabis virum: id est, praebebis aliquam occasionem tanto bono, dum eum tum honesta vita, tum et piis colloquiis ad veram religionem pertrahis. Sic lex operatur iram non proprie ac per se, sed tantum per accidens. Ex hisce et aliis innumeris Scripturae exemplis liquido patet, saepissime aliquid nimiae laudis bonis operibus hominibusque adscribi, quod eis nequaquam convenit, nec adscribendum est, si exacte, vere ac proprie loquendum est.

posset Regula Rofensis, Fides foeta bonis operibus ante partum iustificat: tametsi eam non plane approbem. 4 Non raro instrumentis tribuitur, quod agentis est. Sic saepe dicitur, Fides tua te salvum fecit: cum id sola Dei misericordia ac omnipotentia fide apprehensa efficiat. Sic et aliis bonis operibus aliquando magni quidem effectus ac salus ipsa adscribividetur. Hoc ad illam amplissimam Regulam, quam supra proposui, referri potest: quod saepe effectus non veris, aut saltem non primariis causis tribuantur. quod ibi multis exemplis demonstravi. 5 Coniunctorum

interfectus, aut alioqui mortuus fuisset, desperare debuisset, tanquam non esset confessus? Sic Deus dabit unicuique secundum opera sua. Quid fiet igitur de peccatoribus? Quare Evangelium addit correctionem, inquiens: Ecce agnus Dei, qui tollit peccata mundi. 8 Aliae sententiae sunt aliis universaliores, minusque exceptionem aut correctionem admittunt. Verum est, proponi praemia temporaria et aeterna bonis operibus: et contra, malis aeternum exitium: sed tamen hoc non fit plane absolute, et sine omni exceptione. Nam et mala opera seu peccata ob Christum condonantur, ut non

confertur, seu cum doctores, sal, lux, fundamenta oeconomi et pastores nominantur. Alii scriptores plerunque plenius similitudines evolvunt, aut res quas attingunt, tractant. Mira quoque est earundem rerum varietas in diversis regionibus: exemplo sit quod in Germania et pluribus aliis locis, quanto est solum lapidosius, tanto natura sua sterilius: at in mea patria contra est tanto foecundius ac pinguius. Proinde videndum est lectori sacrarum Literarum, ut variarum prorsus reum, praesertim incommuni vita versantium aut exstientium, noticiam aliquam habeat.

quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur variae similitudines et metaphorae, ut a gloriosa eius specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et ea porro prae stellis: sic alii pii prae aliis sint in resurrectione fulsuri. Alias a strenuo eius cursu, et simul caeteras stellas excellente forma, ac etiam efficacia, sumitur descriptio Christi: ut Psal. 19, quod sicut ille strenue ac gloriose currat per totum caelum, ab uno horizonte in alium, omniaque suo calore

locutio, significans omnis generis molestias: Non uret te sol per diem, nec luna frigore afficiet per noctem. Psal. 121, Isa. 49, sol etiam dicitur dominari diei, et luna nocti: quia hisce temporibus eorum praecipuus usus est. Gen. 1, Psal. 136, Ieremiae 31. Sic ab aliis quoque proprietatibus solis ac lunae sumuntur aut Metaphorae aut similitudines in Sacris, aut certe fiunt aliquae allusiones ad eas, quas cognovisse vel vulgari tantum quadam noticia, ac expendisse omnino operaeprecium fuerit ad sacrarum Literarum intellectum. Sic Christus de

variorum, utile est: ut hirundo et ciconia dicuntur nosse tempus suum, quo apparere incipiant, at homo ignorare tempus visitationis divinae. Quin etiam asinus et bos dicitur agnoscere praesepe domini sui, et dominum suum. Hoc melius intelligitur ex Germanico more, quam ex multis aliis locis. Hîc enim cum vaccas et capras in civitatibus habeant, reverso ex pascuis toto grege, sponte sua quaeque suorum herorum domos, nemine monstrante, repetunt, etiam in frequentioribus et amplioribus civitatibus, ubi homines aliquando viarum labyrinthis decipiuntur: alibi id moris non est.

ex illis cacuminibus factas. Ex situ igitur formaque locorum illorum sermo historiaeque istae rectius intelliguntur. Alii montes fuêre sylvosi, alii pascuosi, ut Basan. Sic et colles alii vinetis et ficubus, alii olivetis fuêre consiti: plerique omnino utiles, et non steriles, sicut in multis aliis locis sunt aridi, et nihil ferentes. Hinc fit, ut celebrentur arietes et tauri Basan, quin et quercus Basan. Fuit item multis vallibus referta, quarum aliae fuêre mediocres, cultae et amoenae: cuiusmodi fuit illa pulcherrima vallis Hinnon prope Ierusalem, postea ob idololatriam

Homerus, ut homo Asiaticus, et non valde dissimilis caeli ac soli Iudaico, plurimas prorsus similes phrases ac similitudines habet: quas si quis cum Scripturae sermone conferret, non malam operam navaret. Iosuas tertio capite scribit, Iordanem exundare toto tempore messis: quod multis aliis fluminibus etiam in Europa accidit, quorum origines ex praealtis montibus veniunt, quorum nives aestate resalvuntur. Tanto ergo maius fuit miraculum, tunc aquas Iordanis repressas fuisse ut populus transiret. Flumina ibi fuêre perparva, seu rivi potius, praeter unum Iordanem,

sequentium Bibliae scriptorum veteris ac novi Instrumenti, ex quinque libris Moysis dependent. Quare omnes illos ritus ac leges institutaque gentis pernovisse, utilissimum fuerit ad Prophetarum et aliorum scriptorum intellectum. Separata fuit prorsus Dei mandato ac ritibus ea gens ab aliis omnibus, eoque mutuum irreconciliabileque odium ac contemptus ingens: omnes etiam gentes Israelitae prae se ut impias, atque adeo ut magis maledictas, et etiam naturae magis distortae, sunt detestati. Quam materiam interstitii postea Christus, teste Paulo, sua passione, ceremonialium

sive laeti, sive etiam tristes adfectus sunt: magis amant, magis irascuntur, magis oderunt, magis concupiscunt, magis etiam metuunt. Praeterea suos tristes adfectus, ut sunt dolor de aliquo magno malo, ut de morte liberorum, coniugum, parentum, aut fratrum, maioribus luctibus, lamentationibus et aliis externis indiciis tristantis animi: ut sunt inedia, sordidus vestitus; laceratio crinium et vestium, percussio pectoris, iacêre humi in cinere et cilicio, ac similibus produnt, quam hi in frigidioribus locis siti, ubi usitatum est in funeribus lamentari mortuos: sic et laeticiam suam

Quia similia ebrii saepe faciunt aut patiuntur. Vixerunt plerunque vel ex agricultura, vel ex vinetis, quibus adiunge oliveta, ficeta et palmeta: vel denique ex re pecuaria: sicut et in mea patria et multis locis Italiae. Artifices, mercatores, metallici, nautae et aurigae, unde in aliis gentibus plurimi victitant, rari ibi fuerunt. Piscatio quoque non ita magna fuit, multo autem minor venatio: quia loca fuerunt valde culta, ut feras multas praeter aves habere non potuerint. Nec etiam fuerunt ferme ulla vel mediocria stagna, praeter illud unicum Genazareticum aut

fit non pauca etiam in sacris Literis mentio. Coctis cibis, et ferculis variis non tam multum usi sunt, ut Septentrionales: sed mulum terra nascentibus et frigidis, ut pane, leguminibus, ficubus, nucibus, vuis recentibus et siccatis, casea, lacte, butyro, oleo, melle, palmis, et aliis similibus. Saepe etiam solo pane et aqua, ac forte vel caseo, vel lacte, vel ficubus epulati sunt. Hinc talis victus crebra fit mentio, multae etiam voces ac phrases inde sumptae sunt: Comedere cum aliquo panem, Dare alicui suum panem et aquam: 1. Sam. 25. Convenit vero aqua illis hominibus

desinere, et novi primae diei diluculum lucescere inciperet. Dicitur enim id ratione Romanae consuetudinis, qui ab ortu solis usque in alterum ortum, diem terminabant. Qui vero hoc secundum Hebraicam consuetudinem intelligunt, de vespertino tempore ultimi sabbati, non possunt hunc Evangelistam cum aliis bene concordare, praeterquam quod vocem Lucescere violentius torquent. Hebraei enim solebant ab uno vespere in aliud diem terminare. Sic idem Evangelista cap. 26 dicit, Romano more

ac memoriam, tribus personis correspondentes. Sic porro minatur et praedicit Deus homini transgredienti mandatum, quod morte morietur: quae mors triplex est, iniustitiae, poenae, ac virium libertatisque agendi. Hanc tertiam mortem, id est, carentiam virium et libertatis, etiam aliis vocibus exprimit Moses: ut cum dicit, cor esse pravum ac perversum inde ab infantia, Gen. 6 et 8. cum ait, Adamum exutum imagine Dei, liberos procreasse ad suam, non Dei imaginem, Gen. 5. cum affirmat, habere cor non intelligens, Deut. 29 et 30. Moysen porro secuti Prophetae

ac praeceps in externos lusus aut gesticulationes ac ceremonias, illisque mirifice capitur, ac putat Deum quoque ipsum illis theatricis pompis ultra omnem modum delectari. Testatur id Papatus et omnium gentium religiones, praeter Israelitas. Quare Iudaei ita in suis ceremoniis, circumcisione et aliis pompis haerebant, seque per eas iustificari somniabant, ut interim etiam ipsius moralis legis obliviscerentur, frustra Prophetis contra illam ceremoniarum et sacrificiorum admirationem pro morali lege clamantibus, et iubentibus non sacrificia, sed corda offerre et lacerare Domino.

