Your search found 3248 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1864-2254:

sanam efficiunt, dum illam de nostris (uti loquuntur) infusis virtutibus aut qualitatibus, et earum operibus exponunt. Utrisque etiam IUSTIFICARE perperam accipitur de reali, non imputativa iustificatione: quod alioqui proprie in veteri simul et novo Testamento significat. Eodem modo illis non bene salutaris est haec locutio, iustificamur fide sine operibus: quae iam eis sonat, fide, charitate et operibus formata: modo, sine operibus caeremonialibus: iterum, sine operibus absque gratia factis: alias, sine operibus antecedentibus tantum: aliquando denique id intelligendum esse

senserint, quam nostri hoc tempore adversarii: ut pii illos potius, quam hosce verbi Dei contemptores in re tanta sequantur. Tertio, exponuntur secundum partes Orationis, et etiam secundum partium Syntaxin, varii generalesque Hebraismi, seu quatenus Hebraea lingua a Latina Graecaque in illis Grammatices partibus discrepare videatur: non quod exactissime sit hic earum linguarum facta collatio, sed quaedam tantum valde notabilia sunt indicata. Quarto, [Typi] ac Schemata praecipua, sicut et apud Latinos ac Graecos, sed multis exemplis Sacrarum literarum declarata ac

ablegant: ibi eosdem isti ministri Antichristi, contra a Christo, ad sua bella opera meritaque, aut etiam ad homines mortuos retrahunt: non aliter facientes quam si soli, lunae, aut etiam aliis fulgentioribus stellis densissimam nubem inducerent: probe scientes, quod obscuratis et obnubilatis illis primariis luminaribus, reliquum totum quasi caelum Scripturae ultro sit futurum obscurum, nec deducturum nos ad Christum, unicum totius mundi solem, et sacrae Scripturae scopum. Exempli gratia: Super locum Pauli Rom. 3. Ubi igitur gloriatio? Exclusa est. Per quam legem? operum?

textus sibi evidentissimum ac fide dignissimum praebet. Sed in hac impietate nondum acquiescit Maledictus ille Parrisinus: verum etiam ulterius pergit nefarie contaminare Sacras literas. Nam congessit quasdam (uti vocant) Concordantias, ubi distribuit voces per suas significationes. In illis igitur id unice agit, ut primarias Sacrarum literarum voces (ut sunt, Fides, Iustitia, Iustificatio, Gratia, Peccatum, et similia) foedissime corrumpat. Exempli gratia: Fides, ubicunque ei iustitia aut salus tribuitur, constantiam virtutem illi significat. ut cum toties repetitur: Fides tua

Ut clavis cistas aperit, firmasque resolvit
Aere fores, quas vis nulla aperire queat:
Et vestes profert, fulvum depromit et aurum,
Et quaecunque sibi condit avara manus:
Ut quaecunque placent, proprios convertere ad usus,
Et possis illis absque labore frui:
Illa quidem frustra per secula multa laterent,
Arcas ni reseret clavis, et inde petat.
Sic et Sermo tua estueneranda Scientia clavis,
Dogmata quod profert, quae sine fruge latent.
Hic etenim variae thesauros cognitionis

redarguere, quia non possent tot possessores iisdem rebus frui, quas antea tenuissent, sive essent uxores, sive domus, agri aut alia: quia non sit verisimile, vel suos illos sanctissimos patres, qui eas traditiones sibi tradiderunt, errasse, aut damnatos esse, aut Christum magis sapere illis, vel Deum tamdiu suum populum errare possum esse: quia item doctrina Christi nimium laxet disciplinam, et det occasionem peccandi. Talia illi tunc, et postea Papistae, habuerunt innumera sophismata, quibus sibi suum quoddam somnium Theologiae fabricati sunt. Sic qui hoc tempore synergiam

volunt veritatem cognoscere: ut Iudaei subinde flagitabant a Christo, ut sibi signum de caelo daret, vel etiam ad consulendos mortuos ac spectra confugere, ut Isaiae 8, habetur: et dives ille epulo docebat Abraamum, homines facillime converti posse, si aliquis ex mortuis ad eos mitteretur, qui illis concionaretur. At propheta negat pro vivis mortuos esse consulendos, sed ad legem Dei potius recurrendum esse: et pater Abraamus dicit, habere homines Scripturam Mosis et Prophetarum, quae audire debeant. Quinetiam Christus et Paulus praemonent, fore ut Antichristus aliique seductores

integro scripto, adhibere ad id Lydium lapidem Regularum Logicarum, sive Grammatices, sive Rhetorices, sive denique Dialectices. Quoniam enim istae artes Dei beneficio patefactae sunt, ex naturali lumine quod adhuc superest accensae, praeterea sese ad rerum naturam, eiusque ordinem, divinitus illis inditum conformarunt, et denique quoniam sese ad captum humani ingenii (ut et ipsae Sacrae literae) accommodant, necessario magnum nobis usum in Sacris etiam literis illustrandis, si pie cauteque adhibeantur praestare possunt.

non aliter ac ludibundae puellae ad libitum colligunt in pratis flores, et pro libitu inde vel serta, vel aliud quippiam texunt. Sic illi igitur pro libidine sua, in Sacris literis eludentes id effecerunt, ut cum etiam meris Scripturae verbis loquerentur: tamen sua, non Scripturae sensa illis centonibus efferrent. Hoc genus tristissimae et perniciosissimae calamitatis inter alias innumeras quae ibi grassatae sunt, diligentissime observandum est. Quo magis ista religiosa diligentia adhibenda est, ut sensus locorum tum ex scopo scripti aut textus, tum et ex toto contextu petatur.

Deinde, quid in toto eo loco proprie ac ex professo agatur. Plerunque enim improprie dicta, a praecedentibus vel etiam sequentibus declarantur. Expensa igitur materia subiecta ac scopo, tum et praecedentibus ac sequentibus, mox profecto attente ac in timore Dei cogitanti succurret aliquid quod cum illis conveniat, et quo quasi supplemento commodissime illam quasi lacunam obscurae vocis aut tropi supplere possis. 7 Hisce adde etiam illorum ipsorum figurate positorum verborum diligentem ponderationem, et considera ad quemnam sensum maxime prona esse videantur: omnia enim figurate

parabolice dicitur, Ex utero ab aurora tibi ros iuventutis tuae. aliqui hoc trahunt ad divinam Christi nativitatem, alii ad humanam: sed quandoquidem in toto eo versiculo agitur de subditis Meschiae, quam sint futuri prompti in eius obsequium, quamque specioso ornatu induti, sicut si omnes essent illis speciosissimis sacerdotum Sacris vestibus ornati: reliquum est ut etiam indicetur, quomodo sint illi nascituri: nempe tum ex divino semine, tum etiam mirabili ac incomprehensibili prorsus modo, nemine

multa ipse et amiciparum sana dicunt. Quin etiam pii homines multa inepta dicunt: ut Petrus dissuadens Christo passionem, et Philippus volens sibi patrem monstrari: aut etiam Iacobus, persuadens Paulo ut radat caput, et ceremonias ac sacrificium pro se in templo offerri curet, ad peragendam cum illis aliis quatuor purificationem. Potremo hoc discrimen personarum loquentium etiam Paulus respicit, cum 1. Cor. 7 pleraque nominem Dei loquitur, quaedam tamen etiam suo: ut de retinendo infideli coniuge. Sic forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum:

etiam suo: ut de retinendo infideli coniuge. Sic forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum: Precare Deum, si forte remittatur tibi cogitatio cordis tui. Non ille ibi nomine viventis Dei determinat, quam certae aut dubiae sint eius promissiones, aut quam certo illis credi, vel etiam de illis dubitari velit: sed ex sese eum territat, minis adipiscens promissiones, in quibus adhuc homini incontrito non omnem metum eximere, aut certam securitatem alioqui nimium securo polliceri vult. Eadem ratione et illud Hebrae. 6, exponi posset Hoc faciemus, si

infideli coniuge. Sic forte pro semihumano quandam dicto accipere possis, quod Petrus dicit ad Magum: Precare Deum, si forte remittatur tibi cogitatio cordis tui. Non ille ibi nomine viventis Dei determinat, quam certae aut dubiae sint eius promissiones, aut quam certo illis credi, vel etiam de illis dubitari velit: sed ex sese eum territat, minis adipiscens promissiones, in quibus adhuc homini incontrito non omnem metum eximere, aut certam securitatem alioqui nimium securo polliceri vult. Eadem ratione et illud Hebrae. 6, exponi posset Hoc faciemus, si permiserit Deus,

sub lege ac postea non perinde. Apostoli sub initium abrogationis ceremoniarum concesserunt, aut etiam praeceperunt, abstinentiam a sanguine et suffocato: quod nunc iniungere Ecclesiis impium esset, et restitutionem Iudaismi olret. In prima illa Ecclesia multa fuerunt miracula, et Deus illis credi voluit, quandoquidem Sacra scriptura, praesertim novi Testamenti, non dum apud omnes recepta fuit. Postea prohibitum est, quaerere miracula: et insuper praedictum est, Antichristum et spiritus impostores tales efficacias illusionum allaturos. Sic quinque libri Mosis maximis miraculis

est, quaerere miracula: et insuper praedictum est, Antichristum et spiritus impostores tales efficacias illusionum allaturos. Sic quinque libri Mosis maximis miraculis confirmati sunt: et simul mandatum est Deut. 13, ne prophetis afferentibus miracula et novam doctrinam credant, quia Deus eos illis miraculis tentari patiatur. Multas proculdubio gravissimas contaminationes Antichristi toleravit Deus in piis, regnantibus Antichristi tenebris: quas nunc nequaquam in hominibus ferre vult. Citius crediderim aliquem olim in Papatu servatum, quotidie missificantem: quam nunc post

turba viri et mulieres erat veluti quaedam scholasticorum turba, tota in studium Theologiae intenta, et in hoc sese omni contentione ac festinatione praeparans, ut brevi postquam aliquantulum profecisset, abiret in quascunque terras docendi gratia. Quare nec qui habebant possessiones, poterant illis colendis vacare: nec qui nihil habebant, poterant manuariis operibus vacare, unde victum lucrarentur: et denique, quia cito erant illinc alio migraturi, quid ibi cum immobilibus bonis agerent? Forte etiam multos movit prophetia Christi de devastatione Ierosolymae, dutius illius gentis, ut

venderent. Nunc sane etiam, si adesset maior fratrum copia aliquo loco, nec possent necessaria acquirere, tenerentur ditiores vel omnia sua in eos impendere. Sic quod Petrus Ananiam et Saphiram interfecit, pro loci ac temporis ratione factum videri potest utomnes scirent divinam vim illis hominibus adesse, eamque Ecclesiam regere: Neminem posse Deum fallere: et denique Deum severissime puniturum contemptores illius doctrinae, ministerii ac doctorum: scirentque, non tantum sacerdotes ac pontifices vim et carceres ac gladios minari, sed etiam Deum subito contemptores filii sui

quae ex eis dissolvi ac illustrari nequeat, si modo plura loca aut dicta inter sese solerter conferantur. Huc accedit brevitas seu Laconismus Scripturae, item quod non videatur ullus liber in Bibliis ita prorsus Methodice et plenissime de ulla materia disserere, quin non paucae sententiae illis desint, quas aliunde peti necesse sit. Ad istam utilitatem collationis locorum valde facit, quod non possumus in hoc volumine metuere, ne usquam incidamus in falsas sententias: ne usquam Scripturae dicta inter sese pugnent: seu, ne usquam earum author dormitaverit, et minus recte

tum sermonem, tum et res dictorum pugnantium diligenter cognoscamus ac examinemus. Sadducaei putabant pugnare dicta Prophetarum de resurrectione et vita aeterna, cum Mose praecipiente ut frater mortui uxorem ducat, et cum omnibus aliis mandatis de non possidendo alieno, Contradictionis summa haec illis erat: Homines vivent, homines carebunt commodis vitae, ut propriis uxoribus et bonis, quae non poterunt plures habere ac possidere. In causa erat ipsorum propria inscitia Scripturarum, potentiae Dei, et proprietatum novae illius vitae: ubi non nubent, neque edent, ut respondet Christus. Ficta

et abrogationem legis urgentibus. Quibus conciliationibus aderit arbiter et confirmator Christus, pronuncians, Lex et prophetae usque ad Ioannem. Sic Paulus ad Galatas conciliat antinomias, dum ostendit, quamdiu haeres debuerit esse sub tutoribus et servitute elementorum Mosaicorum, et quando ab illis liberari: cum quidem ei severissime praecipitur, ut in libertate stet, nec semet ullo modo amplius sub iugum pristinae servitutis dedat. 11 Quinto videndum est, an utrunque dictum perinde loquatur simpliciter, generaliter, specialiter aut conditionaliter, parigradu, aut

valde multas contradictiones parit, ubi in altera contradictoriarum eaedem voces aliter accipiuntur quam in altera: quarum innumera sunt exempla: ut Marci 12, divites dicuntur misisse in Gazophylacium magna munera, vidua autem parvum: et mox contra dicit Christus, illam misisse plus omnibus illis. Ubi prius quidem accipitur Multum et Parum simpliciter, posterius vero correlative ad dantium vires aut opes. Sic Iudaei contra Christum, Apostolos et Paulum argumentabantur: semem Abraae est benedictum:

quercus, abietes, etc. talibus enim rebus sunt plenissimae solitudines Septentrionales. Sic ridiculum pene videri aliquibus queat, quod commendetur haustus aquae frigidae cum Septentrionales et abundent aqua, et non urantur aestu, et raro aquam bibant. 7 Meteora sunt in illis calidis locis vehementiora: sicut et imbres, procellae, tonitrua, fulgura, ac grandines, item terraemotus, torrentes, et similia. Quare utile est, ista omnia cognosci diligentius ex libris et aliunde, ut perspecta locorum ac hominum illorum natura et ingenio, sermonem eorum tanto melius

Coniunguntur quoque nonnun quam plura Dei nomina, sive ut Deus eiusve quasi proprietates magis hominibus declarentur, sive tam terribilium nominum iteratione religio ac timor Dei illi incutiatur, quo maxime necesse est eum in audiendis Dei oraculis praeditum esse. 4 Sive autem unum ex illis quodcunque, sive plura nomina connectatur, praesertim cum ali quid dicere aut facere dicitur, quod quidem ad summam sensus attinet, perinde est ac si diceretur, Deus dixit, vel fecit, seu ibi positum esset nomen Deus. Dico autem, quod ad summam noticiae aut scopum sententiae attinet, non quod

monere: sed quae ad nostrum hoc quasi forum pertinent, sunt in vocabulo Ecclesiae exposita. Hoc tantum adiicimus, quod saepe sub nominibus Syon, aut Ierosolymae, Iudae, Israelis, aut terrae Canaan notetur Ecclesia: ubi nihil ominus suum aliquem locum et tractationem etiam illae ipsae res proprie illis vocabulis significatae obtinere necessario debent. Sic David saepe praedicatur, aut eius filius Salomon, qui sit templum Domino conditurus: et tamen intelligitur potissimum Meschias verum cultum ac templum Domino extructurus, verumque Israelem recturus ac beaturus. Talia sunt passim innumera.

admonitio de Ecclesia, quod cum sit in genere coetus omnium per verbum vocatorum, et doctrinam ac sacramenta Christi profitentium, inter quas sunt aliqui quasi perfectiores, aliqui imbecilli, aliqui etiam improbi: diligenter attendendum sit, ubi Scriptumin genere de toto coetu loquatur, ubi de illis quasi perfectioribus, ubi de imbecillis, et denique ubi de illis occultis hypocritis, seu putribus piscibus, et infrugiferis palmitibus, ut eos Christus pingit. Usitatum enim est in omnibus linguis, ut generales loquutiones aliquando tantum in aliquas partes aut species illius

verbum vocatorum, et doctrinam ac sacramenta Christi profitentium, inter quas sunt aliqui quasi perfectiores, aliqui imbecilli, aliqui etiam improbi: diligenter attendendum sit, ubi Scriptumin genere de toto coetu loquatur, ubi de illis quasi perfectioribus, ubi de imbecillis, et denique ubi de illis occultis hypocritis, seu putribus piscibus, et infrugiferis palmitibus, ut eos Christus pingit. Usitatum enim est in omnibus linguis, ut generales loquutiones aliquando tantum in aliquas partes aut species illius totius de quo sermo fit, respieiant. Huc referatur, quod alia sit

intelligitur, cum apta quadam ceu anatomia distinguitur, evoluitur, et ordine quodam simul distributis partibus quasi ante oculos mentis spectandum, considerandum et memoria complectendum proponitur. Vult enim omnino mens humana, perinde ut oculus, singula minutissimaque separatim expendere: ex illis recte distributis ac inter sese connexis unum quiddam integrum conficere, atque ita totum illud quasi corpus ex variis rebus ordine collocatis, veluti intus et foris contemplari: atque ita et unum in multis, et multa in uno, eorumque inter sese tum harmoniam, tum et ordinem cernere ac

sunt doctrina quaedam divinitus proposita de negotiis, rebus, aut quasi contractibus inter Deum et hominem. 4 In iis prima divisio fieri potest in res ipsas, tractationem, et sermonem. Prius autem subdividamus res ipsas, ut natura priores: deinde sermonem. Res igitur primariae in illis sunt, Deus et Homo: de quibus nunc disserere non est nostri instituti, breviter igitur tantum eas delineabimus. Deus consideratur in Sacris literis ratione essentiae suae, ratione factorum, et denique voluntatis. Ratione essentiae dicitur esse Spiritus, aeternus, iustus ac omnipotens, unus

certa ratione instauravit, et ad pristinam incolumitatem sanavit. 5 Quod ad voluntatem attinet, ea talis est, ut omnes ei creaturae, praesertim autem rationales, suo loco et ordine, proque viribus illis ab ipso inditis obediant: ac obedientibus vult suo loco bene esse, non obedientibus rationalibus aeternum exitium imponit. Secundo, patefecit etiam eam suam voluntatem, quod hominem lapsum, suam misericordiam implorantem, velit per ac propter filium servate, etiamsi amplius veram plenamque

enim in singularum tantum partium pervestigatione vera rei cognitio consistit, sed etiam in totius concinna conformatione ac conciliatione: imo ne intelligi quidem singulae partes possunt, nisi cum aliis praecedentibus at sequentibus cogitatione iudicioque consocientur ac comparentur: et quid cum illis cognationis, coniunctionisve habeant, quomodo inde dependeant, aptae sint, quid aliis adminiculi conferant aut inde accipiant, diligenter considerentur. Erit quoque piis magna voluptas, ea variis formis semel sibi ante oculos ita proponi, ut quasi uno intuitu cerni possint, quae tam multis

ordo, quae incipit a primis et simplicissimis elementis, principiis aut causis: eaque componendo eo usque progreditur, donec tandem totum corpus extruat, et ad certum finem, metamve desideratam perveniat. ut Grammatica ab elementis literarum incipiens, componendo illa primum efficis syllabas, ex illis deinde voces, inde tertio sententias, ex quibus quarto integras disputationes: ac postremo inde conficit plena volumina, opera, actiones, processus, ac similia, quibus totares proposita perfecte exponatur. Sic igitur et Theologiae simplicissimum elementum est, primum ipse Deus,

duorum elementorum, Creatoris scilicet et Creaturae compositione, commercio aut combinatione, totum Theologiae corpus constituitur. Atque hoc est, illud primum pulcherrimumque Dei aut naturae regnum, ubi Deus, ordo et omne bonum sine omni malo regnabat aut vigebat. Postea iustus Deus illis indit et proponit iustam legem obedientiae: quae est quasi secunda compositio aut combinatio creatoris et creaturae. Etsi autem hoc quoque in ipsa creatione factum est, tamen separatim est expendendum. Tertio angelorum pars ruit inobedientiae erga Deum, et fiunt satanae (unde sons

ac tota mediatio declaratur. Postremo vox Voluntas exponitur, in qua potissimum Evangelica voluntas aut misericordia Dei illustratur. Commode vero cadit, quod regnum peccati ac gratiae, debitum hominis, ac per solutio Christi, quasi parallela sibi in vicem in ima Tabellae margine coincidunt. Illis enim inter se connexis, nostra conditio ac Salutis mysterium comprehenditur. Hae tres methodi ac delineationes Theologiae bono a me studio propositae, haud dubie in meliorem partem a candidis piisque hominibus accipientur: nec vulgares usus iis, qui eas perpenderint, afferent. Nam

in anterioribus plenissime sunt expositi. 11 Caeterum libri sacri primum hac ratione distinguuntur, quod sint alii Novi, alii Veteris testamenti aut foederis: quorum utrosque recensere, nihil attinet. Dicuntur autem libri ante Christum scripti, Veteris testamenti aut foederis: quia in illis prior pactio cum suis conditionibus contineatur, quae duplex est, nempe pactio aut foedus cum Abrahamo et cum Mose initum. Novi autem foederis aut Testamenti libri sunt ii, qui post Christum sunt conscripti, quia in illis novum foedus inter Deum et homines per Christum in Baptismo et Sacra

autem libri ante Christum scripti, Veteris testamenti aut foederis: quia in illis prior pactio cum suis conditionibus contineatur, quae duplex est, nempe pactio aut foedus cum Abrahamo et cum Mose initum. Novi autem foederis aut Testamenti libri sunt ii, qui post Christum sunt conscripti, quia in illis novum foedus inter Deum et homines per Christum in Baptismo et Sacra coena initum contineatur expliceturque. Caeterum de triplici foedere, in voce Testamenti, in prima parte dictum est prolixius. 12 Alia quoque distinctione dici potest, alios libros esse Historicos, alios

et non obedientium legi, cum suis praemiis ac poenis, tametsi non careant Evangelicis promissionibus. Hi vero dicuntur Evangelici, quod magis contineant doctrinam, exempla et historias accepti, reiecti, aut propagati Evangelii, licet aliquando etiam legalia contineant. Sunt quoque hi potiores illis, quia praestantiorem materiam tractant. Dici possunt Novi testamenti libri tum clariores, tum etiam pleniores aut illustriores veteribus, quia tum pleniorem mysteriorum Dei patefactionem continent quam veteres: tum etiam magis perspicuo apertoque sermone ea omnia docent, quae illi typis ac

Haec nunc de varia distinctione Sacrarum literarum nostro nomine dixisse sufficiat: quandoquidem extant Iunilii vetustissimi patris libri duo de hac materia, titulo de partibus divinae legis, quos huic operi ad verbum adiiciam, paululum tantum immutatis, aut potius sublatis illis puerilibus interrogationibus, quibus sententiae distractae sunt, ut etiam reliqua magis conformentur. 15 Ad tractationem aut methodum Sacrarum literarum accedet utiliter causa ac consilium, cur tali ratione Sacra doctrina tradita sit. Mirantur enim multi istam methodum: aliqui

et causas dubitandi etiam magis illustremus. 16 Prima ergo dubitatio sit: Nulla scientia, teste Aristotele, potest esse individuorum: utpote quae tum infinita sunt, tum etiam mire inter se diversa, atque adeo plane instabilia, secundum versum: Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Sed omnis certitudo quae potest esse in rerum natura, est in universalibus, ut in generibus ac speciebus, eorum propriis, causis et effectis, quae non mutantur. Sunt quoque haec finita, ut et mente hominis, et praeceptionibus scriptoque comprehendi queant. Quare omnes Scientiae

et diligentissimos gentilium ratiotinando, et per demonstrationes Deum quaesivisse, et aliqua utcunque tolerabilia aliquando dixisse, sed plerunque per cogitationes ac ratiocinationes suas evanuisse: ut D. Paulus, et ipsa viva experientia omnium temporum evidentissime testata est. Verissime sane illis accidit, quod de seipso Simonides pronunciarat, quod quanto diutius ac diligentius de Deo cogitet, tanto minus sciat. Cicero Tusc. 1. dicit, nostram rationem hebescere contemplando mentem, sicut oculi solem. 31 Neque tamen carent Sacrae literae suis multo potioribus ac

aetiologiam. Historia est, cum sive divinitus sive humanitus res gesta commemoratur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Analogia, cum veteris et novi Testamentorum congruentia demonstratur. Aetiologia, cum dictorum factorumque causae redduntur. Et libro 15 de Civitate Dei, capite 27, non illis esse consentiendum asserit, qui solam historiam recipiunt, sine allegorica significatione: nec illis, qui solas figuras defendunt, repudiata historica veritate, hoc pacto scribens: Non tamen (inquit) quisquam debet putare, aut frustra haec esse conscripta, aut tantummodo rerum gestarum

dicta intelliguntur. Analogia, cum veteris et novi Testamentorum congruentia demonstratur. Aetiologia, cum dictorum factorumque causae redduntur. Et libro 15 de Civitate Dei, capite 27, non illis esse consentiendum asserit, qui solam historiam recipiunt, sine allegorica significatione: nec illis, qui solas figuras defendunt, repudiata historica veritate, hoc pacto scribens: Non tamen (inquit) quisquam debet putare, aut frustra haec esse conscripta, aut tantummodo rerum gestarum veritatem sine ullis allegoricis significationibus hic esse quaerendam: aut e contrario haec omnino gesta

sunt totam hominis vitam. Extant Lutheri commentarii in Deuteronomion, et in quosdam Prophetas: qui ostendunt, quid in hoc genere enarrandi maxime deceat. Hic non traduntur solae Allegoriae, sed prius historia ipsa transfertur ad Locos communes Fidei et Operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit, in hoc genere a via derrare: monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis Scripturae, et authoribus, ubi sine figuris plane traditur summa doctrinae

fuisse quosdam appellatos ἱκέτας, quasi dicas supplices, qui toti in perpetua rerum divinarum contemplatione occupabantur. hos autem sic enarrasse Scripturas, ut allegoricis expositionibus potissimum incumberent. Quandoquidem universa lex, inquit, fieri illis videtur animali similis, quod corpus quidem habeat ipsam literam, et ea quae secundum literam designantur, animam vero, occultum in litera spiritualem et invisibilem sensum, quem illi ab autoribus suis edocti sublimius et nobilius velut inspicientes, per speculum contemplantur, ex ipsis etiam

et allegoriam sermonis, et allegoriam sacramenti. Quibus sane verbis, diversae explicandi Scripturas rationes commemorantur, sed quae omnes ad quatuor membra, paulo ante commemorata, referri queant. Hinc vero factum est, ut quidam integras historias, imo libros integros, diversis illis modis enarrandos susceperint. Ruffinus, teste Gennadio in Catalogo illustrium scriptorum, benedictionem Iacob super patriarchas enarravit triplici, historico, morali, et mystico sensu. Sequentibus seculis crevit audacia. Quidam enim perfricta fronte tentarunt,