scripta in lege: Deus dabit unicuique secundum opera sua: Opera eorum sequentur eos: et similia hisce innumera. Summa ita se gerit, itaque nobiscum loquitur in lege Dei iustitia, tanquam si cum natura integra, ut hominem initio condidit, ageret. Ita etiam se gerit lex moralis, prae aliis legis partibus, tanquam si sit ipsa sola conscientiarum domina, et sit perpetua, nunquam sit abroganda, nec habeat alium successorem ac superiorem doctorem aut doctrinam. Nusquam ipsa satis crasse ostendit suum verum et ultimum finem esse propriissime, patefacere peccatum, iram Dei, et

peracta est a Christo, et eius dilectissimis Apostolis. Detraxit igitur in novo Testamento Christus, huius populi rex et Dominus, velamen Mosis in iudiciali aut politica lege, dum pauper nascitur, et toto vitae huius tempore affligitur, ac demum ignominiose interficitur. Quibus et aliis innumeris abunde indicavit, suum regnum non esse de hoc mundo: atque ideo nec etiam ipsum regnum Iudaicum diutius duraturum: quod tandem etiam ipse eversione Ierosolymae, et dissipatione totius populi per universum orbem terrarum, liquidiûs testatus est. Taceo iam, quod toties Apostolos idem

summi illius splendoris divinae Maiestatis, et mentis nostrae ad imaginem ipsius renovatae ac instauratae, ut initio conditi fuimus. TESTIMONIA UNDE POPULUS ISRAELITICUS A PROPHETIS ET aliis sanis doctoribus etiam sine auctoritate propheticorum scriptorum doceri et convinci poterat, quod sacrificia non expient peccata, ut quaedam verba veteris Testamenti sonare videntur: sed Meschiae sit hoc opus proprium. Ne autem quis audiens Mosen esse velatum, recidat in contrarium

Deus, iisdemque conditionibus: item quod Abraham esset pater omnium piorum, multo magis ratione religionis, quam ratione carnalis procreationis. Et ideo quod sicut ille iustificatus fuerat: ita et ipsi iustificari debebant. Iustificatum autem illum esse non sacrificiis, non circumcisione aut aliis ceremoniis, sed sola promissione gratuiti favoris Dei, et benedicti seminis, ac fide promissioni et Deo credente, eamque apprehendente. Quare et illis esse hanc unicam, veram et salutarem iustitiae et vitae viam propositam, nihil prorsus obstantibus aut mutantibus in ea omnibus

seu a legis pleno sensu, ad externa verba legis. Quam imperfectam disciplinae iustitiam totum caput quintum Matth. et innumera alia loca refutant, ut sunt illa quoque: Cor eorum procul a me est, labiis et aliis externis operibus mihi appropinquant. 5 Ab externa morali disciplina, bonisque operibus, ad solam ceremonialem iustitiam rituum et sacrificiorum mandatorum progressi sunt. Praetulerunt enim sacrificia, sabbatismum, oblationes et similia, verae beneficentiae et charitati. Sed

significare, et ad aliquam quasi proprietatem, naturam, aut singulare mysterium Dei applicatum et quasi conformatum esse, nemini dubium est. Et possunt huius rei rationes non paucae afferri. Nam cum omnia nomina propria Hebraeis aliquid significent: tum praesertim ea quae Deus vel sibi vel etiam aliis imponit, ut Abraami, Sarae, Israelis, Isaac, filorum Isaiae, Ioannis, Iesu, et similium. Ad haec, cum velit ex hoc nomine cognosci et considerari, dicatque fore suum memoriale in omnes gene rationes:

vel montes transferre posset. Talem aliquem tumorem Iudaei a patribus hauserunt, et postea non intellectum, ac in superstitionem versum, suo Thalmud inserverunt, ut et alia multa. Certe non plane de nihilo est ista perpetua praedicatio et celebratio huius divini nominis prae omnibus aliis, quantumvis illustribus ac significantibus: quae praedicatio huius nominis non tantum ab hominibus, sed et â Deo ipse adhibetur. 9 Caeterum prolixa tractatio nominis Dei et uberioris cognitionis filii Dei, Exod. cap. 33 et 34 clarissimê hanc interpretationem et

quae ipsimet sibi finxere, adorant. Qui enim non honorat filium, ille, teste Christo, nec patrem honorat. Idem quoque saepissime olim a condito orbe, usque ad Messiae adventum accidit. Propterea Deus subinde se aliis atque aliis patefactionibus revelavit, ac aliquas notas ad sui definitionem adiunxit, quibus sese ab imaginariis Ethnicorum diis separaret: ut ante diluvium Seth coluit conditorem caeli et terrae, qui promisit semen mulieris conculcaturum caput serpentis. Cainica autem Ecclesia Deum creatorem

sibi finxere, adorant. Qui enim non honorat filium, ille, teste Christo, nec patrem honorat. Idem quoque saepissime olim a condito orbe, usque ad Messiae adventum accidit. Propterea Deus subinde se aliis atque aliis patefactionibus revelavit, ac aliquas notas ad sui definitionem adiunxit, quibus sese ab imaginariis Ethnicorum diis separaret: ut ante diluvium Seth coluit conditorem caeli et terrae, qui promisit semen mulieris conculcaturum caput serpentis. Cainica autem Ecclesia Deum creatorem tantum,

gloriosa instauratione, sibi a praecipuo suo opere adsumere voluisse, ut sic et ipso nomine Iehovah Erit inculcaret piis, se fore illum eorum servatorem toties divinitus humano generi promissum. Hinc forte est Latinum nomen Iovis, sicut et multa alia Hebraica vocabula in hac et aliis linguis sparsa reperiuntur. Haec potissimum digna putavi, quae de mystico Dei nomine Iehova annotarem, tanquam et certiora, et utiliora aliis. Nam plerique aut curiosa ac superstitiosa, aut certe valde humilia et inutilia de eo disserunt: quae accuratiore confutatione, ne mihi

toties divinitus humano generi promissum. Hinc forte est Latinum nomen Iovis, sicut et multa alia Hebraica vocabula in hac et aliis linguis sparsa reperiuntur. Haec potissimum digna putavi, quae de mystico Dei nomine Iehova annotarem, tanquam et certiora, et utiliora aliis. Nam plerique aut curiosa ac superstitiosa, aut certe valde humilia et inutilia de eo disserunt: quae accuratiore confutatione, ne mihi aliisque tempus perderem, digna esse non censui. Orandus autem est pater Domini nostri Iesu Christi, ut et patefaciat nobis perspicue salutaria filii sui

istam Osiandri refutavi. Reliquum ergo esset, etiam de re a nomine significata, id est, de officio et beneficio Christi aliquid dicere, quoniam et id iam Osiander tetra corruptela contaminat et corrumpit. Verum disputatum de hac re et a nobis est in alio scripto contra Osiandrum, et ab aliis. Quare iam eam partem praeteribo, solum de sententia dicam in hoc ipso textu, hactenus tractato, existente. Dicit Angelus, ideo Iesum hoc nomine vocari, quia salvum faciet populum suum a

primum utilitas necessitasque spectari solet, postea de num commoditas. Unde et apud Graecos, et apud Latinos quaedam minus necessariae literae longo tempore postea additae esse commemorantur. Hoc ordine etiam Plato in Philebo literas inventas affirmat, sive ille serio id dicat, ut ab aliis historiam per manus accepit, sive ratione ipsa cogitationeque hunc ordinem maxime naturae convenientem verisimilemque animadvertit. Quem locum et propter autoris nomen, et sententiae elegantiam adscribam: ὥσπερ γὰρ ἐν ὁτιοῦν εἴ τίς ποτε

Hebraeas salutavit, quin, si liceat cuipiam astuto distinctiones et vocales ut humanum inventum tollere aut mutare, tota omnino Scriptura futura sit incertissima. Quod cum facillimum sit cuique vel etiam ex aliis linguis iudicare, exemplis non declarabo. Unum tamen exemplum non a nobis excogitatum, sed quod alioqui omnibus est notissimum, proferemus, quod est in Genesi, Ipsum conculcabit caput tuum. Ubi quam utilis doctrina olim sublata fuerit, sive illud ex punctorum inopia accidit, sive

quidem nolo celare pium Lectorem, me habere manuscriptas annotationes super vetus et novum Testamentum, amplius ante 300 annos scriptas, quae Ipsum in Genesi legant. Quocunque vero demum modo error ille acciderit, nisi puncta existerent, adhuc quomodo legendum esset, dubitaretur. Sed cum hoc et ex aliis linguis facile diiudicari possit, probare pluribus intermittam. Si autem concesserimus esse humanum inventum quorundam Rabinorum, qui post Christi passionem annis ferme 276 vixêre, quod iam etiam a Christianis quibusdam malum adseritur: non video quomodo prohibere possimus, quo

quae in tot myriadibus syllabarum, quae in singulis vocales subintelligendae essent, observare possit. Quid quod cum multae vocales sint valde similes, pronunciatioque pene singulorum hominum valde variet: nonńe saepissime auditor alteram pro altera accepisset? Ut autem ipse accepisset, sic aliis tradidisset, semperque errores cumulati fuissent, atque ita plane impossibile fuisset veram lectionem conservari. Verum neque assidue in manibus discentium docentiumque fuit Scriptura, neque semper eruditos interpretes habuit. Nam quod ex sacris Literis constat, sub Manasse, Amon

vocales consonantibus additas tempore horum interpretum in Hebraica scriptura extitisse. Nostrae vero rationes, quas superius attulimus (ut quidem nobis videntur) certo certius convincunt, vocales iam olim apud Hebraeos una cum consonantibus in usu fuisse, minimeque linguae huius scripturam, quae aliis omnibus gentibus cognitionem literarum tradidit, ut ipsa adhuc nomina testantur, imperfectam fuisse. Sive enim inventionem characterum consideres, non est credibile inventores obscuriora, quorumque usus minor est, clarioribus, utilioribusque aut citius invenisse, aut magis amplexos esse. Imo

eius proprietates describentes, cum definitio proprie esse rei describere debeat. Res igitur ipsa hîc postulat, ut ipsemet author ipsaque principalis pestis diserte nominetur, ac quasi digito coram commonstretur. quod Scriptura facit, ut postea ostendetur dilucidius. Quare sicut in aliis omnibus Theologicis quaestionibus: ita et in hac quoque nihil est ad perspiciendam genuinam veritatem utilius, quam ipsam Scripturam scrutari et audire, omissis humanis figmentis ac somniis. Dolendum enim profecto valde est, Theologos in tam absconditis mysteriis definiendis, non ipsius

ita et in hac quoque nihil est ad perspiciendam genuinam veritatem utilius, quam ipsam Scripturam scrutari et audire, omissis humanis figmentis ac somniis. Dolendum enim profecto valde est, Theologos in tam absconditis mysteriis definiendis, non ipsius potius Scripturae verbis uti, in hoc et aliis articulis, quam hominum incommode tantas res exprimentibus. Illa igitur nobis clare certamque rem indicat, quae'nam sit illa malitia originalis, ac omnia mala pariens, ex prima inobedientia primi hominis exorta, nempe imago diaboli contraria imagini Dei. Primum enim dicit, Deum

causa, et fons omnis pravae actionis, cur accusatur, cur damnatur, cur in aeternum punitur? Quare aliquod, idque praecipuum originale peccatum aut iniustitia est ipsamet pessima voluntas, mala mens et malus animus, sic ex utero matris natus, nempe anima rationalis. Platonici finxerunt aliis hominibus initio affundi aurum, aliis argentum, aliis viliores materias, indeque esse eorum diversitatem. Sic etiam Theologi aliqui somniant, Deum in creatione iam condito homini adiecisse quoddam accidens aut munus, quod essetimago ipsius et originalis iustitia, tanquam si formosam puellam

cur accusatur, cur damnatur, cur in aeternum punitur? Quare aliquod, idque praecipuum originale peccatum aut iniustitia est ipsamet pessima voluntas, mala mens et malus animus, sic ex utero matris natus, nempe anima rationalis. Platonici finxerunt aliis hominibus initio affundi aurum, aliis argentum, aliis viliores materias, indeque esse eorum diversitatem. Sic etiam Theologi aliqui somniant, Deum in creatione iam condito homini adiecisse quoddam accidens aut munus, quod essetimago ipsius et originalis iustitia, tanquam si formosam puellam corona exornares, ut eos Luth. p. m.

cur damnatur, cur in aeternum punitur? Quare aliquod, idque praecipuum originale peccatum aut iniustitia est ipsamet pessima voluntas, mala mens et malus animus, sic ex utero matris natus, nempe anima rationalis. Platonici finxerunt aliis hominibus initio affundi aurum, aliis argentum, aliis viliores materias, indeque esse eorum diversitatem. Sic etiam Theologi aliqui somniant, Deum in creatione iam condito homini adiecisse quoddam accidens aut munus, quod essetimago ipsius et originalis iustitia, tanquam si formosam puellam corona exornares, ut eos Luth. p. m. ridet. At

Obiiciunt porro inepti quidam hinc secuturum, diabolum esse creatorem, si peccatum originale est substantia: quia ipse est pater peccati. Respondeo: Nequaquam id sequetur, nec est magnae potentiae aut artis optimam substantiam corrumpere, et ex ea malam facere. Innumerae artes sunt, quae ex aliis substantiis alias faciunt, ut ex luto lateres aut testas, ex alia mixtura vitrum: quin etiam ancillae ex lacte faciunt varias substantias casei, seri, recoctae, butyri, et aliorum innumerorum lacticiniorum, neque tamen propterea sunt vel creatrices vel deae. Quin potius inde

versari. Quod si anima rationalis non est causa ac fons omnium peccatorum actualium, sed quoddam externum accidens: cur igitur accusatur a tota Scriptura, quae illi talia peccata tribuit? Cur etiam propterea a Deo damnatur aeterno exitio, ut et supra dixi? Ex hisce et aliis plurimis tum Scripturae testimoniis, tum etiam inde deductis argumentis, liquido patet, illum fontem mali et peccatorum actualium, illumque regem regnantem in homine ad omne malum contra Deum pugnantem et a Deo damnatum, esse praecipue ipsummet pravum, perversum ac lapideum cor, seu rationem

initio, ubi εὐφημεῖν δεῖ, gravius dicam) suspiciones et antea edito libello de metis aut materiis scientiarum, et nunc etiam commendatione ac lectione Grammatices, quae ipsa quoque una Philosophiae pars est, refutare volui. Taceo hîc, quod et in aliis meis scriptis ac lectionibus me de Dialectica, Rhetorica, Philosophia morali et naturali, atque adeo omnibus utilibus humanae vitae studiis, artibus et ordinibus liberalibus ac illiberalibus praeclare sentire, abunde crebroque testatum fecerim. Hasce longe iustissimas rationes

ac servator. Haec lingua aliarum omnium mater est, quod et nomina Hebraea in Graeco alphabeto protestantur, et vocabula ipsius in omnes linguas sparsa, et novitas Graecae, ac praesertim Latinae linguae, ut postea dicetur. Excellit haec lingua omnes alias, cum multis aliis nominibus, tum castitate phrasium, brevitate et mirabili energia, ἐμφάσει aut significantia Sola hac primum vera religio consignata, nobisque tradita est. In qua summa bona consistunt, sive gloriam Dei, sive humani generis salutem

ex illis futurum irritum. Quare si vere ac diligenter Scripturas, secundum gravissimum Christi mandatum, scrutari volumus, necesse est etiam ipsas singulas voces, literas et apices in suo nativo sermone ac significatione considerare ac expendere, ita ut eae et nobis notae perspectaeque sint, et aliis a nobis pro poni ac exponi queant. Huc et illud recte referri potest, quod Scriptura vetat spiritus extinguere, et praecipit ut si sedenti fuerit revelatum, loquens consideat et taceat. Tales enim spiritus revelationes potissimum tum contingunt, cum in timore Dei, verbum ipsius