Exemplum ascribam unium alterumve. Ad illud Isa. 1, Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepe Domini sui: bos iuxta anagogen, inquit, refertur ad Israel, qui legis portavit iugum, et mundum animal est: asinus peccatorum onere praegravatus, gentium populus accipitur. Rursus super illis verbis prophetae, Derelinquetur silia Sion sicut umbraculum in vinea: iuxta anagogen, inquit, vinea Dei et pomorum paradisus homo appellari potest, cui si mens praefuerit, habet custodem mentis Deum: sin aurem vitia nos quasi quaedam bestiae fuerint depraedata, relinquimur a custode Deo, et

frequentia obveniunt. Similitudine autem redditur, quod dicimus, manifestius. Poetarum, qui fuerunt Theologi gentilium, narrationes, et in his plerasque fabulosas, videmus ita explicari, ut sub fabulosis involucris ostendatur latere maximarum rerum cognitionem, nec non posse ex illis insignem doctrinam (modo videlicet de naturis rerum, modo de vitae institutione, modo de religionis placitis) decerpi. Cuius generis interpretationum formae elegantes extant apud Palaephatum, de non

sane locis allegoriae manifestae subsunt. Si quis exempla plura, discrimen inter typum et allegoriam aperientia, desiderat, Commentarios consulat Cyrilli, in Leviticum: ubi frequenter, cum de Sacrificiis, ritibus, et ceremoniis agitur, primo loco exponit, si quis typus de Christo vel Ecclesia in illis lateat: secundo annectit per allegoriam, aliquid ad nostra institutionem conducibile, Hucusque, quantum Allegoria et typus distent. ¶ Superest nunc, ubi et quando allegoricas interpretationes expediat adhibere, demonstremus. Certe locus postremus iis dabitur, nec prius licebit ad

monstrosas opiniones. Quo pacto Priscillianistae impia dogmata sua pertinaciter tutati sunt, contendentes, quaecunque contra ipsos proferebantur, esse allegorice explicanda. Eadem vaesania nonnulli monachi suum defenderunt turpe ocium, atque alia vitia. De utrisque legimus apud D. Augustinum: de illis quidem, in Catalogo haereticorum ad Quoduultdeum: de his vero, libro de Opere monachorum. Nostra memoria vidimus Anabaptistas allegoriis magnopere delectatos, atque iis permultum effecisse ad sua paradoxa apud imperitos stabilienda. Adhaec, quod tu unam in partem per allegoriam interpretaris,

ille. Porro quia verus ac literalis sensus merito principatum tenet, videndum est quid ad eum rectissime consequendum requiratur. Non enim una tantum quaedam epera ac cognitio, eum plene complecti ac perficere potest. ¶ Existimo igitur quadruplicem intelligentiam necessariam esse illis, qui in Scripturis sacris utiliter versari cupiunt. Prima est, qua Lectores voces singulas intelligant. Huc requiritur qualiscunque scientia Sacrarum linguarum, Hebraeae potissimum, deinde et Graecae. Sine hac cogeris, Lector, ab aliorum pendere iudicio, aut potius divinare significationem,

simul ac sermonis tractationisque perspicuitatem, tractare. 1 Historiae humanae ita plerunque et narrantur et geruntur, ut nec prima causa efficiens, nec ultimus rerum, ac praesertim hominis finis respiciatur: sed tantum secundae causae, earumque conatus et exitus perpendantur, ac in illis omnia collocentur, nusquam ulterius vel ad causas vel ad fines progrediendo. Non consideratur Deus omnium rerum creator ac gubernator, bonos aut defendens, aut etiam cruce poenisque exercens: non idem malos puniens, aut suam gloriam promovens: non ultimus hominis finis, sive aeterna

in omni historia observetur, quid ille ibi agat, aut non agat: et quo animo, num iratus aut misericors: quid probet, aut improbet: sicut et eius adversarius satan. Quid item et quo animo ipsi homines boni aut mali dicant, agant aut omittant, quamque ex Deo pendeant, eive adhaereant in illis ipsis rebus gestis, aut contra. 7 In historia sanctorum patrum diligenter distinguenda est doctrina ab eorum vita. Nam eorum doctrina, praesertim Patriarcharum, prophetarum et Apostolorum, est purissima et inculpata, atque adeo ipsius omnipotentis Dei doctrina, a quo fonte proprie

illo aliquatenus proficiscuntur. 8 Nec ideo solum distinguenda sunt facta sanctorum a doctrina, quod eorum fides minus inculpata est, quam vita: sed etiam, quod eorum facta aut non perinde a nobis intelligi queunt, ob aliquas ipsorum nobis ignotas circumstantias, aut etiam prorsus illis fuere propria ac specialia: ut polygamia, efficaces liberorum benedictiones, aut etiam prophetiae de futura ipsorum sorte, peregrinationes Abrahami, sacrificatio filii, Iacobi deceptio patris, et similia innumera, quae nobis nequaquam imitari liceret. 9 Posset nihilominus et

semine, misericordia ac vita aeterna dicuntur. At specialia mandata, ut praecepta de emigratione, fabricatione arcae, sacrificatione filii, extrusione concubinae et filii, mandatum de spoliandis Aegyptiis, et trucidandis Cananaeis, ac traducendo populo per desertum, haec et similia sunt ita illis prorsus propria, ut ad nos nihil plane pertineant, nisi forte aliqua plane generali consideratione et applicatione. 10 Posset quis et mandata aut institutionem patrum subdividere, quod alia dixerunt ac praeceperunt ut ministri Dei, alia ut privati homines. quae tum minus

consecuturos vitam aeternam, si Christo induti, ac sub eius nomine, umbraculo et fragrantia, patri, non observanti, nec imputanti nostram pessimam naturam ac peccata, nosque quasi non agnoscenti, a matre promissione sistamur. Talis quasi quaedam spiritalis typicaque aut allegorica historia, simul illis veteribus patrum historiis, praesertim celebrioribus, adhaerere videtur: quae ibi demum certa firmaque est, ubi eam in novo. Testamento Spiritus sanctus commonstravit ac confirmavit. DE TEMPORIBUS HISTORIARUM. 1 Temporum ratio omnino in

1567) quis est qui ignorat? Haec igitur, meo iudicio, est simplex, perspicua, et Sacris literis consentanea annorum ab initio inde mundi conditi, hucusque supputatio. 9 ¶ Quod si alios animadverteris secus numerare, habent proculdubio certas causas, quibus permoventur. liberumque esse illis debet, quod voluerint statuere: nos tamen secuti sumus (quantum fieri potuit) Scripturae sacrae autoritatem, cui adhaerere tutissimum esse novimus: atque in eadem contineri, quicquid ad hanc rem pertinet, extra controversiam est positum. Nonnulli quidem a nobis in eo dissentiunt, quod 70

et huc labor omnis tendat, uberem ut eruditionem Spiritualem ex divite segete historiarum demetas. Narrationum nulla tam est sterilis, quin ex ea dogma aut redargutio falsae doctrinae, aut vitae institutio, aut consolationes decerpi queant. Quomodo vero istud apte fiat, Christus et Apostoli in illis locis nos docuerunt, in quibus exempla sanctorum Patrum suo instituto accommodantes, argumentationum formulas ad quamcunque rem inde ducunt. 16 Locos aliquot, velut digito commonstrabimus. Matth. 12, de Davide vescente panibus vetitis, de Ion. et Ninivitis, de regina Austri et

cognitionem multum profuerit. 5 Hic quidem est primarius Prophetarum scopus. Multa vero historica simul sunt eorum libris inserta, aut propalam manifesta narratione: aut certe haberi possunt ex eorum concionibus, si quis eas attente legat et consideret, ut postea clarius ostendetur. Ex illis igitur quoque historiis suos fructus percipere poterimus. 6 Multum quoque profuerit Prophetas eo ordine cognoscere, quo conscripti sunt. Non enim eo ordine temporis initio editi sunt, quo nunc positos in Sacro volumine videmus. Tempora igitur ipsorum, quo quisque floruerit,

sic imprecari: sed imprecationis figura, ea quae ventura sunt, certo praevidere. Itaque cum dicitur, Sit mensa eorum ante ipsos in laqueum: tantundem sibi volunt ea verba, ac si diceretur, pro certo erit mensa eorum ipsis in laqueum. Testis Augustinus in commentario ad Psalmum 5, super verbis illis: Decidant a cogitationibus suis. Item ad Psalmum 34 et 78. supputatione Augustini. Item in Sermonibus, sermone 109. Verum de variis Prophetiarum formis extat in hac parte integrum Caput, quod hisce observationibus aut monitionibus utiliter adiungere poteris. 17 Illa

formis extat in hac parte integrum Caput, quod hisce observationibus aut monitionibus utiliter adiungere poteris. 17 Illa quoque non vulgaris admonitio est, ut diligenter observemus, ubi prophetae ad priores Scripturas respiciunt, ad eas alludunt, aut alioqui sua diligenter cum illis conformant. Solent enim crebro ad praecedentes libros, et praesertim ad Mosen ipsum respicere, qui veluti pater quidam sacrorum scriptorum et librorum est, sicut quidam de Homero in gentilium literis pronunciare solent. 18 Multo vero utilior illa praeceptio est, ut lucernam nobis

negocio, qui, quemadmodum supra admonuimus, observare assueverit artificium Dialecticum et Rhetoricum. Quamvis eo maior quoque diligentia in Psalmorum lectione requiritur, quo plus artificii non ex Dialecticorum argutiis, vel Rhetorum flosculis modo, verum etiam ex vatum felici ubertate in illis admixtum novimus. Scatent enim Psalmi omnis generis elegantiis: si quidem nusquam adfectus, praesertim vehementes, moventur crebrius: nusquam frequentiores personarum loquentium mutationes: nusquam amplificationes, vel extenuationes magis appositae: nusquam tanta in figuris sermonis varietas

ac petentem condonatione: ita eum legamus, sic vel illa verba ad nos nostrasque res, vel nostra negotia ad verba Psalmi attemperemus, ac si nos iam sic nostra peccata deploraremus, et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet,

et nobis suppliciter condonari flagitemus. Sic cum Eucharisticum Psalmum legimus, simul quoque nos illis ipsis verbis Deo gratias agamus pro eius quotidianis in nos beneficiis. Cum didacticum aut consolatorium Psalmum legimus, ita cum accipiamus, ac si nos iam Deus coram ipse illis verbis institueret et consolaretur, confirmaretque. Hoc vero etiam tanto magis in Sacris fieri deberet, quam in aliis Scriptoribus, quanto magis tota haec doctrina tum in praxi consistit, tum propter nos, non propter illos veteres conscripta, memoriaequae prodita est.

illos veteres conscripta, memoriaequae prodita est. DE LIBRIS SENTENTIARUM. Eos Sacrarum literarum libros, qui varias sententias continent, in uno quodam genere separatos ab aliis ponunt: ut sunt Proverbia, Ecclesiastes, Iob et Cantica. De illis igitur quoque pauca monebimus. Iob tamen ab aliis sententiarum scriptis separari posset, quia habet perpetuam cohaerentiam disputationum. Proverbia continent ferme mixtim varias sententias, partim religiosas, partim politicas, seu ad communem vitam pertinentes, ut quae scriptae sunt ab homine

Veteris dicta. Alias tantum allusione quadam: ut Paulus Rom. 10, facilitatem iustitiae Evangelicae praedicat, sumptis verbis Mosis in Deuteronom. quae tamen Moyses non de iustitia vel Evangelica vel legali, multo minus de eius facilitate dicit: sed tantum de praesentia verae doctrinae, quae illis in promptu erat. Sed videntur aliqui tunc quoque perperam intellexisse id dictum de facilitate iustitiae legalis: ideo Paulus ad Evangelicam transtulit, solummodo per quandam allusionem, non citans testimonii aut probationis gratia. 12 Alias sensum tantum ponit novum Testamentum

sunt, nostri fuisse figuras atque admonitiones: audis denique Sacras literas prodesse ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem in iustitia. Quae sane movere omnes vehementer debent, ut magni eas faciant, nec oscitanter perlegant. Caeterum haec in summa observare, in illis per Apostolum admonemur: Consolationes inquam, doctrinam, redargutiones, correctiones, institutiones, alias admonitiones dictas: quae omnia ad salutem et conducunt, et sunt perquam necessaria. Atque ad haec capita referuntur. quaecunque usquam alibi sunt de Scripturarum usu prodita. Atqui

in manibus locus ex concione Christi, quem Matthaeus cap. 10. describit: Ne metuatis vobis ab his qui occidunt corpus, animam aut non possunt occidere: sed metuite magis illum, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam. Nonne duo passerculi minuto asseveneunt? et unus ex illis non cadet in terram, sine patre vestro? Vestri vero etiam pili capitis omnes numerati sunt. Ne igitur metuatis: vos pluris estis, quam multi passerculi. Ex paucis hisceverbis, quomodo multiplicem doctrinam eruas, non difficile est demonstrare. Duos inprimis habemus hic insignes

] dilectioni iungatur verus timor, qualis generosos et morigeros filiolos decet. 2 Taxatur horum quoque segnities, qui non postulantin periculis, maximeque propter Evangelii confessionem ingruentibus, sibi donari insuperabilem fortitudinem, atque ad finem perseverantiam. 3 Verbis autem illis deprovidentia, graviter feriuntur, qui mentem non exercent, confirmantque contemplatione divinae potentiae, iustitiae, bonitatis: quae in conditione, gubernatione, et conservatione universorum rerum ita sunt ubique oculis expositae, nullus ut possit ignorare, nisi qui iusta Dei ira prorsus

sit. Cuius rei argumenta cernere licet in initiis Prophetarum, et Epistolarum Paulinarum. Semper namque in his ista aperte praemittuntur. Iisdem convenit mox adiungere nonnulla, De authoris conditione, vocatione, vitae genere: De doctrina: De phrasi, sive genere dictionis. Quin etiam de illis ad quos, vel de quibus vel propter quos liber sacer est editus, adiicietur: Ubi sint: Quales tum ante fuerint, tum nunc sint, quo ingenio, quibus moribus institutisque viventes. Sic praelecturus Epistolam ad Gal. explicat statim in initio, ub et quales Galatae fuerint. in Iesaia propheta

6 Multo autem experrectior et alacrior reddetur auditor, si sexto loco demonstretur, quanta utilitas et publice ad Ecclesiam, et privatim ad conscientias, ex cognitione earundem rerum sit perventura. Quod quidem commode fiet, summatim colligendo praecipuos locos: atque recensendo, quinam ex illis maxime pro tempore praesenti faciantad doctrinam, redargutiones, institutiones, correctiones, consolationes. Nam his potissimum capitibus utilitas cognitionis rerum sacrarum continetur expenditurque, quod libro 1. ex sententia Apostoli fusius est a nobis expositum. Haec vero sunt veluti

Hinc comment. Hieronymi in Prophetas, et August. in quosdam Psalm. succinctius enarratos. Addere licet Ambrosii comment. in D. Pauli Epistolas. Haec de ratione cognoscendi Sacras literas, nunc compendio annotare volui, quae spero studiosum veritatis magno cum fructu in perdiscendis illis sequuturum esse. ¶ In omni vero hoc conatu pii Aristotelicum illud potissimum in oculis animoque semper habeant, finem huius doctrinae non cognitionem, sed praxin vitamque esse: quod cum ille de Ethica doctrina, quae est qualiscunque secundae Tabulae tractatio, dixerit: nos

in diversis locis scripturae sparsas, annotaverit in suum usum, prout ipse novit suos morbos aut necessitates requirere, ut huius vel illius generis salutares noticias, ac veluti praesentanea quaedam remedia in promptu paratoque habeat, quoties illis ad praesentem usum indiget. Multi vero tentarunt summas quasdam Scripturae, aut etiam materiarum vel sententiarum, methodicas collectiones facere: quorum alii in alia parte aut peccarunt, aut etiam laudabiliter ac utiliter laborarunt: nullum tamen Corpus sacrae harmoniae perinde

studium Scripturarum divinitus inspiratum. In his enim et actionum praecepta inveniuntur: et beatorum virorum vitae literis traditae, velut imagines quaedam vivae divinae reipublicae, ad bonorum operum imitationem propositae sunt. Itaque in quacunque re se unusquisque indignum esse senserit, si in illis conversetur: velut ex communi medicamentaria officina, medicamentum aegritudini commodum reperit. Et, qui quidem temperantiae amator est, historiam de Ioseph assidue revolvit, et ab ipso temperantiae actiones edocetur: cum reperiat ipsum non solum continenter se habere ad voluptates, sed

Sine causa colunt me, mandata et doctrinas hominum docentes. Liquido igitur ex praemissis apparet, quod consuetudo naturali iuri postponitur. Ibidem, distinct. 9. Can. 3. Scripturis canonicis tractatorum literae deserviunt. Noli meis literis quasi canonicis scripturis deservire: sed in illis, et quae non credebas, cum inveneris, incunctanter crede: in istis autem, quod certum non habebas, nisi certum intellexeris, noli firmum tenere. Idem ad Vincentium victorem lib. 2. Can. 4. In tractatorum opusculis multa corrigenda inveniuntur. Negare non possum, nec debeo, sicut

sermonis normam desiderat. Idem in epistola prima ad Hieronymum: Nihil authoritatis canonicis remanebit scripturis, si ad eas mendacia fuerint admissa. Can. 7. Si ad Scripturas sacras admissa fuerint vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit authoritatis? quae tandem de scripturis illis sententia proferetur, cuius pondere contentiosae falsitatis obteretur improbitas? Idem de unico baptismo, libro secundo: Literis omnium episcoporum sacra praeponitur Scriptura. Can. 8. Quis nesciat sacram Scripturam canonicam tam veteris quam novi Testamenti, certis terminis suis

Idem in Epistola ad Fortunatum: Non debetur par reverentia canonicis scripturis, et expositionibus earum. Can. 10. Neque quorumlibet disputationes, quamvis catholicorum et laudatorum hominum, veluti scripturas canonicas habere debemus, ut nobis non liceat salva honorificentia, quae illis debetur hominibus, aliquid in eorum scripturis improbare atque respuere: si forte inveniremus quod aliter senserint quam veritas habet, divino adiutorio vel ab aliis intellecta, vel a nobis. Talis ego sum in scriptis aliorum, quales volo esse intellectores meorum.

doctoribus, quo melius Scriptura intelligi queat. CHRYSOST. IN CAPUT GENESEOS SECUNDUM, HOMILIA 13. Nam sicut thymiamata, quanto magis digitis atteruntur, tanto maiorem natura sua fragrantiam reddunt: ita et in scripturis usu evenit, quanto quis illis est familiarior, tanto magis videre potest latentem in ipsis thesaurum, pluresque percipere indicibilium divitiarum fructus. Idem paulo post: Sed ne illorum ineptias in medium proferentes, etiam ipsi indecora dicere cogamur: age ipsorum stulticiam et multifariam dementiam

exponit, de auditorem errare non sinit. Sed quia plerique, non ut commodi quippiam ex sacris Literis aucupentur, sed voluptatis gratia aures accommodent his qui demonstrata narrant: et propterea non eos qui magis prosunt, sed qui magis oblectant, ut audire possint, quaerunt: oro igitur ut omnibus illis praeclusis auribus, ad amussim Canonem sacrae Scripturae sequamur. HILARIUS DE TRINITATE LIB. IIII. DE SACRA SCRIPTURA LOQUENS INQUIT: Nemini autem dubium esse oportet, ad divinarum rerum cognitionem divinis utendum esse doctrinis. Neque

et non aliud in his intelligere, quam quod sub singulis rerum quarumcunque vocabulis audiatur. Quod cum volunt, neque nobis quod intelligamus relinquunt: neque Prophetas non dico caelestia, sed ne terrena quidem rationabiliter dixisse constituunt. Quid enim aut a nobis congrue tractabitur, aut ab illis recte dictum existimabitur, cum a quas ludantes, videntes, timentes, et plaudentes manibus audiemus: nisi ex autoribus Scripturarum earundem, sub a quarum nomine aliud significari, quod alterius sit generis, non monstremus? Idem in enarratione Psalmi 120. Nisi essent in psalmis

gloriemur. Sed tamen intelligimus, quia non mendax est qui dicit: Perite, et dabitur vobis: quaerite, et invenietis: pulsate, et aperietur vobis. Et scriptum est: Quia qui dixit, quoniam oportebat impleri omnia quae scripta sunt in lege Mosi et prophetis et in psalmis de mei tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas: et dixit illis: Quoniam sic scriptum est, Christum pati et resurgere ex mortuis tertia die, et praedicare in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes. Non ergo ex nobis est, quod intelligimus: sed ex eo qui quae innoscibilia

mendax est qui dicit: Perite, et dabitur vobis: quaerite, et invenietis: pulsate, et aperietur vobis. Et scriptum est: Quia qui dixit, quoniam oportebat impleri omnia quae scripta sunt in lege Mosi et prophetis et in psalmis de mei tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas: et dixit illis: Quoniam sic scriptum est, Christum pati et resurgere ex mortuis tertia die, et praedicare in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes. Non ergo ex nobis est, quod intelligimus: sed ex eo qui quae innoscibilia erant, fecit intelligi. Itaque ab eo speranda

voces: tes autem, ipsas materias, de quibus per signa disseritur: primo libro exponit res, secundo et tertio signa, quarto modum perceptam doctrinam tradendi. In primo igitur disputaturus de rebus sacrarum Literarum, sub dividit eas in tres series: res fruendas, res utendas, et quae illis fruuntur. Res fruendas vocat Deum, et regnum caelorum: utendas, omnia huius vitae, quibus quasi mediis, aut adminiculis ad hanc vitam, et etiam ad agnoscendum glorificandumque Deum, utimur. Qui vero utantur, dicit esse ipsos homines. Divisio igitur rerum est illi, in Deum, creaturam et

fame laborant. Qui autem non quaerunt, quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. In utroque autem languor cavendus est. Magnifice igitur et salubriter spiritus S. ita scripturas modificavit, ut locis apertioribus fami occurreret, obscurioribus aut fastidia detergeret. Nihil enim fere de illis obscuritatibus eruitur, quod non planissime dictum alibi reperiat. De obscuritate aut signorum hanc sub divisionem adhibet, quod alias obscuritas in unica voce, alias in tota sententia haereat: et quod alias voces proprie acceptae sint ignotae, alias figuratae. Harum difficultatum remedium

reprehensioni iniicientes, qui aut minus instructos, aut parum simplices Apostolos miserit. Quis enim integrae mentis credere potest, aliquid eos ignorasse, quos magistros Dominus dedit, individuos habitos in comitatu, in disciplinatu, in convictu, quibus obscura quaeque seorsum disserebat, illis dicens datum esse cognoscere arcana, quae populo intelligere non liceret. HILARIUS LIB. I. DE TRINITATE. Optimus lector est, qui dictorum intelligentiam expectat ex dictis potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit: neque cogat

meam, et puris animis inhabitantem Deum, nihil me existimare prudentius, castius, religiosius, quam sunt illae scripturae omnes quas Testamenti veteris nomine Catholica Ecclesia retinet. Miraris, novi. Non enim dissimulare possum, longe aliter nobis fuisse persuasum. Quicquid est in scripturis illis, altum et divinum est: in est omnino veritas, et reficiendis instaurandisque animis (crede mihi) accommodatissima disciplina, et plane ita modificata, ut nemo inde haurire possit, quod sibi satis est: si modo ad hauriendum devote ac pie, ut vera religio poscit, accedat. Libro 11.

scriptura impinguatur, et maturum fructum adfert, fidem orthodoxam: et semper virentibus foliis decoratur, id est, Deo placentibus actionibus. Ad actionem enim studiosam et contemplationem sinceram, ex divinis Scripturis apti evadimus. nam virtutis omnis exhortationem, et omnis vitii aversionem in illis comperimus. Si igitur fuerimus discendi cupidi, erimus et multa discentes. Nam diligenta et labore, indultoris Dei gratia, diriguntur omnia. Qui enim petit, accipit: et qui quaerit, invenit, et pulsanti aperietur. Pulsemus igitur ad pulcherrimum hortum Scripturarum, suavissimum, dulcissimum,

sunt ad eum, ut videret, quid vocaret ea. Vidit praeterea Evam, quando os ex ossibus suis appellavit. Ergo, Aperti sunt oculi, in alia significatione accipiendum est, quam in propria: non tamen, quod sequitur, figurate est accipiendum, sed historica narratione. Et Lucas Evangelista, cum diceret de illis duobus qui Emaus petebant, quod aperti sunt oculi eorum, et cognoverunt Dominum in fractione panis. Non enim per viam clausis oculis ambulabant, sed eum cognoscere non valentibus. Sicut ergo ibi, sic in Genesi narratio figurata est, ut apertos oculos intelligamus, qui ante patebent.

propheta, quid esset consummandae rei αἴτιον. Nam cum Moyses mitteretur ad populum Dei liberandum, ad regem Aegypti, ait: Quis sum ego, ut vadam, et educam populum a regis potestate? Respondit Dominus: Ego ero tecum. Interrogabat iterum Moyses: Quid dicam illis, si requirant, Quis est Dominus, qui misit te, et quod nomen est illi? Dixit Dominus: Ego sum qui sum, dices: Qui est, misit me. Hoc est verum nomen Dei, Esse semper. Respondit Moyses: Si non crediderint mihi, neque obedierint voci meae. dicentes: Quia non apparuit tibi Deus: quid dicam

illis, si requirant, Quis est Dominus, qui misit te, et quod nomen est illi? Dixit Dominus: Ego sum qui sum, dices: Qui est, misit me. Hoc est verum nomen Dei, Esse semper. Respondit Moyses: Si non crediderint mihi, neque obedierint voci meae. dicentes: Quia non apparuit tibi Deus: quid dicam illis? Dedit illi signa facere, ut crederetur, quia a Domino missus est Tertio ait Moyses: Non sum dignus, et gracili voce sum, et tardiore lingua, quomodo me audiet Pharao? Vade, inquit Deus, et ego aperiam os tuum, et instruam te quid debeas loqui. Interrogationes ergo illae in medio, et

de summa perfectioris numeri paulum excrescit aut infra est, non computetur. August. quaest. 47. super Exod.

EXPLICATIO. Quod dixit Deus ad Abraham, Sciendo scias, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria, et in servitutem redigenteos, et nocebunt illis quadringentis annis: non sic accipiendum est, tanquam in illa durissima servitute quadringentos annos Dei populus fuerit: sed quia scriptum est. In hanc vocabitur tibi semen, ex anno nativitatis Isaac usque ad annum egressionis ex Aegypto, computantur anni quadringenti quinque. Cum ergo de

anni quadringenti quinque. Cum ergo de quadringentis triginta detraxeris vigintiquinque qui sunt a promissione usque ad natum Isaac, non mirum est, si quadringentos et quinque annos summa solida quadringentos voluit appellare Scriptura. Non itaque quod ait, In servitutem redigent eos, et nocebunt illis, ad quadringentos annos referendum est, tanquam per tot annos eos habuerint in servitute: sed referendi sunt quadringenti anni ad id quod dictum est, Peregrinum erit semen tuum in terra non propria: quia sine in terra Canaan, sive in Aegypto, peregrinum erat illud semen, antequam haereditate

Dominum sublatum deportat. Pro toto partem, ut sicut Iacob familiam describens ait: Intravit Iacob in Aegyptum cum anim abus septuaginta. Quae nimirum cum animas commemorat, constat quia [?: in-ntium ] et corpora comprehendat. Nominum mutatio, aut impositio, a Deo, aut in illis additio, spiritalis gratia indicium est. Ex multis authoribus.

EXPLICATIO. De Christo scriptum est, quod vocatum est nomen eius IESUS: quod vocatum est ab angelo, priusquam in utero conciperetur. Vocabis (inquit Gabriel ad Mariam) nomen eius IESUM: Ipse

Testamentum scriptum est, non testamentum sonare, sed pactum, quod Hebraeo sermone dicitur ברית. In Testamento novo pene nulla in Evangelica aut Apostolica doctrina reperiuntur, quamvis [?:--na ] et divina praecepta et promissa, quae illis etiam veteribus desint. Augustinus primo Retract. capite 22.

EXPLICATIO. Quid est quod in sermone Evangelico in monte Dominus dicit, Audistis quia dictum est antiquis hoc? Ego autem dico vobis hoc: si nihil ipse amplius praecepit, quam praeceptum est in

illis etiam veteribus desint. Augustinus primo Retract. capite 22.

EXPLICATIO. Quid est quod in sermone Evangelico in monte Dominus dicit, Audistis quia dictum est antiquis hoc? Ego autem dico vobis hoc: si nihil ipse amplius praecepit, quam praeceptum est in illis veteribus libris? Deinde, regnum caelorum illi populo fuisse promissum, non legimus in his quae promissa sunt lege data per Moysen, in monte Sina, quod proprie dicitur Vetus testamentum, quod praefiguratum dicit Apostolus per ancillam Sarae, et filium eius. Sed ibi figuratum est et Novum, per

ibi prophetata reperiuntur, quae sunt praesentata, vel expectantur praesentanda per Christum. Veruntamen propter quaedam praecepta non figurata, sed propria, quae non in veteri Testamento, sed in novo inveniuntur, cautius et moderatius diceretur, pene nulla quam ulla hic esse, quae non sunt in illis: quamvis et illic sint illa duo praecepta de dilectione Dei de proximi, quo rectissime omnia legitima et prophetica, Evangelica et Apostolica referuntur. Quanquam enim utrunque in utroque sit, praevalet tamen in veteri timor, amor in novo: quia ibi servitus, hic libertas ab Apostolis

et amore, servitute et libertate. August. de vera religione, capitulo 17: et de catechisandis rudibus, capitulo quarto: et de moribus Ecclesiae catholicae, cap. vigesimooctavo.

EXPLICATIO. Manifestum est, non tantum totam legem et prophetas in illis duobus pendere praeceptis, dilectionis Dei et proximi, quae adhuc sola scriptura sancta erat, cum Dominus hoc diceret: sed etiam, quaecunque posterius salubriter consecrata sunt, memoriaeque mandata divinarum volumina literarum. Quapropter in veteri Testamento est occultatio novi, et in novo

adiutus internis externisque rationibus ut possit, August. 5, de Genes. ad literam 12.

EXPLICATIO. Cum aliter se habeant omnium creaturarum rationes incommutabiles in verbo Dei: aliter illa eius opera, a quibus in die septimo requievit: aliter ista, quae ex illis usque nunc operatur: horum trium hoc quod extremum posui, nobis utcunque notum est per corporis sensus, et huius consuetudinem vitae ex creditis ergo prius, alia indaganda sunt. Vel divinitas primum ex

deificatio: dissidentium pax. simplicium simplicitas: unitorum unio, omnis principii supersubstantiale principium: et sui occulti, quantum fas est, et ut uniuscuiusque patitur conditio, cognitionis benigna traditio. Quae colliguntur ex scripturis sacris, perinde habenda sunt, ac si in illis scripta essent. Gregor. Nazian. 5 lib. Theologiae.

EXPLICATIO. Habenda quidem sunt pro veris quae ex Scripturis bona consequentia colliguntur: sed propter summam nostram caecutientiam, et imposturae diaboli ac seductorum periculum, semper pluris faciendae

est tenuisse sententiam. Contraria quae videntur esse in sacra Scriptura, contraria non esse, debet ostendere, qui fideliter et integre sacrorum voluminum colligit sensum. Origenes in epist. ad Rom. lib 3. cap. 3.

EXPLICATIO. Accidere illis solet, qui ob diversos sectarum sensus, unum fidei dogma disrumpunt, et illa tantum de Scripturis divinis testimonia explorant, quibus proprium dogma constituant. Earum vero, quae e diverso veniunt, Scripturae divinae sententiarum absolutiones nec extremo, quod aiunt, digito contingunt: ut

didicerunt, vel manentia contuentur. Ad sanctas Scripturas si admissa fuerint vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit auctoritatis? Nulla ergo mendacii suspicio admittenda est. August. ad Hieron. epist. 9.