in Paulo, prolixiore oratione converteris, ut nihil plane utilitatis ad sensum rectius percipiendum afferre possit prior sermo inspectus. At haec lingua, tum ob locorum distantiam, tum ob summam temporis vetustatem, tum denique et ob alias plurimas causas supra modum differt a Graeca, Latina, et aliis istis nunc vulgo usitatis. Non loquor iam de singulis vocibus, quas ab hisce diversissimas esse nemo prorsus dubitat: sed de tota ratione loquendi, aut sententias efferendi. Habet et illas in gentes propriasque difficultates Scriptura S. quae versorem, ut molestae quaedam remorae,

accedit, quod non est in vertendo sacro codice tanta libertas, quanta alioqui ab interpretibus adhiberi solet, de qua inquit Horatius: Non verbum verbo curabis reddere fidus Interpres. Cicero non voces reddendas, sed sensus expendendos esse. Hic enim versores multo religiosius, quam in aliis scriptis versari coguntur, ita ut etiam singulas voces exprimant, nec vel praetermittant aliquas tanquam superfluas, vel etiam liberiori copiosiorique sermone sensa suo arbitrio efferant. Hinc igitur et exaliis crrcumstantiis innumeris aut proprietatibus huius vel sermonis, vel

etiam constructionis, atque adeo totius contextus praecedentis ac consequentis, ubi saepe praecedentia aut sequentia verba in suo nativo sermone evidentissimas ac invictissimas demonstrationes veritatis secum afferunt, quas nequaquam ex versione habere potes, cum et de illa controversa voce et de aliis praecedentibus ac sequentibus dubitare cogaris, an ea argumenta gignere possint, quae tu inde extruere conaris. Nulla esse potest tanta diligentia, ut vel vinum vel aliquem alium nobiliorem

eam perfectionem sectamur, ut vel loqui, vel scribere hac lingua recte possimus: multo minus, ut omnia Rabinorum commenta potius, quam commentarios pervestigemus, ac penitus exhauriamus: sed ut mediocriter ea tantum quae in solis sacris Literis legimus, intelligere possimus: quem gradum etiam in aliis linguis adipisci, non usqueadeo difficile vulgo quoque habetur. Huc accedit, quod cognitio Latini, aut etiam Graeci sermonis, ac Grammatices multiplicia adiumenta et compendia nobis affert. Sunt enim plurima omnibus linguis communia, ut nosse quid Grammatica, quid eius partes,

ac explicant: ut sic parata copia similium exemplorum, nobis copiosum ac eruditum quoddam Lexicon in memoria nostra ad cognoscendam hanc linguam exhibeat. diligens enim collatio exemplorum similium ac dissimilium, facile nobis explicationes ac regulas suppeditabit. Ex hisce atque aliis non paucis subsidiis magna huius linguae facilitas sese discentibus offert, praesertim in hac copia optimorum librorum, eius naturam, voces ac phrases explicantium, et praeceptorum sese ad captum iuventutis, receptasque nostrarum Grammaticarum praeceptiones accommodantium, modo mediocrem

continent, ut Hieronymus ad Paulam Urbicam scribit: series quoque ac potentia literarum pene eadem est. Latinas porro literas a Graecis deductas esse, plerique omnes Scriptores uno ore animoque testantur. Quare qui literatus hanc linguam insectatur, quod forte aliquibus deliciis careat, quae in aliis reperiuntur: is perinde ingratus est, ac si quae puella matrem vituperaret suam, quod ea ob florem aetatis sit multo matre formosior. Laudat Aristoteles Homericum stylum, quod res ipsas quasi ante oculos depingat: et Socrates disputat,

affectu, hasce dicendi partes mihi nunc desumpserim, sed ipsissima necessitate ad eas pertractus sim: spero tum eruditissimos collegas ac magistros, tum et studiosam iuventutem eandem benevolentiam, ac in audiendo aequanimitatem, candorem, et denique etiam favorem mihi quoque praestituram, quam aliis eruditioribus praeceptoribus suis praestare solet. Quod ut faciat, amanter oro et obsecro. Multae ergo sunt ac gravissimae causae, cur omnes homines, praesertim autem studiosa iuventus, sacras Literas crebro, ac pene sine intermissione, idque summa diligentia, legere debeat.

est creator, de quo ea sola disserit, quam creatura, de quibus aliae scientiae: et quanto res illustrior gloriosiorque est vita aeterna, ad quam sola haec scientia ducit, quam alia omnia commoda vitae huius, quae ex aliis artibus studiisque petuntur. Verum hîc iactis veritatis fundamentis, etiam aliorum quorundam ineptae falsaeque obiectiones, aut saltem opiniones refutandae sunt. Nam primum quidam pseudophilosophi somniant, se veram Dei veri cognitionem ex consideratione creaturarum ingenii sui

putant vulgus hominum cogitare, eos quibus patres sint tam familiares, dudum aetatem sacras Literas ad unguem usque edidicisse, eoque absolutae cuiusdam eruditionis Theologos esse. Alium alicuius recentioris ostentata facundia garrulitasque trahit, alius movetur scriptoris celebritate. Et sunt in aliis locis regionibusque alii celebres, quos studiosi et concionatores putant sibi imitandos, exprimendos, et tantum non penitus ediscendos esse. Alium compendiosa quaedam dexteritas allicit, attrahunt alium bellae Metaphorae, similitudines, historiae, splendidae figurae et pomposus sermo, superba

Ecclesiis invalescat et ingravescat, cum omnibus confessione ac precibus, tum vero praesertim eruditioribus in Ecclesia Dei doctoribus serio gravissimis admonitionibus castigationibusque pugnandum esset. Huic noxiae calamitati illa prorsus vicina cognataque est, quod, sicut in omnibus aliis artibus liberalibus et illiberalibus, operibus ac conatibus omnes quam minimo labore ac tempore ad metam propositumque finem pervenire conantur: ita hîc quoque compendiariam viam plerique, aut curtationem (ut ille inquit) magno studio omnibus votis affectant. Sic enim sentiunt,

et fideliter meminisse queant. Dixi de utilitate Methodicorum libellorum in Theologia, quibus tantum tribui, ut neminem putem suspicaturum, haec me quasi aemulatione disservisse. Nunc autem vice versa consideremus ipsas Sacri codicis laudes utilitatesque quas ille prae omnibus aliis scriptis huius scientiae habet. 1 Primum, solae ipsae sunt a Deo ipso, idque immediate traditae. Nam etsi omnia in universum bona, nedum sana piorum Theologorum scripta sursum a patre luminum proficiscantur: tamen sacrae Literae

et sacerdotii ac regni Christi. 5 Quinto: Laudatur illud celebre dictum poetae, Nam licet allata gratus sit sapor in unda, Dulcius ex ipso fonte bibantur aquae. Cum igitur omnes verae bonaeque res ac sententiae, omnisque eorum certitudo, quaecunque continentur in aliis Theologicis scriptis, quorumcunque demum scriptorum, ex sacris Literis necessario desumptae sint: quis sanae mentis homo non malit ex ipsis primariis, puris salutaribusque fontibus viventis Dei haurire, quam ex limosis lacunis miserorum mortalium? Ergo hoc quoque nomine sacrae Literae omnibus

Theologicis scriptis, quorumcunque demum scriptorum, ex sacris Literis necessario desumptae sint: quis sanae mentis homo non malit ex ipsis primariis, puris salutaribusque fontibus viventis Dei haurire, quam ex limosis lacunis miserorum mortalium? Ergo hoc quoque nomine sacrae Literae omnibus aliis scriptis ac scriptoribus praeponendae, magisque colendae sunt. 6 Sexto: Alia scripta sunt aliis magis optimis rebus referta, et alia aliis magis ociosa verborum et sententiarum copia distenta. Multos reperias etiam ex ipsis S. Patribus, quorum cum plures paginas perlegeris, vix

sanae mentis homo non malit ex ipsis primariis, puris salutaribusque fontibus viventis Dei haurire, quam ex limosis lacunis miserorum mortalium? Ergo hoc quoque nomine sacrae Literae omnibus aliis scriptis ac scriptoribus praeponendae, magisque colendae sunt. 6 Sexto: Alia scripta sunt aliis magis optimis rebus referta, et alia aliis magis ociosa verborum et sententiarum copia distenta. Multos reperias etiam ex ipsis S. Patribus, quorum cum plures paginas perlegeris, vix unam aliquam certam, firmam ac perspicuam sententiam inde concipere animo possis. Plurima quidem ibi folia ac

puris salutaribusque fontibus viventis Dei haurire, quam ex limosis lacunis miserorum mortalium? Ergo hoc quoque nomine sacrae Literae omnibus aliis scriptis ac scriptoribus praeponendae, magisque colendae sunt. 6 Sexto: Alia scripta sunt aliis magis optimis rebus referta, et alia aliis magis ociosa verborum et sententiarum copia distenta. Multos reperias etiam ex ipsis S. Patribus, quorum cum plures paginas perlegeris, vix unam aliquam certam, firmam ac perspicuam sententiam inde concipere animo possis. Plurima quidem ibi folia ac flores, paucissimos autem salutares fructus

Huic vero loco vicinum valde est, quod Christus de sacris Literis dixit, Spiritum S. suggesturum nobis omnia, quae ille docuerit: quodque ipsemet Dominus aperuerit Apostolis oculos intellectus, ut intelligerent omnia ea, quae in sacris Literis scripta sunt, non quae in Rabinis aut aliis scriptoribus. Idem nimirum et hoc tempore facit. Quare qui vere caelesti lumine vult illuminari, et a Sancto Dei spiritu in omnem veritatem deduci: ille sacras Literas scrutetur, in eisque summa cum voluptate die ac nocte meditetur. Ad hasce enim, non ad hominum commenta sese verus Deus una

in singulis suis partibus immensam opulentiam, nunquam, donec hic mundus stat, plene exhauriendum aut pervestigandum. Nec tamen caret Scriptura methodo aut ordine, cum in toto opere, tum et in singulis libris, singulis materiis aut capitibus, vel denique etiam sententiis. Nam ut de aliis eius methodis vitandae prolixitatis gratia nunc non dicam, praesertim cum id alii magna cum laude fecerint. Epistola profecto ad Romanos et Galatas aptissima praecipuarum rerum compendia sunt, de quarum laude alii saepe dixerunt. Cogitetur et illa methodus, aut ordo, quod

hac blasphema opinione Spiritum sanctum, tanquam is non optimus, sed potius pessimus docendi magister sit: et non tam in omnem veritatem, quam in omnem errorem miseros mortales inducat. Haec iam volui dicere de longe gravissimis causis, cur sacrae Literae potissimum prae omnibus aliis libris sint summa diligentia perscrutandae ac pervestigandae. Quibus si libet et illam addite, quod divinae literae diligenter accurateque lectitatae, etiamsi non omnia statim a te intelligantur: tamen postea in omni difficultate aut occurrente necessitate, sive ad te ipsum erudiendum,

ac dictio nimium verbis exuberans, necessario minus rerum afferrre potest. Eaedem porro populares declamationes etiam plurimum in movendis affectibus occupantur: ut sunt, perterrefacere securos, consolari perterrefactos, adhortari negligentes ac somnolentos, reprimere commotos, aut aliis quibuscunque pravis affectibus inflammatos aut agitatos: et in sanadis similibus animi perturbationibus sudant, quae veluti venti quidam, perpetuas tetrasque tempestates in miserorum mortalium pectoribus concient, perpetuaque sanatione ac sedatione indigent. At scholastica

possunt, ubi artifex una aut altera suae artis voce, clarius et plenius quidvis suum famulum monet, quam nos eorum vocabulorum imperitos longa oratione instruere posset. Quarto, eruditi homines in docendo, et studiosi in discendo in omni rerum tractatione in scholis maxima adiumenta ab aliis quoquo modo vicinis, aut in aliqua re similibus convenientibusque artibus, scientiis ac rebus ad illustrandam confirmandamve propositam controversiam habent. Quanta felicitate ac luce rerum quae tractantur, videmus saepe Aristotelem, aut Galenum, aliquando etiam Xenophontem et

convenientibusque artibus, scientiis ac rebus ad illustrandam confirmandamve propositam controversiam habent. Quanta felicitate ac luce rerum quae tractantur, videmus saepe Aristotelem, aut Galenum, aliquando etiam Xenophontem et Platonem sola Methodica ac dialectica praecepta in aliis scientiis citare: cuius normas subinde in obscurissimis tractationibus indicantes, veluti porrecto Thesei filo, auditorem ex intricato labyrintho felicissime educunt. Quantum autem, Deus bone, lumen saepe vel unicum Grammaticum praeceptum, praesertim figuratarum locutionum

novos, veteri autem vino veteres utres flagitat. Atque hoc est quod Scriptura dicit, Deum omnia in numero, pondere ac mensura creasse: ut scilicet rerum quoquo modo inter sese coniungendarum certa proportio haberi ac servari posset. Ostendit igitur hac similitudine ipsemet Dei filius, aliis auditoribus aut discipulis aliam instituendi formandique rationem convenire. Studiosi autem iuvenes magno gaudio hanc summam commoditatem ac facilitatem, quam in discenda caelesti doctrina praerudi multitudine habent, agnoscere, et oblata occasione alacriter amplecti, eaque uti

ablegemus, cum nec omnes discendi cupidi vel ob paupertatem, vel ob alia impedimenta in Academiis versari possint: nec nunc amplius, proh dolor, ulla ferme, excepta una et altera satis sincera, ac ab omnibus corruptelis incontaminata reperiatur. Ubique ferme variae errorum pestes, de quibus ex aliis meis libellis plenius cognosci potest, regnant, grassanturque. Necessitas ergo tandem coget pios gubernatores, concionatores ac superintendentes, ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte

ablegant. In cuius rei testimonium quaedam eorum dicta brevissime adiiciemus. Irenaeus adversus Valentini et similium scripta lib. 2, cap. 56, Scripturis divinis niti certa et indubitata veritas est, in firma et valida petra est domum suam aedificare: hac vero derelicta, aliis niti quibusdam doctrinis, incertum effusae arenae (unde facilis eversio) est ruinam statuere. Idem inquit: Beatus qui seminat super omnem aquam, ubi bos et asinus calcat: hoc est, qui seminat super populos duntaxat sequentes Testamenti utriusque doctrinam, non supervacaneas humanarum

sensuum suis non tradidit, nec spargere eos in Ecclesiam iussit. Verum ubi tandem producunt aliquos vetustissimos et prorsus autenticos authores, liquido docentes, istam Rabinorum aut patrum Cabalam a Christo ipso acceptam, et per manus fideliter traditam, usquedum tandem a Scoto et aliis Sophistis et Sorbonistis conscripta consignataque est? A veteribus quidem perpaucae quaedam traditiones ab Apostolis relictae nominantur. Certe si quid tale esset in Ecclesia a Christo relictum ac institutum, non tantum multae historiae de eo testarentur, sed etiam ipsi Apostoli ad tales

vel etiam contra conscientiam comprobent. Quae duo ingentia mala si non caveantur, plurimum periculi sunt in synodo veritati allatura. Ut igitur eis aliquo modo obvietur, ac resistatur, dicendum est de quibusdam regulis, nostro iudicio, veritati utilibus, quae nobis iam decidunt. De aliis proculdubio alii sapientiores monebunt, et de aliquibus forte in re praesenti de communi consensu deliberabitur et statuetur: tametsi de omnibus prius statui multo tutius commodiusque foret. Primum, tota actio omnesque eius partes eo directa atque ita formata sit, ut ad veritatis

Philippus in Germanica praefatione Ratisponensis Interim, non raro id accidere, ut aliquot potentes cum paucis Theologis consusurrent et conspirent, seu ut ipse inquit, die koepffe zusamen stecken , et Religionem pro suo arbitrio forment, inconsultis aliis. Quod et hoc tempore a quibusdam agi astute propalam cernitur. Tales igitur conspirationes omnino in pia synodo cavendae sunt. Tertio, sumatur temporis satis ad agendum et cognoscendum, ne quid in tantis rebus, ut fieri solet,

et primitivae Ecclesiae Concilia, aliaque piorum hominum scripta ac sententiae: non tamen tantum, ut ullo modo cum verbo Dei comparentur. Lutheri nihilominus constans et perpetua sententia, tanquam electi organi Dei ad instaurandum Evangelium divinitus hoc tempore excitati, seu ultimi Eliae, plus aliis valeat. Septimo, in synodis olim plerunque ita factitatum esse videtur, ut proposita quaestione, mox omnes Patres ordine de ea consulerentur, quidnam singuli sentirent. Utilius verô longe futurum existimamus, si mox, post propositionem, disputatio accurata, ex verbo Dei, de

de omnibus ad cognitionem necessariis, ab utraque parte, et monere alterutram partem, ubinam eorum actio obscura esse, aut claudicare, et nondum satis probationem habere videatur. Obligentur etiam iudices se invicem instruere, si cui forte quid fuerit notius, magisque perspicuum, quam aliis. Quo in timore Dei (ut in piorum coetu convenit) omni studio, vi ac ratione veritas piarum sententiarum, et foeditas errorum in lucem producatur, possitque verum retineri, et falsum condemnari. Decimo, in agenda quoque causa, aut in disputationibus post propositam propositionem,

aut eloquentiae, sed de inquisitione veritatis: detur singulis sufficiens tempus agendi, cogitandi et loquendi: liceat etiam utrique parti, cum ei videtur, resque postulat, petere mediocre spacium expendendi aliquod gravius aut obscurius argumentum, aut rationes adversarii, consulere libros, et aliis subsidiis imbecillitatis humanae uti, modo non sit astuta et subdola tergiversatio, procrastinatio, ac temporis extractio, quas qui malas causas habent, cupide sectari solent: liceat et quoscunque volunt consulere. Quando quidem omnes promovere veritatem tenentur, sive iudices, sive alii.