EXPLICATIO. Quae tandem de Scripturis illis sententia proferetur, cuius pondere contentiosae falsitatis obteratur improbitas? statim enim ut protuleris, si aliter sapit, qui contra nititur, dicit illud quod probatum erit, honesto aliquo officio scriptorum fuisse mentitum. Ex sacris Literis perperam intellectis ortae sunt

Dicendum est, quod quemadmodum ipsi, ubi cum pueris minutioribus oborta est disceptatio, non nostras dicendi vires attendimus, sed illorum imbecillitati nos ipsos accommodantes, non solum his consentanea fabulamur, sed ea etiam facimus, quae ad puerorum videntur emendationem satisfacere, et illis non parum conducere: sic item et Dei verbum videtur quae supra sunt dispensasse. Quemadmodum vero, quae ad Deum spectant, denuncientur, in Deuteronomio sic proferuntur, Portavit te Dominus Deus tuus, ut solet homo gestare parvulum filium suum. Quasi humanos mores Deo sacra Scriptura imponat,

et sitientes dixisse, Esurii et sitivi: et propter nudos et peregrinos et aegrotantes et in carcere positos, Nudus fui, et hospes fui, et in carcere fui, et infirmus fui. Secundum consequentiam similitudinis addamus et nos, Iniurias passus sum, caesus sum, et tentatus sum, et omnia. Et sicut in illis quae scripta sunt, verus est sermo Domini dicentis, Quodcunque uni ex nimis istis fecistis, mihi fecistis: sic cum iniuriam passus fuerit iustus, velut blasphematus, vel aliud tale passus, pone Christum in eos qui fecerunt, dicentem eis, Quando uni ex minimis istis fecistis iniuriam, me

sicut sol in regno patris sui, quod post seculi finem futurum est: verum etiam exclamaret, Vae mundo a scandalis, nisi ut nobis non blandiremur venire nos posse ad sedes felicitatis aeternae, si temporalibus malis exercitati, non defecerimus. Mala nobis praenunciat Christus, ut venientibus illis, sciamus non ignaro ipso ea nobis accidere, eoque illum nobis illic opitulaturum: et denique credamus, eodem modo etiam liberationes bonaque secutura esse. Sanctarum scripturarum regula est, duas generationes bonorum et malorum nosse: hoc est, singulorum singulas. Hieronymus in

Cum enim dixisset, Nolo vos ignorare, fratres mysterium hoc, ut non sitis vobisipsis sapientes, quia caecitas ex parte in Israel contigit, donec plenitudo gentium intraret: et sic omnis Israel salvus fieret, sicut scriptum est, Veniet ex Sion, qui eruat et avertat impietates ab Iacob. Et hoc illis a me Testamentum, cum abstulero peccata eorum. Secundum Evangelium quidem inimici propteruos, secundum electionem vero dilecti propter patres. sine poenitentia enim sunt dona et vocatio Dei. Sicut enim aliquando et vos non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis propter

in Canticis canticorum, eo quod cum animae nostrae amor verbi caelestis infunditur, et rationi mens sancta quadam societate connectitur, admiranda mysteria revelantur. Unde et David docens sapientiam naturalem, Emitte, inquit, spiritum tuum, et creabuntur. Docet moralia in eodem libro, cum me in illis beatitudinibus docet mores: quemadmodum amare inimicum debeam. quemadmodum non referire, et non repercutere verberantem: quemadmodum bene facere, mutuum dare cum desperatione recuperationis, et cum remuneratione mercedis. merces enim facilius sequitur non expectantem. Docet etiam

bene sit, et laborent boni, quasi ille perversus sit, et nesciat quid agat: aut omnino avertat oculos a rebus humanis, vel securitatem suam perturbari nolit, ut haec non attendat, quia cum labore ista Deus aut videt, aut corrigit. Murmurant ergo homines, qui propterea nolunt Deum colere, ut hic illis bene sit, quando viderint eos qui Deum non colunt, pollere et florere felicitate terrena: se autem colentes Deum laborare in angustiis, in necessitatibus, in aerumna, caeterisque difficultatibus mortalitatis humanae. Contra istam vocem, et contra has blasphemias murmurantium, incantat semper

impetum vocat, dicens: Canes muti non valentes latrare. Interdum ob libidinem equos. Nam equi in feminam insanientes, unusquisque uxori proximi sui adhinniebet. Interdum vero asinos, ob stupiditatem et ruditatem. Comparatus est enim (inquit Scriptura) iumentes insipientibus, et similis factus est illis. Interdum leones et pardos vocat, ob rapacitatem, et habendiaviditatem. Aliquando aspides, ob fraudulentiam. Venenum, inquit, aspidum sub labiis eorum. Nonnunquam serpentes et viperas, ob latens venenum et malitiam, sicut beatus Ioannes clamat dicens: Serpentes, progenies viperarum, quis

Divinis literis potius credendum est, quam Angelis de caelo descendentibus, aut mortuis resurgentibus. Chrysostomus in epistolam ad Galat. cap. 1.

EXPLICATIO. Abraham cum rogaretur, ut mitteret Lazarum, respondit: Habent Moysen et Prophetas: si illis non crediderint, nec mortuos resuscitatos audituri sunt. Haec Christus inducit in parabola loquentem Abraham, declarans se velle plus fidei habendum Scripturis, quam si mortui reviviscant. Paulus vero (porro cum Paulum dico, rursum ipsum Christum dico: hic enim erat, qui mentem illius

et quasi in umbra et imagine veritatis in Salomone praemissa sunt, ut in Domino salvatore perfectius implerentur. Salomonem igitur et caeteros sanctos in typum adventus sui praemisit. Apertis sacrarum Literarum testimoniis, probandum est, quod credi volumus: et adversus Ecclesiae hostes illis utendum. Augustinus contra epistolam Petiliani Donatistae de unitate Ecclesiae, capite decimonono.

EXPLICATIO. Ambigua testimonia non minus adversariorum quam nostram causam adiuvant. Doceamus scripturas Canonicas aperte aliquid dixisse, et vicimus. Unde

plurima, quae ibi non explicantur, et in libris aliis inveniri dicuntur, quos Prophetae scripserunt. Et alicubi eorum quoque Prophetarum nomina non tacentur: nec tamen invenitur in Canone, quem populus Dei recipit. Mos est Scripturarum et utique celeberrimus, uti his verbis, In diebus illis: non solum cum ad praeteritam narrationem aliud tempus adiungitur, verum etiam cum illa narrat, quae post multorum annorum spacia contingunt. Chrysost. Homil. 10, in cap. Matth. 3.

EXPLICATIO. Cum in monte Oliveti resideret Dominus, et

dixisset, sermonemque de his disputans terminasset, iamque ad dicendum de mundi fine transiret: Tunc, inquit, haec vel illa erunt. Dicendo autem Tunc, non utique tempora quae plurima erant a se discreta, coniunxit: sed illud tantummodo quo eventura erant, tempus notavit, dicens: In diebus illis. Non enim quasi continuo haec secutura monstraret, His posuit: sed Illis, inquit, diebus, in quibus certe ista contingerent. Vide regulam de vocibus metas significantibus. Significatio Scripturae sacrae, quae non videntur necessaria, indaganda est solertilectori.

de mundi fine transiret: Tunc, inquit, haec vel illa erunt. Dicendo autem Tunc, non utique tempora quae plurima erant a se discreta, coniunxit: sed illud tantummodo quo eventura erant, tempus notavit, dicens: In diebus illis. Non enim quasi continuo haec secutura monstraret, His posuit: sed Illis, inquit, diebus, in quibus certe ista contingerent. Vide regulam de vocibus metas significantibus. Significatio Scripturae sacrae, quae non videntur necessaria, indaganda est solertilectori. Augustinus contra Faustum, lib. 2.

EXPLICATIO.

testimonium quasi de aliis proferunt. Spiritus ergo sanctus per Moysen locutus est de Moyse. Paulus quoque, quia non de seipso loqueretur, insinuat, dicens: An experimentum quantis eius qui in me loquitur Christus? Feminarum res gestae scriptae in sacris codicibus non sunt, exceptis illis, quae tanta fecerunt, ut absque illarum commemoratione non potuerint conscribi memorabilia gesta virorum. Ruper. abb. in Michaeae cap. 7.

EXPLICATIO. Idcirco quae Iezabel et Athalia filia eius gesserunt mala in Israel, conscripta sunt: quia

scripsere. Sed neque Matthaeus neque Iohannes, non Marcus, non Lucas. At beatus Paulus ubique epistolarum suarum nomen suum praeponit. Quid ita? Quod illi quidem praesentibus scribebant, atque supervacanea illis erat praesentiae suae declaratio. Paulus autem e longinquo literas mittebat, et sub epistolari figura: iccirco necessaria erat nominis additio. Quod si in ea quam ad Hebraeos scripsit epistola, secus fecit, id suo quodam proprio consilio facit. Nam quod inimico essent Hebraei erga illum

Scripturae alium exitum non potest invenire, nisi additione aliqua, addendum aliquid est, ut intelligatur. August. 14 de civit. Dei, cap. 8.

EXPLICATIO. In Evangelio scriptum est: Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite illis. Ubi nonnulli addiderunt bona, et ita interpretati sunt. Cavendum enim putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, si et illis ipse faciat similia, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco Evangelio, unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi

8.

EXPLICATIO. In Evangelio scriptum est: Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite illis. Ubi nonnulli addiderunt bona, et ita interpretati sunt. Cavendum enim putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, si et illis ipse faciat similia, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco Evangelio, unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi vultis ut faciant vobis homines, haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait,

sunt. Cavendum enim putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, si et illis ipse faciat similia, hoc praeceptum existimet impleturum. Sed in Graeco Evangelio, unde Latinum translatum est, non legitur bona: sed, Quaecunqi vultis ut faciant vobis homines, haec facite illis. Credo propterea, quia in eo quod dixit, Vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis, sed Vultis. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est. Hieron. de optimo genere interpretandi. Nec solum interpretes alii, sed etiam

est. Et extra haec omnia naturalem legem scriptam in cordibus nostris, idem Apostolus docet. Cum enim gentes quae Legem non habent, naturaliter ea quae Legis sunt, faciunt: isti Legem non habentes, ipsi sibi sunt lex, qui iudicant opus Legis scriptum in cordibus suis, testimonium perhibente illis conscientia. Ista lex quae in corde scribitur, omnes continet nationes, et nullus hominum est, qui hanc legem nesciat. Unde omnis mundus sub peccato, et universi homines praevaricatores Legis sunt: et idcirco iustum iudicium Dei est, scribentis in corde humani generis, Quod tibi fieri

educerem eos de terra Aegypti: quoniam ipsi non permanserunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit Dominus. Quia hoc est testamentum meum, quod constituam domui Israel: Post dies illos, dicit Dominus, dabo leges meas in mentem eorum, et super corda eorum scribam eas, et videbo eos: et ero illis in Deum, et ipsi erunt mihi in plebem. Hierusalem sine dubio superna prophetatur, cuius Deus ipse praemium est: eumque habere, atque ipsius esse, summum bonum illi est, atque totum bonum. Ad utramque vero pertinet hoc ipsum, quod Hierusalem dicitur Dei civitas, et in ea prophetatur futura

atque futuro tetigerat, cum caligantibus oculis eam, quae se esse aliam simulabat, et uxorem Hieroboam esse cognovit, et quicquid ei futurum esset, aperuit. Prophetae cum mitterentur ad pronunciandum e longinquo adventum Christi, simul etiam de propinquo datum vel iniunctum est illis prophetare illud, in quo citius veraces comprobari possent: ut cum illa prophetiae pars completa esset, illud quoque, quod reliquum vel maximum erat, de adventu Messiae verum fore convinceretur. Rupertus Abbas in Oseae cap. 1.

EXPLICATIO.

convinceretur. Rupertus Abbas in Oseae cap. 1.

EXPLICATIO. Imminentem ab Assyriis Israelis captivitatem, itemque instantem Iudae in Babylonis transmigrationem, et praeterea nonnulla etiam minora, quaeliteris eorum legimus inserta, prophetabant: ut illis verissime completis, quod maximum erat, crederetur. Prophetae aliquando irrationales creatur as alloquuntur, ostendentes, quod rationales irrationabiles facti sunt. Chrysost. de Poenitentia, Homil.

inspicias, sed multum inter se ipsi tempore cum distent, si ipsam librorum seriem inspexeris, inter se ordine sunt collocati. Siquidem Aggaeus, et Zacharias, et alii aliquot post Ezechielem et Danielem prophetias ediderunt, et multi item post Ionam et Sophoniam caeterosque omnes: sed tamen cum illis omnibus coniuncti sunt, a quibus tanto temporis intervallo distant. Epistolae Pauli quo tempore scriptae sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum

sunt, et quae prius, quae posterius, nosse, multum confert ad quaestiones explicandas. Chrysost in epist. ad Rom. Homil. 1.

EXPLICATIO. Cum enim video, Romanis ac Colossensibus Paulum iisdem de rebus scribentem, non eodem tamen modo iisdem de rebus, sed illis quidem magna cum indulgentia, cum ait: Porro eum qui infirmatur fide, assumite, non ad diiudicationes disceptationum. Alius quidem credit, vescendum esse quibuslibet, alius autem, qui infirmus est, oleribus vescitur. Colossensibus autem non perinde iisdem de reb. sed maiore cum libertate ac

dum Corinthiis scripsit, incertam fuisse talem ipsius peregrinationem: dum aut Romanis, constitutum iam illi fuisse de profectione. Quo confesso, et illud constat, epistolam ad Rom. post illam scriptam fuisse. Quin et ad Thessalonicenses epistola videtur mihi praecessisse epistolam ad Corinth. Nam illis prius cum scripsisset, deque eleemosyna apud illos sermonem movisset, his verbis: Caeterum de fraterna charitate non necesse habetis, ut scribam vobis: ipsi enim vos a Deo didicistis, ut diligatis vos invicem. Etenim hoc facitis erga cunctos fratres, qui sunt in tota Macedonia. Tum demum enim

qui sunt in tota Macedonia. Tum demum enim ad Corinth. scripsit, id quod illius verba haec declarant. Novi promptitudinem animi vestri, quam de vobis iacto apud Macedones, quod Achaia parata est ab anno superiore, et vestrum exemplum provocavit quamplures. Quibus ex verbis declaravit, se cum illis prius hac de relocutum. His igitur epistolis, quae ad Rom. scripta est, posterior est: eadem prima inter eas, quae Roma missae sunt. Non enim Romam advenerat, quo tempore hanc scripsit epistolam, id quod his verbis indicat: Desidero enim videre vos, ut aliquod vobis impartiar donum

epistolam, id quod his verbis indicat: Desidero enim videre vos, ut aliquod vobis impartiar donum spirituale. Roma aut ad Philippenses scripsit, ideo ait: Salutant vos omnes sancti, maxime qui sunt ex Caesaris familia. Quo ex loco, et ad Hebr. quoque scripsit, ob quod ait, eos omnes salutari ab illis, qui in Italia essent. Iam ad Timoth. epistolam ex ipsa e vinculis scriptam Roma misit. Quae quidem, iudicio meo, epistolarum omnium est postrema, id quod eius finis arguit. Ego enim ait, iam immolor, et tempus resolutionis meae instat. Quod autem inibi e vivis decesserit, undequaque liquet.

contexuntur historica. Praestat aut historia caeteris speciebus, quod ei caeterae subiacent, ut Iunilius dicit, ipsa nulli. Quod intelligo tum de eo quod historia est prima in sacris Literis, nempe quinque libri Mosis: tum etiam, quia ex historiis prophetiae deducuntur, aut etiam in illis implentur, seu verificantur, non autem contra evenit. In hoc vero cum simplici docendi ratione convenit, quod utraque videtur esse plana, et intellectu facilis, cum reliquae sint crebro intellectu difficiles. Nam aliarum est contraria ratio. Hactenus de historia, nunc de prophetia.

difficilia videantur, cum intellectu non sint ardua. In hac vero tantum Scripturae parte, ait ille, licere non textum Scripturae considerare, sed sensum: cum in caeteris tribus ita mysticas allegorias admittamus, ut narrationis fidem repraesentare necesse sit: qui si etiam in illis voluerimus ubique allegoriam sic recipere, ut narrationis veritas infirmetur, locum dabimus inimicis veritatis, prout voluerint Scripturam interpretandi. Quatuor porro modis, eius opinione, allegoria in divina lege usurpata reperitur: aut secundum Translationem seu metaphoram, ut est: Iratus

doceat: tamen sub aliis speciebus, quas prius exposuimus, etiam aliud agit: haec autem neque historiam texit, neque prophetiam, neque proverbialiter loquitur, sed tantummodo simpliciter docet. Ad simplicem autem doctrinam referri potissimum Epistolae novi Testamenti. Etsi vero in illis etiam reliquae tractationes reperiantur: tamen non obtinent in eis scriptis principatum, sed accedunt solummodo principali materiae, vel probandi causa, vel quia alio qui necessario coniuncta sunt. Nam cum ciscit Apostolus: Et dum venissem Troade, in Evangelio Christi, ostium mihi apertum

cum Christus dicitur absolute. Nam cum alii Christi vocantur, alterius quidem dicitur, ut est: Christus Domini, aut Christus meus solus autem Deus, naturaliter Dei filius, Christus absolute dicitur: unde et hoc solius eius esse proprium declaratur. Consequenter vero intelligitur persona filii ex illis tribus, quibus et Pater, et ex ipso Patris vocabulo, et ex Spiritu sancto, quia et spiritus dicitur patris et filii. Quot modis significetur persona Spiritus sancti. Cap. VI. Principaliter uno significatur modo Spiritus sanctus, ut

similitudinem eius in terra: et caetera, quae post septimum diem usque ad finem seculi per partes operatur. Ex illa enim definitione proveniunt. Ia his tribus vero aliqua est differentia: quia ea quae sola voluntate, vel etiam voce sunt facta, noviter facta sunt: quae vero definitione, illis iam similia, quae facta noviter diximus. Et rursus: illa quidem in sex primis diebus, haec vero donec seculum stabit. Ordo per sex dies factarum rerum hic est: In ipso quidem principio conditionis facta sunt, caelum, terra, angeli, aer et aqua. Quod autem angeli, aquae

sunt. Quaedam enim in hac vita, 1 aut bona bonis, aut mala malis eveniunt: ut Abrahae prosperitas, Cain poena. 2 Aut contra, bona malis, et mala bonis: ut dives, qui in Evangelio usque ad mortem felix describitur: econtra Lazarus ulceribus atque egestate torquetur. 3 Aut certe neque his neque illis utralibet retributio: ut pro Ioseph vendito, nulla ultio fratribus irrogatur. Nec socer Moysi pro regendo populo consilium dans, licet laudetur a Deo, aliqua mercede donatur. Huius diversitatis causas dicimus. Ali quibus hic congrua rependuntur, ne mundus non putetor providentia

colligitur. Haec autem omnia etiam novi et veteris Testamenti testimoniis facile comprobantur, cum ubique dispersa sint. De Typis. Cap. XXV. Typum, nos figura dicimus, sive formam, sicut dicit Apostolus: Omnia enim in figura contingebant illis. et iterum: Adam qui est forma futuri. Nec enim ab re est, unum aliquid multis significari vocabulis Est ergo typus sive figura praesentium: 2 Aut praeteritarum: 3 Aut futurarum rerum ignotarum,

indicantes. Res quidem ipsae nominibus plerunque exprimuntur, sine omni ratione temporis: motus vero illi, actiones aut passiones verbis. Sicut porro in rebus duplices sunt res: aliae per sese subsistentes, quae et substantiae partim vere, partim improprie dici possunt: aliae, quae illis quasi adhaerent, quae accidentia recte nominari solent: ita etiam sunt duplicia nomina, substantiva substantiis convenientia: et adiectiva, accidentibus. Plerunque autem solent omnes linguae res illas subsistentes substantivis, accidentes autem accidentariis nominare. Verum Hebraei admodum

accidentibus. Plerunque autem solent omnes linguae res illas subsistentes substantivis, accidentes autem accidentariis nominare. Verum Hebraei admodum crebro res illas accidentes substantivis nominant, et quidem ita, ut non tantum illud externum accidens, et quasi vestem, sed etiam simul ipsam rem illis quasi vestitam notent: de qua re postea in Nominibus disseretur. Porro, quia res Deus non ociosas, sed operosas esse voluit: ideoque et vires quasdam, aptitudines et inclinationes illis indidit: ideo illi motus rerum aut ab ipsis in alia quaedam transeunt, aut aliunde in eam

et quidem ita, ut non tantum illud externum accidens, et quasi vestem, sed etiam simul ipsam rem illis quasi vestitam notent: de qua re postea in Nominibus disseretur. Porro, quia res Deus non ociosas, sed operosas esse voluit: ideoque et vires quasdam, aptitudines et inclinationes illis indidit: ideo illi motus rerum aut ab ipsis in alia quaedam transeunt, aut aliunde in eam veniunt, aut denique per se cum rebus ipsis subsistunt. Unde sunt verba alia activa, alia passiva, alia neutra. Atque hae duae sunt maxime naturales, maximeque necessariae partes orationis:

aut caelestia loquitur. 34 Aliquando autem talis periphrasis aliquid plus complectitur, quam simplex nomen. nam aliquas rei conditiones indicat: ut cum dicit David, Sanguinem istorum hominum bibam. 1. Sam. 23. 1. Paral. 23. pro. Aquam istorum, hostium scilicet, cum periculo vitae illis ereptam, et huc allatam. Sed de periphrasi suo loco docetur plenius. 35 Nonnunquam subiectum aut praedicatum non sine obscuritate circumscribitur, cum unica voce exprimi posset: videnturque duae orationes aut plures esse, cum sit unica. Proverb. 12, Qui loquitur veritatem,

illo tempore profectus est IESUS per segetes sabbatis, discipuli autem eius esurientes coeperunt vellere spicas, id est quodam sabbato. Psal. 1. Erit sicut arbor plantata ad rivos aquarum, id est iuxta aliquem rivum. Iud. 12, Sepultus est in urbibus Giled, id est in una quadam ex illis. Zachar. 9, Sedens super asinum et pullum filium asinarum, id est unius alicuius asinae. Gen. 37, Et iugulavit hoedum caprarum. Matth. 2, Mortui sunt, qui quaerebant animam pueri, id est Herodes. 50 Quinetiam ponuntur et collectiva nomina et generalia in numero singulari,

et viri fortissimi, summaque industriae, carebunt, quam pii. Misericordiam volo, non sacrificium, Oseae 6. pro, Potius volo vel malo misericordiam quam sacrificium. Sic forte illud Ier. 7, Non praecepi de sacrificiis, sed audite vocem meam, et ero vobis in Deum. Sic et Isa. 1. negat se ab illis sacrificia et alios caeremoniales cultus postulare, sed cor: pro magis. 31 Caelum et terra transibunt, verba mea non transibunt, Matth. 24. pro, potius aut citius transibunt. Sic forte exponi posset illud: Cum facis prandium, noli vocare amicos et divites, sed voca pauperes,

36 Aliquando contra abundant ociose, non tamen sine incommodo: ut cum similitudinis particulae non similitudinem, sed ipsam rei veritatem notant. quod Iudaei dicunt caf vel sicut veritatis. Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis

ponunt in genitivo nomen significans substantiam: accidens vero in alio quopiam casu, quem forma orationis postulat: ut Gen. 22, Electio sepulchrorum, id est, electa sepulchra. Iudic. 20, Ecce ascendebat universitas civitatis in caelum, id est civitas universa exurebatur. Ier. 33, Revelabo illis multitudinem pacis et veritatis. Ephes. 1, Divitiae gratiae: pro, dives gratia. Et 3. cap. Divitiae gloriae, pro, dives gloria, aut etiam divitiae gloriosae. Ad Ephes. 4, Ad aedificationem usus, id est, ad usum aedificationis. Gal. 3, Ut promissionem spiritus per fidem

Arma valida ad subversionem munitionum, ratiocinationes destruentes et omnem altitudinem, se elevantem Dei: pro, quibus armis destruimus et omnem altitudinem quae se elevat. 3 Aliquando antecedens deficit. Rom. 6, Quem igitur fructum habuistis, de quibus nunc erubescitis? pro, de illis de quibus nunc erubescitis? Saepe talia antecedentia subintelligenda veniunt. 4 Saepe quoque antecedens repetitur, omisso penitus relativo: ut Rom. 2, Qui in lege peccaverunt, per legem condemnabuntur: pro, per eam condemnabuntur. 1 Ioan. 4, Ipsi de mundo sunt, ideo loquuntur

Phanuel, de tribu Aser, haec processerat in multam aetatem, pro, quae processerat. Sic Act. 10, Annuncians pacem per Iesum Christum, hic est omnium Dominus: pro, qui est omnium Dominus. 18 Pronomina aliquando non suo loco ponuntur. Idola argenti sui, pro, Idola sua argentea. Hoc est illis in affixis pronominibus valde crebrum: ut supra in Nominis constructione monui. 19 Item צו zu, hic, pro Ascher, qui. Psal. 32, Docebo te in via, Zu, qua ire debeas. Affixa addita adverbiis, faciunt ea adiectiva: ut, Lebadecha,

reperitur. 1. Sam. 1, Et factum est, cum multiplicavit ad orandum: quod verbum valde crebro sic adverbialiter usurpatur. Rom. 10, Audet et dicit: id est, Audacter dicit. Dan. 9, Redibit, reaedificabitur platea: id est, Rursus aedificabitur. Nec multum differunt haec verborum exempla ab illis nominum phrasibus: Veritas et iudicium: i. Verum iudicium: Veritas et misericordia: id est, constans. Item Psal. 16, Vocem meam, supplicationem meam. De quibus locutionibus in constructione Nominis diximus.

iactatis vos nosse. quod etiam ad concessionem referri posset. Sic illud Terentii: Non est quod dicas, alium quaerebam, iter hac habui, peristi. Sic Ieremias alludens ad Chaldaicam vocem exactorum dicit, Ubi est madheva: veluti imitando exactorum crudeles exactiones et minacia dicta. Madheva enim illis erat aurum tributarium. 13 Alias per Ironiam. 1 Corinth. 8, Omnes scientiam habemus. 1 Cor. 4, Iam saturati estis, iam ditati estis, sine nobis regnastis. 14 Alias per concessionem quandam. 1. Cor. 4, Nos stulti ob Christum, vos aut sapientes in Christo: nos

regit in genitivo effectum: hinc Amphibologia exoritur. In quibusdam aut locutionibus facile ambiguitas dissolvitur, veluti cum dicitur: Salus Dei, pax Dei, gratia Dei, iustitia Dei, et salutare Dei. Posset quidem Lector falli, et accipere sermones illos, tanquam illis significetur salus in Deo, iustitia, pax, et virtus in eo: sed in plerisque Scripturae locis non hoc significari indicat sententiarum series, et declarant sancti intelligentes, quod salus sit nobis a Deo, gratia, pax, iustitia et virtus a Deo, qui nos facit salvos, iustos, gratos et

in seriis: ut cum Polyphemum facit pollicentem Ulyssi id beneficium pro munere vini, ut postremum devoret. Sic sapientia dicit apud Solomonem ad inobedientes: Ego quoque in vestro exitio ridebo. Sic Deus per atrocem iocum minatur mulierculis Ierosolymitanis horribilia ornamenta calamitatum, pro illis suis nimiis ac superbis ornamentis. Sic Ier. 34, dicit Deus, quod quandoquidem illi proclamaverant libertatem servis, nec tamen servaverant, ipse quoque eis libertatem proclamare velit ad gladium, ad pestem, ad captivitatem. Antiphrasi tribuuntur vocabula, quorum etymon est

involverunt. Vocabula non semper propriissime rebus tribuuntur, sed ut aliquo saltem modo rel correspondeant. Coloss. 1, Christus primum vocatur Primogenitus omnis creaturae. Unde Arriani voluerunt probare, etiam ipsum esse creaturam, quia conferatur is cum creaturis, tanquam unus ex illis, sed primo tamen loco genitus aut creatus inter eas. Nam primogenitus aliorum respectu fratrum secundo et tertio genitorum dicitur. Quibus recte respondit Ambrosius, quod oportuisset dici, eum esse primo creatum: quia creaturae non sint a Deo genitae, sed creatae. Interim aut observetur, quod

sed vocabula alludunt tantum ad id, unde sumpta est occasio dicendi, nempe ad externam lotionem poculorum: ut Lucas videtur clarius haec verba exponere cap. 11. Sic Matth. 5, occasione interpretatiuncularum Pharisaicarum, Qui occiderit hominem, erit reus iudicio: abutitur, illis vocabulis, dicendo: Peccans sic, erit reus iudicio: peccans sic, erit reus consessui: peccans aut sic, erit reus gehennae: cum ille non agat ibi de externis iudiciis aut politicis poenis, nec ulla iudicia externa temere irascentem puniant: sed tantum de iudicio, Dei, et aeterna poena. Vult