Decimoseptimo, vocem decisivam merito solus Christus, quem unicum magistrum a caelesti patre audire iussi sumus, eiusque verbum habere debet, si Christiana synodus vocanda est, ita ut uni aut duobus perspicuum Dei verbum afferentibus magis credendum sit, quam aliis omnibus sicut id protestantes status in recusatione Tridentinae synodi copiose declararunt, et olim in Nicena synodo, S. Paphnutio pro coniugio sacerdotum dicente, pie factum est. Recitabimus hic etiam memorabilia verba praedictae recusationis hac de re. Dann in einem

potius venenatae feces ac fermenta satanae, propalam expurgentur, explodantur, et in perpetuum, ut ab omnibus vitari possint, publice anathematizentur. Vigesimo, sunt et aliae conditiones piae synodi olim saepius Papistis a nostris propositae, ut de obligatione decretorum synodi, et aliis, quae etiam in tali synodo merito observari deberent. Vigesimoprimo, agantur igitur omnia sic, tanquam in luce, ut filios lucis ac Christi Ecclesiam decet, ut etiam ea acta lucem ferre possint: utque ea, quae pie ac rite acta conclusaque fuerint, in publicum edere omnino liceat,

Aristophanicum: ἔλεγχε ἐλέγχου λοιδορεῖσθαι δὲ οὐ πρέπει. 25 Concedatur utrique parti satis temporis, ita ut etiam spacium cogitandi et inquirendirem diligentius ei sumere liceat. Concedatur et libris et aliis humanae imbecillitatis praesidiis uti: quin et scriptum argumentum ab adversario petere, ne quisquam brevitate temporis et Antagonistae industria suave tarditate obrutum victumque queri possit. 26 Sint vices iustae loquendi, ne alter totum tempus occupet, aut (sicut Cicero dicit)

splendor, et totius styli polities ac fulgor, ipsa denique pronunciatio ac gestus, qua nihil est inanius ac levius, adeo multum in hac corrupta natura possunt, ut soli pronunciatione Demosthenes summus Oratorum non inmmerito primas, secundas ac tertias partes tribuerit. Hisce armis, sicut et aliis naturae et ingenii dotibus, plerunque sunt instructiores seductores, quam synceri doctores. Sicut et Paulus facundia adversariorum gravatus, diserte fatetur, se imperitum sermonis esse, etiam si res ipsas multo rectius et intellexerit, et syncerius proposuerit, quam illi disertissimi

et ad constantiam in cruce, certo scientes, restare adhuc iustum iudicem ac iudicium, ubi veritas eiusque confessores gloriosam victoriam, contra satanam, errores ac seductores feliciter obtinebunt, eaque in aeternum perfruentur. Sed obiiciet hîc aliquis, ut maxime de omnibus aliis conditionibus conveniat, tamen de iudicibus non conventurum. Nam nec nos laturos esse eos, quos lapsos fuisse dicamus, nec illos vicissim laturos esse nos tanquam suos adversarios. Respondemus: Dictum supra est, non homines ullos, sed ipsum Dei verbum, aut etiam dilectum Patris

tanquam suos adversarios. Respondemus: Dictum supra est, non homines ullos, sed ipsum Dei verbum, aut etiam dilectum Patris caelestis Filium in tantis rebus ac controversiis nostrum iudicem esse oportere. Ut igitur maxime talis aliqua difficultas nobis sese obiiciat, tamen, si modo de aliis regulis Synodi, et praesertim, ut placide, ordine, ac ex oraculis Dei, neglecta omni humana potentia, sapientia et prosopolepsia disputetur, convenire queat, et in electione iudicum iustus delectus habeatur, Synodoque pii principes intersint, vel etiam praesint: non desperamus nos, Domino

pedibus conculcent, et se suaque impia decreta aut dogmata supra Deum, eiusque verbum audiendos, sequendos et adorandos collocent, et toti mundo tum malitiosa fraude, tum sanguinaria violentia obtrudant. Quod sane si unquam illi antea impie et crasse fecerunt, tum praesertim hoc tempore cum in aliis suis actionibus et conatibus tum praesertim in suo Tridentino Conciliabulo, cuius plane execrandam formulam aut normam, et simul praxin iudicii ac decernendi de praesentibus Religionis controversiis, omnibus considerandam in hoc scripto proponemus. Quam vero id multipliciter, foede, et

Quis ex eorum infimis seductoribus aut rudissimis asinis ferre posset, ut alterutrum horum sibi tribueretur? Nemo ferme inter omnes homines est, exceptis plane mutis, qui non putetur posse utcunque sui animi sensa, si non eleganter ac praeclare, at saltem vel mediocriter declarare, ut ab aliis hominibus intelligi queat. At solus Deus, caeli terraeque creator, id vel non potuit, vel etiam malitiose noluit praestare? 2 Blasphemant illi nefarie, praesertim in Colloquio Vuormaciensi, Scripturam esse materiam litis. At Deus illam, teste Davide, Paulo et Petro, ut lucernam

quo Antichristum Romanum supra Deum collocent. Certum enim est, in eo omnem Dei gloriam cultumque hîc inter homines consistere, si verbum eius servetur, ipse in suo verbo audiatur, et secundum id colatur. At isti primum hoc verbum viventis Dei contemnunt, ut obscurum, ambiguum, mancum, et aliis innumeris defectibus laborans, ut postea audiemus. Dende dicunt Ecclesiam esse supra Scripturam. Tertio contendunt, ipsorum Concilia, id est Papam cum suis coniuratis mancipiis, repraesentare totam Ecclesiam, eorumque sermonem esse unicam et infallibilem vocem Ecclesiae ac Spiritus Sancti.

paracletus, docebit vos omnem veritatem. Et quae sunt illa, quae docuit Spiritus sanctus, nisi ea quae statuerunt et decreverunt prius Patres in Synodis generalibus? Et primo de cessatione et abrogatione legalium, deque carnali circum cisione abolenda, et tantum spirituali servanda, et de multis aliis, de quibus nihil in Evangelio reperitur: imo oppositum habemus id quod Christus dicit: Non enim veni salvere legem, sed adimplere: Nihilominus, ut legimus in Act. Apost. cap. 15. etc. Si igitur illud Apostolorum et discipulorum concilium universalem

esse ducimus, ad illorum (id est Patrum, aut Scriptorum) decreta confugere, illorum sententias perscrutari, qui Christianam religionem tam sancte coluerunt, qui tot seculis, a primordiis scilicet nascentis Ecclesiae usque ad haec tempora perpetuo et incorrupte rempub. servaverunt. Quibus enim aliis, iis de rebus quae ad Religionem attinent, magis fides est habenda, quam primis et praecipuis religionis cultoribus et conservatoribus illis (qui non modo sacra, ritus, mores, consuetudines et ceremonias, sed ipsa etiam sacrarum Literarum oracula et monumenta, sed ipsa etiam sancta

concisiones? quot hyperbata? quanta vocabulorum multiplicitas, et sententiarum libertas? Quam est Paulus reconditus in Epist. ad Rom. Quam liber in Epist. ad Galat. Quam redundans eruditione et pietate in Epist. ad Ephes. Quam durus in ea quae est ad Hebraeos? Quam denique varius et profundus in aliis? Quare dictis et factis huius coguntur adversarii fateri, magnam et pene insuperabilem esse in Scripturis sanctis difficultatem. Porro sibi vindicare claram Scripturarum noticiam, in quibus tot viri sanctissimi haeserunt et cespitarunt, et super quarum intellectu multi viri

decerni volunt. Quare, dum textus inflectitur ad Glossas, prorsus irritus ac inutilis est. Sumit autem sibi ista mater Ecclesia tantam licentiam in interpretanda aut torquenda potius Scriptura, ut de eodem loco aut dicto eius modo affirmative, modo negative pronunciare ausit: ut supra ex Cusano et aliis prolixe audivimus. Denique huc referatur, quod nunc omnes adversarii nova quidem et priscis temporibus in Ecclesia prorsus inaudita blasphemia, sed tamen uno ore clamant, Scripturam esse tantum materiam litis: qua una ac extrema blasphemia Scriptura prorsus ex omni iure et