6 valde illustre exemplum. Ubi quoniam initio miraculose panibus paverat multitudinem, ideo postea in toto capite utitur metaphorice vocabulis Panis, potus, cibi et comestionis ac potationis: assumptis nempe illis vocibus aut Metaphoris ex praecedente illo miraculoso facto, et in sequentem concionem translatis: ut per ea prioris rei aut facti vocabula veluti coniungant haec sequentia cum illis. Sic cap. 9 ex sanatione caeci transfert vocabula caecitatis et visus ad spiritualem caecitatem

vocabulis Panis, potus, cibi et comestionis ac potationis: assumptis nempe illis vocibus aut Metaphoris ex praecedente illo miraculoso facto, et in sequentem concionem translatis: ut per ea prioris rei aut facti vocabula veluti coniungant haec sequentia cum illis. Sic cap. 9 ex sanatione caeci transfert vocabula caecitatis et visus ad spiritualem caecitatem et visum: ut est in fine eiusdem. Sic Iohan. 2 agendo de repurgatione templi, subito inde ad se templi vocem transfert, inquiens: Destruite templum hoc. Sic baptizabit Spiritu et

nonnihil clarius tractat. Quid est tibi mare, quod fugisti? et tu Iordanis, quod conversus es retrorsum? Et vos montes, cur exiliistis? 2 Cor. 2, Odorem noticiae suae patefacit per nos. Nam Christi bonus odor sumus Deo, in iis qui servantur, et qui pereunt: his quidem odor mortis, ad mortem: illis vero odor vitae, ad vitam. Hic redit ad explicationem odoris, quatenus, qualis, quibusque odor sit. TAUTOLOGIA iteratio aut repetitio, cum idem secundo aut tertio dicitur, vel eisdem, vel aliis verbis. Psal. 2, Dirumpamus vincula eorum, et proiiciamus a nobis iugum

peccatis tuis, et fecisti me laborare in iniquitatibus tuis, etc. Sic amplificat per contentionem Paulus beneficium Christi, quod cum adhuc impii et inimici essemus, pro iniustis ac impiis sit mortuus, cum vix quisquam pro iusto aut bono moriatur, Rom. 5. et 2. Pet. 2, libertatem illis pollicetur, cum ipsi sint servi corruptionis. Sic etiam Rom. 6, Qui mortui sumus peccato, quomodo adhuc vivemus in eo? Rom. 8, Si secundum carnem vixeritis, moriemini: Si spiritu carnis actiones mortificaveritis, vivetis. Non accepistis spiritum servitutis ad terrorem, sed Spiritum

in caelo sedentium adurantur. Talis quaedam Hyperbole est, Caput inter nubila condit: aut, Vertice feriam sydera. Tale propemodum quid est totum 13 caput ad Corinthios: ubi Charitas prae omnibus aliis virtutibus amplificatur. Quare veluti ad hunc modum loquendi respiciens Apostolus, dicit, se illis monstraturum viam: per hyperbolen, id est, sermone extremo usum utilitatemque Charitatis in aedificatione Ecclesiae exaggerante. Omnino vicinum quid habet haec figura tropo Hyperboles. Ethopoeia, Latine Notatio, est figura, cum externo aliquo indicio interni vel mores vel affectus

valde vicina. Aliqui volunt esse communicationem, cum consilia actionesque nostras cum adversario aut iudice communicamus, ac ipsius sententiam factumque, si nostro loco esset, cognoscere cupimus. Est et aliud communicationis genus, cum se doctor increpans auditores illis admiscet: quod fit plerunque leniendae invidiae gratia, dum quasi partem quandam culpae in se recipere, ac semet quoque obiurgare videtur. Hoc multum utitur Scriptura, et omnes concionatores. Sic et Paulus Hebr. 2, se quoque auditoribus, et illis qui castigabantur, admiscet: ut non

genus, cum se doctor increpans auditores illis admiscet: quod fit plerunque leniendae invidiae gratia, dum quasi partem quandam culpae in se recipere, ac semet quoque obiurgare videtur. Hoc multum utitur Scriptura, et omnes concionatores. Sic et Paulus Hebr. 2, se quoque auditoribus, et illis qui castigabantur, admiscet: ut non necessario ex ea locutionis forma probetur, eum qui illam epistolam scripserit, non Apostolum, sed discipulum fuisse. Nam, ut dixi, totus ille locus, et alia plura eius epist. ita per istam figuram sonat, ac si ille doctor non ex cathedra auditores in

principatus ac potestates propalam traduxit, triumphans de eis. Hic videmus Apostolum studio in una praeclara re diu commorari, varia de eo commemorando: sicut Musici aliquando in una valde pathetica voce diu immorantur, vel producendo vocem tempusque, vel etiam repetendo eam. Epimone est et in illis verbis Pauli 1. Cor. 7, Quod si quid indecorum virgini suo putat, si praetereat nubendi tempus, et sic oportet fieri, quod vult faciat, non peccat, iungantur matrimonio. Caeterum qui stat firmus in corde, non habens necessitatem, sed potestatem habet propriae voluntatis, et hoc decrevit in

Sic saepe Dominus dicitur facere iudicium adflictis: ubi iudicium etiam cognitionem causae, executionem ac defensionem innocentem et poenas sontium notat. Sic Proverb. 19, Parata sunt derisoribus iudicia. Ierem. 26 clamant Iudaei de Ieremia: Iudicium mortis est viro huic. Ubi iudicium illis capitale crimen, reatum culpamve significat. Ioan. 3 significat quiddam praecedens, cum Dominus dicit: Hoc est iudicium, pro causa iudicii aut reatus. Haec est vita aeterna, ut te agnoscant: id est, causa aut medium vitae consequendae. Sic Petrus dicit: Haec est gratia, pro causa gratiae,

Sic Isa. cap. 28 ait: Haec est requies, id est, causa requiei, aut liberationis a praesentibus malis ac poenis. De quibus vocibus alibi dixi. Hoc eodem tropo ponitur materia pro materiato, locus pro locato, continens pro contento. Sic portae pro pincipibus, qui in illis regionibus crebro solent ob refrigerium aurae in angusto loco magis refluentis sedere. Sic poculum aut calix pro potu. Aurum et argentum, lignum, lapis et aes tum pro idolis, tum pro vasis aureis, argenteis, ligneis aut similibus. Pars pro toto. Sic multoties etiam anima pro toto

quae te non noverunt. Zoph. 2, Antequam veniat super vos ira. Plura exempla vide in vocabulo Irae. Sic verbum Odi et Diligo saepe non tam ipsos hos animi affectus, quam actiones affectus illos consequentes, sive adsunt affectus, sive non: imo saepe etiam, cum plane contrarii affectus illis actionibus adsunt, indicant. Diligere enim significat curare, defendere, iuvare, prodesse, benefacere, amanter cum aliquo colloqui aut agere: Odisse vero contra negligere, laedere, etc. Atque ita hae affectuum voces alias longius a causa in effectus prolabuntur, eosve notant,

Remotiores externaeque causae, pro vicinioribus ac internis ponuntur. Sic oculi dicuntur concupiscere, misereri, parcere, irritari: cum illi tantum nuncient ac monstrent menti obiectum concupiscendum, miserandum, aut cui merito parcendum sit: atque ita praebeant solum occasionem aut causam illis animi affectibus aut motibus. Huc declarationis gratia referri posset, quod Caesar, strata in Philippis Pompeii aut optimatum acie, exclamavit: Sic voluerunt: id est, suis iniustis contra me consiliis et actionibus huic malo causam praebuerunt. Tale forte est illud Act. 13, indignos vos

ac confusionem Iudaeorum perpetuo Legis nomen in ore ac sermone voluentium aut iactantium. Et cum operis vocem iactantibus et cogitantibus Iudaeis, Io. 6, fidem sub nomine Operis obtrudit: quasi diceret, An quid mihi vestrum facere, operari, et opera tam importune iactatis, putatisque in illis potissimum veram pietatem sitam esse: hoc demum est verum opus Dei, quod Deus probat, et a vobis unice exigit, ut videlicet credatis in filium eius. Iugum computruit, inquit Esaias: sicut Augustus in spongiam incubuit mea Tragoedia Aiax. Qui abnegaverit me coram hominibus, abnegabo et ego eum

aut significationes: sed ut ab eisdem Grammaticis intellecta re proprie significata, secundum vocabulorum vires atque originem, attendat eiusdem rei proprietates, conditiones, qualitates et actiones. Et ex illis secundum similitudinem aliquam inventam, quaerat propositae scripturae sensum, considerans in eodem Scripturae loco priora, extrema et media. Exempli causa: Dives a divo appellatur, eo quod dives quasi Deus nihilo indigere videtur. Hinc divites in Scripturis appellantur in malam partem,

a Leone ad Christum, ad populum Israeliticum, ad tribum Iuda, ad Deum irascentem et minantem, ad Christum et ad satanam. Potest enim quaevis vox ad omnes eas res significandas transferri per Metaphoram, quas eius proprie significata res sua aliqua proprietate aut indole repraesentat, aut in ea cum illis convenit. 7 Solent etiam metaphorae a pluribus rebus sumi, et ad unicam transferri, idque vel ratione unius alicuius proprietatis, aut etiam plurium, illi insitae. Ut Christus ratione mollis ac benignissimae tractationis credentium iam vocatur pastor, iam gallina, iam mater, quae

est animadvertere: ut Eph. 2, Iam non estis hospites et incolae, sed cives sanctorum, et domestici Dei, superaedificati super fundamentum, etc. Hic non facile est videre, quid commune habeat civis et aedificium, aut virgo et aedificari, quod in superiore Regula ponitur. Itaque illis quasi diversissimis rebus inter se coniunctis turbatur animus non praemonitus. 14 Hisce Regulis commode et illud addi potest, quod Hebraei crebro coniungunt voces multum a se mutuo diversas, quod genus sermonis videtur esse durius aliquanto: ut, Oculi omnium in te sperant: Auribus

adhibentur. 2 Similitudo saepe rem ipsam, et contra simplex sermo similitudinem significat. Nam Similitudinis particulae saepe non similitudinem rei, sed rem ipsam significant: sicut Hebraei de suo caf veritatis disserunt. quare aut abundant, aut vim asserendi habent: ut Deut. 9, In illis autem Recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus: id est, illa ipsa omnia inerant. Iud. 13. Non fecisset nos audire Cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tan quam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat: omnino enim ex operibus legis

id ex hoc posteriore, et ex mox sequentibus intelligi supplerique debet, hoc modo: Sed non ut iniustitia, aut reatus per unum peccantem venit, ita et iustitia donata. Ibidem mox: Nam reatus ex uno quidem ad damnationem, donum vero ex multis delictis ad iustificationem. Hic iterum deest aliquid in illis Ex uno, quod indicet, quod illud unum sit. Id vero ex sequente ac opposito (Ex multis delictis) agnosci et suppleri potest. Ibidem mox: Nempe igitur, sicut per unam offensam in omnes homines ad condemnationem, ita etiam per unum iuste factum aut meritum in omnes homines ad iustificationem.

etiam per unum iuste factum aut meritum in omnes homines ad iustificationem. Hic in utroque membro deest nominativus, seu id quod confertur, quod tamen ex praecedentibus et sequentibus suppleri potest, nempe iniustitia aut reatus, et contra meritum aut iustitia. Sic eodem capite in illis quinque versibus est antithesis et collatio, quae si plene intelligenda esset, prolixe evolvi posset suppletis ex altero quae in altero desunt. Verba Pauli sunt haec: Christus enim, cum adhuc nullis viribus essemus, suo tempore pro impiis mortuus est. Enimvero vix pro iusto quisquam moriatur:

Corinth. 12. homo ponitur pro beneficiis homini praestitis. Sic dicitur, Israel recordatus est Mosis et dierum antiquorum: id est, Dei et eius mirabilium operum ac beneficiorum Mosi et populo veteri praestitorum. Sic saepe legitur, Propter David et propter Abraham, cum intelligantur promissiones illis datae. Monile aureum in naribus porci, est mulier formosa carens intelligentia: id est, pulchritudo in muliere stulta. Tribuitur id mulieri aut subiecto, quod eius accidenti, id est, formositati, tribuendum est. Sic et in vicinis correlativis aut quoquomodo coniunctis personis aut

ergo in loca commoda quietis somnique causa dilabuntur. Mane denuo in eundem locum conveniunt, et Christum quaerunt, eoque non invento suspicantur Christum aliqua alia scapha Apostolos consecutum esse: quare mox studio quaerendi eum suis cymbis traiiciunt stagnum, sequentes Apostolos, ubi eum cum illis reperiunt: cumque cernunt nullam ibi esse aliam navem praeter suas, nisi eam, in qua soli Apostoli sine Domino traiecerunt, mox coniiciunt eum miraculose stagnum pertransisse, ideoque ex Domino una cum aliis, qui undiquaque confluxerant, quaerunt, quomodo eo venerit, cupientes sibi id

Saepe contra cum Scriptura de aliquo affirmat, vel negat aliquid, non mox de aliis diversis aut contrariis diversum pronunciare censenda est. Potest enim fieri, ut idem praedicatum de diversissimis subiectis recte praedicetur. Ut 1. Cor. 5, Eos qui foris sunt, Deus iudicabit: affirmat de illis qui foris sunt. i. de Ethnicis, quod eos Deus puniet: non negat aut de iis, qui sunt intus. Affirmat item Deum illos puniturum, non negat de magistratu. Sic Matthaei 12, Peccatum in Spiritum sanctum non remittitur, nec in

de reperto nido. Monet de hac Regula Catharinus (ne sancto illi Patri suam laudem invidisse videamur) cum docet Christum ad quaestionem Pharisaeorum respondentem, Matth. 19, plenum divortium cum iure novi coniugii pronunciasse: quia de pleno divortio, quale tunc ei genti fuit usitatum, sit ab illis consultus. Aliquando tamen videtur responsio, quo ad externam speciem, non plane respondere interrogationi. Tale est illud praecedens, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? Quia recte Isaias de vobis hypocritis pronunciavit, Populus hic labiis me honorat. Verborum species

speciem, non plane respondere interrogationi. Tale est illud praecedens, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? Quia recte Isaias de vobis hypocritis pronunciavit, Populus hic labiis me honorat. Verborum species parum concinnam responsionem prae se fert, cum reipsa sit aptissima: nam illis urgentibus suas ceremonias lotionum, indicat Deum in Isaia iam olim eam superstitionem damnasse. Sic Christus Matth. 15 interrogatus, Quare discipuli tui transgrediuntur traditiones maiorum? respondet. Quare vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram? Sic cum Matth. 21,

fidem. Nisi enim statuas universalissimam invitationem aut promissionem esse illam Christi: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos. O vos omnes sitientes venite ad aquas gratuitas, et nemo poterit sibi remissionem applicare, subiiciendo minorem: Ego sum unus ex illis sitientibus, laborantibus et oneratis, qui a caelesti patre vocantur. Ergo ego quoque ad istud lautissimum convivium invitor. Ergo ad me quoque pertinent ille oblatus pectoribus thesaurus. Sed perturbatus istorum dogmate prius quaeret et dubitabit, an sit unus ex praedestinatis, ut ad eum

cuius magnitudini unius ex eis non sufficiat terra tota: sed intelligendum est, quod aut videbuntur igneae impressiones tanquam stellae cadentes, aut ipsae stellae non dabunt lumen suum, Deo impediente. Bifariam etiam possumus accipere lunam, solem et stellas, obtenebrari aut cadere: vel ut in illis intelligantur homines in hoc mundo illustres, qui cadere et obscurari dicuntur, dum tribulationibus et angustiis et morte perit gloria eorum in hoc mundo, Antichristo et eius satellitibus supra modum contra Ecclesiam saevientibus. Homines etiam illustres deficient a pristina sua charitate:

homines in hoc mundo illustres, qui cadere et obscurari dicuntur, dum tribulationibus et angustiis et morte perit gloria eorum in hoc mundo, Antichristo et eius satellitibus supra modum contra Ecclesiam saevientibus. Homines etiam illustres deficient a pristina sua charitate: vel ut in illis intelligantur corpora illa caelestia, quae obscurabuntur non in se, sed quia hominibus non fulgebunt ad ultimam consolationem. Si quis percusserit te in maxillam tuam, praebe ei et alteram. Hyperbolica locutio, in praecepto patientiae propter nomen Christi, quemadmodum iam patuit. Unde

huius tropi verum sensum huius et aliorum infinitorum locorum agnosci. DE ECLIPSI ET PLEONASMO. Varii sunt tum defectus aut Eclipses in Hebraeo sermone, tum etiam Pleonasmi: multo tamen crebriores defectus seu concisae orationes, quam redundantes. De illis prius dicam. Appello autem defectus, quatenus ad istam Graecae, Latinae, et nunc etiam vulgaribus linguis usitatam orationis plenitudinem respicitur: non autem proprie ac per se, sed huius linguae natura considerata: quae in suo brevitatis studio, verborumque Emphasi satis plene sensus

quod mandavit Deus erga vos. Supplet Apost. Hebr. 9, addito verbo Est. Sic in Luca deest id verbum, Paulus supplet: Poculum est novum testamentum. Iud. 5, De Ephraim contra Amalec, pro, qui erat de Ephraim, pugnavit contra Amalec. Psal. 89, Caelos stabilies, veritas tua in illis. Percussi foedus cum electo meo: pro, dixisti enim, Percussi foedus. Aliquando etiam plures voces simul deficiunt. Ruth 1, Ne filiae meae, scilicet sitis mihi molestae. Sic Gen. 25, Si sic, quid ego? id est, Si sic accidere debebat, quid ego commodi hinc accipiam, aut quid ego

quia pater maior me est: sub. ideo et ego multo melius apud eum habebo, quam in hac miseranda humiliatione: et vos inde multo potentius adiuvare potero, quam hac terrena praesentia vobiscum corporaliter agens. Ibidem mox: Ut cum fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam, scilicet, iuris ac potestatis, ut in aliis peccatoribus, ut me perinde sicut eos perdere possit, cum et innocens sim, et mulo ipso potentior.

Pleonasmus quoque aut redundantia est multiplex, non tamen ociosa, sed suum fructum utilitatemque habens. Alias vero abundant singulae voces, alias plures, alias etiam integrae sententiae, una aut plures. Dico autem abundare, non quod ociosae plane aut inutiles sint: sed quod etiam sine illis nihilominus videretur necessarius sensus constitutus. Abundantes vero illae voces alias rem plenius exponunt, alias emphasin addunt, alias evidentiam faciunt. Abundanter saepe et verba et nomina quaedam ponuntur, cum tamen ea in aliis adiunctis inclusa sint, neque tamen carent sua

tamdiu strenue laborabit, donec eum vires deficiant. Ierem. 33. Desertus est locus a non homine: id est, ut nulli amplius adsint homines. Valde usitatum est in sacris Literis, quod vocabula sic usurpantur, ut primo quidem nobis illa ipsa significent, quorum nomina sunt, verum una cum illis ipsis statim aliquid aliud insinuent, quod priori adhaeret, consequens est, aut in eo continetur: et ut plurimum hoc posterius praecipuum est in negotio, cuius maxima ratio habenda est. Ut cum Evangelista dicit, Hic calix est novum testamentum: non tantum calix, verum etiam vinum atque adeo

mox in capite de Narrationibus dicentur. Non raro fit, ut scribentes aut loquentes de rebus priscis aut etiam peregrinis alienisve, aliqua dicant secundum sua tempora, res aut loca, perinde facientes, ac si veteres historias pingendo, novas species praesentemque vestitum et arma pictor illis personis tribuat. Sic Petrus dicit, Evangelium esse praedicatum mortuis: id est, qui eius tempore iam erant mortui, non tunc, cum primum Evangelium eis est per prophetas praedicatum. Sic dicit idem Petrus, Christum praedicasse spiritibus in carcere olim incredulis: id est, qui eius tempore

etiam poetarum instar, vetera illa exempla imitentur. Sic multae passim descriptiones poenarum divinarum alludunt ad formam diluvii et submersionis Sodomorum ac Pharaonis, ut sic praesentes poenas describant, aut minentur prorsus, sicut aut quales illae olim acciderunt, cum praesentes plurimum ab illis differant. Fit autem hoc ob plures causas. Primum, ut poenas illas tanto magis ante oculos ponat, quia res factae magis nobis ante oculos versantur, tanquam certissimae, quam futurae, quae sunt minus certae. Praeterea tacite continent argumentum, quod quandoquidem Deus antea sic puniverit,

passim Psalmi describentes Deum iratum, aut alioqui in sua maiestate existentem, illam terribilem speciem ipsius in monte Synai visam exprimunt. Haec contraria scribendi et loquendi consuetudo perinde est, ac si pictor vel veteres historias factaque pingendo, sui temporis species, vestes et arma illis induat: vel contra novas aut futuras pingendo, veteribus vestimentorum formis et armis personas ornet. Huc referri posset ἀνακεϕαλαίωσις, recapitulatio, cum nova aliqua narraturi priora aut vetera repetunt: de qua forte aliquid

profectionem David in Ceila, cum tamen hic textus dicat, sacerdotem in Ceila ad Davidem profugisse: nisi forte propter cohaerentiam huius historiae cum caede sacerdotum simul illa exposuerit. 1 Samuel. 23. Et factum est, cum tonderet oves suas in Carmelo. Haec sententia esset coniungenda cum illis aliquanto post sequentibus: Et audivit David, etc. 1 Sam. 6, prius narratur currum, in quo vehebatur arca, concisum, eoque hostias oblatas: postea dicitur, Levitas deposuisse arcam ex curru. Isa. 38, Quod signum est, quod ascensurus sim in domum Domini? Hoc dictum in fine

quaedam non satis ordine narrantur. Sic primo Samuel. 28, repetitur mors Samuelis, et abolitio Pythonum, ob praesentem historiam exitii Saulis, et praesertim ob consultionem Pythonissae. In Narrationibus saepe nimis minutim singula narrant, cum satis esset aliqua tantum nominare: ex illis enim reliqua facile intelligi possent. Ea figura, quanquam Pleonasmo non admodum dissimilis est, tamen ad Leptologiam commodius refertur: quod nimirum singula etiam minutissima ociosius persequatur. Gen. 20, Et misit Abimelech rex Gerar, et accepit Saram. Item: Accepit Abimelech oves,

et angelus foederis, quem vos desideratis. Ecce venit, dicit Dominus exercituum. Et quis potest sustinere diem adventus eius? et quis stare poterit, cum ille apparuerit? Est enim veluti ignis exco quens, et veluti lixivium lavantium. Sic Ioel 2, Sed et super servos et ancillas meas in diebus illis effundam de spiritu meo. Et dabo prodigia in caelo et in terra, sanguinem et ignem et columnas nubis. Sol vertetur in tenebras, et luna in sanguinem, antequam veniat dies Domini magnus et terribilis. Et

modo in iisdem locis aut prophetiis duos diversos eius adventus, priorem illum mansuetum et humilem, cum posteriori illo glorioso ac terribili coniungi, eoque talia dicta aut prophetias partim ad priorem, partim ad posteriorem adventum referri debere. Quod quidem alicubi est verum, et aliquas ex illis sententiis feliciter explicat: sed tamen prior solutio in pluribus descriptionibus necessario adhibenda est. Haec porro quae dicuntur de primo adventu Christi in carnem, intelligenda sunt etiam de perpetuo adventu in verbo, in quo venit, alia ratione, ut det pacem, et relinquat

intellectis, recentiores Rabinorum sumpserunt occasionem dicendi, duos venturos esse Messias, quos frustra expectant. Hanc expectationem probare conantur per autoritatem Bereschith Rabba, super illud Genes. 49, Issachar asinus fortis, etc. Confutatur haec autoritas ab illis male intellecta, per expositiones antiquorum Rabinorum in Bereschich Rabba, super illud Gen. 28, Et egressus est Iacob de Beersceba. Vide locum quo probatur, Rabinos antiquiores per Messiam filium Ioseph, et per Messiam filium Davidis, unum tantum Messiam, non duos Messias, duos tamen

pugnasse cum Sisera: scilicet, quia talis quaedam species visa est, dum Deus grandinem immisit super eius exercitum. Sic Aeneid. 1, Mirantur Iulum, id est, cupidinem, quem putabant esse Iulum. et, Magnis exterrita monstris: id est, quae putabat Andromacha esse monstra et spectra. Sic, Serpentes illis micant trisulcis linguis, et capellae pendent de rupe: quia non stare ibi posse, sed tantum alligatae aut suspensae esse videntur. Talia forte sunt et illa Scripturae dicta. Gen. 3, Comedes pulverem terrae: et Isaiae 49, Reges lingent pulverem pedum Ecclesiae: id est, ita proni adorabunt,

est, de quo Paulus hic non agit. Agit ergo de hypocritis, qui exciderunt gratia, vel qui nondum pervenerunt ad eam. Hi abutentes lege, quaerunt per eam iustificari, exercent et fatigant sese operibus eius dies ac noctes, ut Paulus de Iudaeis testatur Rom. 10. Testimonium (inquit) illis perhibeo, quod zelum Dei quidem habent, quod dies noctesque laborant, sed non secundum scientiam. Ignorant enim iustitiam Dei, etc. Tales confidunt sese per legem sic posse corroborari et locupletari, ut suam potentiam et divitias iustitiae quam habent ex lege, possint opponere

causa et autor summae pacis ac quietis et tranquillitatis publicae. Tale quid videtur etiam esse, quod Christus Matth. 5 detersurus pravas glossas legis a Rabinis excogitatas, ipsa verba legis citat, vel uti reprehendens ea. Reprehendit autem ea non per se, sed quatenus perperam ab illis exponebantur. Ad hunc Hebraismum referri potest, quod cum Deus promiserit se habitaturum esse in arca, in suo tabernaculo et templo: Salomon tamen 1. Reg. 8, et Esa. 66, ac Stephanus Act. 7 et 17, dicunt Deum non habitare in manufactis templis, nempe sic ut opinantur

currere et ruere. Videndum igitur diligenter acattente in sacris Literis est, quid qua ratione dicatur, ne vel laudes rerum sua natura bonarum in eorum abusus ac pravas de eis opiniones trahamus: vel contra ne earundem vituperationes proprie ratione abusus et pravae hominum de illis opinionis propositas, simpliciter ad ipsas res transferamus: sic etiam ne malarum rerum laudationes ob aliquos bonos usus propositas de ipsis rebus per se intelligamus. Ut cum laudatur villicus iniquitatis, Rechabitae, spoliatio Aegyptiorum, et caedes Cananaeorum, furor Chaldaeorum et

cum de quotidianae istius vitae rebus agant, ut sint etiam experientia usuque ac perpetua institutione notae, ad haec menti humanae facile perceptibiles, non est necesse eas omnes auditori simul explicare: aut si etiam explicentur, facile tamen auditor eas a suo primario subiecto, aut quasi ab illis substantialibus verbis ac rebus distinguit. Huc accedit amplitudo aut quasi laxitas quaedam sermonis in aliis scriptoribus: ut cum omnia separatim proponantur, ac quasi extendantur, explicenturque, facile oculis mentis nostrae perspici queunt. Alia enim sententia aut verbis

admodum impediuntur, quin tolerabiliter hanc eandem nativam seriem rerum sensuumque legitime naturaliterve inter sese copulatorum consequantur, praesertim vero, ubi nudae narrationes rerum gestarum, ut fit in Commentariis Caesaris, recensentur. At in orationibus, concionibus et epistolis, crebro illis principalibus aut substantialibus sententiis aliae quasi accidentariae, ob varias causas, occasionesque, ut vel declarationis vel subiti alicuius motus aut affectus gratia, vel ornatus, vel amplificationum, vel denique occurrentium obiectionum causa adiiciuntur. In eas ergo

propositam susceptae: sed de connexione istius admirabilis varietatis sententiarum, quae in istas communes scriptiones praesertim in sacris Literis incidunt, quarum certe aliae sunt minus nativae aut veluti essentiales propositae materiae, quam aliae, quibus tamen aliquando veluti semineglectis illis principalibus, vacari necesse est. Cum enim variae sint res ac sententiae in sermone, quae inter se connecti, ac sese invicem consequi deberent, ut sunt propositio, indicatio, illius correctio,

haberem) commodissime inter se naturaliterque cohaesissent. Quare illud interpositum (Sed prohibitus sum) turbat tum sermonem, tum et cogitationem auditoris. Alius scriptor postposuisset dicendo: Saepius proposui venire ad vos, ut aliquem bonum fructum haberem inter vos, sed impeditus sum hisce ac illis difficultatibus aut causis: hoc fuisset longe magis perspicuum. Cur igitur Paulus praeponit aut potius interserit hoc quasi externum inter illa duo coniunctissima? quea vult cito auditoris animum expedire cogitantem et tacite illi obiicientem. Si conatus es venire, cur non

aliquando repetitur aut explicatur vel illustratur: postea sequuntur rationes, quibus suam propositionem stabilit ac confirmat. In prophetarum concionibus non captatur ferme alio exordio attentio, benevolentia aut docilitas, quam quod testantur prophetae se esse a Deo missos, seque auditoribus illis verbum aut mandatum afferre. In propositionibus, praesertim particularioribus, est in Apostolicis scriptis interdum ea difficultas, quod non mox plene liquidoque appareant. Cum vero in legendis gravioribus autoribus summa cura adhibenda sit, ut videamus, in qua parte

ita multum argumentis pugnant, sed potissimum urgent Dei testimonium, ex cuius ore ac mandato ea quae afferant hauserint. Dixi supra ex Aristotele maxime naturalem esse ordinem sententiarum, ut primum ponatur propositio aliqua affirmans aut negans aliquid, deinde eius ratio: nunc porro illis alia quoque etiam ad naturalem ordinem pertinentia addantur. Proposita igitur una aliqua probatione propositionis, mox aut nova ratio adscribitur, aut illa priore vel explicatur, vel confirmatur, vel amplificatur, vel defenditur, quod plerunque per quandam occupationem obiectionis vel