et traditio eo tendunt, ut omnes Christi fideles statuto Domini ad utramque speciem accipiendam adstringantur, etc. O' profana, aut blasphema potius ora. Audent citare autoritatem ac testimonium Spiritus sancti contra institutionem filii Dei. Undeautem vel sibi vel aliis probabunt, id ipsorum decretum venire a Spiritu sancto? At nos contra liquido monstrare possumus, id proficisci a spiritu satanae: huius enim proprium est, evertere institutionem Christi, non Spiritus sancti. Quid Spiritus sanctus hac de re sentiat, satis in sacris Literis et a se inspiratis

pro rerum, temporum et locorum varietate magis expedire iudicaret. Id autem Apostolus non obscure visus est innuisse, cum ait 1 Cor. 4: Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et dispensatores mysteriorum Dei. Atque ipsum quidem hac potestate usum esse satis constat, cum in multis aliis, tum et in hoc ipso sacramento, cum ordinatis nonnullis circa eius usum, Caetera (inquit 1 Cor. 11. ) cum venero, disponam. Contra vero haec sola potestas perpetuo Ecclesiae in sacramentis, verbo ac ordinationibus Christi fuit, Audi filia, et inclina aurem tuam. Qui salverit unum

qui misit me pater, ipse mandatum mihi dedit, quid dicam, et quid loquar: et scio, quod mandatum eius vita aeterna est. Quae ergo ego loquor, sicut dixit mihi pater, sic loquor. Audet Babylonica Thais, in suo venenato Iure clamare, sibi quidem docendi et imperandi munus traditum esse, aliis vero tantum obediendi necessitatem incumbere. At haec ipsa regula est in populo Dei immota et caelitus sancita: ut solus Deus sit unicus Religionis magister aut praeceptor, solus ille praescribat, ordinet ac doceat id quod ipsi videtur: totum vero genus humanum tantum audiat, credat et

sed pro severo ipsius domini praescripto distribuat. Id ille se tantum tradidisse Corinthiis affirmat ac protestatur, quod a Domino acceperit: ideoque eius institutionem, quae sola sit audienda, ad verbum recitat. Toties item inculcat, doctrinam quam docet, non esse commentum: non etiam ab aliis hominibus accepisse, sed a Christo ipso. Quoties etiam in rebus non magnis destruitur expresso Dei mandato, idipsum mox confitetur, ne quis temere sua dicta aut dictata, ubi caret verbo Dei, pro divinis accipiat. Quare clare negat, se mandare, sed tantum consilium dare: et addit, se nulli

causae, cur creatura creatoris sui mandatum pervertat? Contra autem (etsi haec una causa, nempe institutio et mandatum Dei, sit ponderosior toto mundo) recitantur non tantum a veteribus, sed a recentissimis (ut sunt, post Ambrosium, Lombardus, Thomas, et Glossa Decreti) et a plurimis aliis recentibus Pontificiorum scriptis, (quorum testimonia aliquando forte seorsim edentur) longe gravissimae causae, cur sub utraque specie sit hoc Sacramentum sumendum: quorum dicta vide, Ambrosii quidem et Thomae super 1 Cor. 11. Lombardi vero lib. 4. dist. 11. et Glossae dist. 2 de cons.

agnoscere primum manifestam, palpabilem et confutatam foeditatem errorum et furorum Antichristi, quod ipsemet iam videt, se non posse illos suos errores tueri: eoque de quibusdam cuperet, si cum sua diabolica ambitione et inani gloria posset, cedere: at nos contra tanto constantius in hoc et aliis istum convictum et superatum Dei hostem urgeamus. Agnoscamus etiam hinc istius summi hostis Dei vere Luciferianam superbiam, quod illa ingentia bona, ut est etiam donatio corporis et sanguinis Christi, quae ex eius immensa benignitate habemus, iste vellet facere sua beneficia, ut

Ergo ipsorum proprium ius pronunciat, omnes Papistas esse excommunicatos ac idololatras, et simul istam eorum pseudosynodum refutat. Non libet nunc prolixius Missam refutare, omnesque eius impietates, quae innumerae plane sunt, recensere ac redarguere. Hoc enim tum a nobis, tum et aliis doctoribus saepius prolixissime factum est. Illud tantum iam observetur quod Canon, in quo caput Papisticae missae est, longe post Apostolos, annis amplius 500, a quodam ignobili scholastico (teste D. Gregorio Papa) compositus est. Tanta etiam varietas Missarum subinde in

Dei pugnant. 10 Scriptura non debet esse norma iudicii propter causas supra auditas. Desinat ergo posthac vocari Canon. 11 Sola vetus versio, neglectis Graecis et Hebraeis fontibus audiatur, legatur, citetur, et tanquam prorsus irrefragibilis observetur, suppressis omnibus aliis versionibus: ut plurimae adversariorum constitutiones (praeter concilium) severissime praecipiunt. In qua una re quantum incommodi sit supra breviter ostendi. 12 Patres, concilia, traditiones, et perpetua consuetudo sit interpres Scripturae, et norma omnis iudicii et concilii: ut

habetur. Quis ergo usus Scripturae? siquidem aliunde Christiana religio petitur, et sine omni modo ac fine cumulatur. 34 Innumerae plane omnis generis dispensationes quotidie Romae cuduntur et funduntur: impetrarique, si modo aes adsit, possunt. ut de edendo butyro, caseo, larido, et aliis omnis generis rebus, habentur integra examina aut chaos indulgentiarum in omnes casus, culpas aut defectus. Quid ergo necesse est ex Bibliis scrutari, quid Deus fieri velit aut nolit, quomodo nobis opem ferre statuerit: nosve eum colere, quaerere aut invocare, vel quomodo nos omnino salvari

totusque talis Christianismus, possunt etiam sine omni cognitione Dei ac eius verbi observari: ut olim apud Iudaeos, Ethnicos, et postea apud Papistas et Turcos factitatum est. 46 Ministri Ecclesiae in Papatu sunt plane obruti variis precationibus, boatibus, Missationibus, et aliis superstitionum ceremoniis. Quando ergo vacat eis studere, aut sacras Literas secundum praeceptum Domini scrutari? Quare etiamsi doctissimi initiarentur, tamen mox fierent indoctissimi. 47 Impurus caelibatus non fert Spiritum sanctum. In quibus autem ille non habitat, ii nec

liquido patet, quomodo sint erga verba Dei affecti. 51 Quam contemnant sacras Literas adversariorum doctores, etiam ex eo patet, quod non tantum non sunt studiosi linguarum, quae ad scrutationem sacrarum Literarum extreme necessariae sunt: sed etiam Reuchlino, Erasmo, Budaeo, Vini, et aliis instauratoribus linguarum atrocissime sese opposuerunt. 52 Papae et eius Pseudospiritualium contemptus sacrarum Literarum et syncerae Theologiae, etiam ex eo perspicue deprehenditur, quod non solum alios Christianos ob inscitiam sacrarum Literarum laudarunt, dictaruntque id esse

ab exitu interclusa est, interfluenteque introrsum amne, planities, quae intra montes erat, pelagus facta, cum fluat in interiora amnis, nulla ex parte exitum habens: atque ita ipsae gentes pristino aquae usu fraudatae, afficiuntur permagno detrimento. Nam hyberno tempore Deus illis, quemadmodum aliis hominibus, pluit: sed aestate, cum serant pisum et sesamum, aquam desiderant. Igitur cum nihil eis aquae tribueretur, ad Persas venerunt viri atque mulieres, stantesque pro foribus regis, cum eiulatu vociferabantur. Tunc rex his qui maxime indigebant, portas reserari iussit, utique eas, quae

alias, ut quique caeterorum populorum maxime aqua indigerent: id faciens, quantum ego auditu cognovi, pecuniae exigendae gratia, praeter tributum. Hîc audimus primum hanc planitiem esse separatam circuitu montium ab alia terra, cuiusmodi esse etiam paradisum separatam et praeseptam ab aliis terris, ex sacris Literis scimus. Deinde describitur unum flumen, quod et illam internam planitiem rigare et extra effluere, ac in plura flumina dividi, et regionem circumquaque rigare solet. Est etiam is situs Orientalis et simul Septentrionalis adeo altus, ut inde aliqui fontes Euphratis,

hucusque gens illa testata est, ac sedulo, uti iussa suerat, inculcavit. 22 Ipsa conscientia et pax cordis sensibiliter sentit remissionem peccatorum, et gaudium spiritus, tranquillamque mortem etiam in mediis carnificinis martyriorum praestat: et contra desperatio etiam in lecto et aliis tranquillioribus eorum rebus oppugnatores Mosis et Christi damnat. 23 Impossibile est non extare aut extitisse aliquam historiam redarguentem narrationem Moysis, de gente Israelitica, si prorsus fabulosa et mendax esset, praesertim cum semper tam multos adversarios habuerint,

operibus nulla prorsus scientia aliquid certi ac explicati habet, praeter solam Christianam doctrinam. 37 Quicunque huic doctrinae contradicunt, affectibus suis tantum sine ratione ulla obsequuntur: aut saltem non satis diiudicant aut exigunt rationem veritatis et falsitatis in hac et aliis Religionibus. Atque hinc omnis error oritur. 38 Cum religionem praescribere sit solius Dei, oportet eam doctrinam esse veram, quae Deum suum autorem profitetur. Solus enim Deus sua caelestia mysteria pernovit: solus etiam omnis veritatis, praesertim summae, fons est. At sola

quod omnia praecepta ad hos duos fines tendunt, ad gloriam Dei, et hominum salutem: etiam humana ratione, si vera sanaque sit, quodammodo astipulante in plerisque articulis. 46 Summus est consensus veteris et novi Testamenti, unde non temere veritas totius Religionis colligitur: nam in aliis Religionibus omnibus contrarium apparet. Sicut enim novum veteri lumen affert, ita contra vetus novi origo et fundamentum est. 47 Aliae omnes Religiones nec sibi consentiunt, nec experientiae, nec ipsi etiam rationi. Contrarium manifeste in hac apparet, quae et sibiipsi consentit,

Deus est libertimum agens aut causa. Ergo non semper eodem modo agit: et sicut nunc hanc naturam et hominem sic condidit aut ordinavit: sic forte aliqua vel iam, vel suo tempore, ut in fine mundi, mutabit, efficiens resurrectionem, et hominem agentem sine cibo, procreatione, et aliis naturalibus. III Principium. Deus est omnisapiens. In infinitum igitur plures formas et veluti ideas rerum, quas suo arbitrio operibus exprimat, excogitare potest, quam nos, si nobis exponantur, animo concipere ac intelligere. Quam

vera disertatio. 306 De varia bonorum operum in sacris literis praedicatione 313 De situ Cananeae, et forma Hierosolymae 338 De velamine Mosis, eiusque detractione 343 Detractio velaminis 346 Testimonia unde populus Israeliticus a prophetis et aliis sanis doctoribus etiam sine auctoritate propheticorum scriptorum doceri et convinci poterat, quod sacrificia non expient peccata, ut quaedam verba veteris Testamenti sonare videntur: sed Meschiae sit hoc opus proprium 350 Gradus declinationis Iudaeorum a vera iustitia ac pietate, ad

optime respondent 204. crebrae in Iohanne 301 antithesium illustratio 245. etc. antitheton 175 antonomasia quid 168. quot modis fiat. ibid. aposiopeses longiores in Sacris literis fieri quam in aliis linguis 222 Apostoli et Evangelistae quomodo aliquando veteris Testamenti testimonia adducant 120. et Evangelistae quomodo veteris Testamenti testimonia ponant 118. cur doctrinam filii Dei docere cogantur 286. nusquam sacerdotes appellari 435. omnes praeter unum

scopi, argumenti, dispositionis, etc. commoda 14. 15 consilii circumstantia 20 constructionem in omnibus linguis aliquousque convenire 388. 389 consuetudines esse quasdam apud gentes peculiares, quas Deus non perinde ac aliis gentibus exigit 311 contentio 175 contradictio Scripturarum nulla usquam vera 23. 24 contradictionis Scripturarum causa quae. ibid. contrarietas in quibus sit 23 contrarium nihil in Scripturis S.

394 de Ecclesia, multorum veterum admonitio utilis 28. 29 Ecclesiastes quid tractet 58 ἐκκλησιάζειν 388 eclipses in Hebraeo sermone variae 299. longiores in Sacris literis fieri quam in aliis linguis. ibid. variae in Scriptura 283 effectus aliquando remotiori causae tribui 215. saepe pro causa poni 186 Egesyppi de ecclesiae statu locus 402 Einem anderen in die hend sehen. 190 eleemosynam crebro

unde 76 haereticos homines cur Paulus vitandos esse iubeat 413 cum Haereticis cur etiam sit disputandum. ibid. Hamephoras nomen unde Iehovae nomini tributum 358 Hasid quid Hebraeis 170 Hebraea lingua ab aliis quomodo differat 241. cur merito sancta vocetur 383. cur studiosis sit discenda. ibid. omnium aliarum mater. ibid. quatenus aliarum mater. ibid. quatenus alias omnes excellat. ibid. Hebraeae linguae constructio qualis

quod genus victus sit in usu 336 iterationum usus 255. etc. Iudaea in 12. tribus divisa 334. regio saxosa 331 in Iudaea arbores quales 333 Iudaei a patribus quem rumorem haustum suo Thalmud inserverint 358. ab aliis gentibus separati 334. cur non in alia loca migrare sint soliti 336. genimina viperarum 197. qua ratione suam Theologiam studiosis iuvenibus proponant 399. quomodo olim contra Ieremiam ratiocinati sint 317. regni sui eversionem cui tribuerint 214. vinetorum studiosissimi

cur adeo rebus ac sententiis sint refertae 239. cur potius quam hominum scripta sint legendae 376 Sacrae literae in quo genere multos alios scriptores superent 275. inexhaustus mysteriorum thesaurus 376. qualem lectorem requirant 286. quibus nominibus praeponendae sint aliis scriptoribus 395. quid 403. quo nomine longissime patres omnes excellant 396. quomodo martyrum sanguine confirmatae 403. 404. veritatis caelestis regula 403 Sacrarum literarum certitudinis demonstrationes 441 ad Sacrarum literarum cognitionem quae

sententia 396 scholasticum docendi genus quale 399 scientia et dubitatio sibi contraria 437 scientiam ethicam quid tollat 10 scientiae an prorsus inutiles aut noxiae ad cognitionem scripturarum 12. omnes tria habent, in quibus ab aliis differunt 26. inter Scientias alias et Theologiam discrimen 37 scientias triplici potissimum ordine tradi 32 in Scientiis a quibus primum incipiendum 7 scopus certus omnium scriptorum sanorum 14 scopus scripti totius, et

257 in Sententiae habitu toto difficultates unde oriantur 18. 19 sententiam elegantem paucis verbis describere, quantae sit prudentiae 281. 282 in Sententia non ita multarum vocum quae difficultas saepe accidat 226 Sententiae aliae aliis universaliores 320. contrariae quomodo conciliandae 225. cur in profanis scriptoribus facilius, quam in sacris iudicari possint 179 Sententiarum abundantia 205. appendices non paucae in Ioanne 302. contractio in sacris 228. ordo 242. ordo qui maxime naturalis

283 in Sententiis efferendis cur ordo aliquis vocum esse debeat 205 sepultura asini quae 109 sepulchra dealbata, locutio unde veniat 336. Iudaeorum qualia. ib. Sermo ab eruditis qui maxime probetur 384. aliarum gentium semper aliis difficilis 1. doctoris sinceri qualis esse debeat 390. grandis cur in concionibus forensibus adhibeatur 261. 262. in omnibus gentibus unde plurima sumat 330. Latinus cur ad rerum explicationem aptior sit quam vulgaris 400. literarum sacrarum cur gladius anceps dicatur 262.

118. Dei papistas innumeris modis conculcare 436. 437. qui audiant 187. 188. substantivum in Hebraea lingua saepe deesse 293 in Verbo, phrasi, sententia, etc. difficultatibus quomodo succurrendum 16 verba et voces cur contra suam naturam cum aliis construantur 158. 159 verba futuri temporis quomodo sint exponenda 191 verba quaedam non ad actum, sed ad aptitudinem referri 162. 163 verba rerum notae 162. sacrarum literarum quomodo sint accipienda 166 verborum abusus in

sumantur 162. 163 verba et participia quomodo Hebraei iungant 160 foederalia in coena sua unde Christus sit mutuatus 157 verba generalia aliquoties pro specialibus poni 183. 184. Hebraeis saepe magis habitum quam actionem denotare 187 verbis aliis quaedam repetere quando necessitas postulet 257. 258 Veritas ex ipsa Scriptura quaerenda 405. 406. fons boni 12. in literis S. 104 veritas quomodo per Christum cathedrae Petri alligata 417 veritatis adversario quibis armis obviandum 384.

et potentiores fiant 274. singulae sacrarum literarum emphaticae 263 Vocum collocandarum modus in omnibus linguis servandus 205. distractarum connexio 228. reduplicatio 160. significationes quomodo sint discernendae 161. 162 Voces aliquando aliis adiungi, quam quibus adiungi debebant 205. tenuiores Hebraeos interdum vehementioribus rebus imponere 169 Volenti nihil difficile 391 Voluminis sacrosancti illustratio quanta 446. sacri sententiae 262. 263 in Volumine sacro brevitatis

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report