Dei ac precationem. Interdum transeunt ab adhortatione ad precationem opis Dei, ut qui sciant, tum se frustra hortari, tum auditores sine profectu conari, nisi praesens Dei auxilium ubique adsit: ut Ephes. 3. versu 13. hortatur eos, ne relanguescant in studio pietatis: mox id ipsum illis a Deo precatur, inquiens: Huius rei gratia genua flecto, etc. Precationes ac Dei celebrationes saepe obiter inseruntur, accidentibus subitis motibus spiritus, aut etiam tentationibus, turbationibus, aut aliis mutationibus spiritualibus. Sic Christus ipse iam subito

subintelligi potest, De quo in Similitudinibus, et capite de Laconismo plenius dicetur. Multae intermediae sententiae facile subintelligendae ac supplendae desunt. De qua re in capite de Eclipsi plenius actum est. Multae Parentheses interiiciuntur tum verae, tum illis vicinae. Saepe omisso instituto fit digressio ad aliud, quo explicato, reditur ad illud prius, intermissumque: ut Ephes. 3 fit digressio ad explicationem functionis Paulinae, sed sub finem eius reditur ad institutum. Sic toto 9 capite 1 Cor. videtur digredi ad suum exemplum,

collationis, Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors: ut non possit commode alterum adiungere. Quare id tantum duabus vocibus subindicat, Qui est typus futuri: ac mox festinat ad correctionem collationis. Verum illud relictum collationis membum facile potest ab attento auditore colligi ex illis pauculis vocibus, et ex praecedentibus ac sequentibus. Post breves sententias sequi Exegeses et Epexegeses, hoc est, explicationes, easque aliquando iteratas, postea in hoc capite, et in stylo Ioannis prolixius ostendetur ac exponetur. Quomodo in similitudinibus ac

sit efficax Evangelium, nempe ex quo cognoverint gratiam Dei: 7. per quem concionatorem cognoverint: 8, qualis sit ille doctor, nempe fidus: 9, quid ille concionator praeterea fecit, nempe indicavit Paulo fidem Coloss. 10 redit ad gratiarum actionem, concludens se ideo gratias agere Deo de illis. Sic per octo externas sententias oberrando tandem redit ad initium facto pleno circulo, sed ita, ut semper sequens praecedenti apte cohaereat, ac ex ea veluti nasci videatur. Similis periodus reperiri potest etiam 1. Thes. 1, ubi a gratiarum actione de Thessalonicensium pietate

veritatem β in iniustitia detinent. Explicatio propositionis, ubi primum exponitur, quid sit ibi veritas, deinde quomodo ab impiis in iniustitia detineatur: α Propterea, quod id quod de Deo cognosci potest, manifestum est in illis: Deus enim illis patefecit. Siquidem quae sunt invisibilia eius ex creatione mundi, dum per opera intelliguntur, pervidentur, ipsaque eius aeterna potentia ac divinitas, in hoc, ut sint inexcusabiles. β Propterea, quod cum Deum cognoverint, non ut Deum

β in iniustitia detinent. Explicatio propositionis, ubi primum exponitur, quid sit ibi veritas, deinde quomodo ab impiis in iniustitia detineatur: α Propterea, quod id quod de Deo cognosci potest, manifestum est in illis: Deus enim illis patefecit. Siquidem quae sunt invisibilia eius ex creatione mundi, dum per opera intelliguntur, pervidentur, ipsaque eius aeterna potentia ac divinitas, in hoc, ut sint inexcusabiles. β Propterea, quod cum Deum cognoverint, non ut Deum glorificaverunt,

Petrus Antiochiam, β palam illi restiti, eo quod reprehendendus esset. Explicatio propositionis: α Nam antequam venissent quidam a Iacobo, una cum gentilibus sumebat cibum: cum autem venissent, subduxit ac separavit se ab illis metuens eos, qui erant ex circumcisione. Ac simulabant una cum illo caeteri quoque Iudaei, adeo, ut Barnabas simul abduceretur in illorum simulationem. β Verum cum vidissem, quod non recto pede incederent ad veritatem Evangelii, dixi Petro coram omnibus,

potuit. Aliqui tamen putant esse ibi longum Hyperbaton, aut potius περιβολην, qua Apostolus suo discipulo in memoriam reducit totum illud suum mandatum initio ei propositum, ita ut tandem sub finem capitis reddat alterum sui sermonis membrum illis: Hoc mandatum depono apud te fili, etc. Ubi redditio facta quidem est, sed non convenientibus verbis. Nam illud initium, Sicut rogavi, requirit correspondens, Ita et nunc rogo, 2 Thess. 2, incipit docere, quando videatur venturus Christus ad iudicium dicens: Nemo vos seducat,

Cuius rei copia ita cum prorsus occupat ac abducit, ut ei quasi non vacet de membro redditionis cogitare. Reddendum precedentibus erat, Non veniet Christus: quod ipse non facit. Verum id erat facile subintelligere etiam ex praecedentibus Sic et Rom. 1, putant aliqui esse Anantapodoton in illis verbis, Et sicut non probaverunt, ut Deum agnoscerent, tradidit eos Deus in mentem reprobam. Censent enim deesse voculam applicativam Ita. Verum hoc ad Eclipsin et defectus referri posset. Aliqua Anantapodota possent etiam ad Aposiopesin referri. Anantapodoton seu membum reddendum

faciam, sic facite. Omnino autem de omnibus istis reduplicationibus, quas syntaxeos appellavimus, id dici potest, quod plerunque est aliquid in utraque oratione iterata, quod in altera non est, adeo, ut si integram sententiam velis colligere, illae duae tibi iungendae, et ex illis duabus orationibus cogitatione una efficienda. Levit. 27, Et erit aestimatio tua maris ab aetate 20 annorum usque ad aetatem annorum 60, et erit aestimatio 50 sicli argentei. Hae duae iteratae orationes unam sententiam tantum efficiunt. Nam in priori est persona, cuius precium aestimatur,

ab annis 20 et supra, omnes qui erant apti ad militiam Israel, et fuerunt omnes summae 603550. Quae tria quasi diversa cola, sic complecti forte unico poterant: Census Israelitarum maturae aetatis a Mose, Aharone et principibus Israeliticis, actus fuit 603550. Sed tamen aliquid plus est in illis repetitionibus, quam in hac summa. Causa, quare ita diducant unam orationem in plures, est ea quoque fortassis praeter alias, quod destituantur ea commoditate temporum, modorum et coniunctionum, quam Latina Graecaque lingua habent. Atque adeo tam longas sententias in unam

scimus, etc. Ratio autem, cur denuo refingant totam orationem, est, quod nequit oratio intelligi, nisi auditor principium, simul et finem animo complecti possit. Quare cum propter digressionem principium iam sit remotius, quam ut eius possit auditor recordari, et cogitatione cum illis quae adhuc addenda restant, coniungere: necesse est totam orationem refingere. Ob hanc eandem causam saepe in eadem oratione aliquae voces repetuntur: ut 1 Cor. 5, Iam constitui, sicuti praesens, eum, qui sic hoc perpetravit, in nomine Domini congregatis vobis una cum spiritu

32, Misit Sennaherib rex Assyriorum servos suos Hierosolymam (ipse enim cum toto exercitu oppugnabat Lachis) ad Hezekiam regem Iuda. 1 Cor. 12, Novi hominem in Christo ante annos 14, sive in corpore, sive extra corpus, nescio, raptum huiusmodi hominem usque in tertium caelum. Gal. 2, Ab illis autem, qui videbantur esse aliquid, quales aliquando fuerint, nihil contulerunt. Sed contra Ier. 33, Sic dicit Dominus, adhuc audietur in loco isto (de quo vos dicitis, quod sit devastatus, ut non sit in eo homo nec iumentum: et in civitatibus Iuda, et in plateis Ierusalem desolatio, ut non

cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet dicere, etiam quod non potest, eloquenter verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis: et qui propriis verbis minor erat, magnorum testimonio quodammodo crescat. probando enim delectat, qui minus potest delectare dicendo. Porro qui non solum sapienter, verum etiam eloquenter vult dicere, quoniam profecto plus proderit, si utrunque potuerit, ad legendos vel audiendos et

ipsa me plus quam dici potest in ulla eloquentia delectant, quae sunt his viris cum oratoribus gentilium poetisve communia. Illud magis admiror et stupeo, quod ista nostra eloquentia ita usi sunt, per alteram quandam eloquentiam suam, ut nec eis deesset, nec emineret in eis: quia nec improbari ab illis, nec ostentari oportebat: quorum alterum fieret, si vitaretur: alterum putari posset, si facile agnosceretur. Et in quibus forte locis agnoscitur a doctis, tales res dicuntur, ut verba quibus dicuntur non a dicente adhibita, sed ipsis rebus velut sponte subiuncta videantur, quasi sapientiam

id verum agnosceret confitendum. Si autem dixisset, Imperitus quidem sermone, (et non addidisset:) Sed non scientia: nullo modo aliud posset intelligi. Scientiam plane non cunctatus est profiteri, sine qua esse doctor gentium non valeret. Certe si quid eius proferimus ad exemplum eloquentiae, ex illis epistolis utique proferimus, quas etiam ipsi obtrectatores eius, qui sermonem praesentis contemptibilem putari volebant, graves et fortes esse confessi sunt. Dicendum ergo mihi aliquid esse video et de eloquentia prophetarum, ubi per Tropologiam multa obteguntur. Quae quanto magis

alterum, quo lectus impurus: tertium quo prodiga mensa monstretur. Deinde luxuriosam remordet aurium voluptatem, ubi cum dixisset, Qui canitis ad vocem Psalterii, quoniam potest exerceri sapienter a sapientibus Musica, mirabili decore dicendi invectionis impetu relaxato, et non ad illos, sed de illis iam loquens: ut nos Musicam sapientis a Musica luxuriantis distinguere commoneret, non ait, Qui canitis ad vocem Psalterii, et sicut David vobis persuadetis vos habere vasa cantici: sed cum illud ad illos dixisset, quod luxuriosi audire deberent, Qui canitis ad vocem Psalterii: imperitiam

nisi memoria plurimum valeat atque vigeat, ad caput unde agebatur, disputator redire non possit: valde autem bonum est, ut quicquid contradici potest, si occurrerit, refutetur, ne ibi occurrat, ubi non erit qui respondeat: aut praesenti quidem, sed tacenti occurrat, et minus sanatus abscedat. In illis autem Apostolicis verbis dictio temperata est, Seniorem ne increpaveris: sed obsecra ut patrem, iuniores ut fratres, anus ut matres, adolescentulas ut sorores. Et in illis, Obsecro autem vos fratres per miserationem Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam, Deo placentem: et

ne ibi occurrat, ubi non erit qui respondeat: aut praesenti quidem, sed tacenti occurrat, et minus sanatus abscedat. In illis autem Apostolicis verbis dictio temperata est, Seniorem ne increpaveris: sed obsecra ut patrem, iuniores ut fratres, anus ut matres, adolescentulas ut sorores. Et in illis, Obsecro autem vos fratres per miserationem Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam, Deo placentem: et totus sere ipsius exhortationis locus temperatum habet elocutionis genus: ubi illa pulchriora sunt, in quibus propria propriis tanquam debita reddita decenter excurrunt.

quod si quisquam huius numerositatis peritus illorum clausulas, eorundem numerorum lege componat: quod facilime fit mutatis quibusdam verbis, quae tantundem significatione valent, vel mutato eorum quae invenerit ordine: nihil illorum, quae velut magna in scholis Grammaticorum aut Rhetorum didicit, illis divinis viris defuisse cognoscet: et multa reperiet locutionis genera tanti decoris, quae quidem et in nostra, sed maxime in sua lingua decora sunt, quorum nullum in eis quibus isti inflantur literis invenitur. Sed cavendum est, ne divinis gravibusque sententiis, dum additur

suo, et elocutionis pulchritudinem, si occurrerit, vi rerum rapit, non cura decoris assumit. Satis enim est ei propter quod agitur, ut verba congruentia non oris eligantur industria, sed pectoris sequantur ardorem. Nam si aurato gemmatoque ferro vir fortis armetur intentissimus pugnae, agit quidem illis armis quod agit, non quia speciosa, sed quia arma sunt: idem ipse est tamen, et valet plurimum, etiam cum rimanti telum ira facit. Agit Apostolus, ut pro Evangelico ministerio patienter mala huius temporis, cum solatio donorum Dei omnia tolerentur. Magna res est et

de bove, de asello, de cyconia et hirundine agnoscente suum herum et suum tempus, homine autem non agnoscente: de lupo, leone, ove, agno, cane, gallina: et illae Christi parabolae, quod Evangelium sit idem, quod invitatio ad convivium: nulla ibi affectatio aut ostentatio eruditionis, non citate illis hominibus ignotae historiae, non peregrina ac ignota proverbia, non occultae aliquae aut subtiles disputationes de rebus peregrinis sunt introductae, aut sine omni necessitate insertae, ut plerunque in ostentatoriis Ethnicorum scriptionibus fieri consuevit. Verissime igitur ab Hosea propheta

multa nobis in sacris Literis difficilia et obscura videntur, in causa est primum tum caecitas et negligentia nostra, tum et pravus animus natura alienus a Deo: deinde rerum immensa magnitudo ac sublimitas: postremo etiam sermonis rerumque ac morum, ad quos ille sermo alludit, peregrinitas: quae illis ad quos dicta sunt, nota et communia fuêre. Aliqua pars huius simplicitatis sermonis forte etiam nostri temporis exemplis declarari posset: ut si diceremus, multo simpliciorem sermonem esse Erasmi quam Budaei, Vivis quam Erasmi, quo etiam simplicior Philippi est. Sed

etiam indocti pro suo singuli captu proficerent. Ac discere quidem incumbit ex aequo omnibus, docere non itidem. Et Divus Augustinus ad Volusianum ait: Si quidem divinitus visum est, ut sacra oracula simplici et perspicuo exararentur dictionis genere, ne praetendere quisquam possit, nihil a se in illis intelligi. Modus ipse dicendi, inquit, quo sacra Scriptura contexitur, quamvis omnibus accessibilis, tamen paucissimis penetrabilis: ea quae aperta sunt, quasi amicus familiaris sine fuco ad cor loquitur indoctorum

referre possis omnes typos veteris Testamenti, in quo non tantûm illa sacra, ritus, victimae ac tabernaculum, sed et personae ipsae, earumque varia facta, casus et conditiones, quin et regiones ipsae ac civitates rerum, novi Testamenti picturae ac umbrae sunt, sicut Paulus testatur: Omnia quae illis acciderunt nostros typos fuisse, ac propter nos erudiendos monendosque facta esse, 1 Cor. 10. Sic Christus discipulis Ioannis quaerentibus, an sit Meschias, magis rebus factis, ibi statim multis miraculis, quam verbis respondet. Talis quaedam species realis locutionis videri potest illa

auditus talium tremorem incutiet: item quod fient attoniti, quod prae metu ac moerore contabescent: item quod erunt veluti ebrii et veluti parturientes, ac denique quod petent a montibus et rupibus ut se obruant: cum Psalm. 42 et 80 lachrymae dicuntur afflicto panis fuisse, aut lectum suum illis rigasse. Psal. 6, tum vehemens sermo est, ostendens ingens malum ex effectu, tum etiam ante oculos rem proponit. Usitatissima igitur est ista orationis acrimonia in sacro volumine, ut res bonas vel malas in actu motuve proponat, vel etiam eas per suos potentissimos effectus

decimoquarto autem resumitur initium. Tali vero schemate, dicit Hermogenes, fieri peribolas et mestotita aut densitatem sermonis. Caput ad Col. 1 ferme totum constat hac dicendi ratione. nam primum prolixe exponit, additis subdivisionibus ac commoratione, quam multiplicem pietatem illis a Deo precetur: deinde simili sermonis plenitudine ostendit, quam multis beneficiis sint a Christo affecti: tertio, quanta gloria ac dignitate sit ornatus filius Dei: quarto, quomodo voluerit, Deus per eum reconciliare totum genus humanum, et per ipsius Evangelion omnes ad se vocare ac

propheta, quid esset consummandae rei ἀίτιον. Nam cum Moyses mitteretur ad populum Dei liberandum, ad regem Aegypti, ait: Quis sum ego, ut vadam et educam populum a regis potestate? Respondit Dominus: Ego ero tecum. Interrogabat iterum Moyses: Quid dicam illis, si requirant, quis est Dominus qui misit te, et quod nomen est illi? Dixit Dominus: Ego sum qui sum, dicens: Qui est misit me. Hoc est verum nomen Dei, esse semper. Respondit Moyses: Si non crediderint mihi, neque obedierint voci meae, dicentes, Quia non apparuit tibi Deus: quid dicam illis?

dicam illis, si requirant, quis est Dominus qui misit te, et quod nomen est illi? Dixit Dominus: Ego sum qui sum, dicens: Qui est misit me. Hoc est verum nomen Dei, esse semper. Respondit Moyses: Si non crediderint mihi, neque obedierint voci meae, dicentes, Quia non apparuit tibi Deus: quid dicam illis? Deditilli signa facere, ut crederetur, quia a Domino missus est. Tertio ait Moyses: Non sum dignus, et gracili voce, sum et tardiore lingua: quomodo me audiet Pharao? Vade, et ego aperiam os tuum, et instruam te, quid debeas loqui. Interrogationes ergo illae in medio, et responsiones habent

ingentes res singulis nominibus contineri. Nono, Asyndeta scribit Phalereus et alii, esse ad brevitatem idonea: eis plurimum Scriptura utitur, ut alibi ostendi plenius. Decimo, brevibus Allegoriis, typis ac parabolis propositis, doctrinam amplissimam saepe Scriptura sub illis parvis involucris proponit: ut quod Abraamus habuerit duas uxores, et duos ex eis filios. Quae involucra quanto quis magis evolvet, tanto plura in eis reperiet. Undecimo, studio brevitatis etiam non solet Scriptura confutationes prorsus a confirmationibus separare, ut alii

et illud Dei consilium in proponenda tanta tum brevitate sermonis, tum plenitudine rerum, sacra doctrina: quod ipse voluit perpetuo eam per suos varios ministros, quos semper donat ad aedificationem Ecclesiae suae, Eph. 4, dilatare ac illustrare: praeterea etiam Spiritum S. piis dare, qui eam illis suggereret ac exponeret. Denique voluit Deus pios eam perpetuo scrutari, volvendo eam, ac meditando in ea die ac nocte, quo exercitio esset eam illis abunde aucturus ac dilataturus. Postremo illae quoque duae graves causae brevitatis in sacro volumine sunt: prima, quod sermo ipse

ministros, quos semper donat ad aedificationem Ecclesiae suae, Eph. 4, dilatare ac illustrare: praeterea etiam Spiritum S. piis dare, qui eam illis suggereret ac exponeret. Denique voluit Deus pios eam perpetuo scrutari, volvendo eam, ac meditando in ea die ac nocte, quo exercitio esset eam illis abunde aucturus ac dilataturus. Postremo illae quoque duae graves causae brevitatis in sacro volumine sunt: prima, quod sermo ipse natura brevis, ac simul valde efficax vivusque: altera, quod

complectuntur. primum enim, quod non simpliciter nec acerbe recusant obedientiam, sed eis reverenter deferunt iudicium, dicentes, Vos iudicate: ostendunt, ac veluti dicunt, se eos agnoscere pro suis dominis ac gubernatoribus, seque eorum auditores ac subditos esse: secundo se paratos esse obedire illis in omnibus rectis ac possibilibus: tertio in hac re se non posse obedire illis, quia id mandatum sit simpliciter contra Dei mandatum et suam conscientiam. Postremo ostendunt, quomodo illorum mandatum sit contra Dei praeceptum: quia videlicet ipsi aliique Apostoli tum ex

sed eis reverenter deferunt iudicium, dicentes, Vos iudicate: ostendunt, ac veluti dicunt, se eos agnoscere pro suis dominis ac gubernatoribus, seque eorum auditores ac subditos esse: secundo se paratos esse obedire illis in omnibus rectis ac possibilibus: tertio in hac re se non posse obedire illis, quia id mandatum sit simpliciter contra Dei mandatum et suam conscientiam. Postremo ostendunt, quomodo illorum mandatum sit contra Dei praeceptum: quia videlicet ipsi aliique Apostoli tum ex probationibus veteris Testamenti, tum ex concionibus Christi, tum ex eius miraculis, tum

et vicissim. Non raro antecedentia ex sequentibus, et contra sunt intelligenda et illustranda. Sit nobis exemplo ipsa sacra coena. Matthaeus in prima eius Sacramenti parte tantum haec verba recitat: Accipite, hoc est corpus meum. Oportet ergo supplere hanc brevitatem ex sequentibus, subintellectis illis vocibus, Quod pro vobis traditur, quod diserte Lucas etiam in prima parte recenset: item illis, Comedite ex eo omnes: item, novi Testamenti: item, In remissione peccatorum. Contra in Luca ex priore parte aut specie oportet posteriorem sarcire, adiectis illis verbis, Hoc facite in mei

Sit nobis exemplo ipsa sacra coena. Matthaeus in prima eius Sacramenti parte tantum haec verba recitat: Accipite, hoc est corpus meum. Oportet ergo supplere hanc brevitatem ex sequentibus, subintellectis illis vocibus, Quod pro vobis traditur, quod diserte Lucas etiam in prima parte recenset: item illis, Comedite ex eo omnes: item, novi Testamenti: item, In remissione peccatorum. Contra in Luca ex priore parte aut specie oportet posteriorem sarcire, adiectis illis verbis, Hoc facite in mei recordationem. quae particula a Paulo in utraque parte repetitur. Innumera sunt huius generis exempla,

ex sequentibus, subintellectis illis vocibus, Quod pro vobis traditur, quod diserte Lucas etiam in prima parte recenset: item illis, Comedite ex eo omnes: item, novi Testamenti: item, In remissione peccatorum. Contra in Luca ex priore parte aut specie oportet posteriorem sarcire, adiectis illis verbis, Hoc facite in mei recordationem. quae particula a Paulo in utraque parte repetitur. Innumera sunt huius generis exempla, et variae formae lo quutionum, ubi alia aliter ex circumvicinis sententiis vel intelligenda ac illustranda, vel etiam sarcienda et explenda sint. Posset

et glorificato, reportantes finem fidei vestrae, salutem animarum: de qua salute exquisierunt et scrutati sunt prophetae, qui de ventura in vos gratia vaticinati sunt, scrutantes, ad quem aut cuiusmodi temporis articulum significaret, qui in illis erat spiritus Christi: qui priusquam acciderent, testabatur venturas in Christum adflictiones, et quae essent consequuturae glorias: quibus et illud revelatum est, quod haud sibiipsis, imo nobis ministrarent haec, quae nunc annunciata sunt vobis per eos, qui vobis praedicaverunt Evangelium,

Verisimile quoque est, vel potius verissimum, illam excellentem eloquentiam, quae passim in Epistolis Pauli elucescit, non tam ipsius fuisse quam Spiritus S. per os eius loquentis: sicut Christus pollicetur suis Apostolis et omnibus credentibus, Matth. 10 et Luc. undecimo, se illis daturum, cum opus erit, eam facundiam, cui adversarii resistere nequeant. Quare et ipse Paulus Ephes. 6 iubet pro se fieri preces, ut detur sibi sermo in apertione oris, et libertas ad praedicationem Evanglii. Ubi duo dona petit, sermonis copiam, animi confidentiam, ut et possit et ausit

Aristoteles dicit Rhet. 3, vel maxime pertinere ad Graecismum, ut Coniunctiones μὲν et δὲ, recte sibi invicem correspondeant. Quare quidam literati hoc tempore Paulum flagellant barbarismi nomine, qui illis particulis non semper rectissime utatur. At contra Phalereus ostendit, id ad styli magnitudinem gravitatemque pertinere, si non exactissima illarum particularum ratio et reliquae etiam compositionis ac soni habeatur. nam limatam compositionem suavemque stylum non admodum convenire grandi illi

ex multis locis congerit in unum convenientia dicta uno perpetuo textu, non distinctis citationibus, uti alioqui fieri solet: qualis est ille locus Rom. 3, de peccato originali. Quod ille non imponendi causa fecit, sed quia illa dicta et loca eorum erant in Ecclesia tunc notissima, et alioqui illis nihil valde controversum probat: sed propemodum ut suis verbis sine magna authoritate probationis utitur. Valde accurate solet necessarias sententias circumscribere. nam et affirmative et negative eas circumscribit, seu (ut ita dicam) inclusive et exclusive, affirmando aut

et Spiritus S. distributionibus, iuxta ipsius voluntatem. Usitata enim est, praesertim in Ecclesia ac in sacris Literis, talis figura sermonis, quae forte Communicatio dici potest: ut is qui loquitur, monet, accusat et obiurgat, sese quoque veluti adsocietac admisceat auditoribus, et illis veluti reis ac castigatis, quo tanto patientius sermo eius audiatur: ut qui non odio quodam ac superbia illos obiurgare, sed etiam semet accusare videatur. Quin et in communi sermone, cum praeceptor discipulos, aut dominus familiam accusat, idem schema perusitatum est. Exemplum sumatur ex

ut qui non odio quodam ac superbia illos obiurgare, sed etiam semet accusare videatur. Quin et in communi sermone, cum praeceptor discipulos, aut dominus familiam accusat, idem schema perusitatum est. Exemplum sumatur ex isto ipso loco: Quis dubitat istum doctorem nequaquam fuisse unum ex illis, qui Evangelii doctrinam parvi fecerint: et tamen talibus se iste quasi adiungit et adnumerat, dum se quoque cum illis obiurgat. Sic cap. 3, 6, et 12, et passim se admiscet auditoribus, ac seipsum quoque monet et hortatur. Sicut 10 inquit: Teneamus confessionem,

cum praeceptor discipulos, aut dominus familiam accusat, idem schema perusitatum est. Exemplum sumatur ex isto ipso loco: Quis dubitat istum doctorem nequaquam fuisse unum ex illis, qui Evangelii doctrinam parvi fecerint: et tamen talibus se iste quasi adiungit et adnumerat, dum se quoque cum illis obiurgat. Sic cap. 3, 6, et 12, et passim se admiscet auditoribus, ac seipsum quoque monet et hortatur. Sicut 10 inquit: Teneamus confessionem, etc. Non deserentes congregationem nostram mutuam, etc. Nam si ultro peccaverimus. Talibus

scripta, tum praesertim Paulus est prorsus refertissimus, ubi scilicet doctor quasi excedens ex docentium coetu sese discipulis admiscet. Accedunt vero etiam causae singulares, cur hic Paulus semet eximat ex numero eorum qui hunc sermonem a Domino audierunt: quia ipse non fuit unus ex illis 12, qui cum Domino coram versati sunt, eumque praedicantem audiverunt: nec etiam unus ex illis fuit, qui Hebraeos primus converterit, utpote qui postea venerit, et praeterea illorum concionator non fuerit. Potest quoque illud εἰς, in,

docentium coetu sese discipulis admiscet. Accedunt vero etiam causae singulares, cur hic Paulus semet eximat ex numero eorum qui hunc sermonem a Domino audierunt: quia ipse non fuit unus ex illis 12, qui cum Domino coram versati sunt, eumque praedicantem audiverunt: nec etiam unus ex illis fuit, qui Hebraeos primus converterit, utpote qui postea venerit, et praeterea illorum concionator non fuerit. Potest quoque illud εἰς, in, significare tempus, non proprie auditores, usque ad nos, i, usque ad nostrum tempus: eam doctrinam

innotuerit. Talem sane longam captivitatem nemo Apost. in Italia sustinuit, nisi Paulus. Septimo, illud item evidenter ostendit, non esse aliquem ignobilem authorem huius Epistolae, quandoquidem scribit doluisse Hebraeos de eius captivitate. Eodem facit quod iubet eos orare pro se, ut illis celerius restituatur, quodque pollicetur se invisurum eos brevi. Ex quibus omnibus patet, hunc fuisse quendam primarium doctorem, qui etiam ab Ecclesiis Orientalibus maximi factus fit. Adde etiam, quod non fuerit uni tantum loco alligatus, ut discipuli Apostolorum et pastores aut episcopi:

epistolam mittebat, scripsisset, aliquam omnino eorum mentionem fecisset, vel confirmandae ab eventu suae sententiae de abolitione sacrificiorum causa, vel etiam consolandi eos in tam tristi captivitate et calamitate. Denique cum in fine ostendat, se habere quendam celebrem ministrum, illis etiam Ecclesiis notissimum, nomine Timotheum: facile est cuivis animadvertere, hunc scriptorem nullum esse alium quam Paulum. nullus enim alius illis temporibus habuit tam celebrem ac praestantem ministrum nomine Timotheum, quam Paulus. Nec etiam usquam de ullo alio tam celebri ac Ecclesiis

vel etiam consolandi eos in tam tristi captivitate et calamitate. Denique cum in fine ostendat, se habere quendam celebrem ministrum, illis etiam Ecclesiis notissimum, nomine Timotheum: facile est cuivis animadvertere, hunc scriptorem nullum esse alium quam Paulum. nullus enim alius illis temporibus habuit tam celebrem ac praestantem ministrum nomine Timotheum, quam Paulus. Nec etiam usquam de ullo alio tam celebri ac Ecclesiis accepto Timotheo legitur, quam de isto ipso Paulino ministro. Ex hisce omnibus credo liquidissime patere, hanc Epistolam nullius alius quam Pauli

consentientes. Interim non parum est gratiae in iisdem vocibus per traductionem, aut similibus per adnominationem repetitis, item ex contrariis inter se redditis: quod genus sunt illa, Gaudere cum gaudentibus. Item, Malum pro malo. ἐναντίωσις item in illis est: Flere cum flentibus, Gaudere cum gaudentibus. Item in illis: Benedicite, et nolite maledicere. Item: Noli vinci a malo, sed vince in bono malum. Item: In alta sapientes, et humilibus consentientes. Caeterum comparibus membris et incisis similiter cadentibus et desinentibus sic totus

traductionem, aut similibus per adnominationem repetitis, item ex contrariis inter se redditis: quod genus sunt illa, Gaudere cum gaudentibus. Item, Malum pro malo. ἐναντίωσις item in illis est: Flere cum flentibus, Gaudere cum gaudentibus. Item in illis: Benedicite, et nolite maledicere. Item: Noli vinci a malo, sed vince in bono malum. Item: In alta sapientes, et humilibus consentientes. Caeterum comparibus membris et incisis similiter cadentibus et desinentibus sic totus sermo modulatus est, ut nulla cantio possit esse iucundior.

Hunc sane locum adducit Augustinus, ut exemplum mediocris characteris, quem arbitratur exhortationi competere. Quanquam insunt et alia multa decora, velut ἐναντίωσις et ὁμοιοτέλευτον, in illis: Nox praecessit, dies appropinquavit. Item ἐναντίωσις in abiiciendo et induendo, in luce ac tenebris. Ad haec Metaphora in unica voce, Arma lucis. Rursus Collatio, Sicut in die: sed iucundior est Graecorum verborum sonus,

et comparium: quae tamen evidentior est in his quae sequuntur. Quanquam totus hic sermo videri potest Allegoria, Nox praecessit, dies appropinquavit, Abiiciamus opera tenebrarum, sicut in die honeste ambulemus. Nullum enim hîc verbum est proprium. Modulatior ac numerosior cursus est in illis: Non in commessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulatione. Unum quodque membrum constat iugo vitiorum inter se cognatorum, ut Interpretatio Schema videri possit: nec caret gratia vox eadem in initiis membrorum repetita. Adde his parem fere

et sensus hominis abstrusissimi sunt: tamen amici quem vehementer diligimus, et qui cum perpetuo versamur, cogitationes et sensus animi nutu persaepae patefiunt nobis, absque indicio verborum et sermonum, quos ille proferat: ita fiet in his Epistolis, ait, modo quis illas amet, et assidue in illis versetur. Qui petit, accipit: qui quaerit, invenit: et qui pulsat, ei aperitur, etc. Adiiciamus sanê postremo loco Chrysostomi, hominis longe facundissimi, de Pauli eloquentia sententiam, ut eius quoque autoritate adversariorum calumnias retundamus.

quod adeo irritabantur, ut victoriam eius non ferentes, de effusione sanguinis illius cogitarent? Et certe, ne tunc quidem inchoaverat monstrare miracula, ne quis dicat mirabilem Paulum tantummodo gloria signorum fuisse, atque convenienter miris signis eius cessisse, non verbis. Ideo ostendi illis eum adhuc temporibus sola disputatione superasse: cum eis vero qui in Antiochia Iudaizare cupiebant, unde colluctabatur, et conferebat. Ariopagites vero Dionysius in ea civitate, quae erat idolis mancipata, nonne solam est cum uxore sua eius disputationem secutus? Etnicus etiam qua occasione

quo eat: quia tenebrae obcaecarunt oculos eius. Sic mox aliquot membra per verbum Scribo iterantur. Alibi ostendi Io. 16 repeti septies adseverationem, quod Iesus venerit caelitus, sitque verus Servator. Crebro etiam in unico aut vicinis membris idem vocabulum repetit, praesertim si sit ex illis ipsis peculiarioribus et usitatioribus, 2 Io. Quos ego diligo in veritate: nec ego solum, sed et omnes qui agnoverunt veritatem propter veritatem. Antitheses illustrantes et confirmantes. Usitatum quoque est Ioanni, ut posita aliqua

signa ac veluti umbrae quaedam illorum vere pii cordis. Huc referantur etiam reprehensiones sacrificiorum divinitus mandatorum, quae passim in sacris literis leguntur: quorum nimium studium indicat inscitiam et neglectionem verae pietatis, dum pravo intellectu proram ac puppim religiositatis in illis externis rebus collocant. Ac posses hanc Regulam ampliare, quod non tantum res mediae interdum ideo solum vel laudantur vel vituperantur, quod rerum bonarum aut malarum signa sunt: sed etiam, quod bonae res, a Deo mandatae, interdum vituperentur, et contra res prohibitae

is ieiunandi modus fuit, sed et aliis Asiaticis populis, ut apud Homerum in tribus ultimis libris Iliad. Priamus mortem Hectoris tali ieiunio, talibusque cruciatibus luget, abstinet a cibo, sordide se induit, iacet in pulvere. Solatur autem eum Achilles ac hortatur, ut tandem comedat omissis illis cruciatibus, idque exemplo Niobes, quae, amissis omnibus liberis, post longam inediam seu ieiunium coacta sit cibum sumere. Sic et Latini luctum, aut ieiunium Virgilius describit:
It scissa veste Latinus
Coniugis attonitus fatis, urbisque ruina,
Caniciem immundo

diximus, ita tamen nobis multum lucis ad intellectum huius rei adferant, ut cogitemus, vel parentes, qui amiserint charissimos liberos, vel amatorem, cui sit adempta spes potiundi valde adamata, vel avarum hominem, qui magnam vim pecuniae amiserit: hos, inquam, si intuiti fuerimus, animadvertemus illis, quamdiu in illo tristi moerore et luctu detinentur, neque cibum, neque potum sapere, quin et lucem hanc Solis, omnibus animalibus gratissimam, odisse et fugere. Eiusmodi exempla si contemplati fuerimus, et credemus, facilius et rectius intelligemus, quomodo ex magna animi

praeteritam, vel propter quodcunque demum grande malum, simul foris luxerint, seu ieiunarint, partim natura, partim etiam consuetudine ita postulante, ac hisce modis se afflixerint, de quibus dictum est, quique sub voce ieiunii omnes comprehenduntur. Deinde, quia unicum erat remedium illis tantis malis (quaecunque demum illa erant, propter quae lugebant, et moerorem suum externis signis testabantur) Dei invocatio, ideo semper huiusmodi afflictionibus ardentes orationes adiungebant, quibus flagitabant sibi peccata remitti, et poenas imminentes seu praesentes averti, eas vero,

luctum, quem ne quidem a Iudaeis valde exigebat, ut intelligi potest ex Esaiae capit. 58, et Michaeae cap. 6. Deinde et illud scire debemus, esse quasdam peculiares consuetudines, et titus apud quasdam gentes, quas Deus non perinde exigit ab aliis gentibus, ut ab illis ipsis, apud quos ille mos inolevit. Ut apud Iudaeos mos fuit, hospitibus advenientibus lavare pedes. Quae tamen consuetudo etiam certam causam habebat. est enim illa regio ob rariores pluvias pulverulenta, et praeterea ibi nudis tibiis incedebant. Id officium Scriptura maximopere probat,

huius ieiunii fuit, quia Christus quoque 40 diebus ieiunaverat, quibus quadraginta diebus adiecta est heb domada una, propter passionem Christi. Priusquam autem quadragesima hunc numerum excresceret, ieiunabant alii unam, alii duas, alii tres dies ante Pascha, ut veluti compaterentur Christo, qui illis diebus fuit in afflictione. Calixtus Papa, qui circa 220 annum vixit, statuit primo terin anno ieiunandum, quo maior esset proventus frumenti, vini, olei, ut veluti pro singulis his semel ieiunarent. Unde et hoc obiter dicere possumus, eos iam tunc temporis habuisse ieiunium, pro

mentio. Num ergo nulla eorum ratio habebitur in extrema die? Manifesta itaque Synecdoche est, qua per externas quasdam notas vera animi pietas et fides, impietasque indicantur, per quam homines salventur. Eodem spectat et illud, Propter Abraham aut David, 2 Reg. 8. id est, propter promissiones illis datas. Item, Quia hoc fecisti, ideo augebo tuum semen et benedicam, Gen. 22. Atqui iam antea haec omnia certissime ac immote ex mera gratia promiserat, igitur non propter hoc, id est, opera. 3 Alias urgentur bona opera excitandae externae disciplinae gratia in non renatis: ut

medico praepotente quaerendam esse. Illustre huius rei exemplum est Deut. 15, ubi dicitur, quod cum Deus flagitasset obedientiam, populusque eam large promisisset: respondit Deus, Benefecerunt, quod obedientiam promiserunt: sed quis dabit, ut sit eis tale cor, ut me perpetuo timeant, et bene sit illis? Quo dicto Deus et Moyses ostendit, se quidem flagitare ab illis obedientiam: sed simul indicrae, eos non habere cor idoneum ad obediendum. 12 Non omnia opera semper in talibus praedicationibus inculcantur, sed alias alia, et quidem maxime communia, nota, aut eo tempore requisita,

Deut. 15, ubi dicitur, quod cum Deus flagitasset obedientiam, populusque eam large promisisset: respondit Deus, Benefecerunt, quod obedientiam promiserunt: sed quis dabit, ut sit eis tale cor, ut me perpetuo timeant, et bene sit illis? Quo dicto Deus et Moyses ostendit, se quidem flagitare ab illis obedientiam: sed simul indicrae, eos non habere cor idoneum ad obediendum. 12 Non omnia opera semper in talibus praedicationibus inculcantur, sed alias alia, et quidem maxime communia, nota, aut eo tempore requisita, seu tunc grassantibus vitiis ac sceleribus contraria. Unde

tunc grassantibus vitiis ac sceleribus contraria. Unde liquido innotescit Synecdoche, quod ibi non plene aut proprie vera iustitiae aut salutis ratio describatur: Sic Baptista militibus tantum prohibet rapacitatem, divitibus iniungit liberalitatem, et aliis alia: cum per illud maxime necessarium illis documentum etiam alia officia pietatis complectatur. Ineptissimus ergo, imo et impientissimus ille sit, qui tales Synecdochas ad verbum urgendo, singulis talibus operibus iustitiam ac vitam adscribere velit: sicut Papistae faciunt, qui ex talibus locutionibus innumeras vias ac media

vitae: Synecdocha est. Pietas enim ibi ad suum fontem aut radicem respicit, nempe fidem ac Christum. 24 Vera cordis contritio et fides saepe etiam per folia ac flores indicantur, nedum per fructus. Unde probatur Synecdoche, quam supra attigi. Quis enim tribueret iustitiam ac vitam illis externis gestibus ac speciei publicani in templo orantis, aut peccatricis pedes Domini abluentis, vel etiam aliis similibus, quae in aliorum descriptionibus reperiuntur? 25 Nisi quis sciat duas esse plane diversas doctrinas in sacris Literis, nempe legem et Evangelion, et hanc

plenioraque Scripturae loca consulenda sunt. Talis praedicatio poenitentiae est illa Isa. 1, de qua prius dixi: Desinite malefacere, etc. Si fuerint peccata vestra veluti coccinum, tanquam nix candescent. 39 Aliquando tantum consolatio afflictionibus proponitur, ut in illis beatitudinibus Matth. 5. Sic per factam aut non factam condonationem, erga proximum indicatur vera conversio ac fides, aut etiam perseveratio in ea: aut contra. Non tamen clare dicitur, illam ipsam condonationem offensae, esse veram ac propriam causam condonationis divinae. Verum de varia

consuetudine, supra prolixius disservi proprio Capite. Compendio igitur praecedentia restringentes, in regulas aliquot distribuamus: 1 Regula generalissima et firmissima, omniumque Regularum in omnibus scientiis caput est: Petantur materiae ex suis sedibus, et non ex illis, ubi aliud agendo obiter attinguntur. Petantur ex locis et rebus plenissimis ac prolixis, et non ex illis, ubi paucissimis verbis brevissime attinguntur. Sic petatur descriptio iustificationis ex Rom. 3. 4 et 5. non ex dicto, Dele eleemosynis peccata tua: aut, Desinite malefacere, et

in regulas aliquot distribuamus: 1 Regula generalissima et firmissima, omniumque Regularum in omnibus scientiis caput est: Petantur materiae ex suis sedibus, et non ex illis, ubi aliud agendo obiter attinguntur. Petantur ex locis et rebus plenissimis ac prolixis, et non ex illis, ubi paucissimis verbis brevissime attinguntur. Sic petatur descriptio iustificationis ex Rom. 3. 4 et 5. non ex dicto, Dele eleemosynis peccata tua: aut, Desinite malefacere, et discite benefacere: aut, Discede a malo, et fac bonum, ubi tantum obiter ista attinguntur. 2

centum illos denarios. 6 Tribuitur saepe salus bonis operibus, prorsus non addita ulla Evangelii exceptione, expositione aut correctione. Accipient vos pauperes beneficio affecti in aeterna tabernacula. Item illud: Esurivi, et dedisti cibum: sitivi, et dedisti potum. Quid igitur de illis fiet, qui vel ob pauperiem, vel ob seram conversionem, vel etiam ob immaturam aetatem nunquam cuiquam quicquam benefecerunt? Quis item erit usus passionis et meriti Christi? Num ille frustra mortuus est? Quare tales brevissimae legales locutiones ab Evangelio corriguntur et explicantur.

9 Quidam conciliator lucis ac tenebrarum, nunc hac interpretatione Maiorismum excusare molitur, Bona opera sunt necessaria ad salutem: id est, sub poena amissionis aeternae salutis tenentur omnes bona opera facere, et mala vitare. Respondeo: Posterior sententia non aequivalet priori. Nam prior cum illis adiunctis sui authoris expositionibus, Impossibibile est quenquam sine bonis operibus servari. Nemo unquam sine bonis operibus est servatus: ita generalis ac late regnans est, ut nulla prorsus restrictione cohiberi aut corrigi queat: at haec posterior, Sub poena amissionis vitae aeternae

vivet in eis: seu in obedientia perfecta virtutum ac bonorum operum. At contra fidei iustitiam dicit esse, fide Christum apprehendi, eiusque iustitia aut merito nostra peccata tegi, non imputari, et condonari. Haec ipsa iustificatio, et ei opposita monachorum infusa describitur a Christo, in illis duobus in templo orantibus: quorum aliter quidem gratias Deo agebat de virtutibus sibi ab eo donatis, eisque se iustum coram Deo opinabatur: alter vero tantum precatione fidei mendicabat gratuitam debitorum condonationem, et propter Meschiam, qui quidem longe iustior altero a filio Dei

et cogitandum in hac professione haberent, ipsam vero rei aut materiae principalis totius Theologiae institutionem solum ex sacris Literis haurire: illi contra inversoque ordine, non ancillares aut adminiculares quasquam noticias facultatesque sed ipsam principalem rerum Theologicarum scientiam ex illis suis paedagogicis, humanisque scientiis hauserunt. Qua idea Theologiae, in suo cerebro iam praeformata, tantum ferme in eum usum sacras Literas cognoverunt, ut eis ad stabilienda illa sua Philosophotheologiae somnia abuterentur, et contra omnes tuerentur: sicque tum Theologiam tum et sacras

testimoniis hauriamus, easque utraque manu retineamus et sequamur. Iam igitur ad institutum accedentes, monstremus, quomodo variarum rerum cognitio sermonem illustret: primum vero dicam de rebus, aut earum proprietatibus, quae omnibus regionibus ac gentibus communes sunt: deinde de illis quae peculiariores sunt Palaestinae soli. Utile igitur esset omnium rerum naturam nosse, vel mediocri quadam noticia, praesertim autem hominis, eiusque virium vel physicarum, vel rationalium, vel etiam motuum et actionum ipsius. Quare omnium artium noticia tum logicarum, tum et

experientia, tum malitiae, tum et virtutum recteque factorum, atque adeo quarumvis huius vitae actionum cognitio iuvare nos potest. Nam etiam hîc valet aliquo modo regula Aristotelis, quod si non doctrina ac professio ipsa Theologiae, at saltem sermo sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur variae similitudines et metaphorae, ut a gloriosa eius specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et ea porro prae

et tristicia Annae describitur. Sic per laetari, exultare et gloriari in Domino, creberrime antecedentes motus, nempe agnitio et fiducia Domini, declarantur, aut certe simul comprehenduntur. Sic confiteri Domino, et celebrare eum, saepe indicat agnitionem beneficiorum eius, et gratitudinem pro illis. Osculari Meschiam, Psal. 2, significat agnoscere, accipere eum, ac ipsius veram religionem, et porro etiam beneficia percipere. Manifestum ergo ex hisce exemplis est, maximam lucem sacro sermoni afferre, vel mediocrem noticiam saltem ex ipsa experientia ac

prolixissimae operae, et tum ex continua rerum experientia, tum ex peritorum sermone, tum denique et ex variis scriptoribus haberi haud difficulter potest. Quoniam vero de aliquibus rebus omnibus gentibus ac religionibus communibus brevissime, ac in genere tantum monui: dicam nunc de illis quae Palaestinae et Israelitis magis propria sunt, aliquanto plenius et magis per partes, etc. In omnibus igitur (ut dixi) gentibus ac linguis fit, ut tum sermo plurima sumat a natura et ingenio locorum et etiam hominum, dum vel Metaphoras ac similitudines inde petit, vel eo

illa adficiatur, ut fieri oportet in Sacrarum literarum lectione. Utile igitur fuerit ad sacrorum librorum intelligentiam, tum naturam, proprietates ac temperamentum soli et caeli Iudaicae regionis, tum situm eiusdem, tum denique et mores gentis illius penitus pernovisse. Aer fuit in illis locis valde calidus, aut potius fervens, utpote valde meridionalibus. Notum enim est, quod quanto magis ad meridiem tendas, tanto sint omnia tum fervidiora, tum aridiora: et contrâ quanto magis ad Septentrionem, tanto magis omnia loca tum et humidiora. Ad audendum porro illorum

loca tum et humidiora. Ad audendum porro illorum locorum calorem, et illud multum fecit, quod alicubi fuerunt multae arenae, et praesertim multa saxa, quae ita a sole inflammantur, ut veluti ardentes quidam carbones vicissim de se fervorem effundant. Auxit et illud calorem, quod in illis vallibus multa loca fuerunt valde aprica, ubi maior est solis vis: quod item loca fuerunt inaquosa, et rarae in aestate pluviae, vel potius nullae, ut postea dicetur, quibus homines et iumenta ac terra ipsa, restincto calore, recrearetur. Adcrevit quoque molestia caloris ex eo,

probe noverit et expenderit, non intelliget, cur tantopere celebrentur umbrae, rivi, petrae prominentes, nubes auram refrigerantes, venti aestum mitigantes: non etiam intelliget satis metaphoras et similitudines, inde ad descriptionem Meschiae, aut aliorum bonorum traductas, aut certe, non perinde illis adficietur. Hic idem fervor regionis fuit etiam in causa, cur ibi fruges, poma, vuae aliique fructus multo citius maturuerint, quam in hisce regionibus. Quod discrimen etiam in multis locis Europae atque adeo Germaniae atque Italiae cernitur. Ex hoc eodem loci fervore accidit, ut

et misit sagittas suas, dissipavitque eos: fulgura eiaculatus est, perdiditque eos. Et apparuerunt inundationes a quarum, et discooperta sunt fundamenta terrae ab increpatione tua, Domine, a flatu irae tuae. Quae descriptiones irae ac poenarum Dei respiciunt ad illas horrendas tempestates, quae in illis locis accidere solent: quae multo rariores ac ignotiores sunt in Septentrionalibus partibus. Pluvia aestate ferme per integros tres menses, teste Hieronymo, nulla ibi est: sed tantum quam vocant, matutina et serotina, id est cadens tempore sementis seu in autumno, et cum iam

regem. Clamavit itaque Samuel ad Dominum, et dedit Dominus tonitrua et pluviam in die illa: timuitque multum universus populus Dominum et Samuelem. Et dixit populus ad Samuelem, Ora pro servis tuis ad Dominum Deum tuum, ne moriamur. Hinc porro ex defectu pluviae tam longi temporis et illis immensis ardoribus, sequi solitae sunt illae immensae ariditates, arefactiones herbarum, frugum, et etiam ferme arborum. Inde etiam factum est, ut horti et arbores irriguae, ac iuxta decursus aquarum sitae celebrentur, quod earum folia non defluant, quod fructus ferant in tempore suo: et

remotissimi: non facile divinare poterit, quomodo vel exaudiri Iothan potuerit a Sichemitis, vel etiam aufugere, si quis ab eis ablegatus forte eum insecutus sit. Ex eodem etiam intelligi potest, quomodo populus in medio illorum verticum stans, potuerit exaudire benedictiones et maledictiones, ex illis cacuminibus factas. Ex situ igitur formaque locorum illorum sermo historiaeque istae rectius intelliguntur. Alii montes fuêre sylvosi, alii pascuosi, ut Basan. Sic et colles alii vinetis et ficubus, alii olivetis fuêre consiti: plerique omnino utiles, et non steriles, sicut in multis aliis

aulamque sui proprii regis, aut posterorum Davidis, revera autem Meschiae, qui est verus Siloam, aut mittendus: et contra magnifacere regem Syriae et Israel: ideo se velle eis Assyriacum regem immittere, qui instar ingentis fluminis veluti diluvio quodam sit eos obruturus. Deserta in illis regionibus maxima ex parte fuerunt inculta, ob inopiam aquarum, et simul arenositatem: ideoque nihil ibi crevit vel herbarum vel arborum. sicut contra in septentrionalibus locis, ut Polonia, Lituania, Livonia et Moscovia, ob nimias paludes et stagna, multa loca non coluntur. Quare

ridiculae videri queant illae amplissimae descriptiones per Metaphoras, Allegorias aut similitudines factae felicissimorum Meschiae temporum: quod tunc passim in desertis erunt scaturigines aquarum, stagna, et pinus ac abietes. Talium enim rerum nimia copia est in hisce locis: at in illis summa (ut dixi) inopia. Haec igitur diversitas naturae illarum regionum a nostris innumera Scripturae loca ac dicta mirifice illustrat. Talium autem arenosarum et siccarum solitudinum Asiae Aphricaeque faciunt etiam Romani historici mentionem crebro, in quibus etiam illorum exercitus saepe

observasse profuerit, quod et nobilissimas vites quaesierint, quas vocarunt שורק sorec, et eas summo studio excoluerint, et tanquam singulare gratissimumque suum peculium aut possessionem dilexerint et praedicaverint: ideoque etiam locutiones inde acceptae illis valde gratae et amoenae fuêre, valde etiam obviae ac in oculos incurrentes, et denique admodum significantes aut emphaticae fuerunt. Notissimum est etiam, in Germania ac in vulgari lingua omnia vocabula, phrases et similitudines a vitibus ac vinetis sumptas, notiores, gratiores et

arbores, et ad aedificia aptissimae, denotant per Metaphoram potentes aut etiam superbos: per Metonymiam autem posita materia pro opere, ipsa aedificia inde confecta. Inde est fabula de carduo ambiente filiam cedri, paulo post pecudis pede contrito. Ferae quoque non paucae fuerunt in illis locis nobis minus notae, ut leones, lynces, et ursi: tametsi hi sint notiores. Illae solitae sunt grassari in homines, praesertim Deo illas in poenas eorum excitante. Hinc saepe de feris orbantibus foris dicitur, sic ursus orbatus catulis saevitiae nomine celebratur: cui tamen sit tutius

quam stulto pertinaci in sua stulticia: Prou. 17. Sic ibidem legitur ursus esuriens et leo rugiens populo pauperi princeps tyrannus. Deus quoque puniens, aut etiam minans, cum leone rugiente confertur. Sic et diabolus quaerens atrociter hominum perniciem, 1. Pet. 5. Fuerunt in illis regionibus viperae venenatissimae, unde Christus et Baptista, Iudaeos gloriantes se esse sanctum ac benedictum semen Abrahae, vocat progeniem viperarum: id est, pessimae ac perditissimae naturae homines, sicut et filios diaboli, indicantes ipsam imaginem diaboli, aut ceu alludentes ad dictum

promiscuaeque libidines, vel in ipsis falsis religionibus interdum admixtae, in Iudaica gente receptae fuerunt ac viguerunt. Hinc accidit, ut pii quoque, qualis fuit David, Gedeon, Salomon, initio et alii nimis mulierosi aut polygamiae studiosi fuerint. Crudelitas quoque innata fuit illis Asiaticis. hinc factum est, ut reges ac potentes subito, etiam pacis tempore, ac sine aliquo longiore iuris processu, aliquos interfici iusserint, ut Saul, David et Salomon, subito aliquos trucidari praecipiunt: sicut et nunc Turcici tyranni ac satrapae: qui mos a mitioribus Romanis

Hinc saepe hortantur aliquas gentes ad threnos, lamentationes ac ritus luctuosos, per consequens indicantes antecedens, nempe eas ingentibus calamitatibus obruendas esse, seu habituros luctuosissimum statum. Potationes et helluationes, sive proprio sive accersito vitio, non fuerunt illis inusitatae, ut ex Esa. 5 et 56 apparet: ubivae denunciatur fortibus ad bibendum. Hinc multa mentio lautorum et nimiorum ac intempestivorum conviviorum, propinationum ac potationum ad certam mensuram. Hinc quoque metaphorae calicis pro sua portione aut demenso in bonam et malam

palmis, et aliis similibus. Saepe etiam solo pane et aqua, ac forte vel caseo, vel lacte, vel ficubus epulati sunt. Hinc talis victus crebra fit mentio, multae etiam voces ac phrases inde sumptae sunt: Comedere cum aliquo panem, Dare alicui suum panem et aquam: 1. Sam. 25. Convenit vero aqua illis hominibus melius quam Septentrionalibus: quia naturae cholericae fuerunt, et in locis aestuosis ac feruentibus habitarunt, ut illae nimiae inflammationes salubriter sint aqua temperatae. Quod genus victus etiam in Istria, mea dulcissima patria, multum in usu est. Dixi supra, ob

phrases, In sepulchra maiorum, aut ad patres ire, aut cum patribus dormire: Sepulchrum patens guttur eorum: Sepulchra dealbata, et similia. Cum enim in unam cavernam tam multa cadavera subinde congererentur, nec a terra absumerentur, aut eorum putridi humores devorarentur: facile est coniicere in illis aestuosis locis valde plena foetoribus fuisse, eoque necesse fuit ea diligenter calce circumlinire. Unde Sepulchra dealbata, locutio venit. Non solitos esse extra tribum suam coniugia contrahere, Theologi ex fine Num. colligunt, eaque ratione ostendunt causam, cur Matth. Iosephi potius quam

104, omnium dierum opera percurrit. Multae passim descriptiones poenarum divinarum alludunt ad formam diluvii et submersionis Sodomorum ac Pharaonis, ita ut sic praesentes poenas describant, aut minentur prorsus, sicut aut quales illae olim acciderunt, cum praesentes plurimum ab illis varient. ut Psal. 11, Pluet super impios laqueos, ignem, atque sulphur, atque spiritus procellarum: haec est pars calicis eorum. Tales poenae solis Sodomitis olim acciderunt, et nullis postea: ponitur igitur illorum specialis forma poenarum, pro generali castigationum forma

ut dum semper plus ultra in oprimendis piis furere conantur, perdente ac conterente eos ut testacea vasa Meschia regeque nostro cum Pharaone, plus infra praecipitentur. Quod vero hactenus dixi de illustratione sacrarum Literarum ex natura caeli, aeris, conditione locorum et rerum, in illis existentium, ac moribus hominum, et denique locorum situ: ita ad totas sacras Literas accommodandum intelligo, ut non negem aliquando earum scriptores in suis loquutionibus etiam ad aliquas externas res, locos moresve respexisse: praesertim autem Exodum ad Aegyptum aut Arabiam: Ezechielem et

quoque duplicatum est. Lex igitur duplex velamen nostris caecis oculis obtendit. Nam primum res ipsae tales proponuntur, quarum natura facilime nostra corrupta ratio capitur, et veluti a nucleo ad putamen obducta, in longe alias cogitationes et opiniones de eis inducitur, quam quas de illis nos habere in vera religione oporteret, ut mox in singulis legis speciebus ostendetur. Deinde sermo eius multo aliter loqui ac sonare nostris carneis auribus videtur, quam ut nos verum legis sensum, et praesertim primarium finem, usum aut scopum ex eo penitus perspicere ac consequi possimus.

autem ipsam veram abolitionem peccati, et reconciliationem cum Deo: sicut Epistola ad Hebr. eas exponit ac declarat perspicue et luculenter. Tum porro natura est prona ac praeceps in externos lusus aut gesticulationes ac ceremonias, illisque mirifice capitur, ac putat Deum quoque ipsum illis theatricis pompis ultra omnem modum delectari. Testatur id Papatus et omnium gentium religiones, praeter Israelitas. Quare Iudaei ita in suis ceremoniis, circumcisione et aliis pompis haerebant, seque per eas iustificari somniabant, ut interim etiam ipsius moralis legis obliviscerentur,

ipsius moralis legis obliviscerentur, frustra Prophetis contra illam ceremoniarum et sacrificiorum admirationem pro morali lege clamantibus, et iubentibus non sacrificia, sed corda offerre et lacerare Domino. Omnes ergo sensus ac mentem Iudaeorum occupaverant illa quatuor speciosa et illis dulcissima nomina, λαὸς, νόμος, ναὸς, τόπος: gens, lex, templum, locus. Putabant enim, aut somniabant potius illi, Deum sese ita devinxisse et quasi alligasse ad ipsos et semen Abrahae, et illud semen esse adeo ipsa propagatione et

Literarum Laconismo attentus, et a Deo sibi oculos aperiri petat. Secundo, obscurantur eius labis descriptiones, quod plerunque Scriptura arguendo aliqua crassa et actualia excurrat ad hanc radicem, coniungendo fructus cum radice, Quod negligentior auditor non cogitans, putat tantum de illis actualibus criminibus agi, sicut in communi vita plerunque tantum externa opera considerantur ac exiguntur. Tertio, saepe ita taxatur haec lues, tanquam si solum unius hominis aut gentis malitia taxaretur: cum eandem rationem esse omnium hominum, alibi Scriptura indicet.

et sorte ac conditione homins in ea, deque vero Meschia, eiusque munere multo clarius et plenius disserunt: tamen vicissim tam multis figuris, allegoriis, parabolis et picturis, a regno rebusque carnalibus et felicitate huius mundi sumptis utuntur, ut carnalis ruditas et cupiditas facillime ab illis omnibus clarioribus patefactionibus Iudaeos, atque adeo ipsos etiam Apostolos initio ad regnum et commoda carnalia retraxerit. Quin et nobis eadem carnis nostrae ruditas ac perversitas post tot illustres patefactiones, ipsamque vivam experientiam eodem modo imponere, et fucum facere adhuc

quam multipliciter Philosophia nobis in Theologia imponat, et sua natura caecos mentis nostrae oculos etiam magis excaecet. Sumamus vel ex communi vita, illa huius accersiti velaminis aut tegminis exempla. Tota vita nos docet, omnes leges dari ad hoc ut fiant: utque obediens illis, pro iusto, suo loco et in suo vitae genere habeatur: contra inobediens ut iniustus castigetur. Stulte, aut etiam tyrannice eum facere, qui impossibiles leges proponat: unum quenque suis operibus, suaque culpa, sibi poenas, et vicissim suis meritis praemia sibi accersere. Sic et in Theologia

Mosaicis plurimum ubique tribuatur. Ideo volumus quaedam testimonia aut indicia recensere, unde populus Israeliticus etiam ante Prophetas potuit veram salutis rationem perspicere: unde etiam sacrifici et alii seductores de vera salutis via convinci potuerunt, etiam sepositis vetustissimis illis promissionibus de Christo, quibus merito semper primus locus in hoc genere tribuendus est. 1 Initio docens Deus Mosen fabricam totius tabernaculi, et universi Levitici sacerdotii cultus et sacrificiorum constitutionem, Exod. 25, ostendit ei verum archetypum, quem habet in caelo:

ac rem longe preciosissimam, nempe totum genus humanum redimere nequaquam possint: praesertim cum ex lege scirent debita, consecrata, votiva et rea Deo semper nobiliori precio aut ἀντιλύτρῳ, quam ipsa sint, redimenda esse. Nec tamen quicquam in illis sacrificiis fuisse eximium aut divinum, utpote ubi tantum pecudes mactarentur, et sanguine hircorum et taurorum expiatio peccatorum tentaretur: quae omnia essent longissime infra peccatum. Quale enim tandem opus fuit, intueri aeneum serpentem, aut illinire posti sanguinem agni paschalis?

picturas rerum caelestium, verarum et futurarum. 5 Impossibile est, non fuisse veram salutis rationem ante victimas Leviticas. Quod ergo inde a condito mundo ante Leviticas victimas valuerat per tot secula, amplius bis mille annos ad salutem: hoc etiam postea valere debere, facile erat illis ratiocinari. Nam Paulus vehementer urget, presertim in Galatis, legem nullo modo abolevisse promissiones ante 400, aut etiam bis mille annos datas: sed tantum fuisse earum sigillum aut confirmationem,

Est igitur illud Erit, et illa nominis divini tam celebris indicatio, quasi quaedam clavis totius legis, ostendens omnia sacrificia, ceremonias ac ritus in ducentem eos filium (qui semet Iehova Erit, ingenti mysterio nominaverat) respicere: illum Dei agnum digito monstrare, ac in omnibus illis cultuum involucris solum illud benedictum semen quaerendum esse. 7 Perpetua repetitio ac expiatio indicavit, nihil ibi vere ac perfecte peragi: alioque perfecto opere destitissent. Sic et varietas sacrificiorum et expiationum monstravit, nihil ibi esse firmum. Multa enim,

arguunt suam simul et medici inefficaciam. Quare unum aliquod firmum et efficax propitiatorium aut remedium alibi quaerendum esse, monstrabant illa tot ac tam varia sacrificia et purificationes. Quod argumentum etiam Epistola ad Hebr. valde urget. 8 Conscientiae non potuerunt in illis sacrificiis acquiescere, non habuerunt pacem, quam conscientia ex iustificatione quaerit naturaliter: non sunt renovata corda, non est datus per ea Spiritus sanctus, non gustus aeternae vitae ac gaudii Spiritus inde est perceptus. Ex effectu ergo illorum sacrificiorum colligere poterant eorum

potentia aut beneficium propitiationis a sacrificiis ad illam ipsam divinitatis personam eos ducentem et liberantem transfertur. 13 Eôdem pertinet, quod et Moses quaesiturus illorum ingentium peccatorum apostasiae et idololatriae populi expiationem, non ad sacrificia confugit, aut in illis eam vestigat: sed apud Deum eam quaerit. Locus insignis est Exod. 34, ubi pleniorem Dei cognitionem suppliciter orans, hoc ipsum cognoscit, quod sibi sit expiatio peccatorum: et ideo (ut dixi) orat hunc Dominum, ut ipse omnino proficiscatur una, ut condonet peccata populo subinde labenti.

ostendit, eorum votis ac gemitibus nondum illam religionem satisfecisse: aliosque Iudaeos necessario monuit, Meschiam demum vera ac summa bona, nempe liberationem a peccato, ira Dei, morte et inferno, allaturum, eosque cum Deo reconciliaturum, iustitiam ac vitam aeternam comparaturum: ideoque in illis brutorum sacris veram salutem ac expiationem non consistere. 17 Epistola ad Hebraeos a duplici immundicie, externa et interna, non languide argumentatur, quod quoniam illa fuerunt destinata quotidianis et externis istis contaminationibus expiandis (sicut subinde praecipitur, qua

quod quoniam illa fuerunt destinata quotidianis et externis istis contaminationibus expiandis (sicut subinde praecipitur, qua ratione sit mundandus, si quis vel cadaver attigerit, vel quid simile fecerit:) Ergo melior aliqua multoque efficacior purificatio destinata fuerit mundandis et eluendis illis veris, internis ac spiritualibus maculis. Sic Moses verorum peccatorum Decalogi, et incircumcisi cordis expiationem et sanationem, non sacrificiis, sed Dei misericordiae separatim adscribit: Deut. 29. 30. 18 Eadem Epistola sumit tria valida argumenta a Melchisedeco, Meschiae typo.

et sanctificare posset, ipse omni macula ac peccato carens. 22 Illud quoque indicium alterius veraeque iustitiae ac vitae non leviter expendatur, quod cum Deus sit verax, et grandia bona suis det, et tam magnifice promiserit Abrahamo, Isaaco et Iacobo terram promissionis, nec tamen illis eam dederit, sed posteris demum, post exactos 400 annos, idque cum multis tribulationibus: necesse fuerit sub illis temporariis promissionibus alia quaedam vera et aeterna bona, in illis externis veluti quibusdam siliquis involuta quaerere: sicut sane tota Scriptura, praesertim veteris

iustitiae ac vitae non leviter expendatur, quod cum Deus sit verax, et grandia bona suis det, et tam magnifice promiserit Abrahamo, Isaaco et Iacobo terram promissionis, nec tamen illis eam dederit, sed posteris demum, post exactos 400 annos, idque cum multis tribulationibus: necesse fuerit sub illis temporariis promissionibus alia quaedam vera et aeterna bona, in illis externis veluti quibusdam siliquis involuta quaerere: sicut sane tota Scriptura, praesertim veteris Testamenti, sub nominibus ac typis temporalium bonorum, beneficiorum et liberationum, aeterna ac spiritualia offert. Eodem

et grandia bona suis det, et tam magnifice promiserit Abrahamo, Isaaco et Iacobo terram promissionis, nec tamen illis eam dederit, sed posteris demum, post exactos 400 annos, idque cum multis tribulationibus: necesse fuerit sub illis temporariis promissionibus alia quaedam vera et aeterna bona, in illis externis veluti quibusdam siliquis involuta quaerere: sicut sane tota Scriptura, praesertim veteris Testamenti, sub nominibus ac typis temporalium bonorum, beneficiorum et liberationum, aeterna ac spiritualia offert. Eodem modo proculdubio multi intellexerunt etiam sub descriptionibus et

sicut ille iustificatus fuerat: ita et ipsi iustificari debebant. Iustificatum autem illum esse non sacrificiis, non circumcisione aut aliis ceremoniis, sed sola promissione gratuiti favoris Dei, et benedicti seminis, ac fide promissioni et Deo credente, eamque apprehendente. Quare et illis esse hanc unicam, veram et salutarem iustitiae et vitae viam propositam, nihil prorsus obstantibus aut mutantibus in ea omnibus illis ceremoniis aut cultibus, quos posteri, praesertim Moses, adiecerant. Hinc est in novo Testamento illud perpetuum certamen de paternitate Abrahae,

aliis ceremoniis, sed sola promissione gratuiti favoris Dei, et benedicti seminis, ac fide promissioni et Deo credente, eamque apprehendente. Quare et illis esse hanc unicam, veram et salutarem iustitiae et vitae viam propositam, nihil prorsus obstantibus aut mutantibus in ea omnibus illis ceremoniis aut cultibus, quos posteri, praesertim Moses, adiecerant. Hinc est in novo Testamento illud perpetuum certamen de paternitate Abrahae, et promissionum eius haereditate: quam Iudaei ad carnales et circumcisos Abrahami filios: contra autem Christus et Apostoli tantum ad

Mosen idem suum nomen Ero indicare populo. Denique quarta tandem vice populo iubet indicari suum nomen in tertia persona: Erit misit me ad vos. Quasi si audires Moysen quaerentem, Deus quod est tuum nomen, quod debeo indicare populo? et Deum respondentem. Meum nomen est Ero quod Ero: dic igitur illis, Ero misit me ad vos: vel potius dic, Erit misit me, etc. Ubi concinnissimam istarum vocum et nominis proprii Dei ex sua etymologia deductionem clare audis. Ultimo, ex re ipsa, mox et ex Scripturarum consequentia multo etiam magis liquebit, hunc omnino esse sensum aut

sibi mandata proponant. Caeterum non tantum sonus huius vocis non fuit patribus clare expressus, de quo tamen non valde litigo, sed nec res ipsa hoc mystico nomine significata, reperitur diserte indicata in promissionibus Geneseos, scilicet quod ipsemet verus ac vivens Deus, qui cum illis agebat et colloquebatur, fuerat futurus illud benedictum semen, fuerat carnem assumpturus, ac genus humanum sua redemptione liberaturus. Fieri quidem potest, quod illi intellexerint et sciverint ratiocinatione aliqua, illud benedictum semen non fore tantum purum hominem: sed certe in

populo separare conatur, substituto alio quodam ductore angelo. Quod Moses et totus populus summo cum dolore accipiunt. Quare pergit orare Moses Christum, ut condonet illud peccatum, maneat apud eos, pergat esse eorum Ero et Erit, et sit eorum ductorac liberator, non tantûm tunc ex illis carnalibus difficultatibus, sed et postea multo magis ex spiritualibus: eosque, ut ipsorum verus Meschias, eductos ex spirituali Aegypto infernalis Pharaonis, in aeternam vitam inducat. Quod cum ei illic Christus promisisset, pergit porro orare, ut sibi communicet maiorem quandam

populum suum a peccatis suis, etc. Eum locum tota Ecclesia omnesque doctores hactenus sic intellexerunt, quod nomen Iesus id em valeat, quod servator, veniatque a themate ישע iascha. Propterea, quod ipsemet angelus nominis etymologiam illis sequentibus verbis (Ipse enim servabit populum suum a peccatis suis) declaret. Caeterum Osiander post omnem consensum totius Ecclesiae omniumque doctorum, ut novi aliquid afferendo ostenderet se caeteris mortalibus plus sapere, affert in suis annotationibus super Harmonias novam Iudaicam et

monumenta tam antiqua? Nam Thalmud partim ccc, partim et cccc annis eoque amplius post Christum consarcinatum est. Quo tempore Christiani parum Hebraice calluerunt, et si quid sciverunt, in Bibliis permanserunt, nec Iudaeorum nugas curarunt. Ad haec unde constat Osiandro sic initio in illis ipsis monumentis scriptum fuisse, et non a posteris sic scribendo detortum et depravatum? Sed Iudaei semper diabolico odio contra Christum flagrarunt, eumque sine intermissione maledictis, etiam de trivio sumptis, incessiverunt. Quid ergo mirum, si et nomen Iesu sic corruperunt contumeliae

Rectius ergo et in hac parte, sic Osiandro obiiciemus: Si nomen Iesus non veniret a salvando, non passus fuisset Deus hanc opinionem inde ab initio hactenus ita obtinere, ut nemo Christianus ei contradiceret, praesertim cum non de puro nomine disputatio sit, sed etiam tam diversae doctrinae in illis diversis nominibus contineantur, et aliquanto magis curet Deus, quid eius dilecta Ecclesia de filio suo, eiusque sponso credat ac doceat, quam quibus nominibus impia Synagoga eundem vocet. A Iudaeis porro Arabes corruptelas rerum et nominum Christi in suum Alcoranum transtulerunt,

κατὰ ἀνάλυσιν, ut in investigatione artium fit, scrutaretur: animadvertit tandem, non nimis multos esse simplices illos sonitus, sed concursionem ac commixtionem eorum esse infinitam. Postrem o hoc cum perspexisset, cogitavit parvulas se quasdam notulas illis simplicioribus sonitibus positurum, quibus illos notaret, quaeque ita inter se coniungi commiscerique possent, sicut ipsi sonitus inter se miscerentur. Hoc modo si inventor literarum ad earum

Literarum, tam fuit ex usu remotum, ut extaret'ne omnino amplius Lex, an non, penitus ignoraverint. Nec credo omnino ullum hominem privatim clam apud se Scripturam habuisse. Nam si quispiam habuisset, poenitentiam agente Manasse, item 10 annis Iosiae pii regis, proculdubio in lucem produxisset. Illis tam multis pene 70 annis quis docuit? Quis didicit Biblia legere? Quis vero doctor tamdiu aut vixit, aut memoria tenere lectionem potuit? cum tamen plerique omnes trucidati fuerint? Certum est et alias saepe sub impiis regibus studium sacrarum Literarum valde refriguisse. Porro ne

esse tantum accidens: tum et nos parcius minusque necessario hoc contrarium urgebimus. Vel efficiant etiam id, ut in Ecclesiis ac scholis usurpentur phrases ac descriptiones originalis peccati, quas Scripturam usurpasse supra ostendi, aut etiam Lutherus piae memoriae, ut mox monstrabo. Illis enim vocibus ac descriptionibus satis assereretur, peccatum originale esse substantiam, ut tanto minus opus esset, illis frequentatis, haec verba adeo urgere. Ne vero quis suspicetur, sinceriores Theologos sic hactenus non docuisse, proponam illustria testimonia: primum nostrorum doctorum,

ut in Ecclesiis ac scholis usurpentur phrases ac descriptiones originalis peccati, quas Scripturam usurpasse supra ostendi, aut etiam Lutherus piae memoriae, ut mox monstrabo. Illis enim vocibus ac descriptionibus satis assereretur, peccatum originale esse substantiam, ut tanto minus opus esset, illis frequentatis, haec verba adeo urgere. Ne vero quis suspicetur, sinceriores Theologos sic hactenus non docuisse, proponam illustria testimonia: primum nostrorum doctorum, deinde etiam ipsius verbi Dei: tametsi posterioris non pauca testimonia iam proposui. Lutherus in festo

Sic idem passim carnem et rationem hominis, item Natur und wesen accusat, tanquam summe Deo adversaria: quomodo ergo non haberet ea pro peccatis? An autem Natur und wesen non sunt substantia? Saepissime dicit, totam Natur und wesen hominis esse corruptam. Ergo haec ipsa habet pro illis adversariis ac pestibus, et Dei acerbissimis hostibus. Sic et Smalcaldici articuli dicunt, quod natura sit funditûs corrupta, Dass auch weder haut noch har da gut sei / und dass der ganze Mensch kurtzum muss anders werden. Ergo totum veterem hominem pro imagine satanae, ac

disertissime et prolixissime id testante Paulo, Rom. 6, 7, et Ephes. 4. Qui vult credere verbo Dei, credat: qui non vult, sequatur suas Dialecticas argutias ac ratio cinationes. Quid vero aliud tandem in homine est, praeter corpus et animam corruptiss. Num etiam aliquid tertium illis assidet, quod etiam sit in homine? Non credo sane quenquam esse tam vecordem, qui id asserat. Cum igitur tantum istae duae pessimae et depravatissimae partes in homine sint, necesse est eas ipsas esse illud nativum malum, quod cum Deo pugnet, et quod Deus condemnat, quodque illam originalem

et Bucerus ait, naturam nostram esse feram indomitam contra Deum grassantem. Quare ille ipse, veluti pater aut mater actualium peccatorum, illaque pessima arbor, nempe nosipsi aut perditiss. rationalis anima, est illud originale malum aut peccatum, non aliquod accidens in homine. Paulus Gal. 5, illis verbis clare ostendit peccatum originale, dicens: Qui sunt Christi, crucifixerunt carnem cum affectibus et concupiscentiis suis. quid quaeso ibi illa mater malorum affectuum et concupiscentiarum aliud est, quam ipsamet nostra pessima natura? Comparamur a Christo cum pessima

deesse: esse quidem pulchrum caput (ut est in fabulis) sed deesse ei prorsus cerebrum, nempe facultatem tum vere cognoscendi Deum, tum ei obediendi, quae fuit proprie ipsa imago Dei, ad quam, vel in quam fuit homo formatus: quare etiam opus aut munus aut illam functionem summam ac pene unicam ex illis viribus pendentem aut provenientem, ad quam fuit divinitus ordinatus aut vocatus, nempe agnitionem et obedientiam Dei, seu veram pietatem ac cultum erga creatorem, illi prorsus deesse: nec tantum deesse haec homini pronunciat Spiritus sanctus, sed etiam plane in contrarium esse versa, ut non

curet: et dicat cum Socrate, vel potius cum pecudibus, Quae supra nos, nihil ad nos: nec est creatus tantum ad comedendum, concoquendum cibum: non etiam proprie ad regendum pecudes aut quaerenda carnalia commoda opum, pacis, voluptatum, gloriae, sanitatis aut scientiarum huc facientium: nec illis a Deo censetur, aut ex eis aestimatur, quae ille adhuc utcunque in hac vita praestare potest: sed ad agnoscendum et colendum ipsum opificem, utpote imago ipsius. Sic non propterea est olla, quia adhuc ali quid habet testae, et aliquam speciem ollae, et aliquid crassius iniectum, ut sal aut

domum everteret, ac in rudera redigeret: sicut saepe etiam mei Antagonistae hominem postlapsum solent vocare rudera aut ἐρείπια. Nec tamen esse interfectum a satana hominem, testatur Scriptura, sed etiam in novam formam conditum, ut si sibi satan ex illis pulcherrimae domus ruderibus novum quoddam tristissimumque aedificium condidisset, veluti quoddam antrum aut speluncam horribilium latrociniorum, homicidiorum, blasphemiarum, et aliorum teterrimorum scelerum ac flagitiorum. Hinc est, quod Scriptura pronunciat hominem ex diabolo esse, et

est plenissimum, nec sine hac lingua ullo modo feliciter tractari potest. Quarto, ipsemet filius Dei praecipit, ut summa diligentia scrutemur sacras Literas, tantamque etiam esse ait singularum vocum atque apicum vim, ut caelum et terra sit potius casura ruituraque, quam unicum ex illis futurum irritum. Quare si vere ac diligenter Scripturas, secundum gravissimum Christi mandatum, scrutari volumus, necesse est etiam ipsas singulas voces, literas et apices in suo nativo sermone ac significatione considerare ac expendere, ita ut eae et nobis notae perspectaeque sint, et aliis

Verum hic forte aliquis ocii cessationisque cupidior obiiciet, sacras Literas a plurimis ac doctissimis ita fideliter in notiores ac vulgariores linguas esse conversas, ut nec sit necesse nos peregriniores illas linguas huius rei gratia discere: nec, si omni studio discamus, sperare queamus, nos illis maiorem aliquam cognitionem consequi, eoque aliquid plus videre posse, quam tanti viri animadverterint. Respondeo: Est sane quod Deo gratias agamus de pluribus bonis versionibus inter quas omnes facile Germanica excellit, tum fidelitate expressi sensus, tum et perspicuitate ac

ac respectus ad alias voces, omnino infinitatem quandam efficiunt. Huc accedit tanta dubiorum varietas ac multitudo, quae de singulis materiis ac sententiis, atque adeo etiam verbis exoriri potest ac solet, quorum solutio ex textu quaerenda est: ut sit plane impossibile, interpretem omnibus illis dubiis occurrere, totique illi varietati sermonis satisfacere, etiamsi Argus quispiam esset, qui centum oculis cerneret, et insuper centum linguis loqueretur: eoque prorsus sit cupidum veritatis lectorem necesse ad fontes ipsos saepe redire, eosque diligentissim e scrutari. Una

exponens ostendit, plerasque ex depravatis sacrarum Literarum historiis esse deductas. Ut Ianus a Noah, quia יבוה aut potius יביה Ianiach significat, dabit refrigerium: sicut parentes de Noah sperant, ac dicunt, quod illis praestabit quietem et liberationem a maledictione. Ille bifrons est, ut qui viderit prius et posterius seculum. Convenit etiam, quod in vetustissimo numismate Latinorum in uno latere bifrons Ianus, in altero navis, nempe arca et diluvii monumentum fuit expressa. Sic Ceres Hebraice

ipsius potissimum Spiritus sancti verbis ac formulis uti. Quare necesse est, summa diligentia ipsum nativum sacrarum Literarum sermonem excutere, ac inde summa diligentia, acrique iudicio utiles formas sermonis et rerum summarum ac difficillimarum naturam apposite exprimentes deligere, vel certe illis quam maxime vicinas nostri sermonis usurpare. Ipsemet Dominus et servator apposito triumphali titulo in sua cruce tribus sese linguis nobis, quisnam sit, declarare voluit, Hebraea, Graeca et Latina: ut sit nobis ingens non tantum dedecus, sed et piaculum, si nos vicissim tanti

Eodem pertinet, quod et ipse filius toties nobis sermones ac doctrinam suam commendat: ut cum dicit, illos demum fore beatos, qui audiant et custodiant verbum Dei: cumque se cum talibus una et patrem familiarem et salutarem mansionem facturum benignissime pollicetur. Potissimum autem illis hoc tantum bonum pollicetur, qui eum coram non viderunt, sed solum audientes eius doctrinam credent. Ad quos nimirum potissimum scripto sacrarum Literarum caelestis doctrina sincere erat perferenda. Ipse quoque Dominus Iesus clare omnes ablegat ad Mosen et Prophetas, et iubet eos,

Quin et adeo prope eum nobis esse docet, ut pene manibus palpari contrectarique possit, utpote in quo vivamus, simus, et moveamur. Nihilominus tamen miseros mortales eum ignorantes, in suas vias errorum ac peccatorum abiisse, dilapsos esse: verumque Deum etiam sapientissimis et eruditissimis illis Atheniensibus prorsus ignotum Deum fuisse. Haec istis male philosophantibus respondisse nunc sufficiat, quando quidem de erroribus Philosophiae in rebus divinis, et quod solum verbum Dei veram eius cognitionem doceat, in oratione initio prioris Epist. ad Corinthios habitae, quae

Epicurei, sed vere statuimus, aeternam mentem architectatricem rerum, et hanc in Ecclesia patefactam esse, in eductione populi Israelitici ex Aegypto, et deinde mortuis in vitam revocatis: et voluntatem illius aeternae mentis quaerendam esse non in Philosophia, aut in humanis iudiciis, sed in illis aeternis decretis, quae tot editis testimoniis proposita sunt, et quae filius resurrectione sua confirmavit: necesse est, nos decreta divina ex sermone Dei, quem Prophetae et Apostoli literis mandarunt, discere. Nec licet novas de Deo opiniones, et nova numina fingere, sicut finxerunt

a puro salutarique fonte Israel, ad limosas hominum lacunas, ut vix primis labris sacras Literas degustent, earumque sermo sit eis prorsus peregrinus ac ignotus. Alium enim capit patrum veneranda vetustas, cuius sententiolas in concionibus et scriptis posse memoriter recitare, magna illis solidae eruditionis laus esse videtur. Nam putant vulgus hominum cogitare, eos quibus patres sint tam familiares, dudum aetatem sacras Literas ad unguem usque edidicisse, eoque absolutae cuiusdam eruditionis Theologos esse. Alium alicuius recentioris ostentata facundia garrulitasque trahit,

idque tum ordine, tum sermone ita sibi apto, ut ibi summa facilitate omnia necessaria plena manu haurire, et in sinum suum infundere queant, quae in sacris Literis veluti frustulatim ingenti labore vix colligerent. Quare ambages sacrarum Literarum minus curandas esse censent: sed tantum in solis illis suis compendiariis scriptis diu noctuque versantur, eaque institutione Theologiam audacter metiuntur. Quod ibi non reperiunt, aut etiam aliter ac ibi est, reperiunt, id aut non necessarium, aut etiam noxium perniciosumque esse autumant, contendunt et vociferantur, quantumvis id ex sacris

appetunt, dum dicunt nos divam Virginem aliosve pios homines, et ipsa quoque bona opera vituperare, dum eis locum mediatoris tribui non patimur? Dicet ergo aliquis, quem igitur tu tandem locum, fructum aut utilitatem ex talibus libris petendam, quam etiam operam, studium aut tempus illis tribuendum censes? R. Methodici libelli cum omnium aliarum scientiarum, tum et Theologiae summam praecipuorum capitum compendio, recto ordine, sermone et tota forma suae aetati conveniente, iuventuti discentibusve proponunt. Id hominum praesertim rudium menti memoriaeque cumprimis convenit ac

indubitatumque est, sacras Literas omni prorsus errore ac impostura, omnique reprehensibili sententia carere: cum alioqui alia omnia scripta quorum cunque demum hominum, Rabinorum magistrorum vel praeceptorum aut crassis erroribus, aut saltem incommode dictis nullo modo careant: sed pleraque sunt illis contaminatissima et refertissima. Sequamur ergo potius sinceram Dei veritatem, quam hominum venenis infecta commenta. 3 Tertio, in Theologia totaque Christiana vita in eo plurimum situm est, ut sis de tuo dogmate, sententia, consilio, conatu aut opera certus, quod vera sit, Deoque

abire volebas, id illi mox non sine tuo dolore ac damno altera auferant: sicut in istis Locis comm. Originalis corruptionis descriptio capiti de Libero arbitrio contradicit, ac quasi ex diametro repugnat. Quae scriptorum incommoditas, contrariaque sacrarum Literarum utilitas, merito nos ab illis ad hasce tanto accuratius frequentiusque legen das allicere et pertra here deberent. 9 Nono: Omnia alia scripta quantum vis eruditorum et piorum virorum cum quadam solicitudine ac trepidatione, et (ut solet dici) cum iudicio legere cogimur, aut certe hac tantum ratione legere

merito in tantis rebus tantoque labore ac conatu plurimi profecto facienda esset. 10 Decimo Audivimus supra Literas sacras praedicari a Spiritu sancto etiam eo nomine, quod sint idoneae ad redarguendum. Sane illae hoc nomine quoque longissime omnes patres antecellunt, multoque sunt illis utiliores, idque propter plurimas causas: de quarum duabus supra dictum est, quod videlicet et omnis certitudo in eis sita sit, et quod ita apposite ad omnium temporum controversias respondeant. Illud enim iam solum consideretur, quod (ut alia taceam) solae eam authoritatem in Ecclesia Dei

Quare non dubitant ita plerorumque eruditorum methodicis scriptis omnia esse comprehensa, ut si modo illa diligenter lectitaverint, nihil prorsus necesse habeant porro accuratius sacras Literas scrutari, aut examinare, ut in quibus nihil plane eximii reperturi sint, praeter ea quae ex suis illis compendiolis aut summulis veluti libro EX QUO cognoverint. Verum contra scire, ac certo statuere deberemus, sacras Literas inexhaustum quendam divinae sapientiae mysteriorumque thesaurum continere. quod abunde ipsemet Dominus ostendit, affirmans: caelum et terram prius et potius

suos discipulos, sive illos intimos duodecim, sine etiam illos septuaginta, quos tanquam quosdam Theologiae candidatos ad venturas functiones magno iudicio selegerat, instituit. Et iterum alio, cum ad vulgus conciones habuit, sicut ipsemet testatur, non semel privatim eos instituendo ac dicendo, illis demum esse caelitus datum, ut omnia mysteria clarius percipiant, quam reliquum vulgus. Nec dubito prophetiam et prophetas, quos Paulus 1 Corinth. 12 et 14 discernit a pastoribus et exhortatione, ac sermone sapientiae et scientiae: proprie indicare hanc scholasticam,

scholastici, cantoris, praepositi et decani abunde ostendunt, ad quasnam functiones initio ille hominum ordo tantis sumptibus ac privilegiis constitutus ordinatusque fuerit. Extant etiam nunc passim in vetustioribus bibliothecis Germaniae, idque (quod etiam magis mirêre,) in illis incultioribus Vuestphaliae partibus fragmenta Graecorum codicum, quae ego ipsemet coram vidi, et in manibus habui. Corbeiae ad Vuisurgim vidi fragmenta mapparum Graecarum et Lexici in cortice scripti.

ut (si modo volent sinceros ministros salutaremque doctrinam suis gregibus conservari ac proponi) ipsimet capessant laborem recte formandae in Theologia iuventutis, non respicientes in potentum aularumque Academias, quas illi subinde pro suo libitu formant ac reformant, modo hisce, modo illis corruptelarum generibus Theologiae patrocinium praestantes, eiusque magistros removentes, aut promoventes. Haec necessitas ita nunc est evidenter conspicua, ut nulla dissimulatione aut tergiversatione negligi queat, nisi propalam neglectae veritatis et corruptae religionis in hac

Dei, habemus etiam illustrissima et omnibus imitanda exempla ipsiusmet Christi et Apostolorum: qui, cum veritatem illustrare ac immoto robore confirmare vellent, non ad patres et traditiones hominum, quas tum innumeras habebant et citare poterant, sed ad solam Scripturam confugerunt, ex illis fontibus Israel perpetuo aquas salutis haurientes, et sitienti plebi Domini ministrantes. 4 Quod autem Scriptura sit perspicua, affirmat Spiritus sanctus loquens de ea in fine Hoseae hisce verbis: Planae sunt viae Domini, et rectae, ac iusti ambulabunt per eas, impii autem

et non proprie ac tantum ex hac Scriptura: quid tandem fecisset, aut quomodo sui temporis controversias diremisset primitiva Ecclesia annis iam amplius 300. initio cum nulli scriptores essent, qui vel paulo plenius de plerisque capitibus religionis Christianae disservissent? Nimirum expectandum illis fuisset, donec Thomas ac Scotus nascerentur, qui suis tenebris Ecclesiam illuminarent: aut etiam donec tales illis Romani pontifices exorirentur, qui et caput essent totius Ecclesiae, et errare plane non possent. Quôd si olim optime ac maximê Ecclesia floruit, verumque a falso diiudicare,

primitiva Ecclesia annis iam amplius 300. initio cum nulli scriptores essent, qui vel paulo plenius de plerisque capitibus religionis Christianae disservissent? Nimirum expectandum illis fuisset, donec Thomas ac Scotus nascerentur, qui suis tenebris Ecclesiam illuminarent: aut etiam donec tales illis Romani pontifices exorirentur, qui et caput essent totius Ecclesiae, et errare plane non possent. Quôd si olim optime ac maximê Ecclesia floruit, verumque a falso diiudicare, solius Scripturae lumine potuit: sperandum est, hoc quoque tempore idem in conciliis et alio qui fieri posse.

quaeruntur, et nomine spiritualis sensus auditoribus venditantur? 18 Ingentem plane dissonantiam sensuum et interpretationum Scripturae reperias, non tantum in diversis partibus, sed etiam in uno eodemque. Nunc enim hoc, nunc alio modo ac sensu eadem dicta explicant. Et prout sese illis materiae ac controversiae vel confirmandae vel refutandae offerunt, illique suo quodam zelo incalescunt: ita omnia eo rapiunt, prorsus non aliter quam in subitis seditionibus, autaliquando etiam in vinosis rixosisque conviviis usuvenit, ubi omnia instrumenta, patinae, quadrae, canthari, panis

concordia in Ecclesia, praesertim in Papatu grassantur, ac ingens damnum veritati ac Religioni dant. Alii enim Doctores adeo quodam regio spiritu tument, ut quidlibet pro arbitrio agere, dicere ac docere ausint: alii contra tam servili prosopolepsia fascinati iacent, ut nihil non ab illis eximiis dictum vel sine omni diiudicatione, vel etiam contra conscientiam comprobent. Quae duo ingentia mala si non caveantur, plurimum periculi sunt in synodo veritati allatura. Ut igitur eis aliquo modo obvietur, ac resistatur, dicendum est de quibusdam regulis, nostro iudicio,

inde deducuntur. Quia facilius hîc ratiocinationes, quam in humanis rebus ac scientiis fallunt, ut saepe ibi mala connexio lateat, ubi firmissima in specie esse videbatur. Articuli doctrinae Christianae sunt sententiae divinitus revelatae, contra et supra captum humanae rationis. Ideo illis praecipue ac solis quidem nitendum est: nec contra eas valent ullae argumentationes, non solum ex Philosophia, sed ne quidem ex Scriptura aut certo verbo Dei deductae. Neque enim hîc locum semper habet principium hoc dialecticum, quod ex veris non sequantur nisi vera, etiam in bona

videant iterum atque iterum, tum defensores veritatis, tum et iudices, ut in solam rerum veritatem, bonitatem ac soliditatem, et verbi Dei lucernam ipsis in obscuro loco ac rebus fidelissime praelucentem, omni studio curaque intenti sint, non solum neglectis, sed etiam suspectis habitis omnibus illis ornamentis aut etiam nugamentis et imposturis humanae solertiae, industriae, facundiae, gratiae, et authoritatis, aut etiam dignitatis in agendo. 34 D. Georgius Nazianzenus, cum multa alia praeclare dicit contra Sophisticas tentationes, tum et illud, Non id agendum esse, ut

est iudicandus. Tantam potestatem cum Pontifex Romanus sibi adscribat, ut propalam trahens Ecclesiam in infernum, non sit impediendus: et tam Tridentinum concilium plane in sua potestate per legatos locum, et tot iuramenta, habeat: facile est ratis ocinari, qualem normam veritatis sit illis praescripturus, et qualem Religionem orbi terrarum praeformaturus. LATOMI. Der Latomus geht eben also mit der Heiligen Schrift um / wie die andern jetzige Papisten: nemlich / das er (da sie ihm und allen menschen geben ist / das

sancte coluerunt, qui tot seculis, a primordiis scilicet nascentis Ecclesiae usque ad haec tempora perpetuo et incorrupte rempub. servaverunt. Quibus enim aliis, iis de rebus quae ad Religionem attinent, magis fides est habenda, quam primis et praecipuis religionis cultoribus et conservatoribus illis (qui non modo sacra, ritus, mores, consuetudines et ceremonias, sed ipsa etiam sacrarum Literarum oracula et monumenta, sed ipsa etiam sancta Christianae eruditionis et sapientiae volumnia nobis posteris prodiderunt? Quamobrem ad sacrarum Scripturarum veram intelligentiam ipso

ergo tu a vulgo hominum subtrahis, quae Apostoli voluerunt omnibus esse obvia? Apage, bona verba: non subtrahimus Scripturam a fidelibus, sed nolumus ut homines carnales et inextricati crudam eam potius devorent, quam comedant. Audiant Praelatos, Prophetas et Ecclesiae doctores: ab illis discant quae sibi necessaria sunt. Scriptura sacra lux est, fatemur: sed non omnibus comprehensa, sed paulatim ostendenda possessio est totius Ecclesiae, non cuius libet privati: in quo certe non parum hallucinatus est Erasmus, et quotquot eum in hac parte se quuti sunt. Non omnia

sunt. Non omnia quae in Scriptura continentur, conveniunt singulis personis. Nec diffitentur, ad omnia membra Ecclesiae, cum scribebat Paulus Epistolas suas, direxisse: non tamen voluit (nota, Paulus suis Epistolis aenigmata proposuit) ut quilibet per se ipsum intelligeret omnia in illis contenta. Haererent (Nota: hoc est, Scrutamini Decretales, et audi Papam prae Scriptura) certe quotidie Christi fideles si per solam Scripturam contentiones huiusmodi deberent dirimi: nec ad aliud magisterium recurrendum esset, sive in decernendis quae ex Scriptura non

loci, quae adduntur ab adversis partibus, sint inaequali nostro, vel aequaliter obscuri: et locus qui adducitur ad expositionem alterius, non semper adeo clarus, ut ob oculos ponat dilucidam illius loci, de qua dubitatur, intelligentiam. Possunt etiam esse loci singulares eiusmodi, ut similes illis in Scripturis non inveniantur, quibus exponantur. (Observa ex sequentibus et praecedentibus, quod Scriptura sit mortua litera, sed intellectus Romanistarum est a Spiritu S.) Principio (inquit) intellectus Scripturae, quem per traditionem Ecclesia habet (veluti probavimus) non

Lucae legimus de Christo redemptore nostro, qui solus clavem David habet, ut librum septem sigillis clausum aperiat: cum post resurrectionem discipulis suis, per quos volebat Scripturam cibaria fidelibus administrare, sensum earundem aperuit et reseravit, nisi traditionem intelligentiae eius, illis impertiri velle, per quam citra offensionem haud difficulter posset intelligi ab eis, et sancta mater Ecclesia per eos perfecte posset instrui. Haec sunt (inquit Servator noster) verba, quae locutus sum vobis, cum adhuc essem vobiscum: quoniam necesse est impleri omnia quae

ab eis, et sancta mater Ecclesia per eos perfecte posset instrui. Haec sunt (inquit Servator noster) verba, quae locutus sum vobis, cum adhuc essem vobiscum: quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Mosis, et Prophetis, et Psalmis de me. Et subdit: Tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas. Ex qua reseratione traditionem intelligentiae in Ecclesia emanasse nemini dubium esse debet. (Nota, aperuit illis intellectum, id est, dedit librum traditionum, quem

et Prophetis, et Psalmis de me. Et subdit: Tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas. Ex qua reseratione traditionem intelligentiae in Ecclesia emanasse nemini dubium esse debet. (Nota, aperuit illis intellectum, id est, dedit librum traditionum, quem illi Romanae Papae una cum libris Sibyllinis Testamento reliquerunt.) Hosius porro Cardinalis, nunc Pontificius in synodo Tridentina legatus, et simul quoque praesidens, multo etiam foedius sacras Literas pedibus perculcat. Nam in

sessione dicunt, liberum arbitrium non esse extinctum, sed tantum attenuatum. At contra Deus in plurimis Scripturae locis dicit, esse non tantum extinctum ac mortuum ad bonum, sed prorsus etiam factum hostile erga Deum. Cui ergo plus credendum est. Christo aut istis Areopagitis? Plus procul dubio illis, secundum ipsorum Regulam: quia Ecclesia sit supra verbum Christi, aut sacram Scripturam. Ibidem fatentur quidem numero septimo, remissionem peccatorum esse nostram iustificationem: verum non solam, sed una cum sanctificatione ac renovatione. Contra autem spiritus S. Rom. 3, 4 et

Asserit etiam imperfectam iustitiam in iudicio Dei non subsistere. Pugnant ergo cum verbo Dei, pugnant et secum. Nam in praecedenti decreto grandibus verbis asseverant, conversos prorsus ac perfectissime mundari ac iustificari. In eodem decreto iubent dubitare conversos, an Deus illis iam sit placatus, aut non. At contra tota Scriptura inculcat, firmissime credendum esse, et nequaquam dubitandum. Unde illa tam grandia verba de fiducia et liberrimo accessu ad patrem et thronum gratiae. Ad quam fidem nos Deus longe dulcissimis, et plusquam maternis promissionibus et

a iudicio Christi excludentia, idem validissime confirmant. Nihil necesse erat Christum novas leges hominibus imponere: satis, et plus satis legum iam alioqui erat in mundo, quae nos earum debitores et praevaricatores usque in infernum suo oneroso foenore deprimebant. Venit igitur, ut illis legibus pro nobis persalveret, imo ut maledictum legis pro nobis fieret, et chirographum eius laceraret: tantum abest, ut nos novis debitis oneraret. In sexta sessione decernunt, septem esse sacramenta. At ubi dabunt certum verbum Dei, de Confirmatione, Matrimonio, Ordinatione,

spiritus consilii et pietatis, edocta, atque ipsius Ecclesiae iudicium et consuetudinem secuta, declarat ac docet, nullo divino praecepto laicos et clericos non conficientes obligari ad Eucharistiae sacramentum sub utraque specie sumendum: neque ullo pacto (salva fide) dubitari posse, quin illis alterius speciei communio ad salutem sufficiat. Nam etsi Christus Dominus in ultima coena venerabile hoc sacramentum in panis et vini speciebus instituit, et Apostolis tradidit: non tamen illa institutio et traditio eo tendunt, ut omnes Christi fideles statuto Domini ad utramque speciem

Paulum loquutus est, qui proculdubio diversus ab hoc Tridentini conciliabuli spiritu fuit, contra affirmat, vel mediocrem abusum huius sacrosancti Sacramenti esse prorsus perniciosum: ut quod Corinthii non satis semet probabant, nec alios in communicando expectabant. Quid non minarum ac poenarum illis Apostolus proposuisset, si cognovisset Corinthios audere ipsam filii Dei in stitutionem invertere et mutilare, et toties iteratum mandatum, Bibite ex eo omnes, non tantum negligere, sed etiam expresso decreto ac severo anathemate condemnare ac tollere? Quare communio sub una

primariae partes substantiae sacramentorum, nempe Elementum et Verbum? quorum utrunque mutilant, ut nec ipsi quidem negant. Nam et calicem aut vinum ex hoc sacrosancto filii Dei testamento subtrahunt: et totum verbum ad eam speciem pertinens auferunt, nempe, Et accepto poculo gratiis actis dedit illis dicens, Bibite ex hoc omnes: hic est enim sanguis meus novi Testamenti, qui pro multis effunditur in remissionem peccatorum. et quae alia Paulus adiungit. Sic porro foede abrepto verbo et promissione filii Dei, de dando sanguine, unde tandem certo constabit, dari communicantibus

accepisse a Domino, quod Corinthiis tradiderit: non adiecisse, non diminuisse, non etiam mutare quicquam. Quid ergo ille ibi Romanistarum more dispensavit, aut dissipavit? Quod autem dicit, Caetera, cum veniam, ordinabo: intelligit non de ipsa institutione huius Sacramenti, quam illis iam plene tradiderat, sed de externis ceremoniis, et accidentariis cirumstantiis, ut est tempus et modus conveniendi, sese invicem in celebranda coena expectandi, modeste ac parce proposita sumendi, certo ac decoro modo sese in templis gerendi, ut mulier sit capite tecto, vir aperto, certa

pulchre constet. Isti Patres diris devovent, si quis non credat eos habere gravissimas causas, cur tantum sub una specie sit communicaridum. At eorum Ius ante 400 annos congestum, et usque in hodiernam diem ab illis pro sacrosancto habitum, contra pronunciat, communionem sub una specie, praegrande sacrilegium esse. Verba eius haec sunt. Gelasius Papa de consec. dist. 2. cap. comperimus. Comperimus autem, quod quidam, sumpta tantummodo corporis sacra portione, a calice sacri

iusto largius sumebant, pauperes non expectabant et deliciabantur. At isti, ô bone Deus, isti, inquam, millecuplo indignius sument, qui tot et tam ineffabilia crimina, tam indigna, imo et detestanda ac execranda sumptione, sibi ad aeternum et prorsus inevitabile exitium accipient. Satius ergo illis infinities esset, nequaquam communicare aut communicasse, imo et ipsum Christum eiusque veram Religionem non agnovisse, et denique (quod Christus de Iuda suo proditore exclamat) nec natos quidem un quam fuisse. Nam sacrosancta communio corporis ac sanguinis Domini non ipsamet tota pietas est,

sensus inter sese invicem colligantur et coagmentantur, ut etiam si fingere liceret aut liberet alicui, non posset reperire in illo sacrosancto Testamento locum, ubi istud Antichristianum figmentum, oblati a Christo Panis ac Vini, vel saltem verisimiliter intrudere posset. Sed quoniam illis adeo probe constat, Christum in Coena ipsorum Missam cel ebrasse, dicant (obsecramus) quibus verbis eos per eorum sacrosanctam Missationem ac mussationem, qua tandem forma et modo obtulerit? Cur etiam non retinent eius propria ac formalia verba? Cur item ipsorum sacerrimus Canon, nullam

ut vos id viventis Dei verbum violenter torquetis: sed Biberitis, ostendens ac convincens omnes sanae mentis, illud Facere omnino ad totius Ecclesiae edere ac bibere, et non ad rasi sacrifici gesticulatorios mimos, aut usquam prorsus alio referendum esse. Idem agit et in illis statim adiunctis, quibus quasi paraphrastice verba Domini exponit: Quoties enim panem hunc comederitis, et poculum biberitis, mortem Domini annunciate. Quid quaeso tandem clarius, evidentius ac potentius dici, aut etiam solum excogitari potest, ad refutandam vestram nefariam corruptionem

Christum obtulisse in sacra Coena Corpus ac Sanguinem suum patri, sub specie Panis et Vini: at manifestissime, ut ostensum est, a sacrosanctis Evangelistis redarguuntur. Dicunt, eum Apostolos instituisse novi testamenti Sacerdotes aut sacrificos: at id tota Scriptura pernegat. Dicunt Christum illis verbis, Hoc facite in meam commemorationem, suam Missam instituisse ac mandasse: at contra tres Evangelistae et D. Paulus eos vel palpabiliter falsati testamenti Iesu Christi coram toto mundo reos

ne contaminetur et profanetur vulgaribus linguis: eademque de causa etiam in templis omnia Latine peragenda esse. 17 Non permittendum laicis, ut legant sacras Literas: sed audiant modo Pontifices et sacerdotes super suas cathedras sedentes, suo libitu quod eis bonum videtur docentes. Illis suas animas credant, cum eos videant tam bene proprias curare ac saginare. 18 Simplex carbonarii fides omnium optima est, ut scilicet tu credas implicite id, quod credit mater Ecclesia: id est, Papa et spirituales eius, etiamsi tu nescias quid illi credant: ac nec forte ipsimet

iam annis amplius 600 ordinati sunt nempe, tantum ad missationem et boatum: imo nec quicquam minus ab eis requiritur, quam ut docere verbum Dei possint. Episcopus eos ungens, radens et execrans, aut consecrans, dicit tantum: Do tibi potestatem offerendi pro vivis et pro mortuis. Quid ergo opus est illis Scriptura, aut illa omnino eruditione? Satis eis est, si utcumque legere ac demurmurare suam Missulam queant. Necesse vero est, in tanta ruditate ministrorum Scripturam iacere. 29 Rarissime conciones fiunt, et praesertim olim rarae factae sunt apud Papistas: quin et hodierna die

mandatur, prohibetur, docetur, exponitur, ligatur, coarctatur, gravatur, laxatur, concreditur aut indulgetur. Quare Scriptura nihil opus est: sufficient tales Bullae ad salutem et omnem pietatem. 37 Episcopi proximis annis sexcentis, aut eo amplius, non sunt concionati. Quid ergo illis opus fuit Scriptura? Eandem vero neglectionem concionum iam quoque retinent, et retinebunt. Ante annos 20 decretum est grandibus verbis in isto conciliabulo, ut concionentur. Quis autem illorum ab eo tempore coepit docere populum? Sic et in posterum stertent. Quis ergo usus erit Bibliorum?

55 Summa, id agitur a satana et Antichristo, eiusque impiis ministris, ut Christiani plane Ethnicorum, aut etiam pecudum instar, prorsus nihil vere ac solide sciant de Deo, aut eius doctrina et Religione: nec possint dicere, D. Papa aut Episcope, cur hoc aut illud facis? sed credant illis, quicquid ipsi per sua mancipia in Ecclesiam evomere volent, sintque illis et ludibrio et quaestui, ut etiam antea in Papatu plane horribiliter factitatum est. Hactenus, Christiane frater, legisti tum normam Religionis ac controversiarum, tum et vivam praxin: eamque tam veterem et

ministris, ut Christiani plane Ethnicorum, aut etiam pecudum instar, prorsus nihil vere ac solide sciant de Deo, aut eius doctrina et Religione: nec possint dicere, D. Papa aut Episcope, cur hoc aut illud facis? sed credant illis, quicquid ipsi per sua mancipia in Ecclesiam evomere volent, sintque illis et ludibrio et quaestui, ut etiam antea in Papatu plane horribiliter factitatum est. Hactenus, Christiane frater, legisti tum normam Religionis ac controversiarum, tum et vivam praxin: eamque tam veterem et perpetuam, quam etiam recentem: quibus Antichristus eiusque Tridentinum

portis inditis, aqua ab exitu interclusa est, interfluenteque introrsum amne, planities, quae intra montes erat, pelagus facta, cum fluat in interiora amnis, nulla ex parte exitum habens: atque ita ipsae gentes pristino aquae usu fraudatae, afficiuntur permagno detrimento. Nam hyberno tempore Deus illis, quemadmodum aliis hominibus, pluit: sed aestate, cum serant pisum et sesamum, aquam desiderant. Igitur cum nihil eis aquae tribueretur, ad Persas venerunt viri atque mulieres, stantesque pro foribus regis, cum eiulatu vociferabantur. Tunc rex his qui maxime indigebant, portas reserari

ponunt, quem Cyrus aliquando in 360 alueos mulctae gratia, quod ei sacrum equum submerserat, diduxit. Illud unum modo variat, quod Herodotus scribit, dividi illum fluvium in quinque cum Scriptura dicat, tantum in quatuor: sed facile vel errasse potest Herodotus, vel ramus tantum aliquis ab uno ex illis fluvio derivari ac deflecti, qui ad aliam regionem deducatur, ita ut ex uno fluvio duo fieri videantur. Convenit et illud cum Scripturae descriptione, quod dicit ibi concludi res pulcherrimas et rarissimas, quod tum arborum praestantiam, tum et nomen Eden exprimere videtur. Denique nomen

possunt, Christum fuisse sanctum et divinum prophetam: quinetiam quandam divinitatem ei Alcoranus tribuit. At si sanctus propheta fuit, sancta profecto eius dicta et facta fuisse necesse est. In his enim consistit omnis sanctitas. 42 Christus Apostolis vaticinatus erat, se adfuturum illis et successum largiturum, ut propagaretur Evangelium, et ubique gentium radices ageret: sed fore etiam, ut ipsi graviter propter id affligerentur. Id postea perpetuus eventus ostendit. Habemus historiam 12 Apostolorum, et primitivae Ecclesiae per Apostolos erectae, per quos Evangelium in totum

sola concione, absque ulla vi, absque ulla eloquentia, tot adversariis obsistentibus, ad fidem in Iesum convertere, absque divino auxilio, praesertim cum tam ridicula et absurda rationi humanae dixerint. Sola certe miracula hoc non potuerunt. Itaque necesse est, astipulante etiam ratione, Deum illis adfuisse et dedisse successum. Unde concludimus etiam, Christum vere esse Deum, ut qui et promiserit se adfuturum illis, et sic futurum esse ante praedixerit, et postea potenter effectum dederit. Sic enim statuimus, non posse illa fortuito absque divina providentia, quae regit omnia,

absque divino auxilio, praesertim cum tam ridicula et absurda rationi humanae dixerint. Sola certe miracula hoc non potuerunt. Itaque necesse est, astipulante etiam ratione, Deum illis adfuisse et dedisse successum. Unde concludimus etiam, Christum vere esse Deum, ut qui et promiserit se adfuturum illis, et sic futurum esse ante praedixerit, et postea potenter effectum dederit. Sic enim statuimus, non posse illa fortuito absque divina providentia, quae regit omnia, evenisse. 44 Duos fines oportet esse omnis verae Religionis, videlicet gloriam Dei, et hominum salutem temporariam

in hac apparet, quae et sibiipsi consentit, et universali experientiae, et rationi humanae, ut postea ostendetur. 48 Nulla religio gentilis aut quaecunque tandem est, praeter hanc nostram, potest saltem verisimilibus argumentis demonstrari, quod vera et divina sit: certumque est, qui illis assentiuntur, tantum temeritate motos, vel exemplo maiorum, vel consuetudinis, vel totius gentis, aut aliqua superstitione dementatos illam sequi. At haec nostra etiam humanis argumentis demonstrari potest, quod vera et divina sit: qualia sunt pleraque haec ipsa argumenta. 49.

Christianos: denique omnium hominum, vel piorum, vel impiorum natura et propriae notae, unde agnosci possint: malum culpae seu corruptio naturalis, quod semper ad mala sumus proniores: et his similia, quae omnia ante a Christo vel tradita, vel praedicta sunt, dataque piis doctrina, quomodo se in illis omnibus eventibus gerere debeant. 57 Dubium profecto nulli esse, sed manifesta experientia probari potest, instare mundi interitum, ex variis indiciis. Hominis vita brevior, robur, valetudo infirmior quam olim: malitia et astutia maior, scelera plura: radicum, herbarum, arborum,

59 Manifestissimum est, volumen sacrorum oraculorum a multis diversis scriptoribus, et variis temporibus conscriptum esse, et tamen summam esse inter eas partes consensionem: cum alioqui vix duos scriptores reperias, qui per omnia consentiant, et non alicubi sibi invicem contradicant, ac revera in illis appareat verissimum esse illud, quod dici solet: Quot capita, tot sensus. Quare necesse est, scriptores Bibliorum omnes ab uno Deo rectos esse, qui per os et calamum eorum sua nobis oracula evulgavit. 60 Non parvum veritatis Scripturae argumentum est, quod plerunque omnes ei

passim reperiantur tum pueri, tum alioqui homines simplices ac idiotae, qui quamprimum eam serio ac ex animo sectantur, ita, secundum eius promissiones, caelestibus quibusdam donis ac sapientia instruuntur, ut in medio summorum periculorum, sapientes huius mundi et eruditi ingeniosique Sophistae illis resistere non possint. In quo manifeste potentia et promissiones Christi exhibentur et palpantur. 63 Illud quoque quasi visibiliter tum potentiam filii Dei, tum etiam sacrae Scripturae veritatem testatur ac demonstrat, quod nunc hisce postremis temporibus, ac post tot secula, non

fuit verbum ad Ieremiam 206 16. Dominus fortitudo mea, et robur meum 286 20. Non vocaberis amplius Paschus, sed Magor 168 24. Ficus bonas, bonas 255 26. Iudicium mortis est viro huic 185 30. Et vincula tua rumpam 159 33. In diebus illis germinare faciam David germen iustitiae, etc. 359 Desertus est locus a non homine 229 46. Quia sacrificium erit Domino iuxta Euphraten 168 48. Pavor et horrenda facta sunt super terram, etc. 267 ¶ Thren. 3. Anima mea

dicite: Servi inutiles sumus 239 22. Et erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis 201 Orate ne intretis in tentationem 221 23. Porro dies erat parasceves, etc. 183. 184 24. Christus aperuit Apostolis Scripturam 190 Tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas 424. 425 ¶ Ioan. 1. Deus erat verbum 207 Verbum caro factum est, et habitavit in nobis, etc. 273 Sicut unigenitus a patre 201 Illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum 192 Lex et

43. tractandi ratio duplex 66. 67 in Scripturis S. allegoriarum ubi locus 39. 40. inde. auditus, et auribus percipere quid 111. Canonicis quis modus tenendus 120. collatio locorum summe necessaria 22. 23 ex Scripturis S. collecta, perinde habenda, ac si in illis scripta essent 96 in Scripturis expositio literalis ubi maxime commendetur 95 latentia multa aperta, haereticis Ecclesiam oppugnantibus 99. multa figurate et aenigmatice interpretanda, iuxta Apostoli authoritatem 94. legem multipliciter accipi 112. ludendi

Bibliographia locorum inventorum

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report